1

SAGGITORDE

BINNDUƊO: ABUU SIH

2

SAGGITORDE

UJUNNAAJE NOOGAAS HELMERE

NGARDIINDI :

E nder daartol, gila e njiimaandi tuubakooɓe haa hannde, won ko heewi

ko wiɗtaa winndaa e nder ɗemɗe Afrik mawɗe ɗee. Pulaar heɓii heen

geɗal mum haa timmi. E sahaa njimaandi, tuubakooɓe wayɓe no Henri

Gaden (Le pulaar dialecte peul du Fouta Sénégalais 1912-1914), Mc Brair

(« A grammar of the fulani language »), Louis Fadherbe (« Dictionnaire

de la langue Poul 1881 ») ; ɓee ɗoo fof etinooma yuurnitaade ngal ɗoo

ɗemngal e winndude e maggal defte duttorɗe. Ina gasa tawa ɓeen

muuyo mumen wonnoo ko etaade faamde ngal ɗoo ɗemngal mawngal

ngam waawde ɓadtaade haa e heɓde hakkillaaji haalooɓe ngal ngam

waawde jiimde ɓe. E kala ko waawnoo wonde muuyo maɓɓe heen,

defte bayɗe no “ A grammar of the fullani language”, « Le pulaar :

langue peule du Fouta Toro”, Dictionnaire Fulfulde Français nde

Domnique NOYE, Dictionnaire Russe-Peul mbo Rudenko, Dictionnaire

français–peul mo Maurice Delafosse… laatiima ndaɗɗudi ngadanndi

kolliroori galɗugol ngal ɗoo demngal.

E ɗeen golle, fawiima heen e yonta men hannde oo, defɗe caggitorɗe ko

wayi no « Pulaar/English, English/pulaar nde Mammadu Ñaŋ e hitaande

1997, Anne Le Roy « Parlons Pulaar” (2002 Harmattan), Sonja Fagerberg

« Milk and Honey, Developing Written literature in Pulaar » pawiima

heen tawa ngoƴa oo wayliima wontii yuurnitaade ngalu coomiingu e

ngal ɗoo ɗemngal, kono kadi etaade famminde ngal ɗemɗe goɗɗe walla

faamirde ngal ɗemɗe goɗɗe.

E ndiin mbaydi ceerno Abuu Sih rewiino ɗoo o ɓooyaani, o yaltinani en

defte ɗiɗi : « Mon Guide Pulaar » e « Do you speak Pulaar ». Ɗeen defte

3

ɗiɗi cariiɗe hannde e aduna oo njibinanii en jarabi yimɓe heewɓe e ngal

ɗoo ɗemngal.

Ɗeen golle so yerondiraama ɗum ɗoo ko ari, ɗesi wayde ko no jappeere

dimngal ɗo foti fawaade ndee ɗoo saggitorde nde ujunnaaje noogaas

helmere.

Saggitorde noon hono no helmere ndee haaldi nih ko ruttorde. Ko ɗuum

waɗi fawaade e ngaddiin makko, winndiyanke oo ina ruttinana en

helmere to asli mum. O etoo askinde helmere ndee so tawii nde seekaa

ko e ɗemngal godngal o hollira. Kono kadi e fannu no o lelniri nii; o waɗi

helmere heen fof fooɓre salsaltunde kelme keewɗe duttirɗe e mayre.

O etii ko leemde kelme ɗee fawaade e dewondiral alkule. Ɗuum ko sarɗi

e mbinndiin saggitorde ngam weeɓtinande jiilatooɗo helmere oo. E

ngaddiin makko, o waɗi ko bilngo alkule pulaar e lelngo mumen,

fuɗɗoraade alkulal haa yettoo kelme battindiiɗe baawɗe sireede e

alkulal ngal tawa kadi ko e dow ɗoftaade mahdi ndernderi helmere

ndee.

Faayiida ndee ɗoo saggitorde noon ina mahii e geɗe keewɗe:

- E nde waɗtori denndaangal ngaddinaaji pulaar tawa kadi ngaddiin heen

fof ina firee e lelngo celluka pulaar

- Ende ruttanoo iwdi kelme jiggaaɗe dolaaɗe e pulaar

- Ende firdataa helmere, helmere woɗnde hono mum, kono nde firata

helmere ko e dow maanaa mum

- Kala helmere omo feññina firooji mum ceŋiiɗi e firooji mum kippiiɗi

E oon fannu o yaltintu firooji ceertuɗi to bannge ngaddinaaji pulaar

walla to bannge maanaaji ceertuɗi. Ko ɗuum waɗi kala helmere ina

yaltina calcaltiri mum fawaade e ceekirɗe, ɗum nih woni sabaabu haa so

a faamii e lelngo adanngo ngo o naatiri ngoo, ko e nguun cañu o jokki

haa sakket.

Ndee ɗoo saggitorde kadi wonaa hocindo kelme e kelmeendi;

Winndiyanke oo ɗanniniima njiilaw kelme, ɗum nawi mbo kanko

4

rewanke to hakkunde e worgo Senegaal ngam faggaade kelme

kuutorteeɗe e ɗiin nokkuuji. Ɗum nawii mbo to Jolof e taariindi mum,

nawii mbo kadi to Fuladu e ko satii ɗum. Kono kadi ko o wuurnoo to

Niseer e to Burkinaa faasoo, walitii en e faggaade won kelme

kuutorteeɗe toon.

Ko jiidaani e ɗuum, Ceerno Abuu Sih ɓarfiniima e yeeso ñeeñɓe men haa

e seernaaɓe jannginooɓe. E kala heen nokku o heɓii toon kelmeendi

nguurndi haa e maaytundi nattundi huutoreede e ƴellitgol faggudu.

Ɗum fof ina hollira ndee ɗoo saggitorde ko ferliinde e ngaddinaaji

diiwanuuji Senegaal. Kono kadi so a yuurnitiima won kelme maa taw ko

ngaddinaaji leyɗeele goɗɗe Afrik ɗo ɗemngal ngal haalatee, ɗo

winndiyanke oo yalli. Ɗum ɗoo tawti ko winndiyanke oo ko ceernaajo

jannguɗo e duɗe men ganni coomɗe e nder faccirooji Quraana

kelmeendi keewndi ngalɗundi heen sahaaji ƴoogaandi e walwalto maaje

Fuuta Jaloŋ.

Wadde ndee ɗoo saggitorde ko maaɓnde ko heewi, nde wonaa hocindo

walla roɓindo kelme tan.

Mbiyen Atumaan Sih lolirɗo Abuu Sih wonaa kañum fuɗɗi binndugol

saggitorde, kono loowdi ndii e mbaadi ndii e ko soomii heen koo hollirii

ko golle tigi ngoni ɗoo. Ina gasa ɗee ɗoo kelme ujunnaaje noogaas

ngona ndaɗɗudi ɓeen fiɓɓe waɗoyde ko ɓuri ɗum.

5

FIRO KELME DOOƁAAƊE:

E nder deftere ndee ina woodi kelme daaƴaaaɗe e alkule mumen

gadane. E nder ɗuum kala ɗo njiy-ɗaa :

GM : firata ko Gollal Muumal

GMJ : firata ko: Gollal Muumal Jondiniingal

GD : firata ko Gollal Deereral

Lt : firata ko Lomto

L/ : firata ko Luutndii ɗum

W/ : Ko walla

Ekn : firata ko e ko nanndi heen

(…) firata koko jiggaa walla dooɓaa walla ko alaa fedde.

E nder deftere ndee kadi, maa wood ɗo taw-ɗaa heen he kam e e. He oo

ɗo huutoraa fof faanditaa heen ko nder.

Noone : gootel e nanndito geɗe jiiduɗe ciirol, fannuuji

Ina wiyree noon : tawata ko ngaddiin

DUTTORƊE:

Maanditorde Gannde e pine pulpule Hirnaange Afrik

Saggitorde Pulaar Fulfulde : Keer 2007

Kuɗol e Rewindo

Hammee Aamadu Lih

Jaayndiyaŋke Winndiyanke

6

SAATO:

ndee-ɗoo deftere saataa ko goomu ballondiral

musiɗɓe yonaaɓe humpitiiɓe celluka binndol e firo kelmeendi

hono: musiɗɗo:

ibraahiima Caam: kebloowo ɗemngal pulaar, winndiyaŋke.

To Madiina njaacɓe.

Hammee Aamadu lih: winndiyaŋke jaayndiyaŋke.

To mbooyo.

Abuu gay: jaayndiyaŋke.

To waalalde.

Hebli ɓeto e mbaydi ndee deftere:

Aliw Aamadu Gey: Ko karallo infoo garafist.

To Fanay jeeri.

Email: iedgroupe@gmail.com

Tel: (+221) 77 866 82 82 / (+221)78 399 14 14

mailto:iedgroupe@gmail.com

7

A

A: (…) alkulal gadanal laaɓngal he limto pulaar.

A: (Lt) lomto aadee kaaldateeɗo,yr: a addii deftere?

Aa: (…) alkulal laaɓngal pooɗngal.

Aa! (…) Doortinaango, walla Kaawtoragol huunde.

Aaɓde: (Gmj) malnoraade huunde kala nde njiyɗaa,

Aabdeede: (Gd) renndeede ngaaɓdi; yr: Aamadu

e Sammba ina ngaaɓdi.

Aaɓdoyde: (Gd) ko huunde jogornde aaɓoyde,

e ko fayi arde wondude e huunde wonnde.

Aaɓee: (…) ciiɓtaali hono wiyde Eh, ƴeh, ee.

Aaɓirde: (Gd) rewrude gootel e newuyaaji gaaɓirɗi.

Aaɓnude: (Gd) moƴƴinde huunde he hakkille haa,

wontana ɗum ɓeydaare.

Aaɓoyde: (Gd)ko huunde jogornde aaɓoyde

e ko fayi arde wondude e huunde wonnde.

Aaɓtude: (Gd) ko neɗɗo w/ huunde tawi ngaaɓdi,

mumen haaɗaani e gootol.

Aaɓtoyde: (Gd) ko dañde ngaaɓdi laawol ɗimmol,

tawi ko e fayi arde.

Aac: (…) luukaango ñemtinoowo gaactaali.

Aaccaade: (Gd) oolaade artira ko moɗanoo.

Aactitaade: (Gd) artirde ko moɗanoo laawol,

ɗimmol.

Aada: (…) iwdi ɗemngal Arab, finaa tawaa,

huunde woowaande.

Aadamaawa: (…) ko falnde mawnde to leydi,

kameruun keewɗo fulɓe.

Aadamaawanaajo:(oo) ko neɗɗo koɗɗo he,

nokku Aadamawa.

Aadee: (oo) ko debbo e gorko noddirtee,

noon; seekaa ko he innde B. Aadama.

Aadi: (…) iwdi Arab ina, firta piɓondiral

hakkunde yimɓe; w/ pottital.

Aafde: (Gmj) aawtaade puɗi w/ ñoƴƴude,

haa tiɗɗoo; sokaade.

Aafondirde:(Gd) sor-sortondirde huunde,

ɓilondirde.

Aaftaade: (Gmj) ko nokkirde junngo mum,

8

w/huunde wonnde nder ngaska.

Aaftikinaade: (Gd) wayde no gaaftotooɗo ,

tawi aaftaaki.

Aaftoyaade:(Gd) golloyde gollal aaftaade ,

Ko fayi arde.

leydi ubbundi ngaska: aastaade.

Aaftagol:(ind m) mbaydi gollal aaftaade ngal,

neɗɗo ina aaftoroo.

Aafteede: (Gmd) ko neɗɗo w/ huunde ,

yaltinaande nder ngaska Ekn…

Aaftiteede:(Gd)aafteede laawol goɗngol.

