ASIF HACIYV

DD QORQUD KITABI:

oxunular, amlar

BakElm2007

2

Monoqrafiya AMEA Folklor nstitutunun Elmi urasnn 30 mart 2007-si il tarixli (protakol 3) qrar il ap olunur.

lmi redaktoru: Tofiq Hacyev, AMEA mxbir zv, Trk Dil Qurumunun hqiqi zv, filologiya elmlri doktoru, professor, mkdar Elm Xadimi.

Ryi: zizxan Tanrverdi, filologiya elmlri doktoru, professor. Hacyev A.X. Dd Qorqud kitab: oxunular, amlar. Bak: Elm, 214 s. SBN 5-8066-1706-8 Monoqrafiyada trk bdii tfkkrnn n mhtm abidsi saylan Dd Qorqud kitabnn slin uyun oxunub aqlan-masnda fikir ayrl yaradan mbahisli mqamlar aradrlm, ilkin yazl sas gtrlmkl tarixi leksikann verdiyi faktlara istinadn bzi sz, deyim v soylama paralarnn arxaik mnas rh olunmudur.

4702060105__ 655(07) - 2007 Elm nriyyat, 2007

3

N SZ VZI

Dd Qorqud kitab yaam tarixi minilliklri aan ulu cdad-

larmzn qdim ouzlarn yalnz qhrmanlq salnamsini ks tdirn boylar toplusu olmayb, bu ski trk tnosunun znmxsus hyat v dnc trzi il qazand dyrlri sonrak nsillr trmk n byk ustalqla dzlb-qoulmu l bir snt sridir ki, onu anlaman, duyman ygan yolu trkn z ruhundan qopan szdn kir. Formalad, yazya alnd v z krldy dvrlrin zngin dil lmntlrini qoruyub mvazi kild yaadan bu mhtm abidnin slin uyun oxunub aqlanmasnda hr bir konkrt szn, ifadnin xsusi yri v kisi vardr. Tsadfi dyil ki, Kitabn ksr aradrclar bu nmli fakt ayrca qyd drk bl bir qnat glmilr ki, onun mtnind bir szn thrif dilmsi tdqiqat prossind ciddi yanllqlara sbb ola bilr (71, 15). Mahidlrimiz gstrir ki, mvcud nr v aradrmalarda bzn mxtlif variantlarda tqdim v thlil diln, qorqudnaslqda mbahisli mqamlar kimi dyrlndiriln bl szlr ytrinc tz-tz rast glmk olur. Mhz bunu nzr alaraq posun mtn kontksti il uyarl, digr abidlrin dili v qdim szlklrl tutudurma, ada trk dillrind v dia-lktlrind qalm izlrin taplmas kimi tdqiqat mtodlarndan istifad tmkl bu nadir incilr xzinsini boy-boy, vrq-vrq, stir-stir ynidn gzdn kirib, hmin mqamlara bir aydnlq gtirmk, daha mqbul bildiyimiz dnclrimizi blmk istrdik.

4

ULU QORQUD, ULU TARX

Mlum olduu kimi, Kitabn dvrmz glib atm Drzdn v Vatikan nsxlri onu tkil dn ouznamlri dzb-qomu Qorqud Atann zaman, tayfa mnsubiyyti, xsiyyti haqqnda mlumatlar v ona aid diln hikmtli dyimlri znd cmldirn mqddim il balayr. Boylarn sas sjt xtti v qaysi il zvi surtd bal olan bu dyimlr qdim ouz linin tarixi inkiaf yolunu, mitini, dnyagrn anlamaqda mstsna hmiyyt ksb dir. Ycaml, axcl v fikir btvly il siln bu dyimlr min illik bir zaman kidind z forma sabitliyini saxlasa da, dilimizin fontik, lksik-smantik v qrammatik qatnda ba vrn dyiikliklrl laqdar olaraq bzn mxtlif variantlarda oxunmu v aqlanmdr. Diqqtinizi bu faktlara ynldk.

* * *

Rsul lyhisslam zamanna yaqn Bayat boynda, Qorqut Ata drlr, bir r qopd. Ouzu ol kii tamam bilicisiydi. N drs olurd. Qayibdn drl xbr sylrdi. Haq Taala an kln ilham drdi (D-2, 2-5).

nmli gstricidir ki, Dd Qorqud kitabna elmi v ictimai

maraq son dvrlrd nzr arpacaq drcd ykslmidir. Bu, abidnin dnya dillrin trcmsind, mxtlif elm sahlri il bal tdqiqat alimlri zn clb etmsind, geni oxucu ktlsi n masirldirilmi sad mtn nmunlrinin hazrlanmasnda, elc d snt adamlarnn, xsusil yaz v dramaturqlarn, rssam v heykltaralarn, kino v teatr xadimlrinin yaradclnda Dd Qor-qud motivlrin sx-sx mracit edilmsind daha qabarq ksini tapmdr. Fqt qdim oul trkcsind ski lifba il yazya krlm bu mhtm eposun slin uyun oxunub-aqlanmas

5

problemi elm almin blli olduu ilk gndn z aktualln hmi saxlamdr. Q..Gkyay, H.Arasl, M.Ergin, .Cmidov, F.Zeynalov, S.lizad v digr tannm qorqudnaslarn dyrli nrlri olmasna baxmayaraq, indi d bu istiqamtd aparlan aradrmalar htta trk dnyasn aaraq daha geni arealda davam etdirilir v nticd yeni-yeni oxunu variantlar ortaya qoyulur. Bu baxmdan Osman Fikri Sertkayann yenic iq z grm Dede Korkut Kitabnn Drezden Nshasnn Giri Blm (tken, Istanbul, 2006) sri qorqudsevrlr n qiymtli hdiyy olub, yrdlm ideyalar trafnda mbadil aparmaa imkan yaradan zngin fikirlr qaynadr (trafl bax :56). Dyrli aradrc oxunuu v mna am mbahis douran 73 sz v ifad zrind ayrca dayanmaqla mvcud baxlardan frqli yozum ortaya qoymudur ki, bunlardan bzilri, o cmldn yuxarda vrdiyimiz mtn parasndak Ouzu ol kii tamam bilicisiydi cmlsind gtmi ol iar vzliyinin vvl variantnda oxunmas maraq dourur.

Mllif gr, ol iar vzliyinin ddli yazl hmin sz vvl variantnda oxumaa sas verir ki, bu da nsrlri dm ura-m, eksiltili, qsaltlm daha qdim (Korkut Ata) Oulun evvel kii(siydi), tamam bilicisiydi variantn ortaya qoymaa imkan yaradr. Fikri tamamlanm kild oxucuya atdrmaq n ncki Rsul leyhisslam zamanna yaqn Bayat boyundan Korkut Ata drler bir r qopdu cmlsindki Korkut Ata ismini mbtda kimi lav edrk mtrizd vern aradrc (Korkut Ata) Oulun nde gelen kiisiydi, her eyin biliciyisdi klind dnmyi lazm bilir (113, 47). Yalnz bir dd iarsin gr olu vvl oxumaa mcbur olan tdqiqat cmlnin strukturunu tamamil dyiir:

Oulun ol kii tamam bilicisiydi Oulun vvl kii(siydi), tamam bilicisiydi.

Hrmtli alimin znn d gstrdiyin gr, abidnin Q..Gkyay v M.Ergin kimi azman aradrclar bu yazl faktn grslr d,

6

hmin sz vvl klind deyil, ol klind oxumaa stnlk vermilr. Drezden nsxsindki bu yazl variantna Kitabn qocaman aradrclarndan .Cmidov da diqqt yetirrk onun vvl kimi oxuna bilmsini gstrs d, nny sadiq qalaraq ol kimi oxunmasn mntiqi saym (20, 100) v bellikl d, bizim d trfind olduumuz hqiqti mdafi etmidir.

Mlumdur ki, uzun srlrin qovanda formalaan bu abid ilkin variantda hanssa bir ozann dilindn yazya krlmdr. Odur ki, abidnin mtnind orfoqrafik shvlrl yana, yazya alnma zaman bzn sz v ifadlrin buraxlmasna, yaxud tkrar yazlmasna rast glmk olur v bu, qorqudnaslqda qbul edilmi fakt kimi etiraz dourmur. Tbii ki, bel hallarda hr bir sz frdi yanalmal, onun ilnm mqam digr tarixi faktlarla tutudurularaq yekun nticy glinmlidir. Bizc, ol sznn htta vvl klind yazlna baxmayaraq, eyni mnada qavranlmas bir ne sbbdn inandrc sslnmir.

Birincisi, vvl sz zaman zrfidir v zndn sonrak kii szn yanaaraq onu tyin ed bilmz. O.F.Sertkayann dndy fikrin alnmas n bu mqamda vvl zrfi deyil, ondan trnmi vvlinci sz ildilmliydi.

Ikincisi, Oulun ol kii tamam bilicisiydi cmlsind getmi ol kii ifadsiyl dastan ncki cmld getmi Qorqud Ata adn slubi baxmdan tkrarlamaqdan qam v daxil olduu cmly bir axclq, sadlik gtirmidir.

ncs, ola bilsin ki, srin ilkin yazya krldy ozann dilind (txminn XI srd) dialekt lamti v ya tarixi dil fakt olaraq ol iar vzliyi o:l klind uzanaraq tlffz edildiyi n katib dd iarsindn istifad etmli olmudur. Hr halda, hans sbbdn irli glmsindn asl olmayaraq, bu mqamda vvl sznn ilnilmsi zn dorultmur v mllifin gtirdiyi dlillr, oxunu vrsiyas yalnz maraql mlahiz olaraq qalr.

7

*** Axr zamanda xanlq gr Qayya dg, kimsn llrindn

almya, axr zaman olub qiyamt qopunca (D-2, 5-7). Mqqdimd Qorqud Ataya mxsus ilk dyim bl gtmidir.

Qrammatik quruluu canl xalq (danq) dilind z ksini tapm bu cml masir baxmdan Axr zamanda xanlq ynidn Qayya qaydacaq, axr zaman olub qiyamt qopunca kims llrindn al-mayacaq klind anlalmaqdadr. Qorqud dyiminin mdrikliyini, hqiqt uyunluunu rh tmy alan katib hmin fikr mnasibt bildirmyi grkli sayaraq lav dir: Bu ddgi Osman nslidir, id srilb gd-yrir (D-2,7). O.. Gkyay (109,1) , M. rgin (106, Ic,73), akadmik V.V. Bartold (129, 9), akadmik H. Aarasl (70,14) , . Cmidov (20,279), S. Tzcan-H. Boschotn (116, 29) nrlrind Qorqud klam katibin lav tdiyi qyddn frqlndirilrk ayrca cml klind vrilmidir. F.ZynalovS.lizad birg nrind (71, 31), lc d S.lizadnin hazrlad ayrca nrd (72, 30) v nsiklopdik nrd (73, 36) is katibin gstriln qydi Qorqud dyiminin trkibind ona mxsus fikrin davam kimi gtmidir ki, bu da mntiqi anlalmazla gtirib xardr. Bl ki, Kitabn mqddimsind Dd Qorqud tarixi xsiyyt kimi tqdim dilir: Rsul lyhisslam zamanna yaqn Bayat boyndan, Qorqut Ata drlr, bir r qopd(73,36; bundan sonra yardm mtn nmunlri sasn nsiklopdik nrdn gtrlck). Buradan bl aydn olur ki, Qorqud Ata Mhmmd pymbrin zamanna yaxn dnyaya glmidir. Tarixi qaynaqlar, o cmldn F.Ridddinin Cami-t tvarix srinin ouzlarn tarixini ks tdirn Ouz v nslinin, lc d trk sultanlarnn anlmas tarixi hisssind gstrilir ki, Dd Qorqud bir tarixi xsiyyt kimi Mhmmd Mustafa lyhisslamn zhur tdiyi vaxtda dnyaya glmi v Ouz dvltinin n mdrik vzirlrindn olmudur (86, 42-45).

8

Kitabda ad kiln Osman nsli is ox-ox sonralar uzunsrlik bir impriyann sasn qoymudur ki, htta 295 il mr srm htimaln qbul tsk, V-VII srlr arasnda yaad gman diln Qorqud Atann n qdr uzaqgrn olsa bl, bu tarixi hadisni irlicdn syly bilmsi inandrc sslnmir. Diqqtlayiq faktdr ki, Kitabda Dd Qorqud Ouz linin bilicisi, vilayt issi, qayibdn drl xbrlr sylyn mdrik bir l asaqqal kimi tqdim olunur. Byk hyat tcrbsi, drin dnc qabiliyyti ona imkan vrir ki, Qaln Ouz igidlrinin bana gl bilck bir ox flaktlrdn onlar xbrdar d bilsin. Lakin onun 5-6 sr sonrak tarixi hadislri gr bilmsi ala smr. Bu mvqdn yanadqda tarixi mnblr n dyir?

Aradrmalar gstrir ki, 24 tayfa birlmsindn ibart olan Ouz li Boz oq, oq adlanmaqla 2 qola blnmdr. Bu blgd sa qolu tmsil dn Boz oqlar hakimiyti, sol qolu tmsil dn oqlar is onlara tab olan trfi bildirir. Ouzlarn dvltilik nnsin gr hakimiyyt hmi qdrtli trk xaqan Ouzun byk olu Gn xann birinci vlad Qaynn nslindn trynlr, yni qay tayfasna atmaldr. Lakin Qorqudun vzirliyi dvrnd vziyyt l gtirir ki, bu nn pozulur v hakimiyyt mvqqti olaraq oqlara kir. F. Ridddinin ad kiln srind fsan donu gyinmi bu hadis bl tsvir olunur: Ouz xaqan Qay Inal xann uzun mddt vlad olmur v yalnz mrnn son vaxt-larnda xanm hamil olur. Odur ki, xaqan ldy zaman oul varisi dnyaya glir. Qorqud trfindn ad Tuman (Duman) qoyulan bu varisin ya ox az oduu n onun vzin, yn d Qorqud Atann mslhti il Bayandr Dnkrin olu rki naib-rgnt vzifsin tyin olunur. Qorqud Ata bunu bl saslandrr: Padahmz ldy vaxt ham bilir ki, rki onun qulluunda idi v ad-san vard. ox dyrli xidmtlri var. Iki gl dzldib, ayran v kumsla doldurub. O qdr d t toplad ki, h bir ks bunu d bilmzdi. Onun haqq daha oxdur v zamann v vziyytin (raitin) hkm bldir: Tuman xan ox kiikdir v padahlq

9

vziflrini yrin ytir bilmz. Padahlq bu uan adna yazlsn. O byyn qdr onun adndan bizlr balq tmk n indiy qdr buna ox byk haqq qazanm rkini onun naibi tyin tmliyik (86, 43-44).

