Titulli: 1912 dhe UngjilliAutori: Xhejms Klark – (James Clarke)Përktheu: Laura ClarkeRedaktoi: Laura Clarke E drejta e botuesit në gjuhën shqipe: © AEM-MisioniUngjillor, Gjirokastër, Albania (Shtator 2012)Botoi: AEM-Misioni Ungjillor, Shtator 2012Email: libraria@aemission.al Të drejtat e rezervuara: Asnjë pjesë e këtij botimi nukduhet të riprodhohet, të vendoset në ndonjë sistem, osetë transmetohet nëpërmjet çdo formë apo mënyrë,elektronike, mekanike, fotokopjimi, inçizimi apo nëndonjë mënyrë tjetër pa marrë më parë lejë me shkrimnga (AEM) botuesi.Citimet biblike janë marrë nga Bibla Diodati i Ri (1991-1994) përveç në Pasthënie. Citimet biblike në Pasthënie janë marrë nga Dhjata e Re, Versioni ABS (2002) që gjendet në Bibla e Studimit Jeta e Plotë. Edrejta e autorit © SHOQERIA BIBLIKESHQIPTARE (A.B.S.) TIRANE. Përdorur me leje.

Komisioni i Alfabetit, Manastir 1908

1. Gjergj Fishta2. Mit’hat Frashëri3. Luigj Gurakuqi4. Gjergj Qiriazi5. Ndre Mjeda6. Grigor Cilka

7. Taçi Buda8. Shahin Kolonja9. Sotir Peci

10. Bajo Topulli11. 11) Nyzhet Vrioni

HyrjeGjashtë muaj pasi shqiponja dykrenore ungrit më 28 Nëntor 1912 në një ballkonnë Vlorë, Ismail Qemali ishte në Londërnë Konferencën e Ambasadorëve. Nëkohën kur ishte atje, ai shkoi për vizitëtek disa të krishterë ungjillorë anglezë‘që t’i falenderonte për gjithë ndihmënqë i kishin dhënë çështjes shqiptare’.Ata ishin ‘Shoqëria Biblike Britanikedhe e Huaj’. Në 1912 Mid’hat Frashërigjithashtu pohonte se ‘Shoqëria Biblike’ishte bërë ‘e nderuar dhe e lavdëruarpothuajse nga të gjithë shqiptarët

patriotë, qofshin myslimanë apo tëkrishterë.’ Por cilët ishin këta njerëz dheçfarë kishin bërë ata për Shqipërinë qëtë meritonin lavdërim të tillë?Pesë vjet më parë kishte ndodhur një ngangjarjet më domethënëse në historinëshqiptare – Kongresi i Manastirit i 1908.Disa prej pjesëmarrësve më tërëndësishëm aty ishin besimtarëungjillorë shqiptarë si Gjergj Qiriazizëvendëspresidenti i shoqërisë‘Bashkimi’, pastor Grigor Cilka (të dyshihen në foton sipër) dhe ParashqeviQiriazi – e vetmja delegate grua.Edhe më parë 1908 ishin të krishterëungjillorë të tjerë si Gjerasimi (vëllai imadh i Gjergjit), besimet dhe patriotizmi

i të cilit u kombinuan për ta bërë njëfigurë me ndikim të madh në rizgjiminkombëtar shqiptar.Pavarësisht se nuk është mjaft e njohur,të krishterët ungjillorë dhanë njëkontribut vital ndaj Pavarësisë sëShqipërisë dhe ishin në zemër të lëvizjespatriotike për gjuhën shqipe. Për fat tëkeq ky kontribut u mohua gjatëkomunizmit në Shqipëri dhe madje edhesot shumë njerëz janë të paditur përpjesën që kanë luajtur ungjillorët nëhistorinë shqiptare – shumë supozojnë nëmënyrë të gabuar se ungjillorët erdhënpër herë të parë në Shqipëri pas viteve1990! Më në fund, në 2011 komunitetiungjillor u njoh zyrtarisht si një prej

pesë feve zyrtare të Shqipërisë. Shumëhistorianë shqiptarë dinë për historinë eungjillorëve në Shqipëri para Luftës sëDytë Botërore dhe kanë shkruar për ta,siç është historiani Xhevat Loshi, pormes shqiptarëve sot, shumë njerëz nukjanë akoma në dijeni të kësaj historie tëfshehur.Ungjillorët e marrin emrin e tyre prejUngjillit, lajmit të mirë të Jezus Krishtit.Ky libër i shkurtër është një paraqitje epërmbledhur e pjesës që të krishterëtungjillorë shqiptarë dhe të huaj kanëluajtur në Pavarësinë e Shqipërisë dhetregon se si Ungjilli ka qenë indërthurrur me historinë e popullitshqiptar. Për të kuptuar arsyen përse ka

ndodhur kjo, duhet kuptuar se çfarë ështëUngjilli. Në fund do të gjeni njëpërmbledhje të shkurtër të kuptimit të tiji shkruar nga një pastor ungjillorshqiptar.

PanoramaHistorike

“Prej Jeruzalemit e përqark dhegjer në Iliri, kam kryer shërbimine ungjillit tëKrishtit.”— Apostulli Pal, dukeshkruar në vitin 57 pas K.,Romakëve 15:19

Të krishterët ungjillorë e marrin emrin etyre nga Ungjilli i Krishtit (εὐαγγέλιονnë greqishten e Biblës). Termi‘Ungjillor’ u përdor për herë të parë ngatë krishterët protestantë për të theksuar

faktin se besimet e tyre nuk bazoheshinnë traditat apo organizatat njerëzore, pornë ‘të vërtetën e ungjillit’ – i cili ështëmesazhi i shpëtimit në Bibël. Ashtu siapostulli Pal, ungjillorët besuan dhepredikuan ungjillin e Krishtit.“Unë, Gjoni, biri i BenediktBuzukut, duke u kujtuar shumë herë segjuha jonë nuk kishte gjëtë kuptueshme nga shkrimi ishenjtë, për të dashurit e botës sonë,desha me u përpjek, për sa munda meditë, për të ndriçuar pak mendjet eatyre që të kuptojnë, për sa ata tëmund të marrin se sa i lartë dhe ifuqishëm dhe i përmëshirshëm ështëZoti në ndaj atyre që e duan atë me

gjithë zemër."Original: “U Donih Gjoni, biri hiBdek Buzukut, tue u kujtuom shumëherë se gluha jonëh nukë kish gjaa tëendigluom ensëh shkruomit shenjtë,ensëh dashunit sëh botësë sanëh,desha me u fëdigunëh për saa mujtahmeh ditunëh, meh zdritunë pakmendetë e atyneh qi t’ehendiglonjinëh, për seh ata tëh mundëhmernëh saa hi naltë e hi mujtunë e hipërmishëriershim anshtë Zotynëatyneh qi tah duonë em gjithëhzemërë.”

Ungjilli nuk është aspak diçka e re përshqiptarët. Është një fakt mjaft i njohurhistorik që një nga vendet e para që

dëgjoi ‘Ungjillin e Krishtit’ ishin viset tëcilat ne i njohim sot si Shqipëria. Ataparaardhës të hershëm të Shqipërisë qëdëgjuan ungjillin dhe e vunë besimin etyre te Jezus Krishti besuan në të njëtënkohë siç bënë edhe banorët eJeruzalemit, Romës, Athinës dhe kjopërpara shumicës së botës. HistorianiDaniele Farlati regjistron se nga viti 58pas K. tashmë kishte një grup tëkonsiderueshëm besimtarësh në Durrës.4Që prej asaj kohe, ungjilli ka luajtur njëpjesë të rëndësishme në historinëe Shqipërisë. Shumë prejdokumenteve të para të shkruara nëshqip lidhen me këtë. ‘Meshari’ i GjonBuzukut përmban citime nga

ungjilli.5 Ashtu edhe veprat e PjetërBudit. Ndërsa titulli i plotë i veprës sëPjetër Bogdanit ‘Çeta e Profetëve’ nëfakt është: ‘Çeta e profetëve përsa ipërket Krishtit, Shpëtimtarit të Botës dhee Vërteta e tij e ungjillit.’6,7

Gjithashtu gjatë rilindjes shqiptareungjilli pati një rol të rëndësishëm.Në këtë kohë dihej se të paturit e njëforme të shkruar të shqipes ishtejashtëzakonisht jetësore për shpëtimin eidentitetit shqiptar nga shkrirja

me pushtuesit dhe fqinjët e vet. Vendosjae alfabetit standard të shqipes ukonsiderua si hapi drejt pavarësisë. Nëfakt në Kongresin e Berlinit (13Qershor 1878) ndërsa Serbia, Mali i Zidhe Rumania fituan njohjen si shtete tëpavarura, aplikimi i Shqipërisë prejAbdyl Bej Frashërit u refuzua mejustifikimin se: ‘S’mund të ketë një kombpa gjuhë të shkruar.’Njohja e Shqipërisëvarej në arritjen e një forme standarde tëshkruar të gjuhës së saj unike. Por kjonuk do të ishte e lehtë të realizohej. Siautoritetet turke ashtu edhe ato greke meforcë shtypnin përpjekjet për të përhapurnjë shqipe të shkruar, duke qenë se nukishte në interesin e tyre politik.Ishte pikërisht në këtë moment kritik që

ungjilli, nëpërmjetbesimtarëve ungjillorë, dha kontributin etij më të rëndësishëm në Pavarësinë eShqipërisë. Librat e ungjijve dhe tëgramatikës që botonin dheshpërndanin ungjillorët ishin të vetmitlibra në gjuhën shqipe që autoritetetturke nuk mund t’i ndalonin sëqarkulluari.John Quanrud shpjegon në librin e tij ‘ASacred Task’ (‘Një detyrë eshenjtë’): “Tani autoritetet turke upërballën me një sfidë të papritur. Sirezultat i politikave të tyre agresivendaj lëvizjes kombëtare shqiptare dhetë gjitha çështjeve të saj, LidhjaShqiptare ishte shpartalluar,

udhëheqësit e saj ishin burgosur oseishin dërguar në mërgim. Vilajetetshqiptare ishin në një gjendjepothuajse nën qeverisje ushtarake, meautoritetet lokale në gatishmëri kundërshenjës më të vogël të ndonjë aktiviteti‘rebel’. Por dukej sikur lëvizja ishtepërqafuar nga një kampion ipapritur…”8

Quanrud vijon të shpjegojë në këtëmoment se shpërndarja e ungjillitnë Shqipëri si dhe e librave tëgramatikës shqipe të botuara ngaungjillorët çoi drejt ‘përdorimit të gjerëtë shqipes si një gjuhë e shkruar’. Metë filluar kjo, ndodhi një efekt domino qëçoi në standardizimin e gjuhës në

1908 (çelësi për ta çliruar Shqipërinënga sundimi turk) dhe si rrjedhimdrejt pavarësisë në 1912!

