2012 12 17 Dariganga NP_MP

ДАРЬГАНГЫН БАЙГАЛИЙН ЦОГЦОЛБОРТ ГАЗРЫН МЕНЕЖМЕНТИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ (2013-2017)

1

ДАРЬГАНГЫН БАЙГАЛИЙН ЦОГЦОЛБОРТ ГАЗРЫН

МЕНЕЖМЕНТИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ

(2013-2017)

Сүхбаатар аймаг, Дарьганга сум

2012 он


2

БАТЛАВ . ............................. БОНХЯ

ДАРЬГАНГЫН БАЙГАЛИЙН ЦОГЦОЛБОРТ ГАЗРЫН

МЕНЕЖМЕНТИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ

(2013-2017)

Боловсруулсан: ................................ П.Галрагчаа (Ph.D), зөвлөх

.... ................................С.Амгаланбаатар, зөвлөх

Хянан тохиолдуулсан: ...........................П.Сувд

“Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн сүлжээг

бэхжүүлэх нь” төсөл, ахлах мэргэжилтэн

Хянасан: .................................................. ТХГНУГ-ын мэргэжилтэн

Хүлээн зөвшөөрсөн: ............................... В.Сүхбаатар, Дарьгангын

БЦГ-ын хамгаалалтын захиргааны дарга

Хамтран боловсруулсан: В.Сүхбаатар, Д.Ариунцэцэг, Н.Оюунгэрэл,

Г.Мөнхболд, Өлзийбаатар, С.Мажигсүрэн

Энэхүү менежментийн төлөвлөгөөг НҮБХХ-ийн

“Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн сүлжээг бэхжүүлэх нь” төслийн

дэмжлэгтэйгээр боловсруулав.


3

ГАРЧИГ

ТОВЧИЛСОН ҮГИЙН ТАЙЛБАР .................................................................................................... 5

ТАЛАРХАЛ ..................................................................................................................................... 6

ХУРААНГУЙ ................................................................................................................................... 7

УДИРТГАЛ ...................................................................................................................................... 8

НЭГ: МЕНЕЖМЕНТИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨНИЙ ЕРӨНХИЙ ТАНИЛЦУУЛГА................................. 9

1.1. Менежментийн төлөвлөгөө боловсруулах үндэслэл, ач холбогдол ................................. 9

1.2. Менежментийн төлөвлөгөө боловсруулахад хэрэглэсэн арга зүй ................................. 10

ХОЁР. ДАРЬГАНГЫН БЦГ-ЫН ТАНИЛЦУУЛГА ........................................................................ 10

2.1. Дарьгангын БЦГ байгуулагдсан түүх, зорилго ................................................................. 10

2.2. Дарьгангын БЦГ-ын байршил, газар нутгийн хэмжээ, хамгаалалтын бүсүүд ................ 10

2.3. Дотоод бүсчлэл ................................................................................................................. 11

2.4. Дарьгангын БЦГ- нь олон улсын ач холбогдол бүхий чухал газар болох нь ................. 11

2.4.1. Олон улсын байгаль хамгаалах холбоо (IUCN) -ны ангилалд тохирсон байдал .... 11

2.4.2. Рамсарын конвенцид бүртгэгдсэн байдал ................................................................ 12

2.4.3. Шувуудад чухал газар болох нь ................................................................................. 12

2.5. Дарьгангын БЦГ, түүний орчмын байгаль, түүх, соѐлын өв ........................................... 13

2.5.1. Алтан овоо. ................................................................................................................. 13

2.5.2.Ганга нуур. ................................................................................................................... 14

2.5.3.Молцог элс ................................................................................................................... 14

2.5.4. Хөргийн хөндийн дурсгалт газар ................................................................................ 14

2.5.5. Шилийн Богд уулын дурсгалт газар ........................................................................... 15

2.5.6. Талын агуй. ................................................................................................................. 15

2.5.7. Соѐлын өв ................................................................................................................... 16

2.6. Байгалийн нөхцөл, физик газар зүйн шинж ..................................................................... 16

2.6.1. Ландшафт ................................................................................................................... 16

2.6.2. Хотгор гүдгэрийн онцлог ............................................................................................ 17

2.6.3. Геологийн тогтоц........................................................................................................ 17

2.6.4. Уур амьсгал ............................................................................................................... 17

2.6.5. Гадаргын ус .............................................................................................................. 17

2.6.6. Хөрсөн бүрхэвч. .......................................................................................................... 17

2.7. Биологийн олон янз байдал ............................................................................................. 18

2.7.1. Амьтны аймаг .............................................................................................................. 18

2.7.2. Ургамлын аймаг .......................................................................................................... 19


4

2.8. Газар ашиглалтын байдал ................................................................................................ 20

2.8.1. Бэлчээр ....................................................................................................................... 20

2.8.2. Аялал жуулчлал .......................................................................................................... 21

2.8.3. Төрийн тахилга ........................................................................................................... 21

2.9. Дарьгангын БЦГ-ын орчны бүсийн сумдын нийгэм эдийн засгийн байдал .................... 22

2.10. Дарьгангын БЦГ-ын Орчны бүсийн менежмент ............................................................ 25

2.11. Дарьгангын БЦГ-ын хамгаалалтын захиргааны бүтэц, удирдлага, зохион байгуулалт,

үйл ажиллагаа .......................................................................................................................... 25

2.12. Хяналт шалгалт: .............................................................................................................. 26

2.13. Судалгаа шинжилгээний талаар .................................................................................... 26

2.14. Сургалт, мэдээлэл сурталчилгаа ................................................................................... 27

2.15. Хамтын ажиллагаа .......................................................................................................... 27

ГУРАВ. МЕНЕЖМЕНТИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨНИЙ ЗОРИЛГО, ЗОРИЛТ, ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА ....... 28

3.1. Дарьгангын БЦГ-ын эрхэм зорилго: ................................................................................. 28

3.2. Менежментийн төлөвлөгөөний хамрах хүрээ .................................................................. 28

3.3. Дарьгангын БЦГ-ын хамгаалах үнэт зүйлс ..................................................................... 28

3.4. Хамгаалахаар сонгосон биологийн олон янз байдал, түүх соѐлын дурсгалууд ............ 29

3.4.1. Нуур ............................................................................................................................. 29

3.4.2. Модлог ургамал .......................................................................................................... 32

3.4.3. Монгол тарвага (Marmota sibirica Radde, 1862) ......................................................... 33

3.4.4 Түүх, соѐлын дурсгалт газрууд.................................................................................. 34

3.4.5. Уламжлалт тахилгат, шүтлэгт газрууд (Шилийн богд, Алтан -Овоо) ...................... 35

3.5. Хамгаалахаар сонгосон үнэт зүйлсэд учирч буй дарамтын үнэлгээ ........................ 36

3.6. Хамгааллын менежментийн стратеги, зорилт, үйл ажиллагаа ....................................... 39

3.7. Менежментийн төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэх арга зам ......................................................... 60

3.8. Хяналт мониторинг............................................................................................................ 60

ХАВСРАЛТУУД ............................................................................................................................ 61

АШИГЛАСАН БҮТЭЭЛҮҮД ........................................................................................................... 85


5

ТОВЧИЛСОН ҮГИЙН ТАЙЛБАР

ТХГН Тусгай хамгаалалттай газар нутаг

ХХЕГ Хил хамгаалах ерөнхий газар

ХЗ Хамгаалалтын захиргаа

ИТХ Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурал

НИТАЖ

НИТАМ

Нутгийн иргэдэд түшиглэсэн аялал жуулчлал

Нутгийн иргэдэд түшиглэсэн амьтны менежмент

ДГ Дурсгалт газар

БЦГ Байгалийн цогцолборт газар

БОАЖЯ

БОНХЯ

БОХУБ

Байгаль орчин аялал жуулчлалын яам

Байгаль орчин ногоон хөгжлийн яам

Байгаль орчны хяналтын улсын байцаагч

БНХАУ Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс

БНГ Байгалийн нөөц газар

WWF Дэлхийн байгаль хамгаалах сан

World Нeritage “Дэлхийн өв”-ийн конвенци

Ramsar “Олон улсын ач холбогдол бүхий Ус намгархаг газар, ялангуяа

усны шувууд олноор амьдардаг орчныг хамгаалах тухай” олон

улсын конвенци

IUCN Олон улсын байгаль хамгаалах холбоо

IBA Шувуудад чухал газар

CMS “Зэрлэг амьтдын Нүүдлийн зүйлүүдийг хамгаалах тухай” олон

улсын конвенци

CITES “Зэрлэг амьтан ба ургамлын аймгийн ховордсон зүйлийг олон

улсын хэмжээнд худалдаалах тухай” олон улсын конвенци


6

ТАЛАРХАЛ

Дарьгангын БЦГ-ын Менежментийн төлөвлөгөөг НҮБХХ, Даян дэлхийн байгаль орчны

сангаас Байгаль орчин ногоон хөгжлийн яам (БОНХЯ)-тай хамтран хэрэгжүүлж буй “ТХГН-

ийн сүлжээг бэхжүүлэх нь” төслийн арга зүйн зөвлөгөө, санхүүжилтийн дэмжлэгтэйгээр

боловсруулав. Энэхүү төлөвлөгөө нь ТХГН-ийн менежментийн төлөвлөгөөг боловсруулах

аргачлалын дагуу боловсруулсан анхны төлөвлөгөө гэдгээрээ онцлог юм.

Менежментийн төлөвлөгөөг боловсруулах явцад тус Цогцолборт газрын менежментэд

хамаарал бүхий орон нутгийн төр, захиргааны удирдлага, мэргэжлийн болон иргэний нийгэм,

шинжлэх ухааны байгууллага, аж ахуйн нэгж, малчид, иргэдийн төлөөллийг өргөн хүрээтэй

хамруулсан уулзалт ярилцлагууд, зөвлөгөөн зохион байгуулах замаар тэдний санаа бодлыг

хангалттай тусгаж бодит байдалд сууриласан учир хэрэгжих бүрэн үндэстэй гэж үзэж байна.

Төлөвлөгөөг хамтран боловсруулахад оролцсон БОНХЯ-ны ТХНУГ, аймаг, сум орон нутгийн

удирдлага, аж ахуйн нэгж, байгууллагууд, сумын иргэд, малчдад талархсанаа илэрхийлэхийн

зэрэгцээ цаашид энэхүү төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхэд хамтран ажиллана гэдэгт итгэлтэй байна.

Төлөвлөгөөг боловсруулах ажлыг дэмжин санхүүжүүлж, мэргэжлийн туслалцаа үзүүлсэн

НҮБХХ-ийн “Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн сүлжээг бэхжүүлэх нь ” төслийн хамт олон,

төслийн зөвлөх П.Галрагчаа (Ph.D), С.Амгаланбаатар, GIS-ийн мэргэжилтэн О.Алтансүх

(Ph.D) нарт гүн талархал илэрхийлье.

Дарьгангын БЦГ-ын Хамгаалалтын захиргааны дарга В.Сүхбаатар


7

ХУРААНГУЙ

Уулын хээр, говийн бүсийн шилжилтийн заагт орших экосистем, цэнгэг уст үзэсгэлэнт

нууруудыг хамгаалах зорилгоор Сүхбаатар аймгийн Дарьганга сумын нутаг дахь Ганга нуур

орчмын нийт 32860 га газар нутгийг анх 1993 онд дурсгалт газрын ангилалаар улсын тусгай

хамгаалалтанд авч 2004 онд төрийн тахилгат Алтан овоо, байгалийн аялал жуулчлал

хөгжүүлэх боломж бүхий Молцог элс , Зэгст, Холбоо, Дуут нуур зэрэг газруудыг хамруулан

62860 га болгон өргөтгөж, ангилал дээшлүүлэн Дарьгангын байгалийн цогцолборт газрыг

байгуулсан байна.

Дарьгангын БЦГ-ын Хамгаалалтын захиргааг 2005 онд байгуулж, одоогоор 8 орон тоотой.

Улсын төсвөөс жилдээ 50 орчим сая төгрөгийн санхүүжилт авч үйл ажиллагаа явуулдаг.

Хамгаалалтын захиргаа нь Шилийн богд (17935.0 га), Хөргийн хөндий (6О40.6 га ) гэсэн 2

дурсгалт газрыг хамгаалалтыг давхар хариуцдаг.

ТХГН-ийн тухай хуулийн дагуу байгалийн нөөц газар, байгалийн дурсгалт газрын

хамгаалалтыг орон нутаг хариуцдаг ч Дарьганга суманд Дарьгангын БЦГ-ын хамгаалалтын

захиргааг байгуулсанаар тус сумын нутаг дэвсгэр дэх дээрх 2 дурсгалт газрын

хамгаалалтад нь зохих дэмжлэг үзүүлж, мэргэжлийн удирдлагаар хангаж орон нутгийн

удирдлагатай хамтран ажиллахыг хамгаалалтын захиргаанд үүрэг болгосон байдаг. Иймд

Дарьгангын БЦГ-ын менежментийн төлөвлөгөөнд Шилийн богд, хөргийн хөндийн дурсгалт

газруудын менежментийн асуудлыг хамтад нь тусгасан болно.

Дээрх газруудын хамгаалах гол үнэт зүйлсийг нутгийн иргэд, судлаачид, мэргэжлийн

байгууллагуудын санал дүгнэлтийг үндэслэн :

1. Нүүдлийн шувуудын олон улсын ач холбогдол бүхий нуур , булаг

2. Молцог элсийг тогтоон баригч модлог ургамал ,

3. Тал хээрийн түлхүүр зүйлийн төлөөлөл Монгол тарвага (Marmota sibirica)

4. Түүхийн соёлын дурсгалт газрууд ( Хүн хөргүүд)

5. Уламжлалт тахилгат, шүтлэгт газрууд (Шилийн богд, Алтан -Овоо)

тус тус төлөөлөл болгон сонгож авсан.

Төлөөлөл болгон хамгаалахаар сонгосон экосистем, бүлгэмдэл, биологийн олон янз байдал,

түүх соѐлын дурсгалт болон уламжлалт тахилгат, шүтлэгт газруудад учирч буй дарамтуудыг

тодорхойлон үнэлсэний үндсэнд дарамтын нөлөөг бууруулахад чиглэгдсэн дараах 8

стратийг тодорхойлов Үүнд:

1. Нуур, булгийг хамгаалахад чиглэсэн шинжлэх ухааны үндэслэлтэй арга хэмжээг

оролцоонд тулгуурлан хэрэгжүүлэх;

2. Хамтын оролцоотой бэлчээрийн менежментийн буй болгох;

3. Модлог, бутлаг урамлын хамгаалалтыг сайжруулах;

4. Хамгаалалтын менежментийг сайжруулан, ховордож буй зүйлүүдийг сэргээн

нутагшуулах;


8

5. Хүн хөргүүдийн хамгаалалт, хадгалалтыг сайжруулах;

6. Уул овоо, тахиж шүтэх уламжлалт зан үйлийг сэргээх, сахиулах;

7. Хамгаалалтын захиргааны менежментийн чадавхийг сайжруулах;

8. Хариуцлагатай аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх.

Дээрх 8 стратегийг хэрэгжүүлэх зорилгоор нийт 23 зорилт бүхий 111 үйл ажиллагааг

төлөвлөн, тэдгээрийг хэрэгжүүлэх арга хэмжээг санхүүжүүлэхэд нийт 707.5 сая төгрөг

төсөвлөсөн болно. Санхүүжилтийн эх үүсвэрүүд нь улсын төсвөөс гадна хамгаалалтын

захиргааны өөрийн орлого, аймаг, сум, орон нутгийн төр захиргааны болон мэргэжлийн

байгууллага, ТХГ-ууд болон орчны бүсэд үйл ажиллагаа явуулдаг аж ахуйн нэгжүүдтэй нягт

хамтран ажиллаж “хамтын менежмент”-ийг хэрэгжүүлснээр бүрдэх юм. Зарим нэг

томоохон арга хэмжээг тусгайлсан төсөл боловсруулах замаар санхүүжилтийг шийдвэрлэх

арга замыг эрэлхийлэх болно.

Менежментийн төлөвлөгөө нь 3 бүлэг 24 дэд бүлэг, 8 хүснэгт, Диаграмм 9, “ArcGIS”

программ ашиглан боловсруулсан 27 газрын зураг, 21 гэрэл зураг зэргээс бүрдэнэ.

УДИРТГАЛ

Дарьгангын БЦГ-ын менежментийн төлөвлөгөөг боловсруулах ажлыг НҮБХХ-ийн “Тусгай

хамгаалалттай газар нутгийн сүлжээг бэхжүүлэх нь” төслийн санхүүжилт, арга зүйн

тусламжтайгаар 2012 оны 8-11-р сарын хугацаанд боловсруулав.

Менежментийн төлөвлөгөөг БОАЖЯ-наас 2012 онд баталсан ТХГН-ийн менежментийн

төлөвлөгөөг боловсруулах аргачлын дагуу боловсруулсан бөгөөд дээрх хугацаанд

Дарьгангын БЦГ болон Шилийн Богд, Хөргийн хөндийн байгалийн дурсгалт газруудын

хамгаалалт, байгалийн нөөцийн ашиглалтын байдалтай газар дээр нь танилцаж үнэлэлт,

дүгнэлт өгч тухайн нутгийн малчид, сумын засаг даргын тамгын газар, Сүхбаатар аймгийн

БОАЖГ, Дарьгангын нутаг дахь улсын тТХГ-т үйл ажиллагаа явуулж буй аж ахуйн

нэгжүүдэдтэй /жуулчны баазууд, хүүхдийн зуслан, амралтын газар г.м/ хэсэгчилсэн

уулзалтууд зохион байгуулж, оролцооны арга зүйг ашиглан шаардлагатай мэдээлийг

цуглуулсан болно.

Дарьгангын БЦГ, түүний орчимд хийгдсэн судалгааны материалыг авч нэгтгэх зорилгоор

ШУА-ийн Биологийн хүрээлэнгийн Хөхтний экологи, Шувуу судлалын лаборатори, Газар зүй,

Археологи, Геоэкологи, Ботаник, Ус цаг уурын эрдэм шинжилгээний хүрээлэн, Ой, агнуур

зохион байгуултын мэргэжлийн байгууллагын судлаачдыг оролцуулсан “Дарьгангын БЦГ-ын

байгалийн нөхцөл, биологийн төрөл зүйлийн өнөөгийн байдал, цаашдын зорилт” сэдэвт

уулзалтыг 2012 оны 9-р сард зохион байгуулж илтгэлийг нь хэлэлцүүлэх явцад гаргасан

саналуудыг менежментийн төлөвлөгөөнд тусгалаа.

2012 оны 10-р сарын 5, 6-ны өдрүүдэд Сүхбаатар аймгийн Дарьганга суманд “Дарьгангын

БЦГ менежментийг оролцооны аргаар төлөвлөх нь” зөвлөлгөөнийг зохион байгуулж

Дарьгангын БЦГ-ын талаар цуглуулсан мэдээлэлд түшиглэн тус нутгийн экосистем,

биологийн олон янз байдал, түүх соѐлын дурсгалт газруудын өнөөгийн төлөв байдал,

хамгаалалт, ашиглалтад дүн шинжилгээ хийсэн байдлыг оролцогч талуудад танилцуулан


9

хэлэлцүүлж санал авах, менежментийн зорилго, зорилтуудыг тодорхойлж хэрэгжүүлэх арга

хэмжээг талуудын оролцоотой төлөвлөв.

Зөвлөгөөнд БОНХЯ, Сүхбаатар аймгийн Засаг даргын тамгын газрын Хөгжлийн бодлогын

хэлтэс, аймгийн ОАЖГ, МХГ, Дарьганга, Наран сумдын болон багуудын засаг дарга нар,

эдгээр сумдын Байгаль орчны улсын байцаагчид, тамгын газрын ажилтнууд, малчид, иргэд,

аж ахуйн нэгж байгууллагын төлөөлөл, Дарьгангын БЦГ-ын хамгаалалтын захиргааны

ажилтнууд, Ганга нуурын хамгааллын талаар төсөл хэрэгжүүлж буй ШУТИС-ийн судлаачид,

багш, оюутнууд нийт 40 орчим хүн оролцсон.

НЭГ: МЕНЕЖМЕНТИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨНИЙ ЕРӨНХИЙ ТАНИЛЦУУЛГА

1.1. Менежментийн төлөвлөгөө боловсруулах үндэслэл, ач холбогдол

УИХ-ын 1998 оны 29 дүгээр тогтоолоор батлагдсан “Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн

Үндэсний хөтөлбөр”-ийн ...”Тусгай хамгаалалттай газар нутагт аялал жуулчлал хөгжүүлэх

хөтөлбөр боловсруулж хэрэгжүүлэх, тусгай хамгаалалттай газар бүр өөрийн үйл

ажиллагааны урт болон богино хугацааны зорилтыг тодорхойлсон менежментийн төлөвлөгөө

боловсруулж хэрэгжүүлнэ“ хэмээх заалт, 2012 онд БОАЖЯ-наас гаргасан “ТХГН-ийн

менежментийн төлөвлөгөө боловсруулах аргачлал” зэрэг нь менежментийн төлөвлөгөө

боловсруулах үндэслэл, удирдамж болно.

Менежментийн төлөвлөгөө нь Дарьгангын БЦГ-ын эрхэм зорилгыг хэрэгжүүлэх, Монгол

улсын Засгийн газар, БОНХЯ-наас ТХГН-ийн талаар баримталж буй бодлогыг үндэс болгон

бaйгaлийн үзэсгэлэнт, түүх соѐлын дурсгалт газрыг хамгаалах мөрийн хөтөлбөр юм.

Нөгөө талаар тухайн ТХГ-ын зорилго, үнэ цэнэ, нөөцийг бүрэн тооцож, тулгамдсан асуудлыг

шийдвэрлэх, байгууллагын санхүү, материаллаг бааз, хүний нөөцийг зохистой төлөвлөх,

хөрөнгийг зөв төсөвлөж зарцуулах, хяналт тавих, менежментэд талуудын оролцоог хангах,

менежментийн залгамж чанар, тасралтгүй байдлыг хангахад чухал ач холбогдолтой.