Aaftoreede: (Gd) rewrude gootel he ,

newuyaaji ngel ina yaltinira

huunde,w/ngam.

Aaftannde: (ndee) innde ngonka keɓal,

nokkere mawnde wootere.

Aalaade: (Gm) ina wiyiree noon, lettiɗde gite.

Aali-ndakke: (ɗee) lekki ki haako mum wayi no

baramlefi kinkiliba, rewɓe ina coofna

njara, ngam leppinde terɗe mum en.

Aaltaade: (Gm) yaltinde huunde e nder,

huunde Ko wayi no yaltinde jawdi mum,

e nder jawdi.

Aaltagol: (ngol) mbaydi ndi neɗɗo ine aaltoroo,

Ko yaltinta; feere.

Aaltitaade:(Gd) ko aaltaade laawol goɗgol ko,

aaltindoo.

Aaltindaade:( Gd)1= wayi kono hocindaade,

lekkon etaade yaltinde huunde

e nder huunde.

2= ittude ko jeyi nder goɗɗum.

Aaltorgal :(ngal) kuutorgal ngal neɗɗo ina,

yaltinira ko aaltatee.

Aaltoyaade :(Gd) seerndude, yaltinde huunde,

nder huunde fayi arde.

Aaltidoyaade: (Gd) ko golloyde gollal aaltaade,

tawi ina wondi e goɗɗo;

yr: mi aaltidoyodiima e Sammba

baali to jofnde.

Aaltikinaade:(Gd) wayde no gaaltotooɗo nih,

tawi aaltaaki nanndinaade.

Aaludere: (ndee) wonata ko nder ɓesnoore,

soomotoo Ko nder ñamri

so aawaama fuɗa.

Aalnde: (ndee) so lewru timmii sappo e tati,

mbeelu mum hurlitoo ɗum.

Aamde: Aamude:(Gmj) ko neɗɗo mo yiɗaa,

waɗde hay huunde; Ld/ softude.

Aamoyde: (Gd) neɗɗo jogorɗo wonde

gaamɗo ko fayi arde.

9

Aamnaade: (Gmj) ko huunde waawnde wonde.

Aamnotaako: ko waawaa wonde; yr: yahrude

koyɗe he weeyo aamnotaako.

Aamre: (ndee) innde ngonka ngonaaka he aamde.

Aamtude: (Gd) 1=aamtude laawol ɗimmol,

w/ jogaade softeende.

2=balangol ngol welaani foofde, luuɓeeki.

Aamtande :(Gd) softande huunde;

yr: samba ina aamtani ñaamde.

Aamtoyde: (Gd) joganaade huunde,

coftal ko fayi arde.

Aan: (Lt) lomto aade kaaldateeɗo;

yr: ko aan haali?

Aandaade:(Gd) roŋkande ko wondi;

yr: Sammba nana aandodoo

e golle mum.

Aande : (Gmj) ko roŋkude joganaade feere,

nde ina yaltira e caɗeele mum.

Aandeede: (Gd) huunde fawiinde he yimɓe,

haa wontani ɗum en

ngaanumma, roŋkaneede.

Aandoyde:(Gd) roŋkande geɗe mum feere,

e ko fayi e aroyde.

Aandude:(Gd) roŋkande neɗɗo walla huunde,

tawa Ina wondi e mum.

Aanneede: (Gd) haljineede haa peeje mum,

majja roŋkita feere.

Aannude:(Gmj) neɗɗo w/ huunde saɗtunde,

haljinoore jibinoore caɗeele.

Aannoore:(nde) huunde roŋkinoore yimɓe

ha peeje caɗta.

Aannoyde:(Gd) neɗɗo w/ huunde jogornde

tampinoyde.

Aanteede:(Gd) walleede haa yalta he

caɗeele mum.

Aantude:(Gd) wallude neɗɗo goɗɗo haa sokla,

mum newoo, ɓiltude.

Aantoraade: (Gd); neɗɗo w/ hunnde nde aɗa ,

wallitoroo ngam yaltude e caɗeele maa.

Aantoreede: (Gd) neɗɗo kuutorteeɗo haa,

yimɓe njalta e caɗeele, w/ huunde.

Aantoore: (ndee) feere wallitornde yaltude,

e ko saɗi.

Aantoyde:(Gd) loggitoyde yimɓe w/ huunde,

e ko fayi arde haa ceerta e caɗeele.

Aarde: (Gmj) aarde leggal; ko duñde leggal

ñiɓangal haa wuuroroo bannge

tawa yanaani.

Aarnude: (Gd) wonde e haalde ina sawndina,

tawi innataa ko haalata haala mum.

10

Aasaɓere:(ndee) ko ngaska ka luggiɗaani,

w/ ko wayi no wero;

ina leeltina yahdu.

Aasawere: (ndee) balɗe joyi e ɗiɗi jamma e,

ñalawma yontere.

Aasmo: (ngoo)iwdi farayse, ko rafi nanngoowo,

becce haa mbaɗta ƴiikde,

no teko nih.

Aastaade: (Gd) ko ngaska ngasaaka haa gasi,

astee Laawol goɗngol, yaltinde w/

ittude leydi ngaska ubbiika.

Aastanaade: (Gd) ko gollande goɗɗo gollal asde,

yr:mi aastaniima Pullo bah woyndu mum.

Aastagol:Gaastagol: (ngol) mbaydi ndi neɗɗo,

ina aastoroo, yaltinira lesdi.

Aasteede: (Gd) lesdi njaltinaandi nder ngaska,

w/ ɓunndu tiggundu.

Aastoraade: (Gd) huutoraade gootel he newuyaaji,

ngel ina yaltiniree ko woni nder

woyndu ko wayi no, leddal w/

jalo; w/ ko waɗi loŋdu.

Aastoreede: (Gd) yaltinireede huunde nder ngaska

Aastoyaade:(Gd) yaltinde leydi ngonndi nder

ngaska fayi arde.

Aawasaagal:(ind) mbaydi no aawase woni e

gollirde bone.

Aawase:(oo) neɗɗo battam boniijo.

Aawaseeɓe: (ɓee) boniranteeɓe, gollooɓe golle,

kaantoriɗɗe.

Aaweede (Gd) 1= ngesa ngaawaaba haa gasi.

2= ko soowoore firti ko neɗɗo,

peewnaaɗo.

Aawirde:(Gd) rewrude gootel he newuyaaji,

ngel ina aawira.

Aawde:(Gmj) ko ƴettude gabbe w/poɗɗe he leydi

leppundi mbele ina fuɗa.

Aawdi: (ndii) ko ko aawirtee;poɗɗe w/ gawri.

Aawdude: (Gd) 1=renndinde poɗɗe e gawri aawda,

ɗumen nde gootol yr:

o aawdii gawri e ñebbe.

2 = gollidde e goɗɗo,yr: Aali e

samba ngaawdi ngesa.

Aawooɓe: (ɓee) ko yimɓe wonɓe e gollude

gollal aawde.

Aawoyde: (Gd) gollude aawde e ko fayi arde.

Aawgol:(ngol) mbaydi ndi gaawoowo woni e

aawirde.

Aawkinaade:(Gd) wayde no gaawoowo

nih tawi aawaani.

Aawnude: (Gd) gollinde neɗɗo golle aawdi.

11

Aawnoyde: (Gd) ligginde yimɓe liggey aawdi e ko,

fayi arde.

Aawre: (ndee) innde ngonka ngonaaka he aawde.

Aawtaade: (Gd) 1=ko aawtude ɗo aawnoo,

2=yaltinde huunde nder ndiyam.

yr: aawtaade cakkudi nder fayannde.

Aawteede: (Gd) 1= gollude gollal aawde ɗimmol.

2= cakkudi njaltinaandi nder fayannde.

Aawtoyaade: (Gd)1= yahde e ko fayi arde ina

ɓeyda aawdi ɗo aawnoo.

2=yaltinoyde cakkudi ko fayi arde.

Aawtude: (Gd) aawde laawol goɗngol.

Aay: (…) luukaango, feññinirngo muuso piɗal Ekn.

Aayaade: (Gmj) huunde naatnaattondirnde

haa yalti njuɓɓudi.

Aayaango:(ngoo) ina wiyiree noon, ayaawo,

natal kollitoowal mbaydi huunde.

Aaye: (oo) iwdi arab jiggaande ko ndiyam

lootiraaɗam binndi quraana, ina

humtiree muuyaande, w/ konngol.

Aaynaade:(Gmj) ko berlal ngal aldaa e toɓɓeede

ina waawi yande kala ɗo heɓi.

Aayneede: (Gd) ko neɗɗo berlaaɗo berlal gumɗo.

Aaynikinaade:(Gd) wayde no beddotooɗo tawa

aaynaaki.

Aaynitaade: (Gd) werlaade berlal gumɗo ɗimmol.

Aayniteede:(Gd) neɗɗo berlaaɗo laawol ɗimmol,

w/ berlitaaɗo ko werlinoo.

Aayniteede: (Gd) werliteede laawol goɗngol.

Aaynitoyaade: (Gd) ko berlal berlateengal ko

fayi arde.

Aaynoyaade: (Gd) waɗoyde berlal gumɗo

e ko fayi arde.

Aaytaade: (Gd) ina wiyiree noon, siɓtaade,

yartaade ndeelam mum.

Aaƴaade: (Gmj) 1=ko neɗɗo mo golle mum kaamni

2= ooñaade e huunde, nehtoriɗde.

Aaƴagol: (ngol) ko mbaydi ndi neɗɗo ina aaƴoroo.

Aaƴaare: (ndee)innde ngonka ngonaaka

he aaƴaade.

Aaƴoraade: (Gd) huutoraade gootel he

newuyaaji ngel ina aaƴoroo.

Aba: (Lt) ko jooporde juutnaande kullel ngel fedde

mum fuɗɗortoo (baa), yr: aba waawi dogde.

Abaade: (Gd) ina wiyiree noon, hobde.

Abba: (ind) ina wiyiree noon Baaba, ko innde nde

jinnaaɗo gorko noddirtee.

Abana:(Lt) lomto juutɗo jooporɗo kullel

aba+na deestinirgel.

Abbaade:(Gmj) yahde ngam heɓtoyaade ko adii

12

yahde, rewde caggal neɗɗo.

Abbe: (oo)iwdi farayseko mawɗo rewooɓe

laawol, Iisiyaŋkooɓe.

Abbeede: (Gd) ko neɗɗo jahɗo goɗɗo tawoya,

tawoya to woni.

Abbitaade: (Gd)1= yahde tawoye gadiiɗo ɗum,

yahde.

2= ko wayi no rafi naŋngitoowo so ɓooyii.

Abbitagol: Gabbitagol:(ngol) mbaydi ndi neɗɗo,

ina abboroo gadiiɗo yahde.

Abbiteede: (Gd) 1=abbeede laawol ɗimmol.

2= ina soowire ko jaggoyta ɓanndu

ngam ɓooydude mum.

Abbitoraade:(Gd) abbaade jahɗo e goɗɗum ko,

wonaa yahrude koyɗe.

Abbitoreede:(Gd) abbittooɓe ɓe; tawtaroya eɗɗo,

ko wonaa koye mum.

Abbinde:(Gd) nawande jahɗo ko woppunoo caggal

mum,tawa gabbinɗo yahdaani heen

abbineede,abbinireede.

Abbitineede:(Gd) abbineede laawol goɗngol.

Abboreede:(Gd) rewrude e neɗɗo ko wonaa ,

koyngal;yr: mi abboraama laana.

Abobo:Ababo: (koo) huɗo nannduko e deenerol

faataata so debbo jibinii ena

ɓoosoroo ɓuri waawde fuɗde ko

sara werdallo w/ mbaalwaaldi.

