192 - journals.dte.irjournals.dte.ir/article_65683_c37b6991ca97a2dca17b651050fb587d.pdf · 192...

192

فصلنامه علمی ـ پژوهشی تاریخ اسالم

دوم و شماره هفتاد، هجدهمسال

6931 زمستان

یو سلجوقی در خراسان عصر غزنو یرابوالخ یدابوسع یاسیس ینقش اجتماع یخیتار یبررس

یدبرکتاب اسرار التوح یدبا تأک ی،ـ عرفان یدر متون ادب

9/9/2991: ییدتأ یختار 21/4/2991 :یافتدر یختار

1 یرانیمحمد ش

2 یدیناصر جد

3بوشاسب گوشه اهلل یضف

متصـوهه متتـخ اراسـا یخق(، از جمله مشا444ـ753) یرابوالخ یدابوسع

سـو، ضوـور یکاز یعرها عمل یها در عرصه نمایی‌نقش یلاست که به دل

ـ یگـر از د ی اجتمـاع یتیترب یها گسترده در عرصه یسـو، توجـه متـو ادب

در یکرامات اود سااته است. بد شک، نقـش یا را معطوف به ب یعرهان

یـی همگرا ی ـاد در ا ی،قمـر یقر چهـار نـم ه ه ـر یاالل رادادها

متو یبرا رسد،‌یاست؛ اما به نظر م هرد ممحصر به بدیل‌یجامعه با تصوف ب

از یتـی که به قله یدابوسع یخمقامات ش یه یدچو اسرار التوض ی عرهان یادب

اقوال یزندگ رهق( دربا534ممور ) هات نس از نوادگا ا به نا محمدبن

یبا سرا ضتومت غزنـو یخبه نگارش درآمده، در ذکر ارتباط ش یخاضوال ش

‌.‌[email protected]آباد:‌واحد‌نجف‌ی،دانشگاه‌آزاد‌اسالم‌یخگروه‌تار‌یدکتر‌یدانشجو‌.‌1 .jadidi –[email protected]واحد‌نجف‌آباد:‌‌ی،دانشگاه‌آزاد‌اسالم‌یخگروه‌تاراستادیار‌.‌2

[email protected]آباد:‌‌واحد‌نجف‌ی،دانشگاه‌آزاد‌اسالم‌یخگروه‌تار‌یاراستاد.‌3

...در خراسان یرابوالخ یدابوسع یاسیس ینقش اجتماع یخیتار یبررس 232

یدابوسـع یاسـی س یمقاله ضاضر، نقش اجتماع .اند‌یمودهراه اغراق ن ی،سل وق

در اسرار مطالخ ممدرج یسهمقا یقرا از طر ی سل وق یدر اراسا عهد غزنو

کرده است. یبررس عصر ا هه یخیبا ممابع تار یدالتوض

.یانسلجوق یان،تصوفِ خراسان، غزنو ید،اسرار التوح یر،ابوالخ یدابوسع: کلیدواژگان

مقدمه

هاای ایاران ا ترین قلمروهای سیاسی و اجتماعی حکومت ترین و مهم خراسان، از کهن

. فتح این شد رفت و عنوان قسمتی از قلمرو شرقی خالفت اسالمی شناخت می شمار می

منطق توسط مسلمانان، موجب گردید خا وسای ی از شاهنهااهی ساساانی در اختیاار

. ورود واحدی مستقل و کهوری مجزا محسوب نمایناد اعراب مسلمان قرار گیرد و آن را

های مقاومتی در را ر نفوذ ایهان ، هست های اسالم قبایل عرب منطق ، پس از پیروزی

. نهاان داد « عباسای »و « اموی»های ضدّ وجود آورد ک دها خود را در قالب حرکت

مگونی غریبای را موجاب شاد کا ، ناه ، نژادی و اعتقادی موجود در منطق تنوع فرهنگی

مساتقل ایرانای همناون هاای نیما حاصل آن در قرون دی، خود را در قالب حکومات

ق( نهان داد. 129ا112طاهریان )

ظهور طاهریان در این منطق فصل نوینی را در تاریخ ایران و خراسان گهود ک نتیج

. ا ترین مناطق در مقایس ا سایر منااطق ایاران اود آن، تبدیل خراسان یکی از آرام

، ، اقتصاادی ، انتخاب نیهاا ور ا پاایتختی طاهریاان، محوریات علمای دنبال این فرایند

های حااکم جایی قدرت رای این شهر دنبال آورد ک حتی ا جا فرهنگی و سیاسی را

ق( منطق ، از اهمیت آن نکاست. 121ا142؛ تا آنجا ک ورود صفاریان ) هم از ین نرفت

ق(، رونق اقتصادی و آرام توأم ا امنیت نسبی این 992ا112 ا قدرت گرفتن سامانیان )

عقیدتی متنوعی این سارزمین گردیاد؛ تاا های فکری و آوردن نحل منطق اعث روی

های شی ی و اهل تسنّن ا ملحقاتهان طور وسی ی در منطقا گساترده حدی ک گروه

239 6931 زمستان، دومهفتادوسال هجدهم، شماره

هماراه رفتاار 2....( ، شاف ی و ، حنفی ، اسماعیلی ، علوی شدند. این تنوع اعتقادی )م تزلی

صوف را نیز همراه داشت سیاسی توأم ا تساهل گروه حاکم، رشد تدریجی اما پیوست ت

های ینا ینی )میان حاکمیت و مردم(، رساالت ک مقدر ود در دوران دی، ا ایفای نق

اجتماعی مهمی را ر عهده گیرد.

، ای و سیاسی در قرن چهارم هجری قمری، شاهد تولد زمان ا این تحوالت منطق هم

اشیم کا حواور و پنجم هجری می الندگی و رشد یکی از عرفای نامدار قرن چهارم

هاای جاایی های اعتقادی از یا ساو، و جا ا در خراسان، چون وزن ت ادلی در کهاک

هااای سیاساای از دیگاار سااو، عماال نمااود و نویااد خ آرامهاای ااود ورای ناااآرامی

، رگازاری مجاالس ساماع . پرداختن ش ر و غزل ر سر مناا ر موعها و تا کر دنیوی

در وانفسای اجتماعی قرن چهارم و پانجم هجاری، از کسای جاز 1شادمان عارفان و زیّ

از توا ا « میهنا »هجاری قماری در 921آیاد. وی متولاد ر نمای « ا وس ید ا والخیر»

اماام ا او کر قفاال )م ، نزد زرگاانی چاون ها در شهرهای مرو و سرخس خراسان، و سال

هااا سااب علاام نمااود و پااس از سااالق( ک929احمااد )م ق( و امااام ا ااوعلی زاهاار ن911

ق( شد. 421نهینی و ریاضت، موفق دریافت خرق از دست عبدالرحمن سلمی )م گوش

وی پس از مالقات ا ا وال باس قصاب آملی )متوفای اواخر قرن چهاارم(، ارای اار دوم

ساال در آنجاا، ا میهنا . پس از ازگهت نیهاا ور و توقای یا خرق دریافت نمود

هجری قمری، در خانقاه خود ارشااد ماردم و 441 ازگهت و تا آخر عمر، ی نی تا سال

آموز مریدان مهغول ود.

هاای اوّلیا ظاهراً در مدت اقامت در نیها ور، مریدان سیاری یافت و ا وجود دشمنی

فاق رخی مهایخ و زرگان نیها ور دلیل سیروسلوک خاصی ک از آن رخوردار ود، مو

.54و‌‌54،‌ص‌اسالم‌در‌تصوف‌.‌همایی،1

‌.54،‌ص‌جستجو‌در‌تصوف‌ایرانکوب،‌‌.‌زرین2


ها را ا دوساتی و ماودت مبادّل نمایاد. از او شد ا جلب نهر ایهان، یهتر این مخالفت

تألیفی موجود نیست؛ زیرا اعتقادی دین کار نداشات و جساتن حاق را اا ماداد و کاغا

؛ چناان نویس مبا حکایت»پنداشت. سخن وی یکی از مریدان ک گفت: ناممکن می

دانست و یانگر آن است ک ظاهراً وی تصوف را زیستی می 2،« ا ک از تو حکایت کنند

های وی کا جا ا یّت فراوانای مجالس وعظ و خطا 1کردنی. ؛ ن گفتنی و وصی تجر ی

داشت، تأثیر عمیقی از نهر آموز اخالقیات و مبادی انسانی در جام ا آن زماان ایجااد

ا اجتماعی ا وس ید ا والخیر در نمود. مقال حاضر، تالشی است جهت ررسی نق سیاسی

هاای اسارارالتوحید و خراسان قرن چهارم و پنجم هجری قمری از طریق واکاوی گزار

زمان )قرن چهارم و ها ا متون تاریخیِ هم حاالت و سخنان ا وس ید و مطا قت این گزار

پنجم هجری قمری(.

پیشینه تحقیق

هاایی از انجام گرفت ک در هری از آنها، جنب در اره ا وس ید مطال ات و مقاالت فراوانی

زندگی و تفکرات این عارف نامی قرن چهارم و پنجم مورد حاث و ررسای قارار گرفتا

، هلماوت ریتار دمطالعاا در دصوا ادالما م ددددر کتاب 9(م2942)است؛ از جمل نیکلسون

، غالمحساین «یرا وسا ید ا اوالخ « تحات عناوان ةداللمعا ادالم مرالئردر کتاب 4(م2912)

کاوب در و نیاز زریان «عارفی از خراساان »تحت عنوان ریدال دبادالهلدقلمیوسفی در کتاب

، م رفی شخصیت و افکاار «پیران خراسان»تحت عنوان جستج در دصو ادالیرالنکتاب

اند؛ اما در اره اینک مقایس تطبیقی جهت ررسای روا اط سیاسای ا وسا ید اا او پرداخت

‌.255و‌‌253،‌تصحیح:‌ژوکوفسکی،‌ص‌اسرار‌التوحید‌فی‌مقامات‌شیخ‌ابوسعیدای،‌‌منور‌میهنه‌.‌ابن1

‌.54)زندگی‌ابوسعید‌ابوالخیر(،‌ص‌‌ابوسعیدنامه؛‌دامادی،‌53،‌ص‌جستجو‌در‌تصوف‌ایرانکوب،‌‌.‌زرین23. Nicholson.

