16. Yzylda Osmanoullarnn Beii Eskiehir leKaracaehir'del

SOSYAL KURUMLARA LKN KY GELRLERVE BUNLARIN PAYLAM

Yrd. Do. Dr. Ahmet GNE*

Btn Kuular Beyazd. Ta ki ...

16. Yzyl; genelde, sadece nfus artna kalm olsa bile, hem Dnyahem de Osmanl tarihi asndan bir deiim ve dnmn yaand; zelde,Osmanl' da, ahikadan ini srecinde, iktisadi, corafi, askeri, ruhi, vs.skntlarn da ba gsterdii bir takvimsel olmutur.

Belirtildii zere, yalnz "nfus art" dahi, tarihin dizgesel btnl vetarih sebeplerin karlkl etkileimi erevesinde, hemen her alanda messir vebal bana bir harekcte geirici bir unsurdur. Nfus ve nfustaki art, mevcutart ve alnan tedbirlere gre, hem hayra vesile hem erre sebep ... Muahhas birifadeyle, nsanlarn oalmasyla, yeni yerleim birimleri kurulmu ya daeskileri bym, bataklk, orak, tepelik ve ormank yerler ekime alm,tabiatiyle, retim ve ticaret artm, snai mamuller yaygnlam, yeni imtiyazlyahut zengin snflar zuhur etmitir. Hareket halindeki insanlarn saysoalm, anlamazlk ve savalar artm, haydutluk ve korsanlk yaygnlam,silahl eteler ve ordular gelimi, glenmitir".

i. Remiz ve numaralar yazlacak defterler hakknda birazdan bilgi verilecei belirtilrnekzere; n'.438'de "EvkM- liva- Sultanni. Kaza- Eskiehir, der-Ii va- mezbur (Sultanni)" (s.:143). Bu makalede esas alnan, KK.541 'de ise, "Nahiye-i Eskiehir ma'a Karacaehir. der-liva-)mezbilr (Sultanni)",(varak(v.):7/a). Bu kayttan ve balktaki ky gelirleri ifadesinden ve ayrcabirazdan da metin ierisinde yazlacaklardan da anlalaca gibi, balktaki Eskiehir veKaracaehir ilc, esasen ayn adlar tayan "nahiye" birimi kastedilmitir.

'" Gazi niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi retim yesi2. Bu konuda bkz.: Fernand Braudel, Madd Medeniyet ve Kapitalizm (Tercme eden ve

sunan: Mustafa zel), Istanbul 1991, s.: 106-107.

_ ...-----_. -- -------------------------

120 Ahmet Gne

almalarda, knyelerini verdiimiz defterlerden ziyade, aslnda sadece TI.438nolu defterden yararlanld ifade edilmelidir8

Dahas, ad geen yazar, bu defterdeki kaytlarn okunmas vekullanlmasnda -biraz nce bir dipnotta olduu gibi, ve yeri geldike ilgilidierlerinin de dzeltilecei taahhd edilmek artyla- ok fahi hatalaryapmtr. Zaten, onun knyeleri verilen ve tarafmzdan incelenen kitaplarnda,yalnz bu deftere mnhasr olmakszn, genelde, okuyucu yu ciddi yanlglaradrecek saptama, okuma, yntem, yordam, sylem vs.'ye ilikin pekokyanl bulunmaktadr. Btn bunlara ramen, bilimin yanllarla, daha dorusuyanllarn ayklanmasyle ilerleyecei anlay nda bakldnda, bunazemin ve gndem hazrlamas bakmndan H. Doru'nun yanl yapabilmeerdemine sahip bir aratrmac olduu da bir gerektir.

Bu vesile ile, okuma farkllklarna veya yanllklarna matufen, genelde,bir ok aratrmac tarafndan, ayn zel isimleI'in olduka deiiktelaffuzlarda/tarzlarda okunabildiklerine dikkat ekilmelidir. Aslnda bu durum,devI'in artlar gerei. grsel ve sesli kaytlarla teyid ve tesbityaplamayacandan, normal karlanmaldr. Mesela: -ilgili yerlerde kaynaklarda belirtilecei zere- ayn kelimeler, kimine gre "Derin Baba". kimilerinegre "Dil Baba", birine gre "Kll Ali" birilerine gre "Kutlu Ali" eklindeokunmutur. Bu tesbitier, phesiz ki, eksikliklerin tamamlanmasnsalayacandan, mevcut btn kaynaklardan adlarn tpkbasmlarnn birayatoplanarak seriler oluturulmasn ve bunlarn denkletirilerek karlatrmalolarak okunmalarn ihbar ve hatta icbar eylemektedir.

Aksi takdirde, Trkiye'de olduka yaygn olarak grlen, ve zellikle, aslikaynaklara incmeyenler ve bu konumlaryla, retici tarihilerin verdii vastalbilgiye teslim mecburiyetinde olanlar tarafndan bunlarn kullanlmayagiriilmesiyle ilemeye balayan, tabir caizse "kara bilginin aklanmassreci"nin, gecikmeden devreye girecei ve bir yanl yayma furyasnnbagsterecei aikardr. Bu durumda, benmerkezciliin tahrikiyle -endorusunu ben okudu m tavryla kendisini gsterebilccek- bir mdafaa ya daiddiada bulunmadan, grup almalaryla ortak paydalar oluturulmayagidilmesi muhakkak ki en makul yoldur.

u safhada, nihai olarak, son paragraflarda yazlanlar erevesinde, bumakalede, ayn zamanda, muhtelif ynl bir aratrma kriliinin yaplmayaalld da vurgulanmaldr.

***

8. Bkz.: 5 ve 5 nolu dipnotlar.

Sosyal Kurumlara Ilikin Ky Gelirleri ve Bunlarn PaylalHml 121

Yaz konusu kurumlarn dizimine gemeden nce; eitli vesilelerledej!i1ikyerlerde de vurguland zere, kesin sra ve yzdelere ilikinsaylarn/rakkamlarn M. 1575 tarihli KK.541'e istinad ettij!i, yaplacak olansralamada, -zellikleri gerei, "mescid" ve "belirsizler" grubu hari- gelirmiktarlarnn temel alnd!! belirtilmelidir.

1- : maretler:

Kelime olarak; umran, bir yeri mamur ve abadan etmek gibi anlamlaragelmektedir9 Terim olarak ise; bilindii vechile, bir zamanlar mektep vemedrese talebelerinin bannma ve bunlar ile birlikte fakirlerin ve sairenin deyemek ihtiyalannn karland kuruma verilen addrio.

Bu iki cmleden olarak; umran ve mamuriyet ile talebe ve fakirlerin -engenel anlamda- ihtiyalannn giderilmesi arasndaki ba/ilinti hakikatenvurgulanmaya deerdir. Osmanllarn ylesine takdir edilecek lde derin birtelakki ilc "imaret ederek ssuz yerleri mamur ettikleri" kantlanmtr".

Mevkuf karyelerden 22'si imaretlere mahsustur. (tekileri iin de balaycolmak kaydyla, M.1575 tarihli, KK.541'e msteniden, toplam: 33karye+3(m)mezraa birimi). Bunlar, hem okluk oluturmak ve tabiatiyle bu erevedeyapsal! ilevsel zelliklerine iaret etmek zere, ve hem de gelir kaynaklasndan, sre ierisindeki sreklilikleri ile ne kmaktadr. (Bkz.: Tablo:5).Bu saydan da anlalaca vechile, gelir miktan ve yzdesi olarak, baz yerlerdeolduu gibi'~, birinci sradadrlar. (48.785+3.895,% 55.82).

9. emseddin Sami. KamOs-1 Trki. c.: II, Dcrsaadet 1318,s.:950.o. Imaretlerde, -ayrca- ilgililerin her birine gnde 3-5 ve hatta bazen LO aka verildigi

bilinmektedir. Bkz.: Cl. Huart, "Imaret" Mad. ,I.A. (MEB.), C.:5/2,lstanbul 1988, s.: 985. Ayrcabkz.: Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih DeyimIeri ve Terimleri Szg, c.: ii, Istanbul 1983,s.: 61. Bu meyanda "Yakf- Medrese-i Sleyman Paa, medrese-i mezbOrun talebesine her gndeOrhan Bek Imaretinden iki buuk akalk et ve iki buuk akalk etmek verilrm, kemakanmukarrer. ..". (KK.579 (Kocaeli Sancag vakf tahrir dcfteridir. Hicr 969 tarihlidir. Ankara'daTapu Kadastra Gcnel Mdrlg KuyOd-1 Kadme Arivi'ndedir.), varak(v.): 88/b), tasrihikaydcdilmclidir. Imaretierin klilll manalar/yaplanmalar hakkndaki grlcr iin bkz.: M. Z.Pakaln, a.g.e., ayn cilt. s.: 6 1-62.

i I. "Rivayctdr ki, Orhan Gazi iki imaret yaptrd. .. her yirlcri imarct itmek scverdi. Issuzyirlcri mamOr idlib, mslimanlar urndurdu. Ye Bursa'da yapdurdigi imarct yiri bir issuzyiridi-kim, ikinddcn sonra adem varmaga vehm iderdi.", (Mehmed Ner. Kitab- Cihiin-nma,(Ncr Tarihi), c.:I. (Yaynlayanlar: Faik Reit Unat, Mehmed A. Kymcn), s.: 187. Yine bkz.:Akpaa-zade, Akpaaogu Tarihi, Ankara i985, (Hazrlayan: A. NihaI Atsz), s.: 50. Imarettcsisi iin ayrca bkz.: Neri. a.g.k., ayn cilt, s.:163.

i2. Mesela: znik kazasnda. Bu hususta, KK.579'da znik kazas cliznc(v.: 60/b-91/b)baknz.

122 Ahmet Gne

Ancak, farkl bir kurgunun sonu zerinde fazlaca tesirli olmas ihtimaliok zayf olmakla birlikte, burada; imaretlerin gelir kaynaklan aslen karyelerolduundan dolay anlamsal erevenin bu gelir kaynana/trne grekurulmasnn, bunlar olabildiince n plana kard ya da karmolabilecei de unutulmamaldr.

Biraz nce yazlan sra-yzde, yaz konusu balamda, malum gelirkaynaklanndan en byk payn, (yer yer, anakronizme dme riskini de gzealarak ya da kronoloji dikkate alnmadan yazlacak olursa, en genel izgileriyle)dorudan veya dolayl olarak imar-iskan ve bittabi ehirleme faaliyetlerininyrtlmesine, esasen eitim-retime katk salamaya ynelik olarak ve budorultuda paradigmann devamna ynelik, sosyal yardmlama ve dayanmahizmetlerinin verilmesine, ayndna iaret etmektedir.