Shoqëria BiblikeBritanike dhe eHuaj (SHBBH)

Kontributi ndaj 1912:Mbështetja e gjuhës së shkruar shqipe

Dhënia e Biblës tek shqiptarët nëgjuhën e tyre.

Shoqëria Biblike Britanike dhe e Huaj(BFBS) është një organizatë ungjillore ethemeluar në 1804, qëllimi kryesor i sëcilës është t’ua bëjë njerëzve ungjillin tëdisponueshëm në gjuhën e tyre amëtare

që ata të mund të njohin Krishtin.Në shumë vende kudo në botë ku gjuhakishte vetëm formën e folur, ata kanëndihmuar për të krijuar dhe përhapur njëformë të shkruar të gjuhës në të cilënungjilli atëherë mund të përkthehej dhetë botohej për përfitim shpirtëror tëvendasve. Shpesh kjo përfshintesakrificë të madhe personale tëpunëtorëve të shoqërisë.“Nderim të drejtë mirënjohjeje përShoqërinë Biblike për shërbimet qëajo i ka bërë vendit dhe letërsisësonë… Në të vërtetë, ështëe pamundur të flitet për gjuhën dheletërsinë e Shqipërisë pa sjellëndërmend mundimet dhe përkushtimin

e atyre, që, për aq gjatë dhe përballëshumë vështirësive, e kryen këtëpunë.”

- Mit’hat Frashëri (Shqiptarët,Kartë e pendë, fq 321)

Në 28 gusht 1816, Rev. R. Pinkerton ishkroi ShBBH: “ShoqëriaBiblike Britanike dhe e Huaj duhet t’ikushtojë vëmendje të madhe pajisjessë shqiptarëve me të paktën Dhjatën eRe [përfshirë ungjijtë] në gjuhën e tyre.Ata ende nuk kanë asnjë pjesë të fjalëssë Perëndisë në gjuhën e tyre…padyshim që pajisja e shqiptarëve menjë Dhjatë të Re në gjuhën e vet do tëishte një qëllim i denjë i përpjekjeve tësaj më të hershme dhe më të zellshme”.

Në 25 tetor 1819 ai shkroi përsëri: “…përkthimi i Dhjatës së “Nderim tëdrejtë mirënjohjeje përShoqërinë Biblike për shërbimet që ajoi ka bërë vendit dhe letërsisë sonë… Nëtë vërtetë, është e Re në gjuhën shqipeështë gërshetuar kaq fort rreth zemrëssime këto vitet e fundit, sa vërtets’mund ta heq qafe…”9

Përkthimi i parë.Në këtë kohë, ‘letërsia në gjuhën shqipepothuajse nuk ekzistonte fare, dukeqenë se ishte e ndaluar si ngaautoritetet shtetërore turke, ashtu edhenga Kisha OrtodokseGreke.’10 Gjithashtu nuk ekzistonte

asnjë alfabet standard i shqipes.Pavarësisht këtyre pengesave të mëdha,Shoqëria vendosi të përkthente ungjillinnë Shqip. Në 1819 Pinkertoni shkoipër t’u konsultuar me Vangjel Meksin nëStamboll, i cili i ishterekomanduar Pinkertonit si një përkthyesi mundshëm. Vangjel Meksi ishte njëshqiptar i mirë-arsimuar me origjinë ngaLabova, Gjirokastër. U lind në 1770. Passtudimeve në Janinë, u bë mjek nëoborrin e Ali Pashës. Pas largimit ngaoborri i Ali Pashës në 1810, Meksi filloitë zhvillonte një interes në krijimin e njëgjuhe shqipe të shkruar. Ai shkroi njëgramatikë të shqipes dhe shpiku njëalfabet të ri të përbërë nga shkronja

greke dhe latine. Në 1814 botoi dypërkthime në shqip të librave fetare rrethKrishterimit të cilat fatkeqësisht kanëhumbur.

Çështja e madhe ishte cilat shkronja tëpërdoreshin për ungjillin. Në fund uzgjodhën shkronjat greke për këtëpërkthim të parë. Edhe pse kjo nuk do tëishte një zgjedhje e përsosur, të paktënata shqiptarë që dinin greqisht do tëishin menjëherë në gjendje tëlexonin dhe të kuptonin ungjillin nëshqip dhe t’u lexonin të tjerëve që nukdinin greqisht. Kishte shkolla qëmësonin greqisht dhe gjithashtuekzistonte pak letërsi në këtëformë.11 Pas këtij diskutimi, ShoqëriaBiblike vendosi të punësojë Meksin përtë përkthyer Dhjatën e Re në shqip dukepërdorur shkronjat greke. Meksi epërfundoi punën në dy vjet, dhjetë muajpara nga afati përfundimtar i

kontratës.12 Pasi e kishtepërfunduar përkthimin, shpërtheu LuftaGreke për Pavarësi dhe Meksi iubashkua forcave greke për të punuar simjek dhe ndihmoi në rrëzimin e sundimitotoman. Ai vuajti disa herë ngapneumonia dhe vdiq shpejt pas kësaj. Në1824 u botua ungjilli sipas Mateut siprovë, ndërsa e gjithë Dhjata e Re uvendos nën kujdesin e GrigorGjirokastritit i cili rishikoi punimin. Përshkak se ky përkthim ishte shkruar meshkronja greke, përdorimi i tij ishte ikufizuar, sidomos në veri të Shqipërisë.Pavarësisht kësaj, ky duhet të njihet sinjë hap i madh në themelimin e gjuhësshqipe si dhe në prurjen e Biblës tekshqiptarët në gjuhën e tyre amëtare.

Përkthimi i DytëJo shumë kohë më vonë, ShoqëriaBiblike punësoi KonstandinKristoforidhin për të bërë përkthime tëungjillit të cilat do të bëheshinjashtëzakonisht të rëndësishme përzhvillimin e një gjuhe standarde tëshkruar. I mirënjohur dhe mjaft i dashurprej shqiptarëve edhe sot, Kristoforidhinuk ishte një ‘yll i vogël’ në zgjiminkombëtar shqiptar, por një dritë emadhe. Ai ishte një besimtar ortodoks, ilindur në 1830 nga një argjendpunuesnë Elbasan dhe dallohej që nga fëmijëriapër dëshirën e tij të pashuar përstudim. Ai shkoi në gjimnazinZosimea në Janinë, një nga shkollat më

të mira të Ballkanit në atë kohë, kundihmoi gjithashtu albanologun e madhgjerman Johann Georg von Hahn, përtë mësuar shqip dhe për të shkruarnjë fjalor Gjermanisht-Shqip.

“Jisuj pra përsëri u foli atyre,dyke thënë, ‘Unë jam drit’ e botësë,

ay që më vjen pas, nukë dot’ecënjë nd’ errësirët, po dotë këtë

dritën’ e jetësë." - Një varg nga përkthimii Kristoforidhit i Ungjillit

Kur mbaroi gjimnazin në 1851, shkoi nëMaltë ku studioi për dy vjet në KolegjinProtestant të Maltës. Atje mësoiitalisht dhe anglisht. Pas kësaj ai punoi

në Shqipëri dhe pastaj punoi sipërkthyes për trupat shqiptare që luftoninnë luftën e Krimesë. Besohet se në1856 Kristoforidhi shkoi në Londër kupërfundoi edhe një universitet tjetër. Kamundësi të ketë qenë atje që ai hyri nëkontakt me Shoqërinë Biblike Britanikedhe të Huaj e cila më vonë e punësoi përtë bërë përkthimin i ri të ungjillit.Ç’është më e rëndësishme është që këtëherë, nuk do të ishte me shkronja greke,por me ato latine dhe në mënyrë tëjashtëzakonshme në të dyja dialektetToskë dhe Gegë! Këtë punë të pamatë aie kreu në mënyrë shumë tëndërgjegjshme. Para se të përpiqej mepërkthimin ai u kthye në Shqipëri për

pak kohë dhe udhëtoi nëpër krahina tëndryshme si Elbasani, Berati dheShkodra (tri qendra të mëdha tëdialekteve) ku hyri në kontakt të afërt menjerëzit, duke mbledhur fjalë, fraza eshprehje për të pasuruar fjalorin e tijshqip. Me këmbëngulje të pazakontë aipërktheu fillimisht ungjijtë dhe pastajpjesë të tjera të Biblës. Sipasalbanologut të respektuar Robert Elsie‘këto përkthime shërbyen si një themelpër krijimin e një gjuhe letrare moderne,në dy variante dialektesh.’13 Atogjithashtu shërbyen për të bërë të mundurqë mijëra shqiptarë të njohin Krishtinduke lexuar Fjalën e Perëndisë në gjuhëne tyre amëtare.