4. Hellmut Ritter.


حاال دودمانااندالب ماعیدددو کتاب المرال داللت حیددرت از طریق مطا قت مندرجات صاحبان ق

ا متون تاریخی قرن چهارم و پنجم صورت گرفت اشد، ظاهراً مطلبی موجود نیست.

بیان مسئله

ق(، یکی از زرگان عرفان ایرانی ا اسالمی است ک از وی اثر 441ا921ا وس ید ا والخیر )

المارال داللت حیاددددهای: مکتو ی جا نمانده است؛ ولی دو اثر در اره زندگی و اقوال او نام

وجود دارد ک در این مقال ، سا ی شاده حاال دودمنااندالب معیدو ف دمقاما دشیخدالب معید

ک یهتر جنب المرال داللت حیدخصوص های مندرج در هر دو متن، اده از گزار ا استف

ای تطبیقی ا متون تاریخی مت لق ا ارتباط ا وس ید ا صاحبان قدرت پرداخت ، مطال

قرون چهارم و پنجم، ی نی حدود دوران زندگی ا وس ید پردازیم و میزان صاحت و ساقم

. اینک آیاا زرگاانی منور و ا و روح را در این را ط سنجیم د نهای ا وس ید محم گزار

ق(، تحات 422ق( و خواج نهام المل )م 422ق(، ا راهیم ینال )م 422چون: طغرل )م

اند یا اصوالً هیچ ارتباط م ناداری میان این اشخاص های ا وس ید وده تأثیر افکار و اندیه

هاای ا وسا ید در رفتاار ود نداشات یاا اصاالً آماوزه ا خانقاه و مجالس وعظ ا وس ید وجا

ها در ارتباط ا مردم مؤثر وده است، از جمل مواردی است ک س ی در تبیین آن حاکمیت

داریم.

غزنویان و آغاز تحوالت جدید در خراسان

ق( در خراسان، رای مردم این منطق پیامد مثبتی را ا 229ا944گرفتن غزنویان ) قدرت

یافات و هام شاامل . این موضوع، هم رای اقهاار اجتمااعی مصاداق مای نداشتهمراه

. رخی، علت آن را نبود پایگاهی مردمی در ین شد اصحاب علم و فلسف فِرَق کالمی می

شاید همین امر و نیز عدم ت لق خاطر حکمرانان غزنوی منطق 2دانند. مردم خراسان می

‌.141،‌ص‌اءالنهرغزنویان‌و‌فلسفه‌و‌کالم‌در‌ماور.‌مهدویان،‌1


تباط مبتنی ر ترس و ارعاب میان مردم و حاکمان جدیاد خراسان، دلیلی ر ایجاد نوعی ار

م تقد است: سلط غزنویان ر والیات، یهتر ر اصل ارعاب مبتنی 2م(1122 ود. اسورث )

ود و این کار را محمود غزنوی از طریق توس دستگاه جاسوسی و کارگزاران رید انجام

داد. می

شدت نهامی شکل گرفتا اود، تنهاا ایی در چنین ساختارِ تقریباً جدیدی ک در فو

جایگاهی ک رای مردم خراسان و حتی تمامی قلمرو غزنویان در نهر گرفتا شاده اود،

هاا و تاأمین نیازهاای موقا مالیاات رداری مطلق از حاکمیت و پرداخاتِ ا صرفاً فرمان

، اجتمااعی هاای جویان ترکان غزناوی، تماامی جنبا نگاه سلط 1اقتصادی حکومت ود.

گرفت ک آثار خود را حتی در حوزه علاوم و در قالاب ایان فرهنگی و اقتصادی را در رمی

سازد ک : ق( متجلی می441ق(خطاب ا وریحان یرونی )م 412کالم سلطان محمود )م

9«؛ ن سلطنت علم خوی . اگر خواهی از من رخوردار اشی، سخن ر مراد من گوی»

توان مالحها نماود؛ زیارا نگااه یت را در رخورد ا مقول م هب نیز می ازتاب این وض

م هب، یهتر از آنک رخاسات از اعتقااد قلبای اشاد، مبتنای ار منف ات «غزنویان»

از قاول ا اوالفتح 4ق(411شخصی و کسب مهروعیت عمومی ود؛ تا آنجا کا عتبای )م

، ]و[ دیان فقاط ، فق فقط فق ا وحنیف در عهد سبکتکین»نویسد: ه.ق( می412 ُستی )م

ق( دلیل آنک در غزن و غاور و 921تا 911زیرا سبکتکین ) 2 «دین محمد ن کرام ود.

، ودند« کرامی»های قدرت را نیان گ اشت و مردم این نواحی ر م هب غرجستان، پای

‌.141،‌ص‌1،‌ج‌تاریخ‌غزنویان‌باسورث،‌.1

‌.151.‌همان،‌ص‌2

.12،‌ص‌چهار‌مقاله.‌نظامی‌عروضی،‌3

‌در‌مورد‌خاندان‌سبکتکین‌است.‌تاریخ‌عتبیعبدالجبار‌عتبی،‌نویسنده‌‌.‌ابونصر‌محمدبن5

.313،‌ص‌تاریخ‌یمینی.‌عتبی،‌4


در زماان 2 کردناد. کرد و این گروه، در یهاتر اماور دخالات مای از این م هب حمایت می

محمود غزنوی، تلوّن م هبی حاکمان شدت یهتری گرفت؛ تا حدی ک در نگاه مورخان و

ق( 142. راوندی )م اشد محققان، در اره اعتقادات م هبی سلطان محمود اختالف نهر می

محماود »و اسورث م تقاد اسات: 4وی را شاف ی، 9 (2921غبار )م 1م هب، او را حنفی

2«ب کرامی داشت. سپس، حنفی شد و پس از آن، م هب شاف ی در آمد.ا تدا م ه

، تهی ، در هر شاکل آن جایگااهی نداشات و قدر مسلم در اعتقادات م هبی غزنویان

. ینای نهاده اود ، متکلمان و م تزلا نیاز پای طب اً در این دیدگاه، جایی رای فالسف

های حکومات صرفاً در راستای توج سیاست های آموزشی و ت لیمی رو، تمامی رو ازاین

، هاای مختلای ما هبی رسد، از میان گاروه و مناف اهل تسنن قرار داشت؛ اما نهر می

تاوان در . علت آن را هم می غزنویان را ا صوفیان اختالفی نبود یا این اختالف، کمتر ود

آنجا ود ک جالل همایی نفوذ کرامی تا 1دانست. «کرامی »نفوذ متصوف از طریق م هب

م تقد است، سلطان محمود غزنوی، خود اطناً از فرق کرامی وده است.از سوی دیگار، 1

فرد تصوف خراسان ود ک ت امالت میان صاوفیان و علت این امر، خصوصیات منحصر

تاوان اا وجاود فهاارهای رو، دوره غزنوی را مای . ازاین ساخت حاکمیت را گریزناپ یر می

تصاوف »، دوران رواج تدریجی، اما پیوست های فکری و عقیدتی موجود علی تمامی گروه

.315.‌همان،‌ص‌1

‌.451،‌ص‌تاریخ‌تحوالت‌اجتماعی.‌مرتضی‌راوندی،‌2

‌.‌میرغالم‌محمد‌غبار.‌3

5‌ ‌غبار، ‌تاریخ. ‌مسیر ‌در ‌افغانستان ‌ج ‌ص‌1، ،111‌ ‌دامادی، ‌ابوالخیر(،‌‌ابوسعیدنامه؛ ‌ابوسعید ‌)زندگی

‌.21ص‌

‌.143،‌ص‌1،‌ج‌تاریخ‌غزنویان.‌باسورث،‌4

‌.33ـ‌‌2،‌ص‌«کرامیه‌و‌تصوف».‌سید‌باقر‌حسینی،‌5

‌.54،‌ص‌اسالم‌در‌تصوف‌.‌همایی،4


خصوص های رو ازدیاد و تهکیل مجالس وعظ مت دد، . وجود خانقاه تدانس« خراسان

ق( در اره ا وس ید ا والخیر 211)م 2منور های محمد ن مجالس سماع و ش ر ک در گزار

. ا وجود این، هیچ دلیل و مدرکی ناظر ر وا ساتگی متصاوف آمده، مؤید همین نهر است

ک آنهاا را ؛ البت این فرض شامل کرامی ا چنان نیستاین زمان در ار غزنویان موجود

گردد؛ چون ما هب کرامیا دارای گارای دلیل رخی عقایدشان صوفی دانیم ا نمی

ای را صوفیان ود ک در زمان مورد حث، توانست ودند در حکومت غزنویان جایگاه ویژه

1کسب نمایند.

رابطه ابوسعید ابوالخیر با غزنویان

رسد کا دوران ق(، چنین نهر می441ا921ا توج دوران زندگی ا وس ید ا والخیر )

خصاوص دوران رشد و الندگی و یهتر زمان زندگی وی، مقارن ا حکومت غزنویاان، ا

. ق( اوده اسات 491ا412ق( و سلطان مس ود غزنوی )412ا921سلطان محمود غزنوی )

اند پدر شیخ ما ) اا و ا اوالخیر(، گفت »منور آمده: محمد نو از قول المرال داللت حیددر کتاب

های آن سلطان محمود را عهیم دوست داشتی و او در میهن سرایی کرد؛ ر دیوار و سقی

ا توجا 9.«، نام سلطان محمود و ذکر خدم و حهم و پیالن و مرکب او نق فرمود... نا

رساد کا ادعاای الخیر، چنین ا نهار مای دوران زندگی سلطان محمود و ا وس ید ا و

تواناد چنادان صاحیح نمی 4،«شیخ کودک ود»منور در مورد اینک در آن زمان: محمد ن

ساال سالطنت وی از ساال 99یاا 91 اشد؛ زیرا دوران حکومت سلطان محمود، ا کسر

‌کتاب‌1 ‌است‌که ‌بوده ‌ابوالخیر ‌ابوسعید ‌نوادگان ‌از ‌ابوالخیر. ‌فی‌مقامات‌شیخ‌ابوسعید ‌التوحید را‌‌اسرار

‌صدوسی‌سال‌پس‌از‌مرگ‌او‌به‌رشته‌تحریر‌درآورده‌است.