Kendi zel yekunu ierisinde (toplu hasllar hari), (48.785 aka); vergigelirlerinin %68.89'u hububat retimine, %2.91 'i meyve ve sebzecilie,%4.03' hayvanclk ve ancla, %24. 15'i ise teki baz kalemlere aittir.

"Hububata ilikin nakdi vergi gelirleri"nin (49.812 aka), % 67.47si(33.610), "Meyve ve sebzelere ilikin vergi gelirleri"nin (2.518), % 56.39'u(1.420), "Hayvanclk ve ancla ilikin vergi gelirleri"nin (4.479), % 43.98'i(1.970), "eitli vergi gelirleri"nin" (23.117), %50.97'si (11.785) bunlara yaniiki imarete mahsustur.

Bu kmelerden ilkinde (toplam: 33.6/0 aka), hnta birinci (20.590, %61.26), air ikinci (10.820, % 32. 19), mahlut13 nc (2.200, %6.54);ikincisinde (toplam: 1.420), ba ve bae birinci (745,%52.46), bostan ikinci(675, (% 47.53); ncsnde (toplam: 1.970), r. anam birinci (636, %32.28), . ayr ikinci (600, %30.45), hassa ayr nc (450, %22.84), .hivare drdnc (284, %14.41); drdncsnde (toplam: 11.785), r. ift, ekinlve bennak birinci(9.202,% 78.08), bad- heva ve resm-i arusane ve gayrihuikinci (959, % 8.13), dierleri nc (600,%5.09), r. asiyab drdnc(570,%4.83), detbani beinci (279,%2.36), zemin ise altnc (175,%1.48)sradadr. (Hepsi iin bkz.: Tablo: lfa, 2/a, 3/a, 4/a).

i3. MahlUt. kelime manasndan da anlalaeag gihi hubuhatn muhtelif trlerinin bir karmolarak kabul edilmektedir. Bkz.: Layo Fekete, "Trk Vergi Tahrirleri". Belleten. C.XI/42(1947).s.: 314; Feridun M. Emeeen. XVI. Asrda Manisa Kazas. Ankara 1989. s.: 243; O. . Bulduk.XVI. Asrda Karahisar- Sahib Saneag, (Yaymlanmam doktora tezi). Ankara 1993, s.: 252 ve257; A. Kanka\. \6. Yzylda ankr Saneag (Tapu Tahrir Defterlerine Gre). (Yaymlanmamdoktora tezi), Ankara 1993, s.: 153.

Sosyal Kurumlara Ilikin Ky Gelirleri ve Bunlarn Payla,lml 123

zel yzdeler ve kme tahlilleri; genel olarak, bu gruptaki karyelerde,zellikle hububat, -ve bu balamda asl rn olan buday- retimininfevkalade okluunal4, iaret etmektedir.

a) Merhum Bayezid Imareti;

Bursada'dr. Mevkuf karyelerden, bire bir rtp rtmedikleri bir tarafabraklacak olursa, hem TI.438 de hem de KK.541 'de 19 karye bunamahsustur'. (Bkz.: Tablo: 5). Akas, sre ierisinde ky saysdeimemitir. Ancak, -zellikle ilgili srecin zellii gerei- bu on dokuzkyn toplu nfus ve hasllan artmtrl6

tki imaret gelirlerinin hemen tamam buna aittir (%87.82). (Bkz.: Tablo: 5).Bu yzde, phesiz ki, hem imaret sahipliinde Osmanoullan'nn nderliini,hem de gelir paylamnda en byk payn sancak dna (Bursa'ya)aktarldn gstermektedir.

14. Tahrir defterlerinde, hem ayni' miktar hem de nakdi' kymeti rakam olarak verilen, hububatve zellikle de bugday pek ok yerde gerek ekim sahalarnn ve gerekse retim hacminin geniligibakmndan ilk sradadr. Bkz.: Ahmet Gne, XVI. Yzyl Balarndan XVII. Yzyl BalarnaKadar Kocaeli Sancag (Yaymlanmam doktora tezi), Ankara 1994, s.: 147,

15. Bunlar (1T.438-KK.54i izgisinde): Yassyk, Dgerek, Kpek. YosaklPusak.Danimendili, Boz(r)eli/Bor(z)al(KK.54i 'de Boralu/Bozalu, H. Dogru(D)'ye gre Poyra),Mermerl (H. D'ye gre Berberlii), Kayak(H. D'ye gre Kara Karsk), Yusufeyh (H. D'yegre Yusufal, Kulavuz/Kulaksuz(KK.54 'de Kulaguz), BatutayITabutay (KK.54 i'deBatudayITabuday, H.D'ye gre Bayrtay), ubukviranlSevikviran (! KK.54 i 'de ),Egricez(Muhtemelen, KK.54 i 'de ), Sarkavak, Gkeyk, Krcalu(Muhtemelen, KK.54 i 'de H.D'ye gre Yrcalu), Seeilmavi (H.D'ye gre eyhler), Bagluca(H.D'ye greBenlce), Yenice (H.D'ye gre Beyce)'dir. Hepsi iin bkz.: TT.438, s.: 143; KK.541, v.: 7/a-12/b;H. Doru, XVI. Yzs/da Eskiehir ve Sultann Sanca, JstanbulI992, s.:21 . eni olarak,bunlardan biri hakknda birka cmle yazlacak olursa: "Karye-i Yassyk, ... ortaklardr, birift yer bir mdd bugday ve bir mdd arpa ekerler deyu mukayyed der-defter-i atik, haliya yinenukarrer ortaklardr ... ". Bkz.: KK.541, v.: 7/a.

16. Halbuki, H. Dogru'nun, metin ierisinde,defter numaras ya da tarihi vermeden yazdgagre. ".Eskiehir kazasnda bulunan 19 kyden 382 hane I. Bayezid'in Bursa'daki imaretinevakfedilmitir. " ve "vakfn hasl 31.170 aka tutuyordu." Dipnotunda ise -fevkalade yanltcolmak zere, herhangi bir aklama/ayrm yaplmakszn- hem TT.438 hem de KK.541gsterilmitir (H. Dogru, "XVI. Yzylda Eskiehir ... " s.: 137). Oysa bu bilgiler, -yaz konusubirimlbirimler. daha nce de yazldg vechile, KK.54 I' de "nahiye" tabiriyle mevsuf oldugundan,H.D.'nin "kaza" terimini kuanmasndan da karlacag zere- sadece TT.438'e aittir ve -kysays hari- KK.54 i ile hi bir alakas yoktur. . Bu iki defterdeki (TT.438, KK.54 i)rakkamlarnlverilerin -kodlanan defterler, tabiatiyle, ayr tarihlerde mdevven olduklarndan vedahas, zellikle nfus bakmndan bir gei kesitinin hemen hemen u noktalarn temsilettikleri nden- sre ierisinde ayn kalmas mmkn degildir. Nitekim, yukarda metin ierisindede belirtildigi vechile bu karyelerin zamanla hem nfus hem de (vergi) gelirleri artmtr. Bkz.:KK.541, v.: 7/a-121b.

124 Ahmet Gne

maretlere mnhasran; "Hububata ilikin nakdi vergi gc1irleri"nin(33.61O),hemen tamamn temsil eden % 96.37'si (32.390), "Meyve ve sebzelere ilikinvergi gelirleri"nin (1.420), byk blmn oluturan %74.64' (1.060),"Hayvanclk ve arcla ilikin vergi gelirleri"nin (1.970), yine hementamamn temsil eden %92.38'i(1.820), "eitli vergi gelirleri"nin (11.785),ounluunu oluturan % 86.86's(1O.237 )buna mahsustur.

Bu kmelerden ilkinde (toplam:32.390), hnta birinci (19.690), air ikinci(10.620)) mahlut nc (2.080)17; ikincisinde (toplam: 1.060), . bostan birinci(535), . ba ve bae ikinci (525); ncsnde (toplam: 1.820), . ayrbirinci (600), r. anam ikinci (506), ayr- hassa nc (450), . kvaredrdnc (264); drdncsnde (toplam: 10.237), r. ift, ekinl ve bennakbirinci (8.410), bad- heva ve resm-i arusane ikinci (893), dierleri nc(600),detbani drdnc (249), r. zemin beinci (55), r. asiyab altnc (bab:2, 30)sradadr. (Hepsi iin bkz.: Tablo: Va, 2/a, 3/a, 4/a).

b) brahim Paa Olu Mahmud imareti:

Ad geen zat, andarl Byk brahim Paa'nn olu ve vezir-i azam HalilPaa'nn kk kardeidirlB.

Malum imareti znik'tedir. Mevkuf karyelerden 1+2'si buna mahsustur19(Bkz.: Tablo: 5). Daha nceki imaret (Bayezid mareti) hakknda yazlanlardan

17. H. Oo~n'ya gre, "Kylerde ... burak retimi agrlktayd. Uygun yerlerde ba~clk vebahecilik yaplyordu. "( "XVI. Yzylda Eskiehir ..." s.: 137). Bu ifadeler. bittabi ok havadir.Hereyden nce. verilen dipnot bu tesbitlerle ilgili degildir. Bu cmleden de olarak, -yukardakirakkamlardan da anlalacag zere- malum kylerde burcak retiminin "agrlgndan" szedebilmek mmkn degildir. Bu kabil bilgiler mahiyeti/zelligi geregi (esasen. rn kalemleriteker teker yazlmadgndan) Tf.438'de yoktur. KK.54l'de ise - (nahiye-i) Eskiehir ileKaracaehir'deki btn vakf kyleri birlikte dnldgnde bile- burcak kayd/retimi oldukaazdr. Bu tehisin, istatistiksel almann gerek ve faydasn tebcllr ettirdigi aikardr.

i8. Osmanl Oevleti merasndan olup. Bolu sancakbeyliginde bulunmutur. elebi SultanMehmed'in kz Hafsa Hatun ile evlenmitir. Hallarla vukubulan muharebede Ni(ehirky)'deJan Hunyadi Yanu'un pususuna derek esir edilmitir. Edirne-Segedin antlamas imzalandktansonra serbest braklmtr. Bkz.: smail Hakk Uzunarl. andarl Vezir Ailesi. Ankara 1988.s.: 97.