Манай улсын нийгэм эдийн засгийн өнөөгийн байдал нь байгаль орчныг хамгаалах, нөхөн

сэргээх, зүй зохистой ашиглахтай холбогдсон арга хэмжээнд шаардагдах хангалттай

санхүүгийн боломж хараахан бүрдээгүй байгаа өнөө үед байгаль хамгаалах чиглэлээр

зохистой менежмент явуулахад төрийн болон төрийн бус байгууллага иргэдийн дэмжлэг,

хамтын ажиллагаа зайлшгүй хэрэгтэй байна. Иймд энэхүү төлөвлөгөөг цогцолборт газарт

явагдах бүхий л үйл ажиллагаа нь оролцоонд тулгуурласан хамтын менежментийн зарчмаар

хэрэгжихээр боловсруулагдсан болно.

Дарьгангын БЦГ: 1/ Дарьгангын тэгш өндөрлөг, тал хээрийн бүс, энэ бүсэд орших ус

намгархаг газар болох цэнгэг ус нуурууд, түүх соѐлын хосгүй өвийг багтаасан байгалийн

өвөрмөц шинж бүхий үзэсгэлэнт газрууд, 2/ “Олон улсын ус намгархаг газар, ялангуяа усны

шувууд олноор амьдардаг орчныг хамгаалах тухай” Рамсарын олон улсын конвенци, Олон

улсын Шувуудад чухал газрын (IBA) шалгуурыг хангаж албан ѐсоор тус тус бүртгэгдсэн

зэрэг нь тус БЦГ-ыг хамгаалалтын менежмент нь зөвхөн манай орны хувьд төдийгүй олон

улсын ач холбогдолтой гэдгийг харуулж байна .


10

1.2. Менежментийн төлөвлөгөө боловсруулахад хэрэглэсэн арга зүй

Менежментийн төлөвлөгөөг 2012 онд БОАЖЯ-аас баталсан “ТХГН-ийн менежментийн

төлөвлөгөө боловсруулах аргачлал”-ыг баримтлан боловсруулав. Э нэхүү аргачлалын дагуу

менежментийн төлөвлөгөөг боловсруулах явцад Дарьгангын БЦГ, Шилийн богд, Хөргийн

хөндийн дурсгалт газруудын талаар орон нутагт зорилтот хэсэг болон оролцогч талуудад

менежментийн төлөвлөгөөний зорилго, ач холбогдол, тухайн ТХГ-уудад явуулж буй үйл

ажиллагааны талаар сурталчилгаа хийж, байгалийн нөөц баялгийн ашиглалтын одоогийн

байдал, цаашид хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны талаар тэдний саналыг оролцооны аргаар

авсны дээр шинжлэх ухааны болон мэргэжлийн байгууллагуудаас Дарьгангын орчимд

хийгдсэн судалгаа, шинжилгээний материалыг судаачдаар илтгэл тавиулах замаар авч дүн

шинжилгээ хийж нэгтгэсэн болно.

Менежментийн төлөвлөгөөнд шаардлагатай эдгээр материалуудыг олон улсын

байгууллага (TNC,WWF,WCS, RARE, FOS)-уудаас хамтран гаргасан байгаль хамгааллын

үйл ажиллагааны төлөвлөлт хийх арга зүй САР (Conservation Action Planning), MIRADI

программ ашиглан боловсруулж үр дүнг бүх талуудыг оролцуулсан нэгдсэн зөвлөгөөнөөр

хэлэлцүүлсний үндсэн дээр үйл ажиллагааг төлөвлөсөн онцлогтой.

ХОЁР. ДАРЬГАНГЫН БЦГ-ЫН ТАНИЛЦУУЛГА

2.1. Дарьгангын БЦГ байгуулагдсан түүх, зорилго

Сүхбаатар аймгийн Дарьганга сумын нутаг дахь уулын хээр, говийн бүсийн шилжилтийн заагт

орших экосистем, цэнгэг уст үзэсгэлэнт нууруудыг хамгаалах зорилгоор Ганга нуур орчмын

нийт 32860 га газар нутгийг 1993 оны УИХ-ын 83 дугаар тогтоолоор дурсгалт газрын

ангилалаар улсын тусгай хамгаалалтанд авчээ.

Ганга нуур нь сумын төвөөс 12 км-т орших салхины нүүдлээр үүссэн хурмал элсэнд хаагдаж

тогтсон цэнгэг уст нуур юм. Дусгалт газрын ойролцоо төрийн тахилгат Алтан овоо, Зэгст нуур,

Дагшин нуур, Ганга нуурыг тэжээгч Оргих булаг, Холбоогийн элс, Молцог элс зэрэг аялагч

жуулчдын анхаарлыг ихээр татдаг, байгалийн аялал жуулчлал хөгжүүлэх боломж бүхий

газрууды хамруулан нийт 62860 га газрыг УИХ-ын 2004 оны 22 дугаар тогтоолоор ангилал

дээшлүүлж Байгалийн цогцолборт газар болгосон.

2.2. Дарьгангын БЦГ-ын байршил, газар нутгийн хэмжээ, хамгаалалтын бүсүүд

Дарьгангын БЦГ нь Сүхбаатар аймгийн Дарьганга, Наран сумдын газар нутгийг хамардаг,

Улаанбаатар хотоос 750 км, Сүхбаатар аймгийн төв Баруун-урт хотоос 170 км зайд оршино.

Наран сум нь Дарьганга сумын баруун урд талаар хиллэдэг.

Дарьгангын БЦГ бүхэлдээ Дарьгангын тэгш өндөрлөгт хамаарах бөгөөд далайн түвшинөөс

дээш 1240-1530 м хүртэл өргөгдсөн, ихэнх хэсэг нь 1300 м орчим өргөгдсөн элсэн тархамцаг

бүхий тал газар юм. Хамгийн өндөр цэг нь Гангын цагаан овоо далайн түвшинөөс 1530 м

юм. Цогцолборт газрын 90 гаруй хувь нь хуримтлалын гаралтай элсэн тарамцаг элс юм.


11

Газрын зураг 1. Дарьгангын БЦГ-ын байршил

Одоогийн байдлаар УИХ-аар батлагдсан БЦГ-ын хилийн заагийг үндэслэж Газрын

экспликаци хийгээгүй тул БЦГ-ын хэмжээнд уст болон бэлчээрийн талбай, ой мод,

тариалангийн газар хичнээн хэмжээтэй байгааг тогтоогоогүй. БОАЖЯ-сайдын 2010.5.11-ны

өдрийн А-135 тушаалаар Дарьгангын БЦГ-ын дотоод бүсчлэлийг тогтоожээ (Газрын зураг 2.

Дарьгангын БЦГ-ын дотоод бүсчлэл).

2.3. Дотоод бүсчлэл

БЦГ-ын Молцог элсний “Онцгой бүс” нь 53,7 мянган км2, аялал жуулчлалын бүс нь 27 км2

(үүнээс “Сайхан нуурын аялал жуулчлалын бүс” 7,5 км2, “Дуут нуурын аялал жуулчлалын бүс”

2,4 км2, “Ганга нуурын аялал жуулчлалын бүс” 17,1 км2), хязгаарлалтын бүс нь 566,14 км2

талбайтай.

2.4. Дарьгангын БЦГ- нь олон улсын ач холбогдол бүхий чухал газар болох нь

2.4.1. Олон улсын байгаль хамгаалах холбоо (IUCN) -ны ангилалд тохирсон байдал

Сүүлийн үед Олон улсын байгаль хамгаалах холбоо (IUCN), Дэлхийн байгаль хамгаалах сан

(WWF), Мониторингийн төвөөс хамтран боловсруулсан тусгай хамгаалалттай газар нутгийн

шинэ ангилалыг олон улсын түвшинд мөрдөх болсон. (IUCN, 1998). Үүнд:


12

I. Хатуу хамгаалалттай дархан цаазат газар

II. Байгалийн цогцолборт газар

III. Байгалийн дурсгалт газар

IV. Биологийн төрөл зүйл, амьдрах орчныг хамгаалах газар

V. Хамгаалалттай ландшафт

VI. Нөөц газар гэсэн ангилалыг тогтоожээ.

Дарьгангын БЦГ нь Олон улсын байгаль хамгаалах холбоо (IUCN)-ны II ангилалд тохирдог

(Б.Оюунгэрэл, 2004). Манай улс 1990 оноос ТХГН-ийн ангилалыг дэлхийн жишигт ойртуулах,

нэгдсэн ангилал тогтоох үе шаттай ажлуудыг хийж ирсэн бөгөөд 1994 онд батлагдсан

“Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай” хуульд .....“Байгалийн унаган төрхөө харьцангуй

хадгалсан, түүх, соѐл, шинжлэх ухааны болон танин мэдэхүй, экологийн хүмүүжилд ач

холбогдол бүхий газар нутгийг Байгалийн цогцолборт газар гэнэ” гэсэн тодорхойлолт,

шалгуурыг үндэслэн Дарьгангын БЦГ-ыг байгуулсан байна.

2.4.2. Рамсарын конвенцид бүртгэгдсэн байдал

“Олон улсын ач холбогдол бүхий ус намгархаг газар, ялангуяа усны шувууд олноор

амьдардаг орчныг хамгаалах тухай” олон улсын конвенцид (Рамсар, Иран, 1971) манай улс

1998 онд нэгдэн орсон. Одоогийн байдлаар нийтдээ 147 орны 129.2 сая га газрыг хамарсан

1524 газар байдгаас, Монгол Улсын 1.7 сая га газрыг хамарсан 11 газар бүртгэгдсэний нэг

нь Дарьгангын БЦГ дахь Ганга нуур юм. Ганга нуурыг энэхүү конвенцид 2004.03.22-д 2MN009

№1378 дугаартай бүртгэсэн (Газрын зураг 3).

2.4.3. Шувуудад чухал газар болох нь

Олон улсын шувуунд чухал газруудыг (IBA) “Bird life international” олон улсын байгууллага

бүртгэдэг бөгөөд дараах шалгууруудыг харгалздаг байна. Үүнд:

A1: Дэлхийн хэмжээнд устах аюулд орсон зүйлүүд

A2: Тархалт нутаг хязгаарлагдмал зүйл

A3: Биом хязгаарлагдмал газар

A4i: Олон улсын ач холбогдол бүхий цугларалт.

Монгол орны 8.4 сая га талбай бүхий 70 газрыг дээрх шалгуураар бүртгэсэн нь нийт нутаг

дэвсгэрийн 5 хувь болдог. Үүнээс Ганга нуурыг (талбайн хэмжээ 26,841 га) MN061 код, A1,

A3, A4i шалгуурын дагуу “Тал хээрийн” ус намгархаг газар гэсэн тодорхойлолтоор 2004 онд

бүртгэсэн байна.

Олон улсын хэмжээнд ховордсон шувуудаас хошуу галуу Anser cygnoides( EN), цэн тогоруу

Grus vipio (VU), хонин тоодог Otis tarda(VU) тэмдэглэгдсэн. Евразийн тал хээр ба цөлийн

биомийн төлөөлөгчид зонхилно. Нүүдлийн үед отгот шунгуур(Podiceps cristatus), гангар хун

(Cygnus cygnus), хошуу галуу(Anser cygnoides), хондон ангир (Tadorna ferruginea), анхидал

ангир (Tadorna tadorna) цугларна (www.iba.org).

Ганга нуур нь дэлхийн хэмжээнд ховордсон шувуудын амьдрах орчин төдийгүй олон улсын

ач холбогдол бүхий цугларалт болдог чухал газар гэж олон улсад үнэлэгддэг.


13

(Газрын зураг 4).

2.5. Дарьгангын БЦГ, түүний орчмын байгаль, түүх, соёлын өв

2.5.1. Алтан овоо.

Дарьганга сумын төвийн дэргэд молцог элсний захад далайн

түвшнөөс 1354 м өндөрт өргөгдсөн эртний сөнөсөн галт

уулын нэг нь Алтан Овоо юм. Дарь Уул нь галт уулын

оргилолт, дарь, хүхэр мэт хүчтэй дэлбэрэлтээс үүсч тогтсон

энэ нутгийн ноѐн оргил нь бөгөөд Ганга бол Дарь овооноос

урагш уул, тал, элсэн манханаар хүрээлэгдсэн тунгалаг уст

баян нуур тул байгаль дэлхийн хүйн холбоог илэрхийлж энэ

нутгийг “Дарьганга” хэмээн нэрлэсэн гэж үздэг байна.

Дарь уул нь зах хязгаар нутагтаа илүү өндөр нь учир “Захын хар өндөр” ч гэж нэрлэж

байжээ. 17-р зууны үед Дарь уулын орой дээр алтан ганжирт Батцагаан хэмээх овоо

босгосноос хойш Алтан дарь овоо гэх болсон байна. Энэхүү овоог байгалийн үзэсгэлэнг

дархлан онголох, газар шороогоо хайрлан хамгаалах, хүн ардынхаа сэтгэл зоригийн

илэрхийлэл болгон босгож өгөөж буяных нь ундрага болсон төрсөн нутгаа хайрлах зон

олныхоо хиргүй сэтгэлийн баталгааг илэрхийлэн, бүх сайн үйл бат бэх, ариун цагаан байхыг

билэгдэж ийнхүү “Батцагаан” хэмээн нэрлэжээ1.

Дарьгангад Манжийн хааны сүрэг байгуулагдсаны дараа Манжийн хааны зарилгаар Дарь

овоог жил бүрийн хаврын эхэн сар ба зун хоѐр удаа тахидаг байсан ба 1913 оны намрын

дунд сарын 12-нд Богд хааны зарлигаар Алтан дарь овооны тахилыг үйлдэж эхэлсэн байна.

1935 оноос хойш 50 гаруй жилийн турш овооны тахилга зогссон бөгөөд 1990 оноос дахин

сэргэж Ерөнхийлөгч Н.Багабандийн 2004. 4.23-ны өдрийн 57 тоот зарлигаар Төрийн тахилгат

овоо болгосон.

Алтан овооны хүн хөргүүд:

Дарьганга сумын төвийн зүүн хойно нутгийнхан

“ноѐн”, “хатан”, “хүү”, “бэр” хэмээн нэрлэн шүтэж

ирсэн гурван газар байрлах чулуун хөргүүд бий.

Эдгээрийг түшлэгтэй, нэн гоѐмсог уралсан исэр

сандал дээр суусан байдалтай бүтээсэн ба дээл

хувцасны байдал нь XIV зууны персийн миниатур

номын чимэглэлд дүрсэлсэн монгол язгууртны

дээлийн хээ угалзтай дүйж байгаа болон эх сурвалжид тэмдэглэсэнчлэн XIII зууны монгол

хаадын залран суудаг байсан исэр сандалтай дүрслэлээрээ тохирч байгаа тул XIII зуунд

холбогдох монгол дурсгал гэж үздэг.

1 Алтан овооны батцагааны учир, С. Лувсанноров, Хөдөлмөр сонин 1990


14

2.5.2.Ганга нуур.

Ганган уур нь Дарьганга сумын төвөөс зүүн урд зүгт 12

км-т далайн түвшинөөс 1394 м өндөрт 2.1 км урт, 1.5

км өргөн, 2.2кв.км талбай бүхий, салхины үйлдлээр

үүсэн хурмал элсэнд хаагдаж тогтсон нуур юм.

Нуурын өмнөд талд Молцог элс нуурт тулж, эргэн

тойронд нь модлог, бутлаг ургамал байх ба нуурыг

тэжээгч нь Оргихийн булаг юм. Ганга нуур нь нүүдлийн

шувуудын үүрлэж, өндөглөн зусдаг гол түшиц газар.

Жил бүрийн намар хун шувууд олноороо цуглаж “Хунгийн чуулган” хийдэг бөгөөд энэ үеэр

дотоод, гадаадын сонирхогчид ирж үздэг байна. Ганга нуураас 12 овогт хамаарагдах 29

төрлийн 56 зүйлийн усны ѐроолын болон хөвөгч амьтан, ургамал тэмдэглэгдсэн.

2.5.3. Молцог элс

Молцог элснь Онгон, Наран, Дарьганга сумын нутагт

248 ам.дөр.км талбайг эзлэн орших өвч ургамлаар

бэхлэгдсэн манхан элс юм. Элсний захаар Дуут,

Холбоо, Хошмогт, Зэгэст, Уулаан тойром зэрэг олон

жижиг нуурууд бий. Молцог элсний манханы хотгор

гүдгэрийн нөмөрт нутгийн айл мал намар, өвөл,

хаврын цагт нутаглаж нуурын усаар малаа ундаалдаг

байна. Элсний зах болон манхан дотор нь бургас

хайлаас ургадаг бөгөөд эдгээр нь тал хээрийн

шувуудын үүрлэж өндөглөдөг мөн өвөлждөг гол түшиц байршил нь болдог.

2.5.4. Хөргийн хөндийн дурсгалт газар

Дарьганга нутагт монголын эртний түүх, соѐлд холбогдох XII

зууны үеийн 51 хүн дүрст чулуун хөргүүд бүртгэгдсэн байдаг.

Хөргүүд нь түүх соѐлын үнэт дурсгал төдийгүй аялагч

жуулчдын сонирхох үзмэр юм. Эдгээр газруудын нэг нь

Дарьганга сумын төвөөс зүүн хойш 45 км-т орших Хөргийн

хөндийн дурсгалт газар юм Хөргийн хөндийн байгалийн

дурсгалт газрыг 2006 онд байгуулсан. Талбайн хэмжээ 6О40.6

га. Хойноос урагш чиглэлтэй нарийн хөндийн дунд байрлах

долоон ширхэг хүн чулуун хөргүүдийн бусдаас ялгарах онцлог нь малгай гуталтай атлаа

биедээ хувцасгүй нүцгэнээр дүрсэлж цээжинд нь товгор хөх, эр хүний хүйсийн тэмдэг

дүрсэлж сийлсэн явдал гэнэ.

Хөргийн хөндийн дурсгалт газрын өөр нэг байгалийн үзмэр бол хөргүүдийн зүүн хойно 2 км

орчим зайд зуугаад м өндөр, 90 гардусын эгц ханатай 1 км орчим үргэлжлэх “Бичигтийн

шахаа” гэх хадан хясаа юм (Газрын зураг 5)


15

Ламтын хүн чулуу:

Сумын төвөөс зүүн урагш 40 гаруй км-т Ламт уулын зүүн хормойд гоѐмсог урласан түшлэгтэй

исэр сандал дээр сууж буй хүнийг дүрсэлсэн 3 хүн хөрөг байдгийг мөн XIII-XIV зууны үеийн

монголчуудын соѐлын дурсгалд хамруулж үздэг. Мөн үед хамаарах иймэрхүү үрслэлтэй

хоѐрын зэрэг чулуун хөрөг сумын төвөөс зүүн хойш 45 км-т орших Гөхөлийн ширээ хэмээх

газарт бий.

Сүмтийн туурь:

Молцог элсний урд хормойд Дарьганга сумаас12км-торших Сүмтийн туйр” хэмээх балгас буй.

1994 онд Монгол-Солонгосын хамтарсан судалгааны багийнхан энэхүү балгасыг судлаад

барилгын цэцгэн хээтэй тоосго, олдсон нь X-XII зууны үеийн Кидан улсын Хэрлэн барс

хотынхтой, ногоон паалант хавтан нь XIII зууны Хар хорум хотынхтой төсөтэй, дүнз нь XV-XVI

зууны үед холбогдох он цагийг илэрхийлж байснаараа нэн сонирхолтой юм. Энэ

байгууламжийн хийц зохион байгуулалт нь Солонгосын эртний Когурѐ улсын оршуулга

тахилгатай төстэй байсан тул Элсний сүм буюу “Гуулин улсынхан” нутаглаж худалдаа

наймаа, үйлдвэрлэл эрхэлж байсан дурсгалтай холбож үздэг2.

2.5.5. Шилийн Богд уулын дурсгалт газар

Дарьгангын тэгш өндөрлөгийн мужид 200 гаруй

унтарсан галт уул байдгын хамгийн өндөр болох

/1778 м/ Шилийн Богд уулын орчмын 17.200 га

газрыг 2004 онд УИХ-ын 22-р тогтоолоор

байгалийн дурсгалт газар болгосон (Газрын зураг

6).

Шилийн Богд нь Дарьганга сумаас зүүн зүгт 70-т

оршдог. Энэ хайрханд ирсэн хүний хийморь сүлд

сэргэдэг гэсэн домог үе дамжин яригдаж ирсэн ба үүнээс улбаалан энэ газрыг зорих

хүмүүсийн тоо хүмүүсийн тоо жилээс жилд нэмэгдсээр байна.

2.5.6. Талын агуй

Шилийн Богдоос хойш 14 км-т тэгш талд манай улсад мэдэгдэж буй галт уулын гаралтай

агуйд дотроос хамгийн урт нь болох Талын агуй байрлана /Э.Авирмэд1998/. Судлаачдын

тодорхойлсноор агуйн амаар ороод 1.4м өргөн, 1.38м

өндөр, 4.5м урт хонгилоор дамжин эхний танхимд ороход

өргөн өндөр нь эрс нэмэгдэж 11.5м өргөн, 10м орчим

өндөртэй болдог байна. Эхний танхим 45.6м урт, түүнээс

цааш үргэлжилсэн өргөн урт нь ойролцоо 5 танхим байх

бөгөөд агуйн нийт уртыг 200м, хонгилын дундаж өргөн 8.56

м, дундаж өндөр 7.0м гэжээ. Агуйн нийт талбай 1700 кав.м

эзэлхүүн нь 12000куб.м гэж 1998 онд агуйг паспортжуулжээ.

2 Дархалсан газрууд, тэдгээрийн хүрээний байгаль, түүх, соѐлын зарим дурсгалуудь Д.Мягмарсүрэн,

Ч.Хаянхярваа, 2009 он


16

Тоорой бандийн хөшөө дурсгал

Дарьгангын сайн эр “Тоорой Банди” хэмээх Нанзад Манж

амбаны сvрэгчин хошууны ядуу ардын төлөөнөө мал

сvргийг харийн хил давахаас нь өмнө “шомбодож” нутгийн

ядуу олонд тараадаг байсан гэдэг. Нэгэнтээ тамгын

тахруудад хөөгдөн Алтан Дарь овооноо морьтойгоо

давхиж гараад бvслэгдэж буцах аргагvй болохдоо эгц урд

руу нь бууж зугтаасан гэдэг жим өнөө ч Алтан овоонд

байдаг. Дарь уул, Ганга нуураа дээдлэн шvтэж хээрээр гэр,

хэцээр дэр хийн алдарт Шилийн богддоо идээшиж явсан

Тоорой бандийн хөшөөг нутгийн зон олон ньГанга нуураас

холгvй босгожээ.