Ulu Qorqudun mslhti il hakimiyyt kn rki dz otuz iki il (bulqaziy gr is otuz b il; 130, 58-60) bu vzifni dayr v bzi hadislrl laqdar ynidn xaqanl Qay xann nslindn olan Tuman xana thvil vir. Onun hmin mrasimd syldiyi nitqi gstriln Qorqud dyiminin aqlanmas baxmndan olduqca maraq dourur: Otuz iki ildir ki, mn bu taxta oturmuam. gr bizim nslimizdn (uruq) biri padah olmaq istsydi, bu xo xyal olard. Padahlq taxt bunun n Ulu Tanr trfindn silnlr v onlarn nslindn olanlara layiqdir. Bu bir hqiqtdir ki, bu kkdn glnlr sla yanlmazlar, amma mn yanla bilrm (86, 47). oqlardan olan Gl rki xan bu nitqi il hakimiyytin mhz Boz oqlara, konkrt dsk, onun n qdrtli tayfas qayya mnsub olmasn Tanr trfindn qoyul-mu bir qayda kimi qbul dir. Lakin byk salnaminin gniliyi v dqiqliyi il gstrdiyi sonrak hadislrdn grndy kimi, taxt-tacn vrilmsi h d knll olmamdr. rki xanTuman xan v rki xanTuman xan olu Qay Yabq xan qardurmas gstrir ki, Boz oqlarla oqlar arasnda hakimiyyt urunda myyn ziddiyytlr, htta dyrdim ki, dylr d ba vrmidir. Grnr, ulu Qorqud bu qar-durmann qarsn almaq v mslni slh yolu il hll tmk mqsdi il qrlm hakimiyyt zncirinin myyn dvr kdikdn sonra ynidn brpa olunacana, yni qay tayfasnn hakimiyyt glcyin Ouz xalqn inandrmaa alm v bunu yuxardak klam formasnda mumildirmidir. Qorqud klamnn mdrikliyin inanan sonuncu nsx katibi konkrt tarixi hadis il bal dyilmi bu klam z zamanna uyunladraraq sln Qay soyundan olub 1299-cu ild Osmanl Impriyasnn sasn qoymu rtorul olu Osmann (108, 1-3) nsli il laqlndirmidir. Olduqca uurlu alnan bu laqlndirm

10

F. Zynalovla S. lizad kimi qvvtli tdqiqatlar yanl ntic xarmaa ynltmidir.

Yalnz lav mnblr dyil, Kitabn mzmunu v strukturu da bu dyimin n drcd tarixi grkliyi obyktiv ks tdirdiyini bir daha sbut dir. Msl burasndadr ki, boylarda ba vrn btn hadislr h d Boz oqlara v onun ba tayfas qaynn dyil, oqlarn hakimiyyti dvrn hat dir. Burada Qaln Ouz dvltinin banda mhz oqlar bayandurlar tayfasn tmsil dn Bayndr xan v onun krkni salur tayfasndan xan Salur Qazan durur. Tbii ki, bu, ouzlarn qyd olunan hakimiyyt nnsinin ziddindir. Dmli, ulu Qorqud haqldr: hakimiyyt ynidn Boz oqlara, yni qay tayfasna qaytmaldr. Buradan Kitabn mhz niy I Ouzla Da Ouz arasndak qarda qrnndan bhs dn boyla tamamlanmasnn tarixi-mntiqi mahiyyti z xm olur. Dmli, Boz oqlarn, qay tayfasnn bas kimi gstriln Aruz qocann (byk olu Qyan Slcuq adlanr ki, slcuqlar da tarixn qay tayfasndan xmlar) oqlara Salur Qazana qar xmasnda balca mqsd itirilmi hakimiyytin gri alnmasdr. Bizc, boylarn birind Aruzun nvsi Qyan Slcuq olu Dli Dondarn Qazan kimi phlvan bir savada krr atndan yqan (73, 73) kimi tqdim dilmsi d hmin tarixi qardurmadan xbr vrir. Sadc, abidnin bdii-pik funksiyas hmin tarixi fakt daha nmli milli aspktdn rh tmy ynlmidir ki, mhz buna gr d bir ox boylarda Qaln Ouz linin mdrik qocalarndan v alp rnlrindn biri kimi bhs olunan Aruz qoca 12-ci boyda xrda hisslrin girovuna dm bir mnfi obraz kimi tqdim olunur. Buradan bl ntic xarmaq olur ki, pos konkrt tarixi hadisni klgd buraxaraq mummilli mnaf dayan sct syknmkl glck nsillri ayq-sayq olmaa, qarda qrnnn trd bilcyi flaktlrdn qamaa sslyir.

(Bu mqamda obyktivlik namin bl bir fakt nzr arpdrma lazm bilirm ki, folklornas alim S. Rzasoy, tssf ki, vaxtil

11

diqqtimizdn yaynm KitabiDd Qorqudun mtni il bal bir qyd (87) mqalsind hmin Qorqud dyimi il gstriln tarixi hadis arasnda laqy daha nc toxunmu v sasn, bizim d trfind olduumuz nticlr glmidir).

Gstriln Qorqud dyimi bir mslnin aydnladrlmasnda da aar rolunu oynayr. Aradrmalar gstrir ki, I OuzDa Ouz blgsnn oqBoz oq blgsn mnasibti qorqudnaslqda bzn qarq salnmdr. Bl ki, gr tannm trkoloq M.rgin Kitabda I Ouzun oqlara, Da Ouzun Boz oqlara aid olmasn qyd dirs (106, I c., 26,51), digr tannm alim .Cmidov ks mvqd dayanaraq yazr: Apardmz aradrmalardan v xsusn 12-ci boydak mvqnin izahndan qrara glmk olur ki, I Ouz-Boz oqdur, Da Ouz - oqdur. I Ouzun Boz oq v Da Ouzun oq olduunu ouzlar haqqndak mhur fsanvi blg prinsipi d tsdiq dir. Ouz haqqnda rvaytlrd Boz oq hakim, oq is tab olan hissdir. Dmli, Ouzun bas, hakimi Boz oqda, ona tab olan days Aruz is oqda olmaldr. Dmli, mntiqi prinsip gr, Qazan xann yrldiyi sah Boz oq, Aruzun yrldiyi sah oq olmaldr (18, 9). lc d abidnin F.ZynalovS.lizad nrind akad. V.V. Bartoldun dastanlarn mzmunundan I Ouz v Da ouz blgsnn ox v Boz ox blgsn mnasibti aydn olmur (71, 253) fikrin h bir lav rhin vrilmmsi d bunu gstrir ki, hmin msl onlarn zlri n d almam qalmdr. Bs hqiqt hans trfddir?

Kitabn mzmunundan aydn olur ki, I Ouz v Da Ouz blgs Qaln Ouz dvltind hakimiyyt blgsn ifad dir. Prof. S. liyarovun qyd tdiyi kimi I Ouz Ouz linin siyasi mrkzidir (71, 263). Da Ouz is ona tab trfdir. Hakimiyyti Bayndr xan v salur tayfasndan Salur Qazan idar dir. nnvi Ouz blgsnd hm bayndurlar, hm d salurlar oq tayfa birliyin daxildirlr. Dmli, hakimiyyt, yni I Ouz oqlara mxsusdur.

12

Boz oqlar is ona tab trfdir. Yuxardak Qorqud dyiminin d sl mahiyyti ondadr ki, hakimiyytin, yni I Ouzun oqlardan alnaraq axrda Boz oqlara kcyini xbr vrir. . Cmidov dyimin mzin varmadndan, riyazi dill dsk, dyinl dyimynin yrini qarq salmdr. Dyin hakimiyyt, dyimyn is tayfa blgsdr. Baqa szl, oq Boz oq blgs sabit, I Ouz Da Ouz blgs dyindir. Hakimiyyt nnsin gr nsillikl Boz oqlara atan I Ouz bzn tarixin gzlnilmz grdii nticsind oqlara da k bilrmi ki, bunu nzr almadan hmin mnasibti dqiqldirmk qyri-mmkndr. Bllikl, Kitabda oqlarn I Ouzu, Boz oqlarn is Da Ouzu tmsil tdiyi mydana xr ki, bu da M. rgin qnatinin daha obyktiv olduunu gstrir.

Qorqud klamnn tarixi hmiyyti bir d ondadr ki, o, boylarn konkrt olaraq, hans dvr tarixin hans mrhlsini hat tmsini dqiqldirmy imkan yaradr. Hm daha qdim fsanlmi tarixin, hm d ilk df yazya alnd v sonradan z krldy dvrlrin tarixi hadislrinin laqsi klind zmanmiz glib atm bu pos slind oqlarn hakimiyytd olduu 32 (yaxud 35) illik bir dvr hat dir ki, bu da Qorqudun yaad srl st-st dr. Digr trfdn, bir qrinlik, yni srin d bir hisssini tkil dn bu tarixi mrhl abidnin mtnind ksini tapm bir nslin mr yoluna uyun glir. Bunu prof. M.H.Thmasib inclikl izldiyi abidnin VI v IX boylarnda n mtbr qhrman kimi ad kiln, II v IX boylarda itirak dn, III, XI v XII boylarn is sas qhrman olan Bams By-ryin (96, 154) hyat yolunun timsalnda yani kild grmk mm-kndr.

Ouz bylrinin alq il dnyaya glib 16 yanda ilk qh-rmanln gstrn, bikkrtm adaxls Banikl vlnmk mqsdil qurduu toyda 39 yolda il kafir trfindn sir gtrln v 16 illik sirlikdn sonra z yurduna qaydb svgilisin qovuan Bams Byryin mr yolu 12-ci boyda Aruzun xyanti nticsind

13

tamamlanr. Adi riyazi hsablama oqlarn hakimiyyt dvrnn tarixi v dastanlam variantlarda ox yaxn ks olunduunu gstrir. Szsz, daha qdim dvrlrin, htta minilliklrin dastanlam grkliyini mumildirn Dd Qorqud ouznamlri hm d ral tarixi dvrl sx baldr v bu laqnin lmntlri Kitab boyu az-ox duyulmaqdadr.

QORQUD DEYMLR YEN YOZUMDA

srd maraq douran mqamlardan biri Drzdn nsxsin sasn Dvltli oul qopsa, ocan kzidir (D-3,134,1) dyi-minin oxunuu v mnalandrlmas il baldr. Kitabn byk ara-drclarndan saylan O.. Gkyay Vatikan nsxsin istinadn bu dyimin Dvltl oul kopsa tirkind tiridr, dvltsiz oul kopsa ocan kzdr klind (109, 1) brpa tmyi vacib bilir. Lakin trtib tdiyi Szlkd kz fontik variantnda bala gtirrk yanm lgn kmr, yanm odunlardan kalan kzl at paralar, yanar at, at koru, kzl at paras (109, 253) kimi aqlayr. S.Trcan-H.Boschotn nrind d Vatikan nsxsin istinad dilmkl hmin dyim:

Dvltli oul [kopsa trkeind tiridr, Dvltsiz oul] kopsa ocann kri-dr

variantnda (116,30) brpa edilir. O.F.Srtkaya da gstriln nairlr kimi Vatikan nsxsin

istinadn Drzdn nsxsind yarmq yazya alnm bu atalar szn: Dvltli oul [kopsa trkeind tiridr, Dvltsiz oul] kopsa ocann kridr

klind tamamlama grkli bilir (113, 83). Misralar tamamlayan trkind tiridr, ocan kridir

ifadlri zrind trafl thlil aparan mllif fikirlrini madd-madd

14

qrupladraraq nmli nticlr glir. ski lifba il Vatikan nsxsind oxluq, ox qab anlamn vrn trk sznn-hrksi il yazlna tiraz drk onun ox mnas bildirn tir szndn trmsin sasn tirk klind olmasn daha uyun sayr v bizc, O..Gkyayn da oxunuunda ksini tapm bu fikrind tamamil haqldr. Sonra btn diqqtini ocan kridir dyimi zrin ynldn alim onun masir anlamda qavranlmasna qar xaraq yazr:

Buradak ocak klmsinin mtaforik olaraq v, han anlamnda kullanld gzdn uzak tutulmamaldr.

Ancak tamamlanan ilk satrn kafiysin gr klimnin kzi yrin tiri klmsin kafiy olarak kri-gri klind dzltilmsi grkir (113, 83).

Aradrc dyimi ocann gridir klind oxuyub mtni ocan mzardr, yni vinin sonudur, ocann sonudur, soyunun sonudur variantnda rh dn T.Tkinin, Drlm szlgn sasn gr szn ocakta yaklan byk ktklrin yanmasn kolayladrmak iin altna konulan dstk, byk ocaklarda kullanlan bir it sacaya anlamnda aqlayan S.Tzcann, lc d farsca kur klmsindn gtrlrk Trkiy trkcsind gni yaylm kr (Azrbaycan dilind: kor) sz il laqlndirn (ocann krdir, yni korudur) Mrtol Tulumun fikirlrini oxucuya atdrmaqla bu mlahizlrl razlamr. Mllif M.Tulumun baqa bir mlahizsini qabardaraq yazr: Yin Mrtol Tulum kr klmsi il ilgili olarak kr-lk, krlgn, kr dikmk. krlmk, krlmk, krltmk, krzimk, krz yapmak killrini d vrir v vrdigi btn rnklr dayanarak mtni Oul hayrl karsa, babasnn sadandak ok gibidir. (Oul) hayrsz karsa, soyu iin d hayrszdr, gvnilmz, yaramaz ailyi knty uratr klind anladrr (113, 85).

tiraf dk ki, M.Tuluma istinadn vrilmi son yozum dyimin mntiqin uyundur, amma kr sz vzin abidnin Drzdn ns-

15

xsind df ilnmi kr sznn thlil clb olunmas unudul-mudur. Kz szndn bir nqt frqi il yazlan bu sz (kaf, vav, r) aadak mqamlarda ilnmidir:

Yarmasun yarmasun, sni, olu, kr qopd, rcl qopd (D-

19, 3). Snin olun kr qopd, rcl qopd (D-20, 5-6). Aydr: Bqlr, Tanr biz bir kr oul vermi (D-134,12-13).

Mtn zrind mahidlr gstrir ki, bzn re hrfinin zrin katib srtli yaz prosesinin nticsi kimi yersiz grnn nqt qoyub keir, yaxud ze hrfindki nqtni qoyma unudur.

rcl sz il sinonimlik tkil edn kr arxaizmi d gstriln mqamda mexaniki olaraq nqtli yazlmdr ki, bu da onun rngarng zalarda azqlanmasna rait yaratmdr. Ilkin ilnm mqamn nzrdn qazrsa da, M.Ergin bu arxaizmin idraksz, inat, inadna kt i yapan, aksi, yaramaz, kt, huysuz, kt huylu, kt tabiatl mnalarnda izah tmidir (106, II c., 208). Dorudur, M.Kaari ltind kr sz csur, igid mnasnda msbt mnada qeyd alnmdr (111, Ic., 324, 325), ancaq abidnin dilind bu arxaizm hm ilnm mqamna, hm d uursuz mnasnda ilnn rcl (.Hyyanda da rcl arxaizmi bel izah olunub, bax: 30,15) sz il sinonimlik tkil etmsin gr, M.Ergin aqlamalarna uyun glir. O..Gkyay da kr arxaizmini yontulmu, terbiyesiz, nankor, halnden ikeyeti mnalarnda izah etmidir (109, 256). Demli, Vatikan nsxsin sasn:

Dvltl oul qopsa, tirkeinde tiridir, Dvletsiz oul qopsa, ocann kridr

variantnda brpa edilmsi mmkn olan qdim ouz mslind All (uurlu) oul yetis (bys), sadaqdak ox kimidir, Alsz (uursuz) oul yetis (bys), ailnin frsizidir, yaramazdr fikri z ksini

16

tapmdr ki, bu da myyn mnada M.Tulumun son yozumu il sslir. Sadc, kr sznn dzgn oxunuunu v mnalandrlmasn knarda deyil, el eposun z mtnind axtarmaq lazm idi.

Bundan lav, thlil gstrir ki, bu mqamda ocaq sznn mcazi mnada ail anlamnda qavranlmas da abidnin dili n yad sslnmir. Mqddimnin qadnlar xaraktriz dn parasnda hmin mnaya bir n df mracit dilmidir:

Ocaa bunclayn vrt glsn (73, 38). Ocaa bunclayn vrt glmsn (73, 38).

Nhayt, gstriln dyimdn sonra:

Oul daxi nylsn baba lb mal qalmasa, Baba malndan n faid, bada dvlt olmasa Dvltsiz rrindn Allah saqlasun, xanm sizi!(73, 36)

mtn parasnda dvltli v dvltsiz (dncli v dncsiz) anlamlarnn qarladrlmas bl bir nticy glmy sas vrir ki, bu mqamda Vatikan nsx katibi daha diqqtli olmu v Qorqud klamn slin uyun krmdr. Bu yanamada nvbti dyimin d am xsusi maraq dourur.

