1895-1896 İsyanları Sırasında Ayntab’da Ermeniler ve Hınçak Cemiyeti

7/30/2019 1895-1896 syanlar Srasnda Ayntabda Ermeniler ve Hnak Cemiyeti

1/14

1895-1896 syanlar Srasnda Ayntabda Ermeniler veHnak Cemiyeti

Armenians and Hnak Organization in Aintab During1895-1896 Revolt

Mehmet Ali YILDIRIM

zAyntab zelinde yapm olduumuz bu aratrma, 1895-1896 yllar arasnda

Ermenilerin blgedeki sosyal durumlar ile ihtilalc Hnak cemiyetininrgtlenmesi ve faaliyetleri hakkndadr. Bu tarihlerde Ayntabda bulunan 15000e

yakn Ermeniden yaklak 1000 kadar, tek amac isyan karmak olan bu cemiyetinyesidir. Nitekimerden ve dardan her trl destee sahip olan Hnak cemiyeti,1895-1896 yllar arasnda sadece Anadoluda otuzu akn kanl eylemle binlerceinsann lmne sebep olmutur.

Anahtar Kelimeler: Ayntab, Ermeni, Hnakyan

AbstractThis study is about the social condition of Armenians and activities of

revolutionist Hnak Organization in the years 1895-1896. During those years,about 1000 out of a total 15000 Armenians in Aintab were members of the HnakOrganization, whose only aim was to organize revolts. Hnak Organization hadsupport from both within the country and abroad and was responsible for thousandsof murders in more than thirty bloody uprisings.

Key words: Ayntab, Armanian, Hnakyan

GiriMilletlerin kendi kaderlerini tayin etmeleri hususundaki fikirlerin

Osmanl aznlklar zerindeki etkisi, Napolyonun 1797 ylnda Yunanllarbamszlk iin tahrik etmesiyle balad. XIX. yzyla gelindiinde ise

r. Gr. Kilis 7 Aralk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm


2/14

Mehmet Ali Yldrm168

Osmanl aznlklar birer birer isyan hareketlerine giritiler. Osmanltoprandan ayrlan ilk bamsz devlet ise 1830 ylnda Yunanistan oldu.1877-78 Osmanl-Rus Sava neticesinde imza edilen Berlin Anlamas ilede Srbistan, Karada ve Romanya bamszlklarn ilan ettiler.

Osmanl topraklarnda yaayan Ermeniler, bamszlkla neticelenen buisyan hareketlerini tarih sre ierisinde grm ve yaamlard. AyrcaByk devletlerin desteiyle Osmanl topraklarna yaylan misyonerlertarafndan da ayrlk fikirlerle donatlarak isyana hazr hale getirilmilerdi.Bylelikle ilk olarak 1877-78 Osmanl-Rus Sava srasnda Ruslartarafndan milliyetilik propagandasyla isyana tevik edildiler. Hatta Rus

ordusunda savaan Ermeni subaylarn tazyikiyle, sava sonras imza edilenAyastefanos Anlamasna Ermenilerin youn olduu blgelerde slahatngren bir madde eklendi. Bu madde ngiliz destekli olarak BerlinAnlamasnda da yerini ald. Ancak Ermeniler, Balkan topluluklarnnaksine kendilerinden bir talep gelmeden isyana ve bamszla tevikedilmilerdi. stelik devletin hibir blgesinde Mslman ahaliden fazla birnfusa da sahip deildiler. Tabiatyla ilk etapta Batnn dikkatiniekemediler. Bu nedenle 1880 ylndan itibaren Osmanl topraklarndabamsz bir Ermenistan kurulmas iin her trl arac kullanmayabaladlar.

Ayrlk Ermenilerin seslerini duyurma ihtiyac hissiyle bulunduklargiriimler arasnda en nemlisi, Bat kamuoyuna ynelik propagandafaaliyetleri idi. Bu ise basn yoluyla yaplmaktayd. Basna malzeme bulmakiin eitli blgelerde karklk karmaya baladlar. En ufak bir hadisedahi bat kamuoyuna katliam gibi lanse edilmekteydi. Bat kamuoyunun bumesnetsiz olaylara ar rabeti ise ayrlk Ermenileri organize olmaya sevketti. Tekilatl komiteler kurarak faaliyet sahalarn Anadoluya tadlar.Okullarda ekya yetitirmeye, kiliseleri cephane olarak kullanmayabaladlar. Kanl eylemler, isyanlar tertipleyerek bir arada ve sorunsuzyaayan ahali arasna nifak soktular. stelik Anadolunun Ermeni ahalisi ileMslman-Trk ahalisi arasndaki sosyal ve kltrel ba koparmak iinkendi soydalarn dahi katletmekten ekinmediler.

1.1895-1896 Yllarnda Ayntabda ErmenilerAyntab, stratejik ve ticar konumu itibariyle hareketli ve srekli geliim

gsteren bir Anadolu ehri idi. Bu nedenle de Osmanl mozaiinin birprototipini burada grmek mmknd. 1895 ylnda Ayntab kazas ahalisininbyk ounluu Mslmand (bkz. tablo:1). Mslmanlardan sonra enkalabalk nfus ise Hristiyan Ermenilere aitti.