2.5.7. Соёлын өв

Монголын дүрслэх урлагийн соѐлд Дарьгангын ард түмнээс оруулсан гайхамшигт хувь нэмэр

бол мөнгөн урлал юм. Манжийн дарлалын үед Дарьгангын сүрэгчин хошуунд цагаан мөнгөөр

цалин пүнлүү тавьж олгодог байснаас энэ нутагт мөнгө элбэг болж түүгээр эдлэл хэрэглэл,

гоѐл чимэглэлийн зүйл хийх нөхцөл бүрдсэн гэж үздэг. Дарьгангын мөнгөн урлал, чимэглэл

өөрийн өнгө хэлбэр, хаана ч дахин давтагдахгүй хийцтэйгээр зуун дамжин хөгжиж иржээ.

Китан нарын ур хийцийг Их Монгол Улсын дархчууд

өвлөн авч одоог хүртэл тээж ирсний бас нэгэн илрэл

бол Дарьганга хийц хэмээн судлаачид үздэг байна.

Дарьгангын дархчууд мөнгөн эмээл, мөнгөн аяганд ур

ухаанаа уралдуулан гайхуулдаг.

Дарьгангын урчууд олон арван жил хуримтлуулан,

баяжуулсан бурхан ухаан, уран гар, хурц сэргэлэн нүд,

өвөрмөц арга барилаар мөнгөн урлалд Дарьганга

хийцийг бий болгосон нь хойч ирээдүйд уламжлуулбал

зохих соѐлын томоохон өв билээ.

2.6. Байгалийн нөхцөл, физик газар зүйн шинж

2.6.1. Ландшафт

Дарьгангын БЦГ нь хуурай хээр, сөөг, сөөгөнцөрт хээр, хээрийн бүсэд хамрагддаг. Монгол

орны ландшафт типологийн мужлалаар Дарьгангын үлдэм цулдам уул, галт уулын бэлэлцэг,

суурьт өндөрлөг тал, хотгор бүхий хуурай хээрийн дэд мужид багтана. Мужлалын энэ

нэрлэлт нь газрын гарал үүсэл, гадаргын хэв шинж, байгалийн экологийн төрх байдлыг

илэрхийлдэг.

Монголын хээр нутгийг түүний илрэх шинж чанарынх нь эрчмээр өмнөдийн болон умардын

хуурай хээр хэмээн ангилдаг бөгөөд цогцолборт газарт авсан нутаг нь элс, мараа, марз бүхий

өмнөдийн хуурай хээрийн районы хойт зах, 10-20 хувьд нь хээр оролцсон умардын хуурай

хээрийн өмнөт хэсэг нэгээс нөгөөд шилжих хэсгийг эзлэх буюу өмнөт умард хэсэг нь

ландшафтын хувьд нилээд ялгаатай(Газрын зураг 7). Олон зуун км үргэлжлэх нутагт хуурай


17

хээрийн ландшафт зонхилох бөгөөд Дарьгангын нутаг дэвсгэр нь ландшафт газарзүйн хувьд

бие даасан дэд мужид багтана(15).

2.6.2. Хотгор гүдгэрийн онцлог

Дарьганга орчимд уул нурууд болон зоо шилүүд байхгүй. Элэгдлийн гаралтай өргөгдмөл

гадаргууд хамаарах ул чулуулаг дээрх элэгдлийн суурьт тэгш тал болон дунд ба шинэ

төрмөлийн эриний сул барьцалдсан чулуулаг дээрх элэгдлийн давхаргат тэгш тал юм. Мөн

галт уулын гаралтай бялхмал бэгэлцэг багагүй хэсгийг эзэлнэ. Энэ нутгийн гадаргуу нь 3

градусаас хэтэрдэггүй налуутай (14).

2.6.3. Геологийн тогтоц

Дарьганга орчимд дээд дөрөвдөгч үеийн салхиар үүссэн хурдас плеоцен-дөрөвдөгчийн галт

уулын гаралтай хурдас тархана. Дарьгангын ЦГ-ын орчин тойронд шинэ түрмэлийн эриний

сөнөсөн галт уулс элбэг бөгөөд энэ нутаг Дарьгангын хүрмэн чулуу тархсан нутаг гэж

ангилагддаг. Энэ нутгийг шинэ түрмэлийн эриний галт уулын муж дахь гүний хагарал дайрч

гардаг. Мөн хөндий хотгорын ѐроолын улирлын чанартай цэвдэг чулуулаг тохиолдлын

байдалтай тархсан. Энэ нутагт одоогоор нээж олсон ашигт малтмал илрэл, олдоц, ашиглалт

байхгүй. Эдгээр газарт эоловийн хурдас нилээд тархсан бөгөөд энэ хурдасны механикийн

бүрэлдэхүүнд бүдүүн ширхэгтэй элс бараг 90 хувь эзэлсэн байна. Хурдасны зузаан зарим

газар 10-20 м хүрэх бөгөөд гол төлөв цайвар шаравтар, заримдаа бордуу саарал өнгөтэй

байна (Газрын зураг 8).

Эоловийн элсэн хурдас үүсэх гол үйл явц нь байгалийн салхи юм. Эоловийн хурдсан дээр

эоловийн элс эсвэл сулавтар хөгжилтөй элсэрхэг хөрс үүсэн тогтох учир салхины элэгдэлд

амархан ордог, тогтвор муутай хөрс байдаг онцлогтой(15).

2.6.4. Уур амьсгал

Уур амьсгалын хувьд Евро-Азийн хээрийн дэд мужийн ангилалд багтах бөгөөд уур амьсгалын

ерөнхий шинж, түүний үр дагавар болох экосистемийн хувьд Дундад халхын болон Монголын

Дорнод хэсгийн дэд мужуудад хуваагддаг(15).Уур амьсгалын нөхцөл хуурайвтар, гандуу

бөгөөд өвөл нь хахир бөгөөд зун нь хэт хуурай болно(Газрын зураг 9, 10, 11).

2.6.5. Гадаргын ус

Гадаргын усан сүлжээний хувьд Төв-Азийн гадагш урсгалгүй ай савд багтдаг. Гадаргын усны

ус зүйн сүлжээ Монгол орны дундаж нөхцөлтэй харьцуулбал сул хөгжсөн, харин Дарьгангын

тэгш өндөрлөгийн хэсэгтээ бол гадаргын ус харьцангуй ихтэй нутагт тооцож болох

боломжтой. Төв Азийн гадагш урсгалгүй ай савд хамаардаг(15). Тухайн бүсийн ус зүйн

сүлжээ нь бөөрөг элсэнд хаагдаж тогтсон карбонатлаг нуур, тойрмууд, цөөн тооны булаг,

түүнээс нуурууд руу урссан , эсвэл нуураас нуур руу урссан жижиг горхиудаас

бүрддэг(Газрын зураг 12,13).

2.6.6. Хөрсөн бүрхэвч

Хар хүрэн,хүрэн, нуурын хөндийгөөөр аллюви-нугын хөрс, хужир мараат, элсэрхэг хөрстэй,

тал хээрийн өвс ургамалжилт ноѐрхох бөгөөд хэв шижийн хувьд хуурай хээрийн, нугын

цөлөрхөг хээрийн хэв шинжид хамаарна (Газрын зураг 14).


18

2.7. Биологийн олон янз байдал

2.7.1. Амьтны аймаг

2.7.1.1. Хөхтөн

Дарьганга орчим нь хөхтний газар зүйн мужлалаар Уулархаг азийн дэд их муж, Монгол-

Түвдийн муж, Хээрийн ба ойт хээрийн дэд муж, Монгол-Дагуурын тойрогт хамаарна(16).

Дарьгангын БЦГ-т тусгайлан хөхтөн амьтдын судалгааг хийж байгаагүй. Гадаад, дотоодын

судлаачид Дарьганга орчмоор дайрч өнгөрөх үедээ амьтны аймгийн талаар ажиглалт хийж

тэмдэглэл хөтлөн, түүнийгээ тайлан, өгүүлэлдээ цухас дурдсан байдаг. Хэвлэлийн

мэдээллийг (Улаан данс, улаан ном, тайлан өгүүлэл, хурлын эмхэтгэлүүд) шүүж үзэхэд

Дарьганга орчмын нутгаар 6 баг, 13 овог, 31 төрөлд хамаарах 40 орчим зүйл хөхтөн амьтад

байршдаг байна (5).

Энэ нутаг нь дагуурын хээрийн өмнөд хэсэгт говийн бүстэй хил залгаа оршдог тул говийн

бүсэд тархсан хар сүүлтий, шар чичүүл, дэлдэн зараа, зарим зүйл алагдаагын тархалтын

зүүн зах болдог байна.

Даргьганга орчимд “Монголын улаан ном”-д (4)бүртгэгдсэн дагуур зараа, дорнын сармаахай,

аргаль хонь, өөхлөг тажигдаахай, “Зэрлэг амьтанба ургамлын аймгийн ховордсон зүйлийг

олон улсын хэмжээнд худалдаалах тухай” (CITES) конвенцын (3) хавсралтад тэмдэглэгдсэн

саарал чоно, мануул мий, “Зэрлэг амьтдын нүүдлийн зүйлүүдийг хамгаалах тухай” (CMS)

конвенцийн хавсралтад (2) тус тус бүртгэгдсэн цагаан зээр бор туулай, гар далавчтанууд

тэмдэглэгджээ (Газрын зураг 15).

Дарьгангын өндөр өвст тэгш өндөрлөг нь цагаан зээрийн байрших гол нутаг юм. 2009 онд

Монгол орны хэмжээнд хийсэн судалгаагаар нийт цагаан зээрийн 64,8% нь Сүхбаатар аймагт

тэмдэглэгдсэн ба энэ аймагт 500,000 цагаан зээрийн нөөцтэй гэж үнэлэгдсэн байдаг. Харин

нягтшилтаар өндөр газруудын тоонд Дарьганга орчмын хялганат хээр ордог байна (1).

(Газрын зураг 15).

Газрын зураг 16. Цагаан зээрийн байршил ба нягтаршил

2.7.1.2. Шувуу

Шувууны газар зүйн мужлалаар Дорнод Монголын тэгш тал, Говийн мужид хамрагддаг.

Дарьгангын БЦГ болон Ганга нуур, түүний орчмоор нийт 111 зүйл шувуу бүртгэгдсэнээс 12


19

зүйл нь суурин, 99 зүйл нь нүүдлийн шувууд байна. Нүүдлийн шувуудаас 32 зүйл өндөглөн

зусдаг, 62 зүйл нь дайрч өнгөрдөг байна (8).

Монголын болон олон улсын хэмжээнд ховорт тооцогдох шувуудаас гангар хун (Cygnus

cygnus), хошуу галуу (Anser cygnoides), цэн тогоруу (Grus vipio), хонин тоодог (Otis tarda),

нөмрөг тас (Aegypius monachus), Амарын шонхор (Falco amurensis) зэрэг нийт 42 зүйл

бүртгэгдсэн байна.

2.7.1.3. Загас

Ганга нууранд 1 зүйл Чимхүүр загас (Cobitismelanoleuca)тэмдэглэгдсэн. 1980 онд Академич А.

Дулмаагийн удирдлаган дор Амарын цулбуурт (Parasilurusasotus),булуу

цагаан(Cyprinuscarpio), Мөнгөлөг хэлтэг (Carrassiusauratus) зэрэг загасыг нутагшуулсан.

Эдгээр загас нь усны ѐроолын шавж, хөвөгч амьтад, органик бодисын үлдэгдлээр хооллодог

(9). Усны зүйлүүдийн тодорхой судалгаа хийгдээгүй байна.

Гэрэл зураг 1. Чимхүүр загас

2.7.1.4. Хоёр нутагтан

Дарьгангын БЦГ-т монгол бах (Bufaraddei), дорнодын мэлхий (Ranachensinensis),

цоохорхонин гүрвэл (Phrynocephalusversicilor), монгол гүрвэл (Eremisaargus), рашааны могой

(Elephe dione), сум могой (Psammoopislineolatus) зэрэг 7 зүйл хоѐр нутагтан ба мөлхөгчид

бүртгэгдсэн байна (10).

2.7.2. Ургамлын аймаг

Ургамал газар зүйн мужлалаар Төв Азийн муж, Молцог–онгон элсний районд хамрагддаг.

Дарьгангын БЦГ-ын ургамалжилт нь ойтхээр, хээр, говийн бүсийг төлөөлж чадах нэн ховор

болон ховор, эмийн, хүнсний, балт болон тэжээлийн шимт чанартай ургамал их ургадаг,

зүйлийн бүрэлдэхүүнээр баялаг.

Энд хуурай хээрийн ургамал жилт ноѐрхох бөгөөд энэ газрын ургамалжилтыг хэв шинжийн

хувьд хуурай хээрийн, цөлөрхөг хээрийн хэвшинжид хуваана. Хээрийн ургамалжилтыг

төлөөлж чадах харгана-үетэнт, хялгана- үетэнт, хиаг-үетэн-алагөвст, үетэн-

агьтбүлгэмдлүүдзонхилно. Энэ бүлгэмдэл нь ургамлан нөмрөгийн хувьд есөн хэвшинжид

хуваагддаг. Намхотос, хонхоруудаар нь хазаар өвс-хиагт, ширэг улалж бүхий үетэнт

хээрзонхилно (Газрын зураг 17). Цогцолборт газрын хээрийн ургамалжилтанд голлох зүйл нь

хялгана, хиаг, хазаар өвс, саман ерхөг зэрэг үетэн, агь, хатан цэцэг, шулуун сонгино, ишт ба

ишгүй гичгэнэ, хүж өвс, пагдгар бадай зэрэг алаг өвснүүд юм.

Цогцолборт газрын нугат хэв шинжийн ургамалжилтын зүйлийн бүрэлдэхүүнд голлон

оролцогч зүйл нь хиаг, биелэг өвс, улаан толгойт зэрэг үетэн, ширэг улалж, бут улалж, бясаат

улалж, галуун гичгэнэ, үхэр тарна, гялгар дэрс, таван салаа зэрэг ургамал голлоно. Элсэн


20

дунд ганц нэгээр ургасан хайлааснаас гадна сийрэгдүү ургасан хайлаас-бургасан төгөл элбэг

тархсан байна.

2007 онд ШУА-ийн Ботаникийн хүрээлэнгийн эрдэмтдийн Дарьганга, Эрдэнэцагаан,

Түмэнцогт сумдад хийсэн судалгаагаар ашигт ургамлын 44 төрөл, 48 зүйлийг хамруулж,

тэдгээрийн тархцыг ургамал–газар зүйн тойргоор тоймлон улмаар засаг захиргааны хуваарь,

ургах орчноор гаргаж, 2-3 зүйл ургамлын гарц нөөцийг тогтоосон байдаг. Судалгаанд

хамрагдсан ургамлаас ургамал газар зүйн 5 тойрогт ургадаг 3 зүйл, 10 тойрогт тархдаг 32,

бүх 16 тойрогт тархан ургадаг 11 зүйл ургамал тэмдэглэгдсэн нь энэхүү бүс нутаг ургамлын

хувьд ихээхэн сонирхолтой төдийгүй хамгаалан судлах шаардлагатай болох нь харагдаж

байна.

Ой

Дарьганга сумын ойн сан бүхий нутгийн ойн тархалтын зураг, ой зохион байгуулалтын ажлыг

Ойн газрын захиалгаар “Гранд форест” ХХК 2011 онд мэдээллийн сангийн “Forest”, ойн

тархалтын зураг боловсруулалтын ажлыг газар зүйн мэдээлэлийн сангийн ArcView-3.3,

ARCGIS-9,2 программ хангамжуудыг ашиглан 2011 онд хийж төсөл, зургийг ойн мэдээллийн

санд хадгалсан байна.

Судалгаагаар тус сумын нийт ойн талбай 15.202 га, үүнээс ойгоор бүрхэгдсэн талбай 2075 га

байгаагийн 492 га бургас, 1.583 га сөөг, торлог гэсэн дүн гарчээ. Харин ойгоор бүрхэгдээгүй

13127 га, ойжуулсан талбай 1 га байна. Ойгоор бүрхэгдсэн талбайн 23.7 хувийг байгалийн ой,

76.3 хувийг сөөгөн ой, ойгоор бүрхэгдээгүй талбайн 99 хувийг тармаг мод, 1 хувийг ойжуулсан

талбай эзэлж байна (Газрын зураг 20).

2.8. Газар ашиглалтын байдал

2.8.1. Бэлчээр

Дарьгангын БЦГ нь 64.710.8 га талбайтай, үүний 95 хувь нь бэлчээр (Газрын зураг 18). ЦГ-ын

нутагт бэлчээрийн судалгаа хийгдэж байгаагүй, харин газрын төлөв байдал, чанарын хянан

баталгааны тайлан дүгнэлт 2003, 2007 онуудад гарч байжээ. Энэ хянан баталгаагаар “Нийт

бэлчээрийн 40 гаруй хувь дундаас дээш доройтсон. Шалтгаан нь, үхэр голдуу мал бэлчээрийг

нөхөн сэргэх боломжгүй хэт ашигладаг, нуурын ойролцоох бэлчээрийн даац хэтэрсэн ба хөл

газрын ургамал зүйлийн бүрэлдэхүүнд түрэн орж эхэлсэн”(Газрын зураг 19)гэсэн дүгнэлт

гарсан байдаг. Мөн малд сайн идэгддэг ургамлын байгалийн аясаар нөхөн сэргэх чадвар

буурсан байна(11).

Гэрэл зураг 2 . Дарьганга БЦГ-ын хялганат бэлчээрийн доройтол


21

2.8.2. Аялал жуулчлал

Тус байгалийн цогцолборт газарт явагдаж буй аялал жуулчлалын гол замнал нь:

1. Алтан Овоо- Ганга нуур, Талын агуй-Шилийн богд

2. Шилийн богд-Талын агуй-Ганга нуур-Алтан овоо /Газрын зураг 21/

Хүснэгт 1. Дарьгангын нутагт ирсэн жуулчдын тоо / 2007-2011/

Жуулчдын

төрөл

2007 2008 2009 2010 2011

Гадаадын

жуулчид

40 80 120 90 150

Дотоодын

аялагчид

2500 6000 4800 1500 4000

Жич: Жуулчдын тоог ТХГН-т үзүүлэх ажил үйлчилгээний нэг удаагийн тасалбараар тооцсон.

2.8.3. Төрийн тахилга

1990 оноос Алтан овоог тайх ѐслол сэргэж эхэлсэн 2004 онд Ерөнхийлөгч Н.Багабандийн

57 тоот зарилгаар төрийн тахилгатай болгосон.

Хүснэгт2. Төрийн тахилга, түүнд оролцогчид

Тахисан

он сар

Ерөнхийлөгчийн

нэр

Оролцсон

хүний тоо

1990 П.Очирбат 4800

1994 П.Очирбат 8000

1999 Багабанди 25000

2004 Багабанди 30,000

2008 Н.Энхбаяр 50,000

2012 З.Элбэгдорж 35000


22

Орон нутгийн тахилгыг жил бүрийн зуны эхэн сарын 15-нд Сүхбаатар аймгийн сүм хийдээс

зохион байгуулна. Онгон Наран сумын хүмүүс ихэвчлэн оролцдог Шилийн Богдын

баруун талд 5 км-ийн зайд “Хөх бүрд Андууд” ХХК , Талын агуйн дэргэд “Талын цаг” ХХК

Талын агуй жуулчны бааз тус тус ажиллуулж байна.

Мөн Дарьгангын БЦГ-ын нутаг дэвсгэрт “Нью Дарьганга” Хүүхдийн зуслан, “Дагшин” амралтын

газар үйл ажиллагаа явуулдаг. Эдгээр газрууд нь байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээ

хийлгээгүй, хамгаалалтын захиргаатай гэрээ байгуулааагүй, өөрөр хэлбэл ѐсны

зөвшөөрөлгүйгээр үйл ажиллагаа явуулж байна.

Түүнчлэн Дагшин нуур, Зэгст нуур, Дуут нуур, Холбоо нуурын эргээр амрагч зугаалагчид

ихээр ирж отоглож амардаг байна. Аяагч, жуулчдад хоноглох отоглох газруудыг

хамгаалалтын захиргаанаас тусгайлан зааж өгдөг боловч хүмүүс тэр бүр заасан газарт

очдоггүй, өөрсдөө дураараа газар сонгон гэр майхнаа барьж ихэвчлэн Зэгст нуур, Оргихын

булаг орчмоор байрлан орчноо борхируулсаар байна.

Хүснэгт 3. ТХГ-т үйл ажиллагаа явууллдаг аж ахуйн нэгжүүд, үйлчилгээний төрөл

ААН-ийн нэр

Байршил Солбицол

Үйлчил-

гээний

төрөл

Ажиллаж

эхэлсэн

огноо

“Талын цаг” ХХК Талын агуй N 45.58994

E114.500085

Жуулчны

бааз 2006

“Хөх Уул анд” ХХК Шилийн Богд

Жуулчны

бааз 2007

Нью Дарьганга

ОНӨАТҮГ

Дарьгангын БЦГ,

Зэгст нуур

N 45.29302

E113.82923

Хүүхдийн

зуслан

1979\

2008

Дагшин булаг ХХК Дарьгангын БЦ

Зэгст нуур

N 45.29148

E113.84302

Амралтын

газар 1994

2.9. Дарьгангын БЦГ-ын орчны бүсийн сумдын нийгэм эдийн засгийн байдал

Манжийн хаанаас 1696 онд явуулсан нутаг дэвсгэрийн өөрчлөлтөөр өөрийн 5 гар, хожим нь

мал сүргийг төвлөрүүлснээр Дарьганга хэмээх хэмээх сүрэгчин хошуу бий болж 1924 оноос

эхлэн Дарьгангын сүргийн 5 гарыг өөрчлөн засаг захиргааны зохион байгуулалт хийж

Дарьганга уулын хошууг 18 сумын бүрэлдэхүүнтэй байгуулж нутгийн дүрмийг баталж байжээ.