Aɓena:(Lt) lomto aadee juutɗo,jooporɗo keewal

kaalateengal, aɓe + na,deestinirgel.

Aɓɓuko:Aɓɓungo: (koo) innde teelal gaɓɓule ,

gootal e sawndooji hunuko so wonko

hunuko wuufi wuttoo.

Aɓon: (kon) ina wiyiree noon eeɓol pettol ceekol.

Acaa: (…) koŋngol ngol ina wiyiree cuudee,

yr: acaa njahee!

Accande: (Gd) ko ko nannganno ɗaa neɗɗo ,

ngoppanaa ɗum.huunde w/ miijo,

yr: o accanii en ngantu.

Accideede: (Gd)1= woppideede eɓe jaggidanoo,

2= w/ wppideede eko renndanoo.

Acceede:(Gd) ko neɗɗo w/ huunde,

nannganooɗo woppitee.

Accirde: (Gd) wppirde neɗɗo w/ yimɓe ko,

renndunoo e mum en ;

yr: mi accirii geɗal sukaaɓe.

Accireede:(Gd) ɗaldeede huunde kañum tam.

Accitaade:(Gd) ko neɗɗo nangtinooɗo e huunde,

o woppa ɗum o tawa o naŋtaaki.

Acciteede: (Gd) ko nanngaaɗo woppaa ɗimmol.

Accitinde:(Gd) ko ko neɗɗo jaggunoo mbaɗaa ,

13

feere haa woppa.ɗum ɗimmol.

Accoreede:(Gd) woppitideede e yimɓe ,

jagganooɓe.

Accude:(Gmj) ko nannganoo he junngo (juuɗngo),

woppee.

Adaade: (Gmj) ko neɗɗo gadiiɗo yettaade to fayaa.

Adasuru: (nduu) ina wiyiree noon, ndiwri; sonndu.

Adeede:(Gd)neɗɗo gadaaɗo nokku to fayaa,

ko sakkitaade yettaade to fayaa.

Adeele: Adaa:(ind) daɗndu ɓuraa yaawde yettaade.

Adoraade: (Gd) rewrude gootel e geɗe ngel ina

fuɗɗoroo golle gollateeɗe.

Adoreede: (Gd) ko mo ine fuɗɗoree he mum

ko jogori waɗeede,aditoreede.

Aditoreede: (Gd) fuɗɗoreede ɗimmol e huunde.

Aditoyaade: (Gd) yahde gila ɓe yahdannoo njahaani.

Aduna: (…)iwdi ɗemngal arab, firata ko:

tageefu nguu fof,winndere.

Adunaaruu: (nduu) innde fulɗinaande

seekaande e aduna.

Addande: (Gd) nawande neɗɗo huunde

yettinde huunde.

Addanorde: (Gd) so neɗɗo ina yaha nokku

nawanora goɗɗo huunde.

Addanoyde: (Gd) yahde nokku addana neɗɗo

ko sokli koo.

Addikinaade: (Gd) wayde no gaddoowo huunde

tawi addaani.

Additde: (Gd) nawde laawol ɗimmol

Addo: (ngoo) ñiiƴe puɗɗotooɗe fuɗde he

hunuko cukalel.

Addorde: (Gd) naworde huunde so ina

yaha to nokku.

Addoyde: (Gd) yahde nokku adda ko

soklaa ko fayi arde.

Addude:( Gmj) ittude huunde e nokku

fayde e nokku.

Aɗa: (Lt) lomto juutɗo aadee kaaldateeɗo.

Aɗana: (Lt) lomto juutɗo jooporɗo teelal aadee

kaaldateeɗo,aɗa+na deestinirgel.

Aɗani: (Lt) lomto teelal aadee kaaldateeɗo

aɗa + ni teeŋtinirgel ngonka ɓadiika.

Aɗɗere: (ndee) kuwdi tekkundi morliindi portiindi.

Aɗe: (Lt)lomto juutɗo huunde e kulle yr:

dene ɗe aɗe mbeli.

Aɗena:(Lt) lomto juutɗo jooporɗo keewal huunde

w/ kulle kaalateeɗe, aɗe + na,deestinirgel.

Aɗi: Eɗi:(Lt) keewal kulle yr: dawaaɗi ɗi,

aɗi keewi gofaali.

Aɗina: (Lt) lomto juutɗo jooporɗo keewal kulle

14

Kaalateeɗe, aɗi + na, deestinirgel.

Aɗum: (Lt) lomto juutɗo denndaaɗo teeŋtuɗo,

kala huunde heltaande.

Afaade:(Gmj) laawol gadanol debbo jibinde.

Afaalo: (ngoo) ina wiyiree noon, ɗodde,

malkinoraade nokku mbo woni.

Afal: (ngal) innde mawninaande iwnde he afo.

Afargaada: (kaa) sañuure gude leppi,

gude leppi cañaaɗe.

Afde: (Gmj) mbaalu jibina kaɗaa ɗum muyninde

ɓinngel, baali goɗɗi muynina ɗum.

Afeede : ( Gd) ko jibineede ina woni afo

Afel: (ngel) innde heltaande, famɗinde afo.

Afirdi:(ndii) innde fuuynaande afo gadiiɗo

jibineede so debbo so gorko.

Afdaade:(Gd) ko rewɓe njibdina nde

gootol afɓe,yr: ko kamɓe ngafodii.

Aflaade:(Gm) ko gollal sakkude les hoyre

huunde toownde seeɗa .

Aflagol: (ngol) ko mbaydi ndi neɗɗo ina afloroo.

Afleede: (Gd) ko neɗɗo mo goɗɗo fawi hoyre

mum dow ɓanndu mum.

Aflikinaade: (Gd) wayde no gafliiɗo tawi aflaaki.

Aflitaade:(Gd) sakkude les hoyre mum huunde

laawol ɗimmol.

Afliteede: (Gd) sakkeede les hoyre laawol ɗimmol.

Afloraade:(Gd) huutoraade gootel e newuyaaji

ngel ina afloree.

Aflorde: aflornde: (ndee) nokku ɗo ina aflee,

fawee hoyre.

Aflorgal: Gaflorgal:(ngal) ko huunde aflorteende.

Afñaade:(Gm) ko sokkaade he huunde

cokkagol gumɗo.

Afñeede: (Gd) ko neɗɗo naataaɗo naatgol gumɗo.

Afñitaade: (Gd) sokkaade laawol ɗimmol.

Afñikinaade: ( Gd) nanndikinaade e afñotooɗo.

Afñoraade: (Gd) huutoraade gootel e newuyaaji

ngel ina afñoroo,sokkoroo.

Afñoreede: (Gd) ko neɗɗo waɗeede sokkorde.

Afñorgal: (Gd) ko huunde nde ina makñoree

he huunde.

Afo: (oo) ɓiɗɗo gadiiɗo jibineede

hakkunde resondirɓe.

Afodaade: (Gd) rewɓe jibidinɓe ɓiyɓe

adiiɓe laawol gootol.

Afodeede:(Gd) jibdineede nde gootol,

tawa kadi ko kañum en ngadii.

Aforaade: (Gd) fuɗɗoraade jibinde

debbo w/ gorko.

Aforeede: (Gd) adoreede jibineede.

15

Aftaade: (Gd)jibinde ɓiyɗo goɗɗo

gadiiɗo e gorko goɗɗo,

Jibtingol debbo e dewgal ɗimmal.

Aftoraade:(Gd) rewrude gootel he newuyaaji

ngel ina aforoo ɓiyɗo, debbo w/ gorko.

Agaaji: (ɗii) innde keewal aga, jogiiɗo be'i e

baali haa heewi.

Aga: (oo) ko gaynaako keewɗo baali e be'i.

Agayel: (ngel) innde heltaande he aga.

Aggidde: (Gm) saƴƴirde huunde doole,yr:

aggidde leggal.

Aggitaade: (Gd) fooɗirde leggal doole ɗimmol.

Aggitagol: (ngol) ko mbaydi ndi neɗɗo ina

aggitoroo.

Aggitoraade: Aggitirde:(Gd) huutoraade gootel

e newuyaaji ngel ina aggitoroo, ɗuggitira.

Aggutere (ndee) ñiiƴre berbe ɓutte gonooje

sawndo,ñakkirɗe.

Agoogo: (koo) ina wiyiree noon;njamndi

ƴeewrundi tuma, montoor.

Aguyaaji: (ɗii)ko leeɓol e gaaci koɗli.

Ah: (…) wulaango haamtorngo

yr: ah mi nimsii !

Ahaade: (Gd) ina wiyiree noon,

leloraade bannge.

Ahde: ( Gmj) henndu yaltooru nder reedu

so neɗɗo ñaamii haa haari,andu luuɓi.

Aheede: (Gd)henndu gahe yanndu

e dow neɗɗo.

Ahdeede: (Gd) ahde nde tuma nde goɗɗo

woni ne ahde.

Ahirde: Ahrude (Gd) huutoraade wootere e ,

terɗe gahirɗe reedu w/ hunuko w/ goddol .

Ahorde: (Gd)so neɗɗo ina aha yaltinira heen ,

goɗɗum, ko wonaa gahe ɓole.

Ahdude: ( Gd) yahdinde gahe nde gootol.

Ahgol: (ngol) mbaydi ndi neɗɗo ena ahira ,

yr: o,o aha gahe coofɗe.

Ahijjo:(oo) ina firta almuudo, janngoowo.

Ahkindaade: (GD) wayde no gahoowo tawi ahaani.

Ahtude: (Gd) ahde laawol ɗimmol.

Ajaalo: (koo) huɗo tiiɗko, ako jibina.

Ajaande:(ndee) ko golle ñiŋateeɗe ɗe neɗɗo golli,

yr: Bookara waɗii ajaande.w/ jalniiɗe.

Ajjaade:(Gmj) leloraade keeci reedu heedta dow.

Ajjeede: (Gd) neɗɗo lelniree keeci, reedu tullinoo.

Ajjiteede:(Gd) neɗɗo leldinooɗo reedu

hippitee, reedu heeda dow.

Ajjoraade: (Gd) huutoraade gootel he newuyaaji

ngel ina ajjoroo he lelnde.

16

Ajjunde: (ndee) innde ngonka ngonaaka

he leloraade keeci.

Akalawal : (ngal) ina firta laana w/ wagginde.

Akayo: (…) konngol jaɓɓorngol,hono wiyde hayyo!.

Aki: (Lt) lomto juutɗo huunde toɗɗaande.

Akina: (Lt) lomto teelal juutɗo jooporɗo huunde

haalateende, aki + na,teeŋtinirɗo.

Akon: (Lt) lomto keewal keltangal, huunde w/ kulle.

Akona:(Lt) lomto jooporɗo keewal keltangal,kulle

w/ huunde haalateende,akon + na,

deestinirgel.

Aku: (nduu) ina wiyiree noon, ndiwri, sooyru,

heegaaru, kaaleeru.

Akuuji (ɗii) innde keewal cooji, ndiwri.

Alaa: (…)1= konngol diiwtirgol haala,

yr: aɗa yiɗi suukara? Alaa!

2=ina tinndina waasde

neɗɗo jogaade.yr: o alaa jawdi.

Alarba: (…) iwdi Arab ina firta

ñalngu njeslaare.

Alali: (kii) lekki eki uree w/ yaree.

safra,tooke, sukñaaɓe ekn.

Alapureŋ (…) ina wiyiree noon Laana

ndiwoowa,Abiyoŋ.

Alɓaade: (Gm) ko ñaamgol ngol wondaani

e ƴakkuru feewndu,toɗ,toɗ.

Alɓagol: (ind) ko mbaydi ndi neɗɗo ina alɓoroo

ñaamri mum.

Alɓitaade:(Gd) laawol ɗimmol.