3/14

1895-1896 syanlar Srasnda Ayntabda Ermeniler ve Hnak Cemiyeti 169

Tablo:1 H.1312/1895 tarihinde Ayntab kazasnn nfusu1

kadn erkek yekn %slam 32729 34325 67054 80,5Ermeni Katolik 155 179 334 0,4Ermeni (Gregoryen) 5431 6109 11540 13,8Protestan 1690 1839 3529 4,3Yahudi 351 364 715 0,8Yabanc 24 164 188 0,2Yekn 40380 46980 83360 100

Katolik, Protestan ve Ermeni Gregoryen olmak zere ayr mezhebe

blnen Ermeniler, 1895 ylnda 15403 kiiyle kazann toplam nfusununyaklak % 18,5ini oluturuyorlard. zellikle Protestan mezhebine dhilolan Ermeniler, misyonerlerin kskac altnda idiler. Dolaysyla ayrlkhareketlerin en ateli taraftarlar da Protestan Ermeniler idi. Bununla beraberkazadaki be kiliseden biri Gregoryen, biri de Katolik mezhebine hizmetverirken Protestan mezhebinin kilisesi bulunmaktayd2.

Tablo:2 H.1313/1896 tarihinde Ayntab kazasnn nfusu3

1896 ylnda da kazann nfus younluu aa yukar ayn orandayd(bkz. tablo:2). 84135 kiinin 15290 Ermeni idi. Bu rakam ise toplamnfusun yaklak %18,3ne denk gelmekteydi.

1895-1896 yllarnda Ermenilerin Kaza dare Meclisinde Bedros veOhannes Efendi isimleriyle iki seilmi yesi bulunmaktayd. BelediyeMeclisinde de yine iki ye, Agob ve Evadis Aalar Ermeni ahaliden intihapolunmutu. Bunun yan sra belediyede Artin Efendi ismiyle bir tabip vekilibulunmaktayd. Ziraat Meclisinde Artin Efendi, Ziraat Bankasnda da

Agob Efendiler ye olarak yer almaktaydlar. Ayrca Mal Kaleminde Karu

1Salnme-i Vilyet-i Haleb H.1312, s.223. emseddin Sami, Kamsul-lamda Ayntabn86988 ahalisi vardr ki, bu mikdarn 65085i Mslim 21046s cemat- muhtelifeyemnkasm hristiyan ve 857 si sraillidir eklinde bilgi verir. emseddin Sami, Kmsul-alm, c.V, Ankara, 1996, s.3232.2Salnme-i Vilyet-i Haleb H.1312, s.223.3Salnme-i Vilyet-i Haleb H.1313, s.187.

kadn erkek yekn %slam 33445 34568 68013 80,8Ermeni Katolik 154 175 229 0.3Ermeni (Gregoryen) 5514 6019 11533 13,7Protestan 1723 1805 3528 4,3Yahudi 360 372 732 0.9Yekn 41201 42934 84135 100


4/14

Mehmet Ali Yldrm170

Efendi grev yaparken, Sandk Eminliki grevi de Ohannes Efendiye tevdiedilmiti4.

Ayntabn Mslman ahalisi ile Ermenilerin genelinde toplumsal rutinhuzursuzluklar haricinde belirgin bir etnik veya din mcadele sz konusudeildi. Zaten teden beri Trk kltr ile ili dl olan, hatta dilleri dahiTrkeleen Ermeniler, folklorik yap itibariyle de Trklere ait birokzellii benimsemilerdi5. ou zaman kendi aralarndaki sorunlar da dhilolmak zere problemlerini zmek iin Mslman halkn meden davalarnabakmakla ykml olan eri mahkemelere mracaat ederlerdi. Mirastaksimatndan kaynaklanan anlamazlklarda veya yetim kalm, kendini

idare ve maln tasarruf edemeyen bir Ermeni ocua vsi gerektiinde yineeri mahkeme tercih edilirdi. Mslman ahaliye veklet ve ahitlik ederler,kendileri de onlarn ahitliine mracaat ederlerdi. Alacak verecekkonusunda alm satm ilerinde, dkkn, ba, bostan meselelerinde veMslman halkla ilgili problemlerde haklarn, eri mahkemelerde sonderece rahat bir ekilde arayabilirlerdi6.

Ayntabda ticaret bata olmak zere eitli mesleklerle itigal edenbirok Ermeni esnaf bulunmaktayd. Ticari mnasebetlerde de toplumierisinde hibir rk ve din ayrm sz konusu deildi. Bunun yan sraErmeniler, ehrin nemli mahallelerinde eitli irketler vastasyla amolduklar okullarda eitimlerini zgrce yapabilmekteydiler. Dinivecibelerini yerine getirmelerinde, ibadethane ve mabet ilerinde zgrce

hareket edebilmekteydiler. Nitekim takip eden on yl ierisinde kilise saysbeten sekize ykselmekle beraber eitli kademelerdeki on dokuz Ermeniokulunda da bayan ve erkek toplam 3000in zerinde rencinin renimgrd tespit edilmektedir.7 Ayrca Ermeni genleri, 1876 ylnda almolan Amerikan misyonerlerine ait kolejde de renim gryorlard. 1891ylnda bu okulun 94 rencisinin 90 Ermeni idi. Bunlardan 71i iseProtestand. stelik Ayntabn haricinde yirminin zerinde yerleimyerinden gelen Ermeniler de bu kolejde renim grmekteydiler8.