Улсын бага хурлын 1925 оны 5-р тогтоолоор Дарьганга сум нь 17 багтайгаар байгуулагдсан

байна.

Дарьганга сум нь нийслэл Улаанбаатар хотоос 750 км, Сүхбаатар аймгийн төв Баруун-урт

хотоос 170 км зайд оршдог хилийн сум. Сум нь 4.5 мянган х.д.км нутаг дэвсгэртэй. Зүүн


23

талаараа Эрдэнэцагаан, зүүн өмнөд талаараа БНХАУ, баруун урд болон баруун талаараа

Наран, Онгон, хойт талаараа Асгат сумуудтай тус тус хиллэдэг. Тус сум нь 4 баг, 798 өрх,

2.9 мянган хүн амтай. Нутгийн дийлэнх хувийг Дарьгангачууд эзэлдэг. БЦГ-т Дарьганга

сумын Бадрах, Аман-Ус, Наран сумын Тосон, Наранбулаг сумд хамрагддаг бөгөөд эдгээр

байгуудын хүн амын сүүлийн 2 жилийн судалгааг дараах хүснэгтээр үзүүлэв.

Хүснэгт 4. ЦГ-т амьдардаг айл өрх, хүн амын судалгаа

Сум

Баг

2010 2011

өрх Хүн

ам

өрх Хүн

ам

Дарьганга Бадрах

170 644 170 634

Аман ус 143 585 158 612

Наран Тосон 175 677 183 687

Наранбулаг 104 346 106 353

Дэлхийн банкнаас санхүүжилттэй “Тогвортой амьжиргаа -2” төслийн хүрээнд Бодлого

судлалын төвөөс Дарьганга, Наран сумдад тэмдэглэсэн малчдын өвөлжөө хаваржааны

байршлын мэдээгээр тус БЦГ-т нийт 147 өрх өвөлждөгөөс Дарьганга сумын хэсэгт 90, Наран

сумын хэсэгт 57 өрх байршиж байна (Газрын зураг 22). Иймд ТХГ-т байршдаг өвөлжөө,

хаваржаа, өрх, малын тоог нарийвчлан гаргах шаардлагатай.

Мал аж ахуй:

Дарьганга суманд 2011 оны тооллогоор нийт 131.702 мал тоологдсоны 62.896 нь буюу 47.7

хувь нь Дарьгангын БЦГ-т хамрагддаг Бадрах, Аман-Усны багийн мал байна. Наран суманд

2011 онд 93.884 мал тоолуулснаас 58717 нь буюу 62.5 хувь нь ЦГ-т хамрагддаг Тосон,

Наранбулаг багт тоологджээ..

Хүснэгт 5. Дарьганга, Наран сумдаас хамрагддаг багуудын мал тоо /сум, багаар/

Сум Баг Адуу Үхэр Тэмээ хонь ямаа Бүгд

Да

рь

ган

га Бдрах 3857 3184 192 17810 12237 37280

Аман Ус 2487 2541 131 10640 9817 25616

Бүгд 6344 5725 323 28450 22054 62896

На

ра

н Тосон 3380 3971 141 24512 17836 49840

Наранбулаг 554 966 12 4285 3060 8877

3934 4937 153 28797 20896 58717

Нийт дүн 10278 10662 476 57277 42950 121613


24

Мал эмнэлэг:

Дарьганга суманд “Хамар булаг” нөхөрлөл, “Алтан овоо” хоршоо мал эмнэлгийн үйлчилгээ

явуулдөг бөгөөд 2011 оноос мал эмнэлэг, үржлийн тасаг байгуулагдан ажиллаж байна.

Эрүүл мэндийн үйлчилгээ:

Сумын “Эрүүл мэндийн төв” их эмч 1, бага эмч 5, сувилагч 4, лаборант 1, Ня-бо,

үйлчилгээний ажилтан, нийт 17 орон тоотойгоор ажилладаг.

Ерөнхий боловсрол, эрүүл мэнд:

Дарьгангы сум 9 жилийн дунд сургууль 500 гаруй сурагчид, 28 багш, 17 ажилтантай. 80

хүүхдийн дотуур байртай. Сурагчид 10-11 дүгээр ангийг Онгон сумын 11 жилийн сургуульд

очиж төгсдөг. 2008 онд биеийн тамирын заал, 2009 онд 320 хүүхдийн багтаамжтай шинэ

сургууль ашиглалтанд орсон.

Хүүхдийн цэцэрлэг:

Сумын хүүхдийн цэцэрлэг 1982 оноос үйл ажиллагаа явуулж ирсэн. 2007 онд 75 хүүхэд

хүлээн авах үчин чадалтай шинэ цэцэрлэг баригдсан.

Соёлын үйлчилгээ:

Сумын иргэдэд урлаг уран сайхнаар үйлчлэх, орон нутгаа сурталчлах ажлыг сумын соѐлын

төв, түүний дэргэдэх Дарьганга сумын музей хариуцдаг..

Эрчим хүч:

Зүүн бүсийн эрчим хүчний сүлжээнд хамрагдаж 35 квт өндөр хүчдэлийн цахилгаан

дамжуулах шугамыг Онгон сумаас/60 км/ авдаг.

Ус,цаг уурын өртөө:

Дарьганга суманд 1967 онд байгуулагдсан Хөдөө аж ахуйн цаг уурын харуул нь 2008 оноос

Ус цагуурын шинжилгээний өртөө болж 6 хүний орон тоотой болж өргөжсөн. Тус өртөө нь уур

амьсгалын ажиглалт хийж төвд дамжуулахын зэрэгцээ цаг агаарын мэдээгээр сумын ЗДТГ,

ард иргэдэд үйлчилдэг.

Зам тээвэр:

Дарьганга сум нь аймаг болон бусад сумдтай шороон замаар холбогдсон. Сумын төвд

Петровис, Магнай трейд компаны болон хувийн 3 шатахуун түгээх станцтай. Улсын хилийн

дагуух Хилийн хороо, сумангуудтай байнгын харилцаа холбоотой байдаг. Дарьганга сумын

нутагт хилийн Байшинт болон Ламтын сумангууд байрладаг.

Харилцаа холбоо:

Монголын цахигаан холбооны суурин утас АТС-аас гадна шилэн кабелийн Скайтэл, Мобиком

тавигдсан. 2012 оны 11-р сараас интернет сүлжээнд холбогдсон.


25

Зах зээл ба үйлдвэрлэл:

Сумын хэмжээнд 3 зочид буудалтай. Хувийн жижиг дэлгүүрүүд ажиллаж сумын иргэдийг

бараа материалаар хангадаг. Ихэнхдээ Улаанбаатар хот болон Эрээн- Замын үүд,

Эрдэнэцагааны Бичигтийн боомтоор өргөн хэрэглээний бараа материалаа оруулдаг. Сумын

хэмжээнд түүхий эд борлуулах зах, жижиг дунд үйлдвэр, цех байхгүй. Малын гаралтай түүхий

эдийг Улаанбаатар хотод очиж борлуулдаг.

2.10. Дарьгангын БЦГ-ын Орчны бүсийн менежмент

БЦГ-ын Орчны бүсийн хилийн заагийг Дарьганга сумын ИТХ-ын 2009 оны 12-р сарын 15-ны

30 тоот тогтоол, Наран сумын ИТХ-ын 2009 оны 1-р сарын 23 –ны 25 тоот тогтоолыг

үндэслэн БОАЖ-ын сайдын 2010 оны 5-р сарын 11-ны өдрийн А-135 тушаалаар тогтоосон

боловч үндэслэл муутай болсон (Газрын зураг 24). Дарьганга, Наран сумын Орчны бүсийн

зөвлөлүүдийг 2009 онд сумдын ИТХ-ын тогтоолоор байгуулсан ч үйл ажиллагаагаа

явуулдаггүй, орчны бүсийн менежментийн төлөвлөгөө боловсруулах, сан байгуулах

ажлуудыг одоогоор хийгээгүй байна.

Дарьгангын БЦГ-ын орчны бүс нь 2011,8 км2 талбайтай. Хамгаалбал зохих үнэт зүйлсэд

анхаарах шаардлага, орон нутаг болон хамгаалалтын захиргааны саналыг харгалзан “ТХГН-

ийн орчны бүсийн тухай” хуулийн шалгууруудыг үндэслэн орчны бүсийг шинэчлэн өргөтгөх

саналыг боловсруулсан (Газрын зураг 25).

БЦГ-т 147 айл өрх, орчны бүсэд 201 айл өрх өвөлжиж хаварждаг. Шинээр санал болгож буй

бүсэд 232 өрх өвөлждөг байна.

2.11. Дарьгангын БЦГ-ын хамгаалалтын захиргааны бүтэц, удирдлага, зохион

байгуулалт, үйл ажиллагаа

Дарьгангын БЦГ-ын Хамгаалалтын захиргааг Байгаль орчны сайдын 2005 оны 03 дугаар

сарын 24-ний өдрийн 41 тоот тушаалаар байгуулсан. Хамгаалалтын захиргаа нь одоогийн

байдлаар дарга, 2 мэргэжилтэн, нягтлан бодогч, 2 байгаль хамгаалагч, үйлчлэгч-сахиул

гэсэн 7 орон тоотой. Улсын байцаагчийн эрх бүхий 3 ажилтантай, 10 идэвхтэн байгаль

хамгаалагч ажиллладаг.

Хүснэгт 6. Дарьгангын БЦГ-ын хамгаалалтын захиргааны ажилтны дэлгэрэнгүй судалгаа

№ Ажилтны нэрс

Ал

бан т

уш

гаа

л

Нaс

Хүйс

Бол

овср

ол

Мэр

гэж

ил

Ул

сад

аж

ил

ласан ж

ил

Тухaйн

байгу

ул

лага

д

1 В. Сүхбаатар дарга

50 Эр Дээд

Аялал жуулчлалын

мененжер 20 3

2 Д.Ариунцэцэг

Ахлах

мэргэжилтэн 40 Эм Дээд ТЗУ-га, экологич 12 7


26

3 Оюунгэрэл мэргэжилтэн 28 Эм Дээд Байгаль

хамгааалал,экологи 3 3

4 Г.Мөнхболд Нябо 35 Эр Тусгай

дунд Ня-бо 3 3

5 Э.Өлзийбаатар Байгаль

хамгаалагч 36 Эр Дээд

Байгаль

хамгааалал,экологи 6 6

6 С.Мажигсүрэн Байгаль

хамгаалагч 50 Эр

Бүрэн

дуд Жолооч 15 2

7 Ж.Ганбаатар жолооч 43 Эр Бүрэн

дунд Жолооч 5 5

Хүснэгт 7. Хамгаалалтын захиргааны төсөв, өөрийн орлого бүрдүүлэлт

2008 2009 2010 2011 2012

Улсын төсвөөс 20890.6 53.177.800 43.498.600 58.655.400 43.545.800

Өөрийн орлого 614.2 1.622.650 1.086.125 906.000 972.900

Дүн 21504.8 54.800.450 46.584.725 59.561.400 44.518.700

Хамгаалалтын захиргааны байрыг 2007 онд барьсан. Дотроо 8 ортой зочид буудал

ажиллуулдаг. Бага оврын нам даралтын уурын зуухтай. Ажилчдын ажиллах нөхцөл, боломж

ажлын байрны хувьд харьцангуй сайн.

Хүснэгт 8. Хамгаалалтын захиргааны үндсэн болон эргэлтийн хөрөнгө

/сүүлийн 4 жилээр/ .

Үзүүлэлт 2008 2009 2010 2011

Үндсэн хөрөнгө 28044620 37.312,255,63 41,928,679,18 54163829,37

Эргэлтийн хөрөнгө 7375259 7,269,367,18 12,502,612,19 9675277,30

2.12. Хяналт шалгалт:

ТХГ дахь эргүүл, хяналт шалгалтын ажлыг байгаль хамгаалагчид, мэргэжилтнүүд тогтсон графикийн дагуу гүйцэтгэн, мэдээг хамгаалалтын захиргаанд нэгтгэдэг. Зөрчлийн мэдээ, тайлангаас үзэхэд нийт зөрчлийн дийлэнх хэсгийг ТХГН-аас мод /бургас, бут, сөөг/бэлтгэн түлшинд хэрэглэсэн зөрчлүүд эзэлж байна. Зөрчил гарагчид нь гол төлөв ТХГН-т амьдардаг малчид байна. Мөн бэлчээр чөлөөлөөгүй гэх зөрчлүүд, ялангуяа Дарьганга сумын 3-р багт нилээд гардаг бол хулгайн анг гадны иргэд /сумын төв, бусад баг/ гаргадаг байна. Хулгайн ангийн төрөлд тарвага, цагаан зээр, чоно орно.

2.13. Судалгаа шинжилгээний талаар

Судалгаа мониторингийн ажлыг байгаль хамгаалагчид орчин зүйн ажиглалт судалгааны

хүрээнд хийж тэмдэглэн, мэдээлэл цуглуулж хамгаалалтын захиргаанд нэгтгэдэг. 2011 онд

Дарьганга суманд “Ганга нуур- усны горим, нөөц, хомсдол, хамгаалалт”сэдэвт эрдэм


27

шинжилгээний бага хурал хийсэн байна. 2012 онд Сүхбаатар аймгийн БОАЖГ-аас Ганга

нуурын судалгаа, хамгаалалын талаар тендер зарласны дагуу “Экологийн судалгааны төв”

ТББ судалгаааны ажлыг эхлээд байна.

2.14. Сургалт, мэдээлэл сурталчилгаа

Хамгаалалтын захиргаанаас байгаль орчны бодлого шийдвэр, холбогдох хууль тогтоомж,

Дарьгангын БЦГ-ын хамгаалалтын дэглэм, захиргааны үйл ажиллагааны талаар ТХГН дотор

болон орчны бүсийн иргэд, орон нутгийн удирдлага, аж ахуйн нэгж байгууллагуудад

сурталчлах ажлыг зохион байгуулдаг.

Мөн орон нутагт тогтвортой амьжиргааг дэмжих чиглэлээр явуулсан сургалтуудад

иргэдийг хамруулах ажлыг төслийн багийнхантай хамтран зохион байгуулсан, тухайлбал

2006-2008 онд Мерси Кор олон улсын байгуулагын Хөдөөгийн агро бизнесийг дэмжих

төслийн хүрээнд бэлчээрийн менежмент, малчин өрхийн бизнес төлөвлөгөө, сүү цагаан идээ

боловсруулах, малын тэжээл бэлтгэх, эсгий хийх, гар урлал сувнер хийх, 2009, 2010 онд Хүн

төвтэй байгаль хамгаалал ТББ-тай хамтран байгаль хамгаалах уламжлал, хог хаягдлын

менежмент, тасалгааны цэцэг тарих, аргачлал, 2011 онд мод суулгац тарих, ногоон

байгууламж бий болгох, төмс, хүнсний ногоо тарих, хүлэмжийн аж ахуй эрхлэх, ус чандмана

эрдэнэ зэрэг сургалтуудыг зохион байгуулсан байна.

Хамгаалалтын захиргаа нь сургалт, сургталчилгааны танхимыг тохижуулж, сумын дунд

сургуулийн 30 хүүхдийг сонгон “Байгаль хамгаалах клуб” байгуулан үйл ажиллагаа явуулж

байна.

2.15. Хамтын ажиллагаа

Дарьгангын БЦГ-ын Хамгаалалтын захиргаа нь хамгаалалт, менежментийн ажлаа Дарьганга,

Наран сумын Засаг даргын Тамгын газар, сумын ИТХ, 9 жилийн сургууль, Цагдаагийн хэсгийн

төлөөлөгч, соѐлын төв, сумын байгаль орчны улсын байцаагч, эмэгтэйчүүдийн зөвлөл, 2

багийн (Бадрах, Аман ус) малчдыг хамруулан явуулдаг. Мөн Хил хамгаалах ерөнхий газар

(ХХЕГ)-ын Онгон, Эрдэнэцагаан сумдад байрлах Хилийн ...р хороо (отряд)-д түүний харъяа

Байшинт (7), Ламт (8) болон бусад ойролцоо оршдог сумангууд зохих хэмжээгээр оролцог.


28

ГУРАВ. МЕНЕЖМЕНТИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨНИЙ ЗОРИЛГО, ЗОРИЛТ, ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА

3.1. Дарьгангын БЦГ-ын эрхэм зорилго:

Дарьгангын БЦГ нь уламжлалт ёс заншлаа дээдлэн, байгалийн өвөрмөц тогтоц, арвин

баялаг нөөц, түүх соёлын өвдөө түшиглэсэн аялал жуулчлалын өлгий нутаг байж, ус

намгархаг газруудыг хамгаалснаар нүүдлийн шувуудын хэвийн амьдрах нөхцлийг

хангахад оршино.

3.2. Менежментийн төлөвлөгөөний хамрах хүрээ

Менежментийн төлөвлөгөө нь газар нутгийн хувьд Сүхбаатар аймгийн Дарьганга, Наран

сумдын нутаг дахь Дарьгангын БЦГ, Шилийн богд, Хөргийн хөндийн дурсгалт газруудыг

хамарна /дээрх газруудын хийлийн цэс, зураг ../

Энэхүү менежментийн төлөвлөгөө нь дээрх ТХГ-уудын байгалийн нөөц баялаг, түүх соѐлын

дурсгалын хадгалалт, хамгаалалтыг сайжруулах, хамгаалалтын дэглэмийг мөрдүүлэхэд

холбогдох бүх талуудын жигд оролцоог ханган ажиллахад чиглэгдэнэ. Иймд менежментийн

төлөвлөгөө нь хамгаалалтын захиргаанаас гадна орон нутгийн төр захиргаа, хууль

хяналтын болон мэргэжлийн байгууллага, ТХГ болон орчны бүсэд үйл ажиллагаа

явуулдаг аж ахуйн нэгжүүд нутгийн иргэд, малчид бүх хүнд зориулагдана.

3.3. Дарьгангын БЦГ-ын хамгаалах үнэт зүйлс

Даргангын БЦГ-т нутагладаг малчид, орон нутгийн төр захиргааны байгууллага, аж ахуйн

нэгжүүдийг оролцуулсан уулзалтуудыг зохион байгуулж CAP, PRA зэрэг оролцооны арга зүйг

ашиглан хэлэлцүүлгүүд зохион байгуулж, ТХГ-уудын хамгаалах үнэт зүйлс, тэдгээрийн

хамгаалалт, ашиглалтын өнөөгийн байдал, учирч буй аюул занал буюу дарамт, түүний

шалтгаан, цаашид хэрэгжүүлэх үйл ажллагаааны чиглэлийн талаарх үндсэн мэдээллүүдийг

авсан болно.

Дарьгангын БЦГ түүний орчмын нутгийн судлагдсан байдлыг үнэлэх зорилгоор ШУА-ийн

Биологи, Газар зүй, Археологи, Геоэкологи, Ботаник, Ус цаг уурын хүрээлэн, ой, агнуур

зохион байгуулалтын мэргэжлийн байгууллагын судлаачдыг оролцуулсан уулзалтыг

Улаанбаатар хотноо зохион байгуулсан. Дээрх уулзалт, ярилцлагуудаар Дарьгангын БЦГ-ын

менежментийн төлөвлөгөөг Шилийн богд, Хөргийн хөндийн дурсгалт газруудыг оролцуулан

цогц хэлбэрээр боловсруулахаар болсон.

Хэлэлцшшлгээр дээрх 3 ТХГ-ын хамгаалах үнэт зүйлсийг дараах байдлаар тодорхойлсон:

1. Нуурууд (Холбоо, Ганга, Хошмог, Зэгст г.м)

2. Булаг шанд / Оргихийн булаг, Дагшин булаг, Баян булаг гэх мэт/

3. Хүн хөргүүд /Алтан овоо, Хөргийн хөндийн хөргүүд/

4. Булш, хиргэсүүрүүд

5. Эртний хотын туурь / Молцог сүм, гуулин хотын туурь /

6. Шилийн богд

7. Алтан овоо

8. Талын агуй


29

9. Бичигтийн шахаа

10. Модлог ургамал / хайлаас, бургас, торлог/

11. Молцог элс

12. Усны шувууд / Нүүдлийн шувууд, хунгийн чуулган/

13. Тарвага зэргийг хамгаалах гол үнэт зүйлсүүд гэж нэрлэсэн.

3.4. Хамгаалахаар сонгосон биологийн олон янз байдал, түүх соёлын дурсгалууд

Дарьгангын БЦГ-ын менежментийн төлөвлөгөөг боловсруулахдаа энд хийсэн судалгааны

ажлыг үндэслэн, нутгийн иргэд, судлаачдаар хэлэлцүүлэн дараах биологийн олон янз

байдлыг төлөөлөл болгон сонгов . Үүнд:

Төлөөлөл болгон сонгосон хамгаалах үнэт зүйлс

1. Нуур, булаг

2. Модлог ургамал

3. Монгол тарвага (Marmota sibirica)

4. Түүх соѐлын дурсгалт газрууд (Хөрөгийн хөндий)

5. Уламжлалт тахилгат, шүтлэгт газрууд (Шилийн богд, Алтан овоо)

3.4.1. Нуур

Сонгосон үндэслэл: Ганга нуур нь усны шувуудын гол дамжин өнгөрдөг нутаг. Шувууны

газар зүйн мужлалаар Дорнод Монголын тэгш тал, Говийн мужид хамаарагддаг. Дарьгангын

БЦГ болон Ганга нуур, түүний орчмоор нийт 111 зүйл шувуу бүртгэгдсэнээс 12 зүйл нь

суурин, 99 зүйл нь нүүдлийн шувууд байна. Нүүдлийн шувуудаас 32 зүйл өндөглөн зусдаг, 62

зүйл нь дайрч өнгөрдөг байна (8). Энд Монголын болон олон улсын хэмжээнд ховорт

тооцогдох шувуудаас гангар хун (Cygnus cygnus), хошуу галуу (Anser cygnoides), цэн тогоруу

(Grus vipio), хонин тоодог (Otis tarda), нөмрөг тас (Aegypius monachus), Амарын шонхор (Falco

amurensis) зэрэг нийт 42 зүйл бүртгэгдсэн. Дарьганга орчмын нуурууд нь гангар хунгийн

нүүдлийн замнал дагуу түр буудалладаг дэлхийн хэмжээний түшиц нутаг тул гангар хунг

шалгуур болгон сонгож, амьдрах орчныг нь хамгаалах үйл ажиллагааг тусган хэрэгжүүлснээр

гангар хун төдийгүй бусад олон зүйлийн шувууд дам хамгаалагдах боломжтой.