‘Këto përkthime shërbyen si një bazëpër krijimin e një gjuhe letraremoderne, në dy variante dialektesh.”

— Robert Elsie, AlbanologNë vitet 1870 Kristoforidhi punoi përnjë farë kohe me Shoqërinë Biblike nëShqipërinë qendrore, duke shpërndarëungjillin dhe duke këmbëngulur teknjerëzit për nevojën e studimit tëshkrimeve në gjuhën e tyre. Në 1872 aishpërndau mbi 1000 kopje dhe në 1874mbi 1100! Kjo punë jetësore nuk do tëkishte ndodhur në qoftë se nuk do të ishtepër Shoqërinë Biblike Britanike dhe tëHuaj.14

AlexanderThompson dhe

librashitësitKontributi Kryesor për 1912:

Shpërndarja e Biblës në gjuhënshqipe. Nxitja e hapjes së shkollave nëgjuhën shqipe.Ndërsa situata politike në Shqipëri ishteakoma e paqëndrueshme, njëungjillor skocez do të përfshihej shumëme Shqipërinë, dhe do të jepte njëkontribut domethënës për popullin e saj.Alexander Thompson u lind në Skoci në1820 dhe i jati ishte predikues. Pas njëshkollimi në universitetet më të mira tëSkocisë, Thompsoni u shugurua simisionar në 1845. Për 17 vjet punoimes judenjve në Budapest dhe Stambollderi në 1860 kur filloi punën meShoqërinë Biblike Britanike dhe të Huajsi drejtor i punës në Turqi. Në 1863 ai

bëri një turne në Bosnje dhe Shqipëri.Mesa duket kjo për Thompsonin ishtefillimi i një dashurie dhe kujdesjeje tëveçantë ndaj popullit shqiptar.“Kur mendoj për shqiptarët mua mëduket se nevoja e madhe është që tëkemi shkolla ku fëmijët të mund tëmësojnë gjuhën e tyre bashkë mefjalën e Perëndisë, dhe ku tëmund t’u predikojmë atyre JezusinShpëtimtar.”- Alexander Thompson. Një detyrë e

shenjtë (A Sacred Task), fq. 44)Më vonë për të u shkruajt se: ‘[Ai] vetëndjen interesin më të thellënë popullin shqiptar dhe mendon për tase meritojnë një vëmendje më

të përgjithshme se sa kanë marrë deritani.’15 Ai pa se kishte një nevojëtë madhe shpirtërore dhe fizike përpopullin shqiptar, të cilët ishin shumë tështypur dhe të neglizhuar. Ai besonte seshqiptarët kishin të drejtë të kishin njëformë të shkruar të gjuhës së tyreamëtare edhe pse kjo nuk do t’i kënaqteturqit. Ai veçanërisht besonte seshqiptarët kishin një nevojë të madheshpirtërore që ta zotëronin ungjillin nëgjuhën e tyre në mënyrë që të njihninKrishtin. Tani që ungjilli ekzistonte nëshqip, ai pa nevojën tek njerëzit që jovetëm të ishin të gatshëm ta merrnin atë,por edhe të përkushtohej kohë për t’imësuar ata si të lexonin alfabetin e ri.

Gjatë dekadave të ardhshme AlexanderThompson, duke punuar përShoqërinë Biblike, inkurajoi dhembikëqyri shumë shqiptarë dhe të huajqë ndërmorën këtë detyrë të rrezikshmepër t’u sjellë shqiptarëve ungjillin nëgjuhën e tyre. Gjatë kësaj kohe, lëvizjapolitike në Shqipëri kishte një ndikimdestabilizues në shoqëri dhe udhëtiminëpër vend ishte shpesh i rrezikshëm.Shënime magjepëse të punës së vështirëdhe sakrifikuese që kryen këta burra përtë sjellë ungjillin në Shqipëri mund tëlexohen në ‘Rrugë Biblike nëShqipërinë e Vjetër’16. Ata u përballënme kushte ekstreme moti, me rrezikungrabitjes nga kaçakët, me burgimin,

kundërshtimin e autoriteteve turke dheKishës Ortodokse Greke e cila denoncoipërkthimin e ungjillit në shqip. Përshembull, është interestante të lexoshpër kohën që u merrte atyre për tëudhëtuar atëherë nga njëri vend nëtjetrin krahasuar me sot. Një librashitësmban shënim se udhëtimi ngaGjirokastra në Tepelenë donte 7 orë17udhëtim që sot mund të bëhet në 25minuta me makinë. Në këto kushte ataudhëtuan kudo në trojet shqiptare tëcilat atëherë përfshinin edhe krahinat eJaninës dhe të Kosovës!

Gjerasim QiriaziKontributi Kryesor për 1912:

Hapja e Shkollës së Parë tëVashave Predikimi i ungjillit nëgjuhën shqipe.Familja Qiriazi është mjaft emirënjohur tek shqiptarët. Madje gjatëkomunizmit u bë një film i bazuar nëjetët e tyre i quajtur ‘Mësonjëtorja’(ndonëse në të përdoren pseudonime).Ajo që shumë njerëz nuk e dinë është sefamilja Qiriazi ishin tëkrishterë ungjillorë shqiptarë. Kontributii i tyre ndaj pavarësisë së Shqipërisëishte i madh përmes përpjekjeve të tyrepër të dhënë mësim gjuhën shqipe. Porata nuk ishin të motivuar për ta bërë këtëvetëm nga patriotizmi, por nga njëdëshirë për t’i bërë shqiptarët të aftë të

lexonin ungjillin në gjuhën e tyreamëtare.18

Gjerasim Qiriazi u lind më 1858 pranëManastirit. Në 1873 ai pati kontakt meungjillin kur dy misionarë amerikanëerdhën në Manastir dhe morën me qirashtëpinë në krah të prindërve të tij. Nëfillim Gjerasimi i ri shkonte bashkë medjemtë e tjerë për të shqetësuar takimet,por filloi ta konsideronte seriozishtmesazhin. Ai bleu një Dhjatë të Re tëcilën e lexoi me kujdes. Kjo çoi nëkthimin e tij në besim dhe ai u bë pjesë ekishës ungjillore atje në 1877.Shumë shpejt u bë e qartë që Gjerasimikishte një dëshirë të fortë për të ndarëlajmin e mirë të Jezus Krishtit me të

tjerët duke përfshirëedhe bashkëatdhetarët e tij. Në 1878 aihyri në shkollën e misionitSamakov. Gjerasimi u diplomua në 1882duke lënë pas ‘një reputacion tëshkëlqyer për dituri, aftësi, besnikëri,gjenialitet dhe devocion’19. Pak mëvonë ai filloi të shërbejë në një kishëbullgare, por kishte një dëshirë të zjarrtët’u predikonte bashkëatdhetarëve të tijnë gjuhën e tyre.

“Unë sapo kisha filluar të punojapër njerëzit e mi, dhe ditë pas ditedëshira për të predikuar Fjalët e

Jetës tek ata po rritej… Zemra nukmë digjej as për pasuri e as për

ndonjë gjë tjetër të kënaqshme për

mishin. Kisha vetëm një gjë nëmendje – përhapjen e dritës mes

bashkatdhetarëve të mi.”- Gjerasim Qiriazi

Ai kishte dëgjuar për AlexanderThompsonin dhe që ai kishte tënjëjtën dëshirë për t’u sjellëshqiptarëve ungjillin. I shkroi atij duke isugjeruar bashkëpunim. Gjerasimi ofroitë vizitonte të gjitha qytetet kryesore dhefshatrat e mëdha të Shqipërisë dukemarrë ungjillin e botuar nga ShoqëriaBiblike. Me një koinçidencë tëmrekullueshme, pikërisht në të njëjtënkohë, Thompsoni i kishte shkruarGjerasimit saktësisht të njëjtin sugjerim!Letrat e tyre u kryqëzuan rrugës! Pra

bashkëpunimi nisi dhe me ‘gëzim eshpresë të madhe’ Gjerasimi, së bashkume një punëtor tjetër të ShoqërisëBiblike, Sevastides, u nis në turneun etij të parë në trojet shqiptare.Gjatë këtij turneu ai i përjetoi edhekundërshtimin që autoritetetturke ngrenin ndaj përhapjes së gjuhësshqipe, por edhe dëshirën e fortë qëshumë nga njerëzit e tij të kishin fjalën ePerëndisë dhe lirinë nga sundimi turk.Në këtë turne të parë ai lexoi nga ungjillinë publik dhe shiti shumë nga përkthimete Kristoforidhit si dhe librin e tij tëGramatikës Shqipe. Për shumë shqiptarëkjo duhet të ketë qenë hera e parë qëdëgjonin fjalën e Perëndisë të lexohej në

gjuhën e tyre. Së bashku mëbashkëpunëtorin e vet u burgos nëDurrës, por u lirua menjëherë falëpresionit nga ShBBH. Ata vazhduan përnë Vlorë, Elbasan, Tiranë dhe Shkodërdhe falë presionit të ushtruar nga miqtë etyre britanikë, autoritetet turke nuk mundtë bënin asgjë për të ndaluar qarkullimine lirë të librave shqip!Ishte për këtë arsye që Ismail Qemali,Mid’hat Frashëri dhe shumë tëtjerë ishin aq mirënjohës ndaj ShoqërisëBiblike. Në këtë kohë ungjijtë dhe Librate tyre të Gramatikës ishin të vetmit librashqip që autoritetet turke nuk mundën t’indalonin së qarkulluari mes shqiptarëve.Kur e kuptuan plotësisht ‘kërcënimin