4Salnme-i Vilyet-i Haleb H.1313, s.180-182.

5 Kltr etkileimi ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Fikret Trkmen, Tarih Boyunca Trk-Ermeni Kltr likileri, Trk Tarihinde Ermeniler, zmir, 1983, s.58-64.6 Aye Erkmen, 156 Numaral Ayntab eryye Sicilinin Transkripsiyonu veDeerlendirmesi (H.1312-1314; sayfa 167-250, 1-93, 1-8), (Baslmam Yksek LisansTezi), sahife no 171-numero 300, sahife no 183-numero 324, sahife no 185-numero 328,sahife no 189 numero 334, sahife no 193 numero 343, sahife no 198 numero 352, sahife no199 numero 353.7Salname-i Vilyet-i Haleb H.1326, s.234-236.8 Uygur Kocabaolu, Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika, stanbul, 1991, s. 183.


5/14


Ermenilerin bamszlk planlaryla beraber ehirdeki bu huzur ortamnfus hareketlerine de yansmtr. Nitekim 1895 ylnda 15000 civarndaolan ehirdeki Ermeni nfusu, XX. yzyln balarnda 16274 tr. 1908-1909yllarnda ise Ayntabdaki Ermeni ahalinin says 18984 bulmutur9.Ermenilerin ounluunun Ayntabdaki sosyal pozisyonlarnn bozulmasise yine onlarn iinden kan hiziplerin etkisiyle oldu. eitli yollarlaErmeni toplumuna nfuz eden milliyeti ve ayrlk fikirler, zamanlakomiteler vastasyla fiili eylemlere dnt10.

2. 1895-1896 Yllarnda Ayntabda Hnak Cemiyeti

Bamszl masum insanlarn kannda arayan ihtilalci komitelerden enetkilisi 1887 ylnda Osmanl topraklarn hi grmemi Ermeni genleritarafndan kurulan Hnak Komitesi veya kendi tabirleriyle Hnakyanlaridi11. Ermenilerin tamam adna hareket eden bu komite, AvrupannOsmanl topraklarna mdahalesini meru ve mecbur hale getirmek iin lkegenelinde birok kanl eylemde bulunmutu12. Bunlardan ilki, 15 Temmuz1890 tarihinde gerekleen Kumkap Nmayiidir. Mslman ahaliyi tahrikederek her iki taraftan lmlere sebebiyet veren Hnakyanlar, Austos1894te Sasun syannn da tetikleyicisi oldular. Bunu Eyll 1895 tarihindebirka gn sren ve kanl olaylara sahne olan Babli Yry izledi13.Ekim 1895 tarihinde ise misyonerlerin de tevikiyle binlerce Trkn kannagiren Zeytun syan patlak verdi14. Bunlarn haricinde 1895 ile 1896 yllar

arasnda Anadolunun birok yerinde muhtelif aplarda otuzun zerindeisyan meydana gelmiti.

Btn bu isyanlarn organizasyonunu Hnakyanlar slenmekteydiler.Osmanl gvenlik gleri tarafndan yakalanan Hnakyanlarn ou ise cezaalmaktan kurtarlarak hmileri tarafndan yurt dna karlyorlard. Birzaman sonra da tekrar Osmanl topraklarna dnerek kanl eylemlerinedevam ediyorlard. Ancak u hususu belirtmek yerinde olur ki, Hnakyanlargibi komiteler fiil terr eylemleri noktasnda etkin olmakla beraber,isyanlar tetikleyen tek unsur da deildiler. Nitekim misyonerler, batl

9Salnme-i Vilyet-i Haleb H.1319, s.232., Salnme-i Vilyet-i Haleb H.1326, s.243.10 Ermeni milliyetiliinin uyannda rol oynayan faktrler iin bkz. Mim Kemal ke,

Yzyln Kan Davas Ermeni Sorunu, stanbul, 2003, s.11-123.11 Hnakyan tabiri daha ziyade cemiyet yelerini ifadede kullanlmtr.12 Bu cemiyetin kuruluu ve faaliyetleri ile ilgili bkz. Kamuran Grn, Ermeni Dosyas,stanbul, 2005, s. 188-191; Enver Z. Karal, Osmanl Tarihi, C. IV, Ankara, s.135-138.13 Nejat Gn, Osmanl Devletinde Ermeniler Hakknda, Osmanldan GnmzeErmeni Sorunu, Ankara, 2001, s.53-55.14 Hasan Babacan, 1895 Mara Ermeni Olaylar ve Amerikal Misyonerler, I.Kahramanmara Sempozyumu, c.II, 6-8 Mays 2004 Kahramanmara, stanbul, 2005, s.650.


6/14

Mehmet Ali Yldrm172

devletlerin destekleri, kilise ve papazlarn almalar, bazen de Osmanlynetiminden kaynaklanan aksamalar isyanlar tevik eden dieretkenlerdi15.