Ганга нуурыг шувуудын нүүдлийн гол зам дайрч өнгөрдөг тул шувуудаар дамжин өвчин

тархах магадлал өндөр байдаг. 2010 онд Ганга нуурт, 2011 онд Зэгст нуурт шувууны томуу

ханиад бүртгэгдэж байсан (8, Газрын зураг 27).

Газрын зураг 27. Монгол оронд шувууны томуу ханиад бүртгэгдсэн газрууд


30

Ганга нуурт 12 овогт хамаарагдах 29 төрлийн 56 зүйлийн усны ѐроолын болон хөвөгч

амьтан, ургамал тэмдэглэсэн.Энэ нуур сүүлийн жилүүдэд бохирдохын зэрэгцээ түүнд

оршин амьдрах усны амьтан, ургамлын зүйлийн тоо харьцангуй буурах хандлагатай

болсон.

Дарьганга орчмын нутаг нь Төв Азийн гадагш урсгалгүй ай савд хамрагдан, гадаргын

урсац сарних бүсэд оршдог. Энэ ай савын гадаргын усан сүлжээ нь хэмжээгээрээ нилээд

бага, тэдгээрийн ил задгай гадаргын урсцын байгалийн горим нь тогтворгүй, ихэвчлэн

хатаж ширгэдэг онцлогтой.

Ганга нуур нь хээр, говийн бүсийн завсар салхины нүүдлээр үүссэн, хурмал элсэнд

хаагдаж тогтсон, цэнгэг уст нуур юм. Ганга нуурын усыг 21 булаг тэтгэн тэжээдэг бөгөөд

тэдний гол нь Оргихын булаг.

Ганга нуурын усны түвшин, гүн багасаж байгаагийн гол шалтгаан нь нуур руу элс шууран

орж ѐроолд нь тунадаг, олон тооны мал орж бохирдуулдаг, их хэмжээгээр замагтсанаас

нуур нь байгалийн аясаар цэвэршүүлэх боломжгүй болсон. Нуурын орчимд 30.000 мал

бэлчдэг. Жилийн дунджаар сүүлийн 70 жилийн дотор энэ бүс нутагт 2.030С-ын дулаарч,

сүүлийн жилүүдэд эрчим нь улам нэмэгдэн 1991-2009 оны хооронд 0.0500С/жил-ийн

хурдтай дулаарах болжээ. 1961 оноос хойш (өнгөрсөн 50 жилд) Ганга нуур зэрэг ил нуур,

булгийн нийлбэр ууршиц 110,2 мм-ээр нэмэгдсэн атал хур тунадасны хэмжээ 33,9 мм-ээр

буурсан байна.

Гэрэл зураг 5. Ганга нуурын мандалд өвлийн улиралд

элс шуурч тогтоод хавар хайлахад нь нуурын ёроолд унадаг байна.


31

Гэрэл зураг 6. Зуны улиралд шуурганы үеэр элс шуурч Ганга нуурын багагүй хэсгийг

элсээр дардаг (Гэрэл зургуудыг Д.Дугарсүрэн)

Ганга нуурын гадаргын болон гүний цутгал урсацын нийлбэр жилд дунджаар 29 л/с бөгөөд

Ганга, Дуут нууруудыг тэжээж буй Оргих булгийн ундарга 6.3-12.0 л/с, Дагшин булгийн

ундарга 14.8-19.0 л/с тус тус байна. Нуурын усны тэнцлийн зарлагын хэсгийг дулааны

улирлын туршид 950-1000 орчим мм уурших усан гадаргын ууршил бүрдүүлнэ.

Ганга нуурын усны түвшин 2008 оноос багасан улмаар 2011 оноос ширгэх аюулд ороод

байгаа. 2007 онд нуурын усны түвшин захдаа 40–50 см, голдоо 1.5 м байсан бол 2011 оны

байдлаар захдаа 18 – 25 см, голдоо 0.5 м гүнтэй, гол хэсэг харагдах болсон нь өмнөх

4 жилийнхээс даруй 200- 300 м дотогшилж, гүн нь багасаж байна. Ганга нуурын усан

гадаргын талбай хэмжээ 2011 оны байдлаар 0.53 км2 буюу 25 хувиар багассан.

Дарьганга орчимд гангар хунгийн судалгааг эрдэмтэд хийж байсан ч тулгамдсан асуудал,

бэрхшээлийг нарийвчлан тогтоогоогүй.

Тус БЦГ-т ялангуяа Ганга нуурын усны түвшин, гүн багасах, бэлчээрийн талхагдал бий

болох хандлагатай байгаа нь гангар хунгийн амьдрах таатай орчинд нөлөөлж болзошгүй

байна. Шувуу судлаачдын үзэж буйгаар Ганга нуурын усны түвшин (гүн) эрс багассанаар

чуулдаг хунгийн тоо эрс цөөрч байна.

Зураг 7. Ганга нуурын усны түвшний өөрчлөлт.

Зорилго: 2017 он гэхэд нуурын гүн, булгийн урсац 2007 оны түвшинд хүрсэн байна

(Шалгуур үзүүлэлт: нуурын гүн, булгийн урсац).

Ãàíãà íóóðûí äóëààíû óëèðëûí äóíäàæ ò¿âøèí, H,ñì

100

120

140

160

180

200

220

240

260

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

ÎÍ

Í,ñ

ì


32

3.4.2. Модлог ургамал

Сонгосон үндэслэл:

Дарьгангын БЦГ-ын дийлэнх хэсгийг Молцог элс эзэлдэг тул салхи шуурганаар бэлчээр,

нуур, булаг, горхи элсээр дарагдах аюул нүүрлэж байна. Модлог ургамал нь элсний нүүдлийг

сааруулах ач холбогдолтой. Тус БЦГ-ын модлог

ургамал талбайн хэмжээгээр бага төдийгүй байгаль

цаг уур, хүн, малын нөлөөгөөр төрөл зүйл нь цөөрч,

нөөц нь улам бүр багасаж байна. БЦГ-ын ойн санг

бүрдүүлэгч зүйл нь үндсэндээ бургас бөгөөд

тармаг, алаг цоог хайлаас ургасан байна.

Бэлчээрийн судалгаа хийгдээгүй. Бэлчээрийн хянан

баталгааны тайланд Дарьганга орчмын бэлчээрийн

30-аас дээш хувь нь доройтсон гэсэн дүгнэлт

гарсан. Молцог элсэнд мал бэлчээдэг нь модлог бутлаг ургамлын нөөцийг багасгаж байна.

Малчид модлог, бутлаг ургамлыг түдшинд хэрэглэдэг.

Өнөөгийн байдал:

Нутгийн хойд хэсгийн уулархаг хэсэгт улиас зонхилсон ой хэсэг төгөл маягаар тархана. Энд

бутлаг ургамлаас тэрэлж, дунд тавилгана ,нохойн хошуу голлох ба өвслөг ургамлаас монгол

шивэлз, түрүүлж, үрээн сүүл, Сибирийн биелэг өвс, хурган мэхээр, хатиар, явган төмөрдэй,

жамъян мядаг зэрэг ургана. Өндөр уултай ой модгүй

газруудад бутлаг ургамал сийрэг байдлаар тархан

ургасан.

Хамгаалалтын бүсийн ойд ЦГ-ын аялал жуулчлалын

болон хязгаарлалтын бүсийн ой, сумын ногоон бүсийн

ой, хориотой зурвасын ойг хамааруулан тооцдог тул

Дарьганга сумын ойн сан нь бүгд хамгаалалтын

бүсийн ой юм. Нийт 15.202 га талбайтайгаас

Дарьгангын БЦГ-т 14.173 га, Шилийн Богдын БДГ-т 17

га, улсын хилийн дагууд 1.012 га нь хамардаг.

Хамгаалалтын бүсийн ойд зам гүүр барих, ус, эрчим

хүч, холбооны шугам татах болон түймрээс хамгаалах шороон зурвас гаргах, ойн хэвийн

өсөлт, нөхөн сэргэлтийг дэмжихэд чиглэсэн арчилгаа, цэвэрлэгээний арга хэмжээг

хэрэгжүүлэх, ойн дагалт нөөцийг ашиглахаас бусад үйл ажиллагаа явуулахыг хориглодог.

Модлог ургамлын талбайн хэмжээг нэмэгдүүлэх зорилгоор 1 га талбайд тарьж ургуулжээ.

Зорилго: 2017 он гэхэд модлог ургамлын эзлэх талбай, нөөц 2011 оны түвшнээс

дээшилж, хамтын оролцоотой бэлчээрийг менежментийг бий болгоно.


33

3.4.3. Монгол тарвага (Marmota sibirica Radde, 1862)

Сонгосон үндэслэл:

Олон улсын үнэлгээ (IUCN, 2010)-ээр анхааралд өртөхөөргүй зүйл, бүс нутгийн

үнэлгээгээр (IUCN, 2006) устаж болзошгүй (A2ad) байгаа ангилалд хамрагдсан. Үндэсний

хэмжээнд болон бүс нутгуудаар агнахыг түр хориглох арга хэмжээ авсан [10].

Монгол тарвага нь хээр, цөлөрхөг хээр, ойт хээр, уулын энгэр, бэл хөндийд идээшин

байршдаг. 600-3000 м-ийн өндөрт тохиолддог. Тус ЦГ-ын тарвага, амьдрах орчныг

хамгаалснаар хээрийн бүсийн бусад амьтад дам хамгаалагдах боломжтой.

Өнөөгийн байдал: Тарвага нь Дорнодын тал хээрээс Монгол алтай баруун хэсэг хүртэлх

хээрээр тархан амьдарна (16). Хээрийн амьдрах орчныг бүрдүүлэхэд түлхүүр зүйл болдог

төдийгүй бусад олон зүйлүүд энэ зүйлээс хамааралтай байдаг. Тарваганы ухсан нүх нь

зурам, огдой, зараа, үен, үнэг, мануул зэрэг олон зүйл амьтдын орогнох байр болж өгдөг.

Энэ зүйлийн тоо толгой өнгөрсөн 60 гаруй жилийн хугацаанд үргэлжлэн буурсаар ирсэн. 1990

оны судалгаагаар 20 сая, 2001 оны судалгаагаар 5 сая болсон бөгөөд тоо толгой нь одоо

хүртэл буурсаар байна. Сүхбаатар аймагт ШУА-ийн Биологийн хүрээлэнгээс 1997 онд хийсэн

судалгаагаар, Дарьганга сумын нийт нутгийн 37 хувь буюу 1580,6 км2 талбайд 18,7 мянган

тарвагатай бөгөөд агнуурын нөөцгүй болсон гэж үнэлсэн байдаг. Харин Наран сумын нийт

нутгийн 6 хувь буюу 220 км2 талбайд 6.0 мянга орчим тарвагатай бөгөөд Баяндулаан уул,

улсын хилийн дагууд тархсан болохыг тогтоожээ. Энэ судалгааны дүнгээр Дарьганга орчмыг

тарвага ховор ба ховордсон нутагт хамруулан тодорхой хугацаагаар агналтыг хориглохыг

санал болгосон байна (6).

2007 онд Сүхбаатар аймгийн ЗДТГазар, Биологийн хүрээлэнгийн эрдэмтэд хамтран тус

сумын Шилийн богд, Талын агуйд Монгол тарвага сэргээн нутагшуулсан байдаг (7). Мөн

Дарьгангын БЦГ-ын Хамгаалалтын захиргаа 2007 оноос хойш жил бүр тарвагыг сэргээн

нутагшуулах ажлыг зохион байгуулж байна. 2010 онд аймгийн БОАЖГазар, Хамгаалалтын

захиргааны байгаль хамгаалагчид, мэргэжилтнүүдийн судалгаагаар 400 орчим тарвага

бүртгэгдсэн байдаг. Судлаачид тарваганы одоогийн байршлыг Шилийн богд уул (20 бүл),

Талын агуйгаас зүүн урд талын уул (1 бүл), Дарьганга сумын төвөөс зүүн хойш Энгэрийн ухаа

уулын зүүн хэсэг (10 гаруй бүл) тогтоосон байна (5). Дээрх судалгааны дүнгээс харахад

тарваганы тархцын талбай нь эрс багассан байна.

Дарьганга орчмын монгол тарваганы нөөцөд хууль бус агнуур зэрэг хүний шууд болон дам

нөлөө ихээхэн нөлөөлдөг байна.Тарваганы махыг хүнс, ардын эмчилгээнд хэрэглэхээс гадна

арьсаар нь эд хийх ба мөн худалдаж арилждаг.

Гэрэл зураг.... Монгол тарвага. Тарваганд хавх тавих нь хуулиар хориотой.


34

(Гэрэл зургуудыг Б.Лхагвасүрэн, Г.Сүхчулуун)

Тарвага нь хээрийн бүсийн тодорхойлогч зүйл бөгөөд байгалийн нөхцөлд хэвийн үржин өсөж

байгаа эсэх нь хээрийн төлөв байдалд өөрчлөлт орж буй эсэхийг илэрхийлж чаддаг. Иймээс

тарвагыг хээрийн бүсийн төлөөлөл болгон мониторинг хийх зорилт тавьж байна.

Зорилго: 2017 он гэхэд цогцолборт газарт тарваганы тоо толгойг 2012 оныхоос 50-иас

хувиар нэмэгдүүлж, тархац нутаг нь 30-аас дээш хувиар тэлсэн байна

(Шалгуур үзүүлэлт: 1000 га-д ногдох тоо толгой, тархац нутгийн хэмжээ).

3.4.4 Түүх, соёлын дурсгалт газрууд

Сонгосон үндэслэл: Дарьгангын нутагт бүртгэгдсэн хүн дүрст чулуун хөргүүд нь XII зууны

үед хамаарах түүхийн үнэт дурсгал юм. Үүнд Алтан овооны зүүн хэсэгт байрлах хаан, хатан,

хүү, бэр хөргүүд, Хөргийн хөндийн хүн хөргүүд багтана. Эдгээр хөргүүд нь түүх соѐлын үнэт

дурсгалууд төдийгүй аялагч жуулчдын үзэж сонирхох гол үзмэрийн нэг юм.

Хөргийн хөндийн хөшөө дурсгалуудыг хамгаалах зорилгоор 2004 онд дусгалт газрын

ангилалаар улсын тусгай хамгааланд авсан боловч хамгаалалт шаардлагын түвшинд

хүрэхгүй цаашид хамгаалалтын менежментийг эрс сайжруулах шаардлага зүй ѐсоор

тавигдаж байна.

Өнөөгийн байдал: Хөргүүдийн хамгаалалт муугаас

гадны хүн малын халдага нөлөөнд өртөж гэмтэж

бүрэн бүтэн байдал нь алдагдаж/гар, толгойгүй

болсон/, аялагч, зорчигчид хөргүүдэд идээ будаа

тавих, хадаг, сүү, архи өргөх зэргээр ойр орчмыг нь

бохируулсаар байна. Хөргүүдийн хайс хамгаалалт

хуучирч муудсан, танилцуулгын самбаруудын

зураг,бичиглэл баларч уншигдах боломжгүй болсон,

машины зогсоол байхгүйгээс хөргүүдийг тойрсон замууд нь тухайн газарт хөрсний элэгдэл,

эвдрэл ихээр үүсжээ.

Хөргийн хөндийн хөшөө дурсгалууд нь Баруун уртаас Шилийн Богд явах зам дагуу байдаг

хэдий ч тэмдэгжүүлэлт болон сурталчилгааны самбар тавигдаагүй тул хүмүүс тэр болгон

мэддэггүй, харин түүний зүүн хойно орших Бичигтийн эртний бичээстэй хадан хясаанд


35

отоглох, буудалласан газраа хог тарих асуудал гарсаар байна. Хөргийн хөндийн хүн чулуун

дурсгалуудаас 2-ыг нь 2011 онд холбогдох газруудаас зөвшөөрөл авалгүй байрнаас нь авч

аймгийн музейд тавьсан асуудал ч гарсан. Түүхийн эдгээр үнэт дурсгалуудыг бүртгэлжүүлж

хамгаалалтыг сайжруулах арга хэмжээг даруй авах шаардлагатайг харуулж байгаа юм.

Зорилго: Хүн хөргүүдийн хамгаалалт 2013 оны түвшингээс сайжирсан байна.

3.4.5. Уламжлалт тахилгат, шүтлэгт газрууд (Шилийн богд, Алтан -Овоо)

Сонгосон үндэслэл: Эрийн хийморь

сэргээдэг Шилийн Богд, энэ насаа даатгадаг

Алтан овоо хэмээн алдаршсан эдгээр газрууд

нь Дарьгангачуудын зүй ѐсны бахархал,

хамгаалах чухал үнэт зүйл билээ.

2004 онд Шилийн Богд уулыг дурсгалт газрын

ангилалаар тусгай хамгаалатанд, Ганга нуурын

байгалийн нөөц газрын ангилалыг дээшлүүлж

Байгалийн цогцолборт газар болгосны нэг үндэслэл нь төрийн тахилгат Алтан-овоог

хамгаалах асуудал байсан билээ.

Өнөөгийн байдал: Дарьганга нутагт зорчигчдын дийлэнх нь Алтан овоо, Шилийн Богдод

мөргөл, ѐслол үйлдэхээр ирдэг байна. Ялангуяа жил бүрийн цагаан сарын шинийн 8, 15,

Алтан овооны төрийн тахилгын үед хүний ачаалал ихэсдэг. Дээрх газруудын гол дарамт нь

хог хаягдал, орчны бохирдол юм. Хамгаалалтын

захиргаанаас овоо өөд машин гаргахгүй хаалт,

отоглох газар, машины зогсоолын тэмдэг хийж, хогийн

сав тавьсан нь зохих үр дүнгээ өгч байгаа боловч

хүмүүс тогтоосон газар буудаллахгүй байх, овоонд

өргөсөн идээ будааныхаа сав баглаа боодол зэргийг

замбираагүй хаях, дулааны улиралд сүсэгтэн олны

тавьсан идээ будаа муудаж үнэр гарах зэргээр орчныг

бохирдуулсаар байна.

Хамгаалалтын захиргааны байгаль хамгаалагчид 2 долоо хоногт нэг портер хогийг ачин

сумын төвийн хогийн цэг дээр хаядаг. Цаашид хогийн менежментийн асуудлыг сайжруулах

шаардлагатай.

Талын агуй:

Шилийн Богдод ирсэн гийчдийн үзэж сонирхох байгалийн өөр нэг үзмэр бол талын агуй юм.

Талын ануй нь байгаль цаг уурын өөрчлөлт, хүний буруутай үйл ажиллагаанаас хаагдаж

мэдэхээр байдалд ороод байна. Хэдхэн жилийн өмнө 200м урттай 5 танхимтай байсан

агуйгаас ердөө 24 м урттай ганцхан танхим үлдсэн байна. Талын агуйн танхимууд мөсөөр

хаагдаж нуралт үүсэх аюул үүсээд байна. ШУА-ийн Газар зүйн хүрээлэнгийн доктор А.

Авирмэд ахлагчтай судлаачдын баг 2010-2011 онд хийсэн судалгаагаар агуйн дотор орж буй


36

усыг бүрэн зогсоохгүй бол 5 жилийн дараа агуй мөсөөр дүүрэх, агуйн дотор хөлдөлт үүсэж

эзэлхүүний өөрчлөлтөд орсноор ан цавын хэмжээ зарим газраа 4-5 см болж байгаа нь нуралт

үүсэх магадлалтай гэсэн дүгнэлтүүдийг гаргаж, агуйд ан цавын бэхэлгээ, ус оруулахгүй байх

хамгаалалт, үерийн далан, эвдрэл нуралтаас хамгаалах зөвлөмж, аюулгүйн ажиллагааны

журам зэргийг боловсруулсан байна.

Зорилго: 2017 он гэхэд уул овоог уламжлалт аргаар тахидаг, ёслол үйлддэг болсон

байна.

3.5. Хамгаалахаар сонгосон үнэт зүйлсэд учирч буй дарамтын үнэлгээ

...-р хүснэгт

Дарьгангын БЦГ-т төлөөлөл болгон сонгосон үнэт зүйлсэд

учирч буй дарамтын үнэлгээ

Дарамт \

хамгаалах үнэт

зүйлс

Нуур

Модлог,

бутлаг

ургамал

Монгол

тарвага

Түүх

соёлын

дурсгалууд

Уламжлалт,

тахилгат,

шүтлэгт

газрууд

Үнэлгээ

Нуурын түвшин,

булгийн ундарга

багасах, их дунд

их

Орчны

бохирдол, их бага

их их их

Газрын

доройтол Их дунд Бага

бага Дунд

Хортон шавж Бага Бага

Нөөц багасах Дунд Их дунд

Дарамтын

үнэлгээ их Их их

их их их

Дээрх үнэлгээнээс харахад усны түвшин, урсац багасах, орчны бохирдол, газрын доройтол,

нөөц багасах зэрэг дарамтууд тухайн хамгаалах үнэт зүйлсэд “ИХ”, хортон шавьж “БАГА”

хэмжээгээр нөлөөлж байгаа байдал харагдаж байна.


37

Төлөөлөл болгон хамгаалахаар сонгосон хамгаалах үнэт зүйлс, биологийн олон янз

байдалд нөлөөлж буй дарамт, тэдгээрийг үүсгэж байгаа шалтгаануудыг тодорхойллоо

(Диаграмм 1).

Диаграмм 1.

