16. YZYILDA DR-KTSD VE SOSYAL AIDAN KARGI KAZSI*

Ahmet KAN KAL**

1071 Malazgirt Zaferi'ni mtekiben, Anadolu'ya akan Trkler tarafndan ve muhtemelen Emir Dnimend'e bal kumandanlar-dan ankr ve Kastamonu civnnn ftihi Emir Karatigin tarafn-dan 1083-1084 yllarnda fethedilmi olmas cb eden Karg1, tari-h kaytlarda pek zikredilmez. Tarih seyir olarak Dnimendliler, Anadolu Seluklular ve Cndroullan'nn eline gemi olan Kar-g ve civn, Yldrm Byezid zamnnda 1392-13932 ylnda Os-manl hkimiyetine girmi, ancak 1402 ylnda Timur'un glibiyeti ile neticelenen Ankara Sava'ndan sonra, tekrar Cndroullar'na ide edilmitir. elebi Mehmet'in idreye hkim olmasndan sonra, Cndrolu hkmdn sfendiyr Bey'in olu Ksm Bey ile ele-bi Mehmet arasnda bir dostluk vcda gelmi, bunun neticesinde de Cndroullan arzisinden ankr, Kal'ack, Tosya ve muhte-melen Karg, elebi Mehmet'in emri ile sfendiyr Bey tarafndan olu Ksm Bey'e terkedilmitir (1416-1417)3.

Ksm Bey'in hkimiyetinin ankr, Kal'ack ve Tosya hri-cinde Karg'ya kadar uzandn, tahrir defterlerinde geen ve K-sm Bey'in ankr'da in ettirmi olduu imretine, Karg kazs-na bal Yazkilise nm- dier Dereky adl karyeyi vakfetmi

* Bu makale 17-27 Temmuz 1991 tarihleri arasnda Uluslararas 11. orum Hitit Festivali erevesinde dzenlenen ve 26-27 Temmuz 1991 tarihinde gerekletirilen Trk Kltr Tarihi erisinde orum Sempozyomu'nda sunulan tebliin geniletilmi eklidir.

** Ankara niversitesi,Sosyal Bilimler Enstits Tarih Blm Ar. Grv. 1. Daha geni bilgi iin bkz. Hseyin Hsmeddin, Amasya Tarihi, stanbul, 1322,

C. II; J. H. Mordtmann, slm Ansiklopedisi, "ankr" maddesi, C.II, s. 357-359.;Yaar Ycel, Xm-XV. yzyllar Kuzey-Bat Anadolu Tarihi oban-Oullar Candar-Oullar Beylikleri, TTK. Ankara, 1980.; M.H Yinan, Seluklu Devri Trkiye Tarihi I. stanbul 1944, s. 103.

2. Akpaaolu Tarihi, KTB, Ankara, 1985, s.73.; Neri Tarihi, C.I, KTB, Ankara, 1983, s. 154.; Oru Be Tarihi, Tercman 1001 Temel Eser, s. 56.

3. Akpaaolu Tarihi, s. 87-88.; Neri Tarihi, C.II, TTK, Ankara 1957, s.540-541.

226 AHMETKANKAL

Kyler:

16. yzylda ekseriyeti Tre isimler tayan Karg'nn kyleri arasnda drt aded kilise ismi tayan ky mevcuttur. Buralarda Bi-zans dneminden kalma kiliselerin mevcut olduu ve isimlerin de onlara izfeten verildii anlalmaktadr. 16. yzylda Karg'ya ba-l 44 kyden bugn yarya yaknnn isimleri mevcut deildir. Aca-b bu kyler terkedilmi midir yoksa zamanla isimleri deimi mi-dir bunu bilemiyoruz15.

Karg'ya bal kylerin isimleri aadaki ekildedir: Afar Karakilise Acakilise Karaprek Akkaya Kan Arguneh-Arguna Knkz Arklar Kzlsn Bdmca Kurd Gzi Baz Mesdlu Balluca Mora Bavrn Obruk Bedili Ortaluca aykla Ovaluca ehrenbe kz etky Pelidcik evlik Pelitz-Palutz Deirmenz n.d. Karaolan Rnku Deller Sarayck Ezen Sinnz Felikkilise Vrnck Gkdere Yalmansaray Gl Yayclar nal Yazkilise n.d. Dereky Karaboya Zeytnz

15. Bizde yerlemi ve yaygnlam bir kltr politikas olmadndan kylerin isimleri sk sk deitirilmektedir. Bu hareket gerek tarih ve gerekse tarih corafya asn-dan son derece yanltr. Bunun yansra deitirilen ky isimlerinin yerine o kyle hi alkas olmayan isimler verilmektedir. Kayalk yerlerde kurulmu yeillii, deresi ve akar-suyu olmayan yerlere Yeildere, Yeilz, Kurbaal vb. gibi akla ve manta smayacak isimler yaktrlmaktadr.

16. YZYILDA DR-KTSD VE SOSYAL AIDAN KARGI KAZASI 227

Yukardaki kyler dikkate alndnda 1521 ylnda takrb nfs asndan en byk ky: 691 nfs ile Arklar; 586 nfs ile Rnku ve 423 nfs ile Pelidcik kyleridir 1579 tarihinde ise: takrb 1613 nfs ile Rnku; 1236 nfs ile Arklar ve 976 nfs ile Afar kyleridir. Grld zere Pelidcik ky Rnku ve Arklar kynn tersine yerini muhfaza edememitir.

Bu kylerin hslt asndan en bykleri ise: 1521 ylnda 8499 aka ile Rnku; 7210 aka ile Arklar ve 5995 aka ile Pelid-cik kyleridir. 1579 ylnda ise: 10870 aka ile Rnku; 9710 aka ile Arklar ve 8000 aka ile Pelidcik kyleridir. Yine grld zere Pelidcik ky nfstakinin tersine hslt asndan yerini muhfaza etmitir. Hslt deyimiyle vergi gelirleri kastedilmekte-dir.