Anadolunun, Ermeni nfusunun youn olduu dier blgelerindeolduu gibi Halep vilyetinin ikinci byk ehri olan Ayntabda da Ermenigenleri genellikle okullar vastasyla rgtlenmekteydiler16. Gerek misyonerokulunda gerekse Ermenilerin kendi okullarnda verilen eitim ile ayrlkfikirler birok gen beyne nfuz ettirilmekteydi. Bu okullarda Ermeni tarihiile ilgili dersler tedris edilmekle beraber rencilere szde Ermenistanharitalar gsterilerek milliyetilik duygular kabartlmaktayd17. Dolaysyla

bu okullardan mezun olan rencilerin ounun potansiyel bir Ermenimilliyetisi olarak kanl eylemlerin ierisinde yer almalar kanlmazd.Hnakyan tekilatlanmasnda da en etkin rol okul hocalar stlenmilerdi.Nitekim Ayntab ve Kilisteki Hnak cemiyeti ubeleri, mektep hocalarnnliderliinde faaliyetlerini yrtmekteydiler.

Hnak tekilatlanmasnda esnaf, tccar, okul hocalar, renciler vememurlar gibi gnll Ermeniler etkin rol oynamaktaydlar. Ancak gizlilikesasyla rgtlenen Hnakyanlar, baz soydalar iin sert tedbirlere debavurmaktaydlar. zellikle nemli devlet memurluunda alanErmenilere, Hnak cemiyetine ye olmalar iin teklif gtrlmekte, kabuletmeyenler nce uyarlmakta ardndan ise lmle tehdit edilmekteydiler.Uyar iin ikna edici mahiyette, yumuak bir slup benimsenmiti. Bunun en

gzel rneini Halepte dava vekillii ve muayene memurluu yapan AgobAsaduryann zapt olunan ifadesinde (18 Kanun- evvel 1311/30 Aralk1895) grmek mmkndr. Agob Asaduryan, Kilis Belediyesinde tabipolarak alm olan ve ayn zamanda Kilis ve Halep civarndaki Ermenilerirgtleyen Doktor Dikran Efendi tarafndan Hnakyanlara dahil edilmiti.Bu cemiyete girmeden nce ise ayrlk Ermeniler aleyhine almaktayd.Komuluk hasebiyle mnasebette bulunduu Kilisteki Hnak cemiyetiubesinin kurucusu Dikran Efendi tarafndan ona yaplan ilk teklif, Siznin milletinize hizmet etmiyorsunuz Osmanl hkmetine edilen hizmetlerbd- hev olur. Siz gazeteleri okumuyormusunuz Sasun tarafnda icraedilen katl sebebiyle Avrupa devletleri mdahele itdiler bu vukuat meydana

15 Ergnz Akora, Osmanl Devleti Dneminde Ermeni syanlar, OsmanldanGnmze Ermeni Sorunu, Ankara, 2001, s.128-134.16 Komitenin taktiklerine Anadolunun dier yerlerinden bir rnek iin bkz. Ergnz Akora,Van ve evresinde Ermeni syanlar (1896-1916), stanbul, 1994, s.6-9.17 Vartinis nam irket elinde bulunan Ermeni mekteblerinde iki Ermenistan haritas vetarihi tedris edildii ve oralarn baslub tahsis halinde bunlarn meydana kaca ifadesinedir vilyet maarif mdirliinden verilen mzekkirenin irsaliyle Babakanlk OsmanlArivi (BOA) Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1540/31.


7/14


getirmee Hnakyanlar sebep oldular dvel-i ecnebiyenin mdahelesiyleErmeniler iin bir imtiyaz verilecei tabiidir siz niin bu irkete azaolmuyorsunuz18 eklinde idi. Ancak Dikran Efendi, siz saye-i ahanedemekteb-i tbbiye-i ahaneden km ruhsatl bir tabibsiniz byle maksatdan

zarardan maada bir ey hasl olmaz19 gibi bir cevap alnca bu sefertehditler balad. Berber Sarkis isminde bir Hnakyan, Agobun evinegelerek ben Hnakyanlarn bu ehirde hizmetkrym ve size resmen birtebligat in gelmiim zaten mukaddeman sana bid-defaat ihtr iyledik bu

Hnakyanlara dokunma milletinin hdimleri aleyhinde gezme ve muayenememurluundan vazge yoksa seni ldrrz diye sana haber verdik siz yine

mtenebbih olmadnz reisimiz Doktor Dikran Efendinin nesyihini dinle veirketimize dhil ol yazk sana ite bu son ihtarmzdr diyerek ekipgitmiti20. Bu ihtardan sonra ise Agobun evi civarnda silahlar patlamayabalad. Sen bizi hkmete haber verebilirsin fakat bilmi olasn kigeceleyin yatanda iken seni katl ederiz diyen Hnakyanlar, baz yelerinibu ekilde cemiyetlerine dahil etmekteydiler21.Tehdide kanmayan gnlszmasum Ermeniler ise ldrlyorlard. nk cemiyet, Ermenileri ihtilletevik ifal olunamayanlar katletmek zere teekkl etmiti22.Hnakyanlarn kullandklar bu tehdit ynteminin yan sra din ve sosyalbask da kendi soydalarnn nefretini kazanmak istemeyen Ermenileri, buekya etelerine ynlendirmekteydi.