Dvltiiz paynd olsun, xanm, hy! (D-4,135,1)

Aradrma gstrir ki, rb mnli dvlt szndn abidnin dilind 16 df istifad dilmidir v bu mqamlardan h birind

17

masir anlamda ildilmmidir. Faktlara nzr ytirk: 1) Knli yuca tutan rd dvlt olmaz (73, 36). 2) Dvltli oul qopsa, ocan kzidir (73, 36). 3) Oul dxi nylsin baba lb mal qalmasa, Baba malndan n faid, bada dvlt olmasa (73, 36). 4) Dvltsiz rrindn Allah saqlasun, xanm, sizi! (73, 36).

5) Ata adn yridnd dvltli oul yg! (73, 36). 6) Salq il sancn, dvlti Haq artrsun! (73, 45). 7) Bir gn Ula ol, Tl (Tulu oxunmaldr-H.A.) quun yavrs,

biz miskin umud, Amit soyunun Aslan, Qaracuu qaplan, qour atn iysi, xan Uruzun aac, Bayndr xan gygisi, Qaln Ouzu dvlti, qalm yigit arxas Salur Qazan yrindn durmd (73, 46).

8) Mgr, xanm, ol gc Qal Ouzun dvlti, Bayndr xan gygisi Ula olu Salur Qazan qara qaylu vaqi grdi (73, 47).

9) Qaragn aydr: Qara bulut ddigi snin dvltindir... (73, 47). 10) Dizin kdi, aydr: Dvltl xann mri uzun olsun!... (73, 58).

11) Qutlu olsun dvltiiz! - ddi (73, 63). 12) Qazan aydr: Dli ozan, dvlti dpdi... (16, 63). 13) Dvltl xan, mdd! (73, 87). 14) Daim gldgind dursa, dvlt yax (73, 88). 15) Tolcqlar, dvltim saqar qo, gl, k! - ddi (73, 92).

O..Gkyay szlynd dvlt sz baxt, ikbal, uur, hayr, saadt, bu kkdn trnmi dvltli sz is bahtl, hayrl, yc, ulu anlamlarnda rh dilmidir (109, 195). M.rgin szlynd hmin sz varlq, znginlik, dvlet, ikbal mnalarnda aqlanmdr (106, II c., 84).

Mqayisli thlil clb tdikd yalnz sonuncu ilnm mqamnda dvlt szn dilimiz fars dilindn var-dvlt anlamnda kmi mnada dnmk mmkndr. Digr hallarda onun masir dilimizdki hakimiyyt mna alar il h bir laqsi duyulmur. Buna

18

baxmayaraq, F.Zynalov-S.lizad virmsind 6, 11, 13, 14-c mqamlarda dvlt sz masir anlamda (71, 130, 138, 162, 193, 194), 7-8-ci ilnm mqamlarnda is kontkstdn x drk dayaq (Qaln Ouzun daya; 71, 140, 142) mnalarnda vrilmidir. Lakin digr mqamlarda hssas dililr tarixi obyktivliyi gzlyrk dvlt v bu kkdn trmi dvltli, dvltsiz szlrini ksb tdiyi ilkin mnalarda, yni 1, 2, 3, 4, 5-ci mqamlarda al, all, alsz (71, 129, 130) v 9, 12-ci mqamlarda is tal, bxt mnalarnda (71, 142, 162) slin uyun kild aqlamlar.

Abidnin dili zrind mahidlr gstrir ki, orta sr yazl mnblrin dilind bxt, tal, uur mnalarnda ilnmi dvlt sz Kitabn dilin daha qdim v yni mnalar ifad dn trk mnli saqnc//sanc szn vz tmkl dmdr. Bunu 6-c mqamda sanc v dvlt szlrinin mvazi ilnmsi d sbuta ytirir. htimal dirik ki, daha qdim nsxlrd gstriln mqamlarn hamsnda saqnc sz ilnmi, yalnz boylar ada dinlyicisin, oxucusuna anlaql atdrmaq istyn ozanlarn v ya katiblrin mtn mdaxilsi nticsind artq XIV-XVI srlrd fallq qazanan yni mnal dvlt sz il vzlnrk abidnin dilin gtirilmidir. Htta qdim trk yazl abidlrinin dilind al, dnc mnasnda ilnmi saknc szn (94, 300) XIII sr airimiz Qul linin Qissyi-Yusif srind gni rast glinir:

Bu duumnn tvilini qlu vrgil, Aqibti n bulasn, bil vrgil, Bu duuma grkl tvil olu vrgil, Bu du ir dk saknc sayql imdi (77, 20). Grdkn du sn bizdn pnhan qlma, Dgi ir, saqnc ir hyran qlma. ya qarda, sn bizlri dman qlma, N tvil ki, qld, raznn ayl imdi (77, 23).

19

Yqub ann idbn saqnc sand, Qss birl qzudan bar yand. Kndusi bir du grdi, an and, Yusifin hrgiz dstur vrmz imdi (77,24). Yusif aydr: Ulularm, bns gldm, vd ikn mn bir saqnc qiyas qldm. Mundan-ondan nh zar tlim qldm? Qul tdbiri hrgiz rva olmaz imdi (77, 30) v s.

Kitabn giriind Sa gnnd ayna grkli (73,37) dyimind ilnmi sa (fikir, dnc, zikr; trafl bax: 42, 10-11) sz il yni kkdn - arxaik sa(maq) (dnmk, fikirlmk) flindn -n fl dzldn v -c ad dzldn kililrinin lavsi il dzlmi sanc sz, grnr, sonrak dvrlrd, xsusn XIV-XVI srlrd dvlt sznn tsiri il tamamil ilklikdn dmdr. Nsx katiblri d bunu nzr alaraq, al, bxt, tal, uur mnal dvlt szn stnlk vrmilr. XVI srin tannm sz ustalarndan saylan Fdainin Bxtiyarnam srind bunu yani kild grmk olur:

Bu gn n dnd dvlt, bxt iqbal, Mnim hvalma bu qiss timsal (32, 42). Bqai dvltin olsun da paynd (32, 45). Var idi un onun banda dvlt, Ona hm yar idi bxti sadt (32, 54). ... Ki, aha dvltin paynd olsun, Sn xlqani alm bnd olsun (32, 64).

20

Qlr hr kim ki ciddi-chd bsyar, N hasil, olmasa dvlt gr yar (32, 112) v s.

Htta folklor nmunlrind v xalq danq dilind ilnn dvlt

quu birlmsind d dvlt sznn mhz bxt, uur anlamn ifad tdiyi mlum olur. Bllikl, Dd Qorqud kitabnda gstriln btn mqamlarda, o cmldn Dvltiniz paynd olsun, xanm, hy! alqnda onun bxt, tal, uur, dnc mna alarlarnda ilndiyi aq-aydn duyulur. Bu yanamada O..Gkyayn Qazan xann Byry mracitl ddiyi: dvltin dpdi ifadsinin saadtini kndi liyl mhvtmk kimi yozumu (109, 195) n szn amna, n d mzmun kontkstin uyun glir. Bu mqamda F.Zynalov-S.lizad bxtin gtirdi virmsi (71, 162) daha uurlu v drli sslnir.

* * *

Oxunu v mna yozumu il bal fikir mxtlifliyi:

Gtdikd yri otlaqlarn kyik bilr, Gz yrlr mnlrin qulan bilr (D-5,2-3)

dyimlrinin ba szlrind d z ksini tapmdr. ksr nairlrin gtdikd klind oxuduqlar ilk sz .Cm-

idov gndoan (20,280). O.F.Srtkaya is gndgn (113, 90) variantnda vrmilr. O.F. Srtkaya burada bir yazl xtas olmas qnatin glrk qyd dir: Bana gr burada gndgn ibarsi olmaldr. Ancak mstnsih vav harfini yazmam v nun hrfinin tk nqtas yrin d shvn t harfinin iki nktasn koymudur (Bu kildki nktalamann tvin gibi baka rnklrini biliyoruz).

21

Ibarnin sonunda okunan kil is sonda kt yazlan nun harfi olmaldr (113, 90).

Dorusu, hr bir yazlda katib xtas axtarmaq ox zaman istniln nticni vrmir v bu, problmin hlli yolu dyil. Mlumdur ki, bu atalar sz Ouznamd Ulu-ulu talar kyiklr bilr (82, 31) v Issiz yrlri kyiklr bilr (82, 30) variantlarnda ifad olunmudur. l is bu dyimlr nyi mumildirir? Kyik arxaizmi ti yyiln cyran, cyr, sn, htta da kisi kimi ctdrnaql l hyvanlarn adlandrmaa xidmt tmidir (68,IV c., 271; 111, IV c., 309). Daimi hrktd olan bu hyvanlar ym axtarmaq mqsdil yaad araln btn otlaqlarn, o cmldn onlarn hat olunduu ulu-ulu dalara, issiz (sahibsiz) yrlr daha yax bld olurlar. s-lind hm Kitabda, hm d Ouznamd mxtlif variantlarda vrilmi bu atalar szlrind kyiklr bir lamt ot yrlrini, otlaqlar yax tanmalarna gr sciyylndirilir. Adibnin mtnind ox aydn yazlm gtdikd fli balama formas mhz kyiklrin daimi hr-ktd olmalarna iardir. .Cmidovun gndoan v O.F.Srtka-yann gndgn klind katib xtasna saslanaraq transkripsiya tdiklri oxunu v mnalandrma bu ouz dyimin qyri-adi bir alar vrmir. Hm d yni anlay daha dqiq ifad dn gny sznn mqabilind vrilmi szlrin ilnilmsi inandrc grnmr. Bundan lav, Girid gtmi soylamalarn trkibindki hr bir dyimin drin mahidy saslanan mntiqi yozumu var v bu, hmin soylamada silsilvari sadalanan misralarda davaml kild tsdiqlnir. Bu baxmdan gstriln dyiml sonrak misradak dyim arasnda bir ballq duyulur v qorqudnaslqda mxtlif oxunu v yozumlarda tqdim diln gz sz bunu yani surtd z xarr.

Thlil gstrir ki, O. Gkyay nrind gz kimi oxunub (109, 2) kolay, rahat kimi (109, 210) aqlanan bu arxaizm M. rgin nrind ggr variantnda (106, Ic., 76) oxunub yrmi, yillmi (106, IIc., 122) mnasnda izah olunmudur.

22

H.Arasl v F.Zynalov - S.lizad nrlrind gnz kimi oxu-nan bu sz (70, 15;71, 32) uzaq mnasnda masirldirilmidir (71, 130). H, Arasl Orxan aiq Gkyaya (Aq mktub) adl mqalsind bu arxaizm zrind xsusi dayanaraq yazr: Knz szn (knz yrin otlaqlarn- uzaq mnasndadr) siz znz d geez kimi yazmsnz. Sonrak trtibatnzda bunu ggz kimi oxuyursunuz ki, lbtt, yanldr. Ggz szn gyrti mnasnda dnrsnz. Ancaq mtnd gnz yrin otlaqlarn ifadsind otlaq sz z gyrtili yrdir. Amma gn sz uzaq mnasnda ilnmidir (5,194). H. Arasl thlilindn bl xr ki, O. aiq bu szn oxunub aqlanmasnda vahid mvqd olmamdr. Maraqldr ki, Kitabn 2000-ci il nrind byk qorqudnas ynidn ilk varianta qaytmal olmudur. slind akadmik H. Araslnn bu tutarl cavab M. rgin va-riantnn sasszlna amil dil bilr. Lakin hm H.Arasl, hm F.Zynalov-S. lizad yozumu da biz inandrc grnmr. Tannm trkoloq T.Tkin abidnin Vatikan nsxsindki yazln da mqayisy gtirmkl gz variantn daha dzgn sayaraq, anlam yakn olmaldr qnatin glir (115, 143) v fikrini bl davam tdirir: Yukardak cmld gz yr yakn yr, kolay yr anlamnda olmaldr. nki yrmi yrlrin emnlrini bilmk kulan iin bir mziyt saylmaz (115, 143). Mllif kolay qavramnn trkmn dilind yaxn anlam il laqli olduuna saslanaraq bu fikr glir. S. lizad son nrind bu sz gnz fontik variantnda (72, 32) oxusa da, mnalandrma baxmndan ilkin fikrind qalmdr (72, 235). .Cmidov is onu gkz kimi oxumu (20,101,280), ancaq mnasn izah tmdiyindn M. rgin mvqyind durduunu gman tmk mmkndr. V.V. Bartoldun luqa rovnx mst znat onaqr trcmsindn (129, 11) bu arxaizmin dz, dzn kimi anlald z xr.

S. Tzcan H. Boschotn nrind is bu sz klz (?) (116, 31) kimi oxunaraq mbahisli grndy n qarsnda sual iarsi

23

qoyulmudur. S.Tzcann bu oxunua vrdiyi rhd O.. Gkyay, M. rgin v T Tkin yozumlarna mnasibt bildirilrk mtnin balamna - kontkstin uyun dmdiyi qnatin glinir (117, 48). Szn yanl yazlna istinadn onun klz klind oxunmasn irli srn alim bzi ivlrd vrimsiz (torpaq) mnasna uyun olaraq anlama mmkn sayr. Lakin mllif z fikrind sona qdr israrl olmam, qnamnin dilin sasn gnz arxaizmini kolaylqla riil bilecek yr (tinlikl qovuula bilck yr) kimi gz nnd tutma irli srr.

O.F. Srtkaya da ad kiln srind hmin msli trafl thlil clb tmi, mbahisli oxunua v mna amna uram gnz aar szn M.rgin kimi yillik, mnlik (113, 91-93) anlamnda rh tmidir.

Arxaik gz sznn hans mnan ifad tdiyini dqiql-dirmk n bir daha hr iki atalar sznn mzmununa diqqt ytirk. Burada kyikin qulanla (l yi il) qar-qarya qoyularaq sciyyvi xsusiyytlrin gr frqlndirilmsi bhsizdir. Aydn olur ki, gd-gd yrlrin otlaqlarn kyik tanyr. Bs qulan hans yrlrin otlaqlarn-mnlrin tanyr? Mlumdur ki, onun yaylma aral llk, biyabanlqdr, daha dqiq dsk, otla az olan sahlrdir. T. Tkinin qyd tdiyi kimi, bu sz knks suw birlmsind ilk df Kaari ltind rast glinir. Ulu dili bu birlmni az miqdarda su. Qolay i dxi bl dnir (111, IIIc., 364) klind rh dir. T.Tkin izahn ikinci hisssi zrin diqqtini ynldrk knks arxaizmini qolay, yni yaxn mnasnda izah tmidir. slind bu yozumla qti ra-zlamaq olmaz. nki R.sgr trcmsindn d grndy kimi, M. Kaarinin Asan i d bl dyilir fikri (68, IIIc., 317) szn rbc rhi il baldr v buna gr d masir trk dilind qolay trcmsind vrilmi sz trkmn dilin sasn yaxn kimi rh tmk mntiqsizdir. Odur ki, diqqti ilk mnaya az miqdarda (su) anlamna ynltmyi vacib bilirik. Abidnin dilind ilnmi ilkin

24

arxaizmlr qrupuna aid tdiyimiz gz sz, grnr, Kaari dilind omonimlik xsusiyyti dayaraq, hm az, hm d asan anlamlarn bildirmidir. Odur ki, gz yrlr ifadsini hm asan yrlr, hm d (suyu) az olan yrlr), quru yrlr kimi aqlamaq mmkndr. Biz daha ox sonuncu yozuma mylliyik. Bu, bir n amill baldr. Birincisi, yni dncnin mhsulu olaraq bu atalar szlri Topqap saray Ouznamsind:

Gn yrler otlan kyik bilr, Datl suyun dadn kulan bilr (113, 93)

variantnda vrilmidir. Bu msldki gn yrlr, Ouznamdki ulu-ulu dalar, issiz yrlr ifadlri Dd Qorqud kitabndak gstriln dyiml tam sslir. Qulann dadl suyu s bilmsi onun quru, suyu az yrlrd yaamas il bal olmaldr. Ikincisi, XIII srin byk trk airi Y. mrnin:

q dild gnz olur, q bilici az olur, Dny, axrt trk grk aiqim dynlr (98, 222)

bytindn grndy kimi, bu arxaik sz ilkin quru mnasn (mcazi mnada cansz) yaatmaqdadr. Dorudur, bu mqamda asan mnas da dnl bilr, lakin bytin bdii-potik mahiyyti quru (yni cansz) anlamnn daha tsirli olduunu z xarr.