Yukanda verdiimiz nfsa o kyde bulunan kreki ve m-sellemler de dhildir, ancak bunlarn vergilerinin bir ksm hslt iinde olmayp pdih hslar iinde yer aldndan kylerin hs-ltna dhil edilmemitir. Ounun iin nfsa bakp da hsltn d-k olmasna almamaldr.

Nfs:

Karg, 16. yzylda huddlan dhilinde hibir gayr- mslim yaamayan tammen Trk ve Mslman nfsa ship bir kaza hussiyeti tamaktadr. 1521 tahririnde Karg ehri "Nefs-i Kar-gu"16 diye kaydedilmi dier mahallelerinden bahsedilmemitir. Bu da bize henz o yllarda Karg'nn ok kk bir yerleim birimi ol-duunu gstermektedir. Bu tahrire gre Karg mekezinde 381 kii-nin yaamakta olduu ortaya kmaktadr. Yine 1521 ylnda nfsun ekseriyeti kylerde bulunmakta olup toplam 44 kyde tak-riben 7325 kii yaamaktadr17.

1521 ile 1579'a kadar aradan geen 58 yllk dnemde Kar-g'nn nfsu bir misli artm, en ok nfs art ehrin merkezinde vukbulmutur. Ayrca bu ylda Karg ehri, Nefs-i Karg, Cmi-i Kebr, mm Be ve Hac lys adl drt mahalleye taksm edilmi-

16. BA TT 100, s.386. 17. Yukarda verdiim rakamlar takrb rakamlar olup defterlerde hne diye kayde-

dilenler 5 rakam ile arplm, mcerred ve mu'f diye kaydedilenler ise tek kii olarak deerlendirilmi ve bylece nfsun bulunmas yoluna gidilmitir. 1521 tahririnde Karg merkezinde 70 hne, 31 mcerred, kylerinde ise 1362 hne, 493 mcerred ve 22 mu'f kaytldr. 1579 tahririnde ise Karg merkezde 177 hne, 124 mcerred, 16 mu'af; kylerin-de 2660 hne, 1449 mcerred ve 30 mu'f kaydedilmitir.

228 AHMETKANKAL

tir18. Bu mahallelerin nfs bakmndan en kalabalk olan 346 nfs ile Hac lys mahallesidir. Bu dnemde Karg'nn merkez nfsu % 169'luk bir art gsterek takriben 1025'e ulamtr. Yine kylerde yaayan nfs da % 100'n zerinde bir art gstererek 14779'a ulamtr. 1579 ylnda dikkati eken bir nokta dier Ana-dolu ehirlerinde olduu gibi bekr nfstaki arttr.

Daha nce de bahsettiimiz gibi en fazla nfs Rnku ve Arklar kynde bulunmaktadr.

Toprak Tasarrufu:

16. yzylda Karg kazsnda yaayan reynn elinde tuttuu ve ziratle megl olduklar topraklara bakacak olursak; 1521 yln-da 45 ift, 335 nm ift ve 345 ekinl bennk eklinde olduu gr-lr. 1579 ylnda ise ift ve nm ift saysnda bir azalma sz konu-su olup, ift'in drtte birine tekbl eden ve "zivle-zevle" diye adlandrlan bir toprak paras kaydedilmi ve ekinl bennk say-snda da art olmutur. Bilindii gibi ekinl bennk kendi geimini temin edecek kadar nm iftten az miktrda toprak parasn ileyen raiyyete denirdi. Buna gre 1579 ylnda 21 ift, 439,5 nm ift, 183 zevle ve 362 ekinl bennk kaytldr. Bu rakamlar da topran giderek paralandn ve btnln muhfaza edemediini gs-termektedir.

Karg kazs, eltik alanlar hri brakld takdirde zirat ya-plabilir toprak asndan ankr Sanca'nn en az topraa ship kazsdr.

Karg kazsnda 1521 ylnda 1 zemet, 10 tmar mevcutken bu rakam 1579 ylnda 34 tmar saysna ulamtr. Siphlerin isimle-ri ve ne kadarlk miktar tasarruf ettikleri metnin sonunda tablo III de gsterilmitir.

Baclk ve Meyvecilik: Ktip elebi, Karg'dan "iyi ayvas ve ok zm olur" diye

bahsetmektedir19. Tahrir defterlerine baktmzda gerekten de baclk ve meyveciliin Karg'da epey ileri derecede olduu grl-mektedir. Hatta Karg ba, bostan ve meyvecilik alannda ankr

18. TKGM KKA 81, v. 177b-178b. 19. Ktip elebi, Cihnnm, s. 647.

16. YZYILDA DR-KTSD VE SOSYAL AIDAN KARGI KAZASI 229

Sanca'nn on kazs iinde Tosya ve Kal'ack'tan sonra nc s-rada gelmektedir.

Defterlerde "r- ba", "r- bostan", "r- meyve", "r- ceviz", "r- bdem", "r- soan" ve "r- sarmsak" adl altn-da toplanan vergi ne kadarlk bir istihsl yeknundan alnmaktayd bunu tespit etmek hayli zordur. Bu sebeple Karg'da yetitirilen mahsln istihsl yeknunu deil de bunlardan toplanan verginin aka olarak deerini vereceiz. r- meyve tabirinin ierisine Karg'da hangi tr meyvelerin dhil olduu da kesin olarak belli de-ildir.