Төлөөлөл болгон хамгаалахаар сонгож авсан үнэт зүйлсийн шалтгаан үр дагаврын бүрэн

хэлхээс

Тайлбар:


38

Төлөөлөл болгон хамгаалахаар сонгосон экосистем, бүлгэмдэл, биологийн олон янз байдал,

түүх соѐлын дурсгалт болон уламжлалт тахилгат, шүтлэгт газруудад учирч буй дарамтуудыг

тодорхойлон үнэлсний үндсэн дээр дарамтын нөлөөг бууруулахад чиглэгдсэн дараах

стратегуудыг тодорхойлов Үүнд:

1. Нуур, булгийг хамгаалахад чиглэсэн шинжлэх ухааны үндэслэлтэй арга хэмжээг

оролцоонд тулгуурлан хэрэгжүүлэх

2. Хамтын оролцоотой бэлчээрийн менежментийн буй болгох

3. Модлог, бутлаг урамлын хамгаалалтыг сайжруулах

4. Хамгаалалтын менежментийг сайжруулан, ховордож буй зүйлүүдийг сэргээн

нутагшуулах

5. Хүн хөргүүдийн хамгаалалт, хадгалалтыг сайжруулах

6. Уул овоо, тахиж шүтэх уламжлалт зан үйлийг сэргээх, сахиулах

7. Хамгаалалтын захиргааны менежментийн чадавхийг сайжруулах

8. Хариуцлагатай аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх


39

3.6. Хамгааллын менежментийн стратеги, зорилт, үйл ажиллагаа

Зорилго 1: 2017 он гэхэд нуурын гүн, булгийн урсац 2007 оны түвшинд хүрсэн байна.

Стратеги I: Нуур, булгийг хамгаалахад чиглэсэн шинжлэх ухааны үндэслэлтэй арга хэмжээг оролцоонд тулгуурлан

хэрэгжүүлэх

Диаграмм 2.


40

Хүснэгт 9. Хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаа:

№

Зорилт шалгуур № Үйл ажиллагаа Хугацаа Хамтрагч

талууд

Төсөв

(сая.төг)

1.1 Мониторингийн

судалгааны дүн,

хэрэгжүүлсэн

арга хэмжээ,

1.1.1 Нууруудын усны горим, нөөцийн

судалгааны дүнг жил бүр авч нуур

хамгааллын менежментэд ашиглаж

байх

2013-

2017

УЦУ өртөө 1.0

Нуур, булгийн

одоогийн байдлыг

тодорхойлох,

хамгаалалтыг сайжруулах,

Хариуцуулсан

гэрээ

1.1.2 Нуур булгуудыг ТББ-ууд, аж ахуйн

нэгжүүд, нөхөрлөлүүдэд

хариуцуулах

2013 ТББ, ААН,

нөхөрлөл,

3.0

Хашигдсан

тэжээгдлийн

булгийн тоо

1.1.3 Нуурын тэжээгдлийн булгуудыг

эхийг нь хашиж хамгаалах,

2013 БОАЖГ,

Сумдын

ЗДТГ,

10.0

1.1.4 Булгийн эхэнд цасны усыг

хуримтлуулах

2013-

2017

ТББ,

нөхөрлөл,

Сумдын

ЗДТГ

5.0

1.1.5 Нуурын болон эрэг хавийн орчмын

элсийг хавар хөлдүү үед нь

трактороор түрж зайлуулах

2013-

2017

ТББ,

нөхөрлөл,

Сумдын

ЗДТГ

10.0

1.1.6 Ганга, Өлзийт, Хошмог, Дуут

нууруудын салхины дээд талд

ногоон зурвас байгуулах

2014 Сумдын

ЗДТГ

БОАЖГ,

ТББ

20.0

Дүн 49.0


41

Зорилго: 2017 он гэхэд модлог ургамлын эзлэх талбай 2012 оноос буураагүй байна

(2011 оны ой зохион байгуулалтын материалыг үндэслэнэ).

Стратеги II: Модлог, бутлаг ургамлын хамгаалалтыг сайжруулах

Диаграмм 3.


42


№ Зорилт шалгуур Үйл ажиллагаа Хугацаа Хамтрагч

талууд

Төсөв

2.1 Модлог

ургамлын

хэрэглээг

багасгах,

Түлшинд хэрэглэсэн модны хэмжээ

2.1.1 Модлог ургамлын хэрэглээний өнөөгийн

байдлыг тодорхойлох

2013 ХЗ 0,5

2.1.2. Модлог ургамлын зохисгүй хэрэглээний

хор холбогдлыг таниулан сурталчлах

(сум, багийн өдөрлөг)

2013 Багийн Засаг

дарга нар,

БОХУБ

15.0

2.1.3 Модлог ургамлын ач холбогдлын талаар хэвлэмэл материал бэлтгэх, түгээх

2013 Төсөл хөтөлбөрүүд

2.0

2.1.4 Модлог ургамлын хэрэглээний хэмжээг тогтоон, хэрэглээг орлуулах боломжийг судлах, (шахмал түлш, туршлага судлах) турших ажлыг зохион байгуулах

2014 Сумын ЗДТГ 3.0

2.1.5 Оролцоонд түшиглэсэн хяналтыг бий болгох

2014 Нөхөрлөл, Бүлэг, малчид

5.0

2.2 Элсний орчимд модлог ургамлыг нөхөн сэргээх, тарималжуулах, хамгаалах

Хашиж

хамгаалагдсан

болон

тарималжуулсан

талбайн хэмжээ

2.2.1 Элсний ургамалжилтын судалгаа хийж

тарималжуулах,

2013 Мэргэжлийн

байгууллага

10.0

2.2.2 Мод үржүүлгийн газар байгуулах 2014 Мэргэжлийн


10.0

2.2.3 Ургамлын тарималжуулан ашиглахад чиглэсэн гарын авлага бэлтгэх, түгээх

2014 Төсөл хөтөлбөрүүд

3.0

2.2.4 Цөөрөм байгуулж мод үржүүлгийн газар,

мал аж ахуйд ашиглах


2.2.5 Модлог ургамлыг зарим газарт хашиж

хамгаалах

2013 Малчид,

нөхөрлөл,

бүлэг

3.0

Дүн 61,5


43

Стратеги III: Хамтын оролцоотойгоор бэлчээрийн менежментийг хэрэгжүүлэх

Диаграмм 4.


44


№ Зорилт Шалгуур д\д Үйл ажиллагаа Хугацаа Хамтрагч талууд Төсөв

3.1 Бэлчээр

хамгаалалтыг

сайжруулах

БЦГ-ын бэлчээрийн

чанарын үзүүлэлт

(2013 оны суурь

судалгаатай

харьцуулна)

3.1.1

Бэлчээрийн төлөв байдлын

нарийвчилсан үнэлгээ хийлгэх

2013 Мэргэжлийн ААН 5.0

3.1.2

БЦГ-ын дотоод болон орчны

бүсчлэлийг зөв, үндэслэлтэй

шинэчлэн тогтоох санал боловсруулж

холбогдох газруудад уламжлах

2013 Судлаачид,

мэргэжлийн

байгууллага, ТББ

3.0

3.1.3

Түймрээс урьдчилан сэргийлэх,

унтраах санамж, зөвлөмж бэлтгэх,

хэвлүүлэх, түгээх

2013-

2017

Аймгийн онцгой

байдлын алба,

Сумын ЗДТГ

3.0

3.1.4

“Үлээдэг унтраагч” зэрэг үр дүн

өндөртэй багажаар хамгаалалтын

захиргааг хангах

2013 БОНХЯ 8.0

3.1.5 Салаа зам, газрын доройтлыг

багасгах зорилгоор тэмдэгжүүлэх,

журамлах, зарим газруудыг хаших

2014 Сумын ЗДТГ

БОНХЯ

15

3.2

Хамтын

оролцоотой

бэлчээрийн

менежментийг

бий болгох

Батлагдсан

бэлчээрийн

менежментийн

төлөвлөгөө

3.2.1 Нутгийн иргэдэд түшиглэсэн

бэлчээрийн менежментийн

төлөвлөгөө боловсруулах

2014 Сумын ЗДТГ

Цаг уур

5.0

3.2.2 Бэлчээрийг усжуулах боломжуудыг

судлах, холбогдох газруудад санал

хүргүүлэх

2014 Усны мэргэжлийн

байгууллагууд

2.0

3.2.3 БЦГ-т болон орчны бүсэд амьдарч

буй малчид, өвөлжөө, хаваржааны

байршлын судалгааг3 шинэчлэн

тодотгож нарийвчлан тогтоох

2014 Сумын ЗДТГ,

Мал эмнэлэг

үржлийн тасаг

3.0

3.2.4 Бэлчээрийн мониторингийн талбайг 2013- Сумын ХАА цаг 10.0

3 Дэлхийн банкны санхүүжилтээр “Тогвортой амьжиргаа -2” төслийн хүрээнд хийгдсэн ажлын судалгаа


45

БЦГ-т байгуулах, жил бүр даац

тогтоох,

2017 уурын станц

3.2.5 Малчдын бүлэг, нөхөрлөлийг

бэлчээрийн менежментийг

хэрэгжүүлэхтэй холбогдуулан сургах,

сургагч багш бэлтгэх

2014 ТББ 6.0

Байнуулагдсан

бүлэг нөхөрлөлийн

тоо

3.2.6 Малчдын нөхөрлөл бүлгүүдийг

байгуулах ажлыг өрнүүлэх. энэ

чиглэлээр сургалт зохион байгуулах

2013-

2014

Сумын ЗДТГ,



3.0

Бэлчээрийн

даацтай зохицсон

малын тоо

3.2.7 БЦГ-т байвал зохих малын тоог

бэлчээрийн даацтай уялдуулан

тогтоох

2013-

2017


ИТХ

2.0

3.2.8 БЦГ-ын зөвшөөрөгдсөн бүсэд

бэлчээрийг бүлэг, нөхөрлөлүүдэд

хариуцуулан хамгаалуулах


3.2.9 Бусад газруудын туршлагыг судлах,

танилцах аялал зохион байгуулах.

2014-

2015




3.0

Дүн 69.0


46

Зорилго 5. Биологийн олон янз байдлыг төлөөлүүлэн сонгосон тарвагыг нутгийнхны оролцоотой хамгаалснаар нөөцийг

30 хувиар нэмэгдүүлнэ.

Стратеги IV: Хамгаалалтын менежментийг сайжруулан, ховордож буй зүйлүүдийг сэргээн нутагшуулах

Диаграмм 5.


д\д Зорилт Шалгуур д\д Үйл ажиллагаа Хугацаа Хамтрагч

талууд

Төсөв

5.1

Биологийн

төрөл зүйлийн

талаар

мэдээллийн

сан бүрдүүлэх,

БЦГ дахь биологийн

төрөл зүйлийн

мэдээллийн сан

хэвлэмэл болон

файл хэлбэрээр

бүрдсэн байна

5.1.1 Амьтны зүйлүүдээс төлөөлөл сонгон авч

(тарвага) мониторингийн судалгаа хийх

арга зүйд ХЗ-ны мэргэжилтэн, байгаль

хамгаалагчдыг сургах

2013

ШУ-ын болон


байгууллагууд,

төсөл

хөтөлбөрүүд

5.0

5.1.2 Ганга түүний орчмын ус-намгархаг

газрын гидробиологи, загасны зүйлийн

бүрэлдэхүүн, нөөцийг үнэлэх,

2013-

2017



байгууллагууд

10.0


47

5.1.3 Нуурын орчмын аялал жуулчлалын

гидробионтод үзүүлдэг дарамт нөлөөг

судлах

2014,

2016



байгууллагууд,

Ус, цаг уурын

шинжилгээний

өртөө

4.0

5.1.4 Мэдээллийн санг бий болгон, шинэ

мэдээллээр баяжуулж байх (Биосан)

2014-

2017

Төсөл,


5.0

5.2

Нутгийн

иргэдэд

түшиглэсэн ан

агнуурын

менежментийг

(НИТААМ)


НИТААМ-аар

чадаврижсан бүлэг

нөхөрлөлүүд

Хэрэгжүүлсэн

биотехнкийн арга

хэмжээ

Мониторингийн

мэдээ, тайлан

Нутагшсан амьтны

бүл, толгойн тоо

5.2.1 Байгуулагдсан малчдын нөхөрлөлийг

НИТААМ хэрэгжүүлэх чадавхитай

болгох



4.0

5.2.2 Бүлэг, нөхөрлөлийн гишүүдийг дуран,

GPS, зургийн аппаратаар хангах

2014 БОНХЯ,

Төсөл


4.5

5.2.3 Тарвага болон бусад ховор зүйлүүдийн

ховордлын шалтгааныг тодорхойлох


байгууллага,

судлаачид

10.0

5.2.4 Биотехникийн арга хэмжээ төлөвлөж


2014-

2017

Бүлэг,

нөхөрлөлүүд

15.0

5.2.5 Тарвага болон бусад ховор зүйлүүдэд графикийн дагуу мониторинг хийх, үр дүнг хамгаалалтын арга хэмжээнд хэрэглэх

2014-2017

Нөхөрлөлүүд, 3.0

5.2.6 Сэргээн нутагшуулсан амьтдын төлөв

байдлыг мониторинг хийх, үр дүнг

хамгаалалтын арга хэмжээнд хэрэглэх

2015 2.0

5.2.7 Тарвага, хуланг сэргээн нутагшуулах 2015 БОАЖГ Мэргэжлийн байгууллага нөхөрлөлүүд

10.0

Дүн 72.5


48

Зорилго: Хүн хөргүүдийн хамгаалалт 2013 оны түвшингөөс сайжирсан байна.

Стратеги V: Хүн хөргүүдийн хамгаалалт, хадгалалтыг сайжруулах

Диаграмм 6.


№ Зорилт Шалгуур д/д Үйл ажиллагаа Хугацаа Хамтрагч

талууд

Төсөв

/сая

төг/

5.1

БЦГ дахь түүхийн

дурсгалт газруудын

талаар мэдээллийн

сан байгуулах

Байгуулагдсан

мэдээллийн сан

5.1.1 Хүн хөргүүд болон түүхийн дурсгалт

газруудын бүртгэл судалгааг

мэргэжлийн байгууллагаар хийлгэж

бүртгэлжүүлэх4, одоогийн төвшинг

тогтоох

2013

БОАЖГ

Мэргэжлийн

байгуулага

Сумын

соѐлынтөв

5.0

5.1.2 Хөргүүд болон түүхийн дурсгалт

газруудын талаарх мэдээллийг нэгтгэж

файл ба хэвлэмэл хэлбэрээр

баримтжуулан хадгалах

2013 БОАЖГ


байгуулага

Сумын

соѐлынтөв

5.0

Хөргүүдийн

хамгаалалтыг

5.2.1 Аялал жуулчлалын маршрутын дагуух

хөргүүдийг сэргээн засварлах 5 \толгой,

2014 Аймаг сумын

ЗДТГ,

100.0

4 Дарьганга сумын хөгжлийн стратеги төлөвлөгөө/ 2010-2021/ Төсөл №51

5Дарьганга сумын хөгжлийн стратеги төлөвлөгөө/ 2010-2021/ Төсөл №. 51


49

5.2

сайжруулах, сэргээн

засварлах

Хамгаалагдаж

сэргээн

засварлагдсан хүн

хөргүүд

гар хийх гэх мэт\ ажлыг зохион

байгуулах, холбогдох газруудаар

шийдвэр гаргуулах, гүйцэтгүүлэх

Соѐлын төв

БОАЖГ,

ССАЖЯ,

ТББ,

Судлаачид

5.2.2 Хөргүүдийн орчны тохижилтыг

сайжруулж хайс хашааг сэлбэх, шинээр

хийх, машины зогсоол гаргах

2013-2014 Сумын ЗДТГ

Соѐлын төв

10.0

5.2.3 Хөргүүд болон түүхийн бусад дурсгалыг

нутгийн иргэдэд гэрээгээр хариуцуулах


ИТХ

5.0

5.2.4 Хөргүүдийг хувилж эх хувийг музейд

хадгалах, хуулбарыг одоогийн байранд

нь байрлуулах асуудлыг судлах,

холбогдох газруудад санал болгож

тавих

2016-2017

БОАЖГ

ССАЖЯ

Соѐлын төв

1.0

5.3

Түүх соѐлын

дурсгалт газруудын

талаар иргэдийн

мэдлэг, мэдээллийг


Байрлуулсан

самбарууд

5.3.1 БЦГ дахь түүх соѐлын дурсгалт

газруудад, танилцуулга,

сурталчилгааны самбаруудыг шинэчлэх

2013-2014

Сумын ЗДТГ

Соѐлын төв

3.0

5.3.2 Түүх соѐлын өвийг хамгаалах, бүрэн

бүтэн байлгахтай холбогдсон санамж,

анхааруулгыг байрлуулах


Соѐлын төв

4.0

5.3.3 Түүх соѐлын дурсгалт зүйлүүдийг

хамгаалах асуудлаар орон нутгийн

болон төвийн мэдээллийн хэрэгслэлээр

улирал тутам сурталчлах

2013-2017 БОАЖГ 3.0

5.3.4 ХЗ-ны мэдээллийн төв, сумын музейд

түүх сѐлын дурсгалуудыг сурталчилсан

булан байгуулах

2015

Сумын ЗДТГ

Соѐлын төв

5.0

Дүн 141.0


50

Зорилго 3: 2017 он гэхэд уул овоог уламжлалт аргаар тахидаг, ёслол үйлддэг болсон байна.

Стратеги V: Уул овоо, тахиж шүтэх уламжлалт зан үйлийг сэргээх, сахиулах.

Диаграмм 7.


№ Зорилт Шалгуур Үйл ажиллагаа Хуга-

цаа

Хамтрагч

талууд

Төсөв

6.1. Уул овоо тахилга,

зан үйлийн талаарх

хүмүүсийн хандлага,

мэдлэг, мэдээллийг


Хэвлэгдэж

түгээгдсэн

материал,

байрлуулсан

самбар

6.1.1. Шилийн Богд, Алтан овооны тахилга,

ѐслол, зан үйлийн талаар

сурталчилгааны материалтай болох


судлаач

3.0

6.1.2 Мэдээллийн төвд уул, овоо тахилга,

тайлалын ѐс заншилтай холбоотой

мэдээллийн булан, самбар хийж

байрлуулах

2014

2.0

6.1.3 Аялагч, жуулчдын ачаалал ихтэй

улиралд хөтөч ажиллуулах

2013-

2017 4.0

Шилийн богд, Алтан-Овоо, Ганга нуурт

аялал жуулчлалын маршрутын дагуу

2014 5.0


51

танин мэдэхүйн жим / холбогдох

мэдээлэл бүхий самбарууд/ байгуулах

замаар зан үйлийг сурталчлах

6.1.4 Алтан овоо, Шилийн богд уулын тахилга,

ѐслол, хүндэтгэлийн талаар

сурталчилгааны материал эмхэтгэж

хэвлүүлэх, тараах

2016 БОАЖГ 10.0

6.2. Тахилгат, шүтлэгт

газруудад талуудын


хамгаалалт буй

болгох

Хариуцуулж

хамгаалуулсан

тухай гэрээ

6.2.1. Талын агуй, Шилийн богд зэрэг

газруудыг “Талын цаг” ХХК, “Хан Уул

анд” ХХК –нуудад гэрээгээр хариуцуулж

хамгаалуулах

2013-

2017

ААН

1.0

6.2.2 Тахилгат, шүтлэгт газруудыг өргөлийн

хайрцагтай болгох, өргөлийг тухайн

газрын хамгаалалтын үйлсэд зарцуулах

журам гаргаж мөрдүүлэх

2013

Сумын

ИТХ

1.0

Дүн 26.0


52

Стратеги VII. Хамгаалалтын захиргааны менежментийн чадавхийг сайжруулах

Диаграмм 8.


