1

15 ΨΥΧΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΑ Μαρία Θεοδωροπούλου Το ζήτηmicroα της σχέσης γλώσσας και ψυχισmicroού αποτελεί πεδίο συνάντησης δύο επιστηmicroονικών κλάδων της γλωσσολογίας και της ψυχανάλυσης Αν η πρώτη νοmicroιmicroοποιείται εξ αντικειmicroένου ως η επιστήmicroη που microελετά τη γλώσσα η ψυχανάλυση διεκδικεί τη συmicromicroετοχή της στη συζήτηση ως θεωρία που βασίζεται στην κλινική εmicroπειρία (Αλτουσέρ 1983) αφού η οmicroιλία του αναλυόmicroενου αποτελεί το microέσο για την επίτευξη του σκοπού της [1] της ανάδυσης του ασυνειδήτου ndashεκείνου του χώρου του ψυχισmicroού που δεν είναι προσβάσιmicroος στη συνείδησηndash microέσω των ελεύθερων συνειρmicroών [2] του αναλυόmicroενου και διrsquo αυτού της θεραπείας του Κατά συνέπεια το ερώτηmicroα το οποίο τίθεται microέσα από την οπτική της συνάντησης των δύο αυτών κλάδων είναι ουσιαστικά η σχέση του ασυνειδήτου microε τη γλώσσα δηλαδή ο τρόπος microε τον οποίο το ασυνείδητο συνδέεται microε αυτή Και αυτό microέσα από την κανονικότητα της οmicroιλίας και όχι microέσα από τις αποκλίσεις της πχ τη γλωσσική παραδροmicroή [3] ή το ευφυολόγηmicroα [4] δύο laquoσυmicroπτώmicroαταraquo που κατά τον θεmicroελιωτή της ψυχανάλυσης Σ Φρόυντ αναδεικνύουν γλωσσικά την ασυνείδητη επιθυmicroία Είναι προφανές ότι το ζήτηmicroα δεν τίθεται ως δυνατότητα της γλώσσας να εκφράσει συναισθήmicroατα επιθυmicroίες που είναι συνειδητές και για τις οποίες ούτως ή άλλως υπάρχει γλωσσική αντιπροσώπευσηmiddot η γλώσσα διαθέτει τις σχετικές λέξεις γιrsquo αυτά Τόσο για την ψυχανάλυση όσο και για τη γλωσσολογία το υλικό είναι κοινό η οmicroιλία του υποκειmicroένου Η διαφορά είναι ότι για την ψυχανάλυση το υλικό αυτό απαιτεί διαφορετικό άκουσmicroα και διαφορετική επεξεργασία microε στόχο να αναδυθούν τόσο η ασυνείδητη επιθυmicroία όσο και το ασυνείδητο σύmicroπλεγmicroα τα ιδιαίτερα δηλαδή στοιχεία της προσωπικής ιστορίας κάθε υποκειmicroένου που δοmicroούν τη συναισθηmicroατική του στάση απέναντι στα πράγmicroατα και τη συmicroπεριφορά του Εκ πρώτης όψεως τα πράγmicroατα φαίνονται διιστάmicroενα στον βαθmicroό που η αναζήτηση microέσα από το ίδιο υλικό έχει διαφορετικούς στόχους αποσκοπεί σε διαφορετικής τάξης κατηγορίες στη microια περίπτωση στη γλώσσα στον βαθmicroό που η γλωσσολογία επιδιώκει την περιγραφή και ερmicroηνεία του συστήmicroατος της γλώσσας κατά συνέπεια η γλώσσα είναι και microέσο και σκοπόςmiddot στη δεύτερη περίπτωση ο στόχος είναι η ανάδυση του ασυνειδήτου και η γλώσσα είναι το microέσο Σε αυτή την επιφύλαξη microπορεί να προστεθεί και το ότι η οmicroιλία που εκφέρεται στην ψυχαναλυτική συνεδρία αποτελεί λόγο microετασχηmicroατισmicroένο λόγο που δηmicroιουργείται από το ψυχαναλυτικό πλαίσιο (Green 1984middot 1997 37) microε την έννοια ότι οι συνθήκες microέσα στις οποίες εκφέρεται παρουσιάζουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά Ο αναλυόmicroενος είναι ξαπλωmicroένος στο περίφηmicroο ψυχαναλυτικό ντιβάνι απευθύνεται σε έναν αποδέκτη laquoκρυmicromicroένοraquo σε έναν αποδέκτη δηλαδή microε τον οποίο δεν έχει οπτική επαφή και ο οποίος δεν απαντάει άmicroεσα ndashκυρίως ακούειndash ενώ η όλη επικοινωνία microαζί του εξ ορισmicroού περιορίζεται αποκλειστικά στη γλώσσα ∆ύο ακόmicroη στοιχεία συνεισφέρουν στην ιδιοτυπία του λόγου αυτού το ένα είναι το γεγονός ότι αυτό που λέγεται προκύπτει από την εφαρmicroογή του ελεύθερου συνειρmicroού κατάσταση η οποία δεν είναι τόσο συχνή στην καθηmicroερινή γλωσσική συνδιαλλαγή που είναι εστιασmicroένη σε ένα θέmicroαmiddot το δεύτερο είναι ότι αυτό που λέγεται εκπορεύεται από τα

2

microεταβιβαστικά συναισθήmicroατα που αναπτύσσει ο αναλυόmicroενος προς τον ψυχαναλυτή συναισθήmicroατα δηλαδή που ενεργοποιούνται από τη θεραπευτική σχέση microαζί του και επαναφέρουν microε ένταση στο τώρα της συνεδρίας ndashκατά συνέπεια καθιστούν επίκαιραndash ανάλογα συναισθήmicroατα της παιδικής ηλικίας Η ιδιοτυπία αυτή όmicroως που θα microπορούσε να θεωρηθεί microειονέκτηmicroα για τη συνάντηση των δύο πεδίων αποτελεί στην ουσία πλεονέκτηmicroα αφού το ψυχαναλυτικό πλαίσιο αναγκάζει τον ψυχικό microηχανισmicroό να microετασχηmicroατιστεί στον microηχανισmicroό της γλώσσας (Green 1997 37) αναγκάζει δηλαδή τον ψυχισmicroό να λεκτικοποιηθεί να γίνει γλώσσα Που σηmicroαίνει να περάσει από ένα επίπεδο λειτουργίας του ασυνειδήτου όπου δεν υπάρχει γλώσσα σε ένα άλλο επίπεδο λειτουργίας του προσυνειδητού και του συνειδητού όπου υφίσταται η γλώσσα Που σηmicroαίνει επίσης να κάνει τη microεταλλαγή από τον χώρο όπου δεν υπάρχει άρνηση και αντίφαση δεν υπάρχει χρόνος δεν υπάρχει άλλη πραγmicroατικότητα εκτός από την ψυχική ndashαυτά είναι χαρακτηριστικά του ασυνειδήτου ( Freud [1915] 1980 74)ndash στον χώρο όπου εδρεύει η πραγmicroατικότητα και οι διακρίσεις της όπως αυτές κατηγοριοποιούνται από τη γλώσσα Αυτός λοιπόν ο microετασχηmicroατισmicroός από το ένα ψυχικό επίπεδο λειτουργίας στο άλλο βρίσκεται εν τω γεννάσθαι στην αναλυτική συνεδρία Με αυτή την έννοια ο laquomicroετασχηmicroατισmicroένοςraquo λόγος της αναλυτικής συνεδρίας αποτελεί ένα αδιαmicroφισβήτητο microάρτυρα τόσο για αυτό που υπάρχει στον ψυχισmicroό πριν να γίνει γλώσσα όσο και για την αλληλοδιαπλοκή τους Γιατί πριν από τη γλώσσα πριν να αποκτήσουmicroε τη γλώσσα και να καταστούmicroε οmicroιλούντα υποκείmicroενα (Lacan 1966middot Dor 1994) υπάρχει η επαφή microας η σχέση microας microε τα πράγmicroατα Και η σχέση αυτή είναι σχέση βιωmicroατικά ενεργή διαποτισmicroένη τόσο από τις αισθήσεις που αυτά microας προξενούν όσο και από τις αισθήσεις microε τις οποίες τα προσλάβαmicroε ndashαισθήσεις οπτικές απτικές οσφρητικές Η σχέση αυτή εmicroπεριέχει όmicroως και τον άλλον microε τον οποίο στα πρώτα στάδια της ζωής microας είmicroαστε άmicroεσα συνδεδεmicroένοι (τη microητέρα κατά κύριο λόγο) που laquoυπό τη στέγη τουraquo ή το βλέmicromicroα του προσεγγίζουmicroε τον κόσmicroο και ο οποίος θα χρωmicroατίσει και τη σχέση microας microε αυτόν Αυτός ο δρόmicroος ο άmicroεσα βιωmicroατικός και άmicroεσα αισθητηριακός που δηmicroιουργεί την υποκειmicroενική ιστορία του καθενός microας φωλιάζει ή καλύτερα είναι χαραγmicroένος στον ψυχισmicroό microας Το να microιλήσουmicroε όmicroως εξίσου άmicroεσα γιrsquo αυτόν είναι ένα άλλο ζήτηmicroα Γιατί η γλώσσα ως σύστηmicroα σηmicroείων θέτει το ζήτηmicroα της αναπαράστασης Και αναπαράσταση σηmicroαίνει ότι για να microπει ένα πράγmicroα στον χώρο της γλώσσας πρέπει να γενικευθεί και να υποστεί αφαίρεσηmiddot δηλαδή να χάσει όλη τη βιωmicroατική αmicroεσότητα της εmicroπειρίας ndashαυτό που βλέπουmicroε ακούmicroε microυρίζουmicroε αισθανόmicroαστεndash και να κατηγοριοποιηθεί Αυτή είναι κατά βάση η λογική του γλωσσικού σηmicroείου και ειδικότερα του σηmicroαινόmicroενου το πράγmicroα ndashαυτό που αντιλαmicroβανόmicroαστε microε τις αισθήσεις microαςndash γίνεται έννοια γίνεται κατηγορία γίνεται microια αφηρηmicroένη νοητική εικόνα microε βάση την οποία αναγνωρίζουmicroε όλα τα πράγmicroατα που ανήκουν στην κατηγορία αυτή Αυτό εννοεί ο Hegel όταν λέει ότι laquoένα πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να microπορέσει να αναπαρασταθείraquomiddot δηλαδή να εξαφανιστεί ως άmicroεσο πράγmicroα και να αντικατασταθεί από τη νοητική εικόνα του Και αυτό εννοούmicroε επίσης όταν λέmicroε ότι η λέξη είναι το σηmicroείο ενός πράγmicroατος εν τη απουσία τουmiddot ότι το πράγmicroα δεν υπάρχει πια αντικαταστάθηκε από τη λέξη ότι η σχέση microας microε αυτό διαmicroεσολαβήθηκε από τη γενίκευση και την αφαίρεση Κατά συνέπεια όσο και αν φαίνεται παράξενο άmicroεσο βίωmicroα και γλώσσα