Aldaa: (…) konngol diiwtowol, huunde

wondude e huunde,wondaani.

Alɗere: (ndee) innde ngonka ngonaaka he

alɗude,jogaade jawdi keewndi.

Alɗude: (Gm) wonde galo jogiiɗo jawdi.

Alɗitde: (Gd) wonde galo kadi wonta galo, w/

joganoode waasa kadi dañta.

Alɗikinaade: ( Gd) wayde hono jogiiɗo tawi alaa.

Alɗoye: (Gd) wonoyde galo ko fayi arde.

Alfaa: (oo)ko tolno mo neɗɗo ina teddiniree so

huɓindiima jaŋde sariya.

Alfaane: (ndee) ko ɓooldu ndu awooɓe

njogotoo so naŋngii liɗɗi paɗɗira ɗum en.

Alfadariire: (ndee) ko kullel lommbingel hakkunde

puccu e mbabba,(mbaam-puccu).

Alhubbaare: (ndee) comcol,disaare ,

wutte baɗɗo wukkuru.

Aljanna: (…) innde iwnde he ɗemngal Arab

ina firta nammbu:ko ɗuum Allah

weltinirta moƴƴinɓe golle.

Aljannaawi: (kii) puɗol angol jibina ko wayi no

17

kalaace ñebbe,ina safroree ko heewi,

waɗi poɗɗon;aki safroree no

feewi,teeŋti noon e ñabbuuji reedu..

Aljumaa: (…) iwi ko he Arab; wiyetee noon

ko ñalngu mawnde.

Alkabeere: (ndee) ko njamndi ɓeppiɗndi

baylo tafata ina nanndinee he faɗo;

takke sara wirngo puccu,ko he mum

baɗɗotooɗo puccu fawata koyngal mum.

Alkama,Alkamaari ndii) gawri,andi ɗeɓa nanndude

e ɓaleeri,njuutndi no maaro.

Alkamiisa:(…) iwdi ɗemngal Arab,wiyetee

noon ko naasaande.

Alkaati: (…) iwdi engele, firtata ko neɗɗo dadiiɗo

paftol laamu deenoowo yimɓe.

Akweeje: (ɗee) darɗe keewɗe juulateeɗe

lewru koorka.

Alla: (oo) iwdi Arab ina firta geno;bajjo.

Allaadu: (nduu) ko ko seŋetoo e koye kulle

yoori kos, nanndi he ƴiyal.

Alluki: (kii) lekki mawki, lawɓe ina kuutoroo ki

feewnude ko wayino boɓi.

Alluwal: (ngal) ko leggal lawɓe cehata haa

werbiɗa, ina winndee he mum

sukaaɓe ina njanngira.

Alluwel: (ngel) 1= innde heltaande e alluwal.

2= liingu ɓeppu,majja.

Almaddaa: (oo)iwdi arab, jaaroowo jime nelaaɗo.

Almaami: (oo)iwdi Arab, gardotooɗo juulde ;w/

gardatooɗo renndo.

Alamaan:(…) innde jiggaande; pawdi kubbal.

Almuudo: (oo) jaŋngoowo nder duɗal.

Altine: (…) iwdi arab ina fira ñalnguAaɓnde.

Amande: (Gd) ko neɗɗo gamoowo ngam

weltaade w/ weltinde goɗɗo.

Amde: (Gmj)1= fijirnde nde dillinde terɗe

wondude e gaatuleeje.yr:wanngo.

2= so huunde heewi haa ɓurti,

yr: ndiyam,w/ gawri.

Amirde: (Gd) huutoraade gootel e newuyaaji ngel

ina wallitoree h e ngamri.

Amin,emin: (Lt) lomto juutɗo kaaloowo he

dow innde keewal.

Amina: (Lt) lomto juutɗo jooporɗo keewal kaalowal

amin+ na, deestinirgel garal.

Amnirde: ( Gd) huutoraade gootel he

newuyaaji ngel waɗa goɗɗo

amde, w/ ngam.

Amnude: ( Gd) gollinde goɗɗo gollal ngamri.

Amo: (ngoo) innde ngonka ngonaaka he

18

keewgol huunde haa ɓurti.

Amona:Omona:(Lt) lomto juutɗo jooporɗo teelal

aadee kaalateeɗo, teeŋtinde garal.

Amorde: (Gd)ko nawdude ngamri e goɗɗum.

Amre: (ndee) ko kullel baɗngel hippoode no

lahal nih,heende ndiyam.

Amrik: (ind) ko nokku,wootere e pecce nay aduna

feccaa.duunde amerik

Amrude: (Gd) ko huutoraade gamoowo paɗe,ekn.

Amsude: ( Gd) ina wiyiree noon, ɗacɗacolinde,

modomodo takkotooɗo he

ɓanndu so tunwii.

Amoyde: (Gd) fijde fijirnde ngamri fayi arde.

Amoyel: (ngel)1= innde heltaande amo.

2= Amoyel buudi:ko hitaande nde fuuta

tooro teskortoo heewnoode buudi.

Amtude: (Gd) fijde fijirnde ngamri

laawol ɗimmol.

Ammbeede: (Gd) neɗɗo ɗawaaɗo ñaamde.

Ammbirde: (Gd) rewrude gootel he newuyaaji

ngel ina haɗira, ɗawira goɗɗo ñaamde.

Ammbo: (ngo) mbaydi ndi neɗɗo ina

ɗawira goɗɗo ñamri.

Ammbude: ( Gm) ɗawde goɗɗo ñaamri,

tawii ko he haala w/ gaatuleeje.

Ana: (…) tokkirgal haala juutnde, ina,

wonnoo ko: (ena) E +na, tokkirnde

juutnde, salti heen ngaddinaaji: ana ina.

Anaade: (Gmj) mettude nguurdiigu, ko jiiɓii,

yr: so ñaam-ñaamo wiyii ina

winndira nano weñoto.

Anaare: (nde) innde ngonka ngonaaka he

anaade, weñaade.

Aniinde: (ndee) innde ngonka, huunde

mettunde gollude.

Annabi: (…) iwdi arab;firata ko lomto

nelaaɗo, pamminoowo.

Anndakke:Anndakki: (kii) lekki alali,

toowki baramlefi cewɗi.

Anndakehe: (…)ina wiyiree noon, lekki

baddi,aki fuɗo he ferlo,

uuri coccorgal.

Annde: (ndee) fecitannde liingu w/ teewu.

Anndeede: (Gd) huunde, w/neɗɗo lolluɗo

he renndo.

Anndikinaade: (Gd) wayde no jogiiɗo

ganndal tawi alaa.

Anndinde: (Gd) ko jaŋnginde neɗɗo ko anndaa.

Anndinirde: (Gd) ko rewrude gootel he

newuyaaji ngel ina anndinira

19

goɗɗo, w/ ngam.

Anndinoore: (ndee) ko huunde nde ina anndiree

huunde, maantoonde.

Annditde: (Gd) anndude ko anndunoo

ɗimmol, heɓtinde.

Annditeede: (Gd) ko neɗɗo keɓtinaaɗo tawi

ko ko faaytanoo w/ suuɗotonoo.

Anndoonde: (ndee) ko noone he leɗɗi ,

gicce cewɗe ɗe keewaani ƴiye.

Anndoyde: (Gd) ko fayi arde neɗɗo annda

ko anndaano.

Anndude: (Gmj) jogaade humpito won e geɗe,

reende he hakkille mum geɗe keewɗe.

An'garke: (ndee) ko kullel bayngel no yahre

nih baɗngel koyɗe joyi ɗe ɓittirta

kala ko jaggi, sara maayo wonata.

Aŋnginde: (Gd) tampinde neɗɗo e yah

ngartaa, haljinde.

Aŋnginirde: (Gd) rewrude he huunde nde

ina tampinira Yimɓe.

Aŋngitde: ( Gd) yahde ina daggi daggina ɗimmol.

Anngude: (Gm) dag daginde, tampere yah ngartaa.

Añande (Gd) ko ɗawde neɗɗo geɗal, w/ huunde.

Añde:(Gmj) ɓernde ruttoore huunde,

w/ neɗɗo, L/ yiɗde.

Añeede: (Gd) ko neɗɗo mo yimɓe njiɗaa, kutii.

Añirde: (Gd) rewrude gootel he newuyaaji

ngel ina añira goɗɗum.

Añnude: (Gd) waɗde haa neɗɗo natta yiɗde huunde

w/ neɗɗo.

Aññeere: (ndee) innde teelal gaññeeje,

yanaande ɗo neɗɗo ubbaa.

Añoreede: (Gd) ko wondude e ko yiɗaaka haa

nattora yiɗeede.

Añteede: (Gd) ko neɗɗo mo yimɓe njiɗnoo tan

woppaa.

Añtirde: (Gd) huutoraade gootel he newuyaaji

ngel ina ruŋtinira ɓernde mum huunde.

Añtoyde: (Gd) ko ko neɗɗo nattata yiɗde

ko fayi arde.

Añtude: (Gd) añde laawol ɗimmol,

woppude ko yiɗnoo.

Araaraay: (…) iwdi arab, ina firta,tuutawal,deesewal,

lempetal tekkere nde ngennde

kala anndirtee, ina wayino beywal.

Arab: (…)ko ɗemngal ngal arabeeɓe kaalata

Arabe=neɗɗo wiyetee noon.

Arande: (Gd) ko arde he nokku ƴetta ɗoon

huunde, nawa.

Araneede: (Gd) woɗɓe ummoo nokku goɗɗo

20

ngara tawmaa ɗo ngon-ɗaa nawmaa.

Arani: (oo) neɗɗo mo jeyaaka he nokku ɗo woni.

Arbe: (ɓee) yimɓe hoɗiiɓe,ta njeyaaka he nokku.

Ardaade: (Gd) wonde yeeso, he daɗndu Ekn.

Arde: (Gmj) ummaade nokku yettoo he nokku.

Ardeede: (Gd) ko neɗɗo mo yimɓe ngoni yeeso mum.

Ardoyaade:(Gd)aditoyaade he nokku tawi

ɓe yahdata ɓe cuwaa yahde.

Ardude: (Gd) yettodaade e yimɓe w/ he nokku.

Arɗo : (oo) ko lefol laamu he cuuɗi fulɓe.

Arsugo: (ngoo) iwdi arab ina firta ngeɗu,ko Alla

winndani goɗɗo ina foti heɓde.

Artande: (Gd) arde e nokku ɗimmol ƴetta huunde.

w/ neɗɗo.

Artaneede: (Gd) neɗɗo nawateeɗo ɗimmol

artanoyeede: ɗimmol.

Artanoyde: (Gd) ruttaade addoya huunde

ɗimmol.

Artiraneede: (Gd) ko ko neɗɗo ƴettananoo

nawtanee.

Artirde: (Gd) ko nawanoo ruttee ɗo ittanoo.

Artude: (Gd) ruttaade ɗo umminoo,w/ ɗo

hoɗi caggal ɗanngal.

Arwannde: (ndee) fuɗɗoonde, ko adii

woni go'o

Arwaniire: (ndee) huunde adiinde,

nde ina fuɗɗoree.

Asaade (Gd)huunde wonnde e waɗde ngaska.

Asaale: (ɗee) innde keewal asangal,ƴiye

jokkorɗe nadorde.

Asaɓere:(ndee) teelal gaasaɓɓe nokku

baɗɗo jolɓitte.

Asamaan: (…) iwdi arab ina firta ,kammu

w/ toowal.

Asannde: (ndee) innde ngonka ngonaaka

he asaade,ko asii.

Asangal: (ngal) ƴiyal berbal jokkorngal

gonngal les wuttulo.

Asbinaade: (Gm) ina wiyiree noon, tutaade, lorde,

ɗoofde ko fuɗi aawtoo ɗum

baŋnge goɗɗo.