.33ـ‌‌2،‌ص‌«و‌تصوف‌کرامیه».‌سید‌باقر‌حسینی،‌2

‌.15،‌تصحیح:‌ژوکوفسکی،‌ص‌شیخ‌ابوسعید‌اسرار‌التوحید‌فی‌مقاماتای،‌‌منور‌میهنه‌.‌ابن3

‌.‌همان.5


تیم کا رو هس ق، ا فردی رو 921ق( و ا توج سال تولد ا وس ید، ی نی 412فوت )

2نماید چنین انتسا ی، قا ل قباول اشاد. سالگی است و ید می 91یا 91در سنّ حداقل

هایی را نیز چنین داستان (م2992) 1البت سوای اختالفات فوق، محققانی چون فریتس مایر

منور از ذکر این داستان، دستیا ی دو مطلاب اسات؛ اوّل اما هدف محمد ن 9اند؛ رد کرده

های زمان تفاوت قدرت ا فردی ی خواست ا وس ید را از همان ا تدای زندگی یاینک م

هاایی از ایان دسات، در خواست جایگاه وی را ا ذکر داستان و دیگر اینک می نهان دهد

میان مردم عنوان فردی غیر وا ست حکومت زمان اال برد.

و ی، سند محکم و م تبری در دست نیسات از روا ط ا وس ید ا والخیر ا حکومت غزنو

منور را مالک قرار دهیم ا ک آن هم قا ل تردید است ا از های محمد ن چنانن گزار

دهاد؛ از جملا رخاورد آیاد، ارتبااط خاو ی را نهاان نمای هم چیزی ک ا دسات مای

اسات محمود غزنوی ا رخی زرگان م هبی نیها ور در خصوص اقدامات ا وس ید سلطان

ای دهد؛ لک یهتر، ناشای از رخاورد فرقا ک آن نیز هیچ عمل یا ارتباطی را نهان نمی

ا عنوان قدرتمندترین جریان م هبی دوران سابکتکین و « کرامیان»است ک از سوی

محمود غزنوی ا علی ا وسا ید صاورت گرفات و گویاا ناشای از قسمتی از دوران سلطان

ی است جدیدالورود نیها ور ک از میهنا آماده و دعاوی شیخ»احساس خطر از جانبِ

فرماید کند و سماع می های اتکلّی می گوید و... پیوست دعوت کند و مجلس می صوفی می

منور عنوان شکایت زرگان م هب در شرحی ک محمد ن 4.«کنند... و جوانان رقص می

ت، دعاوی فوق عنوان دالیال سلطان محمود آورده اس« اصحاب رأی»و « کرامی »

‌.‌55،‌ص1،‌ج‌تاریخ‌غزنویان.‌باسورث،‌1

2. Fritz Meier.

‌.345،‌ص‌ابوالخیر‌از‌حقیقت‌تا‌افسانه‌ابوسعید.‌مایر،‌3

‌ابوسعید‌میهنه5 .‌‌ ‌شفیعی‌کدکنی،‌ص‌اسرار‌التوحید‌فی‌مقامات‌شیخ‌ابوسعیدای، ‌تصحیح: ‌ابو‌روح،‌51، ؛

‌.11،‌ص‌سخنان‌ابوسعید‌ابوالخیرحاالت‌و‌


شکایت ذکر شده است ک خود، یانگر وض یت م هبی رایج در زمان غزنویان است؛ ی نی

تفوق و رتری م اهب مورد حمایت حکومت و ممنوعیت هرگون حرکت اعتقادی دیگر ک

دهناده نگااه ، همنناین نهاان و شا رخواندن « ساماع »مغایر ا این اعتقاد اشد؛ از جمل

و شا ر « ساماع »گری است؛ زیرا غیر از و دیگر فرق اهل تسنن صوفی« کرامیان»

، خوردن لوزین )نوعی شیرینی است ک از شکر و گالب و اادام و پسات سااخت خواندن

دانناد؛ اماا واکان شود( و مرغ ریان را از سیرت زاهدان و ش ار صوفیان، دور مای می

، شاف ی و ا وحنیف نهینند و تفحص حال او ائم فریقتین» : محمود مبنی ر اینک سلطان

تاوان از چناد ُ اد را می 2«، ر وی رانند کنند و آنن از مقتوای شرع ر وی متوج شود

مورد توج قرار داد:

ای نماید؛ خواهد خود را درگیر منازعات فرق ا یا اینک نمی

یا ناد، از ماردم در مجاالس او حواور مای ار جم کثیری ا یا ورود رقیبی ک ی

ای خاص )کرامی ( در ، از قدرت یکدست فرق ای ت ادلی در نیها ور تلقی شده تواند وزن می

محمود مقول م هب، یهاتر ی شهر کاهد ک البت این فرض، ا نگاه ا زاری سلطان

همخوانی دارد؛

توان از است؛ البت این م نا را میچهمی تصوف داشت ا یا اینک سلطان هم گوش

1توسط وی دست آورد.« ایزید سطامی»زیارت قبر

قدر مسلم این است ک هیچ گزارشی از رخورد حکومت ا ا وسا ید و پیاروان وی در

، خاصا ا او کوب م تقد است در نیها ور گهگاه صاوفی نیها ور، موجود نیست؛ حتی زرین

تفاااوتی یااا ایاان اای 9کردنااد. محمااود( دلر ااایی ماای لطانای، از او )ساا ساا ید میهناا

دیگری یافت و گویا روا ط صوفیان ا شکل« مس ود سلطان»ها از زمان داشتن چهم گوش

‌.‌همان.1

‌.343و‌‌342،‌ص‌افسانه‌تا‌حقیقت‌از‌ابوالخیر‌ابوسعید.‌مایر،‌2

‌.51،‌ص‌با‌کاروان‌حلهکوب،‌‌.‌زرین3


مسا ود ا گزارشی از دیدگاه سالطان صا یخدبیهق . در اعیان قدرت، چندان مناسب نیست

ت شنودم ک هر کجاا متصاوفی را ... و چند دف »نویسد: . یهقی می دهد صوفیان خبر می

، خندیدی تر از پالس دیدی یا سوهان سبلتی را دام فراق نهاده یا پالسی پوشیده دل سیاه

گزارشای از المارال داللت حیادددهمنناین، در 2«و ونصر را گفتی: چهم اد دور از والنیاان.

ایان داری مردماان آورده است ک علات طارف « میهن »مس ود لهکرکهی سلطان

. نماید را می« میهن »منطق از سلجوقیان، مورد غوب سلطان قرار گرفت و قصد حمل

های شهر روی . درب گویا در این واق ، ا وس ید ا والخیر هم طرف مردم را گرفت است

سپاه سلطان ست شده و مردم این مقدار سانده نکارده، ا قتال سار ازان از پهات

وی تیرانداز از مردان شهر میهن ا دساتور . فرمان قط دست چهل ازندپرد حصارها می

مسا ود »مس ود و گریستن شیخ ا وس ید از این واق و اینک شایخ عناوان نماود: سلطان

گزارشی نیامده و گردیازی در صا یخدبیهق از این واق ، در 1« برید.دست مُل خوی را

... و چون هار »نویسد: هم اصل ماجرا را مر وط شهر سرخس دانست و می زیندالألخبا

مس ود( سوی اورد آمد ک خبر یافت ود ک طغرل ترکمان آمد... و چون امیر آمد، )سلطان

شهید او )طغرل( را نیافت، از راه میهن سوی سرخس آمد و مردمان حصار را وای را

صاا یخددحتی این مطلب ک گردیزی مت کر شده، در 9... .« یدندکهتند و وی را دست بر

. نا راین، دلیل مستحکمی مبتنی ار قتال ماردم منطقا میهنا توساط نیز نیامده بیهق

. طور مس ود غزنوی و قی ماجرای شیخ ا وس ید، در متون تاریخی موجود نیست سلطان

، یهاتر از هاا مانند سیاری از حکومات ، ه کلی، نگر غزنویان مقول م هب و صوفی

آنک رخاست از اعتقاد قلبی اشد، مبتنی ر منف ت شخصی، کسب مهروعیت عماومی و

‌.542،‌ص‌تاریخ‌بیهقی.‌بیهقی،‌1

‌.143،‌تصحیح:‌شفیعی‌کدکنی،‌ص‌اسرار‌التوحید‌فی‌مقامات‌شیخ‌ابوسعیدای،‌‌.‌ابوسعید‌میهنه2