№ Зорилт Шалгуур Үйл ажиллагаа Хугацаа Хамтрагч

талууд

Төсөв

7.1. Хамгаалалтын

захиргааны

санхүүгийн

чадавхийг

бэхжүүлэх

Санхүүгийн чадавхи

2013 оноос

нэмэгдсэн үзүүлэлт

7.1.1. ХЗ-ны санхүүжилт, төсөв

хуваарилалтын өнөөгийн байдалд

шинжилгээ хийх

2013 БОНХЯ 0

7.1.2. Өөрийн орлогын эх үүсвэрийг

нэмэгдүүлэх боломжийг судлах

2013 ААН,



0

7.1.3. Шаардагдах ажлын багаж, ахуй

хангамж, техник хэрэгсэл, зардлын

хэрэгцээг тодорхойлох

2013 БОНХЯ 0


53

7.1.4. ХЗ-ны бизнес төлөвлөгөө

боловсруулах,


байгууллага,

зөвлөх

3.0

7.1.5 Бизнес төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэх

ажлыг зохион байгуулах

2013-

2017

ААН 3.0

7.1.6. Төлөвлөгөөнд тусгагдсан үйл

ажиллагаануудыг хэрэгжүүлэх

зорилгоор тодорхой төслүүдийг

боловсруулж хамтрагч талууд,

хөрөнгө оруулагч нарт хандах

2014-

2016

БОАЖГ,

Сумын ЗДТГ

ИТХ

БОНХЯ

3.0

7.2. БЦГ болон

дурсгалт

газруудын дэд

бүтцийг сайжруулах

Стандартын дагуу

хийгдсэн

тэмдэгжүүлэлт

Барьсан,

тохижуулсан

хяналтын байр

Мэдээлэл

сурталчилгааны цэг

Барьсан байгаль

хамгаалагчийн байр

7.2.1. БЦГ-ын хилийн болон дотоод

бүсчлэлийн тэмдэгжүүлэлтийг

стандартын дагуу хийх

2013-

2014

Нөхөрлөлүүд,

ААН

БОНХЯ

5.0

15.0

7.2.2. Ганга нуур дахь хяналтын байрыг

жуулчдын улиралд байнгын

ажиллагаатай болгох, үйлчилгээний

зориулалтаар тохижуулах

2013 ААН

5.0

7.2.3. Байгаль хамгаалагчийн байр 2-ыг

шинээр барих

2016-

2017


ААН

БОНХЯ

10.0

20.0

7.2.4. Алтан Овооны дор жуулчдад

үйлчилгээ үзүүлэх мэдээлэл

сурталчилгааны цэг байгуулах,

байнгын ажиллагаатай болгох

2016

БОАЖГ,

Сумын ЗДТГ

5.0

7.2.5. Шувуу ажиглах цэгүүдийг Ганга,

Холбоо, Дуут нууруудад байрлуулах

2014 ТББ төсөл

хөтөлбөр

2.0

7.2.6. Богино долгионы холбооны

хэрэгслэлээр байгаль хамгаалагчдыг

хангах

2015



20.0

7.3. Хамгаалалтын Байгууллагын 7.3.1. Боловсон хүчний хангалтын байдалд БОНХЯ, 0


54

захиргааны хүний

нөөцийг

чадавхижуулах

хүний нөөцийн

хангалт

Мэргэжилтэн,

байгаль хамгаалагч

нарын сургалтанд

хамрагдсан байдал

үнэлгээ өгөх, хэрэгцээг тодорхойлох,

дутуу орон тоог сонгон

шалгаруулалтаар нөхөх

2013 5.0

7.3.2. Сургалтын хэрэгцээг тодорхойлж

шаталсан сургалтанд мэргэжилтэн,

байгаль хамгаалагч нарыг

хамруулах

2013 БОНХЯ

Бүсийн

сургалтын төв

Төсөл


5.0

7.3.3. Тусгай хамгаалалтай газруудаар

тойрон аялал хийх, бусад ХЗ-дын

туршлага судлах

2013 5.0

7.3.4 Гадаад орны ТХГ-уудын туршлага

судлах аялалд ХЗ-ны удирдлага,

мэргэжилтэн, байгаль хамгаалагч

нарыг оролцуулах

2013-

2016

БОНХЯ 10.0

7.4 Мэргэжилтэн,

байгаль

хамгаалагчдын

ажиллах нөхцлийг


ХЗ –ны техник

хэрэгслийн хангалт

Байгаль

хамгаалагчдын

ахуй хангамж

7.4.1 Одоо ашиглагдаж байгаа техник,

тоног төхөөрөмжид үнэлгээ өгөх,

2013 ТӨХ

7.4.2 Шаардагдаж буй техник хэрэгсэл,

тоног төхөөрөмжийн жагсаалт гаргаж

жил бүрийн ажлын төлөвлөгөөнд

тусгах, холбогдох газруудаар

шийдвэрлүүлэх (хавсралтаар)

2013-

2017

БОНХЯ 10.0

7.4.3 Байгаль хамгаалагч,

мэргэжилтнүүдийг дүрэмт хувцaс,

бие хамгаалах, ажиглах, бүртгэх,

баримтжуулах хэрэгсэл, унаагаар

хангах асуудлыг шийдвэрлүүлэх

(хавсралтаар)

2013-

2017

БОНХЯ 20.0

7.5 Хамтын


удирдлага, хяналт,

Байгуулагдаж,

чадавхижсан

менежментийн

7.5.1 Хамтын менежментийн зөвлөл

байгуулах

2013 БОАЖГ,

Сумдын ИТХ,

ЗДТГ

0.5


55

мониторингийн

бүтцийг бий болгох

зөвлөл 7.5.2 Хамтын менежментийн зөвлөлийг

чадваржуулах сургалтууд зохион

байгуулах

2013-

2014

ТББ, Зөвлөх

компани

3.0

7.5.3. Зөвлөлийн гишүүдийг бусад тусгай

хамгаалалттай газруудын хамтын

менежментийн туршлага судлуулах

аялал зохион байгуулах

2014 Хамтын

Менежментийн

зөвлөл

2.0

7.5.4. БЦГ-ын нутаг дэвсгэр дэх төр

захиргааны болон ТББ-тай хамтран

ажиллах талаар санамж бичиг

үйлдэх

2013 БОАЖГ,

Сумдын ИТХ,

ЗДТГ

1.0

7.5.5. Хамтарсан хяналт, шалгалтын

график гаргаж мөрдөх

2013 Сумдын ЗДТГ

3.0

7.5.6 Менежментийн зөвлөлийн болон

хяналт шалгалтаар илэрсэн зөрчлийг

олон нийтэд нээлттэй болгох,

сумдын ЗДТГ-т мэдээллийн самбар

тавьж ажиллуулах

2013 Сумдын ЗДТГ

1.0

7.6. Орчны бүсийн

зөвлөлүүдийг

чадавхижуулах

Чадавхижсан орчны

бүсийн зөвлөлүүд

7.6.1 Орчны бүсийн зөвлөлийг

чадавхижуулах сургалтуудыг зохион

байгуулах

2013-

2015

ОБЗ-үүд 5.0

7.6.2. Дарьганга, Наран сумдын ОБ-ийн

менежментийн төлөвлөгөөг

боловсруулахад мэргэжил арга зүйн

зөвлөгөө өгөх

2013-

2017

сумдын ЗДТГ

ОБЗ

5.0

7.6.3. “Орчны бүсийн сан”-гийн эх үүсвэр

олоход зөвлөж туслах

2014 сумдын ЗДТГ

ОБЗ

0

7.7

Мэдээлэл

сурталчилгааны

Хэвлүүлж,

бүтээсэн

7.7.1 БЦГ, БДГ-уудын эвхэмэл

танилцуулгыг шинэчлэх, хэвлүүлэх

2015 БОАЖГ,

АЖ-ын баазууд

3.0

7.7.2 Дарьгангын байгаль, түүх, соѐлын

өвийн талаар сурталчилгааны богино

2016-

2017

БОАЖГ, 10.0


56

ажлыг сайжруулах

сурталчилгааны

материал

хэмжээний кино хийх,

7.7.3 БЦГ-ын зурагт товхимол бэлтгэж

хэвлүүлэх

2017 БОАЖГ 5.0

7.7.4 Дарьгангын БЦГ-ын вэб сайттай

болох



2.0

7.7.5 Цогцолборт газрын өдөрлөгийг

орчны бүсийн 2 суманд зохион

байгуулах

2013-

2014

Сумдын ЗДТГ

ОБЗ

5.0

7.7.6 БЦГ болон дурсгалт газруудын

(1:200000 нарийвчлалтай буюу 50-

иас доошгүй нягтшилтай сансрын

зураг) газрын зураг хэвлүүлэх



2.0

7.8 Хогны менежментийг сайжруулах

ТХГ-уудад хаягдаж

буй хогны төрөл,

хэмжээ

7.8.1. Нуур, тахилга, шүтлэг бүхий

газруудад өргөгддөг, хаягддаг

зүйлүүдийн бүртгэл хийх, төрөл,

хэмжээг тогтоох судалгаа хийх

2013,

2017

БОАЖГ,

Сумын ЗДТГ

1,0

7.8.2 Нэвтрэх цэгүүд дээр уут тарааx

замаар хогийг төвлөрүүлэх

2013-

2017 2.0

7.8.3 Хогийг ангилах, хог боловсруулах

цех байгуулах

2014 БОАЖГ

Сумдын ЗДТГ

50.0

7.8.4 “Хаягдлыг хольвол хог, ялгавал

баялаг” хөдөлгөөн өрнүүлэх

(уралдаан, болзол)

2013-

2017

БОАЖГ 5.0

Дүн 236.5


57

Стратеги VIII. Хариуцлагатай аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх

Диаграмм 9.

.


№ Зорилт Шалгуур Үйл ажиллагаа Хугацаа Хамтрагч

талууд

Төсөв

8.1 Эрх зүйн орчныг


батлагдсан

хөтөлбөр, журам

8.1.1 Аялал жуулчлал хөгжүүлэх хөтөлбөр

боловсруулах

2014 БОАЖГ

АЖ-ын

баазууд

3.0

8.1.2 БЦГ-т аялал жуулчлал хөгжүүлэх

онцлог журам боловсруулж мөрдүүлэх

2015 БОАЖГ

АЖ-ын

баазууд

3.0

8.2 Аялал

жуулчлалын дэд

бүтцийг


Бий болсон,

сайжирсан дэд

бүтэц

8.2.1 БЦГ болон БДГ-уудад зорчих аялал

жуулчлалын замналыг тэмдэгжүүлэх

2013-

2014

АЖ-ын

баазууд

6.0

8.2.2 Жуулчид, аялагчдын отоглох цэг 3-аас

доошгүйг байгуулах 2014-

2015

2,0

8.2.3 Тахилгат газруудын тэмдэгжүүлэлт

замын хаалтыг сайжруулах, шинээр

2014-

2015

Сумын ЗДТГ 5.0


58

хийх

8.2.4

8.2.5 Алтан овоо өөд гардаг жимийн дагуу

чулуун шат, амрах сандал, сүүдрэвч

байрлуулах

2015-

2016

Сумын ЗДТГ 6.0

8.2.6 Байгаль хамгаалагчдыг хөтөч,

тайлбарлагчийн мэргэшлүүлэх

сургалтанд хамруулах

2013-

2017


сургууль

4.0

8.2.7 ШУА-ийн Газар зүйн хүрээлэнгийн

судлаачдын боловсруулсан “Талын

агуйн хамгаалалт, бэхэлгээний

зөвлөмж”, “Аюулгүй ажиллагааны

журам”-ыг мөрдүүлэх6

2013-

2017

“Талыг цаг”

ХХК

Сумын ЗДТГ

0

8.2.8 Талын агуйд хийгдсэн судалгааг

үндэслэн агуйн мөсийг зайлуулах,

хамгаалалтын арга хэмжээ авах

санхүүгийн эх үүсвэрийг холбогдох

газруудтай хамтран шийдвэрлүүлэх

2014

БОАЖГ

“Талын цаг”

ХХК

1.0

8.3 Нутгийн иргэдэд

түшиглэсэн аялал

жуулчлал

хөгжүүлэх

(НИТАЖ)

Нутгийн иргэдэд

аялал жуулчлалаас

орсон орлого

8.3.1 Нутгийн иргэдэд түшиглэсэн аялал

жуулчлалын талаар орон нутагт

сурталчлах

2013 АЖ-ын

Үндэсний төв

ТББ

3.0

8.3.2 Эко гэр ажиллуулах сонирхолтой

өрхүүдийн судалгаа гаргаж сургалт

зохион байгуулах

2014 АЖ-ын

Үндэсний төв

ТББ

4.0

8.3.3 Аялал жуулчлалд оролцогч талуудын

уулзалтыг жил бүр зохион байгуулж

байх

2013-

2017

БОАЖГ

Сумын ЗДТГ

АЖ-ын

баазууд

6.0

8.3.4 Аялал жуулчлалын үзэсгэлэн 2013- АЖ-ын 3.0

6 Талын агуй , Эрдэнэдалайн Авирмэд. 2011


59

худалдаанд БЦГ-т үйл ажиллагаа

явуулж буй иргэд, ААН-үүдийг тогтмол

оролцуулах

2017 баазууд

8.3.5 Дарьгангын дархчуулын бүтээсэн

соѐлын биет өв мөнгөн эдлэл, урлалын

залгамжлагчдын талаар судалгаа

явуулах, бүртгэлжүүлэх

2015-

2016


ААН, иргэд

Соѐлын төв

2,0

8.3.6 Жуулчдад Дарьгангын дарханы

урлалыг сурталчлах

2014 ААН, нутгийн

иргэд

3,0

8.3.7 Соѐлын өвийг жуулчны бүтээгдэхүүн

болгон үйлчилгээ /мөнгөн тоноглолтой

эмээл хазаар бүхий морь унуулах,

зураг авахуулах гэх мэт/ эрхлэхийг

хүссэн иргэдийг бүлгийн зохион

байгуулалтанд оруулж жуулчны

маршрутанд хамруулах

2015-

2017

Нутгийн

иргэд

1.0

Дүн 49.0

Нийт дүн 707.5


60

3.7. Менежментийн төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэх арга зам

Менежментийн төлөвлөгөө нь хамгаалалтын захиргаа, тухайн орон нутгийн төр, захиргааны

болон мэргэжлийн байгууллага, аж ахуйн нэгж, хувийн хэвшлийнхэн, иргэний нийгмийн

байгууллагууд, ТХГН болон түүний орчны бүсэд амьдардаг малчид, нутгийн иргэдийн нягт

хамтын ажиллагааны үр дүнд амжилттай хэрэгжинэ.

Менежментийн төлөвлөгөөг дараах байдлаар хэрэгжүүлнэ:

Менежментийн төлөвлөгөөнд тулгуурлан жил бүр бие даасан төлөвлөгөө гаргах,

Менежментийн төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхэд олон улсын болон шинжлэх ухааны

байгууллагуудын дэмжлэг туслалцааг авахын тулд хамгаалалтын захиргаанаас эдгээр

байгууллагуудтай хамтран ажиллах гэрээ, хэлцэл байгуулах,

Төлөвлөгөө хэрэгжүүлэхэд орон нутагт шийдэх бололцоотой ажлуудыг санхүүжүүлэх

асуудлаар аймгийн ИТХ, Засаг даргад санал оруулан шийдвэрлүүлж төсөвт нь

тусгуулах,

Шаардлагатай ажлыг санхүүжүүлэх асуудлаар төсөл боловсруулан холбогдох

газруудад танилцуулах замаар шийдвэрлүүлэх,

Менежментийн төлөвлөгөөг дагалдсан дэд хөтөлбөрүүдийг ( аялал жуулчлал,

Бэлчээр, Соѐлын өв, Дэд бүтэц гэх мэт) боловсруулан хэрэгжилтийг хангах

Менежментийн төлөвлөгөөг үндэслэн Хамгаалалтын захиргааны санхүүгийн

өнөөгийн болон ирээдүйн төлөвийг тодорхойлж, хөрөнгө оруулалт, менежментийн үйл

ажиллагааны урьдчилсан зардлыг тооцон гаргаж, тогтвортой санхүүжилтийн

механизмыг буй болгох зорилгоор бизнес төлөвлөгөө боловсруулан хэрэгжүүлэх,

Бизнес төлөвлөгөө боловсруулахдаа БОНХЯ-наас баталсан ТХГН-ийн бизнес

төлөвлөгөө боловсруулах аргачилсан зааврыг баримтлана.

3.8. Хяналт мониторинг

Менежментийн төлөвлөгөөний биелэлтийг хангах, хяналт тавих, үр дүнг тооцох ажлыг

хамгаалалтын захиргаа, менежментийн зөвлөл хариуцан гүйцэтгэнэ.

Хамгаалалтын захиргаадын хувьд менежмент төлөвлөгөөний хэрэгжилтэнд хагас жил

тутам мониторинг хийнэ.

Менежментийн төлөвлөгөөний хэрэгжилтийг жил бүр дүгнэн үнэлж, дараа жилийн

үйл ажиллагааны төлөвлөгөөг боловсруулах суурь болгоно.

Менежментийн төлөвлөгөө хэрэгжилтэд хяналт тавихын тулд төлөвлөгөөнд

тусгагдсан зорилго, зорилтуудын шалгуур үзүүлэлтэнд дурьдсан үр дүнгээр үнэлнэ.

Менежментийн төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэх явцад тодорхой шалтгааны улмаас

төлөвлөгөөнд оруулах шаардлага гарвал Менежментийн зөвлөлөөр хэлэлцүүлж

шийдвэрлүүлнэ.

Жил бүрийн хэрэгжилтийн явцын үнэлгээний тайланг БОНХЯ-нд тайлагнана.

Тухайн жилийн тайлан, дүгнэлтийг дэмжлэг үзүүлж хамтран ажилладаг

байгууллагуудад хүргүүлж цаашид хамтран ажиллах чиглэл, төсөвийн асуудлыг

хэлэлцэн шийдвэрлэнэ.


61

Менежментийн төлөвлөгөөний хэрэгжилтийн бүрэн үнэлгээг 2017 онд мэргэжлийн

багаар гүйцэтгүүлж дүгнэлт гаргуулна


62

Хавсралт

Нэг. Дарьгангын БЦГ-ын хилийн цэс

Дарьгангын БЦГ-ын Хилийн заагийг УИХ-ын 2004 оны 22 тоот тогтоолын хавсралтаар

баталсан.

Хилийн зааг: Баруун хойт захын цэг нь Сүхбаатар аймгийн Наран, Онгон сумын хилийн зааг

дахь Тостын нуурын зүүн хойт эрэгт 45.1729- 113.2510 солбицолд орших 1 дүгээр цэг, түүнээс

зүүн хойш 45.1957 -113.2953 солбицолд орших худаг, түүнээс зүүн урагш орших Хүнт

(1152.3), Хүйтэн уул (1200.2), 45.1615 – 113.4340 солбицолд орших Салаа булаг, түүнээс зүүн

хойш 45.1755 – 113.4745 солбицолд орших Шармөнх, түүнээс баруун хойш эргэж 45.1918-

113.4540 солбицолд орших Хамар булаг, түүнээс зүүн тийш 45.1900-113.5025 солбицолд

орших 2 дугаар цэг, түүнээс урагш 45.1830- 113.5020 солбицолд орших 3 дугаар цэг, түүнээс

баруун урагш 45.1810-113.4940 солбицолд орших 4 дүгээр цэг, түүнээс зүүн урагш 45.1742 –

113.5020 солбицолд орших 5 дугаар цэг, түүнээс зүүн хойш Ганга нуурын дурсгалт газрын

хилийн зааг дахь 45.1754 -113.5207 солбицолд орших 6 дугаар цэг, түүнээс зүүн урагш

(1286.6) тоот өндөрлөг, түүнээс зүүн зүгт (1335.4) тоот өндөрлөг, түүнээс зүүн хойш Гангын

цагаан овоо (1530.2), түүнээс зүүн урагш Бадрах уул (1423.7), түүнээс зүүн урагш (1395.5)

тоот цэг, түүнээс баруун хойш (1358.4) тоот цэг, түүнээс баруун хойш орших Их бургасны

худаг 1328.0, түүнээс баруун урагш (1370.4) тоот цэг, Наран , Онгон сумын хилийн зааг дахь

Тостын нуурын зүүн хойт эрэгт 45.1729- 113.2510 солбицолд орших 1 дүгээр цэг.


63

Газрын зураг 2. Дотоод бүсчлэл


64

Газрын зураг 3. Рамсарын конвенцод бүртгэгдсэн газрууд

Газрын зураг 4. Шувуудын амьдралд чухал газрууд


65

Газрын зураг 5. Хөргийн хөндийн БДГ-ыг байршил Газрын зураг 6. Шилийн богдын БДГ-ын байршил


66

Газрын зураг 7. БЦГ-ын ландшафт Газрын зураг 8. БЦГ-ын геологийн тогтоц


67

Газрын зураг 9. Агаарын дундаж хэм Газрын зураг 10. Хур тундас


68

Газрын зураг 11. Нар гийгүүлэх хугацаа Газрын зураг 12. Гадаргын ус


69

Газрын зураг 13. Гидрогеологийн нөхцөл Газрын зураг 14, Хөрсний хэв шинж


70

Газрын зураг 15. Дарьганга орчимд байршиж буй зарим Газрын зураг 17. БЦГ-ын ургамалжилт

зүйл амьтдын байршил


71

Газрын зураг 18. БЦГ-ын бэлчээрийн нөөц Газрын зураг 19. БЦГ орчмын бэлчээрийн хэв шинж


72

Газрын зураг 20.Ойн сан Газрын зураг 21. Аялал жуулчлал


73

Газрын зураг 22. Өвөлжөө, хаваржааны байршил Газрын зураг 23. Дарьгангын БЦГ орчимд газрын тосны

хайгуулын лиценз олгогдсон байдал


74

Газрын зураг 24. БЦГ-ын орчны бүс Газрын зураг 25. БЦГ-ын санал болгож буй орчны болон онцгой бүс


75

Дарьгангын Улсын тусгай хамгаалалттай газруд дахь амьтан, ургамлын аймаг

1.Дэлэнтэн

№ Монгол нэр Англи нэр Шинжлэх ухааны нэр

1. Дагуурын зараа Daurian Pika Ochotona daurica

2. Монгол тарвага Siberian marmot Marmota sibirica

3. Зумбараа зурам Daurian ground squirrel Celtellus dauricus

4. Орог зузага Dwarf hamster Phodopus sungorus

5. Байгшал шишүүхэй Trans Baikal Hamster Cricetulus pseudodriseus

6. Хэргэлзий оготно Narrow-skulled Vole Microtus gregalis

7. Үлийн цагаан оготно Brandt’s Vole Lasiopodomys brandtii

8. Хул чичүүл Mongolian Gerbil Meriones unguiculatus

9. Хярс үнэг Corsac Fox Vulpes corsac

10. Боролзой туулай Tolai Hare Lepus tolai

11. Цагаан зээр Mongolian Gazelle Procupra gutturosa

12. Дэлдэн зараа Lond-eared hedgehod Erinaceus anritus

13. Шар үнэг Red fox Vulpes vulpes

14. Халздай дорго Eurasain Budger Meles meles

15. Саарал чоно Gray wolf Canis lupus

2. Шувуу


1. Халтар шунгуур Black-necked Grebe Podiceps nigricollis

2. Ухаа шунгуур Horned Grebe Podiceps auritus

3. Отгот шунгуур Great Crested Grebe Podiceps cristatus

4. Хөх дэглий Gray heron Ardea cinerea

5. Буухал галуу Bean Goose Anser fabalis

6. Хошуу галуу Swan Goose Anser cygnoides

7. Гангар хун Whooper Swan Cygnus Cygnus

8. Хондон ангир Ruddy Shelduck Tadorna ferruginea

9. Анхидал ангир Commom Shelduck Tadorna tadorna

10. Зэрлэг нугас Mallard Anas platyrtychos

11. Зэрлэгшир нугас Spot-billed Duck Anas poecilorhynchos

12. Ногоохон нугас Common Teal Anas crecca

13. Бор нугас Gadwall Anas strepera

14. Зээрд нугас Eurasian Wigeon Anas penelope

15. Шовтгор алаг нугас Northern Pintail Anas acuta


76

16. Цагаанхөмсөгт нугас Garganey Anas querquedula

17. Халбага нугас Northern shoveler Anas clypeata

18. Улаанхүзүү шумбуур Common Pochard Aythya ferina

19. Гэзэгт шумбуур Tufted pochard Aythya fuligula

20. Алаг шунгаач Common Golden eye Bucephala clangula

21. Сохор элээ Black Kite Milvus migrans

2. Саарал хулд Northern Harrier Circus cyaneus

23. Намгийн хулд Western marsh Harrier Circus aeruginosus

24. Шилийн сар Upland Buzzard Buteo hemilasius

25. Тарважи бүргэд Steppe Eagle Aquila nipalensius

26. Нөмрөг тас Cinereous Vulture Aeqypius monachus

27. Идлэг шонхор Saker Falcon Falco sherrug

28. Шууман шонхор Eurasian Hobby Falco subbuteo

29. Амарын шонхор Amur Falcon Falco amurensis

30. Начин шонхор Common Kestrel Falco tinnunculus

31. Дагуур ятуу Daurian Partridge Perdix dauurica

32. Наран бөднө Japanise Quail Coturnix japonica

33. Хархираа тогоруу Commom Crane Grus grus

34. Цэн тогоруу White- napped Crane Grus vipio Pall.