serioz të interesave turke’20 qëngritën këta të krishterë shqipfolës, turqitu përpoqën ta shtypnin këtë rrezik të rite autoriteti i tyre suprem. Porta e Lartëe akuzoi Gjerasimin dhe Sevastidesin qëgënjyen për arrestimin e tyre në Durrës.Si pasojë, Ambasadori britanik udekurajua nga mbështetja e punës sëShoqërisë. Veziri i Madh, Kuçut SaitPasha, në mënyrë të fshehtë dha urdhërpër t’i vonuar qëllimisht librat eShoqërisë në një pikë doganore, nëmënyrë që të pengonte shpërndarjen etyre ndërkohë që ishte ndaluar botimi imëtejshëm i ungjijve në Toskërisht.Gjatë kësaj kohe, Gjerasimi qëndroi nëStamboll ku studioi gegërisht

me Kristoforidhin dhe filloi të shkruanteletërsi në shqip duke përfshirëedhe himne të krishtera. Çdo të djelëmbante shërbesa adhurimi në shqip.Shumë shqiptarë jetonin në Stamboll nëatë kohë duke përshirë shumë prejatyre që luajtën një pjesë të rëndësishmenë pavarësinë e Shqipërisë, sivëllezërit Frashëri dhe anëtarë tëKomitetit Shqiptar të Stambollit. KëtuGjerasimi shprehu për herë të parë idenëe tij për të hapur shkolla ku shqiptarëtmund të mësonin të lexonin gjuhën e tyreqë të mund të kuptonin ungjillin. Por mbikëtë, dëshira e tij e ngutshme ishte tëgjente një mënyrë për t’u kthyer nëShqipëri dhe të predikonte ungjillin në

gjuhën e nënës.21 Naim Frashëri në atëkohë ishte duke punuar në zyrën eCensurës nën Ministrinë e Arsimit dheishte në gjendje të ndihmonte.22 Mesaduket ishte falë ndikimit të tij që ndalimimbi shkrimet shqipe të kthehej mbrapsht.Gjerasimi atëherë u kthye me njëngarkesë me ungjij në Manastir kuvazhdoi të predikojë te bashkëatdhetarëte tij. Ai u mirëprit dhe për herë të parënë Manastir filluan shërbesat e kishës nëgjuhën shqipe. Shumë shprehën dëshirënpër të mësuar si të lexonin dhe tëshkruanin në shqip dhe së shpejti u deshtë porositeshin më shumë Bibla në shqipnga Stambolli.Skënder Luarasi shkroi një biografi të

Gjerasimit gjatë komunizmit e cila përfat të keq u censurua dhe u shtrembëruarëndë nga autoritetet.Megjithatë, çuditërisht, mbeti paragrafi imëposhtëm i cili shënon se sie perceptonin fëmijëtGjerasimin: “Fëmijët në lagje shpesh iafroheshin. Gjerasimi mbyllte librin etij, i përqafonte dhe niste bisedën me tapër gjëra të afërta për zemrat e tyre.‘Ai flet si Krishti!’, tha një ngavogëlushët. Shumë prej këtyre që vininnga shtëpi shqiptare, ku flitej shqip, tëdjelave shkonin te salla e misionitprotestant kur mësonin se do tëpredikonte Gjerasimi, që ata tadëgjonin atë ‘të fliste si Krishti."23

Fatkeqësisht, kundërshtimi prej armiqvetë gjuhës shqipe po merrte një formëogurzezë. Autoritetet greke, që i kishinsytë tek tokat të cilat i pretendonin tëtyret, ishin kaq të shqetësuar për tështypur identitetin shqiptar, sa që edhepeshkopët ortodoksë grek e ulën vetenderisa ta shtypnin fjalën e Perëndisë nëgjuhën shqipe.24 Ndërsa Gjerasimi ishtenë një udhëtim të lodhshëm për nëKorçë, karrocieri papritur e ngadalësoishpejtësinë në grykën e Laithizës. Disaminuta më vonë një bandë kaçakëshu shfaq, të udhëhequr ngakrimineli famëkeq Shahin Matraku. Egjitha dukej e planifikuar. Pasi errëmbyen e detyruan të shkruante

këtë shënim për ta liruar meshpërblim:25

TË DASHUR PRINDËR,Jam kapur nga kaçakët dhe duanpesë mijë lira si shpërblim për lirim.

- Gjerasim D. Qiriazi, Mali iThatë, 13 nëntor 1884”

I rraskapitur dhe i uritur, ata e merrninme vete zvarrë rreth maleve duke priturpër lajmin e shpërblimit, të cilënGjerasimi kishte shpjeguar se nuk do tëvinte pasi familja e tij ishte e varfër. Nëkëtë situatë të dëshpëruar mendimet e tijtë trazuara janë regjistruar në vetë fjalëte tij. Ato janë prekëse dhe zbulojnëmotivin e tij në jetë: “Mendimet e miaishin: ‘Cili do të jetë rezultati i kësaj?’

Arrita në përfundimin se nuk dilja igjallë nga kjo. Jo vetëm që s’kishaasnjë para, por ishte dimër dhe njësëmundje do ishte e mjaftueshme për tëmë dhënë fund në male, pa një vend përtë pushuar dhe në duart e kaçakëve. Upikëllova jo aq shumë për jetën time,sesa për punën time. Sapo kisha filluartë punoja për njerëzit e mi, dhe ditë përditë dëshira ime për të predikuar Fjalëte Jetës tek ata po rritej… Zemra nukmë digjej as për pasuri as për ndonjëgjë tjetër të kënaqshme për mishin.Kisha vetëm një gjë në mendje –përhapjen e dritës tek atdhetarët e mi.Pse duhet Perëndia atëherë të mëharrojë? Ndërsa e shqetësoja mendjen

time me këto mendime, pashë në largësinjë lule të bukur që kishte shpuar rrethdy centimetra dëborë dhe ngrihej gatinjë gisht mbi të. Kur pashë lulen,qëndrova dhe e këqyra… Thashë: ‘NësePerëndia kujdeset për këtë lule, e cilas’është asgjë në sytë e njerëzve këtu nëdëborë dhe i dhuron asaj bukuri, sa mëshumë do të kujdeset Ai për ata që ibesojnë Atij?’ M’u kujtuan fjalët eungjillit: ‘Vini re si rriten zambakët efushës: ata nuk lodhen dhe nuk tjerrin;dhe unë, pra, po ju them se Salomonivetë, me gjithë lavdinë e tij, nuk ishteveshur si ndonjë nga ata. Tani nësePerëndia e vesh kështu barin e fushës,që sot është dhe nesër hidhet në furrë,

vallë nuk do t’ju veshë shumë më tepërju, njerëz besimpakë?’ (Mateu 6:28-30). Këto fjalë i kuptova më mirë. Ishtenjë mësim i çmuar për mua. Morazemër.”26

Pas gjashtë muajsh të hidhur në robëri,më në fund u sigurua lirimi iGjerasimit, por shëndeti i tij nuk e moriasnjëherë veten dhe besohet se kashkaktuar vdekjen e tij të parakohshme.Pas lirimit të tij, në vend që të hiqte dorënga puna, vendosmëria e Gjerasimit përtë përhapur ungjillin vetëm sa u rrit përarsye se besonte që ishte e vetmja kurë esigurtë për mjerimin shoqëror të popullittë tij.27 Gjatë katër viteve në vazhdim aiudhëtoi shumë kudo në Shqipëri duke

predikuar ungjillin në shqip. Ai formoiVëllazërinë ungjillore dhe së bashku memotrën e vet, Sevasti Qiriazi, hapiShkollën e Parë Shqipe të Vashave në1891. Mësueset në shkollëpërbëheshin nga motrat e tij Sevastia dheParashqevia, Fanka Efthimi dhePolikseni Luarasi.Ekzistenca e shkollës e tërboi kleringrek të qytetit i cili mesa duket, në 1893dërgoi një person për të vrarëGjerasimin. (Kjo skenë ështëportretizuar gjithashtu nëfilmin ‘Mësonjëtorja’). Vrasësi kishtepirë që të gjente guxim, por fatmirësishts’e realizoi dot vrasjen pasi ishte idehur! Më vonë atë vit, pjesërisht për

shkak të shëndetit të rënë që kishte paturqë nga koha kur ishte marrë peng, dhepjesërisht nga stresi që jeta e tij ishtevazhdimisht nën kërcënim, GjerasimQiriazi ra i sëmurë dhe vdiq në 2Janar 1894, në moshën 35 vjeçare. Ështëshënuar se pavarësisht vuajtjeve tëtij, në shtratin e tij të vdekjes ai mbetiplot me ngushëllim, me gëzim nëZotin dhe ndjeu guxim të ri për t’u folurdrejtpërdrejt dhe me ngut vizitorëvetë tij për shpëtimin e madh – kuptohet nëgjuhën shqipe. Poema e tij e mëposhtmepërmbledh veprën e jetës së tij:

Do punonj për mëmëdhenëGjith jetën sa të rronj

Do të zgjonj dhe ata që flenë

Kështu jetën do mbaronjO vëllezër shqiptarë

Merrni sot udhën’ e mbarëPunën tuaj mos harroni

Kohs shkon dhe prapë s’vjen.28

Sevasti Qiriazi(1871-1949)