19. Bunlar(TI.438. KK.541 izgisinde): rkt/Orku(t)n(H.O'ye gre rgn). Gm(Muhtemelen. KK.541 'de H.O'ye gre Gmce). Kzlyk(H.O'ye gre Kara yk).Hepsi iin bkz.: TI.438. s.: 143, KK.541, v.: 12/b-13/a. 27/a. H. Oogru. "XVI. Yzylda Eskiehir...", s.: 21 . Bu baglamda kaytl verilere istinaden. ad geen karyelerden ilkinde sre ierisindenfus artmtr. Akas hane 26'dan 43'e. mcerred 6'dan Tye kmtr. Ikincisindehane Tden5' e dm. bir mcerred zuhur etmitir. ncsn n ise. mevcut kaytlara gre nfusu

yoktur. Toplam hasl TI.438 de 8.055 iken KK.54l de 6.413'e dmtr. Bu seyir. muhtemelenson iki karyedeki durum ile ilgilidir. KK.54 I'e atfen. bu karyelerden ilkindeki. "...sabkan mlkoi

Sosyal Kurumlara Ilikin Ky Gelirleri ve Bunlarn Paylam 125

da karlaca gibi, iki imaret gelirlerinin -tabiatiyle nisbeten- ok az(% 12.17)buna aittir. (Bkz.: Tablo: 5). Yaz konusu yrede, daha dorusuOsmanoullar'nn beiinde, andarllarn varln,izini gstermesibakmndan olduka dikkat ekicidir.

maretiere mnhasran; "Hububata ilikin nakd verg gelirleri"nin(33.610), ok azn temsil eden %3.62'si (1.220), "Meyve ve sebzelere ilikinvergi gelirleri"nin (1.420), hemen drtte birini oluturan %25,35'i (360),"Hayvanclk ve anela ilikin vergi gelirleri "nin (1.970), az bir blm olan%7.61'i (150), "eitli vergi gelirleri"nin (11.785), %13.13' (1.548) bunamahsustur.

Bu kmelerden ilkinde (toplam: 1.220), hnta birinci (900), air ikinci(200), mahlut nc (120); ikincisinde (toplam: 360), . ba ve bae birinci(220), . bostan ikinci (140); ncsnde (toplam: 150), r. anam birinci(130),. kvare ikinci (20); drdncsnde (toplam: 1.548), r. ift, ekinl ve bennakbirinci (792), resm-i asiyab, -imaret geneline muhalefeten, bir nceki imaretegre karye saysnn ok az olmasna ramen, buna bal kylerin, daha dorususadece rkt/Orku(t)n (H.D'de rgn) karyesinin tabii zelliklerine ya da sukaynaklarnn zenginliine ve akmna iaret edercesine, asiyab ikinci (bab: 9,540), resm-i zemin nc (120), b. heva ve r. arusane ve gayrihu drdnc,(66) detbani ise beinci (30) sradadr. (Hepsi iin bkz.: 1Ia, 2/a, 3/a, 4/a).

TABLO: 1/a*

Sosyal Kurumlar ve Hububata Ilikin Nakdi Vergi Gelirleri (1575'te)

Sosyal Kurumlar Hububata Ilikin Nakdi Vergi Gelirleri

I",aretler Hl1lta air Mahlul YekUlI

1- Bayezid Imareti 19.690 10.620 2.080 32.390

2- Mahmud Imareti 900 200 120 1.220

Yekn 20.590 10.820 2.200 33.610

'" Bu dahiL, biitn tablolar. tarihten( 1575) de anlalacag zere, KK.541'e gre diizenlenmiolup; yazlan miistakil kalemlere, tabiatyla toplu hasllar katlmamtr. Daha dogrusukatlamamtr.

mensuh deyu defter-i kadimde kayd olunub sonra merhum sultan Bayezd Han vakfyyet iizeremukarrer itmi deyu mastur der-defter- atik haliye padahmzdan dahi kemakan vakfiyyetimukarrer olunduguna mukarremame vardr deyu kayd olunmu der defter-i khne deyumukayyed der defter-i atik hali ya kezalik" ve ncsndeki "hariten ekilr" tasrhlervurgulanmaya degerdir. Biitn bunlar iin yine bkz.: TI.438, s.: 143, KK.541, v.: 12/b-13/a. 27/a.

126

TABLO: 2/a

Ahmet Gne

Sosyal Kurumlar ilc Meyve ve Sebzelere Ilikin Vergi Gelirleri (1575'te)

Sosyal Kurumlar Meyve ve Sebzelere Ilikin Vergi Gelirleri

. Ecar- . Emrud . Ba ve . Bostan . Piyaz YeMinImaretler Badem ve Bahe

Emrud

1- Bayezid Imareti 525 535 1.060

2- Mahmud Imareti 220' 140 360

Yekn 745 675 1.420

TABLO: 3/a

Sosyal Kummlar Hayvanclk ve Anelga Ilikin Vergi Gelirleri (1575'te)

Sosyal Kurumlar Hayvanclk ve Anela Ilikin Vergi Gelirleri

Imaretler R. Yaylak . Hassa R. . YekunAnam ayr ayr Otlak Kvare

1- Bayczid Imareti 506 600 450 264 1.820

2- Mahmud Imareti 130 20 150

Yekn 636 600 450 284 1.970

TABLO: 4/a

Sosyal Kurumlar ve eitli Vergi Gelirleri (1575'te)

Sosyal Kurumlar eitli Vergi Gelirleri

. R. R. Ze Hana B.He va Det Di YekunKetan Asi ift, min ift ve R. bani er

Jmaretler yab Ekin lik Arusane leril ve veBen Gayrihunak

1- Bayezid lnareti Ilab: 8.410 55 893 249 600 10.2372.R.:

30

2- Mahmud Imareti Bah: 792 120 66 30 1.5489,

R.:540

Yekn 570 9.202 175 959 279 600 1.785

Sosyal Kurumlara /liikin Ky Gelirleri ve Bunlarn Paylam

2- Z: Zaviyeler:

127

Kelime olarak, ke, bucak gibi anlamlara gelmektedir2.Terim olarak ise;yerleim merkezlerinde veya yollarlgeitler zerinde kurulan veya bulunan, bireyhin ynetiminde, bir tarikata mensup dervilerin yaadklar veilgililerin/grevlilerin gelip geen yolculara bedava yiyecek, iecek maddelerive yatacak yer saladklar, bina yahut binalara verilen addr21

Bu tabir, Osmanl dneminde -muhtemelen XV. Yzyln sonlarndanitibaren- sadece ehir, kasaba ve kylerdeki kk tekkelerle, yol ve geitlerzerinde bulunan misafirhaneler iin kullanlmtr22

Akas, Osmanl idaresi asndan ehirler dnda kurulan zaviyelerinbalca ilevinin yolcu konaklatmaklarlamak21 olduu yazlabilir24 tetaraftan, bu hizmet trnn, zellikle ulam dizgesinin nemli bir parasnoluturmas bakmndan, ticari faaliyetlere iaret ettii de aikardr.

tlgisine binaen ifade etmek gerekirse, dier Trkmen beylikleri ve gruplargibi, zaviye kltrne/terbiyesine aina olan25 Osmanllar da , eyhlerin manevi:nfuzlarndan yararlanmak ve bu erevede halkn birliini salamak ve -amacaulald zaviyelerin etrafnda kurulan kylerden de karlaca zere- iskanmeselesini zebilmek gibi dier maksatlarla zengin gelir kaynaklar olanzaviyeler amlar ya da atrmlardr26 Tabiatyla, burada biraz ncevurgulanan, ticari: beklentiler de hatrlanmaldr.

20. . Sam, a.g.kamus, c.:1, Dersaadet 1317, s.: 680.21. A. Yaar Ocak. Suraiya Faruki'. "Zaviye" Mad.,I.A. (M.E.B.), c.: 13, s.:468.22. Ad geen yazarlar, a.g. ansiklopedi, ayn cilt ve sahife.23. phesiz ki, bu cmlede ehirlkasabalarda kurulanlbulunan zaviyelerde -ehirler

dndakilerle- ayn ya da benzer hizmetlerin verilmcdigi ifade edilmemektedir.24. Nitekim, zaviyelere tannan vergi muafiyetleri, -tahrir defterlerinde ve benzeri resm

kaytlarda -dogrudan- din sebeplere degil, gelip gidenlere verilen hizmelerebaglanmtr/dayandrlmtr. Bkz.: Ad geen yazarlar. a.g. ansiklopedi, ayn cilt, s.:472.

25. "... hatta dervi deyu lakab ederlerdi. Bir zaviye yapup ayende ve revendeye hizmetederlerdi. Gah gah Osman dahi anun zaviyesinde msafir olurdu. Bir gice ... " (M. Nerl, a.g.k..ayn cilt. 5.:83).

26. Bkz.: A. Y. Ocak. S. Faruk, a.g. ansiklopedi, ayn cilt, s.:471-472. Bu cmleden olarak.Osman Bey. Orhan Bey ve i. Murad'n pek ok yerde tarikat mensuplar iin zaviye yaptrdklarbilinmektedir (Ayn yazarlar, a.g. ansiklopedi, ayn cilt, 5.:47 I). Bu baglamda. Orhan Gazidneminde Geyikli Baba tekkesinin teekkl hakknda bkz.: Akpaazade, a.g.k., s.:50-5 . Bukonuda ayrca bkz.: M. Nerl , a.g.k., ayn cilt, s.: 167- i71. te taraftan, XV. Yzyln ikinciyarsndan itibaren devlet otoritesinin istikrar kazanarak merkezilemesiyle ilk dnemlerdezaviyelere tannan imtiyazlar yava yava snrlandrlmaya balanlmtr. Bkz.: Ayn yazarlar,a.g. ansiklopedi, s.:471. Zaten, ina tarihleri belli olan ve gnmze kadar ayakta kalabilenOsmanl zamanna ait zaviyelerin , malum devletin kunlu dneminden K. S. Sleyman'n ilk

128 Ahmet Gne

Buraya kadar yazlanlar erevesinde, blgenin zellik ve konumuna iareteden bilinen hatta yani (nahiye-i) Eskiehir ile Karacaehir' de, ok saydazaviye bulunmaktayd27 Bu cmleden de olarak -yerellik asndan- "zaviyeler"ve bu balamda "eyhler", Osmanoullar'nn beii olan bu yrede hakim venafiz kurum ve zmrelerdir.

Yaz konusu anlamsal erevede bu yazda ilenenlerin gelir kaynaklar,6+ 1(m) karye, zaviyelerin zelliklerine delalet edercesine, iki iftlik yer28 ve birdeirmendir. (Bkz.: Tablo: 5).

Gelir miktar ve yzdesi olarak ikinci sradadrlar (16.710, %17.70). Bumeyanda, baka bir kurguda bu yzdenin daha da artaca/artabileceibelirtilmelidir. Daha ak bir deyile, karyelerin esas alnmas imaretleri nekarrken, zaviyeleri arkaya itmitir. Hereyden nce, Eskiehir ileKaracaehir' deki zaviyelerin hepsinin burada ilenenlerden ibaret olmadbilinmektedir29

Bu sra/yzde, yine, tabiatiyle yaz konusu balamda, malum gelirkaynaklarndan ikinci byk payn (tekrar sylemek gerekirse, en genelanlamda yer yer, anakronizme dme riskini de gze alarak veya kronolojidikkate alnmadan yazlacak olursa) gelenein birlik ilkesine arpc bir rnekolurcasna, talim-terbiye/iraddan iskana, tebli/ihtidadan ticarete ve hattarehberlie kadar olduka geni bir yelpazede, fevkalade girift bir faaliyetrgsne veya alanna tahsis olunduuna iaret etmektedir.