Nhayt, S.lizadnin Ouznamd ilnmi Allah ilr, knz lr atalar szndki knz szn vrdiyi izahdan bl mlum olur ki, dili alim bu arxaizmi hqiqi mnada trs, xsis adam, mcazi mnada quru anlamlarnda izah tmidir (82, 218). slind is quru, qurumu anlam gnz~gnz~knz fontik variantlarnda transkripsiya diln bu arxaizmin ilkin mnas olub, ilndiyi mtn

25

kontksti il bal mcazi mnalarda, o cmldn vrilmi atalar sznd trs , xsis anlamlarn da ifad tmidir.

* * *

ri arn, yynisin at bilr (D-5, 5-6). Bu Qorqud dyimi Kitabda mbahisli oxunua v mna amna

malik hikmtli ifadlrdndir. O..Gkyay r arn, r yynisin at bilr (109, 2) variantnda oxuyaraq yyni szn ar olmayan, hafif, ynl (109, 311), ar szn is, grnr, ks mnada anlamdr. M.rgin dyimi r arn yiynisin at bilr klind oxumu (106, I c., 75), yiyni szn hafif, ar olmayan, yngl mnalarnda (106, II c.,336) rh tdiyi n O..Gkyay kimi rin arn, yngln at bilir variantnda qavramdr.

H. Araslnn dyimi r arn, r ynsn at bilir klind (70, 16) oxumas gstrir ki, o da yni fikird olmudur. Hmin oxunula bal prof. S. lizad bl bir rh vrmidir: H. Arasl yn szn izahat vrmmidir; gman tmk olar ki, hmin sz ar sznn antonimi (yngl) kimi qbul dilir. Lakin Drzdn v Vatikan nsxsindki yazl bl oxunub yazmaa imkan vrmir (71, 226). Byk alimin hm F.Zynalovla birg, hm d ayrca hazrlad nrd dyim ri azn yiynisin at bilr (71, 32; 72,32) klind oxunmu v masir dilimiz rin aznn ksrini at bilir klind (71, 130 ; 72, 235) vrilmidir. Ilk nvbd qyd tmk istrdik ki, virmd tarixiliy tam riayt dilmmi, igid mnasnda ilnn r sznn hazrda baqa bir mnan ifad tmsi nzrdn qarlmdr. Digr baxmdan, abidnin mtni boyunca oxar formaya malik r v z samitlrinin bzn srtli yaz prossinin nticsi kimi katib trfindn nqtli v nqtsiz yazlmas nzr alnmamdr. Hm d igidin (yaxud rin) aznn ksrini, yni gcn ata gstrmsi n drcd mntiqidir? . Cmidovun rin arnynisin at bilir (20,280)

26

variantnda oxunuu onun mvqyinin O. aiq, M. rgin, H. Arasl yozumlar il st-st ddyn iar dir.

S.Tzcan H.Boschotn nrind dyim rin arn yyni-sin at blr klind (116, 31) oxunsa da, yozumu aqlanmadndan hans mna alar gtrldy mlum olmur. Vaxtil akadmik V.V. Bartold ar szn az, yyin szn burun klind oxuduu n rot i nos lovka znat kon (129, 11) kimi trcm tmidirs d, srin nrini hazrlayan H. Arasl v M. Thmasib (124,161), lc d 1962-ci il nrini hazrlayan akad. N.K.Kononov yazdqlar rhlrd (129, 260) bu variantla razlamayblar.

Mqayisd igidin arn, yngln at bilir yozumu tcrbdn doan mntiqi ntic kimi grns d, dyimin baqa bir fikri mumi-ldirdiyi qnatindyik. Mlumdur ki, atn digr minik hyvanlarndan stn chti onun byk srt malik olmasdr. Atn srtli hrkti is ox zaman onu minn igidin tprindn, csartindn asldr. Bu dyimd at sahibi olan igidin ar, lng trpnn, yoxsa cld, vik, yyin olmas ifad olunmudur.

Dyimdki ar sz indi d dilimizd ar ,lng trpnn mna alarlarnda, yyin sz is yyin, iti, cld mnalarnda ilnmkddir. Ouznamnin dilind ar v yyin szlri antonim qarl kimi gtmidir:

Ar qalqnca yyin uar (82, 31). Odur ki, bu szlrin bir dyimd antonim kimi ilnmsi tsadfi

saylmamaldr. Dmli, hmin ifadni rin (igidin) arn (lngini), yynisini (cldini) at bilir kimi yozmaa sas var. Maraqldr ki, irli srln yozum ilk df dastann tannm tdqiqatlarndan H.Arasl v M. Thmasibin V.V. Bartoldun trcmsi il bal qydlrind z ksini tapm (rin arn, yynisini at bilir // lovka prtkoqo i mdlitlnoqo znat kon(124, 161), lakin ndns n H.Araslnn z, n d sonrak nairlr trfindn nzr alnmdr. Buna baxmayaraq, dyimin hm yazl formas, hm ar v yyin

27

szlrinin mna alarlar, hm d cdadlarmzn at dyrlndirmk, qiymtlndirmk myar son yozumun daha alabatan olduunu tsdiq dir.

* * *

N yrd szlar varsa, kn bilr (D-5,6-7).

Gstriln dyimin d mna yozumu oxunu formasndan asl

olaraq mxtlif variantlarda gtmidir. Akadmik V.V. Bartoldun hmin cmlni v kakoy mst on obmotan, znat uzl klind trcmsindn (129, 11) aydn olur ki, tannm qorqudnas dyimi slin uyun oxuya bilmmidir. Bu variantla razlamayan H. Arasl v M.Thmasib z mlahizlrini nsx katibinin shv tmsi zrind quraraq cmlni Tul yrd su varsa, kn bilir (trcmsi: Qd imts voda (t.. kolod), znat dostahiy (vodu), 124, 161) klind vrmilr. Lakin hmin qydin mlliflrindn biri akadmik H.Arasl z nrlrind bir-birindn frqlnn yni oxunu variantlar irli srm v bllikl d, ilkin oxunu v yozum variantndan l kmidir. Bl ki, alim Kitabn 1962-ci il nrind N yrd szlayr varsa, kn bilir (69, 13), 1978-ci il nrind is N yrd szlavarsa kn bilir (70, 16) variantlar zrind dayanmdr. Grndy kimi, gr birinci variantda cmld aar rolunu oynayan szlayr varsa birlmsi oxucunu myyn fikir sylmy ynldirs, ikinci variantdak szlavarsa oxunuu bir anlalmazlq yaradr.

Bu dyimi O..Gkyay n yrd szlar varsa, kn bilr (109, 2), M. rgin is N yird szlar var ise kn bilr (106, 75) prinsipc oxar variantlarda oxumu, aparc sz olan sz szn ac, inc ilyn ar (109, 280) v sz (106, IIc., 268) mnalarnda dzgn rh tmilr.

28

F.ZynalovS.lizad nrind mbahisli nc szn srlur klind vrilmsi oricinal bir fikr gtirib xarmdr. S.lizad Vatikan nsxsind, lc d Gkyay v rgin nrlrind gtmi szlar variantnn sas gtrlmsini yanl hsab drk z mlahizlrini saslandrmaq n yazr: V-nn katibi qlnca iar il ildiln srlur (yni syrlr) sz formasn baa dmmi, szlt, inilti mnasnda sz sz il (cm klind) vz tmidir. Halbuki Dd Qorqud dilindn xatrladlan hikmtli cmllrin potik-linqvistik sistmi birinci variant tlb dir. Kontkstin mzmunu bldir: Harada qnndan kiln qlnc varsa, (onu) kn bilir (71, 226). Abidnin gzl bilicilrindn saylan S. lizad bu oxunuu mstqil nrd d saxlamaqla (72, 32) fikrinin qti olduunu gstrmidir. Qocaman qorqudnas .Cmidov mvcud variantlar mqayis drk n yrd szlar varsa, kn bilir (20, 280) variant zrind qalmdr. S. Tzcan H. Boschotn nrind d bu variant gtrlmdr ( 116, 11) .

Bllikl, qorqudnaslqda hmin dyiml bal mxtlif fikir sylnils d, sas mvq stnly vrdiyimiz oxunu variant z-rind qalmaqdadr. Dyimin hans mnada ilndiyini daha drindn duymaq n soylamadan bir paran gzdn kirk:

Gtdikd yri otlaqlarn kyik bilr, Gz yrlr mnlrin qulan bilr. Ayru-ayru yollar izin dv bilr. Ydi dr qoxularn dilk bilr. Dnl karvan kdgin turay bilr. Oul kimdn oldun ana bilr. ri arn, yynisin at bilr. Ar yklr zhmin qatr bilr. N yrd szlar varsa, kn bilr.

29

Qafil ba arsn byni bilr (D-5, 2-7). Diqqt dilrs, birinci bytd kyik v qulan otlaq yri tan-

dqlarna gr, ikinci bytd dv iz, tlk qoxu bilmlrin gr sciyylndirilir. nc bytd toraay v ana gizli sirri bilmlrin gr, drdnc bytd at igidin lngini, yaxud cldini, qatr is ar yklrin tinliyini bildiyin gr xaraktriz dilir. Bu aspktdn yanadqda sonuncu bytd d hmin mzmun kontksti qafil (yatm) ban arsn byin bildiyi kimi, bdnd szlt ar haradadrsa, (onu) kn bilir formasnda davam tdirir. Burada fikrin izahnda, dmk olar ki, h bir lav sz htiyac duyulmur. Odur ki, qlnc v qn szlrinin mtn lavsin saslanan F.Zynalov S.lizad mlahizlrinin ksin olaraq, Gkyay, rgin yozumu daha uurlu v inandrc grnr. Dorudur, szlar szn Drzdn nsxsin sasn srlur klind transkripsiya tmk olar. Lakin bu, abidnin ski lifba il yazl xsusiyytlrinin btn chtlrini nzrdn qarmaq dmkdir. Bl ki, lyazma boyu r samitinin bzn nqtli, z samitinin is bzn nqtsiz yazl variantlar, a ssinin is vav hrfi il vrilmsi imkan szlar oxunuunun daha dqiq olduunu sbuta ytirir. Masir dilimizd ilnn szla(maq), szlt, szlda(maq) szlri il yni mnli olan sz sz ar mnasnda bir ox trk dillrind (139, IV c., I h. 663, 664) , o cmldn Ouznamnin d dilind rast glinir:

Kimin ki, qz var, Blind nlmz sz var. Hm gyd nhs yldz var (82, 17).

* * *

Kitabn mqqdimsind Dd Qorquda mxsus nc soylama ulu Tanrya, islam mqddslrin, ataya, anaya, oula, svgili qardaa, hyat yoldana, grdy qar lvi hisslrin ifadsi klind ks

30

olunmudur. Burada ilnmi bzi dyimlrin oxunuu v yozumu il bal qorqudnaslqda myyn fikir ayrl hl d qalmaqdadr ki, bunlardan aadaklara toxunma vacib bilirik.

Alaq yrd yaplubdur Tar vi Mkk grkli (D-6,7-8).

Dyimin slin uyun aqlanmasnda mhm rol oynayan alaq

sz Azrbaycan dilinin izahl ltind hndrly, ucal az olan, yrdn, hr hans sviyydn azacq hndr olan , bstboy, boyu gdk, yava, asta, aa, mcazi mnada is pis, xarab, kyfiyytsiz, rzil, rfsiz, namrd, ox pis mnalarn (9, Ic., 100) vrn sift kimi gstrilmidir. Bu sz Kitabn dilind Bndn alaq kiilri a otaa, qzl otaa qondurd; bnim suum n oldu mni qara otaa qondurd? (73, 39), Alaqdan yuca yrlr apub qd (73, 42), Alan alaq, hava yrdn gln ar! (73, 58) cmllrind masir dilimizd olduu kimi aa (ikinci v nc cmllrd) v rfsiz (birinci cmld) mnalarnda ilnmidir. Lakin nzr arpdrdmz yuxardak dyimd alaq sznn baqa bir mnada ilndiyi fikrindyik. O.. Gkyay dyimdki alaq yr birlmsini Dzlk yr, yksk olmayan yr (109, 162) , M. rgin (106, II c., 12) v F. Zynalov S.lizad nrlrind, ynil, alaq, alaq yr (71, 131), Bartold trcmsind d hmin anlamda ( V nizkom mst, 129, 12) baa dldy z xr. H. Arasl v . Cmidovun sz lav rh vrmmlri masir mnada anlaldn gstrir (70,16; 20,281). Dyimin daxili mnas v ld tdiyimiz digr faktlar alaq sznn tamamil baqa bir anlamda ilndiyini sylmy sas vrir.

Qdim trk dilinin byk bilicisi M. Kaari alaq sznn yumuaq, huylu, uslu (111, Ic., 100), L.Z. Budaqov kazan tatarlarnn dilind smimi, tvazkar, V.V. Radlov is hm Kazan tatarlarnn, hm d altay dilind mhriban, smimi, tvazkar mnalarn vrdiyini qyd almlar (122, II c., 82; 139, Ic., Ih, 423). Bu mna

31

alarnda hmin sz masir trk dialktlrind (105, 49), baqrd (121, 38) v trkmn dillrind (145, 42) d rast glinir.

Y.mrdn gtrlm aadak bytd d bu mna ifad olunmudur:

Qorqar isn (sn) tamudan, (gl) alaq oll qamudan Ol gni inc sratdan (bil), qamular kmk grk (98, 63).

Alaq sznn gstriln mna alar dilimiz n d yad dyil.

Prof. T. Hacyv XIII sr airi Hsnolunun biz glib atm bir qzlinin:

Hsn iind sana mannd olmaya sli yuca, knl alaum bnim

bytind alaq sznn mhz sad, tvazkar mnas ifad olunduu gstrmidir (58, 89).

Dialktoloq . zizov bu szn Qazax dialktind sad, Ordubad dialktind is alax knl ifadsin sasn, sad qlbli, mhriban mnasn ifad tdiyini bildirir (31, 44).

Bu sz hmin mnada XVIII sr aq poziyasnn qdrtli ustad-larndan saylan xst Qasmn dilind d rast glmk olur:

Qoaqdan olubsan, qoaq olgunan, Qadadan, bladan qoaq olgunan, Aq ol, comrd ol, alaq olgunan, Dm varm oxdur, pulum yaxdr (66, 22).

A.Marainin qlm ald Ucalq alaqluqdadr atalar sznd

(1, 17) alaq sznn sad mnas alaqluq (sadlik) mnasnn yaranmasnda tml rolunu oynayr.