3

είναι δύο πράγmicroατα αλληλοαποκλειόmicroενα Ωστόσο τη βιωmicroατική αυτή αmicroεσότητα της σχέσης microε τα πράγmicroατα και microε τις σχέσεις αποκαθιστά ο ψυχαναλυτικός λόγος στον βαθmicroό που η ψυχαναλυτική διαδικασία ωθεί τη γλώσσα να επιστρέψει στην αρχέγονη microήτρα όπου οι αισθήσεις για τα πράγmicroατα ήταν ενεργές (βλ Loewald 1978middot Green 1984) Και είναι η επιρροή του πλαισίου που το κάνει αυτό Όπως λέει ο Loewald (1978 237) το πλαίσιο και η συναισθηmicroατική φόρτιση που προκύπτει από αυτό κινητοποιούν τον αναλυόmicroενο να λειτουργήσει microε βάση τις πρωτογενείς διαδικασίες [5] που χαρακτηρίζουν τη λειτουργία του ασυνειδήτου Να διολισθήσει δηλαδή από τις δευτερογενείς διαδικασίες [5] που χαρακτηρίζουν το προσυνειδητό και το συνειδητό σε ένα τρόπο ψυχονοητικής λειτουργίας που είναι πιο πρώιmicroος οντογενετικά και ως εκ τούτου κάνει να ηχήσει microε microεγάλη ένταση αυτό που βιώνεται στη συνεδρία Μέσα από αυτή τη διολίσθηση γίνεται η επιστροφή στην αmicroεσότητα των πραγmicroάτων Και όχι microόνο των πραγmicroάτων αλλά και των λέξεων Γιατί δεν microπορούmicroε να microη σκεφτούmicroε ότι η ίδια βιωmicroατικότητα microε την οποία διατρέχεται η πρωταρχική σχέση microε το πράγmicroα εmicroποτίζει και τα πρωταρχικά ακούσmicroατα της λέξηςmiddot που σηmicroαίνει ότι το ποιος πότε microας είπε αυτή τη λέξη θα αφήσει και το ίχνος του στον ψυχισmicroό microαςmiddot ίχνος που αργότερα θα σφραγιστεί υπό το βάρος της γενίκευσης και της αφαίρεσης της γλώσσας αλλά και θα παραmicroείνει λανθάνον στα όρια του προσυνειδητού (Fain 1984) Κατά microία έννοια η αφαίρεση και η γενίκευση η αναλυτικότητα της γλώσσας και η δύναmicroή της να κατηγοριοποιεί την εξωτερική πραγmicroατικότητα όπως λέει ο γλωσσολόγος Benveniste (1966) είναι το τίmicroηmicroα που πληρώνει ο άνθρωπος για να γίνει laquoκοινωνικόςraquo άνθρωπος δηλαδή άνθρωπος που επικοινωνεί microέσω της γλώσσας microε τους άλλους χάνοντας ή καλύτερα θάβοντας αυτό το κοmicromicroάτι της υποκειmicroενικής του επαφής microε τα πράγmicroατα Από την άλλη όmicroως η γλώσσα είναι αυτή που βάζει τάξη στο laquoχάοςraquo της ολιστικής βίωσης που χαρακτηρίζει την πρωταρχική ndashσυγχωνευτικήndash σχέση του παιδιού microε τον κόσmicroο ndashmicroέσω της microητέραςndash microε το να ονοmicroατίσει τα πράγmicroαταmiddot δηλαδή microε το να διακρίνει τα microέρη από το όλο και να κατηγοριοποιήσει Με αυτή την έννοια θα microπορούσαmicroε να σκεφτούmicroε την αφαίρεση και τη γενίκευση ως πλεονέκτηmicroα που εξηγεί microε έναν άλλο τρόπο τον χαρακτηρισmicroό της ψυχαναλυτικής πρακτικής ως laquoθεραπείας διά του λόγουraquo (talking cure) Αφού η θεραπεία σε ένα ndashmicroικρό ή microεγάλοndash microέρος της συνίσταται στο να αναδυθεί το ψυχικό τραύmicroα microέσω του λόγου δηλαδή στο να γίνει λόγος αυτό το τmicroήmicroα του ψυχισmicroού που παραmicroένει σιωπηλό ακριβώς λόγω της οδύνης που ενέχει η λεκτικοποίηση του τραύmicroατος σηmicroαίνει και τη microείωση της οδύνης microιλάω γιrsquo αυτό και πονάω λιγότεροmiddot ή όσο microιλάω γιrsquo αυτό τόσο microεγαλύτερη απόσταση παίρνω microέσα από την αφηρηmicroένη και γενικευmicroένη γλώσσα microουmiddot και έτσι επανασυγκροτώ τον εαυτό microου εmicroπεριέχοντας δηλαδή κατηγοριοποιώντας το τραύmicroα Αν όmicroως η γλώσσα microε τις αναλυτικές της κατηγορίες οδηγεί στην αποmicroάκρυνση από το άmicroεσα ενεργό βίωmicroα ταυτόχρονα όmicroως προσπαθεί να επιστρέψει σε αυτό τόσο σε οριακές microορφές λόγου πχ στον microαγικό [6] και προφητικό λόγο [7] όσο και σε microορφές που αποτελούν το ζωντανό laquoκεντρικόraquo κοmicromicroάτι της microεταφορά [8] πολυσηmicroία [9] δεικτικότητα [10] (Χριστίδης 2001αmiddot 2001β) Η ψυχαναλυτική θεωρία microπόρεσε να εmicroπλουτίσει την ερmicroηνεία και κατανόηση όψεων της γλώσσας που είτε εξορίζονταν από το σώmicroα της γλώσσας ως περιθωριακές (πχ microεταφορά) είτε η τυπική ανάλυση δεν microπορούσε επαρκώς να ερmicroηνεύσει (πχ πολυσηmicroία) Αντίστοιχα η γλωσσολογία στη συνάντησή της microε την ψυχανάλυση συνέβαλε σε καινούριες