Kendi zel yekunu ierisinde (Toplu hasllar hari, 14.157), vergigelirlerinin %45.34' hububat retimine, %5.20'si meyve ve sebzecilie,%6.7Tsi hayvanclk ve arcla, %42.6Tsi ise teki baz kalemlere aittir.

saltanat yllarna kadar uzanan asrlk bir sre iinde yapldg bilinmektedir (Ayn yazarlar,a.g.a., ayn sahife).

27. Genelolarak. (nahiye-i) Eskiehir ile Karacaehir'deki zaviyeler iin bkz.: TI.438, s.:144 ve K.541, v.: 13/a-29/b.

28. Yine, topluca, (kaza-i/nahiye-i) Eskiehir ile Karacaehir'deki zaviyelerin gelir kaynaklarhakknda bkz.: TI.438, s.: 144 ve KK.541, v.: 13/a-29/b.

29 .... Bu kontekstte, eyh Sadk(KK.541, v.: l4/b. Bu ad H. Dogru tarafndan -nihai olarakKamil Kepeci 3358. S. 12'ye atfen- eyh HadkalSadka olarak okunmutur. Bkz.: "XVI.Yzylda Sultann ... ". s.: 50) Zayiyesi rnek olarak gsterilebilir. "Karye-i aylum, karye-imezkurede bir iftlik yer eyh Sadk Zayiyesine vakf imi, Turak nam kimesne tasarruf ider deyukayd olunmu der-defter-i atik e1-halet hazihi sahib-i vakf ogullanndan Ahi Ahmed ogu SalihFak mutasarrfdr deyu kayd olunmu der-defter-i khne haliya padiahrnz eazze nasnhuhazretleri ni an- hmayunyla yine mezkur mutasarnf olmagn defter-i cedide kayd o/und deyumukayyed der-defter-i atik ... "(KK.541, v.: 14/b).

Sosyal Kurumlara 1li,~kinKy Gelirleri ve Bunlarn Payla,Hml 129

i'

"Hububata ilikin nakdi vergi gelirleri"nin (49.812), % l2.88'i (6.420),

"Meyve ve sebzelere ilikin vergi gelirleri"nin (2.518), % 29.26'si ( 737);

"Hayvanclk ve ancla ilikin vergi gelirleri"nin (4.479), % 21.4l'i (959);

"eitli vergi gelirleri"nin (23.117), %26.13' (6.041) zaviyelere mahsustur.

Bu kmelerden ilkinde (toplam: 6.420), hnta birinci (4.020), air ikinci(1.840), mahlut ise nc (560); ikincisinde (toplam: 737), . ba ve baebirinci (435), . bostan ikinci (268), . emrud nc (22), . piyaz drdnc

(12); ncsnde (toplam: 959), r. anam birinci (552), -yazlacaklardan sonikisinin, ayn adl kalemlerle de tabiatiyle ilgili olduu belirtilmek zere- ayr

ve zeminha ve asiyabha ikinci (200), . kvare nc (142), r. otlak (ki ak

olarak miktar belirtilmemi olan, ama olduka fazla olmas muhtemel, ma' a

otlak ve yaylak hesaba katlmakszn) drdnc (40), yaylak beinci (25);

drdncsnde (toplam:6.041) , r. ift, ekinl ve bennak birinci (3.648), -ayrcgelirsiz haraplarn30 ve daha nce ayr kaleminde. yazlan ve buraya atfta

bulunulan kaydn varl da vurgulanarak-, -ekseriyeti asiyab- has sa olan-, r.

asiyab ikinci (1.060), zemin nc (673), b. heva ve resm-i arusane drdnc

(470), detbani beinci (160), . ketan altnc (30) sradadr. (Hepsi iin bkz.:

l/b, 2/b, 3/b, 4/b).

zel yzdeler ve kme tahlilleri; kabaca, bu gruptaki karyelerde, asiyab

saysnn okluundan da bir bakma kanlaca zere, muhtemelen bu

karyelerin sulakl dolaysyla, meyve'I ve sebzeciliin gelimiliine ve aynca

koyunculuun yaygnlna, gelir yekunu ierisinde "r. ift, ekinl ve bennak"

kalemlerinin miktar olarak ehemmiyetine iaret etmektedir. Bu meyanda, az da

olsa -snai zellikleri itibariyle dikkat ekici olan- ketan retimi de kayda

deerdir3~.

Bu ana balk altnda son olarak; -daha nce vurguland ve birazdan

yazlacaklardan da karlaca, zere- zaviyelerin, esasen yresellikleri/

yerellikleri ile mtebariz olduklan da kaydedilmelidir.

30. Bab: I. harab; asyab- hassa. bab:2. harab.3 i. Meyve retiminin, sulama faaliyetlerinin yaygnlatrlmas/yogunlatnlmas ve zellikle

ehirlerin bymesiyle hazr pazar bulabilme imkannn genilemesiyle. artmas kuvvetlemuhtemeldi. Bkz.: A. Gne. a.g.t.. s.: 157.

32. Keten'den iplik ve ila yapldg, ayrca yemek yag ve -hassaten boyaclkta kullanlan-keten tohtunu yag elde edildigi bilinmektedir. Bkz.: A. Kankal, a.g.t.. s.: 166.

130

a) Ahi dris Zaviyesi]]:

Ahmet Gne

Gelir kayna 2+ 1(m) karye34, daha nce de yazld vechile, zaviyelerinzelliklerini gsterireesine, 1 iftlik yer ve 1 deirmendir. (Bkz.: Tablo: 5).

Yaz konusu zaviye gelirlerinin ou buna aittir(6.987, %41.81).(Bkz.:Tablo: 5). Bu gelir miktar ve yzdesi, phesiz ki, bu dzlemde, her eydennce ahilerin blgedeki nfuzuna delalet etmektedir.

Zaviyelere mnhasran; "Hububata ilikin nakdi vergi gelirleri"nin (6.420),ounu temsil eden %42.0S'i (2.700), "Meyve ve sebzclere ilikin vergigelirleri"nin (737), zaviyeler ierisinde ikinci srada olmak zere % 38.39'u(283), "Hayvanclk ve anela ilikin vergi gelirleri"nin (959), bykblmn tekil eden % 36.l8'i (347), "eitli vergi gelirleri"nin (6.041),mhim bir dilimini oluturan (ikinci srada) %38.96'sl (2.354) buna mahsustur.

Bu kmelerden ilkinde (toplam: 2.700), hnta birinci(1.620), air ikinci(960), mahlut nc(l20); ikincisinde (toplam:283), . bostan birinci(lS8), .

33. H. Dogru, 1991 bask tarihli "XVI. Yzylda Sultann ..." adl almasnda Ahi ldrisZaviyesi'ni "M.M.D. Nr. 27, s.22 ve lOg" knyeli kaynaga/dipnota istinaden tesbit emitir(Derecik kynde Ahi ldris Zaviyesi). Ancak, birazdan da yazlacag zere, TI.43g'deki ilgilikelimeleri yanl okdugndan(Ahi ldris'i Ahmet ldrisi olarak) ve KK.541 'i ise grmedigindenolsa gerek ki ona gre: "Karacaehir Nahiyesine bagl Derecik kynde bulunan Ahi Idriszaviyesinin vakf kayd H. 931/1524 tarihli vakf defterinden baka yerde bulunmamaktadr."(s.47). te taraftan, -biraz nce de vurgulandg veehile- bu zaviyenini ad, yine ayn yazartarafndan, 1992 bask tarihli "XVI. Yzylda Eskiehir ..." balkl/adl kitabnda Ahmed Idrisi.mevkuf karye ise -daha sonra da bclirtilecegi zere- Mamuca olarak okunmutur. (s. 140 ve 212).

34. Bunlar: anak (KK.541 'de , H.D.'ye gre Mamuca, bkz.: "XVI. YzyldaEskiehir ... ", s.: 140,212). Bu, -biraz nce de atfta bulunuldugu veehile-, H. Dogru tarafndanbalangta -muhtemelen, "M.M.D. Nr. 27, s.22 ve lOg" knyeli kaynaga/dipnota istinaden-Kayak olarak okunan karye olmaldr. Bkz.: "XVI. Yzylda Sultann ..."s.: 47.), Derecik ve-TI.43g'de "vakf- evlad" olarak/adna mukayyed olmak zere(s.:144)- muhtemelen K. KaraSakal'dr (H.D'ye gre Kara Mestan, "XVI. Yzylda Eskiehir ...", s.: 144 ). Bunlarn hepsi iinbkz.: TI.43g, s.: 144, KK.541, v.: l3/a-b, 14/a,b. tk karyeye ilikin kayt yazlacak olursa: "...merhum Sultan Mehmcd Han beratyla Ahi Hamza ve Ahi ldris nam kimesneler mutasarrllarimi sonra kyler mensuh olub ve zaviye mamur olub ayendeyc ve revendeye hidrnet itmekn biriftlik yer ve bir bir degirmen mukarrrcr klnm badehu merhum sultan Bayezid Han kylern veiftligin ve degirmenin vakfiyyetin mukarrer idb ayendeye ve revendeye hidrnet olunmak zeremukarrer klm imdi Ahi Hamza mteveffa olub ogullar ... KK.541, v.: 13/a,b. Muhtemelolannc karye, -daha nce de vurgulandg zere, TI.43g'de "vakf- evlad" tavsifiyle mevkufiken(s.: 144)- KK.54 i 'de, zaviye ad verilmeksizin "vakf- zaviye-i mezkur" olarak kaytedilmitir. Bununla ilc ilgili olarak -ksmen- u bilgiler verilmitir: " ... der tasarruf- eyh Tahirkarye-i mezkre khne defterde Tahir evladna kayd olunub haliya tefti olundukda mezkurncvlad mnkariz olub ve mezkur Tahir mezburun evladndan olmayb elinde temesskatbu\unmayub bir tarikilc vakf- mezbureye evlad kayd olunmu evladdan degildir deyu mukayyedder-defter-i atik haliya padahmz ...". Bkz.: v.: 14/a,b.