Hnakyanla kabul olunan kimselerden irkete emin olacana ve y

lm y hrriyet essn kabul ve irketin her trl nizamatna itaatedeceine dair imzal bir yemin evrak almak artt. Bu ekildeHnakyanlara dhil olanlara iktidarlar nispetinde vazifeler verilmekteydi.Bu vazifeler ise ekilde belirlenmiti. Bunlardan birincisi (Propagandist)yani nir (nereden yayan, datan) ikincisi (ajitator) yani muharrik (tahrikeden, kkrtan,) ncs (terr) yani mtlif veya kesici, biici olarak ifadeedilmekteydi23.

Ayntabdaki Hnakyan ubesi, Piranet Lsniyan kod adyla VartanyanMektebi hocalarndan Soomon Bastacyan isimli bir ahsn kontrolndeydi.Ayrca Ayntabda eski ve yeni blkler adyla anlan iki ayr Hnakyanubesi bulunmaktayd. Soomon Bastacyan bunlardan yenisinin lideri idi.

Kazadaki yaklak 15000 Ermeniden 1000 kadar gen bu eski ve yeni18BOA., Yldz Perakende Evrak Adliye ve Mezhib Nezreti Maruzat, (Y.PRK.AZN.)15/37 sahife 4.19BOA.,Y.PRK.AZN 15/37, sahife 5.20BOA.,Y.PRK.AZN 15/37, sahife 5.21BOA.,Y.PRK.AZN 15/37, sahife 5-6.22Ermeni Komiteleri (1891-1895), Ankara, 2001,s.27.23BOA.,Y.PRK.AZN 15/37, sahife 7-8.


8/14

Mehmet Ali Yldrm174

frkalara mensup mfsitler idi24. Ancak Ayntabdaki bu iki Hnakyan frkasarasnda bir ihtilaf bulunmaktayd. Vartanyan ve Atenaan denilenmekteplerin kontrolnde olan bu iki ayr ube birbirleriyle rekabethalindeydiler. Rekabetin nedenini ise Vartanyan Mektebine mensup vecedid frka olarak tabir olunan yeni nesil Hnakyanlardan SoomonBastacyan ile ekibinin, Ayntab Hnakyanlarnn tamamna nderlik etmekistemeleri idi. Doktor Dikran Efendi, bir ara bu iki grup arasnda barsalamak iin aba sarf etmi ancak baarl olamamt25.

Soomonun liderlik konusunda bu denli heyecanl olmasnn sebebi isefiili eylem noktasndaki giriimleri idi. Nitekim Zeytunda icra edilecekisyan srasnda Ayntab Hnakyanlarna den yardm grevinin mzakereedildii gizli yerlerden biri Soomonun hanesiydi. Anadoludaki dierisyanlar organize etmek, Hnakyanlara ine toplamak ve silah temin etmekgibi bir ok i de Hnakyanlarn bu gizli toplantlarnda ele alnmaktayd.Bir ara Ayntabdaki bu toplantlara Kumkap Nmyiinde etkin roloynad belirtilen Baron Aasda katlmt. Aslen Hainli olan BaronAas, Kumkap vukuatndan sonra firar ederek Londraya gitmiti. Buradanda Rus Ermenilerinden olup Hnakyanlarn liderliini, Hnak gazetesininde mdr ve muharrirliini yapan Evdis tarafndan Kilikyayagnderilmiti. Bu sefer misyonu ise bu blgedeki Ermeniler arasnda fesatkarmak ve onlar rgtlemek idi. Nitekim iki karde olan Artin ve

Karabetin yardmyla Halep Hnakyan ubesini, Baron Aas tekiletmiti. Ardndan da Antakya kazasna bal Sveydiye nahiyesine geerekburada da Hnakyan ubeleri tesis etmi ve bu ubelere silah ve cephanetemin etmiti26. Ayntabdaki toplantlara itirak etmesinin sebebi ise AyntabHnakyanlarn isyan noktasnda ynlendirmekle beraber Zeytun isyannayardm iin gerekli para, adam ve cephaneyi toplamakt. Zira Ayntabdatoplanan yz otuz liradan fazla para Leglekyan, Aidili Sarkis27 veErmenilerin by olarak bilinen Artin Aa tarafndan ine edilerek isyansrasnda Zeytundaki Ermeni Hnakyan etelerine gnderilmiti.Zeytundaki isyan patlak verdiinde ise burada olan Baron Aas, AgobAsaduryana yazd bir mektupta Zeytun havalisinde baz kylerde bir

takm yama ve apul hareketlerine giriildiini, kendi adamlarnn iyi igrmekte bulunduklarn ve maksatlar, Zeytun Klasn almak olup

24BOA.,Y.PRK.AZN 15/37, sahife 8.25BOA.,Y.PRK.AZN 15/37 , sahife 9.26BOA.,Y.PRK.AZN 15/37 sahife 11-12.27 Aidili Sarkiz Aa, Ayntab tccarlarndan idi. Kendisi gibi olu Sehak ta Hnak cemiyetiyesi olarak gizli toplantlara itirak etmekteydi.


9/14


aldktan sonra Mara ve Ayntabn bizim olduunu orada Ermenilere tebirediniz (duyurunuz) diyordu28.