‌.535،‌ص‌زین‌األخبار.‌گردیزی،‌3


هاای اعتقاادی و دینای ساران حکومات های سیاسی ود. این م ناا را از چارخ اندیه

تاوان ترین حاکمان غزنوی می مس ود عنوان مهم غزنوی، از سبکتکین گرفت تا سلطان

2مهاهده نمود.گیاری از ما هب در ناوعی آغاازگران هاره شااید تاوان غزنویاان را ا

تاوان ا توج شرایط ما کور، مای 1های سیاسی و حکومتی محسوب نمود. گیری جهت

حدس زد ک تأثیرگ اری ا وس ید ر وض یت اجتماعی و فوای م هبی حااکم ار جام ا

و شاید این محدودیت، ا جاوّ حااکم ار منطقا عصر غزنوی، سیار محدود وده است

گیر در م هب و ، سخت کار ، محافه مردمانی سیار محتاط« اسورث»نیها ور ک قول

قاعادتاً در 9گاردد. خواهان حفظ موق یت اجتماعی و سیاسی موجود شهرشان ودند، ازمی

هر گونا ت صاب ما هبی کا ، آزادمنهان و دور از ای، رفتارهای متساهالن چنین جام

توانست مورد توج اقهار فرو دسات جام ا یافت، تنها می توسط شیخ ا و س ید ظهور می

داران ا وس ید را اقهار متوساط و فارو دسات . همین دلیل نیز یهترین طرف قرار گیرد

منور صاورت مفصال در کتااب ، محمد ن داران دادند ک از این طرف جام تهکیل می

های پُرتجمل شیخ، چ در نیها ور و چ در میهن ، یانگر . ضیافت ود صحبت نموده استخ

خصاوص ا ، ا های صوفیان زمان ها ا طریقت مهرب خاصّ عرفانی اوست ک فرسنگ

؛ ا تفاوت داشات 4گری ودند، رفتارهای خه و زاهدان گروه کرامی ک مدعی صوفی

صاوفی اا اره ریاان و لوزینا 911ر نیهاا ور کا از عنوان نمون ، شرح ضیافت شیخ د

یا گفت 2پ یرایی نمود و یا ضیافتی ا هزار تن از خواص و عوام و رافروختن هزار شم

‌بعد.‌به‌‌143،‌ص1،‌ج‌تاریخ‌غزنویان.‌باسورث،‌1‌.134،‌ص‌2،‌ج‌تاریخ‌ادبیات‌ایرانصفا،‌‌.‌2‌.112،‌ص‌1،‌ج‌تاریخ‌غزنویان.‌باسورث،‌3‌.33ـ‌‌2،‌ص‌«کرامیه‌و‌تصوف».‌سید‌باقر‌حسینی،‌5‌ابوسعید‌میهنه4 .‌‌ ‌شفیعی‌کدکنی،‌ص‌سعیداسرار‌التوحید‌فی‌مقامات‌شیخ‌ابوای، ‌تصحیح: ‌ابو‌روح،‌32، ؛

‌.12و‌‌11،‌ص‌حاالت‌و‌سخنان‌ابوسعید‌ابوالخیر


در ی دعوت، هزار دینار و زیادت خارج »خواج حسن مودب، خادم خاص شیخ ا وس ید:

نفاوذ ا وسا ید در خراساان، ، گساتر دامنا های متکلفان جدای از این خرج 2«کرد. می

ق( 412)م 1آوردن مریدان و شاگردان دیگر صوفیان چون قهیری ویژه نیها ور و روی

ساال ا وسا ید در شاهر . حواور یا راحتی از آن گ شت ای نبود ک توان وی، مسئل

تن( وی شده اود. آننا ای از 11کم نیها ور، موجب ج ب مریدان قهیری )دست

داشات، دورشادن از خصاوص نیهاا ور محتارم مای هم ا وس ید را نزد مردم خراسان،

رفتارهای خه زاهدان و رخورد متسااهالن وی اا هما مخالفاان و موافقاان خاود و

های نوین در مسل صوفیان وده اسات. شا رخواندن و پرداختن مسائل جدید و رو

داران زیاد ین طبقات مختلی جام از هر قهر و کردن، دو عاملی ود ک هم طرف سماع

های متهرع جام . اصرار سطحی داشت و هم منکران و مخالفان سرسختی در میان گروه

در هر مکانی و زمانی ک مقتوی « سماع»شیخ ر خواندن ش ر ر منا ر ذکر و پرداختن

ودن سماع ک حکم مباح داشت حال ود، حتی مت صبانی چون استاد امام قهیری را وا می

شااید تاوان رفتاار 9«، شیخ را مباح است و مسالّم. سماع»را صادر کند و اقرار نماید ک :

های مردم جام از تماامی آننا ا ناام دیان خواناده ا وس ید را تبلور آرزوها و خواست

درساتی وی ، آنن ، شادخواری و شادکامی ، تقوا و پرهیزکاری . وس ت نهر شد، نامید می

هاای طبی ای های سخت فهمیده ود، این ود کا نفای لا ت در طی هفت سال ریاضت

توان ا زندگی طبی ی، مرد خدا ود و ا افزاید؛ لک می زندگی، چیزی ر م نویت افراد نمی

هاای ا توج اینک کتاب 4مردم نهست و دادوستد کرد و ی دَم از یاد خدا غافل نبود.

‌.53،‌تصحیح:‌شفیعی‌کدکنی،‌ص‌ابوسعید‌شیخ‌مقامات‌فی‌التوحید‌اسرار‌ای،‌میهنه‌.‌ابوسعید12‌ ‌قرن ‌شاعران ‌تصوف‌و ‌بزرگان ‌از ‌شیخ‌المشایخ، ‌و ‌زین‌االسالم ‌معروف‌به ‌قشیری، ‌عبدالکریم پنجم‌.

‌هجری‌قمری‌است.‌.44ص‌‌،کدکنی‌شفیعی‌تصحیح:‌،اسرار‌التوحید‌فی‌مقامات‌شیخ‌ابوسعیدای،‌‌ابوسعید‌میهنه‌.3‌.111و‌‌15.‌همان،‌ص‌5


هاای زنادگی ا وسا ید تماامی جنبا ا حاال دودمنااندالب معیددالبا اللنیردو لت حیدالمرال دال

گری ا وس ید در مسائل سیاسی و اجتماعی عصر پرداخت ، اما هیچ مطلبی در اره واسط

هاای ا وسا ید را یهاتر در قالاب توان تأثیرگ اری . نا راین، می غزنوی اشاره نهده است

ترغیبی و تهویقی در میان اقهار مختلی جام دون ر عهده داشتن تر یتی و ازدارنده یا

شود. رسالتی از سوی حکومت دانست ک در ادام ، یهتر دان پرداخت می

رابطه ابوسعید با ارباب قدرت در عصر سلجوقی

چنانن خواهیم دوران زندگی ا وس ید را کا شاامل اواخار عصارغزنوی و اوایال عصار

مورد توج قرار دهیم، تفکی مههودی قا ل تصور نیست. تصویری ک شود، سلجوقی می

از ا وس ید در متون اد ی،ارائ حاال دودمنااندالب معیددالب اللنیرو 1المرال داللت حیدخصوص 2

، تصویری متفاوت ا دیگر مهایخ صوفی است و یانگر نق ف ال وی در مساائل شود می

یا اد. غزنوی سلجوقی، سوی سیاسی سوق مای اجتماعی است ک ا تغییر حاکمیت

منور رخالف دوران غزنوی، در این دوران )سالجوقی(، اساامی ت اداد زیاادی از محمد ن

نوعی در ارتباط ا ا وس ید و خانقاه وی ودند، همراه زرگان حکومت سلجوقی را ک

ا ایان وضا یت، در حاالتی اشااره . اَشکال مختلی این روا ط، در کتاب خود آورده اسات

حاال دودماناانددتر از سران رده اوّل حکومت سلجوقی، در کتاب تر و در سطحی پایین م تدل

ق(، سران 421ق( و چغری )م 422. این عده، از طغرل )م نیز نقل شده است الب معیددالب اللنیر

‌برای1 ‌مراجعه‌ذیل‌منابع‌به‌توان‌می‌التوحید‌اسرار‌کتاب‌هنری‌و‌ادبی‌اهمیت‌مورد‌در‌اطالعات‌بیشتر‌.

‌نمود:

‌‌میهنه‌ابوسعید‌.‌‌‌‌1 ‌مقدمه،‌ابوالخیر‌ابوسعید‌شیخ‌مقامات‌فی‌التوحید‌اسرارای، ‌شفیعی‌کدکنی، ‌،تصحیح:

‌،‌2،‌ج‌ایران‌ادبیات‌تاریخصفا،‌‌اهلل‌ذبیح‌.3زیرنویس؛‌‌،114،‌ص‌اسالم‌در‌تصوفهمایی،‌‌.‌جالل‌2؛4ص‌

.113،‌ص‌شناسی‌سبکبهار،‌‌الشعراء‌ملک‌.5؛‌131ص‌

‌.13،‌ص‌ابوالخیرودو‌مجلس‌نویافته‌از‌ابوسعید‌‌بیستنیا،‌‌.‌راشدی2


واجا نهاام ق(، خ422 زرگ سلجوقی آغاز شده و تا صاحبان قدرتی چون: ا راهیم یناال )م

شود. اینک تا چ میزان ایان روا اط صاحت ق( و عمید خراسان را شامل می422المل )م

اشد، حثی است ک در این قسمت دان پرداخت خواهد شد. داشت و قا ل استناد می

الف. ابوسعید و سران سلجوقی

رل و منور مدعی است در مالقاتی ک در شاهر میهنا میاان ا وسا ید و طغا محمد ن

2چغری روی داده، شیخ سلطنت خراسان را چغری، و مل عراق را طغرل داده است.

اساساً ناامی از ا وسا ید نبارده و مالقاات الحةداللودو این، در حالی است ک راوندی در

ای ا اا طااهر کا پااره »نویسد: طغرل را ا س تن از اولیا در همدان مت کر گردیده و می

ساخت، در انگهت داشات؛ ها از آن وضو می ، سر ا ریقی شکست ک سال ودیگون شیفت

یرون کرد و در انگهت سلطان کرد و گفت: مملکت عالم چنین در دسات تاو کاردم؛ ار

مجمالداللتا ال یخدددو ناما ددمالج ددر سایر متون تاریخیِ این دوران، چاون 1.«عدل ا ...