Defterlerde ba, bostan ve meyveden alman vergiler birlikte kaydedildiinden, toplanan verginin ne kadar ba, ne kadar bostan ve ne kadar da meyveden alnmaktayd bunu kesin olarak tespit et-mek g olduundan her nden alnan vergiyi birlikte verdik. Buna gre 1521 ylnda ba, bostan ve meyveden alnan vergi 10295 aka iken 1579 ylnda %171'lik bir artla 27938 akaya ulamtr. 1521 ylnda en fazla baclk Arklar kynde yapl-maktayken 1579 ylnda nal kynde yaplmtr.

Cevizden alnan vergi ilk tahrirde 373 aka iken ikinci tahrirde %61'lik artla 601 akaya; bdemden alnan vergi ise ilk tahrirde 240 aka iken ikinci tahrirde %73'lk artla 417 akaya ulamtr.

Soandan alnan vergi 99 aka iken %96 artla 195 aka, sa-rmsaktan alnan vergi ise ikinci tahrirde 524 aka olarak gerekle-mitir.

Grld zere en yksek art ba, bostan ve meyve vergi-sinde olmutur. 1521 ylnda yetitirilmeyen sarmsak 1579'da ye-titirilmitir. Ceviz aac says ise kaz dhilinde ilk tahrirde 186 iken ikinci tahrirde 300'e ulamtr20.

Pazar ve letmeler:

Bir yerde pazar kurulmasnn art ne o yerin nfs durumuna ve ne de idri birimin merkezi olma hussiyetine ship bulunmas-na bal deilse de yine de pazarlar, ehri tamamlayc bir hussiyete shiptirler.

20. BA TT 100 numaral defterin Karg nhiyesi'ndeki kaytlara gre her ceviz aa-cndan iki aka resm alnmtr. Buna gre toplanan ceviz resmini ikiye blerek kazdaki ceviz aac saysn tespit etme yoluna gittik.

230 AHMETKANKAL

Karg'nn merkezinde kurulan parazn yllk geliri 1521 ylnda 600 aka21 iken nfsun art gstermesiyle birlikte gelir de 1579 ylnda 2000 akaya ulamtr. Bu gelir Karg Cmii'nin vakfdr22.

Karg merkezinde kurulan pazardan baka kz kynde de pazann kurulduu anlalmaktadr. Bu pazann geliri ise daha dk olup yllk 300 akadr23. Pazann kurulduuna dir kayt 1579 tah-ririnde mevcuttur.

Son tahrirde Karg'da bir boyahnenin olduu kaytldr. Geliri pdih hslan iinde yer alan boyahnenin yllk geliri 500 aka-dr24. Boyahnenin hricinde Karg'da herhangi bir iletmenin varl-na dair kayt mevcut deildir.

Pazarlarda satlan mallardan alnan vergileri metnin sonunda vereceimiz "r ve Resmler" ksmnda bulmak mmkndr.

Hububat retimi:

16. yzylda Karg'da ekseriyetle hubbat retimi yaplm, bu-na mukbil bakliyt retimi hi yaplmamtr. Hubbtta ise bu-day, arpa ve cz' miktrda dan retimi gerekletirilmitir. Karg, her iki tahrirde de ankn Sanca'nn en az hubbt retimi yap-lan kazs durumundadr. Bu da tammen tabi artlar ile alkaldr.

* v 1521 ylnda 1044917,5 kg olan buday retimi, 1579 ylnda

%21'lik bir art gstererek 1274384 kg a ulamtr25. Her iki tah-rirde de en fazla buday Pelidcik kynde retilmitir.

r

Arpa retimi de hemen hemen buday ile ayn dzeydedir. 1521 ylnda takriben 981085 kg olan arpa retimi, 1579 ylnda %25'lik bir art gstererek 1231282 kg a ulamtr. Grld zere arpa retimindeki art buday retimindeki arta nazaran daha fazladr. Her iki tahrirde de en fazla arpa retimi Anklar k-ynde yaplmtr.

21. BA TT 438, s.738. 22. TKGM KKA 578, v,127a. 23. TKGM KKA 81, v. 182b. 24. TKGM KKA 274, s.2. 25. ankn sancanda dolaysyla Karg kazsnda hubbttan alnan r miktr 1/

8'dir. Kazda retilen hubbt miktnn tespit etmek iin alnan r 8 rakam ile arpa-rak istihsl yeknunu bulduk. Defterlerdeki kaytlar md hesb ile tutulduundan 1 md=20 Kile, 1 Kile=25,656 kg hesbndan hareketle de retilen hubbatn kg olarak de-erini tespit ettik.

16. YZYILDA DR-KTSD VE SOSYAL AIDAN KARGI KAZASI 231

Dar ise 1521 ylnda takriben 35918 kg retilmi ancak 1579 ylnda dan retimi yaplmamtr.

Her ne kadar nfstaki art %100 olsa da hubbt retiminde-ki art %25'ler dzeyinde kalmtr.

Deirmenler:

Hubbt ile alkal olduundan deirmenlerden de bahsetme-den geemeyeceiz. Grld kadaryla Karg kazsnda iki nev'i deirmen mevcuttur. Bunlar tahl retimi yaplan yerlerde su veya hayvan gcyle alan ve tahl ten deirmenler ile eltik reti-mi yaplan yerlerde eltiin kabuundan aynlmas iinde kullanlan ding deirmenleridir. 1521 ylnda Karg kazsnn 18 kynde bu-lunan 32 aded tahl ten deirmenden 1102 aka, 1579 ylnda ise 15 kynde bulunan 58 aded deirmenden 1435 aka vergi tah-sil edilmitir26. Grld gibi ikinci tahrirde deirmen bulunan ky saysnda azalma olmusa da deirmen saysnda art sz ko-nusudur. ki aded ding deirmeninden ise 40 aka vergi tahsil edil-mitir. Deirmen adedindeki art gerek nfus ve gerekse hubbt retimindeki artla paralellik arzetmektedir.