32

htimal dirik ki, orta srlrd yazl v ifahi xalq dbiyyatmzn dilind, nadir hallarda olsa da, ilnn v masir dialktlrimizd hl d yaamaqda olan alaq sznn bu mna alar daha qdim mna sasnda yaranmdr. timoloji aradrma alaq sznn iki trkib hissdn: al kkndn v tarixn bnztm, yaxud drc mnas dzldn -aq (-saq) kilisindn ibart olduunu sylmy imkan vrir. gr masir dilimizd ilnn alaq sznn kknd aa mnas vrn al morfmi (alt (al-t) sz d buradandr, 24, 140; 76, 43) durursa, arxaik alaq sznn mnyind qdim v bzi masir trk dillrind yuxar, uca, yksk (17, 168-169; 142, 28-29) mnalarnda ilnn morfmin durduu bhsizdir.

Kitabn dilind ilnmi ala (byk, uca, iri) v alp (igid, qhrman) szlrinin d hmin mnadan trdiyini sylmk olar. Ola bilsin ki, yuxar, uca, yksk mnalar tarixn rng bildirn qdim al sznn oxmnallq qazanmas yolu il yaranmdr (mqayis t: qara (rng) qara (byk); a (rng) a (uca, byk, gni). Bizc, hm uca, yksk, yuxar, hm d qrmz rng mnalarnda ilnn al kk tdricn mcazlaaraq hrmtli, mqdds mnalarn da damdr. Bl ki, al sznn altay dilind ayrlqda uca, zmtli, qdrtli mnalarn ifad tmsi (139, Ic., Ih., 349) v trk dillrind gni yaylm alq sznn al (uca, yksk, mqdds, xyirli) v q (ss) morfmlri sasnda yaranmas bu fikrimizi tsdiqlyn mqamlardandr. Orxon -Ynisy abidlrinin dilind rast glinn xyir-dua vrmk, mqdds hsab tmk mnal arxaik alqa- flinin d bu ski mnadan trndiyi aydndr. Abidnin dilind d ilnmi al mnli ap-alaca ifadsinin uca, dml, mqdds olmas fikrini z aradrmalarnda M. Syidov (90, 80, 180, 301) v S. lizad (71, 226-227) kimi byk alimlrimiz inamla sylmilr.

Alsznn uca, mqdds mnas Kitabda ulu, mqdds bir varlq kimi ad kiln qopuzun pittlri srasnda vrilmi alca (-

33

ca kilisi caq/-saq kimi siftin drc kilisidir) sznn d mnyind durur:

Mar, alca qopuzum l alu, mni n! (73, 82).

ksr tdqiqatlardan frqli olaraq bu cmld alca sznn

rng mnasn dyil, mhz qyd diln arxaik mnan ifad tdiyini dnrk. yni tfkkrn mhsulu oan Ouznamnin dilind bl bir msl ilnmidir:

Alaq yrd yatma, sni alur (82, 29). ski inama gr mqdds yrlrd yatmaq insana xyir gtirmz,

onu vahimlndirr. Bu inanc indi d yaamaqdadr. Htta mqdds hsab diln aaclarn (msln, ncirin) altnda yatmaq qadaa saylr. Bu baxmdan alaq yr ifadsini hr iki dyimd rlyfin lamti, yni dzn, aa mnasnda dyil, arxaik mqdds mnasnda anlamaq lazmdr.

Btn dastan boyu mslman dinin, onun mqdds sayd xsiyyt v mbdgahlara byk hrmtin ahidi oluruq. Bl halda bu dinin ulu vtni Mkknin adnn qarsnda ulu, mqdds mnal arxaik alaq sznn ildilmsi daha tbii v inandrc grnr.

* * *

Sa gni ayna grkli (D-6, 9-10).

Bu dyimin rhi sa arxaizminin hans mnada anlalmasndan

asldr. Aradrmalar gstrir ki, bzi ltlrd, msln, . Hyyan, V.V. Radlov ltlrind say, hsab mnasnda (30, 37; 139, IV c., I h., 270) aqlanan bu sz mumn omonimlik ksb dib digr mnalarda da

34

ilnmidir. Lakin abidnin ksr nairlri, o cmldn O.. Gkyay (109, 274) M, rgin (106, II c., 255), H.Arasl (70, 173), V.V. Bartold (129, 12) mhz bu mnan sas gtrrk sa gn ifadsini hsab gn, qiyamt gn, mhr gn anlamnda aqlamlar.

Hqiqtn d, klassik airlrimizdn Q.Brhanddin Divannda bu arxaik sz hr iki mnada rast glmk olur:

Saunun sancadur, ha, uaqi hsnnn, Vli bir nqt azundan qamusuna kifaytdir(15, 46). Canuma bla trki gzi qmzlridr, Glmz saa gisular, zira qzadr (15, 63). ol birdr, bir birsvz ortada nyn Sann sanca yrgimd yaradur (15, 210). qn il bn ziyan sud dutaram, Saa gtrmzm bu sud ziyan (15, 59).

Grndy kimi, ilk 3 bytd sa arxaizmi say, miqdar

anlamnda, son bytd is qiyamt anlamnda ildilmidir. Grnr, abidnin tdqiqatlar bu mnadan x drk yuxar-

dak dyimin sl mahiyytin varmadan bl bir fikr glmilr. Mlumdur ki, dini inama gr qiyamt dnyann sonudur v Kitabn dilind ayna (cm) gnn dn hmin gnn grkl gzl hsab dilmsi sanki alqlanr. Bu mntiqsizliyi duyan F. ZynalovS.lizad hmin dyimi Saylan gnlrdn cm gzldir klind virmyi uyun bilmidir (71, 131).

Thlils gstrir ki, Dd Qorqudun dilindn islam dilinin m-qdds sayd btn varlqlara ulu Tanrya, din srvri Mhm-md, onun sadiq silahdalar bubkr, ahi-Mrdan liy, onun

35

hid vladlarna, Tanr lmi Qurana, Tanr vi Mkky v s. mqddslr alq ruhunda dyilmi soylamann sa gn ayna grkl cmlsind slind cm gnnn dini funksiyas qabardlaraq nzr arpdrlmdr. Bl ki, btn mslman dnyas, yhudilrd nb, xristianlarda bazar gn olduu kimi, mhz cm gn idn-gcdn ayrlaraq llikl dini ayinlri icra dir v onun mahiyytini drk tmy alr. Arxaik sa sz d hmin prossi mumildirrk vrmy xidmt dir. Radlov ltind sa sznn hm ayrlqda, hm d bu kk sasnda yaranm sal, salq, satu (dncli) v sasra (dnmk) szlrinin trkibind fikir, dnc, xatir mnasnda gni yayld gstrilir (139, IV c., I h., 271-274). timoloji baxmdan omonim kimi x dn sa- fl kkn - ad dzldn kilinin artrlmas il dzlmi bu sz z d mxtlif mnalarda ilnmidir. Say(maq) v sa(maq) mna alarlar masir dvrmz qdr glib atsa da, kdrln(mk) v dn(mk) mna alarlar yalnz yazl abidlrin dilind adda-budda rast glinmkddir. Msln, Dmnin gn sal olsun qdim ouz mslind (82, 101) sal sz (-lu sift dzldn kilidir) qmli, kdrli mnasnda ilnrk dmnin gn kdrli olsun qarn ifad dir. Haqqnda dandmz sa arxaizminin mnyind duran sa(maq) fli is dnmk, fikirlmk mnal sanmaq (-n qayd nv kilisidir) flinin trkibind Orxon-Ynisy abidlrindn z bri ksr trk dillrind ilnmkddir (93, 117; 133,135, 137; 139, IV c., I h., 265).

Azrbaycan klassiklrinin, o cmldn byk Fzulinin dilind d hmin sz rast glinir:

ai-cvhri-tiindn umma rhm, y dil, Sanma su vr , y tnim, ol srab sana ( 33, Ic. 61). Pykanlar il doludur mi prabm,

36

y bhr, sanma, snin ancaq hnrin var (33, Ic, 134). Maraql burasndadr ki, hmin arxaik fl say fontik variantnda

sn saydn say, gr flk n sayr (sn fikirldiyini fikirl, gr flk n fikirlir) dyiminin trikibind gnmzcn yaamaqdadr. Qdim trk dilindki fl-ad sinkrtizmi hadissin mvafiq olaraq sa sznn hm d al, dnc mnasnda ilnmsi ( Snd sa yoq ,yni Snd al yox (111, IIIc., 153) bu arxaizmin daha fal olduunu gstrir. Bllikl, gtiriln faktlar sa gn birlmsini mhz zikr, dnc, xatir gn kimi aqlamaa imkan vrir ki, fikrimizc, gstriln dyimd d bu z ksini tapmdr.

* * *

Dlmndn aarsa, baba grkli (D-6, 12-13).

Abidnin mqddim hisssind Dd Qorquda mxsus soylama paralarnn birind gtmi bu hikmtli dyim frqli oxunu v yozum variantlar il diqqti kir. Ata il bal dnclrin ks olunduu bu qdim ouz klamnn aqlanmasnda ilk iki sz aar rolunu oynasa da, qorqudnaslqda yalnz birinci sz zrind trafl dayanlm, onun hans variantda oxunmasndan v nc mnalandrlmasndan asl olaraq fikir irli srlmdr. Bl ki, trk nairlrindn O.S.Gkyay, M.rgin v son dvrlrd O.F.Srtkaya bu sz dulumundan variantnda oxumaqla (109, 2; 106, I c., 75; 113, 51) trk dillrind gni yaylm akak (gicgah), qala qulaq arasnda yr, akak s-tne tklen sa mnalarnda (109, 99; 106, II c., 97; 113, 113-114), aar(maq) szn is masir anlamda (109, 159; 106, II c., 4; 113, 113-114) izah tmilr ki, bu da aforizmin gicgahndan aarsa, ata gzldir klind qavranldn z xarr. Bir ox mbahisli mqamlara izahl mnasibt bildiriln S.TzcanH.Boschotn nrind

37

d bu oxunu v yozum saxlanlmdr (116, 32). Azrbaycan nairlrindn H.Arasl v .Cmidov ilk sz dl-

mndn (70, 16; 20, 281), F.Zynalovla S.lizad is dlimindn (71, 33) fontik variantnda oxumaqla frqli mvq nmayi tdirmilr. S.lizadnin ayrca trtib tdiyi nrd dlm sz dl (cinsiyyt) yri; sin, kks kimi aqlanm (72, 197) v bununla da F.Zynalovla birg: Sinsindn aarrsa, ata gzldir virmsin (71, 131; 72, 236) haqq qazandrmdr. V.V.Bartoldun Posodvmu ot kriqooborota (vrmni) otu slava! trcmsindn (129, 12) bl aydn olur ki, byk aradrc bu sz dola(maq) flindn trmi dolam kimi drk tmidir.

Mvcud oxunu variantlarn gni thlil clb dn V.Zahidolu dlm oxunuu, xsusn d onun F.Zynalov-S.lizad virmsindki sin mnasna qti tiraz drk yazr: Dlm szn h bir yazl abidd v masir trk dillrind (o cmldn d Azrbaycan dilind) sin mnasnda tsadf dilmdiyi bir yana qalsn, h olmasa bu nzr alnmal idi ki, Azrbaycann bir ox blglrind kiinin sinsindn aarmas pis lamt saylr. Digr trfdn, atann gzlliyini tyin tmk n mtlq sinsini ab bax-maq lazm glirdimi? (99, 5). Ilk szn qrafik komplksin uyun olaraq onu trk nairlri kimi dulum variantnda oxuyan aradrc gtirdiyi zngin dil faktlarna sasn, onun gicgah zrind sa, hrk mnasn ifad tmsi fikrini daha inandrc sayr. tiraf dk ki, dili alimin F.Zynalov - S.lizad virmsin mnasibti tam obyktiv olsa da (hqiqtn, kiid sin al xalq arasnda mnfi alarda yozulur v slind, bu, yaxas, sinsi aq gzmy qar bir tiraz, xlaqi normadr), dyimd atann xarici grn, yni gicgahdak tklrin aarmasna gr dyrlndirilmsi ilndiyi soylamann mntiqi il uyumur.

Ulu Yaradana, din srvri Mhmmd, islam dininin mqdds sayd xslr, anlamlara alq ruhunda balayan hmin soylamada

38

hm d ouz mnviyyatnda byk dyri olan varlqlara mhbbtin ifadsi ks olunmudur:

Dizin bacub oturanda halal grkli. Dlmndn aarsa, baba grkli A sdin doya mzirs, ana grkli. Yanaub yola grnd qara buur grkli Svgili qarda grkli... (73, 37).

Grndy kimi, soylamada ata mr-gn yolda v ana il bir srada sadalanaraq qiymtlndirilir. Burada onlarn ictimai funksiyasna, daha dqiq dsk, aild dad vzify gr dyrlndirilmsi gz qabandadr. Halal - mr-gn yolda ona gr grkl, gzldir ki, dizin basb oturmaqla ailsin qulluq dir, onun qaysna qalr. Maraqldr ki, bu kyfiyyt qadnlarn sciyylndirilmsi il bal sonrak soylamada daha qabarq formada nzr arpdrlmdr. Ana is ona gr gzldir ki, halal, mqdds (a sz hm mstqim, hm d mcazi mnada anlalmaldr) sdn mizdirmkl vlad bydr. Bu yanamada atann da mhz ailnin formalamasndak yrin gr qiymtlndirilmsi daha mntiqi sslnir. Abidnin mqddmsind vrilmi ncki iki soylamada bu fikri qvvtlndirn iki mqamla rast-larq:

Ata adn yrtmyn xoyrat oul

ata blindn ninc, nms, yg; ana rhmin dnc, domasa, yg! (73, 36).

Oul kimdn olduun ana bilr (73, 37). Grndy kimi, birinci Qorqud dyimind pis, frsiz vladn ata

blindn ninc, nmmsi fikri mumildirilirs, ikinci dyimd oulun kimdn olmasn yalnz ana bilir hkm qabardlr. Mxtlif

39

mqsdlrl sylnils d, hr iki dyimd atann nsil artmnda yaradc rolu n kilmidir. Bizc, zrind dayandmz dyimd d atann mhz bu yaradc funksiyas z ifadsini tapmdr.

Bl bir fikr glmy hm dyimin oxunuu, hm d aar szlr kimi bax bucana gtirdiyimiz dlm v aar(maq) szlrinin mna alarlar imkan vrir.

Thlil gstrir ki, dl (nsil) sz il yni mnli olan dlm sz nsil artm anlamn bildirir. Msln, .I.Xtaid:

Bir-birini qovur gyiklr, Bala dlmn qlr pyiklr (67, IIc., 66).

Gstriln dyimd d dlm sz mhz nsil, nsil artrmaq imkan vrn toxum anlamlarnda ilnmidir. S.lizad szlynd d bu mna alar qyd alnsa da (dl (nsiyyt) yri; 72, 197), tssf ki, virmd sin mnasna stnlk vrilmidir ki, bu da aar(maq) sznn ada anlamda qavranlmasndan irli glir. Lakin ilnm baxmndan aar(maq) flini masir mnada dyil, daha qdim anlamda aqlamaq tlb olunur.

gr masir dilimizd ilnn aar(maq) fli a siftindn trmis, bu arxaik forma qalxmaq, ucalmaq, ykslmk m-nalarnda ilnn a(maq) flindn (30, 18; 105, 16; 129,I c., Ih., 142; 142, 68) -ar kilisi il dzlmi tsirli fldir (mqayis t: qop(maq) - qopar(maq), x(maq) - xar(maq) v s.). A(maq) flinin bu qdim mnada ilnmsi abidnin dilind d mahid olunur:

ahin prvaza ad (73, 104).

Qdim trk dilindki fl-ad sinkrtizmi qanunauyunluuna sasla-naraq a sznn Kitabn dilind hm d uca, byk, yksk anlamlarn bildirdiyini sylmk mmkndr:

40

Ar sudan abdst aldlar. A alnlarn yr qodlar. Iki rkt namaz qldlar (73, 52).

Alan sabah durmsan, a ormana girmisn, A qovan budandan yrayban kmisn (73, 63). A mydanda yumr ba topa ksdim (73, 105).