یقاین آن . نا راین، ظان قریاب ا ها نهده است ای دین مالقات نیز هیچ اشاره واللقوص

است ک این مالقات، یهتر از آنک صورت واق داشت اشد، رخاست از تماایالت فاردی

ای از کند، نبودن اثار یاا نوشات . آنن این فرض را تقویت می است المرال داللت حیدنویسنده

وان آن را مالک ارزیا ی و نقد آرای او در ااره عرفاان و سیاسات خود ا وس ید است ک ت

و المرال داللت حیدقرار داد؛ اما مالک ارزیا ی ما در مورد ارتباط ا وس ید ا منا قدرت، صرفاً

هاا، اا متاون تااریخی اسات کا در سایاری از قسامت حاال دودمنااندالب معیددالب اللنیر

ار اید پ یرفت ک ا وجود تال رخی محققان ر تأکیاد ناچ . نا راین، همخوانی ندارند

هایج ساند تااریخی کا دلیال 9تأثیرگ اری ا وس ید ر رجال و سالطین عصر سلجوقی،

‌.145ص‌‌،کدکنی‌شفیعی‌تصحیح:‌،اسرار‌التوحید‌فی‌مقامات‌شیخ‌ابوسعیدای،‌‌.‌ابوسعید‌میهنه1

‌.11،‌ص‌راحة‌الصدور‌وآیة‌السرورعلی‌راوندی،‌‌.‌محمدبن2

3‌ ‌برگاری، ‌سلجوقیان». ‌دوره ‌در ‌آن ‌اجتماعی ‌پیامدهای ‌و ‌ص‌«تصوف ‌میهنه31، ‌ابوسعید ‌‌؛ اسرار‌ای،

‌.53،‌تصحیح:‌شفیعی‌کدکنی،‌ص‌مقامات‌شیخ‌ابوسعید‌ابوالخیرالتوحید‌فی‌


. استانی پاریزی نیز ا استناد متن تاریخ ناکتی، محکمی ر این روا ط اشد، وجود ندارد

ک ا توج فاصال زماانی این 2است م تقد تأثیرگ اری اهل خانقاه ر ار اب قدرت

هجری( اا دوران سالجوقی، احتماال اساتفاده از 2و 1زمان نگار تاریخ ناکتی )قرن

صورت مستقیم و غیرمستقیم رای نویسنده فراهم نبوده و ادین لحاا ، المرال داللت حید

تردگی هرچ یهتر . ا توج مطالب فوق و ا عنایت گس ارز استنادی چندانی ندارد

تار و هتار متصاوف اا توان احتماال روا اط نزدیا تصوف در دوران سلجوقیان، می

در مقدما کتااب الحةداللودو سالطین سلجوقی اذعان نمود ک این م نا را حتی صاحب

توان سخن گفت. اما از نفوذ شخصی ا وس ید نمی 1خود آورده است؛

وقی ب. ابوسعید و دیگر دولتمردان سلج

از نهر تاثیرگ اری در حکومات سالجوقی، گاروه دیگاری کا جز طغرل و چغری،

المل و اشخاصی از ایان دسات شوند، افرادی چون: ا راهیم ینال، خواج نهام مطرح می

. ا راهیم ینال، رادر ناتنی طغرل و فاتح شهر نیها ور در ا تادای کاار سالجوقیان اشند می

ا 9آورده است.ال شیخ ا وس ید، مطالبی را منور در سرسپردگی ا راهیم ین . محمد ن است

توج جایگاه ویژه ا راهیم ینال در در ار سلجوقیان، وجود هرگون ارتباطی این وی اا

توانست از چهم تیز ین مورخان عصر سلجوقی دور ماند؛ اما ظااهراً شاواهد ا وس ید، نمی

کناد؛ از دان قائل است، تأیید نمای المرال داللت حیدتاریخی انتسا ی را از آن نوع ک صاحب

ق ا راهیم ک مأمور فاتح ایان منطقا اسات، از 419جمل هنگام تصرف نیها ور در سال

خواهاد کا اصاالً اسامی از زرگان نیها ور جهت ترغیب مردم تسلیم شهر، کم می

آن، از ق یا اندکی پاس از 421ا وس ید رده نهده است. ا توج اینک ا وس ید در سال

ایست یکی از پُرنفاوذترین مهاایخ و ، پس، وی می رود میهن خارج شده و نیها ور می

‌.422و‌‌55،‌ص‌بارگاه‌خانقاه‌در‌کویر‌هفت‌کاسه.‌باستانی‌پاریزی،‌1

‌.31،‌ص‌راحة‌الصدور‌وآیة‌السرورعلی‌راوندی،‌‌.‌محمدبن2

‌.314و‌‌153‌،315،تصحیح:‌ژوکوفسکی،‌ص‌اسرار‌التوحید‌فی‌مقامات‌شیخ‌ابوسعیدای،‌‌منور‌میهنه‌.‌ابن3


، ، ا راهیم ینال از قاضی سااعد تاریخ یهقیصوفیان شهر نیها ور وده اشد؛ اما نقل از

ق( 449و پیهوای حنفیان نیها ور و اسماعیل عبادالرحمان صاا ونی )م « قاضی القوات»

2ای پُرنفوذ در خراسان است، هور شهر و از شاف یان نیها ور ک مت لق خانوادهخطیب مه

1کند تا ا سلجوقیان از در صلح درآیناد. . قاضی ساعد مردم توصی می خواهد کم می

ک در آن، هیچ نامی از 9خواند ای نام طغرل می اسماعیل عبدالرحمان صا ونی نیز خطب

است. نا راین، احتمال هرگون سرساپردگی و ارتبااطی میاان ا اراهیم ا وس ید رده نهده

. ینال و ا وس ید، منتفی است

از ارتباط وی ا ا وس ید یاد شده، المرال داللت حیاددشخصیت مهم و تأثیرگ ار دیگر ک در

ترین وزیر عصر سالجوقی اسات کا اا ق(، زرگ422ا412خواج نهام المل طوسی )

. ایان ورزیده است ام و ا ا وس ید ا والخیر شکل خاص، ارادت میمتصوف صورت تم

نیز گزار شده است؛ ا ایان جوام الحکایاتارادت خواج ، توسط محمد عوفی، صاحب

حال، در متون تاریخی از این ارتباط نیز خبری نیست. ا توج نگر ا زاری خواج

ی حکاومتی کا وی وزارتا را ارای مادت توانست در ایجاد مهروعیت را هرآنن می

ق( مؤثر افتد، ید نیسات روا اط وی اا 422ا421سال وزارت: 19دار ود ) طوالنی عهده

دادند و طور قط ، تأثیر فراوانی ار عصر ک خیل عهیمی را تهکیل می صوفیانِ هم

میال سیاسی اوده جام داشتند، یهتر از آنک از سر اعتقادات شخصی اشد، رخاست از ا

. این ارتباط، تا دان حد است ک حتای رقیاب سیاسای خواجا ، ی نای تااج الملا اشد

ق(، هنگام دگویی از نهام المل در نزد ملکهاه وی را متهم ساخت ک : 422ا والغنائم )م

دهاد کا هزار دینار می 911سال فقیهان و صوفیان و قاریان را وزیر )نهام المل ( هم »

4... .« گمان ِدَر قسطنطنی خواهیم رسید دین حال، سپاهی راست شود، یگر

‌.41،‌ص‌بررسی‌مناسبات‌سلطان‌محمود‌غزنوی‌و‌تساهل‌مذهبی‌.‌کاشانی،1‌.442و‌‌441،‌ص‌تاریخ‌بیهقی‌.‌بیهقی،2‌.251،‌ص‌1،‌ج‌طبقات‌ناصریالدین‌جوزجانی،‌‌؛‌سراج443.‌همان،‌ص‌3‌.11،‌ص‌زبدة‌التواریخناصر‌حسینی،‌‌بن‌.‌علی5


دها اسماعیلیان نیز ک از نزدیکی خواج اا صاوفی خبار داشاتند، از هماین نکتا

استفاده کرده، یکی از اعوای خود را در لباس صوفیان جهت ترور او ماأمور نمودناد و در

المرال داللت حیدن احوال و ا وجود شرح مبسوطی ک در ا تمام ای 2این کار هم موفق شدند.

در اره سرسپردگی نهام المل ا وس ید از دوران کودکی و نوجوانی و حتی دوران وزارت

سند تاریخی مستدلی در این ماورد 1و پس از مرگ ا وس ید خانواده او نسبت داده شده،

خواندن ا وسا ید در جاام ره خطب جوزی در ا موجود نیست؛ حتی نقل قول عزیزی از ا ن

گویا صحیح نبوده 9مهدی واق در غداد و در را ر خواج نهام المل و زرگان سلجوقی،

وده 4«عمام واعظ شیخ ا وس د م مر ن»و هیچ ارتباطی ا ا وس ید ندارد؛ لک فرد م کور

. از ساوی ک دلیل تها اسمی ا ا وس ید ا والخیر، اشتباهاً اساتفاده شاده اسات 2است

خواج نهام المل ن تنها ا وس ید ا اوالخیر و سرساپردگی نام سیاستدیگر، در کتاب

خواج او، ک هیچ صوفی دیگری نیز اشاره نهده و تنها جاایی کا از صاوفیان ناام

پادشاه )ملکهاه( رای استفاده از ایهان در مقاصد جاسوسای اسات: رد، هنگام پند می

اید ک همیه هم اطراف جاسوسان روند ر سبیل ازرگانان و سیاحان و صوفیان و »

، گون از احوال آرند ک تا هیچ شنوند خبر می و درویهان و از هر چیزی می 1فروشان پیرزی

ان در مورد ارتباط ا وس ید ا سران قدرت سلجوقی و ا تو آنن می 1«خبری پوشیده نماند.

‌.231،‌ص‌تجارب‌السلف.‌نخجوانی،‌1

‌.11ص‌‌،کدکنی‌شفیعی‌تصحیح:‌،اسرار‌التوحید‌فی‌مقامات‌شیخ‌ابوسعید‌ابوالخیرای،‌‌ابوسعید‌میهنه.‌2

‌.13،‌ص‌«پشتیبانی‌خواجه‌نظام‌الملک‌از‌صوفیان‌بزرگ‌خراسان».‌عزیزی،‌3

‌ابوسعد‌معمربن5 عمامه،‌از‌مدرسان‌و‌وعاظ‌سده‌پنجم‌در‌نظامیه‌بغداد‌بود‌که‌هنگام‌ورود‌ملکشاه‌و‌و‌‌.