Asde: Wasde:(Gmj) yulde he lesdi ina aastoo

haa waɗa ngaska,wuddere.

Asdeede: (Gd) ko neɗɗo mo ngaska asdaa e mum

Asdude: (Gd) wondude e yimɓe woɗɓe e gasgol.

Asee: (…) ina wiyiree noon, ndeke,ndekete, jaka.

Aset: (…) iwdi arab,ñalngu hoyre biir,nde fulɓe

puɗɗortoo go'o he limoore yontere.

Asirde: (Gd) huutoraade gootel he newuyaaji

ngel ina asira, w/ ngam.

21

Askal: (ind) iwdi arab ina fira yeɗde seeɗa

e jawdi mum, e no Alla yamiriri.

Asorde: ( Gd) asde goɗɗum ko wonaa tan lesdi

ndi wonnoo e asde.

Asteede: ( Gd) ngaska asee laawol ɗimmol.

Astude: (Gd) neɗɗo asta ɗimmol.

Ataaye: (…) iwdi arab ina fira: ndiyam haako

fasnaako waɗee suukara haa wela yarde.

Atras: (…)ina wiyiree noon, woroore

waɗnde felsooji ɗiɗi,feccere woroore.

Attude:(Gd) lokkitde ko woni nder

aaludere.

Awaamu: (oo)ina wiyiree noon, neɗɗo

pamaro gacce, Jalkitoowo.

Awande: (Gd) wonde e naŋngande

goɗɗo liɗɗi.

Awde: (Gmj) wonde e jaggude liɗɗi

nder maayo.

Awirde: (Gd) ko huutoraade gootel e

geɗe gawirɗe.

Awlude:(Gmj) 1=naatnugol juutngo mum

nder ñamri eliyam ina yiila.

2= ko gawlo awlata.

Awnude: (Gd) gollinde yimɓe woɗɓe

golle awo.

Awo: (ngoo) 1=innde ngonka ngonaaka

he naŋngugol liɗɗi.

1=ina wiyiree noon, luumaade

yonta gooto nder hitaande.

Aworde: (Gd) nanngude goɗɗum ko wonaa

liɗɗi awannoo.

Awoyde (Gd) ko nanngugol liɗɗi ko fayi arde.

Awtaade (Gd) ko reftude ɗo rewnoo ina awa.

Awtude: (Gd) nanngude liɗɗi ɗimmol.

Awƴal: (ngal) leggal ngal ina duñiree

laana dow ndiyam.

Awƴet;Awƴet: (…) berlagol juuɗe coofngol.

Awƴikinaade: (Gd) wayde no gawƴoowo nih

tawi awƴaani.

Awƴirde: ( Gd) huutoraade gootel he newuyaaji

ngel ina duñira laana dow ndiyam.

Awƴitde:(Gd) 1=dognude laana ɗimmol.

2= naatnude junngo nder

ñihri ina iirta.

Awƴoyde: (Gd) dognude laana ko fayi arde.

Awƴorde : (Gd) awƴude nawora goɗɗum

ko laana awƴata tan.

Awƴude: (Gm) ko nanngude awƴal ina

dognira laana dow ndiyam.

Awƴugol: Gawƴugol: (ngol) ko mbaydi ndi

22

neɗɗo woni e awƴirde.

Awngo: (ngo) mbaydi feere awirngo,

naŋngirngo liɗɗi.

Ay: (…) luukaango so wonko memi ɓanndu

tawa ina muusi.

Ayaa : (…) luukaango riiwrungo kulle ko

wayi no colli yr: Ayaa huy!

Ayaalo: (koo) huɗo juutko, teelal gayaale.

Ayaawo: (ngoo) ko natal mbeelu huunde,

ina heddo nder hakkille neɗɗo,yr:

nate jahooje nder (telewisiyon).

Aybinde: (Gd) ina ɓadii arab; ina fira seyfitde

wonde e haalde dow

goɗɗo geɗe cewɗe.

Aygowal: (ngal) ina wiyiree noon,beyuwal,(beywal).

Aylaade: (Gd) ina fira ñamlaade, luɓaade

goɗɗo buuɗi kaalis.

Aynaaɓe: (ɓee) innde keewal gaynaako,

deenoowo kulle.

Aynaare: Ayna-fiɗɗa: (ndee) saawdu tektekol

ngol ñamri waklotoo nder

mum wonta kuwdi.

Aynande: (Gd) ko oornande goɗɗo

jawdi, reende.

Ayneede: (Gd) ko huunde w/ neɗɗo baɗtaaɗo

hakkille ina reena.

Ayninde: (Gd) gollinde neɗɗo gollal

ngaynaaka.

Aynitde: (Gd) laawol ɗimmol.

aynitoyde.

Aynorde: (Gd) ko reenorde goɗɗum ko wonaa

ko aynata koo tan.

Aynude: (Gm) rewde e jawdi ina reena ɗum

Aƴƴaade: (Gm) ardude e huunde doole,

gurñaade.

Aƴƴoraade: (Gd) felmoraade huunde ko wonaa

doole mum ɓole.

Aƴƴude: (Gm) oƴƴude, fuɗɗaade helde huunde.

B b

B: (…)alkulal muumal ɗiɗaɓal he limto pulaar.

Baa: (Lt) jooporde kala innde nde fedde

mum woni (baa).

Baaba: (oo)ko innde jinnaaɗo gorko; ko innde

adunayaŋkoore ɗemɗe keewɗe ina

mbiya noon,abba.

23

Baabaade: (Gm) fooɗanaade huunde wondude

e duko e duudo.

Baabagol: (ngol) mbaydi ndi neɗɗo woni

e duudonoraade huunde.

Baaboo: (oo) noddaandu ndu ina noddiree

baaba he eeraango.

Baaɓaade: (Gm) wayi kono maaɓirde juuɗe

Ina jiiroo.

Baaɓagol: (ngol) ko mbaydi jiiragol.

Baaɓatti : (ɗii) ko noone he teŋke ina boni e

ndemri e lekɗe,ñaamata ko ina kuwa.

Baade: (ɗee) ko morle ndiyam caamooje

so toɓo ina toɓa,waadere.

Baadel: (ngel) innde heltaande, waadere

tokosere sanne.

Baaɗe: (oo) ko ɓiyɗo mo miñe w/

mawne debbo jibini.

Baaɗe: (ɗee)1= innde keewal waande, leydi

ndi mooƴu mahi waɗi joowre

toownde, heewi wonde ko ladde.

2= ina wiyiree noon,ɓiyi bannde debbo.

Baaɗi: (ɗii) ko kulle jogiiɗe tagoodi neɗɗo

laaci njuutki, ina boni mbaydi,

hoɗata ko ladde,keewal waandu.

Baafal: (ngal) uddirgal damal suudu.

Baafe: (ɗee) innde keewal baafal, uddoode.

Baafel : (ngel) innde heltaande baafal.

Baafirdi: (ndii) innde fuuynaande baafal

mawngal sanne.

Baagal:(ngal) ko huunde yaltinirteende

ndiyam nder woyndu,w/ ɓunndu.

Baagaa:Baagaaru: (nduu)1= ko sonndu ɓuri

hebee yettaaki jubaa.

2=baagaa Buudi,delbol

Baage: (ɗee) innde keewal baagal.

Baagel: (ngel) innde heltaande baagal,

tokosal sanne.

Baagirdi: (ndii) innde fuuynaande baagal.

Baajal: (ngal) innde mawninaande baajol.

Baaji: (ɗii) 1=ko ciirte ittateeɗe he foobre lekki

harlee waɗee ɓoggi.

2= ina soowiree bolle leydi.

Baajirdi: (ndi) innde fuuynaande baajol,mboddi

mawndi w/ kufol nguru lekki.

Baajol (ngol) 1= nguru lekki,tawa ina hecciɗi,

siirtee waɗee kaɓɓirgal, kufol.

2= ina soowiree mboddi.

Baak: (…) ina wiyiree noon, dokkal meeɗnel,

ittande goɗɗo huunde,

wiya eh ɗum ko baak tan.

24

Baakawol: (ngol) lohol keeci, bakkal.

Baakgol: (ngol) mbaydi ndi baakoowo woni e

waakirde,seelirde, eeɓirde.

Baalbuoruuje: (ɗee) innde keewal baalboruwal,

lekkon cerwukon looci.

Baalboruwal: (ngal) lekkel cewungel looci.

Baali: (ɗii)innde keewal mbaalu, kulle

nehateeɗe ina oorda e

be'i, gorol mum ko njawdi.

Baali kaatindiri: (ɗii) layateeri ina jibina

dene ceeɗu kaaɗɗe rok.

Baalo: (oo) innde joofnirde , siibaalo.

Baalotooɗo: (oo) ko gonoowo he

nokku jamma e kuuɓal.

Baalwaalo: (oo) neɗɗo koɗoowo sara lesdi waalo.

Baamuule: (ɗee) 1= ko lekki wiyetee noon.

2=ina soowiree nokku ɗo

maayɓe ubbetee .

Baanaaje: (ɗee) bempeƴƴe ndiyam kayojam,yr:

Gellaay wiyi: koyɗe ina kaya na

cuddoo baanaaje,keewal waanaare.

Baanowo, Baaneewa: (kaa) kuutorgal ndemri

no jalo nih.

Baañaan: (oo) gaynaako caasɗo,ruggiyaŋke

daddo baañoowo ŋanaa.

Baañaaru:(nduu)durnoowo,gaynaako,

caasɗo he ngaynaaka.

Baañce:(ɗee) geɗe ndeelam juppaanɗe.

Baañcol: (ngol) ina wiyee noon limsere comcol.

Baañcoowo: (oo) neɗɗo juppoowo huunde,

ko wayi no ndeelam.

Baañcugal: (ngol) ko mbaydi ndi neɗɗo ina

yuppira ndiyam.

Baañirɗe: (ɗee) ko kaɓirɗe ɗe neɗɗo

ina warda kulle.

Baañirgal: (ngal) innde teelal, kaɓirgal

ngal ina wariree kulle.

Baañoowo: (oo) ko neɗɗo jahoowo ladde

ina radda kulle, danna.

Baar: Baaruuru: (nduu)1 =ko kenal ɓuuɓkal,

guttowal caggal guli.

2= lelngo jimol.

3= Ina nanndi ko iwi he

ɗemngal farayse.

Baarnude: ( Gm) janngude ina welna daande

Baarol: (ngol) ko hono ciifol ndemri ngesa

mbaɗba naɗe juutɗe.

Baartol: (ngol) mbaydi no huunde woni e

yaltinirde henndu ndu uuraani

Baartugol: (ngol) ko mbaadi no huunde woni e

25

yaltinirde henndu ndu uuraani.

Baartude: (Gm)1= ko huunde yaltinoore

henndu siccundu

2= ɓaaftude he huunde.

Baasal: (ngal)innde ngonka, roŋkude

dañal,yahreede huunde.

Baasɗo: (oo) ko neɗɗo mo alaa hay huunde

w/ jahraaɗo ko joginoo.

Baasi: (ɗii) innde ñamri lacciri hiraande

liyoraandi ndiyam ñebbe e tiga celbuɗo.

Baasi:(ɗii) baasi alaa, ina firta alaa ko waasaa,

koŋngol duttirngol caɗeele

ngalaa he salminaandu.

Baatirde: (Gd) ko rokkirde dokkirgol bonnere.

Baatirgol: (ngol) ko mbaydi ndi neɗɗo

Ina bonnira jawdi.

Baawaaɗo: (oo) neɗɗo kala keɓɗo ɗum fiya.

Baawal: (ngal) kattanɗe ɗe neɗɗo jogitii.