4

θεωρητικοποιήσεις για το ασυνείδητο [11] (Lacan 1966middot 1971middot βλ και Dor 1994) και έδωσε το έναυσmicroα για προβληmicroατισmicroούς σε σχέση microε τη γλώσσα στο αναλυτικό πλαίσιο (Green 1984) Γίνεται εmicroφανές ότι η συνάντηση των δύο πεδίων microπορεί να συνεισφέρει και προς τις δύο κατευθύνσεις Και δεν θα microπορούσε να είναι και αλλιώς ο άνθρωπος διεπιδρά microε την πραγmicroατικότητα ως ολότητα σωmicroατική ψυχική και νοητική Ο επιστηmicroονικός τεmicroαχισmicroός είναι θεmicroιτός εφόσον δεν ξεχνάmicroε αυτή τη συστατική ιδιότητα του ανθρώπινου όντος Και microέσα από αυτή την ολότητα microπορούmicroε να προσεγγίσουmicroε τις εκδηλώσεις του όπως η γλώσσα Βιβλιογραφία AΛΤΟΥΣΕΡ Λ 1983 Φρόυντ και Λακάν Στο Θέσεις 17-35 Αθήνα Θεmicroέλιο ΑRRIVEacute M 1992 Linguistics and Psychoanalysis Freud Saussure Hjelmslev Lacan and

Others Μτφρ J Leader Amsterdam ampΦιλαδέλφεια John Benjamins ΒΕΝVΕΝΙSΤΕ Eacute 1966 Problegravemes de linguistique geacuteneacuterale 1ος τόmicro Παρίσι Gallimard BRONKART J P 1977 Theacuteories du langage Une introduction critique Λιέγη Mardaga DIATKINE G 1997 Jacques Lacan Παρίσι PUF DOR J 1994 Εισαγωγή στην ανάγνωση του Λακάν 1ος τοmicro Το ασυνείδητο δοmicroηmicroένο σαν

γλώσσα Μτφρ Ι Μποτουροπούλου Αθήνα Πλέθρον FΑΙΝ M 1984 Introduction Στο Langages (IIes Rencontres psychanalytiques drsquoAix en

Provence 1983) 9-17 Παρίσι Les Belles Lettres FREUD S [1911] 1984 Formulations on the principles of mental functioning Στο On

Metapsychology The theοry of Psychoanalysis 35-44 The Pelican Freud Library 11 Middlesex amp Νέα Υόρκη Penguin Books

ΦΡΟΥΝΤ Σ [1900] 1995 Η ερmicroηνεία των ονείρων Μτφρ Λ Αναγνώστου 2η έκδ Αθήνα Επίκουρος

ΦΡΟΥΝΤ Σ [1915] 1980 ∆οκίmicroια Μεταψυχολογίας Μτφρ Θ Παραδέλλης Αθήνα Καστανιώτης

mdashmdashmdash [1915] 1980 ∆οκίmicroια Μεταψυχολογίας Μτφρ Θ Παραδέλλης Αθήνα Καστανιώτης) GREEN A 1984 Le langage dans la Psychanalyse Στο Langages (IIes Rencontres

psychanalytiques drsquoAix en Provence 1983) 22-250 Παρίσι Les Belles Lettres GREEN A 1997 Le langage au sein de la theacuteorie geacuteneacuterale de la repreacutesentation Στο

Pulsions repreacutesentations langage επιmicro M Piňol-Douriez 23-66 Λoζάνη amp Παρίσι Delachaux et Niestleacute

ΚΑΤΗ ∆ Μ ΚΟΝ∆ΥΛΗ amp Κ ΝΙΚΗΦΟΡΙ∆ΟΥ επιmicro 1999 Γλώσσα και νόηση Αθήνα Αλεξάνδρεια LACAN J 1966-1971 Eacutecrits 2 τόmicro Παρίσι Seuil LAPLANCHE J amp J-B PONTALIS 1986 Λεξιλόγιο της ψυχανάλυσης Μτφρ Β Καψαmicroπέλης Λ

Χαλκούση Α Σκουλήκα Π Αλούπης 2η έκδ Αθήνα Κέδρος LOEWALD H 1978 Primary process secondary process and language Στο Psychoanalysis

and Language επιmicro J Smith 235-271 New Haven amp Λονδίνο Yale University Press

ΜILNER J C 1978 Lrsquoamour de la langue Παρίσι Seuil RYCROFT C 1995 A Critical Dictionary of Psychoanalysis 2η έκδ Λονδίνο Penguin Books SMITH J επιmicro 1978 Psychoanalysis and Language New Haven amp Λονδίνο Yale University

Press

5

ΘΕΟ∆ΩΡΟΠΟΥΛΟΥ Μ 1999 Γλώσσα και συναίσθηmicroα τα αντικείmicroενα του φόβου Στο ΚΑΤΗ ΚΟΝ∆ΥΛΗ amp ΝΙΚΗΦΟΡΙ∆ΟΥ 1999 207-223 Αθήνα Αλεξάνδρεια

mdashmdashmdash Υπό έκδοση Η προσβολή στο laquoόλοraquo Προσέγγιση στην έννοια του laquoψυχικού πάθουςraquo Στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 21ης Ετήσιας Συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (13-15 Μαΐου 2000)

ΧΡΙΣΤΙ∆ΗΣ Α-Φ 2001α Η φύση της γλώσσας Στο Ιστορία της ελληνικής γλώσσας Από τις αρχές έως την Ύστερη Αρχαιότητα επιmicro Α-Φ Χριστίδης Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας amp Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] Υπό έκδοση

mdashmdashmdash2001β Όψεις της γλώσσας Αθήνα Νήσος Υπό έκδοση [1] Κείmicroενο 1 Freud S [1937] Kατασκευές στην Ψυχανάλυση Μτφρ Λ Αναγνώστου Εκ των υστέρων 1 5-15 σελ 5-6 copy Πρόθεση της αναλυτικής εργασίας είναι ως γνωστόν να φέρει τον ασθενή στο σηmicroείο να άρει τις απωθήσεις ndashυπό την ευρύτατη έννοιαndash της πρώτης περιόδου ανάπτυξής του για να τις αντικαταστήσει microε αντιδράσεις που θα ανταποκρίνονται σε microια κατάσταση ψυχικής ωριmicroότητας Για την επίτευξη αυτού του στόχου πρέπει να θυmicroηθεί ορισmicroένα βιώmicroατα και τα συναισθήmicroατα που αυτά του προκάλεσαν πράγmicroατα που τώρα είναι ξεχασmicroένα Γνωρίζουmicroε ότι τα σηmicroερινά του συmicroπτώmicroατα και οι αναστολές του είναι επακόλουθα τέτοιων απωθήσεων δηλαδή υποκατάστατα εκείνων που έχει ξεχάσει Tι υλικά θέτει στη διάθεσή microας ώστε microε την εκmicroετάλλευσή τους να microπορέσουmicroε να τον οδηγήσουmicroε στην επανάκτηση των χαmicroένων αναmicroνήσεών του Πολλά και διάφορα αποσπάσmicroατα αυτών των αναmicroνήσεων στα όνειρά του που καθεαυτά έχουν απαράmicroιλλη αξία αλλά κατά κανόνα είναι σοβαρά παραmicroορφωmicroένα από όλους τους παράγοντες που συmicromicroετέχουν στη διαmicroόρφωση του ονείρου ιδέες που παράγει καθώς αφήνεται laquoστους ελεύθερους συνειρmicroούςraquo microέσα στις οποίες microπορούmicroε να βρούmicroε νύξεις για απωθηmicroένα βιώmicroατα και παράγωγα των καταπιεσmicroένων συναισθηmicroατικών παρορmicroήσεων καθώς και των αντιδράσεων σε αυτές τέλος νύξεις αναπαραγωγών των συναισθηmicroάτων που ανήκουν στο απωθηmicroένο υλικό εκδηλωνόmicroενες σε περισσότερο ή λιγότερο σηmicroαντικές πράξεις του ασθενούς microέσα και έξω από τις αναλυτικές συνεδρίες Έχουmicroε αποκτήσει την εmicroπειρία ότι η σχέση microεταβίβασης που δηmicroιουργείται προς τον αναλυτή είναι ιδιαίτερα ευνοϊκή για την επάνοδο τέτοιων συναισθηmicroατικών σχέσεων Aπό αυτή την πρώτη ύλη ndashόπως θα λέγαmicroεndash πρέπει να παραγάγουmicroε αυτό που επιθυmicroούmicroε Tο επιθυmicroούmicroενο είναι microια αξιόπιστη και από κάθε ουσιαστική πλευρά πλήρης εικόνα των ξεχασmicroένων χρόνων της ζωής του ασθενούς Eδώ όmicroως πρέπει να θυmicroηθούmicroε ότι η αναλυτική εργασία αποτελείται από δύο εντελώς διαφορετικά microέρη ότι εκτελείται σε δύο χωριστές σκηνές και γίνεται από δύο ανθρώπους καθένας από τους οποίους έχει άλλη αποστολή Mπορεί κανείς να αναρωτηθεί στιγmicroιαία γιατί δεν έχει ήδη επισηmicroανθεί αυτό το βασικό γεγονός αλλά αmicroέσως σκέφτεται ότι τίποτε δεν του αποσιωπήθηκε ότι πρόκειται για κάτι γενικά γνωστό για ένα τρόπον τινά αυτονόητο γεγονός που microόνον εδώ και για έναν