eltik retimi:

16. yzylda Tosya kazs da dhil olmak zere ankn Sanca-'nda eltik zirati sdece Karg kazsnda yaplmaktadr. Toplam retimin miktn hakknda maalesef malmt shibi deiliz. Yalnz defterlerde kaydedildiine gre gerek 1521 ylnda gerekse 1579 ylnda pdih hss iin ekilen teltik tohumu 350 md27 yani 179592 kg dr. Bu dnemde eltik bire ka vermektedir ve istihsl yeknu nedir bilemiyoruz. 1521 ylnda Afar, Bedili, ehrenbe ve Rnku kylerinde 130 eltik hnesi tarafndan yaplan eltik zi-rati 1579 ylnda yukandaki kylere ilve olarak evlik ve Kurd Gz adl kylerin de itirkiyle alt kyde 392 eltik hnesi tarafn-dan yaplr hle gelmitir. eltik hnesi saysndaki %200'lk arta nazaran ekilen eltik tohumu yine 350 mdde kalmtr.

Pdih hss hricinde Karg merkezinde ve Rnku kynde ekilen eltikten alnan r yani vergi miktn 1521 ylnda 8000 ak-

26. Deirmen resmi yahut resm-i syb, dier sancaklarda olduu gibi her aya 5 ak-a olarak tespit edilmitir.

27. BA TT 100, s.428; TKGM KKA 81, v. 21 lb.

232 AHMETKANKAL

a 1579 ylnda ise 6514 akadr28. Alnan r miktn 1/8 olduina gre yetitirilen eltiin aka olarak deeri ilk tahrirde 64000 aka, ikinci tahrirde ise 52112 akadr, ancak bu ka kg a tekbl etmek-tedir bilemiyoruz.

Pamuk (Penbe) retimi: Karg, ankr Sanca dhilinde ankr, Kal'ack ve Keskin

kazlan ile birlikte pamuk retimi yaplan drt kazdan birisidir. Hem de 1521 ylnda tm sancak retiminin % 82'sini, 1579 ylnda ise %50'sini gerekletirmitir. Her ne kadar Karg kazsnda 1521 ylnda 3119 kg olan pamuk retimi 1579 ylnda 6193,5 kg a erie-rek %98,5'luk bir art gstermise de Keskin kazsnda Kzlrmak boylarnda yaplan pamuk retimi ile umm yekn iindeki yzde-ki d arzetmitir29. Her iki dnemde de en fazla pamuk retimi nal kynde yaplmtr.

Hayvanclk: Tahrir defterlerinde resm-i ganem veya det-i anm eklinde

kaydedilen vergi, kelimenin mns itibriyle koyunlardan alnan vergiyi ifde etmektedir. Ancak koyundan baka byk ba hayvan olarak kara sr ve su srnn yetitirilmekte olabilecei de gz-den uzak tutulmamaldr. Hatt Karg'nn Kzlrmak'a snr bir kaz olduu gznnde tutulursa su srnn yetitirilmekte olduu kuv-vetle muhtemeldir. Bunun yannda bilhassa topraklarn ilemek maksadyla ifti-kyllerin kara sr veya kz yetitirecekleri de gyet tabidir. Ancak defterlerde byk ba hayvanlarn yetitiril-mekte olduuna dir herhangi bir kayt mevcut deildir.

Hayvanclk bilindii zere yaygn olarak ky civnnda geici olarak ikmet eden veya o kyn zerine yazlm, pdih hslar-na tbi, konar-ger teekkller tarafndan yaplmaktadr. Ancak bu Karg kazsnda bahsedildii ekilde deil de kyller tarafndan yaplmaktadr.

28. 1521 ylnda bu rakamn 4000 akalk ksm Karg merkezinden (BA TT 100, s.386) geriye kalan 4000 akalk ksm ise Rnku kynden tahsil edilmitir (Ayn def-ter. s.388-389); 1579 ylnda ise yine 4000 akalk ksm Karg merkezinden (TKGM KKA 81, v,179a), geriye kalan 2514 akalk ksm ise Rnku kynden tahsil olunmu-tur.. (Ayn defter, v. 187a-187b).

29. BA TT 100, s.441, 443-444 ve dier sahifelerdeki kaytlara gre pamuun okka-s 12 aka olarak kaytldr. Alnan r miktn kaydedilirken hem okkas hem de aka ola-rak deeri yazlmtr. Okka'y 1,2828 kg alarak bunun kg olarak karln bulma yoluna gittik.

16. YZYLDA DR-KTSD VE SOSYAL AIDAN KARGI KAZASI 233

Knn hkmlerine gre resm-i ganem iki koyuna bir aka-dr30. Bu hkm gznne alnarak, anm resmi yeknundan hare-ketle Karg kazs dhilinde yetien koyun adedi takriben 1521 y-lnda 11592'dir. Bu rakamn 1579 ylnda 30000 civnnda olmas muhtemeldir31.

Koyun yetitiriciliinin yansra arclk da Karg kazasnda ol-duka yaygn grnmektedir. Tahrir defterlerinde "r- kovan", "r- petek", "resm-i kvvre", "resm-i asel" ve "resm-i zenbriye" gibi muhtelif isimler altnda zikredilen ve reynn elin-de bulunan an kovanlanndan veya mahslden yani baldan alnan bu vergiyi biz kovan bana iki aka olarak aldk32. Buna gre 1521 ylnda Karg kazsnda 918; 1579'da ise 2363 adet kovan mevcuttur. Aradan geen 58 yllk dnemde kovan saysnda da %157'lik bir art olmutur. Anclk hayvancla nazaran daha yay-gndr. lk tahrirde 35 kyde yaplan anclk ikinci tahrirde Kar-g'nn hemen btn kylerinde yaplr hle gelmitir.