A(maq) fli ucal(maq), by(mk), yksl(mk) mna-

snda masir dbi dilimiz n arxaikls d, bzi ivlrimizd, m-sln: bir yi hddindn iirtmk mnasnda aartmaq sznn (7, 4), lc d mumilk aa, aac szlrinin trkibind dalam kild qalmaqdadr. Bu arxaik fl bymk, yalamaq mnasnda Anadolu lhclrind indi d ilnmkddir (105, 36).

Bllikl, hr iki aar szn soylama daxilind ksb tdiyi arxaik mnaya istinad drk onu Nslindn (toxumundan) byts, ata gzldir klind aqlamaq mmkndr. Bu yozumda Qorqud klam daha dolun, daha mntiqi sslnir v ana kimi, ataya da ictimai funksiyasna gr dyr vrildiyi anlalr.

* * *

Yaal ala uyannda dikils, grdk grkl (D-7,1-2). Bu Qorqud dyimindki uyannda sz istisnasz olaraq btn

nrlrd v yannda birlmsi kimi oxunmu v mbahis daha ox ilk szn zrind almdr.

Tannm qorqudnas M.rgin mvcud oxunu variantnda yaal szn yan trf mnasnda rh tmidir (106, II c., 319). Bu zaman bl bir sual dour: gr hmin arxaik sz v szn aid dilirs, onda v yannda birlmsin n htiyac var idi, yox,

41

grdk szn aid dilirs, onu nc laqlndirmk olar v buradan hans ntic alnar?

H.Arasl hmin sz daha srbst yanaaraq onu nsx yazl il tsdiqlnmyn bunar variantnda oxumu (70, 16), mnasn is izah tmmidir. .Cmidov bu szn zndn sonrak szl birlm tkil tdiyini dnrk yanal l variantn irli srm v fikrini bl saslandrmdr: Dilimizd yan almaq (yanamaq) ifadsinin olduunu v l sznn trf mnasnda ilndiyini (ban l baxar olsam basz aac, dibin l baxar olsam dibsiz aac D-55-13, 54-1) sas gtrb bu cmlni yanal l v yannda dikils grdk grkl klind oxuma drst hsab dirik (20, 103-104) . Grndy kimi, mllifin yaal szn yan al fli birlmsi il laqlndirmsi formal xaraktr dayr. Buna baxmayaraq, htta ifadni yan alnan trf klind anlasaq bl, cmldki fikir durulmur.

Tkzibdilmz hqiqtdir ki, Qorquda mxsus btn dyimlr tarixin hyat tcrbsind yoxlanlm v xalq tfkkrnn mntiqi szgcindn szlm mlahizlr syknir. Burada sz oyunu, glii gzl ifadlr ildilmmidir. bhsiz, haqqnda danlan dyimd d mdrik ozann ail qurmaa hazrlaan gnclr byin (yaxud glinin) adrnn (grdyinin) qurulmas il bal n salam arzular, dnclri ifad olunmudur. Odur ki, sylniln hr bir fikir yozum xatirin dyil, hqiqti aramaq, ortala qoymaq namin yrdlmlidir.

F.ZynalovS.lizad nrind lamt bildirn siftlrin ardcll v qoalamasna istinadn ilk iki sz ban al-ala variantnda oxunaraq (71, 33) lav rhd bl saslandrlmdr: KDQ-nn ifahi kild formalad ilkin mrhllrd cmldki v sznn tyini ban ala klind imi, lakin yazya krlrkn artq al (qrmz mnasnda) sz daha dml saylrm; ona gr d katib dastanlarn dilindki qoa szlr sistmin uyun olaraq al szn ala sz il qoaladrmdr. lbtt, mqsd grdyin (glin otann) toxunulmaz, hrmtli, blk d, mqdds olduunu

42

bildirmkdir. Bllikl, hmin qoa szn ilndiyi cmlnin mzmunu bldir: Glin ota (adr) uca, qrmz v mqdds bir vin yannda qurulsa, gzldir (71, 227). Szlrin mna alarlarndan bacarqla yararlanan alimin gldiyi ntic olduqca oricinaldr. S. lizad bu mvqyini mstqil trtib tdiyi nrd d qoruyub saxlamdr (72, 32). Xsusil grdyin mhz qrmz v mqdds anlaylar il laqlndirilmsi maraql tapntdr v yadda saxlamaa dyr. Lakin ilk baxmdan bu oxunu v yozum tiraz dourur. Birincisi, abidnin sas mtnind ilk szlrin ban al-ala variantnda oxunuunun mmknszlydr ki, grnr, l buna gr d Kitabi-Dd Qorqud Ensiklopdiyasnda abidni Drzdn, Vatikan lyazma nsxlri v M.rgin nri sasnda trtib dib apa hazrlayan mllif bzn daha mqbul bildiyi oxunu variantlar srasnda onu qyd tmmidir (73, 37). Ikincisi, uca, qrmz v mqdds pittlrinin grdy dyil, hanssa bir v aid dilmsi dyimin mnasn mntiqsizldirir v dastanda z ksini tapm grdkqurma adti il tsdiqlnmir. Glin hmin prossi izlyk. Bams Byrk boyunda bu bl ks olunmudur: Ouz zamannda bir yigit ki, vlnrs, ox atard, oxu n yrd drs, anda grdk dikrdi (73, 57). Btn ouz igidlri kimi Byrk d oxun atb grdyin qurur. Burada diqqti kn n nmli fakt odur ki, grdk mhz yaay yrindn aralda qurulur. l buna gr d Byrk v onun yoldalar sir gtrlr. Bu qdim l adti Byryin dli ozan libasnda nianls Banuiyin toy mclisin glmsi shnsind Qazan xana mracitl syldiyi soylama parasnda olduqca hatli, sanki bir kino lnti kimi gstrilmidir. Mvcud nsx v oxunu variantlarn thlil clb tmdn (bu haqda .Cmidovun monoqrafiyasnda trafl danlr, bax: 20, 180-182) h-min paran aadak kimi brpa tmyi daha mqsduyun hsab dirik:

Alan sabah durmusan, A ormana girmisn.

43

A qova budandan Yrayban kmisn. Can bacun gmisn. Oqcazn (atmsan, Otaqcazn) qurmsan. Adn grdk qomsan.

Mtrizd vrdiyimiz szlri nsx katibinin zdnkrm

zaman buraxd shvlrdn biri kimi qbul dirik. tiraf dk ki, O.. Gkyay nrind ilk df bl bir brpa variantna rast gldik. Lakin byk qorqudnas grdyin qurulma ardclln nzr almayaraq otakcuazn kurmsn, okcuazn atmsn variantn irli srmdr ki, bu zaman vvlc otan qurulduu, sonra oxun atld fikri alnr. Grdkqurma adtind is nc ox atlr, sonra o dn yrd adr qurulur. gr mtn mdaxil tmdn Drzdn nsxsindki yazl qbul tsk, onda oqcazn qurmsan cmlsini baqa bir variantda rh tmk mmkndr. Thlil gstrir ki, ilk szn kk oq olub,- caz zizlm mnal kilinin artrlmas yolu il dzlmidir. Buradak n kilisini mnsubiyyt kilisi dyil, arxaik altlikbirglik hal kilisi kimi qbul tmk lazm glir. Oq sz is tarixn omonimlik tkil dib, mxtlif mnalarda, o cmldn M.Kaari ltind qyd alnm vin atsna qoyulan mil, ox, dirk (68, Ic., 111) anlamn bildirmidir. gr abidnin dilind d hmin mna ks olunmusa, katibi diqqtsizlikd qnamaa dymz. Bu zaman fikir tam aydnlar. Byrk grdyin qovaq aacnn budandan dzlmi dirkl qurulduuna iar dir. Soylamada grdkqurma prossinin n vaxt, ndn v nc yrin ytirildiyi yani kild tsvir olunmudur. Burada sbh tzdn yuxudan duraraq byk my gdn (girn), uca qovaq aacnn budan yralayaraq qran (kmk fli candan kmk ifadsind olduu kimi mcazi mnada ildilib), yardan (canbacuq mhz bu anlam vrn potik ifaddir) yn, atd oxun

44

ddy yrd otaq (adr) quran byin onu grdk adlandrmasndan shbt alr. Dastan boyu ouzlarn kri hyat trzin uyun olaraq mhz alaqlarda yaamas dn-dn qyd olunur. Bu adr alaqlarn uc hissdn yilmi aac budaqlarnn torpaa sanclmas yolu il qurulmas indiy qdr yayda yaylaa, qda qlaa kn lat camaatnn mitind yaamaqdadr. Bizim n grdyin ndn v nc qurulmas dyil, harada qurulmas fakt daha nmlidir. Gtiriln hr iki nmund grdyin yaay yrindn uzaqda, byin atd oxun ddy yrd qurulmas dqiqlikl ks olunmudur. Bllikl, grdyin hr hans bir v yannda qurulmas fikri zn dorultmur. Bu rallq Kitabda vrilmi aadak nmunlrl d tsdiqlnir.

Bams Byrk boyunun sonunda Byrk v onun sirlikdn xilas diln otuz doqquz yoldann toyu bl tsvir olunur: Baybr bgi olancu Byrk Baybican bgi qzn ald. A-ban vin, a otana ger dndi. Dgn balad. Bu qrq yigidi bir qana xan Qazan, bir qana Bayndr xan qzlar vrdilr. Byrk dxi ydi qz qarndan ydi yigid vrdi. Otuz doquz qz tall talin birr ox atd. Otuz doquz yigit oxunu ardnca gtdi (73, 65).

Yaxud, Uun qoca olu Sgrk boyunun sonluunda iki qardan vlnmsi bl vrilir: Ulu oluna dxi grkl glin gtirdi. Iki qarda bir-birin sadc oldular, grdklrin apub ddlr. Murada-mqsuda iridilr (73, 103).

Buradan bl ntic hasil olur ki, yaay yrindn aral qurulduu n toy mclisindn sonra grdy atla gdilrmi. Ona gr d dyimin digr variantlarda oxunuu biz inandrc grnmr v vzind onu Yaal ala uyannda dikils, grdk grkl klind oxuma irli srrk. Fikrimizi saslandraq.

Abidnin dilind grdk sz ox zaman apalaca tyini il yana ildilir. Msln, Parasar Bayburd hasarndan parlayb uan, apalaca grdyin qaru gln, ydi qz umud, Qaln Ouz imrncsi, Qazan bg ina, Boz ayrl Byrk apar ytdi (73, 52).

45

Parasaru Bayburd hasarndan ua grgil! Ap-alaa grdyin gl grgil (73, 59). Parasar Bayburd hasarndan parlayb uan, at alaca grdyin

qaru gln(73, 73). Htta orfoqrafiya qaydalarnn sabitldiyi hazrk mrhld hm

bitiik, hm d dfisl yazlan apalaca siftinin at alaca yazl variantnda ilnilmsi qyri-adi grnmmlidir. Bu ski lifba il srtli yaz prossind katibin bzn nqtlri yrind dzgn iltmmsi fakt il izah oluna bilr v burada S.lizadnin dndy kimi at sz (71, 175) nzrd tutulmamdr.

Hrmtli alimin yadda saxlanlmasn mslht bildiyimiz bl bir fikrin tam rikik ki, apalaca sifti grdyin drli olmasn ifad dn bdii tyindir. Qrmz rng dastanda btn lvanl il z ksini tapm qdim toy adt-nnsinin vacib lmnti kimi x dir. Msln:

Byrk xan dxi oxn atd, dibin grdgin dikdi. Adalusndan rgnlik bir qrmz qaftan gldi (73, 57).

Banik qrmz qaftann gydi (73, 64).

Altunluca gnlgin dikb, Qantural grdgin girb, muradna -mqsudna iridi (73, 86).

Toy gn by v glinin qrmz qaftan gyib qrmz grdy gir-

mlri mhz qrmznn drli rng olmas il izah oluna bilr. Slcan xatunun Qanturalnn trsliyin, inadna qar tirazn kskin kild ifad tdiyi soylamada ilnmi al duvam altndan sylmdim (73, 85) cmlsindn d aydn olur ki, glin al (qrz) rngli duvaa

46

brnmlidir. Son dvrlr qdr l toylarnda glinin mhz qrmz glinlik paltar gyinmsi, al duvaa brnmsi, byin boynuna qrmz para (xsusil xara) doladlmas bu qdim inancn yaantlardr. Bu mnada dyimdki yaal arxaik sznn parlaq v qrmz rnglri ifad tmsi fikri (73, 207; 109, 304) yrin dr. Onun yni mnal ala sz il (alaca sznn ala kkndn v -ca oxaltma drc kilisindn dzlmsi mlum faktdr) yana ildilmsi al qrmz, yaxud l Kitabda rast glinn apalaca anlamnn sintaktik sulla vrilmi digr formasdr.

Qorqudnaslqda v yannda kimi qbul diln nvbti szn uyannda variantnda oxunmasn iki mhm amill balayrq. Birincisi lif v vav hrflrinin v sz il yana, -u- ssini d ifad d bilmsi, ikincisi is masir dilimizd ilnn uyun, uyunlamaq szlrinin kknd yaayan qdim uy- flinin olmas faktdr. Thlil gstrir ki, uyannda sz uy- fl kkndn, -an fli sift, - mnsubiyyt (-n - bitidirici samitdir) v -da yrlik hal kililrindn ibartdir. Bu qrammatik forma abidnin dili n yad sslnmir. Msln, Knindn otuz aqa alurd, kmynindn dg-dg qrq aqa alurd (73, 75) cmlsind ilnmi fli siftlr mvafiq katqoriyalar zr dyimidir. Uy- arxaik fli uyun olmaq mnasnda bu Hyyan ltind iki df vrilmidir (30, 23). n maraqls budur ki, hmin arxaik fl Kitabn mqddim hisssind bir n stir sonra rast glinir. Nolayd bu lydi, birin dxi varaydm, umarmdan yax-uyar olayd,dr(73, 38). Nsil korlayan trf kimi xaraktriz diln qadnlarn dilindn vrilmi bu cmld uyar sifti uyun, mvafiq anlamlarn ks tdirir v bu mna F.Zynalov - S.lizad birg virmsind d sas gtrlmdr (73, 131). Buradan dyimin xal-qmzn qdim dnc trzin istinadn Al qrmz uyunluunda (mvafiqliyind) qurulsa, grdk gzldir fikrini ifad tdiyi z xr.

* * *

47

Qarlar drd drldr: Birisi soldran soydur. Birisi toldran toydr. Birisi vi tayadr. Birisi, nc sylrs, bayadr ( D-7, 5-7).

Mqddimd mbahisli oxunua v mna amna uram mtn paralarndan biri d bl balanr.

Birisi tolduran topdur cmlsi zrind xsusi dayanan T.Tekin dyimdki qadn tipini xarakteriz edn sonrak mtn parasndan x edrk yazr: Bu aqlama gsteriyor ki, bu kadn oradan oraya yuvarlanan topa benzedilmidir (115, 144). Tul- felinin M.Kaari ltind verilmi vur(maq) mnasna saslanan mllif bel bir nticy glir: It kanmca, yukardak cmldki klim bu tuldur-fiilinden yaplm sfatdr. Tolduran top deyimi, bylece, vurulan top, oradan oraya yuvarlanan top tarznda anlalmaldr (115, 144).

F. Srtkaya da bu nny sadiq qalaraq hmin ifadlri soldran sop, tolduran top variantnda oxumu v bu sasda da rh tmidir (113, 115-116).