6

ειδικό σκοπό υπογραmicromicroίζεται και αξιολογείται ξεχωριστά Ξέρουmicroε όλοι ότι ο αναλυόmicroενος πρέπει να οδηγηθεί ώστε να ξαναθυmicroηθεί κάτι που έζησε και απώθησε και οι δυναmicroικές συνθήκες αυτής της διαδικασίας είναι τόσο ενδιαφέρουσες ώστε το άλλο microέρος της εργασίας η δουλειά του αναλυτή έρχεται σε δεύτερη γραmicromicroή O αναλυτής δεν έζησε ούτε απώθησε τίποτε από τα ζητούmicroενα δεν microπορεί να είναι δουλειά του να θυmicroηθεί κάτι Ποια είναι λοιπόν η αποστολή του Πρέπει να microαντέψει το ξεχασmicroένο υλικό από τα σηmicroάδια που άφησε πίσω του ή πιο σωστά να το κατασκευάσει Πώς πότε και microε ποιες επεξηγήσεις θα ανακοινώσει τις κατασκευές του στον αναλυόmicroενο αυτό είναι που θα συνδέσει microεταξύ τους τα δύο κοmicromicroάτια της αναλυτικής εργασίας το δικό του microερίδιο microε εκείνο του αναλυοmicroένου [] [2] Ο ελεύθερος συνειρmicroός αποτελεί θεmicroελιώδη κανόνα microε τον οποίο λειτουργεί η ψυχαναλυτική συνεδρία και συστατικό στοιχείο της ψυχαναλυτικής τεχνικής Συνίσταται στην έκφραση όλων ανεξαιρέτως των σκέψεων που περνούν από το microυαλό του αναλυόmicroενου είτε αυτές αφορmicroώνται από κάποιο συγκεκριmicroένο στοιχείο (πχ microια λέξη microια εικόνα κάποιο στοιχείο του ονείρου) είτε αναδύονται αυθόρmicroητα (βλ Laplanche amp Pontalis 1986 179-181 το σχετικό λήmicromicroα) Στόχος της τεχνικής αυτής είναι να εξαλείψει την εκούσια επιλογή σκέψεων και αίροντας τις αντιστάσεις να γίνει δυνατή η πρόσβαση στο ασυνείδητο [3] H γλωσσική παραδροmicroή ή γλωσσικό ολίσθηmicroα ή lapsus είναι αυτό που στην κοινή γλώσσα λέmicroε laquoσαρδάmicroraquo Η microελέτη αυτών των laquoλαθώνraquo από τον Φρόυντ έδειξε ότι αυτό που αναδύεται microε το microπέρδεmicroα της γλώσσας είναι η ασυνείδητη σκέψη η ασυνείδητη επιθυmicroία την οποία προσπαθούmicroε να καταστείλουmicroε για διάφορους λόγους (είτε γιατί δεν πρέπει να ακουστεί από τους άλλους είτε γιατί εmicroείς δεν θέλουmicroε να τη συνειδητοποιήσουmicroε) ενώ αυτή microας ξεγλιστράει όταν η προσοχή microας χαλαρώνει [4] Σε αντίθεση microε το lapsus το ευφυολόγηmicroα [mot drsquoesprit] είναι συνειδητό και laquoόταν δεν είναι αυτοσκοπός δηλαδή αθώο δεν microπορεί παρά να τεθεί στην υπηρεσία δύο τάσεων είτε είναι εχθρικό ndashκαι χρησιmicroεύει ως επιθετικότητα σάτιρα ή άmicroυναndash είτε είναι βωmicroολοχίαraquo (Freud [1905] 1953 Le mot drsquoesprit et ses rapports avec lrsquoinconscient Παρίσι Gallimard) Η απωθηmicroένη ευχαρίστηση που απελευθερώνεται παραπέmicroπει στην ευχαρίστηση του παιδιού που παίζει microε τις λέξεις παραmicroερίζοντας τις κατηγοριοποιήσεις της πραγmicroατικότητας [5] Οι πρωτογενείς και οι δευτερογενείς διαδικασίες αποτελούν τους δύο τύπους ψυχο-νοητικής λειτουργίας όπως περιγράφηκαν από τον Φρόυντ Οι πρωτογενείς διαδικασίες χαρακτηρίζουν το ασυνείδητο ενώ οι δευτερογενείς το προσυνειδητό-συνειδητό Βασικό χαρακτηριστικό των πρωτογενών διαδικασιών ανάmicroεσα στα άλλα είναι α) ότι χρησιmicroοποιούν τη συmicroπύκνωση διά της οποίας οι εικόνες ndashmicroε την ψυχαναλυτική ορολογία οι παραστάσειςndash τείνουν να συγχωνευθούν σε microία και τη microετάθεση microέσω της οποίας οι εικόνες-παραστάσεις αντικαθίστανται και συmicroβολίζονται από άλλες και β) ότι είναι προσανατολισmicroένες προς την ευχαρίστηση Τα χαρακτηριστικά αυτά είναι ιδιαίτερα εmicroφανή στα όνειρα από τη microελέτη των οποίων ο Φρόυντ οδηγήθηκε και σε αυτή τη διάκριση Οι δευτερογενείς διαδικασίες τις οποίες εξετάζει παραδοσιακά η ψυχολογία όπως η σκέψη κατά την εγρήγορση η προσοχή

7

η κρίση κλπ συνιστούν τροποποίηση των πρωτογενών διαδικασιών και είναι προσανατολισmicroένες προς την πραγmicroατικότητα Ο Φρόυντ πίστευε ότι οι πρωτογενείς διαδικασίες είναι φυλογενετικά και οντογενετικά πρωιmicroότερες από τις δευτερογενείς (βλ Laplanche amp Pontalis 1986 121-123 και Rycroft 1995 137 τα σχετικά λήmicromicroατα) [6] Κείmicroενο 2 Χριστίδης A-Φ 1997 Η microαγική χρήση της γλώσσας Στο Γλώσσα και microαγεία Κείmicroενα από την αρχαιότητα επιmicro Α-Φ Χριστίδης amp D Jordan 52-64 Αθήνα Ιστός copy Ιστός [] Pυθmicroός συλλαβή επιφώνηmicroα αρχέγονο laquoόνοmicroαraquo διάχυτες σηmicroασίες laquoάσηmicroες φωνέςraquo αρχαϊσmicroός (γλωσσικός και πολιτιστικός) αυτή είναι η οριακή laquoπαλινδρόmicroησηraquo του microαγικού λόγου H συγκίνηση που βρίσκεται εγκλωβισmicroένη στα όρια της προτασιακής γλώσσας microε τις διακεκριmicroένες κατηγορίες και σηmicroασίες της διεκδικεί την ελευθερία της O γλωσσικός ήχος ndashσαν ρυθmicroός συλλαβή επιφώνηmicroα microορφή χωρίς οριοθετηmicroένο λεξικό νόηmicroαndash επιχειρεί να laquoξαναγίνειraquo βιωmicroατικός laquoδείκτηςraquo H σήmicroανση ndashδιάχυτη εξεγερmicroένη ενάντια στα δεσmicroά της αναλυτικής κατηγοριακής γλώσσαςndash αγωνιά να προσεγγίσει την αρχέγονη ολικότητα της βιωmicroατικής δείξης Kαι η προσέγγιση αυτή ndashόπως αποκαλύπτεται στην laquoπρωτο-γλώσσαraquo του microαγικού ιδιώmicroατοςndash είναι κατά βάση microεταφορικά συγκροτηmicroένη το ακατανόητο σαν microεταφορά για το άρρητο ο (γλωσσικός και πολιτιστικός) αρχαϊσmicroός η γλώσσα των θεών και τα laquoαληθινά ονόmicroαταraquo σαν microεταφορές για την αρχέγονη δεικτική σήmicroανση Aυτό δεν είναι βέβαια ούτε παράξενο ούτε παράδοξο H επιστροφή στον χαmicroένο παράδεισο της αρχέγονης laquoπυκνότηταςraquo της προ-γλωσσικής βιωmicroατικής σήmicroανσης της εmicroπειρίας ndashστο laquoπρωτογενές σύστηmicroα σήmicroανσηςraquo όπως θα έλεγε ο Pavlovndash δεν microπορεί ποτέ να είναι άmicroεση και πλήρης γιατί laquoφράζεταιraquo από τον laquoτοίχοraquo του laquoδευτερογενούς συστήmicroατος σήmicroανσηςraquo ndashτης αναλυτικής προτασιακής γλώσσας H laquoδηmicroιουργική microεταφορά της microαγείαςraquo σηmicroειώνει ο Malinowski laquoσυνίσταται στην πεποίθηση ότι η επαναληπτική διατύπωση ορισmicroένων λέξεων microπορεί να παραγάγει την πραγmicroατικότητα που περιγράφουν οι λέξεις αυτέςraquo Tο ακατανόητο microέρος του microαγικού κειmicroένου (και ο Malinowski δεν microιλάει εδώ γι αυτή την όψη του microαγικού λόγου) microε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του όπως τα είδαmicroε στη συζήτηση που προηγήθηκε είναι ndashτο ίδιοndash η γλωσσική microεταφορά microέσω της οποίας επιχειρείται η προσέγγιση στη δραστική δεικτική σήmicroανση της εmicroπειρίας πάνω στην οποία στηρίζεται η laquoδηmicroιουργική microεταφορά της microαγείαςraquo Aν ο ακατανόητος microαγικός λόγος είναι η οριακή εκδοχή της laquoνοσταλγίαςraquo για την πρωτογενή βιωmicroατική σήmicroανση ο χώρος της ποίησης εκπροσωπεί microια laquoηπιότερηraquo κίνηση προς την ίδια κατεύθυνση Aλλά τι είναι ο ποιητικός λόγος ndashη laquoποιητική λειτουργίαraquo Eίναι η γλωσσική χρήση που επιχειρεί να laquoυπονοmicroεύσειraquo τη συmicroβατική (laquoαυθαίρετηraquo) σχέση ήχου και νοήmicroατος Mε τα λόγια του Pope όπως τα παραθέτει ο Jakobson στην ποίηση laquoο ήχος πρέπει να microοιάζει σαν ηχώ του νοήmicroατοςraquo Tο αγωνιώδες αυτό εγχείρηmicroα είναι βέβαια η κίνηση προς τη δεικτική σήmicroανση της εmicroπειρίας O ήχος αγωνίζεται να ξαναγίνει κοmicromicroάτι της εmicroπειρίας ndashδείκτης της και όχι συmicroβατική σήmicroανσή της H ποίηση λέει ο Valeacutery laquoείναι η προσπάθεια να αποδοθούν microε έναρθρο λόγο εκείνα τα πράγmicroατα ή εκείνο το πράγmicroα που προσπαθούν να εκφράσουν θολά και σκοτεινά τα δάκρυα οι κραυγές οι αναστεναγmicroοίraquo H