Vakflar:

ehirlerin byyp gelimesinde mhim rol olan vakf mes-seseleri bakmndan Karg kazs 16. yzylda olduka fakir grn-mektedir. Merkezde bulunan bir cmii, kylerinde bulunan mes-cid, bir trbe, drt zviye, bir eme ve Kzlrmak zerinde bulunan bir kprs belli bal hayr messeseleridir.

Zviyeler muhtemelen Anadolu Seluklulan veya beylikler d-neminden kalmadr. Ancak cmi ve mescidler Osmanllar dnemi-ne mi yoksa nceki dnemlere mi ittir bu konuda herhangi bir fi-kir ileri srmek isbetli olmayabilir. Hangi dneme it olursa olsun Osmanllar buralan aldklannda mevcut olan btn messeselerin vakf artlann kabl ve vakfiyelerine gre de idmelerini temn ey-lemilerdir.

30. ankr sanca knnnmesinde resm-i ganem kaytl deilse de biz Anadolu Eyleti'nin dier sancaklarnda olduu ekilde koyun resmini iki koyuna bir aka olarak aldk.

31. 1521 tahririnde resm-i ganem siphilere tmar kaydedilirken 1579 tahririnde p-dih hss ierisinde yer almtr. Pdih hssnda kaytl bulunan det-i anm tm san-can yeknu olup kazlarn hissesine den miktr belli deildir. Bu sebeple Karg kaz-snn hissesine den miktr tammen tahminidir.

32. Kovan resmi de kaytl olmayp dier sancaklarda olduu ekilde kovan bana iki aka olarak hesap edilmitir.

234 AHMETKANKAL

Cmi-i erf: ehrin merkezinde Cmi-i Kebr mahallesinde bulunan bu cmi, ne zamn ve kim tarafndan in ettirilmi bilemi yoruz. Ancak 1530 tarihinden nce in edilmi olduu ikrdr. Bc- bzr- Karg'nn tamm ve Mora kynde bulunan iftlik yer ile bir deirmen gelirinin yans cmiin vakflanndandr33.

Karakilise Ky Mescidi: 1530 tarihinden nce in edilmitir. Mora kynde bulunan iftlik yeri ile bir deirmen gelirinin ya-ns mescidin vakfdr34.

Mora Ky Mescidi: 1530 tarihinden nce in edilmitir. Ts adl bir hayr shibi Mora kynde bulunan 33 mdlk yerini mes-cidin immetine vakfetmitir35.

Arguneh-Arguna Ky Mescidi: Bu mescid de 1530 tarihin-den nce in edilmitir. Mehmed Bey adl birisi nm iftlik yerini mescide vakfetmitir36.

Bunlardan baka evlik ky immna Hac elebi adl biri bahesini vakfetmitir. Ancak bu kyde mescid var mdr yok mu-dur bilemiyoruz.

eyh Kocal-Kodal Zviyesi: Karg'ya bal Mora kynde bulunan bu zviyeyi isminden de anlalaca zere eyh Kocal Kurmutur. Ayn kyde bulunan iki iftlik yer zviyenin vakfdr37.

eyh Hac Zviyesi: Karg'ya bal Bavrn kynde bulunan bu zviyeye ayn kyde bulunan bir iftlik yer ile bir deirmen vak- ' fedilmitir38.

eyh Aydn Zviyesi: Bu zviye muhtemelen Karg'ya bal Palutz kynde bulunmaktadr. "Cndrolu Ksm Be'den mu-kanernmesi varimi" kaydna bakarak bu zviyenin 1450 yllann-

33. BA TT 438, s.738.; BA TT 291, s.245.; TKGM KKA 578, v,127a. 34. BA TT 438, s.738.; TKGM KKA 578, v. 125a. 35. BA TT 438, s.738.; BA TT 291, s.245.; TKGM KKA 578, v,124b. 36. BA TT 438, s.739.; BA TT 291, s.247.; TKGM KKA 578, v,126a. 37. BA TT 438, s.738.; BA TT 291, s.244.; TKGM KKA 578, v,125a. 38. BA TT 438, s.738.; BA T 291, s.245.; TKGM KKA 578, v,126a.

16. YZYILDA DR-KTSD VE SOSYAL AIDAN KARGI KAZASI 235

da faaliyette olduu anlalmaktadr. Ayn kyde bulunan on md-lk yer ile bir deirmen zviyenin vakfdr39.

Elvn elebi Zviyesi: Bugnk Mecitz ilesinde bulunan Elvn elebi zviyesi ile ayn zviye midir belli deildir. yet ay-n zviye olsayd Mecitz o zaman ki ankr Sanca snrlarnn dnda kalp Zile'ye bal olduundan muhakkak srette "der liv-i mim veya der kaz-i mim" ibresi kaytl olurdu. ankr Sanca dnda herhangi bir hayr messesesine yaplan vakflarn muhak-kak srette nerede olduu ankr evkf defterlerinde kaytldr. Buna gre biz bu zviyenin ayr bir zviye olduunu sylyoruz ancak kat' olarak hangi kyde bulunduu tespit edilemediinden muhtemelen Palutz ky civarnda olabileceini ifde ediyoruz. Palutz kyne bal artvrn mezraasnda mdlk yer zvi-yenin vakfdr. Ayrca eyh Ltfullah elebi, ky civnnda bir de-irmen ile Bayndr kynde bir bahe satn alp zviyeye vakfet-mitir40.

Mehmed Be veled-i smail Be Trbesi: Karg'ya bal nal kynde bulunan bu trbeye ayn kyde bulunan bir iftlik yer vak-fedilmitir41.