Baawɗe: (ɗee) innde keewal mbaawka,

yr: baawɗe Alla.

Baawɗo: (oo) neɗɗo kattanɗo he dow huunde.

Baawe: (ɗee) ndiwri mawndi seeɗa,

keewndi cirkaali.

Baawngal: (ngal) ko koode tati deggondirɗe

ɗe ina tinndina won geɗe,ñilkooje.

Baayo: (oo) wiyetee noon ko jibinaaɗo caggal

maayde baaba mum.

Ba: (Lt) ko toɗɗorde so sakkitiima e innde

Innaande.

Babal: (ngal) nokkuure, ndingiral;

Baburum: (nduu) ina wiyiree noon, boleeru

nder huɓeere, heɗɗaawo.

Bacca:(ind) soowoore ɓiyɗo ɗiɗaɓo gorko.

Baccaade: (Gd) wonde e ittude tuundi mbayndi

no bacce he ɓanndu mum.

Baccal:(ngal) kufol takkotoongol

he nguru liingu.

Baccande: (Gd) ko laɓɓinande neɗɗo

liɗɗi w/ comci ɗi cukalel huwi.

Bacceede (Gd) neɗɗo w/ huunde nde tuundi,

takkinoondi he mum ittaa.

Baccireede: (Gd) huutoraade gootel he

newuyaaji ngel ina baccira tuundi.

Baccirde: (Gd) ittirde bacce ngam.

Baccitde: (Gd) ittude bacce laawol ɗimmol.

Baccorde: (Gd) ko ittorde goɗɗum e ko

jiidaa he baccannoo.

Baccoyde: (Gd) ittude bacce ko fayi arde.

Baccude: (Gm) 1= wonde e ittude bacce liingu.

2) ina soowiree wuppude

26

comci sukaaɓe.

3) ittude gawri w/ maaro

he kufi mum.

Bade: (ɗee) ko ñawu mbonngu naɗe

hono ngaskon dow nguru yeeso.

Badde: (ɗe) keewal lekki baddi, ko lekki

cerwuki cate coccorgal mum ina uuri.

Baddi: (kii) lekki puɗoowi e jeeri uurki

coccorɗe, bolle ina cuuɗoo heen.

Baɗal: (ngal) innde ngonka iwnde he

gollal waɗde.

Baɗanal:(ngal) golleede golle bonnooje

tawi rewraa ko gannde mbirniindi.

Baɗowal:(ngal) daande gollal nder

celluka pulaar.

Baɗotoongal: (ngal) daande gollal nder

celluka pulaar.

Bafal: (ngal) ina wiyiree noon, baramlefol,

ngaddin fuladu.

Bafe: (ɗee) 1=ko haako lekɗe,baramlefol.

2= nokku ñallirɗo nder huɓeere mawnde.

Befi: (ɗii) innde keewal bafol,nonne he jubbi

caccetibooɗi.

Bafol: (ngol) ko noone he jubbol bertingol

cañangol junnitoroo sawndoo.

Bagi:Bagiiri: (ndii) ko sollowol tekkere nde

suwaa ñooteede.

Baggal: (ngal) ko keccal ngal tiiɗaani,tawi

fedde innde mum ko (baa).

Bagge:(ɗee) innde keewal baggal,

ko hecciɗi deleb.

Baggel:(ngel) innde heltaande, mbaggu w/

ko waggiɗi hecciɗi deleb.

Baggirde (Gd)rewrude gootel he newuyaaji

ngel ina fuuntira.

Baggo:(oo) huunde hecciɗnde deleb tawi

tiiɗaani, yr: gawri.

Baggol: (ngol) 1=loocol keccol, e kala ko

fedde innde mum woni (ngol).

2= baggugol, mbaydi ndi

puuntoowo woni e fuuntirde.

Baggude: (Gm)wonde e fuuntude,

haalde haala tawa ina

soomi fenaande.

Bahal: (ngal)1= wahre mawnde sukkunde leeɓi.

2=leɗɗe keewɗe kaɓɓaaɗe, ko

hoyre ina waawa roondaade.

Bahe: (ɗe) innde keewal wahre.

Bahel: (ngel)innde heltaande tokosel sanne.

Bahirdi: (ndii) innde fuuynaande wahre.

27

Bajal: (ngal) ko mawninde innde bajaaɗo.

Bajde: (Gd) wonde e haalde e neɗɗo geɗe

mawɗe paayondinɗe ɗe ina

ngaddana ɗum weltaade.

Bajirde: (Gd) mawninirde neɗɗo huunde.

Bajgol: (ngol) mbaydi ndi neɗɗo ina

mawninira neɗɗo.

Bajo:Bajaaɗo:(oo) innde noddirteende

bajaaɗo,yr: bajo ari ina weltii.

Bajjal: (ngal) innde mawninaande bajjo.

Bajjel:(ngel) innde heltaande tokosel sanne.

Bajji: (ɗi) innde keewal ceertungal bajjo, e kala

ko fedde innde mum woni mum (ɗii).

Bajjo:(oo) innde nde Alla noddirtee ngam

oodtiɗinde ɗum ,w/ gooto mo yumma

mum e baaba mum.

Bajtude: (Gd) haalde geɗe mawɗe he

neɗɗo laawol ɗimmol.

Bakaale: (ɗee) ko noone he ñawu

jaggoowo koppi kulle,na'i.

Baka:bakaare:(ndee) edda nokkuɗo mbaydi

asmaan, baka cerwuɗo,niɓɓo.

Baka (kaa)1= ina wiyee noon basalle fowru,

w/ geɗal neɗɗo e huunde,

2= ina soowiree mawniraaɗo gorko.

Bakam-Cili: (kii)ko lekki nannduki he ciluki.

Bakanal:(ngal) innde fuuynaande wakannde.

Bakane:(ɗe) ko mooftirde feewniraande lekɗe w/

jamɗe ina mooftee comci e goɗɗum.

Bakkaade:(Gd) ko jolde he dingiral ina jaysa

ina holita doole mum; ina ɓadii, wolof.

Bakkal:(ngal) 1=ko dawrude fusde dene ina

seernda poɗɗe e kaaddi.

2= fawde huunde dow walabo.

Bakkaale:(ɗee) ko noone he rafiiji na'i, ɓanndu

nagge waɗa caawli,

(gurndulle) ndiyam.

Bakkagol:(ngol)ko mbaydi ndi sippirooɓe

kollitirta doole mum en.

Bakkaat:(ind)ko tooñannge winndaande,

nde neɗɗo joganoo;Alla,w/neɗɗo.

Bakke:(ɗee) 1=ko ñiiri kooñndi takkiindi

les fayannde.

2= ñitte joorɗe takkiiɗe he kine.

Bakkitaade:(Gd)wonde e bakkaade

laawol ɗimmol.

Bakkodinde:(Gd) wonde jogiiɗo bakkaat,

tikkere alla.

Bakkol:(ngol) ko ñaawndorgal guurtangal

gaarawol loggee dow walabo.

28

Bakkoraade:(Gd) huutoraade huunde e

bakkagol mum.

Bakliiɗo: (oo) ko neɗɗo mo mbaydi mum waylii.

Baklagol: (ngol) ko mbaydi ndi neɗɗo waklorii.

Bakurehi:( kii)ko lekki njaawki saltude looci.

Balaaji:(ɗii) innde keewal bala, liɗɗi

cewi so ilam bippitii.

Bala:Balaare:(ndee)ko liingu ngu teewu

ndaneewu, bacce mawɗe

angu weli teewu.

Balabe:(ɗee) ko ƴiye ɗiɗi berbe ɗe daande

lommbii hakkunde mum en.

Balajaw:Balajawu: (nguu) rafi ndiyam mbonɗam,

so jaggii neɗɗo waɗa peri,puƴe,

so juutii taƴa peɗeeli juuɗe e koyɗe.

Balɗe: (ɗe) 1=keewal ñalawmaaji so ɗiɗi so tati.

2= ina soowiree nguurndam neɗɗo.

Balki:(ɗii) leñol e gilɗi wonata ko he ndiyam

Ina yaawi naatde he ɓanndu

kala ɗo seŋii fof naatat.

Ballaade:(Gmj) ko fooɗirde junngo mum

huunde deestiinde seeɗa.

Ballal:(ngal)innde ngonka, keɓal keɓangal

he walleede.

Balleede: (Gd) ko neɗɗo keɓnirteeɗo

huunde junngo.

Ballireede: (Gd)huutoreede gootel he

newuyaaji ngel ina heɓniree

goɗɗo huunde.

Ballitaade:(Gd)fooɗirde huunde junngo

laawol ɗimmol.

Ballangal: (ngal)ina wiyiree noon, laawol

mawngol,ɗatol.

Ballondiral:(ngal)innde ngonka ngonaaka he

mo woni kala he wallude goɗɗo.

Balloraade:(Gd) rewrude gootel he newuyaaji

ngel ina fooɗira huunde.

Balloowo:(oo) neɗɗo mo ina daranoo neɗɗo

e geɗe mum.

Balluuwo:Balluuwe:(ɗee) paɗe mukke,

coomooje teppere e

daŋki koyngal.

Balmi: (ɗii)ina wiyiree noon, njogitaaje.

Balmol:(ngol)teelal,njogitaari, ina soowiree

ngoraagu gorko, jogoram.

Balndol: (ngol) yerondirde huunde.

Balol: (ngol) ina firta yolnde w/ casol.

Balte: (ɗee) ina firta beetawe w/

weetndooga.

Baltirɗe:(ɗee)gudde peewnaaɗe haa

29

ndiyam waawa sorde heen.

Baltirgal:(ngal) teelal baltirɗe,woni gootal.

Baltugol:(ngol) mbaydi ndi ndiyam woni e

joortoraade.

Baluwal:(ngal) ƴi'al berbal ngal balabe ceŋii.

Baluwe: (ɗee) innde keewal baluwal.

Bamammbi: (kii) lekki ina wona jeeri e waalo ko

lekki keewki kosam,ina waɗa paali

Ina wiyee, pamahi,w/ kupampam

/ bamwaami.

Bambaaɗo:(oo) 1=ko suka pawaaɗo he keeci

haɓɓiree wudere.

2= neɗɗo mo goɗɗo mooli ina

waɗa Ko welaa.

Bamɗi:(ɗii) 1=kullel, nehateengel ngel ina dusiree

kaake kadi waɗɗee.

2=ina wiyiree noon,leɗɗe ɗiɗi

lelotooɗe dow domre,maabo.

Bammbaaɗo: (oo) hinnde he kille fulɓe.

Bammbol: (ngol) ina wayi no bedol,ko heddotoo

caggal nagge so rimii,(jibinii).

Banaade: (Gm) ko kulle conngooje mbanatoo

fooɗa henndu kine,bele ina annda to

Jiiba w/ kulle conngateeɗe keedi.

Bane: (ɗee) 1=lekɗe mawɗe keewɗe

nafoore cukkuɗe cate.

2=njamkon kofikon njaggirteekon liɗɗi.

Bani:Banuhi:(kii) lekki mawki cerwuki cate aki

huutoree ko heewi.

Bannal:(ngal) mbaydi no hunuko

ɓunndu hunndiraa.

Bannaandu:(nduu) innde ngonka ngonaaka he

bannude, bilde hunuko ɓunndu.

Bannude: (Gm) ƴettu looci fawa dow hunuko

ɓunndu bila sappa heen ɓakke haa

heddoo guddel tokosel.

Bantaŋi:(kii) lekki mawki toowki

wonooki he baarol.

Bantara:(kaa) ko puɗol irol ɗaɗol mum ina

ɓuttiɗi dakmi ina wiyee:Pulook,

kappe, ñammbi.

Bantiŋŋeeje:(ɗee) innde keewal bantaŋi,

lekɗe toowɗe.