8

laquoυπερποιητικότηταraquo του ακατανόητου microαγικού λόγου έγκειται στην εξώθηση της προσπάθειας αυτής microέχρι τα όρια της γλώσσας έτσι προκύπτει η microαγική πρωτο-γλώσσαraquo [] [7] Κείmicroενο 3 Χριστίδης A-Φ 2001α O προφητικός λόγος Στο Ιστορία της ελληνικής γλώσσας Από τις αρχές έως την Ύστερη Αρχαιότητα επιmicro Α-Φ Χριστίδης Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας amp Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] Υπό έκδοση copy Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας amp Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] [hellip] Προφητικός λόγος microαγικός λόγος ποιητικός λόγος Aυτά τα είδη λόγου ndashή και laquoλόγουraquo σε κάποιες από τις όψεις τουςndash αποτελούν microια ευρεία ενότητα microε ιδιαίτερα ασαφή εσωτερικά όρια Oι ίδιοι οι αρχαίοι όπως είναι γνωστό είχαν επίγνωση αυτής της ενότητας H συγγένεια προφητείας και ποίησης λχ συζητήθηκε microε λεπτοmicroέρεια από τον Πλάτωνα ndashκαι όχι microόνον Σrsquo όλες αυτές τις γλωσσικές χρήσεις δοκιmicroάζονται τα όρια της γλώσσας H γλώσσα -ndashη δοmicroηmicroένη αναλυτική προτασιακή γλώσσαndash microοιάζει να laquoπαλινδροmicroείraquo ndashσε διάφορους βαθmicroούςndash προς την αρχέγονη άγλωσση συγκινησιακή αφετηρία της H laquoπαλινδρόmicroησηraquo αυτή εκφράζεται microε την υπονόmicroευση της οριοθετηmicroένης σηmicroασίας microε την έmicroφαση στη γλωσσική microορφή και στον ρυθmicroό microε την ανάδειξη του βιωmicroατικού συγκινησιακού ιστού των νοηmicroάτων microέσω της microεταφοράς O microαγικός λόγος (αλλά και ο παραληρηmicroατικός εκστατικός λόγος) αντιπροσωπεύει την πιο οριακή microορφή αυτής της παλινδρόmicroησης Στα microαγικά κείmicroενα συνυπάρχει όπως είναι γνωστό ο δοmicroηmicroένος κατανοητός λόγος microε τον ndashσυγκριτικάndash αδόmicroητο ακατανόητο λόγο Σrsquo αυτό το δεύτερο συστατικό που εκφράζει την laquoπαλινδρόmicroησηraquo που microας ενδιαφέρει οι αρχαίοι αναφέρονταν microε τους όρους ασύνετος λαλιά φωναί άσηmicroοι αλάλητοι στεναγmicroοί παmicromicroιγής βοή Pυθmicroικά υπνωτικά επαναλαmicroβανόmicroενες συλλαβές (πχ αλαλαλά) γλωσσικά microορφώmicroατα χωρίς σαφές σηmicroασιακό περιεχόmicroενο ή γραmicromicroατοσυντακτική ένταξη (άσκι κατάσκι χθώmicro) κυριαρχία του ονόmicroατος Aυτή είναι η οριακή παλινδρόmicroηση του microαγικού λόγου η κυριαρχία της ρυθmicroικής συλλαβής και της διάχυτης απροσδιόριστης σηmicroασίας O προτασιακός λόγος αναζητεί ndashlaquoνοσταλγείraquondash τον πρωτογενή συγκινησιακό επιφωνηmicroατικό λόγο Tο επιφώνηmicroα ndashmicroε το διάχυτο laquoάσηmicroοraquo περιεχόmicroενό τουndash microοιάζει να είναι ο στενότερος συγγενής του microαγικού λόγου Tα ίδια βασικά χαρακτηριστικά έχει και ο εκστατικός παραληρηmicroατικός λόγος όπως τον συναντάmicroε στην εκστατική θρησκευτική εmicroπειρία ή και σε ψυχοπαθολογικές διαταραχές H παλινδρόmicroηση της ποίησης κινείται στην ίδια κατεύθυνση αλλά χωρίς κατά κανόνα να φτάνει στη ρήξη microε τον προτασιακό λόγο που χαρακτηρίζει το microαγικό (ή το εκστατικό) εκφώνηmicroα Tί συmicroβαίνει στον προφητικό λόγο της laquoενθουσιαστικήςraquo microαντείας Aυτό που microοιάζει βέβαιο είναι ότι εmicroφανίζεται ndashόπως και στην περίπτωση του microαγικού λόγουndash microια διπλή διάρθρωση O άmicroεσος εκστατικός ακατανόητος σε κάποιο ποσοστό λόγος ndashή και laquoλόγοςraquondash του microάντη ή της microάντισσας και η ιερατική επεξεργασία αυτού του λόγου ώστε να είναι κοινοποιήσιmicroος H εκστατική βάση του προφητικού λόγου πιστοποιείται από ποικίλες microαρτυρίες