Kontributi Kryesor për 1912:

Hapja e Shkollës së Parë Të Vashavesë bashku me GjerasiminNga familja e saj në Manastir, mendihmën dhe inkurajimin e Gjerasimit,Sevastia shkoi të studionte në KolegjinRobert në Stamboll. Ajo ishte e paragrua shqiptare në atë kohë që shkoi tëstudionte në universitet. Gjatë kohës qëishte atje, një ditë arriti të bindtedrejtorin e një burgu që ta lejonte tëvizitonte patriotin Koto Hoxhi nëbirucën e tij. Ajo e përshkruan këtëtakim:“Një vrimë e qelbur! Një rreze drite qëzbriste nga një e çarë nga lart mëndihmoi që të shquaja një figurë tëmjeruar. Ai qëndronte i shtrirë mes një

kapice me lecka mbi një rrasë guri qëshërbente si shtrat. Ishte Koto!“Tungjatjeta Koto!” guxova, mënë fund, të mërmëris. Me një zë tëhollë, që mezi dëgjohej, ai pyeti: “Kushpo më flet kështu? Duhet të jetë ndonjëzë qiellor i dërguar nga Perëndiapër t’i folur një fjalë të butë zemrëssime të plagosur.” Pamja e tij ishte aqe mjeruar, saqë ndjeva lot të nxehtë qëmë rridhnin nëpër faqe…I folames ngashërimave: “Kam ardhur, o atëi dashur, që të të sjell një fjalëkurajoje dhe të të rrëfej se, ndonëse tëkanë hedhur në këtë birucë që tëheqësh të zitë e ullirit, fara që ti mbolleka lëshuar fryte të mbara. Shpirti yt

jeton në zemrën e popullit tënd.”Figura e leckosur u përgjigj: “Po. Atamë kanë lidhur trupin me zinxhirë, porshpirti im është i lirë. Ai është ilirë dhe nuk ka torturë që të më ndalojësë thirruri: ‘Jo! Nuk vdes Shqipëria! Sëshpejti ajo do të jetë e bashkuar, epavarur dhe e lumtur’.”29

Në ceremoninë e diplomimit të saj ngaKolegji Robert, Naim Frashëri foli dhetha: “Motra ime e vogël, nuk do të bëjëgjë më të mirë e më të vyer përShqipërinë nga ç’ke vendosur të bëshpër arsimin e grave tëvendit tonë.” Pasi përfundoi studimet esaj, kur u kthye në shtëpi, së bashku metë vëllanë, Gjerasimin, themeloi në

Korçë shkollën e parë shqipe tëvashave në 1891. Sevastia dheGjerasimi ishin të bindur se ishte edrejta e fëmijëve të mësonin të lexonindhe të shkruanin në gjuhën e tyreamëtare. Kur vdiq Gjerasimi në moshëtë hershme në 1894, Sevastia vazhdoipunën me heroizëm pavarësishtkërcënimeve të vazhdueshme prejautoriteteve turke dhe klerit grek. Ajoishte vetëm 23 vjeç.

Sevastia u martua me Kristo Dakon në1910. Në 1912, në Manastir,Sevasti Qiriazi botoi një ‘GramatikëElementare për ShkollatFillore’ dhe ‘Shkronjëtore e GjuhësShqipe’. Gjithashtu përgatiti disa tekstehistorike për botim. Fatkeqësisht, paspavarësisë, familja Dako u detyrua tëjetonte përmes vuajtjeve shumë tëvështira dhe të dhimbshme.

Në 1922, ata themeluan Institutin Qiriazinë Tiranë e cila ishte e ngjashshme meliceun francez në Korçë. Në 1927Instituti u zhvendos diku tjetër ku uzgjerua për të përfshirë një biblotekë tëpasur, kompleks sportiv dhe program mëtë gjerë edukimi. Për rolin e tyre të madhqë ajo dhe bashkëshorti i saj, KristoDako, patën në historinë e Shqipërisë, udekoruan me Urdhërin e Skënderbeut.Megjithatë për shkak të lidhjeve të tyreme perëndimin dhe besimit të tyre fetar,pas Luftës së Dytë Botërore, EnverHoxha i pa me një sy tjetër. Kjo ështëpaksa ironike duke marrë nëkonsideratë se gjatë luftës ishin nazistëtqë keqtrajtuan familjen Dako (Qiriazi)

për shkak se ishin patriotë. Gestapojakishte arrestuar të gjithë familjen siçe shpjegon John Quanrud: “Sevastia,atëherë në të shtatëdhjetat, bijtë esaj me gratë e tyre dhe fëmijët e vegjël,dhe Parashqevia të gjithë u dërguan nënjë kamp përqendrimi afër Beogradit.Ata ia dolën të mbijetonin dhe u kthyennë Shqipëri në 1945 pas një udhëtimi tëgjatë dhe të vështirë.”30

“Mësuesja e guximshme [eshkollës], Zonjushë Qiriazi,drejtonte me një aftësi dhe entuziazëm që meriton lavdëriminmë të lartë. Dhe pavarësisht faktit semarrja pjesë në shkollë do të thoshteqë prindërit dhe fëmijët rrezikonin

përndjekje nga turqit dhe prifti grek,prapëseprapë shkolla ishtegjithmonë plot. Vajzat mësonin tëlexonin e të shkruanin shqip dheua mësonin vëllezërve të tyre.”

— Edit Durrham, ‘NGATËRRESABALLKANIKE 20 VJEÇARE’

Edhepsemënëfundukthyennëatdhe, vuajtjet e tyre nuk kishin mbaruar. Pas Luftës çdo njeri që ishte një rival i mundshëm ndaj Enver Hoxhës, po kishte pikëpamje paksa kundërshtuese, eliminohej në spastrime të pamëshirshmeme synim për të konsoliduar pushtetin.Fakti që ata kishin qenë patriotë dhekishin kontribuuar kaq shumë nëpavarësinë e Shqipërisë, u shpërfillbrutalisht. Prona e Institutit Qiriazi ukonfiskua për t’u bërë Shkolla e Partisëdhe motrat Qiriazi u dëbuan prejshtëpive të tyre dhe u detyruan të jetoninnë një kotec pulash. Kristo Dako kishte

vdekur afër fillimit të luftës dhe ishtevarrosur në kishën brenda kopshtit tëInstitutit. Sipas mbesës së Sevastisë,Viktori Ruli (Dako), trupi i Kristos uzhvarros dhe koka e tij, e mbështjellë melecka u përdor si top futbolli për njëndeshje në rrugë nga nxënësit e shkollëskomuniste. Djemtë e Sevastisë uarrestuan dhe Gjergji, një kirurg mjaft injohur, vdiq në burg duke mos qenë nëgjendje të duronte torturat. Trupit të tij iumohua varrimi nga e ëma, Sevastia, dukeu hedhur në një varr masiv. Sevastia dheParashqevia gërmuan në baltë me thonjpër të gjetur trupin e Gjergjit gjatë natës.Më në fund e gjetën dhe lanë një gjurmëpër të shenjuar vendin në mënyrë që të

ktheheshin në mbrëmje për ta varrosur.Por kur u kthyen ditën tjetër, vendi ishtepunuar me traktor dhe trupi i Gjergjit nuku gjet më kurrë. Sevastia vdiq në 1949nga ‘një zemër e thyer’.Më vonë komunistët patën paturpësinëpër ta bërë Sevastinë heroinë të kombit,duke bërë një film për të ‘Mësonjëtorja’,edhe pse e kishin përndjekur. Anton Çefakomentoi: “Për oportunitet dhehipokrizi politike të pushtetarëve, mëvonë, asaj i dhanë titullin ‘Mësuese ePopullit’.”31 Sot mund ta pranojmë mesinqeritet punën e madhe që kjobesimtare ungjillore bëri për Pavarësinësë Shqipërisë.

Gjergj Qiriazi(1868 –1912)

Kontributi Kryesor për 1912:Delegat në Kongresin e Manastirit Një

prej themeluesve të gazetës‘Bashkimi i Kombit’ Drejtor i Shkollës

së Parë të Vashave pasSevastisë Anëtar i Komitetit të Bajo

Topullit

Gjergj Qiriazi, sikurse edhe i vëllaiGjerasimi, ishte një besimtar i bindur qëpredikonte ungjillin e Krishtit në gjuhënshqipe pa frikë. Edhe ai gjithashtustudioi në Kolegjin Amerikan nëSamokov, Bullgari, dhe punoi përShoqërinë Biblike Britanike dhe të Huajduke shpërndarë Bibla në shqip dhelibra gramatike. Më vonë, pasvdekjes së të vëllait mori drejtimin eshkollës shqipe të vashave në Korçë përnjë farë kohe, duke bërë të mundur qëshkolla të qëndronte e hapur dhe aktive.Ai u bë një figurë tepër e rëndësishmenë lëvizjen për pavarësi. Në 1905 ishtenjë anëtar themelues ‘Për Çlirimin eShqipërisë’, komuniteti i fshehtë iBajo Topullit që punonin për pavarësinë

së bashku me Grigor Cilkën, Nuçi Naçindhe Mihal Gramenon. Ai drejtoi gazetënpatriotike të komitetit dhe furnizonteshkollën e djemve në Korçë me tekstelibrash. Në 1908, ishte zëvendëskryetarii Kongresit të Manastirit. Gjergj Qiriaziishte një nga themeluesit e botimit tëgazetës ‘Bashkimi i Kombit’ e cilabotonte shumë letërsi shqipe që bënte tëmundur që shqiptarët të mësonin tëlexonin dhe të shkruanin gjuhën e tyre.Ai botoi ‘Hristomathi’, ‘Këngë tëShenjtëruara’, përktheu ‘Udha eShtegëtarit’ e Gjon Bunianit si dhevepra të tjera.