35. Өвөгт тогоруу Demoiselle Crane Anthropoides virgo

36. Халзан түнжүүр Common Coot Fulica atra

37. Хонин тоодог Great Bustard Otis tarda

38. Буурал сүвээцагаан Grey Plover Pluvialis squatarola

39. Азийн сүвээцагаан Lesser Golden Plover Pluvialis dominica

40. Нарийн хиазат Little Ringed Plover Charadrius dubius

41. Тэнгисийн хиазат Kentish Plover Charadrius alexandrinus

42. Умардын хавтгаалж Northern Lapwing Vanellus vanellus

43. Алаг хайргач Ruddy Turnstone Arenaria interpes

44. Алаг ээтэн Pied Avoset Recurvirostra avosetta

45. Сүүлцагаан хөгчүү Green Sandpiper Tringa ochropus

46. Шугуйн хөгчүү Wood Sandpiper Tringa glareola

47. Үхэр хөгчүү Common Greenshank Tringa nebularia

48. Улаанхөлт хөгчүү Common Redshank Tringa totanus

49. Хар хөгчүү Spotted Redshack Tringa erythropus

50. Бүрдний хөгчүү Marsh Sandpiper Tringa stagnatilis

51. Эгэл хайргын хөгчүү Common Sandpiper Actitis hypoleucops

52. Матигар хөгчүүлэг Terek sandpiper Xenus cinereus

53. Нарийн сэлээхэй Red-Necked Phalarope Phalaropus lobatus


77

54. Ноцоо ноололдой Ruff Phylomachus pugnax

55. Шар түрүүт элсэг Rufous-necked Stint Calidris ruficollis

56. Савар элсэг Long-toed Stint Calidris subminuta

57. Теммниский элсэг Temminck’s stint Calidris temminckii

58. Хадуур элсэг Curlew Sandpiper Calidris ferruginea

59. Сүүл элсэг Sharp-tailed Sanppiper Calidris acuminata

60. Замбын хараалж Pintail snipe Gallinago stenura

61. Бичилхэн тутгалжин Little Curlew Numerius minutus

62. Морин тутгалжин Eurasain curlew Numerus arquata

63. Морин цууцаль Black tailed Godwit Limosa limosa

64. Хүрэн толгойт цахлай Common Black- headed Gull Larus ridibundus

65. Мөнгөлөг цахлай Herring gull Larus Argentatus

66. Үүлэн цахлай Mew Gull Larus larus

67. Буурал хараалзай White-winged tern Chglidonias leucophterus

68. Эгэл хараалай Common tern Sterna hirundo

69. Хурган хараалай Little tern Sterna albitrons

70. Монгол ногтруу Pallas’ sandgrouse Syrrhaptes paradoxus

71. Хадны тагтаа Hill Pigeon Columba rupestris

72. Эгэл хөхөө Common Cuckoo Cuculus canorus

73. Эгэл шар шувуу Eurasain Eagle Owl Bubo bubo

74. Хулгар гуйванга Short-eared Owl Asio flammeus

75. Хотны бүгээхэй Little Owl Athene noctua

76. Хурын ураацай Common Swift Apus apus

77. Хондлой цагаан ураацай Fork-tailed Swift Apus pacificus

78. Бөөвөлжин өвөөлж Eurasain Hoopoe Upupa epops

79. Элсэг эргийн хараацай Sand Martin Riparia riparia

80. Асрын алтан хараацай Barn Swallow Hirundo rustica

81. Дэрсний жиргэмэл Asian short- toed Lark Calendrella cheleensis

82. Монгол болжмор Mongolian lark Melanicorypha mongolica

83. Шоорон эвэрт болжмор Horned lark Eremophila alpestris

84. Боролзой богширгоо Eurasain skylark Alauda arvensis

85. Хээрийн шийхнүүхэй Richard’s Pipit Anthus richardi

86. Шар цэгцгий Yellow Wagtail Motacilla flava

87. Хөх цэгцгий White Wagtail Motacilla alba

88. Ухаа дунхай Brown Shrike Lanius critatus

89. Тольт дунхай Rufous tailed Shrike Lanius isabellinus

90. Үнсэн дунхай Northern Shrike Lanius excubitor

91. Бор тодол White cheeked Starling Sturnus cineraceus Temm.


78

92. Алаг шаазгай Black – billed magpie Pica pica

93. Алагтуу хэрээ Daurian Jackdaw Corvus dauuricus

94. Турлиах хэрээ Eurasain Rook Corvus frugilegus

95. Хон хэрээ Common Raven Corvus corax

96. Тарчигнаа зэржигэнэ Lesser Whitethroat Sylvia curruca

97. Умардын дуут шувуу Arctic Warbler Phylloscopus borealis

98. Хурган намнаа Red-breasted Flycatcher Ficedula parva

99. Шивэр наммаахай Dark-sided Flycatcher Muscicapa sibirica

100 Дагуурын намнаахай Asian brown Flycatcher Muscicapa latirostris

101. Адууч чогчиго Northern Wheatear Oenanthe oenanthe

102. Бүжимч чогчиго Isabelline Wheatear Oenanthe isabellina

103. Дагуур гал сүүлт Daurian Redstart Phoencurus auroreus

104. Улаангүеэ хөөндэй Red-throated thrush Turdus ruficollis

105. Оронгийн бор шувуу House Sparrow Passer domesticus

106. Хээрийн бор шувуу Eurasain tree Sparrow Passer montanus

107. Хадны бор шувуу RockSparrow Petronia petronia

08. Цагаанхүзүүт хөмрөг Reed Bunting Emberiza schoeniclus

109. Цагаан хэвэлт хөмрөг Pallas’ Bunding Emberiza pallasi

110. Борлог хөрмөг Little Bunting Emberiza pusilla

111. Шарэлэги хөмрөг Yellow- breasted Bunting Emberiza aureola

4. Хоёр нутагтан ба Мөлхөгч


1. Монгол бах Radde’s Toad Bufa raddei

2. Дорнодын мэлхий Asiatic Grass Frog Rana chensinensis

3. Цоохор хонин гүрвэл Toad-headed Agama Phrynocephalus versicilor

4. Монгол гүрвэл Mongolian Racerunner Eremias argus

5. Рашааны могой Palla’s Coluber Elephe dione

6. Сум могой Steppe Ribbon Snake Psammoopis lineolatus

7. Central Asian Viper Halysotter Akistrodon halys

5. Ургамал

№ Монгол нэр Англи нэр Шинжлэх ухааны

1 Ганц үр зээргэнэ Ephedra rnonosperma

2 Гялгар дэрс Achnatherum splendes (Trin)

3 Том хялгана S.grandis P.Smirm


79

4 Крыловийн хялгана S.krylovi Roshev

5 Дэрвээн хазаар өвс Cleistogenes squarrosa

6 Китагавын хазаар өвс C.kitagwae Honda

Том цэцэгт дааган сүүл Koeleria macrantha (Ldb) Schu

7 Сунагар биелэг өвс Poa attenuate Trin

8 Цацаглаг биелэг өвс P.botryoides Trin

9 Дагуур ботууль Festuca dahurica Krect.et Bobr

10 Сибирь ботууль F.sibirica (Griseb) Kack

11 Лений ботууль F.Lenensis Drob

12 Саман ерхөг Agropygon cristatum (L) P.B

13 Мөлхөө хиаг A.Repens (L) P.B

14 Mихногийн хиаг A.michnoi Roshev

15 Цөлийн хиаг A.desertorum Schult

16 Нангийд хиаг E.chinesis (Trin) Keng

17 Ипполипын зэгс Scirpus hippolytii V.Krecz

18 Ширэг улалж C.duriuscula C.A.M

19 Коржинский улалж C.korchinskyi Kom

20 Сарвуун сонгино Allium anisopodium Ldb

21 Таана A.polyrrhizum Turcz.ex Rgl

22 Хөмөл A.mongolicum Rgl

23 Буурал сонгино A.leococephalum Turcz ex Ldb

24 Шүдлэг сонгино A.bidentatum Fisch

25 Нягт сонгино A.condensatum Turcz

26 Анхил сонгино A.odorum L

27 Хичээл сонгино A.senescens L

28 Турхан сонгино A.tenuissimum L

29 Шулуун сонгино A.lineare L

30 Дагуур хэрээн нүд Asparagus officinalis ALL

31 Үслэг навчит хэрээн нүд A.trychophyllus Bge

32 Ацан цахилдаг Iris dichotoma Pall

33 Цулбуур цахилдаг I.tenuifolia Pall

34 Цагаалин цахилдаг I.Lactea Pall

35 Гордеевийн бургас Salix gordejevii Shang et Skvor

36 Ледебурийн бургас S.ledebouriana Trautv

37 Миабын бургас S.miyabeana Seemen

38 Одой хайлаас Ulmus pumila L

39 Олслог халгай Urtica cannabina L

40 Нарийн навчит тарна P.angustifolium Pall


80

41 Үхэр тарна P.divaricatum L

42 Цагаан лууль Chenopodium album L

43 Эгэл лууль Ch.vulvaria L

44 Шоргор лууль Ch.Acuminatum Willd

45 Хөх ногоон лууль Ch.glaucum L

46 Дэлхээ тогторгоно Kochia prostrate (L) Schrad

47 Хялгасан дэвхэргийн цагаан A.capillaris Poir

48 Енисейн шээрэнгэ Silene jenisseensis Willd

49 Мөлхөө шээрэнгэ s. repens Patr

50 Дагуур тайр Gypsophila dahurica

51 Хөх яргуй Pulsatilla bungeana

C.A.Mey.V

52 Ээдрээт яргуй P. ambigua (Turcz) Juz

53 Үмхий буржгар Thalictrum foetidum L

54 Бага буржгар Th. Minus L

55 Дэлбэрхүү буржгар Th. peytaloideum L

56 Бүхэл навчит багдай Dontostemon integrifolius (L)

57 Лени шар дэмэг Alyssum lenence Adams

58 Бууралдуу янгиц Ptilotrichom canescens C.a.Mey

59 Бөөн цэцэгт цангуу Lepidium densiflorum Schrad

60 Хувьсамтгай хамбил Sisymbrium polymorhpum

61 Зөөлөн навчит үлд өвс Orostachys malacophylla (Pall)

62 Хатгуурт үлд өвс O. spinosa (L)C.A Mey

63 Цацагт үлд өвс O. thyrsilora Fisch

64 Удвал навчит тавилгана Spiraea aguilegifolia Pall

65 Сөөсгөн боролзгоно Dasiphora fruticosa (L) Ryadb

66 Ишгүй гичгэнэ Potentilla acaulis L

67 Марал навчит гичгэнэ P. tanacetifolia Willd

68 Тойруулгат гичгэнэ P. verticillaris Steph

69 Элсний түмэн таана Chamaerhodes sabulosa Bge

70 Гурван хэрчлээст түмэн таана Ch. Trifida Ldb

71 Имт гичгэнэ Potentilla bifurca L

72 Нангиад гичгэнэ P. chirensis Ser

73 Дагуур тарваган шийр Thermopsis dahurica czefr

74 Шар царгас Medicago falcata L

75 Бяцхан навчти харгана Caragana microphylla (Pall)

76 Нарийн навчит харгана C. stenophylla pojark


81

77 Нумраа хунчир Astragalus adsurgens Pall

78 Нарийн хунчир A. tensis Turcz

79 Алаг хунчир A. versicolor Pall

80 Элсний ортууз Oxytropis arenaria Jartz

81 Том цэцэгт ортууз O. Grandiflora DC

82 Нарийн навчит ортууз O. leptophylla 9Pall ) DC

83 Стуковын ортууз O. Stukovii Palid

84 Цэцэгхэн ортууз O. micrantha Bge

85 Түмэн навчит ортууз O. myriophylla (pall) DC

86 Дэлхээ ортууз O. prostrata (Pall) DC

87 Урал чихэр өвс Glycyrrhiza uralensis Fisch

88 Сөөгөн ширмэс Hedysarum fruticosum Pall

89 Дагуур хошоон бут Lespedeza hedysaroides ( Pall)

90 Хошоон хунчир Astragalus melilotoides Pall

91 Сибирийн маалинга Linum sibiricum DC

92 Дагуур хүж өвс Haplophyllum dauricum (L) G.D

93 Нарийн навчит зүрхэн цэцэг Polygala tenuifolia Willd

94 Сибирь зүрхэн цэцэг P. sibirica L

95 Налчгар сүүлт өвс Euphorbia discolor Ldb

96 Манж сүүт өвс E.mandshurica maxim

97 Одой далан түрүү Stellara chamaejasme L

98 Хависхана навчит бэриш Buplerium scozonerifolium Willd

99 Урт навчит далан товч Androsace longifolia

100 Гоо голт Glaux maritima L

101 Марцны цэгээж Comoilimon speciosum (L) Bais

102 Тахир бэрмэг Limonium flexuosum (L) Ktze

103 Алаг бэрмэг Limonium bicoloe (Bge)Ktze

104 Дагуур дэгд Gentiana dahurica Fisch

105 Монгол догор Caraopteris mongolica Bge

106 Байгаль гүүн хөх Scutellaria baicalensis Georgi

107 Наалдамхай гүүн хөх S. vircdula Nge

108 Булцуут туйпланцар Phlomis tuberosa L

109 Хөх ногоон хотой Leonurus glaucescens Bge

110 Хэрчлээст бивлэнцэр Schizonepeta multifida (L)

111 Говийн ганга Thymus gobicus Tschern

112 Судалт хувилгана Pedicularis resupinata L

113 Дагуур хатны цэцэг Cymbaria dahurica L

114 Буриад хонин зажлуур Linaria buriatica Turcz


82

115 Марцны таван салаа Plantago saldsa Pall

116 Навтгар таван салаа P. depressa Willd

117 Жинхэнэ өрөмтүүл Galium verum L

118 Цомцогт баавар цэцэг Scabiosa comosa Firch

119 Нарийн цэцэгт хонхлой A. stenanthina (Ldb) Kiteg

120 Буржгар хонхлой A.crispata (Korsh) Kitag

121 Арзгар согсоот H.hispidus (Thunbg) Less

122 Эгэл цагаан түрүү L.Leontopodioides Brauvd

123 Сибирь зүр өвс Filifolium sibiricum (L) Kitam

124 Ишгэн шарилж Artemisia dracunculus L

124 Адамсын шарилж A.adamsii Bess

125 Намгийн шарилж A.palustris L

126 Монгол шарилж A.mongolica Fisch ex.Nakai

127 Агь A.frigida Willd

128 Сиберийн шарилж A.Sieversiana Willd

129 Хурган шарилж A.commutata Bess

130 Гашуун банздоо Saussurea amara (L) DC

131 Бургас навчит банздоо S.salicfolia (L) DC

132 Ломоносовын хасзул Olgaea lomonosowii (Trautv)

133 Цагаан навчит хасзул O.leucophylla (Turcz) IIjiin

134 Хонгор зуллиг хонгор залаа S.centauroides L

135 Нимгэн навчит юнги Youhgia tenufolia (Willd) babc.e

6. Шувуудын хамгаалалтын статус


83


84

ТХГН-т мөрдөгдөж буй баримт бичгүүдийн жагсаалт

№ Нэрс Гарсан он

1.Монгол улсын хууль

1. Улсын тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай 1994

2. Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн орчны бүсийн тухай 1997

3 Байгаль хамгаалах тухай 2012 4 Амьтны тухай 2012 5 Байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн тухай 2012

6 Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний тухай 2012

7 Хог хаягдлын тухай 2012

8 Ойн тухай 2012

9 Усны тухай 2012 10 Ус бохирдуулсны төлбөрийн тухай 2012

2. Улсын Их Хурлын тогтоол

11 ТХГН-ийн Үндэсний хөтөлбөр батлах тухай 1998 он, 29 тоот

12 ТХГ-ын ангилалыг шинэчлэн батлах тухай 1995 он, 26 тоот

13 Зарим нутгийг улсын тусгай хамгаалалтад авах тухай 2004 он, 22 тоот

3. Засгийн газрын тогтоол

14 Хилийн заагийг тогтоох тухай 1997 он, 162 тоот

15 Норматив батлах тухай 1997 он, 14 тоот

16 ДЦГ болон БЦГ-ын горим батлах тухай 1995 он, 169

4. Байгаль орчны сайдын тушаал / журмууд /

17 ТХГН-т чонын тоог зохицуулж, эрлэгшсэн нохой устгахад мөрдөх журам

1995 он, 18 тоот

18 ТХГН-т нэвтрэн амарч зугаалах болон бусад төрлийн үйл ажиллагаа явуулах аж ахуйн нэгж, байгууллага, иргэдэд тухайн газрын хамгаалалтын асуудал хариуцсан байгууллагаас үйлчлэхэд мөрдөх

1995 он, 94 тоот

19 Монгол улсын тусгай хамгаалалттай газар нутаг дэвсгэрт Газар ашиглуулах зөвшөөрөл олгох түр журам

2001 он

20 ТХГН-тт судалгаа шинжилгээний ажил явуулах 1996 он, 39 тоот

21 ТТХГН-т аялал жуулчлал явуулах журам 2002 он, 117 тоот

22 ТХГН-т сүргийн бүтэц зохицуулах, судалгаа шинжилгээний зориулалттай дээж сорьц авах зорилгоор ан амьтан агнах, барих

1996 он, 209 тоот

23 ТХГН-ийн орчны бүсийн зөвлөл байгуулж ажиллуулах журам 1998 он, 159 тоот

24 Нийтлэг журам батлах тухай 1998 он, 112 тоот

25 ТХГН-т рашаан ашиглах 2000 он, 21 тоот

26 ТХГН-т газар ашглах тухай зөвшөөрөл олгох 2000 он, 13 тоот

27 Газар нутгийг орон нутгийн тусгай хамгаалалтад авах тухай 2000 он, 7 тоот

28 Байгаль хамгаалагчдад мэргэжил олгох түр сургалт явуулах 2000 он, 37 тоот

29 ТХГН-ийн хамгаалалтын захиргаадын өөрийн үйл ажиллагааны орлогыг захиран зарцуулах

2002 он, 47 тоот


85

АШИГЛАСАН БҮТЭЭЛҮҮД

1. Монгол орны тал хээр, говь цөлийн тууртны нөөцийн үнэлгээний нэгдсэн тайлан, 2009,

Биологийн хүрээлэн.

2. Лхагвасүрэн.Б, 2012, Зэрлэг амьтдын нүүдлийн зүйлүүдийг хамгаалах тухай конвенцийн

үндэсний тайлан, mne.mn/v3/wp-content/uploads/2012/08/CMS-report_final-Mongolian.pdf

3. Зэрлэг амьтанба ургамлын аймгийн ховордсон зүйлийг олон улсын хэмжээнд

худалдаалах тухай” (CITES) конвенци, Site: mne.mn/v3/?p=1660#.UJcaqmciy3Q

4. Монгол орны улаан ном, ред.Ц.Шийрэвдамба нар, 1997

5. Сүхчулуун.Г, 2012, “Дарьгангын байгалийн цогцолбор газар, Шилийн богд, Хөргийн

хөндийн дурсгалт газруудын хөхтөн амьтад”, илтгэл,

6. Сүхбаатар аймгийн монгол тарваганы (Marmota sibirica Radde, 1862) тархац, нагтшил,

нөөц, зүй зохистой ашиглах, хамгаалах арга хэмжээ, 1998, Биологийн хүрээлэн, бичмэл

тайлан.

7. “Сүхбаатар аймгийн нутагт Монгол тарвага (Marmota sibirica) сэргээн нутагшуулсан

ажлын тайлан”, 2007, Биологийн хүрээлэн, Сүхбаатар аймгийн ЗДТГ-ын хамтарсан

ажлын бичмэл тайлан.

8. Майнжаргал.Г, 2012, Дарьгангын БЦГ-ын шувууд, илтгэл, УБ.

9. Мэндсайхан.Б. 2012, Дарьгангын БЦГ-ын Ганга нуурын загас, илтгэл, УБ.

10. Х.Мөнхбаяр, М.Мөнхбаатар, Х.Тэрбиш, 2001, Монгол орны хоѐр нутагтан, мөлхөгчдийг

тодорхойлох бичиг,

11. Алтанзул.Ц, 2012, Дарьгангын БЦГ-ын бэлчээрийн судалгаа, илтгэл.

12. Оюунбаатар.Д, нар, 2012, Ганга нуурын олон жилийн усны горим ба ажиглалт хэмжилт

шинжилгээ судалгаа, хамгаалалтын асуудалд, илтгэл.

13. Мандах.Б, 2012, Дарьганга орчмын ургамалжилт, илтгэлийн хураангуй.

14. Монгол улсын үндэсний атлас, 2009, ер.ред. Д.Доржготов,

15. Ренчинмядаг.Т, 2012, Дарьгангын БЦГ-н ландшафт, байгаль-газарзүйн мужлалын

онцлог, илтгэл

16. Банников.А.Г, 1956, Млекопитающие МНР.

17. Монгол орны загасны улаан данс,

18. Сүхбаатар аймгийн Статистикийн эмхтгэл. 2006

19. Сүхбаатар аймгийн Дарьганга сумын хөгжлийн стратеги төлөвлөгөө/ 2010-2021/

20. Internet cite; www.ramsar.org

21. internet site; www.iba.org

2012 12 17 Dariganga NP_MP

Documents

Transcript of 2012 12 17 Dariganga NP_MP