Sosyal Kurumlara Ilikin Ky Gelirleri ve Bunlarn Paylam 131

ba ve bae ikinci(125); ncsnde (toplam: 347), r. anam birinci(265), .hivare ikinci(82), -hasl ak olarak yazlmam olmakla birlikte fazla olmaskuvvetle muhtemelolan ma'a otlak ve yaylak nc (x); drdncsnde(toplam: 2.354), r. ift, ekinl ve bennak birinci (1.336), zemin ikinci (520),bad- heva ve resm-i arusane nc(230), asiyab drdnc (200)15,detbani isebeinci(68) sradadr. (Hepsi iin bkz.: Tablo: l/b, 2/b, 3/b, 4/b).

b)Beta Zaviyesi

Osmanl fetihleri srasnda, rehberlik hizmeti vermeklii bakmndanmehur olan bir zaviyedir36

Mevkuf karyelerden biri buna mahsustur3? KK.541'e gre yaz konusuzaviye gelirlerinin mhim bir ksm bu karyeye aittir (4.321, %25.85).(Bkz.:Tablo: 5). Hasl, sre ierisinde fazla olmamakla, birlikte (3.901 'den biraznce yazlan 4.321'e ykselerek), en azndan nominal olarak artmtr.

Zaviyelere mnhasran; "Hububata ilikin nakdi vergi gelirleri"nin (6.420)%23.36'sl (1.500), "Meyve ve sebzelere ilikin vergi gelirleri'nin (737) %14.92'si (110), "Hayvanclk ve ancla ilikin vergi gelirleri"nin (959) %14.07'si (135), "eitli vergi gelirleri"nin (6.041), en ok blmn oluturan%42.64' (2.576) buna mahsustur.

Bu kmelerden ilkinde (toplam: 1.500), hnta birinci(900), air ikinci(400),mahlut nc(200); ikincisinde (toplam: 110) . bostan birinci(70), . ba vebae ikinci( 40), ncsnde (toplam: 135), r. anam birinci(65), r. otlakikinci(40), . kvare nc(30); drdncsnde (toplam: 2.576), r. ift, ekinlve bennak birinci (1.443), asiyab(860)18 ikinci, bad- heva ve resm-iarusanenc(120), zemin drdnc(103), detbani ise beinci (50) sradadr. (Hepsiiin bkz.: Tablo: l/b, 2/b, 3/b, 4/b).

35. Burada. ayrca; tabiatiyle haslsz olan. "bab: 1 harab. asyab- hassa. bab:2 harab" kalemleride kaydedilmelidir.

36. "Osman Gazi. Kse Mihal'un bu evceh tedbirin istisvab idb guzzat cem idb gelbBi~-ta~ zayiyesine konub eyhinden Sakarya suyunun geidin sordular eyh eyitti." (M. Nerl.a.g.k.. ayn cilt. s.: 91. Bu konuda ayrca bkz.: Akpaazade. a.g.k . s.: 23).

37. "K. Keskn. vakf- zaviye-i Beta. der- tasarrtf- Halil veled-i Beta eline hkm-i erifsadaka olunmu~dr deyu kayd olunmu der defter-i khne C1-halet hazihi padahmz beratyla vemukarrernamesiyle Dervi Paa veled-i Halil ve Halil veled-i Ferid mutasarrtlardr ayendeye verevendeye hidmet ider deyu kayd olunmu der-defter-i khne haliya padahmz ... " KK.541. v.:g/b.

3g. Asiyab- hassa. bab:2. hasl: gOO'; bab:2. resm:60.

132

c) Fitill(?).l9 Ali Zaviyesi

Ahmet Gne\~

Mevkuf karyelerden biri buna mahsusturn. (Bkz.: Tablo: 5). Bunun gelirmiktarnda, sre ierisinde mhim bir deiiklik olmamtr. Baka bir deyile,hasl 2.200' den 2.234' e kntr.

Zaviyelere mnhasran; "Hububata ilikin nakdi vergi gelirleri"nin (6.420),mhim bir ksmn temsil eden %26.79'u (1.720), "Meyve ve sebzelere ilikinvergi gelirleri"nin(37), en azn oluturan %2.71 'i (20), "Hayvanclk vearcla ilikin vergi gelirleri"nin (959), yine mhim bir ksmn temsil eden%24.71 'i (237), "eitli vergi gelirleri"nin (6.041), yine en azn oluturan%4.2S'i (257) buna mahsustur.

Bu kmelerden ilkinde (toplam: 1.720) hnta birinci(1.200), air ikinci(400), mahlut nc(l20); ikincisinde (toplam:20), -bundan baka kalemolmad da belirtilmek zere- . bostan birinci (20); ncsnde(toplam:237), -toplu !kark olarak yazlan- ayr ve zeminhii ve asiyabhiibirinci (200), . kvare ikinci (30), r. anam nc O); drdncsnde(toplam: 257), r. ift, ekinl ve bennak birinci(13S), bad- heva ve resm-iarusane ikinci(60), zemin nc(SO), detbani ise drdnc(l2) sradadr. Buarada, ayr ksmnda kaydedilen asiyab kalemi de unutulmamaldr. (Hepsi iinbkz.: Tablo: 1/b, 2/b, 3/b, 4/b).

d) Ferra Murad Zaviyesi

Bileciktedir". Mevkuf karyelerden biri ve -hasl yazl olan- bir iftlik yerbuna mahsustur'. (Bkz.: Tablo: 5). Bunun gelir miktarnda da sre ierisinde

39. KK.54 i 'de (v.: i9/a). Bu kelime, H.D. tarafndan, "kll" olarak ("XVI. YzyldaEskiehir ...", s.: 140); karye adna atfen -birazdan da belirtilccegi zere-o "Muhasebe-i Vilayet-iAnadolu Defteri" hazrlayclarnca ise, "kutlu" olarak okunmu/yazlmtr (A.g.k .. c.: I, s.: 60).

40. Balkta da ihtimale iaret olundugu vechile. KK.541'e nazaran. muhtemelen Fitillii Ali(. ., v.:19/a). H.D'ye gre "K. Kll Ali" ("XVI. Yzylda Eskiehir ", s.: 140, 212)."Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri"nde -az nce de vurgulandg zere-o "Kutlu Ali" (A.g.k.,C.:I, s.:60).

41. TI.438, s.: 144; KK.541, v.: 19/a,b. te taraftan, mevcut verilere gre, nfusa ilikinbilgiler verilecek olursa:. TI.438'de 24 hane, 3 sahib-i berat, i mcerred; KK.541 'de ise 5 if,i bennak, ,I merd-i timar, 3 oganc, i sahib-i berat, i sipahi-zade, 3 evlad- sahib-i zaviye, pir-i fani . i mcerred ve 4 haymane kaytldr(Bkz.: Her iki defterde de ayn sahife ve varaklar).

42. KK.54L. v.: 16/a.43. Bkz.: KK.54 I, v.: i6/a,b. Atfta bulunulan karye alt'dr. Bu, -birazdan yazlacak olan

KK.541 'de Ferra Murad Zaviyesine mevkuf olmak zere- TI.43S'de Ferra Dagan adnakaytldr(s.:144). H. D. tarafdan, mezbur ad -bu deftere afen de- "Farra Murad" olarakokunmutur("XVI. Yzylda Eskiehir ... " ,s.: 212). "K. alt, tabi-i mim, karye-i mezbure nefs-iBilecik'de vaki Ferra Murad zayiyesine vakfdr, mahsuli zavyc- mczburede sarf olunur dcylJl11ukayyed yine mukarrer." KK.541, v.: 16/a.

Sosyal Kurumlara /likin Ky Gelirleri ve Bunlarn Payla~l'lIn 133

mhim bir deiiklik olmamtr. Baka bir deyile, hasl 1.691,5'ten 1.918(b)' e kmtr44

Zaviyelere mnhasran; "Hububata ilikin nakdi vergi gelirleri"nin(6.420),en azn temsil eden %7.78'i (500),"Meyve ve sebzelere ilikin vergigelirleri"nin (737), en ounu oluturan % 43.96'sl (324), "Hayvanclk veanela ilikin vergi gelirleri"nin (959)mhim bir ksmn temsil eden%25.02'si (240), "eitli vergi gelirleri"nin (6.041), % 14.13' (854) bunamahsustur.

Bu kmelerden ilkinde (toplam: 500), hnta birinci(300), -allmndnda olarak- mahlut ikinci(l20), air nc(80); ikincisinde (toplam: 324),. ba ve bae birinci (270) , . emrud ikinci (22), . bostan nc (20), .piyaz drdnc(l2); ncsnde (toplam: 240), r. anam birinci(21S), yaylakikinci(2S); drdncsnde (toplam: 8S4), r. ift, eknl ve bennak birinci (734),b. heva ve r. arusane ikinci(60), detbani(30) ve . ketan(30) ise ncsradadr. (Hepsi iin bkz.: Tablo: 1/b, 2/b, 3/b, 4/b).

e)Takiyeddin Paa45 Zaviyesi

Mevkuf karyelerden birisi buna mahsustur46. Hasl toplu olarak verilmitir.Akas" 'ani'l-galle ve gayrihu" 1.000 akadr47 (Bkz.: Tablo: 5).

Dierleri

3- Mescid IFatma Hatun Mescidi

Bu kurumun ilgisine binaen, dimi ile takdimi uygun olacaktr. Bucmleden olarak, cami' Arapa "cem' ", mescid ise -yine- Arapa "scd" dantretilmitir. Bunlardan ilki "toplayan, bir araya getiren" ikincisi ise "secdeedilen yer" anlamndadr48

44. Ilk rakkam birinci, digeri ikinci deftere ait olmak kaydyla, TI.43S, s.: 144; KK.541, v.:16/a,b. Haslnn aksine, nfusu epeyice artmtr. TI.43S'de 22 hane, i sahib-i berat. 4ncerred;. KK.541 'de 2 ift. S nim, 33 bennak. lmaZlll sipahi ve 23 mcerred bulunmaktadr.Her iki defterde de ayn sahife ve varaklara baknz.