Parashqevi Qiriazi(1880 -1970)

Kontributi Kryesor për 1912:E vetmja delegate femër në Kongresin

e Manastirit Themeluese e ‘Yll’ iMëngjesit’ Mbështeti Pavarësinë si

pjesëmarrëse në Konferencën e Paqesnë Paris, 1919

Ndërsa ishte ende fëmijë Parashqeviafilloi të ndihmonte të vëllanë,Gjerasimin, për t’u mësuar vajzave tëtjera të lexonin dhe të shkruanin shqip nëshkollën e tij në Korçë. Duke ndjekurhapat e motrës më të madhe, ajo theutabunë e shoqërisë lidhur me shkollimine lartë të gruas dhe shkoi të studionte nëKolegjin Robert në Stamboll. Pas kësaju kthye në Korçë për të punuar simësuese pranë motrës së saj.Pas vdekjes së Gjerasimit të dy motratvazhduan të drejtonin shkollën evashave. Kundërshtimi u bë kaq i ashpërprej atyre që ishin kundër përhapjes sëgjuhës së shqipe, sa që rreth 1907 atokërkuan ndihmë nga jashtë, duke i bërëapel për mbështetje dhe mbrojtje

Misionit Kongregacional Amerikan (njëtjetër shoqëri ungjillore) me të cilëtkishin kontakt. Ato siguruan ndihmën enjë çifti misionarësh të cilët do tëpërfshiheshin shumë në Shqipëri dhe dotë ndihmonin të mbahej hapur Shkolla eVashave: Fineas dhe Violet Kenedi.Në Kongresin e Manastirit Parashqeviapati nderin të ishte e vetmjadelegate femër dhe gruaja e parë nëhistori që mori pjesë në një forummbarëshqiptar. Ajo shërbeu si sekretaredhe foli në Konferencë për nevojën e njëalfabeti të pranuar nga të gjithë. Ajothemeloi shoqërinë ‘Yll’ i Mëngjesit’në 1909, e cila njihet si e para shoqëri egrave shqiptare. Qëllimi i

shoqërisë ishte të përhapte shkolliminmes grave shqiptare. U ngritën degë nëqytete kudo në Shqipëri dhe ushpërndanë libra e gazeta në gjuhënshqipe, të cilat ndihmuan për të ndezurndjenjën patriotike në vend.Në 1909 Parashqevia botoi ‘Abetare përShkollat e Para’ duke u bërë kështu epara autore femër e teksteve shkollorenë shqip. Mori pjesë në Konferencën ePaqes në Paris në 1919, dukepërfaqësuar të drejtat e shqiptarëve nëmbështetje të shpalljes së pavarësisë.Gjithashtu kompozoi një këngë përalfabetin e cila u bë himn kombëtar. PasLuftës së Dytë Botërore, edhe pse kishteqenë dëshmitare e shkatërrimit të

familjes së saj dhe përndjekjeskomuniste, jetoi deri në 1970 në moshën90 vjeçare.

Kristo Dako (1878– 1941)

Kontributi Kryesor për 1912:President i shoqërisë ‘Vatra’në

SHBA Redaktor i gazetës‘Dielli’ Mbështeti Pavarësinë si

pjesëmarrës në Konferencën e Paqesnë Paris, 1919 Raportoi dhe

dokumentoi mizoritë e kryera ndajqytetarëve shqiptarë prej shteteve

fqinj

Kristo Dako u lind në Korçë dhe shkoinë universitet fillimisht në Bukuresht.Ishte atje ku u takua me Sevastinë në1905. Në fillim dëshira e tij kryesoreishte të ndante besimin e tij të krishterëduke u predikuar njerëzve të tij32, pormë vonë u përfshi më shumë në politikë,duke kontribuuar në përpjekjen eShqipërisë për pavarësi. Kristo Dako uarrestua në 1910 nga autoritetet turkedhe u burgos në Gjakovë pas raportimitnë gazetën ‘Bashkimi i Kombit’ se sitrupat turke po shtypnin kokat etë moshuarve, burrave dhe graveshqiptare. Lirimi i tij u sigurua dhe aivazhdoi të shkruante në mbështetje tëpavarësisë. Pak pas lirimit të tij umartua me Sevastinë në 1910.

Në qershor të 1912 Dakoja shkoi tëstudionte në Seminarin TeologjikOberlin në Amerikë. Atje u zgjodh mbiFan Nolin president i shoqërisëpatriotike ‘Vatra’, e cila ishte njëorganizatë ombrellë mbi tëgjitha shoqëritë e shpërndara shqiptarenë SHBA. Gjithashtu u bë redaktor igazetës ‘Dielli’, organ i ‘Vatrës’. EdwinJacques shkruan: “Vatra dha njëndihmesë të pallogaritshme përmërgimtarët shqiptarë kudo nëAmerikë, duke i informuar për gjendjene trazuar në Shqipëri, dukeruajtur trashëgiminë e tyre etnike dheduke koordinuar veprimet e tyre nëpërkrahje të Mëmëdheut.”33 Dakoështë autori i veprës ‘Cilët janë

Shqiptarët?’ dhe ‘Shqipëria, çelësi përLindjen e Afërme’.Pas shpalljes së Pavarësisë në 1912,Kristo Dako vazhdoi punën në mënyrë tëpalodhshme në mbështetje të pavarësisësë Shqipërisë dhe më vonë për punën etij mori Urdhërin e Skënderbeut.Kristoja dhe Sevastia u kthyen nëShqipëri dhe shkuan në Korçë nëshkollën e vashave e cila kishtenevojë për riparime. Kur ushtarët grekëpushtuan Korçën në 1914, së bashkume Parashqevinë u detyruan tëlargoheshin me këmbë në drejtim tëSofies. Ata kishin parë me sytë e tyremizoritë që po kryheshin gjatë luftësBallkanike dhe Kristoja botoi një raporttë hollësishëm të krimeve të luftës që

ndodhën në mënyrë që bota tëdëgjonte.34Në 1919 mori pjesë në Konferencën ePaqes në Paris ku mbrojti Pavarësinë eShqipërisë dhe debatoi kundër ndarjessë territorit shqiptar. Aitakoi Presidentin e SHBA, WoodrowWilson dy herë dhe në mënyrë të qartëi shpjegoi se si mbrojtja e kufijve tëShqipërisë ishte në rrezik ngaqëllimet grabitqare të vendeve fqinje tësaj. Kjo gjë ndihmoi për tësiguruar mbështetjen e presidentitWilsonin dhe të SHBA në mbrojtje tëinteresave kombëtare dhe territoriale tëShqipërisë.

Artikujt e shkruar nga Dakoja u botuannë gazetat më prestigjoze. Si patriot dhekontribuues ndaj ‘rilindjes’ ai radhitetbashkë me emrat e patriotëve si FanNoli dhe Faik Konica. Kristoja dheSevastia patën dy djem Gjergjin dheAleksandrin.Gjatë Luftës së Dytë Botërore familjaDako përjetoi vuajtje ekstreme si ngaduart e nazistëve, ashtu edhe nga ato tëkomunistëve (shih më sipër). Sipasmbesës së tij, ai vdiq në 1941 dhe uvarros në kopshtin e kishës që ai kishtendërtuar brenda Institutit Qiriazi.Megjithatë ky nuk ishte vendi i tijpërfundimtar i prehjes. Trupi i tij uzhvarros nga komunistët.

Pastor GrigorCilka

Kontributi Kryesor për 1912:Anëtar i komitetit të Bajo

Topullit Predikoi dhe dha mësim nëshqip Delegat dhe folës në Kongresin e

Manastirit në 1908

Grigor Cilka është një tjetër burrë kubesimi tek Krishti dhe patriotizmi, kanëpunuar krah për krah.35 Ai luajti njëpjesë të rëndësishme në përpjekjen eShqipërisë për pavarësi dhe ishte njëmik i ngushtë dhe bashkëpunëtor mefamiljen Qiriazi. Para viteve 1900 shkoinë Amerikë për të studiuar në SeminarinTeologjik të Unionit në Nju Jork dhe paspërfundimit të studimeve, nuk qëndroi nëSHBA, por u kthye në Shqipëri për tëvazhduar punën e ungjillit. Më pas ubë pastori i Kishës Ungjillore në Korçëe cila ishte themeluar nga Gjerasimi.Është regjistruar se madje edhe kaçakëtvinin ta dëgjonin të predikonte dhe undryshuan nga fjala e Perëndisë.Gjithashtu ai dha mësim në Shkollën e

Vashave.Në 1905 Grigori ishte një anëtarthemelues ‘Për çlirimin eShqipërisë’, komiteti sekret i BajoTopullit që punonte për pavarësinë dhepërfshinte Gjergj Qiriazin, Nuçi Naçindhe Mihal Gramenon. Grigori shkoi tekomuniteti shqiptar në Sofie dheBukuresht për të ngritur mbështetje dherekrutë.Sipas vetë statuteve të tyre, qëllimi i tyreishte: “rilindja e Shqipërisë, dukembjellë vëllazërinë, dashurinë ebashkimin, duke përhapurqytetërimin me anë të librave që dotë shtypen, duke dërguar njerëz nëtë katër anët e Shqipërisë që të

mbjellin këto ide…”36. Dy vjet më vonëBajo Topulli ndihmoi vëllanë evet Çerçizin të formonte çetën eGjirokastrës së cilës Cilka i ofroi strehënë shtëpinë e tij.Në 1908 Grigori u arrestua dhe u burgosdy herë për shkak se kishte refuzuar tëmbyllte shkollën dhe se kishte dhënëmësim në gjuhën shqipe dhe u liruavetëm në sajë të ndërhyrjes së Fineasdhe Violet Kenedit, besimtarë ungjillorëamerikanë dhe ‘filo-shqiptarë’.Cilka ishte një mik i mirë i MihalGramenos i cili për të tha: “Cilkaishte zemra dhe shpirti i lëvizjeskombëtare, një burrë i madh dhe iguximshëm, i patundur edhe pse e kishin

burgosur për këtë arsye, ishte ishkolluar. Shërbimet e këtij patrioti kanëçmim të pakrahasueshëm. Cilkameriton shumë faqe në historinë tonëkombëtare duke qenë se ishte, është dhedo të vdesë si një patriot.”37

Në Kongresin e Manastirit në nëntor të1908 ai ishte pjesë e Komisionit tëAlfabetit që përbëhej prej 11 njerëz.