Hmin deyimin oxunuunda Drezden nsxsini sas gtrn Azrbaycan qorqudnaslar: H.Arasl, F.Zeynalovla S.lizad, .Cmidov onu soldran (solduran) soy, toldran (tolduran) toy klind brpa etmilr ki, bu da ilkin nsx variantna tam riaytdn irli glir (70,17;71,33;20,281). Gstriln deyimin rhi zrind ayrca dayanmasa da, H.Araslnn M.Thmasibl birg hazrlad nrd Bartold trcmsin (odni navodha bldnost naroda, druqi ostavlhiy prsihni pir, 124,12-13) lav rh vermmsindn bel bir ntic xr ki, o da hmin yozumla hmfikir olmudur. Kitabn mtnnaslq problemlrini xsusi aradran .Cmidovun hmin deyiml bal he bir qeydinin olmamas gstrir

48

ki, tdqiqat alim eynil H. Arasl kimi, buradak toy szn masir mnada qavrayan Bartold yozumu il razlamdr. F.Zeynalov-S.lizad birg nrind, lc d S. lizadnin mstqil hazrlad nrd soldran soy birlmsi nsil korlayan izahnda soy solduran, toldran toy birlmsi is toy dolduran klind masirlirilmidir (71,131). Bellikl, hr iki deyimi tkil edn szlr, demk olar ki, he bir frq grlmdn masir anlamda baa dlmdr. gr dilimizin tarixi qrammatik quruluunun thrifi yolu il, yni tyinl tyinlnn srasn dyimkl formaladrlan bu evirm olmasayd, ilk baxda olduqca clbedici grnn mvcud yozum he d etiraz dourmazd. Lakin tarixi-linqvistik materiallarn mqayisli thlili gstrir ki, bu deyim tkc sintaktik qurulu baxmndan deyil, hm d lt trkibin gr tamamil baqa formada evrilmlidir.

Aradrmalar gstrir ki, mrkkb tarixi formalama yolu kemi bu dastanlar toplusu xalqmzn etnogenezisind duran qdim ouz etnosunun rfin qoulmu vzsiz snt sridir. Onun srlvhsind getmi Ala lisani-taifeyi-ouzan qeydindn grndy kimi trk dilinin ouz layn nzr almadan bu monumental abidni slin uyun aqlamaq istniln nticni ver bilmz. Odur ki, bu tipli dyimlri qdim ouz trkcsind ilnrk sonradan arxaiklmi szlr kontekstind rh tmk lazm glir. Deyimi tkil edn cmllri nzrdn keirk:

1) Birisi solduran soydr. Mlumdur ki, ail iki dirk zrind, qadn v kii trfin qarlql

ball sasnda qurulur. Bu trflrdn birinin zifliyi ailnin dalmasna gtirib xarr. Kitab tkil edn boylarn mzmunu gstrir ki, ouz zamannda qadna byk qiymt verilmi v ailnin saxlanlmasnda onun mstsna xidmti olduu qabardlmdr. Qorqud deyimind drd qrupa ayrlan qadn tiplrindn yalnz biri - evin daya

49

olan alqlanm, digr tipi is qarla yad edilmidir. Deyimlrin saslandrlmas il bal vriln ozan rhindn aydn olur ki, aily - ocaa xor baxan, ev, r qdri bilmyib yalnz zn dnn qadnlar lnt layiqdir v bunlardan biri d soldran soy kimi sciyylndirilir. Cmlnin qrammatik quruluundan grndy kimi, soy sz xbr, feli sift formas soldran sz is tyin vzifsind zx dir. Yazl abidlrimizin dilind soy sz nsil mnas il yana, hm d t-rf mnasnda ilnmi omonimdir. Msln,

Yen ddi bularn artlarnca, Atn apb sgirdir suylarnca (22, 54).

Suy fonetik variantnda getmi bu arxaizm (fars mnli su sz il mna v yazl ortaql onun alnma olduuna sas vrmir) Dastani-hmd hramid olduu kimi abidnin mtnind Qazan xan sciyylndirn Amit soynn aslan (73,42, 63,95) birlmsinin trkibind d trf mnasnda ilnmidir. Tssflr olsun ki, bu mqamda da ksr tdqiqatlar trfindn nsil kimi mnalandrlan soy szn trf mnasnda rh dilmidir. Salur Qazan ifadsind Qazann mnsub olduu nsiltayfa adnn tkzibedilmz kild verildiyi bhsizdir. Bu mqayisd Amit nslinin aslan yozumunun mntiqsizliyi gz qarsndadr. Dastanda Qaracuun qaplan, Amit soynn aslan kimi dyrlndiriln Ula olu Salur Qazan vtn torpann qdrtli srkrdsi kimi ylr. Qaracuq kimi Amit sz d tarixi toponimdir v soy sz il yana ilndikd o he d nsil yox, trf mnasn ifad edir.

Diqqti kn cht odur ki, soy // suy sz masir canl xalq danq dilind d trf mnasn hl d saxlamaqdadr. Msln, Bir suyu filanks oxayr deyimind trf anlam dalam kild yaamaqdadr. Bellikl, solduran soy deyimind bzi qadnlarn ailnin solduran trfi olduu n plana kilir. Solduran sz bu

50

mqamda zifldn, clzladran mnasnda ilnmidir. Azal(maq), ziflt(mk) mnal sol(maq) felin (126, 508) - dur tsirlik v an feli sift kilisinin lavsi il dzldiyi aydn szilir.

Bellikl, solduran soy ifadsi il gizlinc yerindn durub, lzn yumadan doqquz bazlamac il bir kvlk yourt gvzlyn nakr qadn tipi mumildirilmidir ki, hm qrammatik qurulu, hm leksik trkib baxmndan onu (ailni) zifldn, clzladran trf kimi yozmaq daha inandrc grnr.

2) Birisi toldran toydr. Cmlnin azqlanmasnda azar rolunu oynayan toldran toy

ifadsi d tarixi leksikann szgcindn keirildikd z hqiqi mnasn tapm olur. M.Kaari ltind yalnz ouzca ilnmi bel bir ifad qeyd alnmdr: Tuy tuldrad- xalq hr yandan dald (68, 383). Buradan bel mlum olur ki, toy szn fonetik variant kimi vrilmi tuy sz xalq, ktl alamn dayr. Tolduran sz is toldrad (slind transkripsiya toldurad klind olmaldr) felinin balanc formas olan toldur- sznn feli sift formasdr. Demli, tolduran toy dadan xalq, tayfa anlamndadr. Bu deyim trzi xalqmz n sciyyvidir. Bel ki, indi d canl xalq dilind qadn tayfas, znn xeyla ifadsi geni ilnmkddir. Tolduran toy deyimind dprtinc yerindn durub l-zn yumadan oban o ucundan bu ucuna, bu ucundan o ucuna gzn, dedi-qodu dinlyn, gnortadan sonra evin qaytdqda yiysiz qalm hyt-bacasn oru kpkl danann talan tdiyini grb qonularn gnahkar biln qadn tipi mumildirilmidir. Mdrik ozan bllrini dadc tayfa adlandrmaqda n qdr haql olduunu vrdiyi rhl saslandrr. Maraqldr ki, toy arxaizmi Vatikan nsxsind yni mnal tulp sz il vzlnmidir. . Hyyan ltind trk mnli hmin sz gruh kimi (30, 41) aqlanmdr ki, bu da dyimin izahnda dzgn simd olduumuzu gstrir.

51

Qorqudnaslqda mbahis obyktin vrilmi arxaizmlrdn biri d drnaqda vrdiyimiz dprtinc sz il laqdardr. Tdqiqat alim M. Nasoylu bu szn oxunuu v yozumu il bal fikir ziddiyytlrini grb ayrca mqal il x tmidir (80). Odur ki, mvcud baxlar qsaca xatrlatma lazm bilirik. O.. Gkyay bu arxaizmi dpdninc (109, 3) variantnda oxusa da, imla hvi ola bilcyini dnrk qarsnda sual iarsi qoymu v silkinib qalknca mnasnda aqlamdr (109, 193-194). M.rgin dpidinc variantnda (106, Ic, 76) oxumu, tprtmk, kmldatmak, sarsmak mnalarnda (106, II c., 83) rh tmidir. F. ZynalovS.lizad nrind dpdinc fontik trkibind (71, 33) oxunaraq rhd dmsklyinc mnasndadr nticsin (71, 228) glins d, virmd nzr alnmam v trpninc kimi yozulmudur (71, 131). .Cmidov dp-danca kimi (20, 282) oxusa da, mnasn aqlamamdr. Lakin M.Nasoylunun vrdiyi mlumata gr, qocaman tdqiqat sbh tzdn mnasn dnmdr. M.Nasoylu is hmin sz dipdinc variantnda oxuyaraq dinmzc, sakitc kimi masirldirmidir (80,237).

Bir mqalmizd bu sz dpidinc variantnda (46, 47-48) oxusaq da, Drzdn nsxsinin nsiklopdik nrdki surti il tanlq yuxarda gstriln variant irli srmy sas vrdi.

Szsz, hr bir oxunu variant myyn lmi sasa syknir. Yalnz Drzdn nsxsin dm bu arxaizmin oxunmasnda nc hrfin dal, yoxsa r hrfi olmas mbahislidir. Bizc, bu sz hm abidnin dilind, hm d M.Kaari ltind mstqil ilnmi tp-// dp- flindn (68,II c., 33) trmi dprt(mk) felinin -inc kilili fli balama formasdr. Masir dilimizd mtatza ssdyimsi hadissin urayaraq trpt(mk) fontik trkibind yaayan bu sz yn d M. Kaari ltind omonim sz kimi trptmk, qmldatmaq, hcum tmk, sratmaq mnalarnda tprtmk variantnda vrilmidir (68, II c., 316-317).

52

Irlid gstrdiyimiz kimi, buradak qadn tiplri mqayisli kild mllrin gr qrupladrlaraq sciyylndiriir. Bl ki, solduran soy tipli qadnlar sapadnca, yni F. ZynalovS. lizad nrind izah olunduu kimi, ham yuxuda ikn gizlinc, orunca, xlvti durub yalnz zn dnrk pis niyyt gdrlrs, tolduran toy tipli qadnlar dprtinc yrindn durub xisltin mxsus ilr dalnca yollanrlar. Drzdn nsxsind drdnc hrfi t v nun kimi oxumaq mmkndr. gr dprtinc oxunsa, kimins tsiri il yuxudan aylmas, oyadlmas fikri alanr. Vatikan nsxsind hmin sz buraxlm, vzind kuluk uyhudan oyanr kalkar (106, Ic.,76) cmlsi vrilmidir. Kuluq //quluq dyildikd shrl gnorta arasndak vaxt, yaxud gn doduqdan iki saat sonrak vaxt (30, 44) nzrd tutulur. l is az qala gnortaya qdr yatan qadnlar nc yuxudan ayltmaq olar? Tbii ki, yalnz acqlanmaqla, zrin qcanmaqla. Mahidlrimiz gstrir ki, dp(mk) fli hucum tmk, vurmaq mnasnda dflrl ilnib. Msln:

Ta Ouz bglriyl Dli Tondar sadan dpdi. Clasun yigitlrl Qaragn ol Dli Budaq soldan dpdi. I Ouz bglriyl Qazan dopa dpdi (73, 52).

Endi bir yigit bun dpdi. Dpdikc byd (73, 90) v s. Masir dilimizd zrin qcanmaqla acaqlanmaq mnal tpin-

mk fli d bu arxaik fl kkndn yaranmdr. Abidnin dili n xaraktrik t~ d mvaziliyin uyun olaraq dprtinc ss trkibind ilnmi bu szn acqlannca, zrin qcannca mnalarn ifad tdiyini dnrk.

Bllikl, dyim v onun rhi mntiqi baxmdan bir-birini tamamlayr.

QDM OUZ MSL

ygl ulalr, qabral byr (D 15,7; D 256,5).

53

Tdqiqat gstrir ki, abidnin dili yzilliklrin hyat snandan

xm hikmtli dyimlrl zngindir. Hmin dyimlr Kitabn mqddimsind ouz linin byk bilicisi Dd Qorquda mxsus soylamalarn trkibind v btn boylar zr splnrk myyn bir fikri gclndirmk, hadislr mntiqi alar vrmk mqsdil ildilmi atalar sz v msllr klind ks olunmudur. Bunlardan bir qismi z ilkliyini itirmyrk ynil gnmz qdr yaa-maqdadrsa, bir qismi lksik trkib baxmndan myyn dyiikliy mruz qalm, bir qismi is tamamil arxaiklrk dildn xmdr. Trkibind arxaik szlr ilnmsin baxmayaraq, aydn v anlaql mnaya malik At qula saq olur, Drin olsa baturdur, qalabalq qorxudar, At ilr, r gnr, Yayan rin umur olmaz, Bu dnyan rnlr qll bulmulardr, gnmkl vrt r olmaz, Padahna as olann ii rast glmz, Ar knld pas olsa, rab aar, Aslan nigi yn aslandr v s. tipli atalar szlri il m-qayisd l dyimlr d rast glmk olur ki, onlarn oxunuu v am hmi mbahis obyktin vrilmidir.

Azrbaycan qorqudnaslarndan akad. H.Arasl ilk sz iykl klind oxuyaraq (70, 21, 135) atalar sznn birinci komponntini ilk uaq boy atr kimi mnalandrmdr (70, 21). F. Zynalov-S.lizad nrind is bu sz iygl kimi oxunmu v dyim yiysi olan yklir, qabral byyr variantnda aqlanmdr (71, 134, 229). Hmin oxunu Kitabi-Dd Qorqud nsiklopdiyasnda da saxlanmdr (73, 40, 99). Qdim ouz msli kimi dyrlndiriln bu aforistik ifadnin ikinci hisssi canl dilimizd arxal (arxas, daya olan) byyr mnasnda indi d ildilmkddir. Tamamil dildn xm ilk komponntin mna am, grndy kimi, frqli variantlarda zlmdr ki, bunlardan h biri inandrc sslnmir. Iyg kimi oxunan szn yiy mnasnda ilnmsi tarixi faktlarla tsdiq

54

olunmur. Grnr, tannm alimlrmiz iy sz il iyg szn qardrmlar.

Akad. V.V. Bartoldun trcmsindn (i koqo st rbra, tot pod-nimats, u koqo st xrh, tot vrastat, 129, 17-18) bl xr ki, ilk komponnt dzgn oxunub mnalandrlmamdr. Bunu hmin trcmy rh yazan H. Arasl, M. Thmasib kimi mqtdir alimlrimiz xsusi qyd tmilr: Aydn dyil ki, u koqo v xrhi szlri haradan alnb? (124, 166).

Mvcud oxunu variantlarn tutudurub ayrca rh yazan . Cmidov is hmin dyimin ilk szn bir n variantda: ygl (20, 44), ygl (20, 285), ygl (20, 404) klind transkripsiya tmidir.

Kitabn dilind cmi 2 df ilnn bu szn mxtlif va-riantlarda oxunmasnn z tccb dorurur. Qocaman alimin qdim ltlr sasn bu df ykl kimi transkripsiya tdiyi arxaizmin byr (yan), qabra, ulalmaq flinin is inkiaf tmk, bymk mnalarn dadn gstrs d, sonda bl bir nticy glir: Cml zvlrinin daxili uzlama xsusiyyti v szlrin hrfi srasndak mqayis oxarlna gr hmin atalar misaln indiki ifad il pyvndlr boy atr, qabral byyr klind anlamaq olar (20, 112-113). Pyvnd mnasnn bu ifady nc calaq dilmsi z bir mmmadr.

Bununla bl, lav rhd mllif onu yni mnal , arxaik v masir dyimli olmaqla iki variantl atalar misalndan ibart bir sz qrupu kimi(20, 255) dyrlndirmsi bizim n olduqca h-miyytlidir. O.. Gkyay gstriln klam ygl ulalur, kapuralu byr variantnda oxumu (109, 6, 126) v vrdiyi szlkd yg kabra, ygl sz is kabural, kaburas olan mnasnda (109, 207) izah olunmudur.