45. KK.541. v.: IS/a.46. Rum Beyler karyesi (TI.43S'de s.: 144; H.D.'ye gre Rum Pnar, ("XVI. Yzylda

Eskiehir ..." , s.: 140.212). TI. 43S'de -KK.54l 'e istinaden (v.: IS/a) -sanki- balkta ad geenpaann adnn eksik yazdg izlenimini uyandrmak zere ve bu baglamda deferler araskarlatrmanm ehenmiyetine iareten- Dil Baba (TI.43S, s.: 144. H.D.' ye gre Derin Baba(Ayn kitap, s.: i40, 2 2))Zaviyesine mevkufur. Ayrca, H. Dogru tarafndan, -ilgisine binaen- buz

134 Ahmet Gne

TABLO: l/b

Sosyal Kurumlar ve Hububata Ilikin Nakd Vergi Gelirleri Ci575'te)

Sosyal Kurumlar Hububata Ilikin Nakdf Vergi Gelirleri

Zaiyeler Hnta air Mahlut Yekun

i - Ahi Idris Zaviyesi 1.620 960 120 2.700

2- Beta Zaviyesi 900 400 200 1.500

3- FitilitiC?) Ali Zaviyesi 1.200 400 120 1.720

4- Ferra Murad Zaviyesi 300 80 120 500

5-Takiyeddin Paa Zaviyesi Top lu ha sl

YekOn 4.020 1.840 560 6.420

TABLO: 2/b

Sosyal Kurumlar ile Meyve ve Sebzelere Ilikin Vergi Gelirleri Ci 575'te)

Sosyal Kurumlar Meyile Ile Sebzelere Ilikin Vergi Gelirleri

. Eclir- . EmrUd . Bae . Bostan . Piyaz Yekull

Zaviyeler Badem ve BaheEmrud

I-Ahi Idris Zayiyesi 125 158 283

2-Be~la~ Zayiyesi 40 70i i ()

3-Fiill(') Ali Zayiyesi 20 20

4-Ferra~ Murad ZaYiyesi 22 270 20 12! 324

5-Takiyeddin Pa}a Zayiyesi Top lu ha sl

YekOn 22 435 268 12 737

TABLO: 3/b

a:YekOn nde ma'a otlak ve yaylak. b: ayr ve zeminha ve asiyabha- vakf- zaviye-i mim.

Sosyal Kurumlar ile Hayvanclk ve Arclga Ilikin Vergi Gelirleri Ci 575'te)

Sosyal Kurumlar Hayvanclk ve Ancla Ilikin Vergi Gelirleri

Zaviyeler R. Yaylak . Hassa R. . YekullAnlim ayr ayr Otlak Kvare

-Ahi Idris Zayiyesi 265 a 82 347

2- Bea~ ZaYiyesi 65 40 30 135

3. Fiill(') Ali Zayiyesi 7 200b 30 237

4- Ferra Murad Zayiyesi 215 25 240

5- Takiyeddin Paa Zayiyesi Top lu ha sl

YekOI1 552 25 200 40 142 959

a: Asiyab- hassa, hasl: 200; bab: , harab; asiyab- hassa, bab: 2 harab. b: Asiyab- hassa.bab:2. has.l: SOO'; bab:2, resm: 60. e: Tablo: 3/b'de ayr stununa baknz. d: Yine. tablo:3/h'de ayr stununa baknz.

49. Ayn yazarlar, a. g. ansiklopedi, ayn sahife.50. Bkz.: ayn yazarlar, a. g. a.. s.: 49-53.51. TT.438'de (s.: 144): Albayg (H.D'ye gre Almayg. "XVI. Yzylda Eskiehir ... " .

s.: 212): KK.541 'de ( Y.: 14/a).

Yaz konusu mescid, balkta da yazld vechile, Fatma Hatun' a aittir.Edirne' dedir. Mevkuf karyelerden birisi buna aynmtr". Gelir miktan veyzdesi olarak son sradadr (4.978, %5.27). (Bkz.: Tablo: 5).

135

TABLO: 4/b

Sosyal Kurumlara Ili,kin Ky Gelirleri ve Bunlarn Payla,lml

Sosyal Kurumlar ye eitli Vergi Gelirleri (1575'te)

Sosyal Kurumlar eitli Vergi Gelirleri

. R. R. Ze Hassa B.Heva Det Di YekimKetan Asi ift, min ift ve R. bani er

Zaviyeler yab Ekin lik Arusae leril ve veBeli Gayrihunak

I-Ahi Idris Zayiyesi hasl: 1.336 520 230 68 2.354200.vs.a

2-Bea ZaYiyesi 860 1.443 103 120 50 2.576b!

3-Fiill(') Ali Zayiyesi c 135 50d 60 12 257

4.Ferra MuradZayiyesi 30 734 60 30 854

5-TakiyeQdinP-aaZaviyesi Top lu ha sl

Yekn 30 1.060 3.648 673 470 160 6.041

Balangta cami' ve mescid tabirleri birlikte kullanlm iken, zamanla,genelde hutbe okunmas iin, minher bulunan, akas cuma namaz klnanbyk mabedI er cami; minberi olmayan yani cuma namaz klnmayan kkmabedler ise mescid olarak adlandnlmtr"9.

Olduka eitli ilevleri bulunan, "camiIcr"; malum olduu zere,ncelikle mabeddir, bu izgide eitim-retim ve kltr merkezidir, dahas,-genelolarak bakldnda- siyas, idari, adli, ve hatta askeri hizmetlerinverildii bir kurumdur50

136 Ahmet Gne

Bu karye -zel- yekunu ierisinde (4.978), vergi gelirlerinin, %70.30'uhububat retimine, %2.31'i meyve ve sebzecilie, 10.14' hayvanclk veancla, % i7.23' ise teki baz kalemlere aittir.

"Hububata ilikin nakdi vergi gelirleri"nin (49.812) %7.02'si (3.500),"Meyve ve sebzelere ilikin vergi gelirleri"nin (2.518) % 4.56's (115),"Hayvanclk ve ancla ilikin vergi gelirleri"nin (4.479) % l1.2Tsi (505) ,"eitli vergi gelirleri "nin (23.117), %3.7I'i (858) buna mahsustur.

Bu kmelerden ilkinde (toplam: 3.500), hnta birinci(2.100), air ikinci(800), mahlut nc(600); ikincisindertoplam: 115), . bostan birinci(80), .ba ve bae ikinci(35); ncsndertoplam: 505), r. anam birinci(450), .kvare ikinci(55); drdncsnde (toplam: 858), r. ift, bennak ve ekinlbirinci(360), zemin ikinci(340), b. heva ve resm-i arusane nc(l28), detbaniise drdnc(30) sradadr. (Hepsi iin bkz.: Tablo: lle, 2/c, 3/c, 4/c).

zel yzdeler ve kme tahlilleri, genel olarak, bu karyede, (nisbeten;btn kmeler ierisinde birinci durumda olan) hububat ve bu balamdabuday retiminin fevkalade okluuna, yine btn kmeler ierisinde birinciolarak, koyunculuun yaygnlna iaret etmektedir.

4- Mlk/Kasm Paa Mlk'"

Arapa bir kelime olup , bir bakma, vakf olmayp dorudan doruyabirine ait ev, dkkan, arazi gibi tanmaz ve gelir getiren mal anlamndadr".

Mevkuf karyelerden 3(m)b' buna mahsustur,4. Gelir miktan ve yzdesiolarak nc(4.426+8.000, %13.16) sradadr. (Bkz.: Tablo: 5).

Kendi zel yekunu ierisinde (4.426); vergi gelirlerinin %57.88 hububatretimine, %2.71 'i meyve ve sebzecilie, %7.45'i hayvanclk ve ancla,%3I.94' ise teki baz kalemlere aittir.

52. zne paann ad, H. D. tarafndan, -baz tabirler de atlandgndan, bu yaktrmayayaknlgdan/uygunlugundan dolay muhtemelen, "Ievahk" kelimesi yanl okundugundan-"yuvac" sfatyla tavsif olunmutur (YUVACI Kasm Paa). Bkz.: Ad geen yazar. "XVI.Yzylda Eskiehir ..." s.: 195.

53. Bkz.: . Sam, a.g. kamus, c.: II, s.: 140254. karye ad yazlm ve fakat tek hasl verilmitir ( KK.S41. v.: IS/a.b). n'.438 (s.

232). KK.54 i (v.: iS/a) izgisinde, bunlar: Kire (KK. 54 i 'de Kira, v.: i5/a) ma'a Haclar veBozluk/Buzluk ('. KK.S41'de Burcluk! v.: iS/a). " shak Bek'e mlkiyet tarikiylevirilmi elinde hkm- padah vardr deyu kayd olunmu der-defter-i khne el-halet hazihi yinemlkiyet zere mukarrerdir deyu kayd olunmu der-defter-i atik mezkur mlk shak Bek oguMchmed Bek'e intikal idb ol dahi... Kasm Paa hazrelerine mlkiye zere ... "(lT.438. s.:232. KK. 541, v.: l5/a,b).

Sosyal Kurumlara ilikin Ky Gelirleri ve Bunlarm Paylam 137

Yazlacak rakkamlann, genel gelir yzdesinin altnda olmasnn mahsupolmayan 8.000 rakkam~' ile ilgili olduu belirtilmek zere, "Hububata ilikinnakd vergi gelirleri"nin (49.812) %5.14' (2.562), "Meyve ve sebzelere ilikinvergi gelirleri"nin (2.518) % 4.76's (120), "Hayvanclk ve ancla ilikinvergi gelirleri "nin (4.479) %7 .36'sl (330), "eitli vergi gelirleri"nin (23.117)% 6.11' i (1.414) buna mahsustur.

Bu kmelerden ilkinde (toplam: 2.562), hnta birinci(L.500), air ikinci(1.000), mahlut nc(62); ikincisinde (toplam: 120), . ba ve bae birinci(80), . bostan ikinci (40); ncsnde (toplam: 330), r. anam birinci(310), .kiivare ikinci(20); drdncsnde(L.414), r. ift, ekinl ve bennak birinci(852),b. heva ve r. arusane vs. ikinci(252), zemin nc(240), detbani drdnc(50), dierleri ise beinci (20) sradadr. (Hepsi iin bkz.: Tablo: Ilc, 2/c, 3/c,4/c).

zel yzdeler ve kme tahlilleri, kabaca, bu grupta, hububat -ve bubalamda dikkat ekici olan buday- retiminin okluuna, hi asiyab kaydnnolmamasndan da bir bakma karlaca zere, muhtemelen bu karyelerinkuraklndan ve tabiatiyle sulama imkanlarnn kstllndan dolay, meyveve sebze retimin azlna, koyunculuun ise yaygnlna delalet etmektedir.

5- Belirsizler

Bu balk altnda yer verilmekle birlikte, -zellikle IT. 438'deki kaytttananlald kadanyla%- va1cf-1evlad olmaldr.

Mevkuf karyelerden buna mahsustur'? Gelir miktar ve yzdesi olarakdrdnc(7.580, %8.03) sradadr. (Bkz.: Tablo: 5).

Kendi zel yekunu ierisinde(7.580), vergi gelirlerinin %49.07'si hububatretimine, %L.66's meyve ve sebzecilie, %9.43' hayvanclk ve ancla,%39.82'si ise teki baz kalemlere aittir.