Bannde: (oo) ko neɗɗo mo jiydaaɗo,

kawtuɗaa enɗam.

Banndiraaɗo Banndiraawo:(oo) neɗɗo

jiydaaɗo asko.

Baŋke: (ɗee) iwdi farayse, ina firta

resordu kaalis.

Bappaali: ɗii) innde keewal bappagol, wonde

30

falaade hade yanondirde e

jiɗɗo jaggude ɗum.

Bappagol: (ngol) mbaydi ndi piyeteeɗo w/

tereteeɗo woni e ruuɗoraade

hade memeede.

Bappaaño:(oo) baabiraaɗo cawndiiɗo.

Baŋngaaro:(oo) kirsoowo jawdi ina yeeya

teewu,ƴeloowo.

Baŋnge:(ngee) ko sara he nokkuure,sawndo.

Bara: baraare:(ndee) jabbirgal ,tonngu.

Barabuubel: (ngel)1=mbaroodi buubi fiɗat

buubi haa maaya.

2=ko puɗol ngol ina fuɗa

nduŋngu tan, ina yaawri

reedu muusooru.

Baraade:(nde) ɗalnirka haako ataaye,

ina ɓadii arab.

Baraaji:(ɗii) ko manoore nde neɗɗo ina

daña caggal ballal.

Baral: (ngal) ko piggal ɓurtungal, ina wiyee

piggal baral.

Baramlelefi: (ɗii) haako sewko juutko,

kufol puɗi.

Baramlefol: (ngol) innde teelal baramlefi.

Baraneewi: Bardaneehi: (kii) ko lekki ki ndiyam

mum ina wojji ellee ƴiiƴam.

Baranje: (ɗee) jamndi mbaɗndi loŋɗi ndi

ina jaggiree jamɗe gulɗe.

Bargol:(ngol) ko mbaydi ndi neɗɗo

wardi neɗɗo.

Barjitaade: (Gd) ittude seeɗa e ko jeyi hokkira.

Barjitagol: (ngol) mbaydi ndi neɗɗo ena rokkira

goɗɗo he jey mum.

Barjitannde: (ndee) innde ngonka, barjitde.

Barjitde: (Gm) ittude he jawdi mum yeɗa goɗɗo.

Barjiteede: (Gd) neɗɗo gonɗo e rokkeede.

Barjitoreede: (Gd) rewrude gootel he

newuyaaji ngel ina rokkira.

Barjitoyaade: (Gd) yahde barjita ko fayi arde.

Barke: (ɗee) iwdi ɗemngal Arab, ko moƴƴere nde

Alla ina waɗa he neɗɗo.

Barkeewi, Barkeehi: (kii) ko lekki mawki,baaji

mum ina tiiɗi.

Barkinde: (Gd) neɗɗo moƴƴiraaɗo.iwdi arab koko

waɗtaa pulaar, barkineede, barkingol

ina firta moƴƴineede.

Barmalle, Barmballe: (ɗee) ko baade toɓo ,

ɓutte tuma dabbunde, w/

ɓuuɓol ɓurtungol..

Barme: (ɗee) gaañanɗe heɓaande nder wolde.

31

Barmeere:Barme: (nde) kuutorgal ngal ina

defiree ñihri,ekn.

Barminde: (Gd) fiɗde kullel gaañoo tawa maayaani.

Barmude: (Gm) wonde keɓɗo gaañannde barmere.

Baro:Barongal: (ngal) ko takkotoo he gite ñawɗe

Ina ooɗi,ellee donanɗe.

Barogal:(ngal) 1= innde mawninaande,mbaroodi.

2= ina soowiree rafi mo joomi mum

yanata firloo hunuko mum yaltina nguufa.

Barooɗe:(ɗee)innde keewal keewal,mbaroodi.

Barogel: (ngel)innde heltaande mbaroodi.

Barogirdi:(ndi) innde fuuynaande, mawnde

haa ɓurti sanne.

Baroowo:(oo) ko neɗɗo gonɗo e ittude

fittaandu ko wuuri.

Barŋacce:(ɗee) ɓanndu waɗndu kufi,

ina waya no bacce liɗɗi.

Bartagol:(ngol) ko mbaydi ndi neɗɗo woni

e wardude hoyre mum.

Bartaali (ɗi) keewgol yimɓe ittooɓe pittaali mum

en ina soowiree keewgol ko neɗɗo

tampanta huunde.

Bartorgal: (ngal) huunde nde neɗɗo ina

ittira fittaandu mum.

Baru: (oo) ko soowoore innde Umaru.

Baruutu: (nguu) conndi ɓaleeri mbaɗateendi

he fetel,malfal.

Basaale: (ɗee) innde keewal basalal, gawƴal.

Basalal: (ngal) teelal,ko gawƴal puɗngal

Ina wondi e baramlefi mum e sammeere.

Basalle:(ɗee)no one e irooji, ina haaɗi e gite

ine safniree ndefu.

Basel:(ngel) ko saawdu waɗndu hunuko

ina borsoo.

Basi: (ɗii) 1=ko caawli baɗɗi hunuko,waɗee

gawri w/ goɗɗum,keewal mbasu.

2=ina soowiree ɓotte gorko.

3=gawri ɓaleeri , samme.

4= lekki cafrorteeki.

Basotooɗo: (oo) neɗɗo kebbinoowo nder

haala mum miin miin.

Bata:Mbata: (kaa) ko caawgel tokosel

mooɓtirgel ko sewi.

Batande: (Gd) jooɗaaɗe jonnde batu ngam.

Batanoyde: (Gd)jooɗoyaade jonnde batu

ko fayi arde, ngam.

Batde: (Gmj) 1= yimɓe joodoɗiiɓe e yeewtere

ina ndiisnindira.

2= takkaade neɗɗo ina yiiloo ko dañi.

Bateede: (Gd)1=neɗɗo mo woɗɓe takkotoo ina

32

ndaara ko ndañi.

2= jonnde batu njooɗaangu haa gasi.

Batgol: (ngol)mbaydi ndi batoowo woni e batirde.

Batirde: (Gd)huutoraade gootel he newuyaaji

ngel ina batira, w/ ngam.

Batirnde: (ndee) ko nokku ɗo batatee,

yimɓe kawrata ina kaaltida.

Batu: (nguu)innde ngonka, jonnde jooɗaande,

dental yimɓe.

Batulo: (oo) ko neɗɗo teŋkoowo yimɓe

gunndodiiɗo laamɗo.

Battal: (ngal) wiyetee noon ko misalal,ko ko

ñootirtee comci.

Battamboniijo: (oo) keewɗo golle bonɗe.

Battane:(ɗee) ko ɗo neɗɗo w/ huunde

joofniri nguurndam mum,cakkitte.

Batte: (ɗee) kedde, geɗe w/ ko wayino diidol,

tawaaɗe ɗo neɗɗo w/ huunde fawinoo.

Batoowo: (oo) neɗɗo dewoowo e yimɓe

ina ɗaɓɓa ko dañi,w/ gonɗo he batu.

Bayda:(oo) ko innde inniraande almudel

tokosel ngel jaŋde mum woɗɗoyaani.

Baylagol:(ngol) ko mbaydi ndi neɗɗo w/

huunde waylorii, wontude goɗɗum.

Baylirgal: (ngal) ko huunde nde ina huutoree

ngam waylude huunde.

Baylo: (oo) ko neɗɗo kaynoowo jamɗe

taftoo ɗum.

Baylol: (ngol) ko gootel e kuutorɗe gaaci,

ina hoɗiree hunuko.

Baynagol: (ngol) mbaydi ndi jahoowo woni e

tintinirde yimɓe yahdu mum.

Bayngal: (ngal) innde ngonka ngonaaka

he waynaade.

Bayniiɗo: (oo) jahɗo, neɗɗo tintinɗo yimɓe

yahdu mum.

Bawte: Bowte: (ɗee)1= ko toɓoyal caggal

dunngu heewngo.

2=ko lewru wattindiindu e

lewbi sappo e ɗiɗi, hitaande.

Beccal: (ngal) 1= seŋngo to huunde heediri.

2=innde mawninaande wecco

ko ƴiye birɗe fayi daande.

Becce: (ɗee) innde keewal beccal, ceŋɗe.

Bede:(ɗee)innde keewal wedere,weduru

ko cabbi tekkuɗi daɓɓi.

Bedi: (ɗi)innde keewal bedol tektekol.

Bedol: (ngol) ko tektekol ngol ɓiɗɗo kullel,

seŋii ina wuurda nder reedu.

Beddagol: (ngol) ko mbaydi ndi beddotooɗo

33

woni e weddoraade.

Bedde :(ɗee)ko geɗe beddaaɗe haa gasi

Bedditagol: ( ngol) ko mbaydi ndi neɗɗo

ina wedditoo ko weddanoo.

Bedditte: (ɗee) geɗe beddanooɗe ina caami.

Beɗagol:(ngol) ko mbaydi no huunde

woni e weɗoraade dow weeyo.

Beɗal: (ngal) innde mawninaande mbeɗu.

Beɗel: (ngel) innde heltaande mbeɗu

tokosel sanne.

Beɗel Alla:(ngel)noone he teŋke,no

mbeɗu ina yooɗi tago,ɓurata

heewde ko ndunngu.

Beɗi:(ɗii) gendugel ngel ina seerndiree

conndi e ceŋle Ekn.

Beɗɗagol: (ngol) ko mbaydi ndi neɗɗo

ina weɗɗaroo huunde.

Beeɗaali:(ɗii) innde keewal beeɗgol,

tottiraali juuɗe portaaɗe.

Beege: (ɗee) ina wiyiree noon, yande

jiilol,mugeede.

Beeli: (ɗii) 1= ɓuuɓiri kala ko naange fiyi he ,

mum yaltina natal mum,ɓuuɓiri.

2= ndiyam ndammbiɗam dow

naɗe leydi,keewal weendu.

Beelirdi: (ndi) innde fuuynaande mbeelu.

Beelol: (ngol) ɓuuɓiri neɗɗo walla huunde.

Beelgol: (ngol)1= ko mbaydi ndi huunde

ina weelira e ɗo sinndii.

2= ina soowiree teelde,

wonde gooto.

Beelnal: (ngal) ko huunde jogaande he ,

junngo ina weelta.

Beelnagol: (ngol) mbaydi no ko weelnaa

jogoraa he junngo.

Beelnorgal: (ngal) ko huunde nde ina weelnoree

huunde tawi wonaa juutngo.

Beelnorgel: (ngel) innde heltaande, huunde

ina suutiree goɗɗum.

Beeltinirgol: (ngol) mbaydi ndi ina huutoree

ngam weeltinde goɗɗum.

Beeltol: (ngol) kala ko weelta ko wayi no

ceeltol, tawi fedde

innde ko (ngol).

Beemɗo: (oo) ko neɗɗo gonduɗo e

weemre,kawjuɗo.

Beemgol: (ngol) ko mbaydi ndi neɗɗo

ina weemira.

Beeneene: (ɗee) nebam liyam.

Beeñiɓɓi: (kii) lekki ina wiyiree noon, ceññeññi.

34

Beerɗe: (ɗee) ina wiyiree noon,nokku

to maayɓe ubbetee.

Beeso: Bees: (oo) ina wiyiree noon, neɗɗo

cuusɗo reedu.

Beetawe: (ɗee) ko tuma hakkunde weetndoogo

e naange hoyre.

Beetgol: (ngol) mbaydi ndi neɗɗo ina

leelira ummaade.

Beemtugol: (ngol) mbaydi ndi beemnooɗo

hakkille mum.

Beeyni: (ɗii) innde keewal beeynol,ko

suutaa weelti dow.

Beeynol: (ngol) ko wayi no tekkere suutee

dow ina willee,dillinee.