55

Byk tdqiqat dyimi masir mnada I kmigi olan hr varlk gliir, kabral olanlar da byr variantnda virmidir (fakt buradan gtrb: 119, 280).

M.rgin dyimi eygl ulalur, kapuralu byr kimi oxuyaraq (106, Ic, 81, 226) yg arxaizmini kabra (106, II c, 108) ulal- flini is bymk, glimk, ytimk kimi (106, II c, 301) aqlam v hr gmikli gliir, kabral byr (119, 280) variantnda masirldirmidir.

Bu atalar sznn oxunub-mnalandrlmas il bal gni thlil aparan V.Zahidolu M. Kaari ltin sasn yg klmsini hr hayvann ygisi, y kmigi kimi, ulal(maq) flini is artmak, ki v hacimd artmaq kimi saslandrmaa alaraq dyimi Hayvan (nin) artar, insan boy atr, ykslir kimi rh tmidir (119, 280). Dmk olar ki, S.Tzcann aradrmasnda da ynil hmin nticy glinmidir: Hayvan (ygl) irilir, insan (kabural) boy atr(117, 76).

Dyimin mntiqi axarna diqqt ytirdikd onun qrib bir konstruksiyada vrildiyi z xr. Bl ki ygl ulalr fikri qabral byr modlind ynidn tkrarlanr. Maraqls da budur ki, ilk cml ouzca, sonrak is qpaqcadr. Abidnin ouz qat daha qdimdir. Grnr, bu dyim ilk variantda, yni srin formalad v ilk df yazya alnd ouz trkcsind ygl ulalr klind qsa v ycam ifad olunmu, srin z krldy sonrak mrhllrd is daha anlaql ada variantnda qarl il birg vrilmidir. . Dmirizadnin ouz- qpaq mvaziliyi kimi onlarla sz, qrammatik forma sasnda rh tdiyi bu fikir (23, 23-34) gstriln cml modlind d z ksini tapmdr.

Aradrma gstrir ki, yg arxaizmi M. Kaari ltind yan, adrn yan, dan ortas, yoxu hisssi (68, III c., 171), hr hyvann krk hisssi (68, IIIc, 171) v mumilikd, qabra (68, IIIc., 367) mnasnda ilnmidir ki, bu da btn bdn zvlrinin ad

56

kimi oxmnallq qazanmas il laqdardr. Bu sz qabra mnasnda bir ox trk dillrind rast glinir (136,257; 140, Ic., I h., 721). Dmli, yg szn V. Zahidolunun dndy kimi yalnz hyvanla balamaq dzgn dyil. Ulal (maq) fli is by(mk) mnasnda ilnmi szdr v ara-sra klassik dbiyyatmzn dilind d ilnmidir. Msln:

Kklkdn bil ulalm idi, Glndamn xuyunu alm idi (22, 41) Sn yaman chl iind qalmsan, Ayn z bana ulalmsan (33, IIc., 245).

Tbii ki, burada nln(mk) mna alarnn izini axtarmaa dymz. timoloji baxmdan yg sz yr (yhr), yin v yri szlrinin mnyind duran y- fl-ad sinkrtik kkn -g (-au) kilisinin artrlmas yolu il dzlmidir. Bu sulla dzlmi buzau (buzov) v buqau (buxov) szlrin abidnin mtnind rast glmk olur:

Bua-bua ddiklri qara ink buzas dgilmidir? (73, 82). Ar buqau topucau dgr, dgil! (73, 71) Ar buqau topucaun dgr dyyinmi? (73, 72). Ulal(maq) fli is byk mnasnda ilnn ulu sifti il yni

mnli olmaldr, ya da hmin sz -al kilisinin artrlmasndan yaranmaldr (mqayis t: sar saral(maq).

57

SK NANCLAR Qara qyma gzlri uyxu alm, al ax, On ikic scgn rn olmu, yur ax, Tar vrn tatl canu syranda imi, and ax. z-gznd canu varsa, oul, xbr maa! Qara bam qurban olsun, oul, saa! (D-27,4-7).

Dirs xan olu Buac boyundan gtrlm bu soylama parasnn ikinci misrasnn ksr, nc misrasnn is sonuncu szlrinin oxunub aqlanmasnda fikir mxtlifliyi nzr arpmaq-dadr. Kitabn gzl bilicilrindn M.rgin Drzdn v Vatikan nsxlrini mqayisli thlil clb drk hmin misralar:

Ol ikic sncg rn olmu, yr ah, Tanr vrn tatlu canu syranda imi, ant ah.

klind oxumaqla (106, I c., 88) daha dzgn variant ortaya qoy-mudur.

O.. Gkyay: On iki inc sncg zn alm baur ah

Tanr vrn tutlu canu syranda imi, indi ah (109, 11),

H.Arasl: On ikic skciyin rn olmu, yr ax Tanr vrn dadlu cann syrandaym indi ax (70, 26),

F. Zynalov - S. lizad:

Ol ikic sncg uzun olmu ygr ax, Tar vrn tatl canun syranda imi ndi dxi (71, 42),

.Cmidov is:

58

Ol nnic sincigin Uzun olmu yar ax. Tanr vrn datl cann Syrandaym indi, ax (20, 292)

variantnda oxumular. Drzdn nsxsin stnlk vrn S.lizad Kitabi-Dd Qorqud

Ensiklopdiyasnda 1988-ci il nrind irli srdy (71, 39) yuxardak varianta qaytmdr ki, bu da soylamann mahiyytini anlamaqda tinliklr yaradr.

Mlumdur ki, soylama ov zaman qrx namrdin hiylsi il atas trfindn oxlanaraq bir drnin iind huunu itirmi Buacn ba zrind gz ya axdan anann dilindn sylnilmidir. Burada ygan vladn itirmk qorxusunu yaayan anann drin iztirablar fonunda lml bal qdim ouz inanclarnn ksini grrk. H.Arasl, O..Gkyay v M.rgin oxunuuna tiraz dn S.lizad: Mtndki tsvir gr, ana olunun yaral bdnini oxayb alayr. Ona gr d Buacn uzun qollarn - ayaqlarn zizlyrk dyir ki, O iki ayaqlarn uzun idi, indi niy yr? yozumunu irli srr (71, 230). Mtndki rn arxaizmini M.Kaarinin Divani lt-it-trk srin sasn, hr yin pisi, dalan, xarab olan mnasnda doru-dzgn rh dn A.Rhimolu bu virmdki ziddiyyti o uzanm qol-qn ydr hkm il o iki ayaqlar uzun idi, indi niy yr? sual arasndak mqam mna anlalmazl kimi dyrlndirmkd tam haqldr (85, 304). bhsiz, burada oxla vurulan Buacn smklrinin dalb paralanmasndan danlr, lakin misrann tam aqlanmas n onu tkil dn btn szlrin smantikasnn rh dilmsi olduqca va-cibdir.

nc on ikic snck birlmsini nzrdn kirk. Bizc, bu ifad qdim ouz tfkkrnn say sistmi il bal inanclara iq sar. Grnr, bir ox xalqlar kimi qdim trklr d on iki rqmini tamlq rmzi kimi iltmilr. Ilin on iki aydan ibart olmas v bu rqmdn

59

sonra gln rqmin nhs hsab dilmsi hmin ski inanclara syknir. Bu inanc ouz tnosunun formalamasnda sas rol oynayan Boz oq, oq birliklrinin hr birinin on iki tayfadan ibart olmas il bal fsanvi grlrd d z ksini tapmdr. Bu mvqdn yanadqda insana da Tanrnn yaratd btv, kamil bir varlq kimi baxan ouzlarn onun quruluca on iki smkdn ibart olmas dncsin glmlri mntiqi grnr. Bzi tdqiqatlarn ol ikic (-c qvvtlndirm datdr) klind vrdiklri bu sz istr Drzdn, istrs d Vatikan nsxsind aq-aydn oxunur (Tannm dili T.Tkin aradrmasnda da bu variant vrilmidir,bax: 115, 146-147). Qdim ouz bdii tfkkrnn n mhtm abidsi saylan Dd Qorqud kitabnn mhz on iki boy sasnda trtibi d tsadfi xaraktr damayb, bu inanca istinad dir. Odur ki, qorqudnaslqda ara-sra soylniln Kitabn daha ox boyu hat tmsi fikri bu inanca zidd olduu n inandrc grnmr. Hr halda, abidnin dilind ilnmi , yddi, doqquz, qrx rqmlri kimi, on iki rqminin d qdim inanclarla ball tkzib dilmz faktdr.

Sonra gln rn sz haqqnda dili alim A.Rhimolunun aradrmasna yuxarda istinad dilmidir. Burada yalnz bir mqam dqiqldirmk istrdik. Ulu dili M.Kaari rn szn vrdiyi rhd onun fars mnli viran sz sasnda yarandn htimal dir (111, I c.,76). Masir dialktlrimizd pis, xarab (8, 351), Trkiy trkcsind is xaraba, dalm qala (139,I c., 2h., 1219) mnasnda ildiln bu qdim sz rnqala toponimind d yaamaqdadr. Thlil gstrir ki, rn sznn viran fars sz il oxar yazl v mna yaxnl trk dillrinin kamil bilicisi M.Kaariy onun mnyi haqqnda bl bir fikri sylmy sas vrmidir. Lakin hr iki szn masir trk dillrind ildilmsi v frqli dyilii onlarn mnc mxtlif sz kklrindn rit tapdn sylmy imkan yaradr. mumiyytl, ski lifba il yni yazla v oxar mna alarlarna malik bu tipli trk v rb-fars mnli szlrin frqlndirilmsin

60

hssas dilinin ltind d rast glmk olur. Msln, srt, gcl mnasn ifad dn arxaik kadr trk sznn qdrtli mnasn ifad dn qadir rb sz il yaxnln bu klm rbcy uyun durmudur (111, I c., 364) fikri il mumildirn Kaari onlar mnc ayrmdr. Tsadfi dil fakt kimi rast glinn bl hadislrdn biri d rn v viran szlri il laqdardr. l hmin ltd B.Atalayn ri fontik varantnda oxuma mslht bildiyi cr(mk) mnal qdim ri-//ri- flindn bhs olunur (111, III c., 252-253). sasn aacla bal ildilmi bu szn ilkin olaraq dalmaq mnasn bildirmsi fikrindyik. Grnr, ltin yazld dvrd artq arxaiklmkd olan r- fli mna daralmasna mruz qalaraq aacn iindn dalmas il bal rmk mnasn da-mdr. Odur ki, rn v ri szlrinin yni mndn dalmaq mnasn ifad dn r- fl kkndn trndiyini znn dirik. Hr halda, szn hans mndn trmsindn asl olmayaraq, dal, xarab, pis anlamn bildirmsi mhm faktdr.

Cmldki nvbti sz yr- flin glinc, onun ydr, bir yr topla, cm l mnasnda ildilmsi bhsizdir. Masir dilimizdki tapr- fl formasna uyun olaraq yr- sz d -r szdzldici kilisinin kmyi il yaranmdr. Bllikl, misrann mnasn n iki smyn dal olmu, bir yr topla kimi qavramaq olar.

Soylamadak nc misrann Tar vrn tatlu canu syranda imi, and ax variantnda oxunuu da qdim ouz-trk inancna qaynaqlanr. Mlumdur ki, dual tfkkr malik qdim trklr insann bdn v ruhdan ibart olmasna inanmlar. Odur ki, onlar lm ruhun bdni trk tmsi kimi drk tmilr. Ayrlmaq, paralanmaq mnasn dalam kild smantikasnda saxlayan lmk fli (bax: 49, 72-73) bu dncnin izlrini indi d yaatmaqdadr. Soylamann mzmun kontkstin bir daha diqqt ytirk. Torpaa uzanm olunu yaral grn ana ona qara qyma gzlrini ama, dalm, boalm

61

smklrini bir yr ydrma, syrana, gzmy xm ruhunu, huunu zn qaytarma, z-gznd canlandrma xahi dir. Ant- fli kontkstd mhz canlandrmaq mnasnda ilnmi arxaik szdr. M.Kaari onun hazrlamaq mnasn bildirdiyini gstrir (111, I c., 215). Radlov ltind d bu mna ks olunmudur (139, I c., I h., 235).

Vrilmi misrada ant- flinin bu mnan dad aq-aydn duyulur, unki canlandrmaq hazr olmaq anlamnn bir slubi a-lardr, sinonimidir. Bu arxaik fl abidnin Bams Byrk boyunda yni mnada ildilmidir. Baniyi qarda Dli Qarardan istmy gln Dd Qorqudun onun acqlanmasn grb qamas shnsind bl bir pizod vrilmidir: Ddyi qova-qova Dli Qarar on ylk yr aurdu. Dd Qorqudu ardndan Dli Qarar irdi. Ddni ans antd. Tarya sqnd. Ismi-zm oqd (73, 56). Grndy kimi, Dli Qararn qorxusundan Dd Qorqudun huu bandan xr. Ancaq son mqamda lm thlksini hiss dn Qorqud Ata zn cmlyrk Tanrya iman gtirir. Burada ilnmi ansn antd ifadsi islamdan qabaqk dnyagr ks tdirn dyimdir. S.lizad birinci dyimdn frqli olaraq onu slin uyun variantda Ddnin yadda canland formasnda (71, 154) virmkl digr qorqudnaslarn shvini dzltmidir. Bl ki, M.rgin an szn hyrt, aqnlq, ant- flini is armaq kimi anlam v hr df d bu mnalandrmaya tam min olmadn bildirmk n qarsnda sual iarsi qoymudur (106, II c., 17).

Gkyay bu dyimin tutulub kalmak, arp kalmak (109, 164), Bartold qorxudan aln itirmk (liils sil ot straxa, 129, 37), .Cmidov is cmlni Ddnin usu nndi klind oxuyaraq Ddnin al yrindn oynadld kimi izah tmilr (20, 161-162). Aln itirn insann Tanrya snmas mntiqi sslnmir. Burada aln dyil, mhz huunu itirn Ddnin ynidn onu canlandrmasndan sz alr. Hr iki szn zikr tmk, yada salmaq mnasn bildirn an(maq flindn (30, 22) trndiyini gman dirik. - fldn ad

62

dzldn kili il dzlmi an ismi hu, yadda mnasndadrsa, -t fldn fl dzldn kilisi il dzlmi ant- fli yada salmaq, hazrlamaq, canlandrmaq anlamndadr.

Hmin ifad Andran anq, qurbaa tanq (82, 29) qdim ouz mslind d S.lizadnin vrdiyi yozuma uyun glir. Canlandran hudur (yaxud ruhdur), qurbaa da ahiddir. Kitabdak an szn bu msldki anq sznn son samitini itirmi fontik variant kimi d qbul tmk olar. Trk mnli oxhcal szlrd q, k samitlrinin sz sonunda dmsi mlum faktdr v soylamadak sigz sz d bu fontik hadisy uramdr.

Bllikl, ruhun grnmzliyini inc bir yumorla ks tdirn bu msl abiddki fikirl tam sslir. Tssflr olsun ki, ansn antmaq ifadsini dzgn rh dn S.lizad soylamadak ant(maq) flini endi klind oxumaqla bu qdim inanc thrif etmidir.Digr trfdn, hmin oxunu soylamadak cmlnin qram-matik quruluuna da xll gtirir. Bl ki, istr birinci misradak agil, istr ikinci misradak yr, istrs d nc misradak ant fllri anann xahi v yalvar trzini ifad dn bir slubda flin mr formasnda vrilmidir ki, hudi kmi zaman formasnda olan ndi oxunuu bu slubi alar pozur. yni zamanda, misralarn sonunda tkrarlanan ax datnn bu dyim trzini qvvtlndirmsi d nzr alnmaldr.