"Hububata ilikin nakd vergi gelirleri"nin (49.812), % 7.46's (3.720),"Meyve ve sebzelere ilikin vergi gelirleri "nin (2.518), % 5.00'1 (126),"Hayvanclk ve arcla ilikin vergi gelirleri"nin (4.479), % 15.96'sl (715),"eitli vergi gelirleri"nin (23.117), % 13.05'i (3.019) buna mahsustur.

55. Bu rakkam hakknda bkz.: Tablo: 5.56. TT.438. s.: 144.57. Bunlar (TT. 438'de s.: 144'te olmak zere) : Ortaklar(KK.541, v.: 16/b. 17/a), Gndzler

(KK.541 'de i7/a.b. Bu kelime/ad H. D. tarafndan -tabiatiyle TT.438 'e atfen- Kmriii olarakokunmutur. Bkz.: "XVI. Yzylda Eskiehir ... ", s.: 212) ve Ishaklar'dr(KK.541, v.: 17/b-18/a).

138 Ahmet Gne,~

Bu kmelerden ilkinde (toplam:3.720), hnta birinci(2.100+300), airikinci(960), mahlut nc(360); ikincisinde (toplam: 126) . bostan birinci(85),. ba ve bae ikinci(26), . ecar- badem ve emrud nc(15); ncsnde(toplam: 715), . ayr birinci(500), r. anam ikinci(130), . kvare nc(35+20), yaylak drdnc(30); drdncsnde (toplam: 3.019), r. ift, ekinl vebennak birinci(2.649), b. heva ve r. arusane ikinci(l80), zemin nc(100),dctbani drdnc(70), dierleri beinci(20), asiyab ise aluncl(bab:3, harab)sradadr. (Hepsi iin bkz.: Tablo: lle, 2/c, 3/c, 4/c).

zel yzdeler ve kme tahlilleri, genelolarak, bu gruptaki karyelcrde,nisbeten, meyve ve sebze retiminin -bln kmeler ierisinde oran en dkolduundan- azlna hayvancln ise olduka yaygnlna iaret etmektedir.

TABLO: lle

Sosyal Kurumlar ve Hububata Ilikin Nakdi' Vergi Gelirleri (1575'te)

Sosyal Kurumlar Hububata Ilikii Nakdf Vergi Gelirleri

Dierleri Hnta air Mahlut Yeku

1- Meseid 2.100 800 600 3.500

2- Mlk 1.500 1.000 62 2.562

3. Belirsizler 2.100+300a 960 360 3.720

Yekn 6.000 2.760 1.022 9.782

a: iftlikoi hassa, hnta. miidd:5; 300.

TABLO: /c

Sosyal Kurumlar ile Meyve ve Sebzelere Ilikin Vergi Gelirleri (I575'te)

Sosyal Kurumlar Meyve ve Sebzelere Ilikili Vergi Gelirleri

. Eciir-/ . Emrud . Ba ve . Bosta . Piyaz YekDierleri Badem ve Bahe

Emrud

I. Mescid 35 80 115

2. Mlk 80 40 120

3- Belirsizler 15 26 85 126

Yektln 15 141 205 36/

Sosyal Kurumlara Ilikin Ky Gelirleri ve Bunlarn Paylam

TABLO: 3/c

139

Sosyal Kurumlar Hayvanclk ve Anclga Ilikin Vergi Gelirleri (1575'te)

Sosyal Kurumlar Hayanclk Ile Anela Ilikin Vergi Gelirleri

Dierleri R. Yaylak . Hassa R. . YeknAnam ayr ayr Otlak Kare

1- Mescid 450 55 505

2- Mlk 310 20 330

3- Belirsizler 130 30 500 35+20! 715

YekOn 890 30 500 130 1.550

TABLO: 4/c

Sosyal Kurumlar ve eitli Vergi Gelirleri (I 575'te)

Sosyal Kurumlar eitli Vergi Gelirleri

. R. R. Ze Hassa B.He va Det Di YeknKetan As ift, min ift eR. bani er

Dierleri yab Ekin lik Arusane leril Ile IleBen Gayrihunak

1- Mescid/ Fatma 360 340 128 30 858Han Mescidi

2- Mlk/Kasm 852 240 252a 50 20b 1.394+Paa Mlk 20

3-Belirsizler Bab:3!. 2.649 100 c iSO 70 20d 2.999+barab 20

YekOn 3.861 680 560 150 40 5.251+40

a: Bad- heva ve resm-i arusane ve crm-i cinayet ve yave ve kagun ve abd-! abk ve kenizek.b: Yonca c: Tablo: I/c'de hnta stnuna baknz. d: Yonca

140

TABLO: S

Ahmet Gne

Sosyal Kurumlar Ye Ky x Gelirlerinin Paylam (I 575'te)

Sosyal Kurumlar Kyx Gelirleri

Sosyal Kurnlar KyS. Dierleri Hasl zel %y Ge1lel %z

i-i a) Bayezid Imareti 19 45,507+760 87.82Bursa'da (Toplu haSlI)

i- i b) brahim Paa ogu 1+2 3.278+3. 35 12.17Mahmud Imareti (Toplu haSli)

znik'te

-I Yekiln 22 48.785+3.895 99.99 55.82

(Toplu has,i)

2- Z a)Ahi Idris Zayiyesi 2+ 1(m) iftlik yer 6.987(a)kalem 41.81i deirmen oplam, 5.6H4.

fark olak vs.

2- Z b)Beta Zayiyesi i 4.321 25.85

2- Z c)fiti(') Ali Zayiyesi i 2.234 13.36

2- Z d)ferra Murad 1 1 iflik yer 1.918+250 12.97

Zayiyesi Bilecik'te

2- Z e)Takiyeddin Paa i i.000(Kalemsi/. 5.98Zayiyesi oplu has,l)

2- Z Yekiln 6+ 1(m) 2 ifilikyer ve 16.710 99.97 17.70

bir deirmen

3-Mescid/fatma Hatun i 4.978 5.27

Mescidi Edirne'de

4-Miilk/Kasm Paa Miilk 3(m)b 4.426+8.000 13.16

(g,liimfnhas,l c)

5-Belirsizler 3 7.580 8.03

YEKN 33+3 94.374 99.98

(m)b (hn haSlllar)

x) Bu meyanda, -yaz konusu ky geliri olan kurumlara ilikin oldugundan- ilgili kylere aitolanlarn haricinde diger baz hasar da yazlmtr. Bundan dolay bunlara -bu adan- kysel

gelirler demek de mmkndr.

y) Ilgili kUrlm iindeki yzde. z) Btn iindeki yzde.

S.: Says. i-i: Imaret. 2- Z: Zayiye. m: MuhtemeL.Bu izelgede, zelligi geregi biri dnda, diger btn karyelere mahsus rakkamlar tarafmdan

taplanm tr.

'I) Biraz nce de belirtildigi zere, yekuna hasl mstakil olarak belirlenmeyen kalemler (ma'aresm-i otlak ve yaylak) dahil olundugundan bir karyenin asl diyani rakkam esas alnmtr.

b) Tck karye gibi yazlm. c) " 'an- zmmiyan- mezbanin, hnta ye air ye gayrihu".

Sosyal Kurumlara Ilikin Ky Gelirleri ve BUllartn Paylam

Pazarlar ve Pazarlk rnler:

141

Pazarlar; bir an iin ekonomik boyutlar bir yana, -hem de yaz konusuekirdek yrede-, zelde, Osman Gazi 'nin hak ve adalet anlaynn; genelde,Osmanl dnya grnn sergilendii ve bu balamda gayr- mslimleringnllerinin fethedildii yerler.

Bu cmleden olarak: "Osman Gazi, Eskiehir'de Ilca yresinde Pazarturgurub etrafun kafirleri hafta pazarna gelb masahatlarn grb giderlerdi.Gah gah Germiyan halkndan dahi kimesneler geli.irdi. ttifak bir gnBiledik'den pazara kafirler gelb ykle bardak getrmilerdi. Ve hemGermiyanlu dahi gelmiidi. Ve bu Germiyanlu'nun birisi bunlarn bir bardanalub hakkn virmeyb, ol kafir dahi geli.ib Osman'a ikayet itdi. Osman Gazi olGermiyan Trkini gelrdb, muhkem let idb kafirlern hakkn alvirdi. Vedahi yasak idb artd kim kimesne Bileck keferesine zulm itmiye. ol kadarad gsterdi ki hatta Bileck keferesinn avretleri dahi pazara gelb pazarlnkendi.iler idb giderlerdi. Osman Gazi'ye itimad- km itmein emn amaniinde olmlard. "SM

Yine; malum ekirdek yre , eski Osmanl yazarlarnn yazdklarndan,kritiksiz olarak karld kadaryla, Osman Gazi'nin "pazar vergisini" ilkrendii yer.

Akas: "Germiyan vilayeti.inden bir kii Osman Gazi'ye gelp eyitdi: "bubazarun bacn bana satun". Osman Gazi eyitdi: "bac ne olur?". Eyitdi: "bazaraher kim yk getrse, andan aka alayn". Osman Gazi eyitdi: "bire kii, bupazara gelenlerde alrnun m var ki bunlardan aka alursun". OLkii eyitdi: buadetdr. Her vilayetde vardur ki padiah in her ykden aka alurlar". Osmaneyitdi: bu tanr buyru ve paygamber kavli midr, yoksa bun her iln padiahkend mi ihdas ider'?" didi. OLkii eyitdi: "evvelden ti.ire-i sultandr". OsmanGazi gazaba gclb eyitd: "yri, ayruk bu arada turma ki sana ziyanum tolunur.Bir kii ki, maln kend eliyle kesb itmi ola, bana ne borcu var ki diy-gan akavire". Bu szi Osman Gazi'den halayk iidecek eyitdilcr. "Ey Han size dahigerekmezsc, bu bazar bekleyenlere adetdr kim bir nesneck virrler, ta kibunlarn emekleri zayi olmya". Eyitd: "nki yle dirsiz, her kii ki bir ykisata, iki aka virsn. Eer satmya, hi nesne virmesn. "59 .

58. M. Ne~r. a.g.k .. s.: 89. Ayrca hkz.: Akpaazade. a.g.k., s.: 22.59. M. Ne~r1. a.g.k .. s.: 1 i I. Ancak, burada, -zayf bir ihtimalolmakla hirlikte-. Islam

tarihinde pazarlarla ilgili baz zel uygulamalara maIlif inceliklerin olabilecegi ded(j~nlnelidir. Ayrca bkz.: Akpaazade. a.g.k .. s.: 28. Karacahisar pazar iin yine bkz.: M.Ner. a.g.k .. s.: 123.