Ayntabdaki toplantlarda Vahan isimli bir gen daha vard. Agobunifadesine gre bu gen, Mamuratl-aziz ahalisinden olup Amerikadabirka sene eitim grmt. Asl ad Sarkis, lakab ise Tfenkiyan (ya daKundakyan) idi. Amerikadan Kbrsa gelen Vahan, buradan da silah vecephane ile Geliboluya kmt. Onun da almalaryla Antakya kazasndaSveydiye merkezli geni bir silahl Hnakyan rgtlenmesi balam,Sveydiye Ermenileri ikna edilerek cemiyete dhil edilmilerdi. Hattacemiyete katlanlar arasnda Msrl fellahlar dahi bulunmaktayd. Bunlarn

ellerindeki cephane ise otuz sekiz para da topu, hesapsz dinamitli gllelerve silahlardan ibaretti. Ayn zamanda sradan bir neferden bykkumandanlara kadar askeri niformalar bulunmaktayd. VahannAyntabdaki grevi ise Zeytun ve dier yerlerdeki isyanlara cephane teminedebilmek iin para toplamakt29.

Ayntabda yaplan toplantlara itirak eden Hnakyanlar, tepedentrnaa kadar silahlyd30. Zaten Hnakyanlarn amac Avrupada sesgetirecek kanl olaylar karmakt. syann iddeti ne kadar byk olursapropagandas da o nispette iyi yaplrd. Bunun iin de kendi soydalarndanlenlerin yal veya ocuk olmas merhamet istismarn glendirecekti. Fiiliterr olaylarna da bu politikayla girimilerdi. Mslman ahalinin tepkisiniiddetlendirmek iin ise masum insanlar katletme yolunu semilerdi. Halep

Vilayeti Polis Komiserliinden Dersaadete ulaan 12 Tern-i Sn 1311(24 Kasm 1895) tarihli bir tahriratta, ehr-i hl-i Rm'nin drdncCumartesi gn ale's-sabh Ermeni fesedesinden Babek oullarnnkklerinden endaht etmi olduklar silhdan bir neferslm ocuu katlolunmas zerineslm ve Hristiyan arasnda vuk bulan arbedede askir-ihne yetiinceye kadar elli bir zkr ve sekiz ins slm'dan maktl ve yzon kiinin mecrh olduu ve Ermeniden dahi yz zkr ve sekiz insmaktl ve doksan yedi mecrh vuk bulduunun haber verilmesi buna engzel rnektir. Mslman bir ocuun ldrlmesiyle patlak veren bu olay,51i erkek 8i kadn olmak zere toplam 59 Mslmann ve 103 erkek 8ikadn olmak zere toplam 111 Ermeninin canna mal olmutur. Ayrca 97kii de bu olay srasnda yaralanmtr. stelik Ayntab kazasnda vuku bulan

tek rnek de bu deildir. Yine 22 Tern-i Sn 1311 (4 Aralk 1895) tarihlitahriratta Ayntabda EblehanMahallesinde Yakut olu Agob'un hnesidamndan Konbuz tabr olunan lt- nriyye sokakta bulunan Deveci Hac

28BOA.,Y.PRK.AZN 15/37 sahife 13.29BOA.,Y.PRK.AZN 15/37 sahife 7.30 orada grdklerimin (hnakyan toplantsnda) cmlesi ser-apa msellah idiler insannzerine dehet dyor idi. BOA.,Y.PRK.AZN 15/37 sahife 11.


10/14

Mehmet Ali Yldrm176

Halil ve olu Ahmed ve Mehmed olu mer ve Ms ve Gedik olu Hasanve Mehmed olu Ali nm kimesnelerin ortalarna atlmasyla patlayarak buinsanlar yaralam olduu belirtilmektedir. Hatta Ayntabda Ermenimfsitlerinin karakol bile kurunland kaynaklarla sabittir31.

Kaynaklardan anlald zere Osmanl devleti, dier blgelerdeolduu gibi Ayntabdaki bu rgtlenmeden de haberdar idi. Zira komitemerkezi ile ubeler arasndaki yazmalar bazen yakalanp tercmeedilmekteydiler. Bunlarn birinde Ayntabdaki haydut etelerinin iyitekilatlanmakta olduu aka belirtilmekteydi32. Bu nedenle devlet,nceden eitli nlemlere bavurmay ihmal etmemiti33. Ancak her trl i

ve d destei alan Hnakyanlar, genileme ve faaliyet noktasnda hzl birgeliim gstermekteydiler. Nitekim byk devletler misyonerleri vastasylablgedeki her trl faaliyeti takip etmekte, dahas isyanlara n ayak olmaktaidiler. Zaten en ufak bir sradan olay, Avrupa devletlerinin temsilcilerinebyk bir abartyla intikal ettirilmekteydi. zellikle Avrupa kamuoyunda,dindalarna yaplm olduunu dndkleri bu aslsz zulmler son dereceetkin bir rabet grmekteydi34.