‌نامیدند،‌نزد‌آنها‌قرائت‌نمود.‌می‌نصیحت‌النظامیهاجه‌نظام‌الملک‌به‌بغداد،‌فصلی‌از‌منشأت‌را‌که‌آن‌را‌خو

‌.242،‌ص‌السلف‌تجارب.‌نخجوانی،‌4

‌،‌ذیل‌واژه‌مذکور(نامه‌دهخدا‌لغت.‌فروشنده‌متاع‌و‌کاالی‌فرومایه‌و‌مال‌التجارة‌پست.‌)دهخدا،‌5

‌.‌111،‌ص‌نامه‌سیاست.‌نظام‌الملک،‌4


؛ کساانی ، ارتباط ا وس ید ا ساران محلای اسات اقتباس نمود المرال داللت حیداحتیاط از متن

و رؤسای والیات ک این مسئل هم ا توج 1های نیها ور یا شحن 2چون عمید خراسان

. خواهد ودنق وسی اجتماعی او در خراسان، دور از چهم ن

، قدر مسلّم، فوای اجتماعی ایجادشده در دوره سلجوقیان نسابت ا عهاد غزنویاان

پرواتر ا وس ید را فراهم نمود؛ اما این شرایط، ی از آنک تر و طب اً ی امکان عمل آزادان

های سیاسی و اعتقادی حاصل روا ط صمیمی وی ا سران قدرت اشد، رخاست از اندیه

. در ایجاد مهروعیت عمومی از طریق جلب پهتیبانی علمای دینی و صوفی اود حاکمیت

این حرکت هدفمند، از خراسان آغاز شد و سپس در سراسر امپراطوری سلجوقی گستر

9یافت.

تبیین عبادات زاهدان و اینک آیا سود مادی در تواد ا تقوای راستین است یاا نا ، از

اری از متهرعین و متصوف را ا خاود مهاغول سااخت و جمل مباحثی ود ک ذهن سی

ا وسا ید در 4 طلبانا های کالمی زیادی را موجب گردید. شاید رویکرد دنیایی و رفاه حث

هاای او ا عناوان یا صاوفی ظااهراً ک در آموزه 2ها مندی از ل ات و ن مت مورد هره

نماود داشات ، در یات اش ری و م تقد ا فقا شااف ی و رخاوردار از محبات اهال

؛ چراک در آن زمان، نموده ای را ایفا می ترشدن توده مردم نیها ور او، نق عمده نزدی

این 1... .« ها و م اهب کالمی ها و آرای فرق نمایهگاهی ود رای زم اندیه »این شهر:

؛‌ابو‌31ص‌‌،کدکنی‌شفیعی‌تصحیح:‌،اسرار‌التوحید‌فی‌مقامات‌شیخ‌ابوسعید‌ابوالخیرای،‌‌.‌ابوسعید‌میهنه1

‌.13و‌‌14،‌ص‌حاالت‌و‌سخنان‌ابوسعید‌ابوالخیرروح،‌

‌.11،‌تصحیح:‌شفیعی‌کدکنی،‌ص‌ابوسعید‌شیخ‌مقامات‌فی‌التوحید‌اسرارای،‌‌میهنه‌.‌ابوسعید2

‌.113،‌ص‌«ها‌و‌رویکردها‌کتب‌مهم‌کالمی‌عصر‌سلجوقی؛‌چالشپنج‌م».‌جاللی،‌3

‌.51،‌تصحیح:‌ژوکوفسکی،‌ص‌اسرار‌التوحید‌فی‌مقامات‌شیخ‌ابوسعیدای،‌‌منور‌میهنه‌.‌ابن5

‌خورد.‌)همان(‌می‌شیخ‌تا‌سود‌می‌شکر‌در‌و‌گرفت‌می‌کارد‌به‌شیرین‌خربزه‌سر‌مریدان،‌از‌مریدی»‌.4

‌.25،‌ص‌وقتچشیدن‌طعم‌.‌شفیعی‌کدکنی،‌5


میق خود را نزدیکی و قرا ت فکری و عقیدتی میان مردم و شیخ ا وس ید، زمانی مفهوم ع

دهد ک یادآوری شود در این زمان، رخوردهای کالمی و فقهی و اعتقادی میان نهان می

اله اع قرار داده ود. این هم ، زمانی تبادیل ا های اجتماعی، زندگی مردم را تحت گروه

هاای گری سپاهیان سلجوقی کا هناوز در الیا تازی و غارت گردید ک ترک مصیبت می

جال ظهور یافت و خود را هرازچندگاهی در قالب غاارت و چپااول اماوال شان م شخصیتی

اازار اخالقای و در چنین آشفت 2داد. عمومی و نوامیس مردم شهری و روستایی نهان می

اعتقادی، مسلّم ود ک رفتارها و گفتارهای غالباً موزون و آهنگین ا وس ید ک از جان نیاز

کرد؛ تا آنجا ، حتی مخالفان وی هم خوشایند جلوه می ردم رخاست ود، ر دل سیاری از م

، ویا شادت یهاتری یافتا اود ک سوای اختالفات شی و سنّی ک پس از ساقوط آل

نویسانده 1، در مجالس وعظ ا وس ید در دست است. هایی از حوور علویان نیها ور گزار

ی مهایخ صاوفی( ظانّ نیکاو شی ، در این جماعت )ا وس ید و رخ»م تقد است: النقض

همننین، در اشاراتی ک ا وس ید در اش ار خود 9«اند. ؛ از هر آنک علوی و م تقد وده دارد

شاود؛ رانده، هیچ اثری از یاد خلفای ثالث دیده نمی ر سر منا ر و هنگام وعظ ر ز ان می

اقی مانده است ک وپنج ر اعی منسوب ا وس ید در حدود یستاما در اره امام علی

4 یانگر اهمیت این شخصیت، در اش ار ا وس ید ا والخیر است.

های تصاوف ا وسا ید اود کا رویکرد دنیایی و گریز از انزواطلبی نیز از دیگر ویژگی

ا وسا ید، : »کهای المحجاوب دهنده نیاز مردم زمان است. نا ر نوشات صااحب ان کاس

زنادگی اشارافی 2«زنند. الف فویلت فقر ر ن مت میهرگز از آن دست شیخانی نبود ک

1‌ ‌نیشابوری، ‌ظهیرالدین ‌ص‌سلجوقنامه. ‌ابن13، ‌‌؛ ‌التاریخاثیر، ‌فی ‌الکامل ‌ج ‌ص‌13، ‌بنداری‌4414، ؛‌.514،‌ص‌زبدة‌النصر‌ونخبة‌العصراصفهانی،‌

‌.51و‌‌53،‌ص‌حاالت‌و‌سخنان‌ابوسعید‌ابوالخیر.‌ابو‌روح،‌2‌.114،‌ص‌نقض؛‌معروف‌به‌بعض‌مثالب‌النواصب‌فی‌نقض.‌قزوینی،‌3‌.42،‌ص‌«سیر‌راهیابی‌مفاهیم‌شیعی‌در‌رباعیات‌منصوب‌به‌ابوسعید‌ابوالخیر‌و‌دیگران».‌غالمی،‌5‌.251ص‌کشف‌المحجوب،‌.‌هجویری،‌4


چهایده، خبار از را مای « ط م وقت»ا وس ید و استفاده از ل ای دنیوی ک قول خود

دهاد کا در آن، ی سیر عمیق عرفانی از حق سوی خلق )من الحق إلی الخلق( مای

این شیوه، زمانی ک توأم 2داد. رسالتی جز پیوستن مردم و حمایت از ایهان را نوید نمی

ای جز استقبال عمومی از هر قهر و صانفی و نیاز شد، نتیج ا ش ر و سماع و تساهل می

گاری و مقا لاا ااا . اصااالح دشامنی از سااوی متهارعین از هاار دسات و نااوعی نداشات

ای هاای اسات اره ها، هدف هم رفتارهای وی ود ک جای اساتفاده از رو ناهنجاری

صاراحت و در حاّد فهام ماردم عاادی ا ساخن عصر ، ا کالم صوفیانِ همرایج در

شدن، ودن و ا خلق خدا همراه اعتقاد وی در ین جم 1پرداخت. میاز او شخصیتی را 9

پرداخت ک رخالف جریان تصوف رایاج کا ار روی آب رفاتن و در هاوا پریادن را می

رخاست و دادوستد میان خلق، و در عاین و ، نهست نمود کرامات خارق ال اده محسوب می

نبودن از یاد خدا را کرامت اصلی دانست و در جهت تفهیم آن سایر صوفیان، حال غافل

گنجید و . درک او از رسالت اجتماعی صوفی ک قط اً در قالب زمان او نمی نمود تال می

یافت، دون ش ، نقهای می سا یهتر از حدّ فهم زمان ود، چنانن توسط دیگران ادام

توانست ایفا نماید، سیار از آنن ک تصوف در حیات اجتماعی و اقتصادی جام ایران می

توان اذعان داشات، تصاوفی را کا او جرئت می . شد تر می نمایان ساخت، پُر ارتر و زنده

سیاسای و وخام حاوادث مُبدع آن ود، تصوفی مثبت ا رویکردی اجتماعی ود ک در پیچ

. ها و مغوالن و غلب متهرعین مت صب، دست فراموشی سپرده شد وتازهای ترک تاخت

ای کرد، در واقا ان کااس نیازهاای زمانا اصولی ک او در تصوف عملی خوی تبلیغ می

4. اصل خادمت کرد و ا ایده و حال، رای اصالح آن تال می است ک در آن متولد شده

؛‌شفیعی‌کدکنی،‌35،تصحیح:‌ژوکفسکی،‌ص‌اسرار‌التوحید‌فی‌مقامات‌شیخ‌ابوسعیدای،‌‌منور‌میهنه‌.‌ابن1‌.51،‌ص‌چشیدن‌طعم‌وقت

2‌ ‌نظریانی، ‌ابوالخیر». ‌ابوسعید ‌گفتار ‌و ‌رفتار ‌پنجم؛ ‌قرن ‌اجتماعی ‌و ‌سیاسی ‌تحوالت ‌،‌«اثرگذاری‌.41ص‌‌‌.111ص‌‌،کدکنی‌شفیعی‌تصحیح:‌،ابوسعید‌شیخ‌مقامات‌فی‌التوحید‌اسرارای،‌‌میهنه‌.‌ابوسعید3‌.‌211.‌همان،‌ص‌5


ت صبات انسانی و اعتقادی، راه را رای رسیدن رفتاری مبتنی ر لطای توأم ا دوری از

گردید از تالوت آیات قهر و عا اب نیاز نمود و موجب می آمیز هموارتر می در رفتار محبت

2اجتناب نماید و جای اندیهیدن وعید دوزخ، وعده ههت امیادوار و ماأنوس اشاد.