142 Ahmet Gne

Yer yer mtenakz olan bu bilgilerin doruluu ya da yanll bir tarafa,en bata da .ifade edildii zere, Osmanllarn tecelli blgesi olmas hasebiyle,bu yrenin, onlarn ilk pazar faaliyetlerine sahne olmu olmas gayet tabiidir.

te taraftan; tahmin de edilecei gibi, Osmanl Devleti'nde pazaragtrlen rnlerin gelir sahipleriChas mutasamflar, sancak beyleri, timarlsipahiler, vakf ve mlk sahipleri) ve dorudan reticiler olmak zere balca ikimahreci vard.

Gelir sahipleri, tahl, baklagiller ve pamuk gibi baz rnlerin rn ayniolarak almaktaydlar. Toplanan rnlerin nisbetlerinin, zamann artlarna vesahiplerinin stat/pozisyonlarna gre degimekle birlikte ou kez tketimfazlas olduu muhakkaktr.

Reaya ise, ift(lik), bennak(lk), mcerred(lik), deirmen, koyun, kovanvs. 'ye mteallik vergileri nakden demekte ve baz ihtiyalarn haritenkar~lamaktaydl.

Hasl, her iki zmrenin de ellerindeki rnn bir ksmn nakde evirmelerigerekiyordu. te, bu faaliyet gerek ehirlerde ve gerekse krlarda kurulanpazarlarda gerekletirilmekteydi.

Satlk rnlerin en mhim ve mdavim alclar muhtemelen civardakikasaba ve kylerden gelen tacirlerdi. Vergileri "bac- bazar" olarak adlandrlanpazarlar, istihra edilecei cihetle ticari ve sosyal hayatn canlanmas vegeli~mesinde olduka messirdi60.

Bu balamda, pazarlarn, -aksinin pek ok gr~e ve yoruma nclolabilecek nitelikte olduu vurgulanrsa- Osmanl kylerinin btnyle kendikendine yeter iine kapank birimler olmad gereine delalet ettii aikardr.

u safhada, yaz konusu sosyal kurumlara mahsus rnlerin ne kadarnnpazarland konusuna geilebilir. Bunun iin, tahmin de edilecei gibi,kurumlarn yapsal ve ilevsel zellikleri ilc yerlerinin bilinmesi icab eder.

maret, zaviye, mescid vs kurumlarn yaplanma/rgtlenmeleri ve onlarnayni-nakdi gelir kaynaklar ve bunlarn ihtiyalara dayanan tketim alanlar ileilgili (u anda ok speklatif olacak olan) yorumlar bir tarafa; mekan olarak, bukurumlar ile gelir kaynaklarnn birbirlerine yaknl ya da uzaklnn, ikiiktisadi faaliyeti veya olguyu gndeme getirecei ve bunlar etkileyeceibellidir: pazarlarnaclk ve ta~maclk ...

60. Bkz.: A. Gne. a.g.l., s.: 172.

Sosyal Kurumlara Ilikin Ky Gelirleri ve Bunlarn PaylaIm 143

Bu cmleden olarak, gelir kaynaklarnn hemen hemen tamamn temsileden kurumlarn -ok yakn ya da uzak olup olmamalar bir tarafa- nahiyednda (Bursa, lznik ve Edirne'de) bulunmalar dnlmeye deerdir.

Baka bir deyile, kurum-gelir mesafesi veya ilikisi asndan, blgeselnitelikteki ok saydaki zaviyenin61 tersine, iki imaret ile bir mescid,sancaklararaslblgeleraras bir nitelik ve konum tamaktayd. Malum anlamsalerevede, (kaza-i/nahiye-i)Eskiehir ile Karacaehir'deki gelirler -esasenhemen tamam ilkine ait olmak kaydyla- mhim merkeze aktarlmaktayd.Bilindii zere, bunlardan birincisi; Bayezid lmareti'nin yer ald, Osmanllarile mtemayiz denilebilecek olan Bursa, ikincisi; Mahmud lmareti'ninbulunduu, andarllar ile mtebariz denilebilecek olan, lznik ve ncs ise;uzakl sebebiyle vurgulanmas gereken, Edirne' dir.

Akas, ksa mesafeli tamaclk bir tarafa, en azndan uzak yerleregidecek gelirlerin veya rnlerin, zellikle de meyve ve sebze gibi dayankszolanlarn, ayn olarak nakli zor olacandan, bunlarn pazarlanyor, dahadorusu pazarlanm olmas kuvvetle muhtemeldir.

Bu meyanda zellikle Bursa'da olan Bayezid lmareti'nin rnlerinin-miktar ve yzde olarak. okluu ve Edirne'deki mescidin uzakl, hassatenbelirtilmelidir.

Nitekim, KK.54 i ile hemen hemen ayn tarihlerde dzenlenmi olanKK. 145'teki kaytlar da -evredeki dier birimlerdekiler bir kenara- daha ncede atfta bulunulduu vechile, eski bir pazar geleneine sahip olan, Eskiehir ileKaracaehir' de kurulan pazarlarda alm- satm faaliyetlerinin canllna iaretetmektedir. Bu cmleden olarak, her ikisi de "Nahiye-i Karacaehir" czndeolmak zere, Eskiehir nefsindeki, "Bac- bazar- Eskiehir ve resm-i keyl"eilikin 5.2206~ ve Karacaehir nefsindeki "Bac- bazar ve resm-i keyl"e zel3.3006, ile "Bac- bazar- ketan"a ait 50064 rakkamlan vurgulanmaya deerdir

144 Ahmet Gne

Ancak, bu pazarlarda, sadece yaz konusu kurumlara mteallik deil, ayn

zamanda -en azndan, Karacaehir nahiyesinde olduka geni bir rn/retimhinterlandnn varl dnldnde- sipahi ve reayaya mahsus rnlerin

satlyor olmas da hesaba katlmaldr.1i(,

***

Sonu:

Oluturulan/atlan anlamsal erevede, mevkuf karyelerden (esasenM.1575 tarihli, KK.54l'e msteniden, toplam: 33+3(m)b); - hem bunlarnounu oluturmak ve tabiatiyle bu balamda yapsal ve ilevsel zellikleriniima etmek, hem de, gelir kaynakl asndan- sre ierisindeki sreklilikleriilc ne kan, 22 karye imaretlere mahsustur. (Bkz.: Tablo:5). Bunlar, busaydan da anlalaca vechile, gelir miktar ve yzdesi olarak, baz yerlerdeolduu gibi, -burada da- birinci sradadr (48.785+3.895,% 55.82). (Bkz.: Tablo:

5 ).

ncelememizden de anlalaca zere, ad geen gelir kaynaklarndan enbyk pay, dorudan veya dolayl olarak imar-iskan ve ehirlemefaaliyetlerinin yrtlmesine, eitim-retime katk salamaya ynelik olarakve bu dorultuda paradigmann devamn tahdifen, sosyal yardmlama ve

dayanma hizmetlerinin verilmesine ayrlmaktadr.

Bire bir rtp rtmedikleri bir tarafa; hem TT.438 de hem deKK.541 'de 19 karye merhum Bayezid'in Bursa'daki imaretine mahsustur.Bundan da anlalaca zere, imaret gelirlerinin hemen tamam Bayezidmareti'ne aittir (%87.82). (Bkz.: Tablo: 5). Bu yzde, phesiz ki, hem imaretsahipliinde Osmanoullar'nn nderliini, hem de gelir paylamnda enbyk payn sancak dna ( yani Bursa'ya) aktarldn gstermektedir.

3(1 +2) karye ise brahim Paa olu Mahmud'un znik'teki imaretinemahsustur. Daha nceki imaret(Bayezid mareti) hakknda yazlanlardan dakarlaca gibi, iki imaret gelirlerinin ok az (% 12.17) buna aittir.Makalcmize konu olan yrede, daha dorusu Osmanoullarnn beii saylanSultann'nde, andarllarn varln/izini gstermesi dier dikkat ekici bir

noktadr.

66. Bkz.: KK.145. v.: 4fb-79/a.

Sosyal Kurumlara Ilikin Ky Gelirleri ve Bunlarn Paylam 145

te yandan, blgenin zellik vekonumuna iaret eden (nahiye-i) Eskiehirile Karacaehir hattnda ok sayda zaviye bulunmaktayd. Bu durum da,Osmanl Devleti 'nin ekirdei olan bu yrede zaviye ve zaviye eyhlerininhakim ve sekin kurum ve zmreleri oluturduklarna bir kez daha delaletetmektedir. Nitekim, anlamsal erevede, bu yazda ilenen zaviyelerin gelirkaynaklar, 6+1(m) karye, iki iftlik yer ve bir deirmendir. Bunlar, gelirmiktar ve yzdesi olarak ikinci sradadr. Zaviyelerin sralamada ikinci olmas,gelenein birlik ilkesine arpc bir rnek olarak da alglanabilir. Zira zaviyelereayrlan gelirlerin, iraddan iskana, tebli ve ihtidadan ticarete, hatta genelanlamda rehberlie kadar olduka geni bir yelpazede, fevkalade girift birfaaliyet ana veya alanna tahsis olunduuna iaret etmektedir. Ahi drisZaviyesi rneinde gsterildii gibi, ahilerin blgede nfuz sahibi olduklar dabilinen bir gerektir.

Ayrca, mevkuf karyelerden, l'i Fatma Hatun'un Edirne'deki mescidine ;3(m)b' Kasm Paa mlkne; 3' de belirsizlere (bu balk altnda yerverilmekle birlikte, -zellikle TT. 438'deki kaytttan anlald kadaryla-vakf- evlad'a) mahsustur. Gelir miktar ve yzdesi olarak, bunlardan ilki, son(4.978, %5.27); ikincisi, nc (4.426+8.000, %13.16); dieri ise, drdnc(7.580, %8.03) sradadr. (Hepsi iin bkz.: Tablo: 5).

Biraz nce yazlanlardan da anlalaca zere, gelir kaynaklarnn hemenhemen tamamn temsil eden blm namlarna tutulan kurumlar -ok yakn yada uzak olup olmamalar bir tarafa- sancak dnda (Bursa, znik ve Edirne'de)bulunmaktayd. Bu cmleden de olarak, ksa mesafeli tamaclk bir tarafa, enazndan uzak yerlere gidecek gelirlerin/rnlerin zellikle de meyve ve sebzegibi dayanksz olanlarn, ayni olarak nakli zor olacandan, bunlarnpazarlanm olmas kuvvetle muhtemeldir. Nitekim, KK.145teki kaytlar daeski bir pazar geleneine sahip olan, Eskiehir ile Karacaehir' de kurulanpazarlarda alm satm faaliyetlerinin canllna iaret etmektedir..

***

000000010000000200000003000000040000000500000006000000070000000800000009000000100000001100000012000000130000001400000015000000160000001700000018000000190000002000000021000000220000002300000024000000250000002600000027