Ayntabda Hnakyanlarn ynlendirilmesinde etkili olan bir diervasta ise Londrada kan Hnak gazetesi idi. Hnakyanlarnpropagandasn yapmakla beraber Avrupann umum- efkrn daHnakyanlara ileten bu gazete, Kbrs zerinden skenderun Limannaulatrlmakta oradan da Kilis, Ayntab ve Mara Hnakyanlarna

gnderilmekteydi35

.Ayntabda Ermeni meselesinin patlak vermesiyle beraber mezheplerarasndaki ihtilaf ve mcadele de ortadan kalkmt. Protestan vaizler Ermenikilisesinde, Ermeni papazlar Protestan kiliselerinde vaazlar vererek Ermeni

31 Hseyin Nazm Paa, Ermeni Olaylar Tarihi, C.I, Ankara, 1998, s.131-135.32 Hseyin Nazm Paa, a.g.e., s.127.33 Haleb vilyetinin baz cihtnda ve b-husus Mara ve Ayntab taraflarnda sakinErmenilerin harekt ve teebbst- mzrrelerinin menine hizmet idecek takibat vetefehhustda istihdam olunacaklara vilyetin rey ve tensibiyle virilmek zere Hicz ve Edirneve Yanya vilyetlerinin fazla grnen bu yoldaki mahsusatdan tenzil klnan mebliden binbe yz guruunu zikr olunan haleb vilyetlerine tahsisi tezekkr klndna dair meclis-i

mahsus- vkelnn mazbatas melfufuyla arz ve takdim klnm olmala (11 Mays 1893)BOA., rade Dahiliye (.DH), 1303/1310.L-9/4.34 Londrada kan Times gazetesindeki bir yazda Tarsustaki Sentpol mektebinin hoca vebaz rencilerinin sebepsiz yere tutuklandklar ve katillerin bulunduu mthi bir zindanaatldklar, byk memurlardan birinin kendisine on iki lira verilirse bunlar serbestbrakabilecei haber olarak yer almt. Devamnda da bu olayn bir numune olduu, Ayntabve Marata ve memlik-i Mahrusenin her tarafnda durumun byle olduu anlatlmaktayd.BOA. YPRK. Ecnebiye ve Mabeyn Mtercimlii (TKM.) 33/34.35BOA.,Y.PRK.AZN 15/37 sahife 15.


11/14


toplumunu Osmanl aleyhine kkrtmaktaydlar36. Bununla da kalmayanvaizler dardaki mezhepdalaryla saladklar balantlarla ekyalarhimaye etmekte, masum soydalarn tahrik iin ynlendirmekte idiler.Doal olarak bu artlar altnda temkinli olmak gerekmekteydi. OsmanlDevleti, XIX. yzyln ikinci yarsndan bu yana sadk millet olarak grdErmeni reayasn kanl hadiseleri icra eden haydutlardan ayrt etmeliydi. Buise devletin ou olay engelleyememesine sebebiyet veriyordu.

1896 ylnda gerekleen Hnak Cemiyetinin umumi kongresindecemiyetin ubeleri bir program etrafnda tekilatlanmaya balad. Bukongreye Ayntab Hnak Cemiyetinin temsilcisi de katlmt. Bu tarihten

sonra da tek grevleri isyan karmak olan Hnakyanlar, kanl faaliyetleriniaksatmadan srdrmeye devam ettiler37. Yakn evredeki ubelerle irtibatarttrp geni apl olaylar karma noktasnda daha faal hale geldiler.38 ArtkHnakyanlarn her birinin ne kadar tehizat tayaca dahi talimatlarda yeralmaktayd. Haleb ve Adana fevkalade kumandan vekili ferik ali MuhsinPaadan mrr 26 knun- sni 315 (7 ubat 1900) tarihli ifrelitelgrafnmenin sretidir. Ayntabda vaki olan baz bhe zerine Hnakirketine mensup baz ehasn yine efkr- fsidede bulunduklar istihbrolunmakla lzm ve usul vechle bunlarn Hnak irketinden olduklartalimat mucebince cemiyetin nazr ve onbalar ile irket azalarnn tayinolunub muayyen mahallerde badel-mzkere hemen kym edecekleri vedhil-i fesd olacaklarn bir ifte ve bir karadatabanca ve bir kama ile iki

yz elli kurun yz elli hartuc bir okka baruta mlik olmalar merut olduutahkikt- ifhiyelerinden anlalarak ol-bbdaki evrakn ve mhrnFranszkn papasna verildii ve papas tarafndan mahv edildii ve keml-ikerimi ile tahkikata devam olunmakda olub neticesinin arz olunaca efkr-

fasidelerine meydan verilmeyecei maruzdur39. Belgede aka belirtildiizere cemiyete ye olan her kesin bir ifte, bir karada tabanca, bir kama, ikiyz elli kurun, elli hartu yani barut kesesi ve bir okka baruta sahip olmalarartt. Zaten bu kadar cephaneyi tayan veya tamay gze alan birininyapaca da kymdan baka bir ey olamazd. Bu durum ayrlkErmenilerin niyetini ak bir ekilde ortaya koymakla beraber dinmek

36

BOA. Hariciye Siyasi (HR. SYS.), 54/4-7.37 Karal, a.g.e., s.136.38 Halep ve Adana Fevkalade kumandan vekili Ali Muhsin Paa kullarndan ifre Sveydiye nahiyesine tbi Younoluk Ermeni karyesi muhtar Ohannese KbrstanProtestan vizi stefandan gnderlb elde edilen Ermenil-ibare mektubun tercmesindeZeytun ve Mara ve Ayntab ve sir mahaller ahalisinden Kbrsda ictima eden eirrdn yzkadarnn Haleb ve Adana vilyetleri sevhiline kmak fikrinde bulunduklar ifadeedilmekteydi. BOA.Y.PRK., Askeri Maruzat (ASK.), 132/46.39BOA.Y.PRK.ASK 158/33-1.