شیخ ا وس ید در آخر عمر، یاران را جم کرد »ورده: خود آ مصنفاتق( در 191)م 1سمنانی

و گفت: کیست ک از من قبول کند دین دو یت عمل کند؛ تاا مان مقاام خاود را ا او

. یاران گفتند: ای شیخ! آن یت کدام است؟ گفت: تفویض کنم دـس که بپسندید باید ناپسنـب عاشقی خواهی که تا پایان بُدی

3«دــزهر باید خورد و انگارید قن ید خوب ارـد دید و انگـزشت بای

توانسات در ایجااد ا وجود ظلم و یداد سلجوقیان، این نگااه مثبات ا مساائل، مای

ای ایفا نماید. امیدواری آینده و تلطیی روحی اجتماعی مردم خراسان، نق سازنده

نتیجه

در ااره نقا سیاسای و کا حاال دودمنااندالب ماعیدددو المرال داللت حیدهای ا ررسی کتاب

اجتماعی ا وس ید ا والخیر مطالب سیاری را عنوان نموده و مقایس آن اا کتاب تااریخی

خصاوص توساط رساد، نقهای کا ا مرتبط دوران سلجوقیان، چناین ا نهار مای

منور در اره سرسپردگی رخی از سران دولت سلجوقی خانقاه ا وسا ید ترسایم محمد ن

کالمی ک توسط وی شخص ا وس ید و در ارتباط اا ساران سیاسای و گردیده و نفوذ

کام اجتماعی این دوران نسبت داده شده، تا حدودی از واق یت تاریخی دور اوده و دسات

؛ اما ا توج رویکرد اجتماعی تصوف توان از کتب تاریخی دست آورد این م نا را نمی

ویژه نیها ور و منطق میهن از گفتارها خراسان، ا وس ید و استقبال گسترده مردم منطق

‌.142،‌ص‌ابوسعید‌ابوالخیر‌از‌حقیقت‌تا‌افسانه.‌مایر،‌1

احمد‌بیابانکی‌سمنانی،‌از‌بزرگان‌تصوف‌و‌شعر‌پارسی‌در‌قرن‌هفتم‌و‌هشتم‌‌محمدبن‌احمدبن.‌عالءالدوله‌2

هجری‌قمری‌است.

‌.111،‌ص‌مصنفات.‌سمنانی،‌3


و کردارهای ا وس ید ا والخیر ک مبتنی ر اصول متساهالن و شاادکامی و رخاورداری از

ل ای دنیوی در چارچوب انسانی و م تدالنا و اجتنااب از انزواطلبای و اعتقاادات خها

آمیز کا تماامی ت و رفتار محبتزاهدان است و نیز تأکید قولی و عملی وی ر اصل خدم

راحتی از تأثیرات اجتمااعی توان های مردم زمان اوست، نمی آن، در واق ، تجلی خواست

. ا وس ید و مکتب صوفیان وی گ شت و هم آنها را یکسره نادیده گرفت

سا ی دارد در کناار تاأثیرات المارال داللت حیادددتوان اذعان داشات، صااحب نا راین، می

هاایی اجتماعی ا وس ید ر جام ، از اثرگ اری او ر اصحاب قدرت زمان سالجوقی نمونا

عرض نماید یا وی را در ارتباط ا حکومت و مؤثر ر رفتارهای طبق حاکم در کاه فهار

الادین ، جمال حهای محمد منور و ا و رو ر رفتار مردم جام نهان دهد؛ اما ا مقایس ادعا

س ید ا سران قدرت و مقایس این ادعا ا مدارک و اساناد تااریخی، متوجا ا ی ن اهلل لطی

شویم در نوع و میزان این ارتباط، تا حدودی غلو شده است؛ ولی ا این حال، ا وسا ید می

در کند ا دور ودن از مرکز قدرت و ا والخیر، شخصیتی کامالً اجتماعی است ک تال می

، تصوفی را رواج دهد ک رویکردی اجتماعی و مثبت داشت اشد و چنانن ودن کنار مردم

، هدف این وده ک دین وسایل ، از فهاارهای ا اصحاب و سران قدرت ارتباطی داشت

، اقتصادی و در مجموع ظلم ر مردم کاهد؛ دون آنک نیازمند ا ایجااد روا اط سیاسی

ت وده اشد و یا چون سیاری از مهایخ صوفی پس از خود، تبدیل ا تنگاتنگ ا حاکمی

خوار حکومت شده و ارتباط ا سران قدرت را رای خود کرامتی دانست تا دان افتخار جیره

، هادفی جاز کااه آالم نماید و دین صورت، نهان داد ک ا توج رفتار و اقدامات

ای ، مقدما ننگ نیست. این خصوصیات مکتب ا وس ید مردم نداشت و چندان در ند نام و

اودن ، از وجاوه ود ر روند تکامل مکتب تصوف خراسان ک وج اجتمااعی و مردمای

متمایزکننده آن، از مکتب متصوف عراق است.


منابع‌.1333،‌تهران:‌اساطیر،‌‌،‌مترجم:‌حمید‌رضا‌آژیر‌الکامل‌فی‌التاریخ،‌‌محمد‌بن‌،‌علی‌اثیر‌ابن .1

،‌به‌سـعی‌و‌اهتمـام:‌والنتـین‌‌‌‌‌اسرار‌التوحید‌فی‌مقامات‌شیخ‌ابوسعید،‌‌،‌محمد‌ای‌منور‌میهنه‌ابن .2

‌.1314،‌مطبع‌الیاس‌میرزا‌بور‌آغانسکی،‌‌ژوکوفسکی‌و‌پطرز‌بورغ

،‌‌،‌مقدمـه‌اسرار‌التوحید‌فی‌مقامـات‌شـیخ‌ابوسـعید‌ابـوالخیر‌‌‌‌منور،‌‌ای،‌محمدبن‌ابوسعید‌میهنه .3

‌.‌1331درضا‌شفیعی‌کدکنی،‌تهران:‌انتشارات‌آگاه،‌پنجم،‌تصحیح‌و‌تعلیقات:‌محم

،‌مقدمـه،‌تصـحیح‌‌‌حاالت‌و‌سخنان‌ابوسعید‌ابوالخیر،‌‌سعید‌ابی‌بن‌اهلل‌الدین‌لطف‌،‌جمال‌ابو‌روح‌ .5

‌‌.1335،‌تهران:‌انتشارات‌سخن،‌‌:‌محمدرضا‌شفیعی‌کدکنی‌وتوضیحات

.‌1352،‌تهران:‌امیرکبیر،‌‌،‌ترجمه:‌حسن‌انوشه‌1،‌ج‌‌تاریخ‌غزنویان،‌‌،‌ادموند‌کلیفرد‌باسورث .4

.1335،‌تهران:‌نشر‌علم،‌بارگاه‌خانقاه‌در‌کویر‌هفت‌کاسهباستانی‌پاریزی،‌محمدابراهیم،‌ .5

‌ترجمـه:‌،‌‌سـلجوقی‌‌سلسـله‌‌تـاریخ‌‌؛‌العصـر‌‌ونخبـة‌‌النصـر‌‌زبدة،‌‌علی‌بن‌فتح،‌‌اصفهانی‌بنداری .4

.1345ایران،‌‌فرهنگ‌بنیاد،‌تهران:،‌‌خلیلی‌محمدحسین

.2435،‌تهران:‌امیرکبیر،‌چهارم،‌2،‌ج‌شناسی‌سبکبهار‌)ملک‌الشعراء(،‌محمدتقی،‌ .3

فردوسی،‌دوم،‌‌دانشگاه‌مشهد:‌فیاض،‌اکبر‌علی‌دکتر‌کوشش:‌به،‌‌بیهقی‌تاریخ‌،‌ابوالفضل،‌‌بیهقی .1

2435.‌

تصــوف‌و‌پیامــدهای‌اجتمــاعی‌آن‌در‌عصــر‌»پرگــاری،‌صــالح‌و‌ســید‌مرتضــی‌حســینی،‌ .11

‌.1331،‌پاییز‌3،‌مجله‌تاریخ‌در‌آیینه‌پژوهش،‌سال‌هفتم،‌ش‌«سلجوقیان

نامـه‌‌‌،‌فصل‌«ها‌و‌رویکردها‌پنج‌مکتب‌مهم‌کالمی‌عصر‌سلجوقی؛‌چالش»،‌‌،‌غالمرضا‌جاللی‌ .11

‌.1333،‌پاییز‌و‌زمستان‌‌34و‌‌35،‌ش‌‌مشکوة

،‌‌،‌ترجمه:‌جلیـل‌نظـری‌‌‌زبدة‌التواریخ؛‌اخبار‌األمرا‌والملوک‌السلجوقیة،‌‌ناصر‌بن‌،‌علی‌حسینی‌ .12

‌.‌1332انتشارات‌دانشگاه‌آزاد‌اسالمی‌واحد‌فیروزآباد،‌

،‌‌وچهارم‌،‌سال‌چهل‌،‌مجله‌ادیان‌و‌عرفان‌«کرامیه‌و‌تصوف»،‌سید‌باقر‌و‌قربان‌علمی،‌‌حسینی‌ .13

‌.1311،‌بهار‌و‌تابستان‌1ش‌


،‌دوم،‌‌رات‌دانشگاه‌تهران،‌تهران:‌انتشا‌«زندگی‌ابوسعید‌ابوالخیر»‌ابوسعیدنامه،‌‌،‌محمد‌دامادی‌ .15

1345.