Kzlrmak-Kazlcarmak Kprs: Muhtemelen bugn ismi mevcut olmayan Karg'ya bal Arguneh-Arguna kynde bulun-maktadr. Ad geen kyden Seyd Fakh ve Murad veled-i brahim Kpry in etmiler ve ankr'ya bal abanz kynden bir miktr yer satn alp kprnn rakabesine vakfetmilerdir. Bundan baka Yahya Fakh adl biri Zeytnz kynde bulunan bahesini ve Resul adl birisi de vakfettii ba bahsndan yzelli akann ribhini kprnn meremetine sarfolunmak iin vakfetmilerdir42.

Yukandakilerden baka Mehmed veled-i smail ve Kzl adl ahslar ellerinde duta geldikleri nm iftik yerlerini tark-i mm zerinde vaz' olunan emeye su getirmek ii vakfetmilerdir43.

39. BA TT 438, s.738.; BA TT 291, s.247.; TKGM KKA 578, v,126b. 40. BA TT 438, s.739.; BA TT 291, s.249.; TKGM KKA 578, v,126b. 41. BA TT 438, s.738.; BA TT 291, s.244.; TKGM KKA 578, v,125b. 42. BA TT 438, s.739.; BA TT 291, s.248.; TKGM KKA 578, v,127a. 43. BA TT 438, s.739.; BA TT 291, s.247.; TKGM KKA 578, v,126a.

236 AHMETKANKAL

r ve Resttiler:

Karg kazsnda alnan r ve resmler hakkndaki malmt TKGM KKA 81 no'lu defterin ba ksmnda bulunan ankr San-ca Knnnmesi'nden elde ettik. Dier baz sancaklardan olduu gibi her kazda ayn bir r ve resm tayin ve tespit yerine yalnzca pazarlarda satlan (ankr, Tosya ve Kal'ack pazarnda) kle ve criyelerin fiyatlar hari, dier btn r ve resmler sancan ta-mm iin ayn ekilde tayin ve tespit edilmitir. Aada Karg ka-zsnda retilen mahslden alnan rn nakid olarak deerini ve dier resmleri knnnmede getii ekliyle, knnnmede yer al-mayanlar ise kaytlardan kardmz ekliyle vereceiz. ankr sanca ve dolaysyla Karg kazsnda hubbat ve bakliyttan al-nan r miktn 1/8 olarak tespit edilmitir.

r- Buday, Arpa ve Erzen-Dan: Knnnmede defter-i 'Atikde kasabt ve kurda her stanbul kilesi budaya beer arpaya ise er aka narh tayin olunduu ve yine narhn ayn ekilde tayin olunduu ifde edilmektedir. Dardan ise bahsedilmemekte olup bunu biz defterden kilesi iki aka olarak tespit ettik. Ancak defter-i 'atk olarak 1521 tahriri esas alnacak olursa ifdelerde tezat meyd-na gelmektedir. nk 1521 tahririnde budayn kilesi drt, arpa-nn kilesi ise iki akadr. Yukarda ifde edildii gibi budayn kile-si be, arpann kilesi ise aka deildir. Buna gre 1521 ile 1579 tarihleri arasnda bir tahririn daha yapld ortaya kmaktadr. Ay-rca vakf defterleri arasnda tantm olduumuz BA TT 291 numa-rada kaytl bulunan defterin bir de mufassalnn bulunmas icb ederdi. 1555 tarihli bu evkf defterine bakarak bu tarihte bir tahri-rin daha yapldn sylemek mmkndr ancak bu tahririn ne mu-fassal ne de icmli mevcut deildir.

r- Ba: Knnnmede "defter-i 'atkde Tosya ve Kargu ka-dlklarnda balarn r alndktan sonra resm-i zemn deyu hilf- emr aka dah alnurimi hilf- knn alnan resm ref olunmak fer-mn olunman bu defa defter-i cedde balardan fakat r kaydo-lundu r alndkdan sonra minba'd resm deyu dah nakd aka ta-leb olunmaya ve alnmaya" denilmektedir.

r- Penbe-Pamuk: Pamuk hakknda knnnmede herhangi bir hkm yoktur ancak defterlerden pamuun okkas oniki aka olarak tespit edilmitir.

16. YZYILDA DR-KTSD VE SOSYAL AIDAN KARGI KAZASI 237

r- Girdgn-Ceviz: r mahslden deil de aacndan aln-mtr. Her ceviz aacndan iki aka r alnmtr.

r- Bdem: Cevizin tersine r aatan deil mahslden yani bdemin meyvesinden tahsil olunmutur. Defterlerde bdemin kilesi on aka olarak kaytldr.

r- Kovan: Knnnmede r- kovan hakknda herhangi bir hkm mevcut deildir. Dier sancaklarda olduu ekilde ko-van rn kovan bana iki aka olarak hesap ettik.

r- eltk: eltik hakknda da hkm olmayp "... ve el-tkcilerin det ve mu'tdlan tebdil ve tagyr olunmamdr ekegel-dikleri tohm temm ekb kadmden olgelen 'detleri zere 'amel oluna" denilmektedir.

Resm-i ift, Nm ift, Bennk ve Caba: Defter-i 'atkde btn ift elliyedi, nm ift ise onun yars yani yirmisekizbuuk aka ola-rak tayin olunduktan sonra her kyde ne kadar btn ift varsa ift bana zev'id diye beer, nm iftten ise aka daha alnrm. Son tahrirde ise zev'id diye kaydolunan beer ve er aka ref olunmutur.

ankr sancann ift resmi Anadolu eyletinin dier sancak-larnn ift resminden fazla olduundan ne defter-i 'atkde ne de ce-ddde mcerredlere resm takdr olunmamtr.