Beeynugol: (ngol) mbaydi ndi cuutoowo

woni e suutirde huunde

haa weeya dow.

Beembal:(ngal)1= ko nokku ɗo ina

mooftee nguura.

2=ko neɗɗo baɗaaɗo lomto

tawi alaa ko waawi ittude.

Beembe: (ɗee) innde keewal beembe.

Befƴaaɗo: (oo) neɗɗo mo henndu seyɗaane

nawi hakkille mum.

Befƴegol: (ngol) mbaydi no hokkille sortorii.

Bekkaade: (Gd) winndude tawa tiimtaaki,

ruŋngaade.

Bekkande: (Gd)ruŋnganaade goɗɗo

he binndol.

Bekkaneede: (Gd)neɗɗo mo goɗɗo

woni he bekkande.

Bekkanorde: (Gd)ko nde neɗɗo gollata ndee

gollanora goɗɗo.

Bekkoyde: (Gd) ruŋngoyaade ko fayi arde.

Bekkanoyde:(Gm) wekkande neɗɗo ko fayi arde.

Bekki: (kii) lekki mawki, aki toowa sanne.

Bekkude: (Gm) ko ubbude gawri nder

wullo, wekkude.

Bekkugol:(ngol) ko mbaydi ndi neɗɗo woni

he wekkirde.

Belaa:(kaa) innde ngonka ngonaaka he

weltaare mawnde, heɓde

kesum ɗum ina weltoroo.

Belaade: (Gd) tefgol gondungol e belnaari

Belaaɗe: (ɗee)innde ngonka ngonaaka he

muuyɗe fittaandu,waɗde ko welaa.

Beldal: (ngal)innde mbayka, yimɓe hawruɓe

weluya,yiɗde.

Bellelal:(ngal) ko wondaani hay huunde,

yr: alkulal gootal ngal sowaaka,(d).

35

Bellelle: (ɗee)innde keewal alkule ɗe cowaaka.

Bellecol:(ngol) ina fira beeltol, ko wayi no ceeltol

Beluhi belluhe: (…) laɓi pemmborki.

Belluki: (kii) baramlefi cewɗi,giye daɓɓe.

Belnagol:(ngol) mbaydi ndi neɗɗo ina tefira

goɗɗo haa waɗana ɗum ko

yiɗi w/ seerta he sekre.

Bemmbewi: (kii) aki fuɗa he cooyle,waɗa

baramlefi tokoosi e

ɓikkon tokoson.

Bene: ( ɗee) ko poɗɗon nanndukon e

poɗɗon tamaate ina ñaamee.

Benteeje (ɗee) ina wiyiree noon,

lempeteeje tekke.

Beñal: (ngal) innde mawninaande weñde

ina wiyee, baawal beñal ina firta

waawde goɗɗo mbaawka ɓurtuka.

Beñgol: (ngol) mbaydi ndi neɗɗo ina weñira huunde.

Beñtitgol: (ngol) ko feewnitde huunde haa wayta

wayta no foti wayde ɗimmol.

Beñtugol: (ngol) mbaydi ndi neɗɗo ina

feewnitira ko hippii.

Beppeeri (ndii)ina wiyiree noon, doodi,kuwdi.

Beppinde: (Gd) ina wiyiree noon,fiyde,huwnude.

Beppingol (ngol) mbaydi ndi neɗɗo ina

fiyra huunde.

Beraade: (Gmj) ko yaltude yimɓe faya

baŋnge mum.

Beragol: (ngol) 1= ko baydi no nokku werorii.

2= baydi ndi neɗɗo

woɗɗorii yimɓe.

Berɗe: (ɗee) cehe, nokku ɗo maayɓe

ngubbatee.

Bere: (ɗee) keewal wero, nokku naɗe,

ngaska peŋnga.

Beremre: (ndee) ina wiyiree noon,baramlefol.

Berodaade (Gd) joñaade baŋnge mum

tawa ina wondi e goɗɗum.

Beergol : (ngol) ko huunde sowinoonde w/

joowinoonde saree mbele ina yoora.

Berkaade:(Gd) lesdi tiɗɗiindi, jaggondira

ha waya no ko laaltaa nih.

Berkeede: (Gd) lesdi tiɗɗaandi fotndaa haa foti.

Berkitaade: (Gd) 1=piɗɗitagol leydi mberkinoondi.

2=berkude ɗimmol.

Berko: (ngoo) innde ngonka iwnde

he gollal berkude.

Berkude: (Gm) ko ƴettude lesdi tappa

ɗum haa fota no karawal nih.

Berkugol: (ngol) ko mbaydi no huunde

36

woni e berkireede.

Berkitagol: (ngol) 1 =ko berkanoo haa gasi boni

2= mbaydi no neɗɗo

berkitorii ɗimmol.

Berlal: (ngal)innde ngonka iwnde

he gollal waerlaade.

Berlagol: (ngol) ko mbaydi no werliraa

Berle: (ɗee) innde keewal berlal, ina

wona keɓe berlal.

Bertugol: (ngol) mbaydi ndi bertoowo

woni e wertirde.

Besal: (ngal)1 =innde mbayka, seerndirde

huunde mbeɗu.

2= ina firta soodde ɓeydee.

Bese: (ɗee) innde keewal besal.

Besgol: (ngol) ko mbaydi ndi ina wesiree,

ɓeydiranee coodɗo.

Besirgal: (ngal) 1= ko huunde nde ina seerndiree

ko ɓuttiɗi e ko sewi.

2=gendugel ɓeydirngel coodoowo.

Beso :(oo) ina wiyiree noon,neɗɗo jontaaɗo.

Bete: nobete: (…) koŋngol teeŋtinirgol, no

feewi, yr: ina waawi dogde nobete.

Betiijo: (oo) ina wiyiree noon, njulli, suka

kaddiiiɗo, soɓɓundu mum taƴaa.

Bettal: (ngal) mbaydi mawnugol garɗo e

dow gooɗo tawi tintaani.

Betteede:( Gd) ko taweede he nokku

tawi tinaani.

Bettere: (ndee) innde ngonka ngonaaka he bettugol,

tawde goɗɗum tawi tintaani.

Bettideede: (Gd) ko tawdeede e goɗɗo w/

goɗɗum tawi tinaani.

Bettiteede:(Gd) betteede laawol ɗimmol.

Bettikinaade: (Gd) wayde no bettuɗo tawi bettaani .

Bettirde: (Gd) rewrude gootel he newuyaaji ngel

ina ara haa yettoo goɗɗo

tawi tinaani, w/ ngam.

Bettireede: (Gd) ko addaneede huunde

tawa tinaani, w/ ngam.

Bettoyde: (Gd) tawde yimɓe tawi tinaani,

ko fayi arde.

Bettude: (Gm) ko arde haa yettoo

neɗɗo tawi tinaaka.

Bettugol: (ngol) mbaydi ndi neɗɗo ina bettira,

ara haa yettoo goɗɗo tawi tinaani.

Bewde:(Gd) ko huɗo so wiltii haa toowi.

2=neɗɗo goppaaɗo ina waɗa

ko welaa tawi ɓe wondi ina mbelaa.

Bewgol : (ngol) innde mbayka ka huɗo ina

37

bewira, wiltira.

Bewneede: (Gd) ko neɗɗo mo yimɓe mbewni,

cuuti dow haa tinti hoyre mum.

Bewnikinaade: (Gd) nanndude e bewɗo tawi bewaani.

Bewnirde: (Gd) rewrude gootel he newuyaaji

ngel ina wiltinira huɗo w/ neɗɗo.

Bewnude: (Gd) waɗde huɗo w/neɗɗo bewa.

Bewnugol: (ngol) mbaydi ndi neɗɗo woni e

bewnirde goɗɗum.

Bewre: (ndee) innde ngonka ngonaaka he bewde.

Beyaat:Beytiri: (ndii) remtaade ndemri,ittude

huɗo wiltuko caggal ndemri.

Beeygol: (ngol) 1=mbaydi no huunde woniri

dow weeyo.

2= mbaydi ndi neɗɗo ina teelira

e hoyre mum, ɗo alaa dille.

Beytagol: (ngol) mbaydi no demal reftiniraa

dow ndemri.

Beyti: (ɗii) iwdi ɗemngal arab, njimri

jaarde Nelaaɗo.

Beyi:be'i: (ɗii) keewal mbeewa, ko kullel

nehateengel, teewu mum e

kosam mum ina ñaamee.

Beyuwal: (ind) ko fatareere tekkere nde ina liggee

so henndu waɗi jayoo hulɓina kulle, colli.

Bibje: (ɗee) wayi ko no beɗi,ɗuum addanta

ndiwri waawde diwde.

Biccal: (ngal)1= mbaydi ndi jahoowo woni

werloraade juuɗe mum.

2 =cargol ndiyam ɓurtungol.

Bicce: (ɗee)innde keewal biccal.

Biccirgal: (ngal) ko huunde nde ina sariree ndiyam.

Biccirgel: (ngel) gendugel tokosel sanne

ngel ina wicciree ndiyam.

Bifal: (ngal) mbaydi ndifoowo woni e wifirde.

Bifaade: (Gd) etaade ɓoccitaade, he ɗo jaggaa.

Bifgol: (ngol) mbaydi ndi bifoowo woni e wifirde.

Bifirdi: (ndi) ko caawli baɗɗi henndu ina

wuttiree jeyngol bayla.

Bifitooje: (ɗee) innde keewal wiftoore,

lempeeteje rewɓe kaddotoo.

Bifol: (ngol) mbaydi ndi henndu ina wifira,

kenal dabbunde.

Biftagol: (ngol) mbaydi ndi biftotooɗo,

sajjitortoo huunde doga.

Biftaade: (Gm) ko ƴettirde huunde

junngo no ɓuri yaayrude doga.

Bifteede: (Gd) ko neɗɗo w/ huunde cuutaaɗo

cuutgol jaawngol dogdaa.

Biftiteede: (Gd) huunde suutaande lawol ɗimmol.

38

Biftoreede: (Gd) rewrude gootel he newuyaaji

ngel ina ƴettira huunde no

ɓuri yaawrude.

Biidaane: (ndee) mboddi edda haako ñebbe,

andi riiwa neɗɗo, keewndi tooke.

Biige:Biigi: (ɗii) keewal na'i ciforteeɗi edda wiige.

Biir:Biirdu:(nduu) balɗe joy e ɗiɗi timmuɗe,

woni yontere.

Biille:Biinle:(ɗee) keewal wiinnde,

ko nokku koɗanooɗo eggaa.

Biire: (ndee) suudu yardundu dolo,bistoroŋ.

Biiwol:Biwol:(ngol ) ko he kaake reedu;teewu

bayɗo no bagi comcol.

Bijagol: (ngol) bertagol looci, ina wiyee noon

moori tellooriiɗi bannge noppi.

Bikkitaade: (Gd) ko neɗɗo jaggaaɗo ina

etoo ɓoccitoraade semmbe.

Bikkitagol:(ngol) ko mbaydi ndi jaggaaɗo

ina etoo ɓoccitoraade.

Bikkitaali:(ɗee) keewal bikkitagol,gakkaade.

Bilal (ngal) ko leggal pawotoongal he bildi.

Bilde: (Gmj) ko fawde dow ɓale nayi

hippa ɗum haa

yeru huɓeere e dow ɓale mum.

Bile: (ɗee) keewal wilde, ko ko jaggirtee colli.

Bileede: (Gd) ko huunde ngasnde

waɗanee pawdi, hunndude.

Bileejo:biljo:( oo) ko neɗɗo kuutortooɗo

gannde mbirniindi.

Billal: (ngal) ko mboddi mbeetoori e cate leɗɗe

heewi soppird