9

[] O προφητικός λόγος στη διπλή διάρθρωσή του ndashεκστατικό γλωσσικό υπόβαθρο δοmicroηmicroένη προτασιακή υπερδοmicroήndash αποτελεί λοιπόν microία από τις περιοχές γλωσσικής συmicroπεριφοράς όπου αποκαλύπτεται η ένταση που διαταράσσει τη φαινοmicroενική laquoγαλήνηraquo της προτασιακής γλώσσας H ένταση αυτή είναι της ίδιας τάξης microrsquo αυτήν που εκδηλώνεται στη διπλή διάρθρωση του microαγικού λόγου ή και στη διπλή διάρθρωση που εικονογραφείται από την αντίστιξη ποίησης και πρόζας Σrsquo όλες αυτές τις περιπτώσεις επιχειρείται η προσέγγιση στο θολό σηmicroαδιακά απροσδιόριστο διάχυτο συγκινησιακό υπόστρωmicroα της οροθετηmicroένης προτασιακής γλώσσας Aυτή είναι η ndashλιγότερο ή περισσότεροndash οριακή laquoπαλινδρόmicroησηraquo όλων αυτών των γλωσσικών συmicroπεριφορών [] Aς δούmicroε τώρα από πιο κοντά τα δεδοmicroένα προφητικού λόγου που διαθέτουmicroε από την ελληνική αρχαιότητα H ηρακλείτεια ρήση που συζητήθηκε θεωρείται ndashκαι σωστάndash ότι αναφέρεται στον κρυπτικό αινιγmicroατικό πολύσηmicroο χαρακτήρα των χρησmicroών που microας παραδίδονται από την αρχαιότητα H άποψη την οποία θα υποστηρίξω είναι ότι αυτή η ιδιαιτερότητα δεν είναι παρά η αντανάκλαση (και θα δούmicroε τί σηmicroαίνει αυτό αmicroέσως παρακάτω) της βαθύτερης laquoδεικτικότηταςraquo microε την έννοια που έδωσα στον όρο αυτό πιο πάνω ndashπου χαρακτηρίζει τον laquoενθουσιαστικόraquo προφητικό λόγο συνολικά αλλά και γενικότερα γλωσσικές συmicroπεριφορές που κυριαρχούνται από την κίνηση προς τη συγκινησιακή δεικτική σήmicroανση της εmicroπειρίας H πρωτογενής (ή πρωτογενέστερη) συγκινησιακή laquoδεικτικότηταraquo που εmicroφανίζεται στο εκστατικό εκφώνηmicroα του microάντη ή της microάντισσας microετασχηmicroατίζεται ndashστο επίπεδο του δοmicroηmicroένου προτασιακού χρησmicroούndash στη δευτερογενή δεικτικότητα της κρυπτικότητας της αmicroφισηmicroίας ή της πολυσηmicroίας της οmicroωνυmicroίας Tο πλεονέκτηmicroα microιας τέτοιας προσέγγισης είναι ότι αναγνωρίζει την ενότητα ndashστη βάση της δεικτικότηταςndash του προφητικού λόγου microε άλλες ανάλογες γλωσσικές συmicroπεριφορές ndashτον microαγικό λόγο τον ποιητικό λόγο την πρώιmicroη παιδική γλώσσα αλλά και microε όψεις της ίδιας της laquoκαθηmicroερινήςraquo γλώσσαςndash και εννοώ τα δεικτικά συστατικά της Σrsquo όλες αυτές τις περιπτώσεις κυριαρχεί ή αναδεικνύεται ο συγκινησιακός δεικτικός ιστός της γλωσσικής σήmicroανσης microε αποτέλεσmicroα τη σηmicroασιακή laquoδιάχυσηraquo H δεικτικότητα και η συνακόλουθη laquoδιάχυσηraquo είναι ο βαθύτερος ερmicroηνευτικός microίτος microε τον οποίο θα πρέπει να συνδεθούν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ενθουσιαστικού προφητικού λόγου [] Θα ήθελα να κλείσω την οmicroιλία αυτή ξαναγυρίζοντας στο ζήτηmicroα της σχέσης προφητικού και ποιητικού λόγου ndashένα ζήτηmicroα που ήδη τέθηκε από την αρχαιότητα [hellip] H κλασική microελέτη ndashαπό πλευράς γλωσσολογίας ndash πάνω στο ζήτηmicroα του ποιητικού λόγου ανήκει όπως είναι γνωστό στον Jakobson (Linguistics and Poetics) Tί είναι ο ποιητικός λόγος ndashη ποιητική λειτουργίαndash για τον Jakobson Eίναι η γλωσσική χρήση που επιχειρεί να laquoυπονοmicroεύσειraquo τη συmicroβατική σχέση ήχου και νοήmicroατος (την περίφηmicroη laquoαυθαιρεσίαraquo του γλωσσικού σηmicroείου) Mε τα λόγια του Pope όπως τα παραθέτει ο Jakobson στην ποίηση laquothe sound must seem an echo of the senseraquo (ο ήχος πρέπει να microοιάζει σαν ηχώ του νοήmicroατος) Tο αγωνιώδες αυτό εγχείρηmicroα αντιπροσωπεύει την παλινδρόmicroηση για την οποία επανειληmicromicroένα microιλήσαmicroε ndashτην κίνηση προς την αρχέγονη βιωmicroατική δεικτική σήmicroανση της εmicroπειρίας O ήχος αγωνίζεται να ξαναγίνει κοmicroάτι της εmicroπειρίας ndashδείκτης της και όχι

10

συmicroβατική σήmicroανσή της H ποίηση λέει ο Bαλερί laquoείναι η προσπάθεια να αποδοθούν microε έναρθρη γλώσσα εκείνα τα πράγmicroατα ή εκείνο το πράγmicroα που προσπαθούν να εκφράσουν θολά και σκοτεινά τα δάκρυα οι κραυγές τα χάδια οι αναστεναγmicroοίraquo O ρυθmicroός το microέτρο ο φωνητικός συmicroβολισmicroός οι παρηχήσεις και οι παρονοmicroασίες η microεταφορά και η συνακόλουθη πολυσηmicroαντότητα και διάχυση όλες αυτές οι όψεις του ποιητικού λόγου προσπαθούν να προσεγγίσουν αυτή τη χαmicroένη αρχέγονη θολή σηmicroασιακά συγκινησιακή αφετηρία του λόγου όπου ο ήχος σηmicroαίνει άmicroεσα βιωmicroατικά laquoδείχνειraquo laquoTα τεχνάσmicroατα της αmicroφισηmicroίαςraquo λέει ο Empson laquoβρίσκονται στις ρίζες της ποίησηςraquoΓια την ακρίβεια στις ρίζες της ποίησης ndashαλλά και της γλώσσας γενικότεραndash βρίσκεται ο θολός προγλωσσικός σχεδόν σηmicroασιακά διάχυτος ήχος της συγκίνησης H αmicroφισηmicroία και η πολυσηmicroαντότητα ndashόπως παράγονται από το παιχνίδι του φωνητικού συmicroβολισmicroού της παρονοmicroασίας και της παρήχησης της έλξης ανάmicroεσα σε λέξεις σηmicroασιακά διαφορετικές αλλά ηχητικά παρόmicroοιες ή και όmicroοιες microε συνέπεια τον κλονισmicroό των σηmicroασιακών οροθετήσεωνndashδεν είναι όπως το έχουmicroε ήδη επισηmicroάνει παρά η γλωσσική προσέγγιση σrsquo αυτό τον πρωτεϊκό οριακό ως προς τη γλώσσα δεικτικό ήχο της συγκίνησης Ποιητικός λόγος προφητικός λόγος microαγικός λόγος Πρόκειται για εmicroπαθείς microορφές λόγου ndashασαφώς διακεκριmicroένες microεταξύ τουςndash που καθορίζονται από την αναζήτηση αυτού του χαmicroένου παράδεισου της άmicroεσης βιωmicroατικής σήmicroανσης της εmicroπειρίας microέσα από την υπονόmicroευση σε διάφορους βαθmicroούς της συmicroβατικής σχέσης του ήχου και νοήmicroατος και των οροθετήσεων που συνεπάγεται [8] α Κείmicroενο 4 Χριστίδης Α-Φ 2001α Η φύση της γλώσσας Στο Ιστορία της ελληνικής γλώσσας Από τις αρχές έως την Ύστερη Αρχαιότητα επιmicro Α-Φ Χριστίδης Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας amp Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] Υπό έκδοση copy Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας amp Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] [] Στην ανάλυση της γλωσσικής σήmicroανσης από τον Peirce αναγνωρίζεται (και αυτό δεν είναι τυπικό για τον δυτικό στοχασmicroό πάνω στη γλώσσαmiddot []) η συστατική διαπλοκή ndashκαι έντασηndash ανάmicroεσα στην εικονική δεικτική και στη συmicroβολική δηλαδή γενικευτική αφαιρετική διάσταση της γλώσσας ανάmicroεσα στη laquoθέρmicroηraquo και στο laquoφωςraquo για να θυmicroηθούmicroε αυτές τις παλιές microεταφορές για τη φύση της γλώσσας Ωστόσο το σύmicroβολο ndashη γενίκευση και η αφαίρεσηndash δεν είναι το laquoψυχρόraquo αποτύπωmicroα της σχέσης του ανθρώπου microε τον κόσmicroο αλλά η laquoθερmicroήraquo ανάκλαση της επίmicroοχθης βιωmicroατικής ιστορικής σχέσης microαζί του Kαι αυτή η θέρmicroη διατηρείται στα laquoσκοτεινάraquo δεικτικά συστατικά του γλωσσικού σηmicroείου Συστατικά που υπενθυmicroίζουν ότι το microυστικό της σήmicroανσης ndashτης κάθε σήmicroανσηςndash είναι η κίνηση προς και η συγκίνηση Όπως θα έλεγε ο Kierkegaard laquoη επιθυmicroία υπάρχει microόνο όταν υπάρχει το αντικείmicroενο Tο αντικείmicroενο [της νόησης] υπάρχει microόνο όταν υπάρχει η επιθυmicroία Eπιθυmicroία και αντικείmicroενο είναι ένα ζευγάρι διδύmicroων Kανένα δεν microπορεί να υπάρξει χωρίς το άλλοraquo Kαι στην κίνηση προς βρίσκεται ακριβώς η λειτουργία της δείξης Στη δείξη ndashκαι χαρακτηριστικός αρχαϊκός εκπρόσωπός της είναι η φωνήndash βρίσκεται η microήτρα της αφαιρετικής και γενικευτικής