Ekinli bennktan her iki tahrirde de onsekiz aka tahsil olun-mutur. Caba bennk resminde ise iki tahrirde farkllk mevcuttur. lk tahrirde on aka alnrken Anadolu eyletinin dier sancakla-rnda oniki aka caba bennk resmi tahsil olunduundan fazla olan bir aka son tahrirde ref olunmutur.

Resm-i syb: Dier sancaklarda olduu ekilde her deir-menden ayda be aka resm alnmtr.

Resm-i Yaylak: Mirlivya resm-i yaylak iin revgan- sde, i-ek ve ganem kaydolunup fazla para- teklf olunduundan bunun ref olunup defter-i ceddde resm-i yaylak iin 'atkde ta'yn olunan kymetleri mikdn nakid aka kaydolunmutur.

Adet-i Detbn: Baz kazlann detbnsi mirlivya hsl ya-zlmakla reyya zorluk ektirildiinden her kyn detbnsi o k-yn siphsine hsl yazlmtr.

238 AHMET KANKAL

Bc- Bzr: Pazar bcn knnnmede getii ekliyle aldk: "...ve bzra gaile gelp satlsa her mdde bir kile alnur kul ve c-riye ve at ve katr ve sr satlsa iki aka by'den ve iki mteriden alnur sr boazlanub satlsa iki aka alnur yazl kasap koyunu getrb boazlayup satsa iki koyuna bir aka alnurimi kemkn vech-i merh zere defter-i cedide kayd olund ve kadmden tara-dan koyun getrb satan kasabdan dhi iki koyuna bir aka alnmak mu'td iken hliyen koyun bana birer aka alnur ve at ve katr ve merkeb ykile satlan ya zm ve elma ve armud ve kiras ve sa'ir meyve yknden bir aka alnmak mu'td iken hliyen ta akas deyu muhtesip tarafndan dah bir aka alnur ve dkknlardan ta-ra oturub me'klt ksmndan ehl-i sk her ne satarsa sergi resmi deyu kadmden iki pul alnmak mu'td iken hliyen yarmar aka alnur ve taarck ve torba ile drt vukiyye yn ve tiftik getrb satanlardan nesne alnmak mu'td deil iken hliyen zulmen birer mikdr yn ve tiftik alnur ve ayada durub cz' bez ve keten sa-tanlardan muhtesib arun akas ve ykle gelen meyvadan ta aka-s deyu zulmen aka alub zulm ider deyu Mevln Kengn Kads Muslihddin virdi bc ahvline mte'allk hccet dergh- mu'allya 'arz olundukda knn- kadm ri'yet olunub... hdis olan zulm ve bid'atler ref olunmak fermn olunman ber mceb-i fer-mn- 'l kadmden ve sergi resmi kadmden alnugeldi ze-re iki pul alna kirpas ve yn ve tiftik yknden iki aka alna yn yzb satandan krk akada bir aka alnur Esir bcndan gayr liv-y mezbrda vki' olan bzrlann s'ir husslarda alnan bc nefs-i Kengr bznnda alnan bc gibidir".

r- meyve, bostan soan ve sarmsak hakknda hkm bu-lunmayp bunlarn tespiti de olduka gtr.

Netice:

Karg, 16. yzylda ankr Sanca'nn on kazsndan birisi olup merkezdeki drt mahellesi ve krkdrt ky ile birlikte tam-men Trk ve Mslmn bir nfusa shiptir. Kyleri ekseriyetle Devrez ay ve Kzlrmak boyunca teekkl etmitir. Kyleri iin-de sdece drdnde kilise ismi bulunup dierleri Trke isimler ta-maktadr. Bunlardan ancak yansnn ismi 16. yzylda olduu ekliyle bugne ulamtr.

Zirat yaplabilir toprak asndan olduka az bir arzye ship bulunan Karg, eltik alanlan hri brakld taktirde ankn San-ca'nn en az topraa ship kazs durumundadr. Bu sebeple

16. YZYILDA DR-KTSD VE SOSYAL AIDAN KARGI KAZASI 239

hubbt retimi de fazla deildir. Baclk ve meyvecilikte ise hubbtn tersine olduka zengindir.

Tosya'nn da iinde bulunduu ankr kazalar iinde eltik zirati sdece Karg'da yaplmaktadr. ankr Sanca pamuk reti-minin 1521 ylnda % 82'sini, 1579 ylnda ise %50'sini gerekle-tirmitir. Hayvanclk alannda ise daha ok koyun yetitiricilii ve arclk yayndr.

Merkezde ve kz kynde kurulan iki pazara shiptir.

Kaz dhilinde vakf eseri olarak bir cmi, mescid, bir tr-be, drt zviye, bir eme ve Kzlrmak zerinde bulunan bir kp-rs mevcuttur.

1520 ylnda bir zemet on tmar mevcutken bu rakam 1579 y-lnda otuzdrt tmar saysna ulamtr.

Kaznn vergi geliri 1521 ylnda 168539 aka iken 1579 yln-da 215107 aka olarak gereklemitir.