12/14

Mehmet Ali Yldrm178

bilmeyen masumiyet nidalarnn da ne denli bo bir saplant olduuna engzel rneklerdendir.

SonuNetice itibariyle Ayntabda rgtlenen Hnakyanlarn isyan karmak

veya Anadolunun baka bir yerindeki isyana itirak etmek noktasndaolduka faal olduklar anlalmaktadr. Dolaysyla dier ubelerlekoordinasyon halinde hareket etmilerdir. Mezhep ayrm gzetilmeksizinmisyonerler ve kiliseler bata olmak zere ierden ve dardan her trldestei de arkalarna almlardr. Bununla birlikte yaptklar kym, blgede

yaayan Ermenilerin tamamna mal etmeye almlardr. Mslmanocuklar katlederek ortal kartrmalarnn sebebi ise Mslmanlarn daErmenilerin tamamna taarruz etme ihtimali olmutur. Ancak Hnakyanlarnbu konuda baarl olamadklar grlmektedir. Nitekim Ayntab kazasdhilindeki Ermeni vatandalara herhangi bir toplum veya devlet basksnnolmad aktr. Kaza ahalisinin tamamnn sosyal konumlar ve beerimnasebetleri din ve rk farkndan azadedir. Bununla beraber blgedeyaayan Ermenilerin tm de Hnakyanlarn girimi olduu kymdansorumlu tutulmamlardr. Zaten Ayntabn Mslman ahalisinin bir aradayaad Ermeni komusuyla silahl, eli kanl ve merhametten yoksunekyay ayrt ettii, ehirdeki nfus hareketliliinden net bir ekildeanlalmaktadr.

Kaynaka

I.Ariv Belgeleri

Yldz Perakende Evrak Adliye ve Mezhib Nezreti Maruzat, 15/37, s.1-21.

Yldz Perakende Evrak Askeri Maruzat, 158/33-1.

Yldz Perakende Evrak Askeri Maruzat, 132/46.

Yldz Perakende Evrak, Ecnebiye ve Mabeyn Mtercimlii 33/34.

rade Dahiliye, 1303/1310, L-09/4.

rade Mektubi, 1540/31.

Hariciye Siyasi, 54/4-7.

Dahiliye Mektubi, 1540/31.

II.Salnameler

Salnme-i Vilyet-i Haleb H.1312.Salnme-i Vilyet-i Haleb H.1313.Salnme-i Vilyet-i Haleb H.1319.Salnme-i Vilyet-i Haleb H.1326.


13/14


III.Tezler

Erkmen, Aye, 156 Numaral Ayntab eryye Sicilinin Transkripsiyonu veDeerlendirmesi (H.1312-1314; sayfa 167-250, 1-93, 1-8), Gaziantep, 2005,(Baslmam Yksek Lisans Tezi).

IV.Aratrma ve ncelemelerAkora, Ergnz, Osmanl Devleti Dneminde Ermeni syanlar, Osmanldan

Gnmze Ermeni Sorunu, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2001, s.123-143.______ Van ve evresinde Ermeni syanlar (1896-1916), Trk Dnyas

Aratrmalar Vakf, stanbul, 1994.Babacan, Hasan, 1895 Mara Ermeni Olaylar ve Amerikal Misyonerler,

I.Kahramanmara Sempozyumu, C.II, (6-8 Mays 2004 Kahramanmara,Marader), stanbul, 2005, s. 645-652.

Ermeni Komiteleri (1891-1895), Babakanlk Devlet Arivleri Genel MdrlOsmanl Arivi Daire Bakanl Yayn Nu:48, Ankara, 1998.

Gn, Nejat, Osmanl Devletinde Ermeniler Hakknda, Osmanldan GnmzeErmeni, Sorunu, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2001, s.47-57.

Grn, Kamuran, Ermeni Dosyas, Remzi Kitabevi, stanbul, 2005.Hseyin Nazm Paa, Ermeni Olaylar Tarihi, C.I, T.C. Babakanlk Devlet

Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yayn Nu:15,Ankara, 1998.

Karal, E. Ziya, Osmanl Tarihi,C. IV, T.T.K. Ankara, 1999.Kocabaolu, Uygur, Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika, Arba Yaynlar,

stanbul, 1991.ke, Mim Kemal, Yzyln Kan Davas Ermeni Sorunu, rfan Yaymclk, stanbul,2003.

Sami, emseddin, Kmsul-alm,C.V, Kagar Neriyat, Ankara,1996.Trkmen, Fikret, Tarih Boyunca Trk-Ermeni Kltr likileri, Trk Tarihinde

Ermeniler, Dokuz Eyll niversitesi Yayn No:2,zmir 1983, s.57-66.


14/14

Mehmet Ali Yldrm180

1895-1896 İsyanları Sırasında Ayntab’da Ermeniler ve Hınçak Cemiyeti

Documents

Transcript of 1895-1896 İsyanları Sırasında Ayntab’da Ermeniler ve Hınçak Cemiyeti