11

συmicroβολικής σήmicroανσης ndashτης ανθρώπινης γλώσσας Kαι ο οmicroφάλιος λώρος που τις συνδέει δεν αποκόπτεται ποτέ Για τον Kικέρωνα (De Oratore) αυτή η απώτερη laquomicroήτραraquo ndashη άmicroορφη δεικτική φωνήndash αντηχεί ως cantus obscurior ως laquoσκοτεινό τραγούδιraquo σε κάθε γλωσσική εκφορά Για τον ιερό Aυγουστίνο (De Trinitate 91015) ο λόγος είναι cum amore notitia laquomicroετά αγάπης σηmicroείωσηraquo Aν θέλει κανείς να παρατηρήσει σχεδόν laquoδιά γυmicroνού οφθαλmicroούraquo τη δράση και τη δραστικότητα αυτού του amoris ndashαντίλαλου του αρχαϊκού cantus obscurior της φωνήςndash που διαπερνά την αφαιρετική και γενικευτική notitia δεν έχει παρά να στραφεί σε microια περιοχή της γλώσσας αγνοηmicroένη από τα κυρίαρχα laquoπαραδείγmicroαταraquo της γλωσσολογικής σκέψης αρχαιότερης και νεότερης Kαι εννοώ τη microεταφορά H microεταφορά είναι το κατεξοχήν τεκmicroήριο του amoris της θέρmicroης ndashτης δεικτικής θέρmicroηςndash που διαπερνά τις φαινοmicroενικά laquoψυχρέςraquo γενικεύσεις και αφαιρέσεις που συγκροτούν το σύmicroβολο ndashτην ανθρώπινη γλώσσα Πώς συνδέεται λχ η microεταφορική έκφραση φωτεινό microυαλό microε την laquoκυριολεκτικήraquo έκφραση φωτεινή επιγραφή Aυτό που αναδεικνύεται στη microεταφορική έκφραση ndashκαι την παράγειndash είναι ο amor η δεικτική αισθηmicroατική θέρmicroη microέσα στην οποία είναι εmicroβαπτισmicroένη η έννοια laquoφωςraquo ndashη γενικευτική και αφαιρετική ανάκλαση της βίωσης του φωτός Kαι η δεικτική αυτή θέρmicroη είναι η laquoανάmicroνησηraquo ndashmicroέσα στη συmicroβολική γλώσσα που microας laquoαποmicroακρύνει από την πραγmicroατικότηταraquondash της πρωτογενούς θέρmicroης microε την οποία συνδέεται η εmicroπειρία η βίωση του φωτός το ευχάριστο συναίσθηmicroα που γεννά η εmicroπειρία του φωτός σε αντίστιξη microε το δυσάρεστο συναίσθηmicroα ndashφόβοςndash που γεννά η βίωση του σκοταδιού Eξού και οι microεταφορές όπως σκοτεινές microαύρες σκέψεις Mέσα στη laquoθέρmicroηraquo που διαποτίζει την έννοια του φωτός ή του σκότους διατηρείται η laquomicroνήmicroηraquo της πρωτογενούς δεικτικής σχέσης microε τον κόσmicroο Όπως σηmicroειώνουν οι νευροφυσιολόγοι A και H Damasio laquoο εγκέφαλος δεν απεικονίζει απλά όψεις της εξωτερικής πραγmicroατικότητας Kαταγράφει επίσης τον τρόπο microε τον οποίο εξερευνά τον κόσmicroο και αντιδρά σrsquo αυτόνraquo Ή όπως παρατηρεί ο Bickerton laquoαυτό που παρουσιάζεται σε οποιοδήποτε ζωικό είδος από τις αισθήσεις δεν είναι ldquoαυτό που υπάρχει εκεί έξωrdquo αλλά αυτό που είναι χρήσιmicroο για το είδος να ξέρει γιrsquo αυτό που είναι εκεί έξωraquo Kαι η επιστηmicroονική αυτή άποψη δεν είναι διαφορετική από τη φιλοσοφική άποψη του Peirce όπως την έχουmicroε ήδη παρουσιάσει Για τον Peirce το σύmicroβολο ndashη γενίκευση και η αφαίρεση η Thirdnessndash laquoγειώνεταιraquo στην εικόνα και στον δείκτη στη Firstness και στη Secondness H ανάδειξη της δεικτικής θέρmicroης στη microεταφορά αποκαλύπτει τη λειτουργία της Firstness και της Secondness microέσα στη Thirdness ndashτο αισθηmicroατικό laquoστηmicroόνιraquo του συmicroβολικού laquoυφαδιούraquo τη συστατική microείξη αίσθησης αισθήmicroατος και παράστασης έννοιας τη notitiam cum amore Kαι η διαφορά microεταξύ microεταφοράς και laquoκυριολεξίαςraquo ndashή ακριβέστερα microεταξύ laquoζωντανήςraquo και laquoνεκρήςraquo microεταφοράςndash βρίσκεται απλά στο ότι στην laquoκυριολεξίαraquo η δεικτική θέρmicroη είναι αφανής laquoεν υπνώσειraquo Aλλά δεν απουσιάζει Aλλιώς δεν θα ήταν δυνατή η microεταφορική laquoαφύπνισήraquo της ndashη ανάδειξή της O Adorno σrsquo ένα γράmicromicroα του στον Benjamin σχολιάζοντας την έννοια της laquoαύραςraquo που απασχολούσε τον δεύτερο σηmicroειώνει τα εξής laquoH αύρα δεν είναι πάντοτε το ίχνος του ξεχασmicroένου ανθρώπινου στοιχείου ενός πράγmicroατοςhellipraquo Στη διατύπωση αυτή microοιάζει να αντηχεί η περίφηmicroη laquoπαρατήρησηraquo του Proust laquoτα πράγmicroατα κρατούν κάτι από τη microατιά που σταmicroάτησε επάνω τουςraquo H ανάδειξη ndashστη ζωντανή microεταφοράndash της δεικτικής θέρmicroης που διαποτίζει την έννοια microπορεί να θεωρηθεί ότι ισοδυναmicroεί microε την ανάδειξη αυτής ακριβώς της αύρας ή της laquomicroατιάςraquo που είναι αποτεθειmicroένη πάνω στα πράγmicroατα Kαι η ανάδειξη αυτή αποκαλύπτει ότι ο laquoφωτεινόςraquo κόσmicroος της γενίκευσης και της αφαίρεσης ndashτων συmicroβόλωνndash δεν διαρρηγνύει ποτέ τη σχέση του microε τον θολό διάχυτο σκοτεινό κόσmicroο της αίσθησης και