Fineas dhe VioletKenedi

Kontributi Kryesor për 1912:‘Filo-shqiptarë’ Penguan mbylljen eShkollës së Vashave në 1910 I bënë

apel Presidentit Woodrow Wilson nëemër të Shqipërisë.

Çifti Fineas dhe Violet Kenedi (Phineasand Violet Kennedy) ishin të krishterëungjillorë amerikanë të cilët erdhënnë Korçë në 1908 meMisionin Kongregacional Amerikan mekërkesë të Sevasti dhe ParashqeviQiriazit. Puna e tyre kryesore ishtepredikimi i ungjillit, por

gjithashtu ndihmuan dhembështetën lëvizjen kombëtareshqiptare. Fineas u bë i shkëlqyer nëgjuhën shqipe dhe nisi të predikonteungjillin në shqip shpejt pasmbërritjes së tij. Është e qartë që ai ekuptonte domëthënien politike të kësaj.Ai shkroi: “herët a vonë zyrtarët eqeverisë do ta kundërshtojnë predikimintim, sepse ata e konsiderojnë përdorimine shqipes si një pikëpyetje politike.Atëherë, unë duhet tëqarkulloj shkrimet dhe natyrisht forma nëlatinisht (ose shqip) është ajo që dua tëpërdor. Ata do ta kundërshtojnë këtë…përdorimi i gjuhës shqipe është njëofendim politik.”38 Ai raportoi senjerëzit dënoheshin nga autoritetet për

shkak të zotërimit të librave shqippërfshirë edhe ungjillin. Një njeri mundtë burgosej për tre vjet për zotërim tëBiblës shqip. Por kjo nuk e ndaloiFineasin në punën e tij. Pesë mijë kopjetë predikimeve të tij të shkruara ubotuan në 1912 nga Gjergj Qiriazi nëManastir dhe u shpërndanë.Keneditë ndihmuan për të siguruarlirimin e patriotëve shqiptarë që ishin tëburgosur nga autoritetet turke. Atambërritën në Korçë në kohën kur GrigorCilka (pastor i Kishës Ungjillore) sapoishte burgosur. Menjëherë Fineasi nisi tëhetonte arrestimin e Cilkës dhe arriti nëpërfundimin se ishte i pajustifikueshëmdhe ishte si rezultat i presionit ngainteresat greke dhe turke. Ai e vizitoi

Cilkën në burg çdo ditë dhe pa me sytë etij kushtet e të burgosurve – tëmbipopulluar, të mbajtur pa gjyq dhevetëm me bukë për të ngrënë. Kenedishkoi si tek autoritetetturke, ashtu edhe tek Peshkopi grek përtë bërë apel për lirimin e Cilkës. Kjoishte diçka që e bëri disa herë kur uarrestua Grigori.“Kurrë nuk do ta mbyll shkollën.”

- Fineas KenediNë 1910 Fineasi erdhi në ballë të luftëspër pavarësi kur autoritetet turke upërpoqën të mbyllnin të gjitha shkollatnë gjuhën shqipe. Si qytetar amerikan,Fineasi ishte në gjendje të shpallteimunitet ndaj këtij ligji dhe kështu

Shkollës së Vashave në Korçë iu dhaemri ‘Shkolla Amerikane’ dhe Fineasimundi ta mbante të hapur. Në atë kohëishte e vetmja shkollë shqipe qëfunksiononte në vend.Fineasi u diplomua në UniversitetinPrinceton. Ai kishte studiuar atje në tënjëjtën kohë kur presidenti i ardhshëm iSHBA punonte si profesor. Për shkak tëkësaj njohjeje Keneditë patën pakinfluencë me Woodrow Wilson kur ishtePresident i SHBA të cilën e përdorënpër të bërë apel për kauzën e Shqipërisë.David Young shkruan: “Keneditë epërfshinë veten me energji dhepërkushtim qysh nga fillimi i kohës sëtyre në Shqipëri në kauzën e pavarësisë

së Shqipërisë, duke i shtyrë më përparapretendimet e Shqipërisë nëpërmjetdërgimit të letrave, artikujve dhetelegrameve tek njerëzit me influencë.Woodrow Wilson… refuzoi tënënshkruante traktatin e paqes të 1919në Konferencën e Parisit derisa ky tëpërmbante një garanci të së drejtës sëvet-qeverisjes për shqiptarët…”39

Pasthënie - Çfarëështë ungjilli?Për shumë shqiptarë jetët e këtyreatdhetarëve po dëgjohen sot për herëtë parë. Gjatë komunizmit historitë e tyreshpesh janë fshehur si në rastin e KristoDakos. Në raste të tjera historitë e tyredeformoheshin që t’i vinin për shtatpropagandës ateiste. Kjo shihet në rastine Gjerasim Qiriazit. Pretendohej se aiishte vetëm patriot që e përdori fenë përt’i shërbyer qëllimeve të tij nacionaliste.Faktet nga dorëshkrimet e tij tregojnë

të kundërtën. Roli i madh që ka luajturungjilli në historinë e Shqipërisë ishtenjë fakt që e vinte në siklet makinerinë epropagandës komuniste. Por e vërtetanuk mund të fshihet për shumë gjatë,herët apo vonë do të nxjerrë krye.Përveç vlerës së tij letrare në progresine gjuhës shqipe, mesazhi i ungjillit tëJezus Krishtit ishte frymëzimi më i madhi patriotëve të përmendur në këtë libër.Kjo histori nuk është unike. Kudo nëpërbotë njerëzit kanë bërë sakrifica tëmëdha personale për t’u sjellë ungjillintë tjerëve dhe janë frymëzuar ngamesazhi i tij për të ndihmuar ata nënevoja fizike. Emra të mëdhenj njerëzishsi Martin Luter King, Nënë Tereza deri

te Majkëll Faradej të gjithë deklaruanfrymëzimin nga ungjilli. Pse është kjo?Çfarë ka ungjilli që është kaq irëndësishëm sa që i bën njerëzit tëpunojnë kaq shumë dhe të heqin vuajtjetë tilla vetëm që të tjerët të dëgjojnë përtë? Çfarë ka ai që i frymëzon njerëzit tëshfaqin dashuri dhe dhembshuri? Evetmja mënyrë për të gjetur përgjigje përkëto pyetje është të kuptosh mesazhin eungjillit për veten tënde. Më poshtë,pastor Gentian Dogani i përgjigjetpyetjes ‘Çfarë është ungjilli?’.I dashur lexues, Do të kërkojavëmendjen tënde ndërsa lexon këtëshpjegim të thjeshtë të ungjillit. Ungjilldo të thotë lajm i mirë. Nga vetë

domethënia i këtyre fjalëve, kuptojmëse Perëndia ka një lajm të mirë për ty.Ky lajm i mirë ka të bëjë me faljen e tëgjitha mëkateve (fajeve) të tua. Thjeshtduke besuar se Jezus Krishti vdiq nëkryq duke paguar çmimin për mëkatetnë vendin tënd. Perëndia ofron tëpajtohesh me Të.ParalajmërimNdoshta kjo fjalë ‘pajtim mePerëndinë’ të çudit, sepse ndoshtaasnjëherë nuk të ka shkuar në mendjese je në armiqësi me Perëndinë. Por,mik i dashur, besoje këtë, sepse vetëfjala e Perëndisë thotë:“nuk ka dallim, sepse të gjithëmëkatuan dhe nuk e arrijnë lavdinë

e Perëndisë” (Romakët 3:22-23)Gjithashtu tek Romakët 6:23thuhet: “paga e mëkatit është vdekja,por dhurata e Perëndisë është jeta epërjetshme nëpërmjet Krishtit Jezus,Zotit tonë.”Vetë fjala e Perëndisë deklaron se tëgjithë jemi fajtorë dhe ti, mik idashur, nuk bën përjashtim. Ndoshta kemenduar se je njeri i mirë, i drejtë dhei ndershëm. Dhe kjo, sepse deri tani jekrahasuar me njerëz të tjerë, por,sido që të kesh menduar, sipas fjalës sëvërtetë të Perëndisë ti je mëkatar dhe izhytur në mëkat. Vetë mendimet e tua,fjalët e tua, veprat dhe dëshirat e tuadëshmojnë për mëkatet e tua. Për më

tepër fjala e Perëndisë tashmë thotë seçdo njeri është mëkatar dhe se nuk kaas edhe një të drejtë. Dhe fjala ePerëndisë nuk mund të gënjejë.Në Bibël, tek Galatasve 5:19-21 najepet një listë mëkatesh, ku çdo njeri isinqertë e pranon se gjendet shkelës ishumë të tillave: “Veprat e mishit janëtë shfaquara dhe janë; kurorëshkelja,kurvëria, papastërtia, shthurja,idhujtaria, magjia, armiqësia, grindja,xhelozia, zemërimi, rivaliteti,përçarjet, tarafet [thashethemet],smira, vrasjet, të dehurit, grykësia dhetë tjera të ngjashme me këto për tëcilat po ju paralajmëroj, sikurse juthashë edhe më parë se ata që i bëjnë

këto gjëra, nuk do të trashëgojnëmbretërinë e Perëndisë.”Thuhet se veprat e mishit janë shfaqur.Këto mëkate nuk janë imagjinare. Atosundojnë në marrëdhëniet njerëzore.Hidhi sytë rrotull dhe shiko se sa keqështë gjendja e njerëzve. Me fodullëk,krenari, përçmim, abuzim, imoralitet,mashtrim, gënjeshtra, vrasje, divorce,aborte, etj. Kudo shikojmë gjendjen erënë të njeriut pa Perëndinë. Ështëabsurde të thuash se mëkati është njëtrillim i fesë. Jo, veprat e mëkatshme tënjerëzve, janë të dukshme në mesnesh.34