،‌زیر‌نظر‌دکتر‌محمد‌معین‌و‌جعفر‌شهیدی،‌تهران:‌انتشـارات‌‌نامه‌دهخدا‌لغتاکبر،‌‌دهخدا،‌علی .14

ش.1343و‌نشر‌دانشگاه‌تهران،‌چاپ‌اوّل‌از‌دوره‌جدید،‌پاییز‌

رفی‌،‌خواجه‌یوسف‌همدانی‌و‌عاودو‌مجلس‌نویافته‌از‌ابوسعید‌ابوالخیر‌بیستنیا،‌اکبر،‌‌راشدی .15

.1315،‌تهران:‌انتشارات‌فرهنگ‌معاصر،‌‌ناشناخته

اقبـال،‌‌‌محمـد‌‌تصحیح:‌و‌بررسی،‌‌السرور‌وآیة‌الصدور‌راحة،‌‌سلیمان‌بن‌علی‌محمدبن،‌‌راوندی .14

‌.1335تهران:‌اساطیر،‌اوّل،‌

:‌شـرکت‌سـهامی‌‌‌‌،‌تهـران‌‌سه‌جلـد‌در‌یـک‌جلـد‌‌‌‌تاریخ‌تحوالت‌اجتماعی،،‌‌راوندی،‌مرتضی .13

‌.‌1343های‌جیبی،‌دوم،‌‌کتاب

.2434،‌تهران:‌انتشارات‌جاوید،‌سوم،‌‌با‌کاروان‌حله،‌‌،‌عبدالحسین‌کوب‌زرین .11

‌.1351،‌تهران:‌چاپ‌امیرکبیر،‌چهارم،‌جستجو‌در‌تصوف‌ایرانـــــ‌،‌ .21

،‌تهران:،‌انتشارات‌دنیای‌‌جلدی‌‌2،‌طبقات‌ناصری،‌‌،‌منهاج‌الدین‌عثمان‌سراج‌الدین‌جوزجانی .21

‌.1352کتاب،‌

،‌تهـران:‌علمـی‌و‌فرهنگـی،‌دوم،‌‌‌‌‌،‌تصحیح:‌نجیب‌مایـل‌هـروی‌‌‌مصنفات،‌‌الدوله‌،‌عالء‌سمنانی .22

1341.

،‌تهـران:‌نشـر‌‌‌از‌میراث‌عرفان‌ابوسعید‌ابوالخیر‌؛چشیدن‌طعم‌وقت،‌‌،‌محمدرضا‌شفیعی‌کدکنی .23

.1334سخن،‌

.1353،‌انتشارات‌فردوس،‌نهم،‌2،‌جلددر‌ایران‌تاریخ‌ادبیاتاهلل،‌‌صفا،‌ذبیح .25

‌.1354،‌تهران:‌بنگاه‌ترجمه‌و‌نشر‌کتاب،‌دوم،‌‌نامه‌سیاست،‌خواجه‌نظام‌الملک،‌‌طوسی .24

،‌تهـران:‌‌‌خان‌افشـار‌‌،‌به‌اهتمام:‌میرزا‌اسماعیل‌نامه‌سلجوق،‌‌،‌خواجه‌امام‌ظهیرالدین‌نیشابوری .25

‌.1332،‌‌خاور

،‌بـه‌کوشـش:‌‌‌‌ظفر‌جرفادقانی‌بن‌،‌ترجمه:‌ابوشرف‌ناصح‌تاریخ‌یمینی‌،‌عبدالجبار‌،‌محمدبن‌عتبی .24

‌.‌1332،‌تهران:‌انتشارات‌علمی‌فرهنگی،‌‌جعفر‌شعار


نامـه‌‌‌،‌فصـل‌‌«پشتیبانی‌خواجه‌نظام‌الملک‌از‌صوفیان‌بـزرگ‌خراسـان‌‌»،‌‌،‌حشمت‌اهلل‌عزیزی .23

‌.1333،‌‌،‌تهران‌13،‌ش‌‌،‌سال‌پنجم‌پژوهان‌تاریخ

جا[:‌مرکـز‌نشـر‌انقـالب،‌چهـارم،‌‌‌‌‌‌،‌]بی‌1،‌ج‌‌افغانستان‌در‌مسیر‌تاریخ،‌‌‌د،‌میرغالم‌محم‌غبار .21

1353‌.‌

سیر‌راهیابی‌مفاهیم‌شیعی‌در‌رباعیات‌منسوب‌بـه‌ابوسـعید‌ابـوالخیر‌و‌‌‌‌»،‌‌،‌محمدمهدی‌غالمی .31

،‌دو‌‌،‌دانشگاه‌اصـفهان‌‌،‌دانشکده‌ادبیات‌و‌علوم‌انسانی‌شناسی‌ادب‌فارسی‌،‌مجله‌متن‌«دیگران

‌.‌1313،‌زمستان‌‌25،‌پیاپی‌‌5،‌ش‌‌دساله‌جدی

الـدین‌‌‌:‌جالل‌،‌مصحح«بعض‌مثالب‌النواصب،‌فی‌نقض»معروف‌به‌؛‌‌نقض،‌‌قزوینی،‌عبدالجلیل .31

‌.1334محدث‌ارموی،‌تهران:‌انجمن‌آثار‌ملی،‌

،‌بـه‌تصـحیح:‌‌‌‌احمـد‌عثمـانی‌‌‌بـن‌‌،‌ترجمـه:‌حسـن‌‌رساله‌قشیریههوازن،‌‌بن‌قشیری،‌عبدالکریم .32

‌.1345فروزانفر،‌تهران:‌انتشارات‌علمی‌و‌فرهنگی،‌الزمان‌‌بدیع

نامـه‌‌‌،‌تـاریخ‌‌«محمـود‌غزنـوی‌و‌تسـاهل‌مـذهبی‌‌‌‌‌بررسی‌مناسبات‌سـلطان‌»،‌‌،‌سکینه‌کاشانی .33

‌.1315،‌سال‌دوم،‌‌خوارزمی

،‌تهـران:‌دنیـای‌‌‌‌،‌به‌اهتمام:‌عبدالحی‌حبیبیزین‌األخبار،‌‌ضحاک‌بن‌،‌ابوسعید‌عبدالحی‌گردیزی .35

‌.1353،‌اوّل،‌‌کتاب

،‌مرکـز‌نشـر‌‌‌‌،‌ترجمه:‌مهرافـاق‌بـایبوردی‌‌‌ابوسعید‌ابوالخیر‌از‌حقیقت‌تا‌افسانه،‌‌‌،‌فریتس‌مایر .34

‌.1343،‌‌دانشگاهی

،‌‌،‌مجله‌برهان‌و‌عرفـان‌‌غزنویان‌و‌فلسفه‌و‌کالم‌در‌خراسان‌و‌ماوراء‌النهر،‌‌،‌محبوب‌مهدویان .35

.‌1334،‌تابستان‌‌3ش‌

،‌تهران:‌بنگاه‌ترجمـه‌و‌‌‌،‌به‌اهتمام:‌محمد‌امین‌ریاحی‌ادمرصاد‌العب،‌‌محمد‌بن‌،‌عبداهلل‌نجم‌رازی .34

‌.1342نشر‌کتاب،‌

،‌تهـران:‌انتشـارات‌‌‌‌،‌تصحیح‌و‌اهتمام:‌عباس‌اقبال‌تجارب‌السلف،‌‌سنجر‌بن‌،‌هندوشاه‌نخجوانی .33

‌.‌1313قزوینی،‌


ن‌در‌،‌به‌کوشش:‌محمد‌معی‌،‌به‌اهتمام:‌محمد‌قزوینی‌چهار‌مقاله،‌‌عمر‌،‌احمدبن‌نظامی‌عروضی‌ .31

‌.‌1324،‌انتشارات‌ارمغان،‌اوّل،‌‌1331سال‌

اثرگذاری‌تحوالت‌سیاسی‌و‌اجتماعی‌قـرن‌پـنجم؛‌‌‌»،‌‌و‌طاهره‌خوشحال‌‌،‌عبدالناصر‌نظریانی‌ .51

‌.‌1335،‌بهار‌و‌تابستان‌‌3،‌ش‌‌،‌پژوهش‌زبان‌و‌ادب‌فارسی‌«رفتار‌و‌گفتار‌ابوسعید‌ابوالخیر

،‌لنینگـراد:‌‌‌ه‌سعی‌و‌اهتمـام:‌والنتـین‌ژوکفسـکی‌‌‌،‌ب‌کشف‌المحجوب،‌‌عثمان‌بن‌،‌علی‌هُجویری‌ .51

ش.‌1315مطبعة‌دارالعلوم‌اتحاد‌جماهیر‌شوروی،‌

جا[:‌مؤسسه‌نشر‌‌)نگاهی‌به‌عرفان‌شیخ‌ابوسعید‌ابوالخیر(،‌]بیتصوف‌در‌اسالم‌همایی،‌جالل،‌ .52

.1352هما،‌اوّل،‌

192 - journals.dte.irjournals.dte.ir/article_65683_c37b6991ca97a2dca17b651050fb587d.pdf · 192...

Documents

Transcript of 192 - journals.dte.irjournals.dte.ir/article_65683_c37b6991ca97a2dca17b651050fb587d.pdf · 192...