TOBLO I. KARGI MAHALLELER VE NFS DURUMLARI

MAHALLELER HNE MCERRED MUF

1521 1579 1521 1579 1521 1579

Nefs-i Karg 70 20 31 6 - 14

Cmi-i Kebr - 48 - 36 - -

mm Be - 51 - 27 - 1

Hac lys - 58 - 55 - 1

YEKN 70 177 31 124 - 16

TABLO II. KARGI'YA BALI KYLERN NFS VE HSILTI

KYLER 1521 TAHRRNE GRE 1579 TAHRRNE GRE KYLER

Nev'i Hne Mcerred Mu'af Hslt Hne Mcerred Mu'f Haslat

Afar (k 66 17 - 1724 178 82 4 3600 Acakilise t 38 10 2 4143 47 27 - 4600 Akkaya (Hsl Mesdlu ile) t + + + + 27 18 - -Arguneh-Arguna tv 34 18 - 1490 37 24 - 2910 Arklar tm 129 44 2 7210 228 95 1 9710 Bdmca t 34 10 - 2881 44 17 - 3500 Baz t 34 3 1 2336 27 11 - 3300 Balluca t + + + + 8 7 - 400 Bavrn IV 6 - - 729 9 2 - 1000 Bedili tk 52 22 - 2818 148 35 1 3400 aykla tv 12 3 - 1228 28 12 - 2924 ehrenbe tk 18 - - - 73 17 - 1518 etky t 21 7 - 1517 35 16 - 2430 evlik tkmv 58 36 - 1755 147 53 1 4549 Deirmenz n.d. Karaolan t 50 13 - 4621 98 62 - 7359 Deller t 10 1 - 1054 29 20 - 1820 Ezen tv 26 8 - 2036 47 46 - 2500 Felikkilise ( 21 7 - 2479 35 27 - 3800 Gkdere V 25 7 - 1409 54 41 1 2444 Gl t 8 1 - 742 15 15 1 1000 nal tv 37 20 - 3812 73 30 3 6600 Karaboya t 14 5 - 1267 42 39 1 2000

(: Tmar Ky v: Vakf Ky m: Msellem Ky k: Kreki ky +: Tahrirde olmayan ky

TABLO II. KARGI'YA BALI KYLERN NFS VE HSILTI

KYLER 1521 TAHRRNE GRE 1579 TAHRRNE GRE

Nev'i Hne Mcerred Mu'af Hslt Hne Mcerred Mu'f Haslat

Karakilise tv 61 30 8 3316 117 116 2 5500 Karaprek t 20 7 - 1417 39 36 - 2000 Kar (Hne ve hsl Mesdlu ile) t + + + + Knkz (hsl Baz ile) ( 7 5 - 606 8 - -Kzlsin I 9 - - 650 10 5 1 800 Kurd Gz tk 15 4 - 500 18 4 - 1000 Mesdlu (ve Kar) t 69 13 1 5150 91 45 - 7250 Mora tv 41 15 - 1848 66 73 5 4666 Obruk t 24 4 - 1787 15 9 - 2000 Ortaluca t 25 9 - 2059 56 54 1 3000 Ovaluca t 35 19 1 2987 58 29 1 3300 kz im 43 32 3 2732 83 81 - 5950 Pelidcik tm 79 26 2 5995 118 54 - 8000 Pelitz tv 39 12 - 2058 36 27 1 3260 Rnku tkmv 108 46 - 8499 306 80 3 10870 Sarayck t 12 5 1 885 27 14 - 2000 Sinnz tv 11 4 - 1730 22 8 - 1500 Vrnck t 29 11 1 2568 62 43 1 3900 Yalmansaray t 4 4 - 339 13 15 - 1000 Yayclar tm 17 7 - 947 25 27 1 1350 Yazkilise n.d. Dereky V 9 4 - 704 28 12 - 791 Zeytnz t 12 4 - 1237 33 21 1 1700

YEKN 1362 493 22 93265 2660 1449 30 141251

><

c N

P O > 5' >> S, 5? H E3' >> O

M O C/5 <

> r > n

50 O

TABLO III.

1520 TAHRRNE GRE 1578 TAHRRNE GRE

Tmar Beyinin Ad Hsl Tmr Beyinin Ad Hsl

1 Zemet-i benm- Necib veled-i Hzr Be 15723 1 eyh 8300 2 lys 2017 2 Sinn 7050 3 Ismil 4276 3 Mehmed bin Pr 5895 4 Hasan, Ali veledn- Ahmed, Hzr veled-i ah elebi, 4 smal 4999

Mehmed veled-i Emirze, Kaplan veled-i Ceml, Mustafa 5 Mehmed 4700 veled-i Ysuf, Cafer birderler-i smil, ah Veled vele- 6 Mehmed bin Receb 4600 dn- mer, Evld- Hac elebi 34055 * 7 Kaya 3000

5 Hzr, Dvud, Hseyin, Haydar, Mahmd, Ali an evld- 8 Mustafa 3000 Esen l 21744 * 9 Dvd 3000

6 shak, Mustafa 8300* 10 Halil bin Mehmed 2000 7 Durak, Budak, Mehmed, skender 4372 ** 11 Sleymn, Ahmed, Mustafa 5000 8 Sleymn Serasker-i Karg ve Halil birder-i o 7559* 12 Hssm 5000 9 Ysuf 2354 13 Ahmed bin mm 4500 10 smil, ehsuvar 5777 14 Mehmed bin Budak 3000 11 ehsuvar 1616 15 Mustafa 3000

16 Mehmed 2200 17 Mehmed bin Ahmed 2000

> z > r

* b ekn ** mterek be- nevbet

TABLO 10.

1520 TAHRRNE GRE 1578 TAHRRNE GRE Tmar Beyinin Ad Hsl Tmr Beyinin Ad Hsl

18 Pr 7900 19 Mehmed bin shak 4000 20 Dvd 2500 21 Mahmd, Hac bin Ali 2200 22 Hasan 2000 23 Mehmed bin Mihmd 4999 24 Mehmed 2000 25 Ahmed bin Budak 3000 26 Mahmd 7964 27 Mehmed bin Sinn 2200 28 Hseyin 2000 29 Keml 3000 30 Eflk Geyvn bin Abdullah 3000 31 Mustafa 2825 32 Mustafa 2950 33 Hseyin 2000 34 Hzr 3000

YEKUN 107793 128782

O N <

r o > 5' > S, * H >> O < m M O c/3 < > r > o o > z T. > 70 O

6