ShpëtimO mik, ashtu sikurse ti je dëshmitar se

je i gjallë dhe jeton, është po kaqe vërtetë se je mëkatar dhe se je nënzemërimin e Perëndisë. Paga emëkatit është vdekja. Nëse nuk do tavlerësosh lajmin e mirë të faljes sëmëkateve, një ditë do të paguash nëgjyqin e Perëndisë për këto mëkate, përtë cilat të ofrohet tani mundësia për t’upajtuar me Perëndinë përmessakrificës së Birit të tij, Jezus Krishti.Lajmi i mirë i ungjillit është se JezusKrishti, Biri i Perëndisë, vdiq nëkryq për të paguar për mëkatet e tua. Aipagoi me jetën e vet çmimin qëkërkohej nga Perëndia për shkeljen eligjit të Tij. Lajmi i mirë, ungjilli pra,përfshin faljen e mëkateve dhepremtimin e jetës së përjetshme. Jezus

Krishti vdiq për mëkatet tona dhe uringjall për shfajësimin tonë. Ringjalljae Jezus Krishtit është shpresa jonë përjetën e përjetshme.JetëndryshuesUngjilli, pra, është një lajmjetëndryshues. Sepse kriminelët janëbërë të butë dhe të paqtë, gënjeshtarithotë të vërtetën, vjedhësi kthen atë qëka vjedhur, mashtruesi heq dorë ngamashtrimet e tij, ai që pasurohet nëmënyrë të pandershme heq dorë ngapandershmëria e tij, ai që flet megjuhën e tij fjalë të ndyra pastron tëfolurin e tij, etj. Ungjilli pra ështëfuqia e shpëtimit për këdo. Kjo do tëthotë se vetëm me anë të këtij lajmimund të pastrohemi nga fajet tona dhe,

kështu, të marrim pjesë në premtimet ePerëndisë bashkë me ata që besojnëdhe e duan Krishtin. Është më anë tëungjillit që mëkatarët pastrohennga mëkatet e tyre, duke ndryshuarjetët e tyre në njerëz plot zell dhedevotshmëri për të bërë të mirën. Kurlajmi i mirë i pendesës për mëkatet nëJezus Krishtin besohet, mëkatarëtndryshojnë. Ungjilli i frymëzon njerëzittë duan tjerët. Këto fjalë të Jezusit kanëfrymëzuar miliona: “Duaje të afërmintënd porsi vetveten” (Marku 12:31)dhe “Ashtu siç dëshironi që t’ju bëjnëjuve njerëzit, edhe ju u bëni atyrenjësoj” (Luka 6:31) Lexues i dashur,nëse e kupton se je mëkatar, e vetmja

gjë që të kërkon Perëndia është tëbesosh (të pendohesh për mëkatet e tuaduke besuar në sakrificën e Jezusit) nëvdekjen dhe ringjalljen e Birit të Ti,jJezus Krishti. 35 Vdekja e Jezusit nasiguron se paga për mëkatin ështëpaguar, dhe ringjallja e tij ështëshpresa jonë për jetën e përjetshme.“Sepse Perëndia e deshi aq botën sadha birin e tij të vetëmlindurin,që, kushdo që beson në Të, të moshumbasë, por të ketë jetën epërjetshme.” ( Gjoni 3:16.)Përgjegjësia joteBesoji Jezus Krishtit, lutju atij. Gjejnjë kishë ku predikohet fjalae Perëndisë (Bibla) dhe ku në qendër te

predikimeve është Jezus Krishti, biri iPerëndisë, që vdiq për mëkatet tona,duke na ofruar kështu pajtim mePerëndinë. Nëse ky mesazh i shkurtër iungjillit është i qartë për ty, do të tëbëja thirrje të bashkoheshe me ata qëbesojnë dhe mblidhen për të adhuruarPerëndinë dhe Jezus Krishtin të djelaveapo ditët e tjera të javës. Nëse kymesazh të ka shtyrë për të menduar përgjërat shpirtërore, për Perëndinë,vdekjen, gjyqin, mëkatin,etj,merr njëBibël dhe lexoje ungjillin vetë.Zoti të dhëntë paqe duke drejtuarrrugën tënde drejt së vërtetës.Një shërbëtor në kishën e JezusKrishtit.

Lexime të mëtejshme:Lëvizja Protestante Midis Shqiptarëve1991, David Young,TENDA, PrishtinaRrugë Biblike në Shqipërinë eAlexander Thompson, AEM

Shënimet:1. David Young, Lëvizja

Protestante MidisShqiptarëve 1908-1991, TENDA, Prishtina, fq.55.

2. Edwin Jacques, Shqiptarët,KARTË E PENDË, fq. 320.

3. Albanologu i mirënjohurRobert Elsie flet për praninëe Krishterimit protestant nëShqipëri para Luftës së DytëBotërore në librin etij ‘Historical Dictionary of

Albania.’, fq. 371-372.4. Farlati, Illyricum Sacrum,5. Gjon Buzuku, Meshari,

Hyrje.6. Pjetër Bogdan, Cuneus

Prophetarum.7. Për më shumë mbi ungjillin

në letërsinë shqipe, shih‘Kodi Biblik në letërsinëshqiptare’, Femi Cakolli,TENDA, Prishtina.

8. John Quanrud, A SacredTask, 2002, fq. 53 (përkthim iautorit)

9. David Young, Shqipëria:Çmimi, AEM, fq. 10.

10. Edwin Jacques, Shqiptarët,

KARTË E PENDË, fq. 31911. Shih p.sh. Alipashaida, Haxhi

Shehretit, i cili gjithashtuishte një mjek në oborrin eAli Pashës.

12. Xhevat Lloshi, RrethAlfabetit të Shqipes, 2008,fq. 112-113.

13. Robert Elsie, HistoricalDictionary of Albania, fq.249

14. Informacion përKristoforidhin nga: RobertElsie, Historical Dictionaryof Albania, Biography ofKristoforidhi in ‘Ylli i VogëlLart në Qiell’, Argeta-LMG,

Tirane 2007.15. The Battle for Albania,

AEM.16. Alexander Thompson, Rrugë

Biblike në Shqipërinë eVjetër, AEM

17. David Young, Shqipëria:Çmimi, AEM, fq. 19.

18. Shih për shembull fjalët eQiriazit në ‘Captured ByBrigands’ më poshtë.

19. John Quanrud, A SacredTask, 2002, fq. 38 (përkthim iautorit).

20. John Quanrud, A SacredTask, 2002, fq. 53 (përkthim iautorit).

21. Ibid Pg57, 64-64.22. Robert Elsie, Historical

Dictionary of Albania, fq.377.

23. Skënder Luarasi, GjerasimQiriazi, fq. 27.

24. Letërsia shqipe u mallkua ngapatriarku ortodoks grek dhekërcënoi me shkishërim tëgjithë ata që guxonin tëlexonin letërsi shqipe.

25. Gjerasim Qiriazi, Capturedby Brigands, London 1902,fq. 8.

26. Gjerasim Qiriazi, Capturedby Brigands, AEM, fq. 10-11.

27. Gjerasim Qiriazi, Captured

by Brigands, AEM, fq. 12528. Gjerasim Qiriazi,

Kristomaci, fq. 113.29. Edwin Jacques, Shqiptarët,

KARTË E PENDË, fq. 325.30. John Quanrud, A Sacred

Task, 2002, fq. 180.(përkthim i autorit)

31. Anton Çefa, Historia efamiljes patriotike Qiriazi,ZemraShqiptare.net.

32. David Young, LëvizjaProtestante MidisShqiptarëve 1908-1991, TENDA, Prishtinë,2012, fq. 40

33. Edwin Jacques, Shqiptaret,

KARTË E PENDË, fq. 33934. Shih faqen e internetit të

Robert Elsie-t:www.albanianhistory.net/texts20_1/AH1914_3.html

35. David Young fq. 13936. Edwin Jacques, Shqiptaret,

KARTË E PENDË, fq. 29337. Michal Grameno, Kryengritje

Shqiptare, 1925, fq. 43-44.38. David Young, Lëvizja

Protestante MidisShqiptarëve 1908-1991, TENDA, Prishtina, fq.39 (përkthim i autorit)

39. David Young fq. 139.