12

του αισθήmicroατος ndashτης εικόνας και του δείκτη H laquoαποστείρωσηraquo του συmicroβόλου ndashmicroέσω της περιθωριοποίησης της microεταφοράς ως εργαλείου ειδικών χρήσεων της ποίησης κατά κύριο λόγοndash συρρικνώνει και στρεβλώνει το γλωσσικό φαινόmicroενο H δεικτική laquoαύραraquo που περιβάλλει την έννοια ndashlaquoορατήraquo στη microεταφοράndash αποκαλύπτει δραmicroατικά τη σχέση θέρmicroης και φωτός στη γλωσσική σήmicroανση Σrsquo αυτή τη σχέση βρίσκεται η απάντηση στο ερώτηmicroα της απώτερης καταγωγής της αλλά και του ρόλου της στη δόmicroηση της ανθρώπινης υποκειmicroενικότητας Eίναι χαρακτηριστικό ότι ο Descartes κατεξοχήν εκπρόσωπος της παράδοσης που υποβαθmicroίζει τον ρόλο της θέρmicroης στη νόηση και στο αποτύπωmicroά της ndashτη γλωσσική σήmicroανσηndash αισθάνεται υποχρεωmicroένος παρrsquo όλα αυτά να σηmicroειώσει ότι τα passions de lrsquoacircme (τα laquoπάθηraquo της ψυχής) laquoισχυροποιούν και δίνουν διάρκεια στις σκέψειςraquo (fortifient et font durer en lrsquoacircme les penseacutees) Aξίζει να αντιπαρατεθεί αυτή η παρατήρηση του Descartes που σχολιάζει το laquoπάθοςraquo κρατώντας πάντα τη σκέψη laquoσε απόστασηraquo από αυτό microε τις θέσεις του Hamann οριακού ιδεολογικού αντιπάλου του ορθολογισmicroού ιδίως όπως microορφοποιείται στην εποχή του ∆ιαφωτισmicroού laquoMόνο το πάθος δίνει στις αφαιρέσεις χέρια πόδια φτεράhellipraquo Θα πρέπει να microείνουmicroε για λίγο ακόmicroη στη microεταφορά και στη συmicroβολή της στη βαθύτερη και πλησιέστερη κατανόηση της φύσης της γλώσσας Kατά την Arendt η microεταφορά laquoδίνει πίσωraquo στη λέξη την αισθητηριακή υποδοmicroή της (its sensual substructure) Kατά τον Ricoeur που βασίζεται στην αριστοτελική αντίληψη για τη microεταφορά η microεταφορά laquoδείχνειraquo laquomicroας κάνει να βλέπουmicroεraquo laquoΣτηρίζεται στην οmicroοιότητα αλλά στο επίπεδο των αισθηmicroάτων εκφράζοντας microια κατάσταση microέσω microιας άλλης η microεταφορά laquomicroεταγγίζειraquo στην καρδιά αυτής της κατάστασης τα αισθήmicroατα που ανήκουν στην αρχική κατάστασηraquo (repose sur la ressemblance mais au niveau de sentiments en symbolisant une situation par le moyen drsquoune autre la meacutetaphore laquoinfuseraquo au coeur de la situation symboliseacutee les sentiments attacheacutes agrave la situation qui symbolise) Πρόκειται για microια διαδικασία laquomicroεταβίβασης microετάγγισης αισθηmicroάτωνraquo (transfert de sentiments) Aνάδειξη της αισθητηριακής υποδοmicroής της λέξης laquomicroεταβίβαση microετάγγιση αισθηmicroάτωνraquo Στις διατυπώσεις αυτές microπορούν να προστεθούν microια σειρά από άλλες που επιχειρούν να ονοmicroάσουν ndashmicroε ανάλογο τρόποndash τη φύση της microεταφοράς laquoορατότητα του λόγου εικονικότητα του λόγουraquo laquoεπιστροφή από τον λόγο στην όρασηraquo laquoονειρικότητα της γλώσσαςraquo laquoαπτότηταraquo (palpability) των γλωσσικών σηmicroείων Όλες αυτές οι προσεγγίσεις microπορούν να microεταφραστούν microε όρους της ανάλυσης που έχουmicroε ήδη προτείνει η microεταφορά αναδεικνύει την εικονική και δεικτική διάσταση της αφαιρετικής γενικευτικής ndashσυmicroβολικήςndash σήmicroανσης τον δείκτη (και την εικόνα) που διαποτίζουν το σύmicroβολο Στη βάση αυτή γίνεται η laquomicroεταβίβαση microετάγγιση αισθηmicroάτωνraquo Στα laquoέγκαταraquo της συmicroβολικής γλώσσας αντηχεί ως amor το πρωτογενές cantus obscurior ndashη αρχέγονη φωνήndash ως πρόθεση για σήmicroανση η οποία βρίσκει την εκρηκτική της ολοκλήρωση στον ανθρώπινο λόγο που δεν αρκείται στη δείξη και στη ζωική έλξη προς τα πράγmicroατα ή στην άπωση από αυτά αλλά την υπερβαίνει microέσα από τη microορφοποίηση της αρχέγονης αυτής πρόθεσης για σήmicroανση σε γενικευτικές αφαιρετικές παραστάσεις ή έννοιες H υπέρβαση αυτή ωστόσο δεν laquoαποστραγγίζειraquo τις παραστάσεις από τους δεικτικούς laquoχυmicroούςraquo τους H

13

παράσταση δεν παύει να είναι ένα microίγmicroα φωνής και λόγου Aυτή ακριβώς η microείξη ndashκαι η έντασηndash αναδεικνύεται στη microεταφορά Oι microεταφορικές laquoπεριπέτειεςraquo της γλωσσικής σήmicroανσης ndashαυτή η laquomicroεταβίβαση αισθηmicroάτωνraquo που δηmicroιουργεί νέες παραστάσειςndash είναι συνάρτηση αυτής της καταστατικής microείξης microιας microείξης που διατηρεί όπως θα έλεγε ο Anjieu τη σύνδεση του σηmicroείου microε τη σωmicroατική βάση της εmicroπειρίας Γιrsquo αυτό και η microεταφορά δεν ισοδυναmicroεί microε microια laquoψυχρήraquo σύγκριση (παροmicroοίωση) που κρατά τις αποστάσεις ανάmicroεσα στις παραστάσεις έννοιες (laquoείναι σανraquo) αλλά συνίσταται στη laquoθερmicroήraquo ταύτισή τους (laquoείναιraquo) Kατά τον Ricoeur αυτή είναι κατrsquo ουσίαν η αριστοτελική αντίληψη για τη microεταφορά και όχι η microεταγενέστερη (από τον Kοϊντιλιανό και microετά) παρερmicroηνεία της ndashη θεώρηση δηλαδή της microεταφοράς ως laquoσυντοmicroογραφικήςraquo παροmicroοίωσης Συmicroβαίνει ακριβώς το αντίθετο επισηmicroαίνει ο Ricoeur laquoη παροmicroοίωση είναι microια ανεπτυγmicroένη microεταφοράraquo (la comparaison est une meacutetaphore deacuteveloppeacutee) Aλλά τί σηmicroαίνει ταύτιση ως καθοριστικό χαρακτηριστικό της microεταφοράς Σηmicroαίνει laquoυπονόmicroευσηraquo ή και laquoανατροπήraquo των οριοθετήσεων ndashτης κανονικότηταςndash στην οποία βασίζεται η αφαιρετική γενικευτική ndashσυmicroβολικήndash γλώσσα Σηmicroαίνει εν τέλει microια πρωτογενέστερη microορφή γενίκευσης microέσω της οποίας οργανώνεται η εmicroπειρία Όταν λέω ότι ο Γιάννης είναι γουρούνι αυτό το είναι microοιάζει να παραβιάζει (αντίθετα microε το είναι σαν της παροmicroοίωσης) να laquoπεριφρονείraquo ndashκατά τη διατύπωση του Ricoeurndash εννοιακές οριοθετήσεις Aυτό ακριβώς οδήγησε φιλοσόφους όπως ο Locke και ο Hobbes στην laquoπρογραφήraquo της microεταφοράς Kατά τον Hobbes η microεταφορά παραβιάζει τις laquoκαθορισmicroένεςraquo σηmicroασίες των λέξεων (senses they are ordained for) Kατά τον Locke η microεταφορά ndashκαι άλλα ρητορικά σχήmicroαταndash πρέπει να στιγmicroατίζονται γιατί laquoυποβάλλουν ψευδείς ιδέες κινούν τα πάθη κι έτσι παραπλανούν την ορθή κρίση και αποτελούν εργαλεία εξαπάτησηςraquo (insinuate wrong ideas move the passions and thereby mislead the judgement and so indeed are perfect cheats) Στις απόψεις αυτές εκφράζεται η θέση microιας microακραίωνης παράδοσης που αρνείται τα laquoθερmicroάraquo δεικτικά συστατικά της συmicroβολικής σήmicroανσης Aρνείται αυτήν ακριβώς τη δηmicroιουργική laquoανατροπήraquo της συmicroβολικής laquoκανονικότηταςraquo που εκπροσωπείται από τη microεταφορική ταύτιση η οποία microε τα λόγια του Ricoeur δεν laquoσυνίσταται στη διαπίστωση της τάξης microιας δοmicroής αλλά στη ldquoλήθηrdquo της στην εξαφάνισή τηςraquo (elle ne consiste pas agrave apercevoir lrsquoordre drsquoune structure mais agrave oublier agrave eacuteliminer plusieurs attributs que le terme meacutetaphoriseacute eacutevoque en nous dans son emploi normal) laquoTο να αποκαλούmicroε microια σειρά ουρά ισοδυναmicroεί microε την αγνόηση όλων των άλλων εννοιακών χαρακτηριστικών πλην του microήκουςraquo (όπ 137) (appeler une file ldquoune queuerdquo crsquoest negliger tous les traits conceptuels sauf la forme longue) H microεταφορά είναι η laquoσύλληψη της ταυτότητας microέσα στη διαφορά και παρά τις διαφορές αλλά microε έναν τρόπο προ-εννοιακόraquo (όπ 253) (la saisie de lrsquoidentique dans les diffeacuterences mais sur un mode pre-conceptuel) Aλλά τί σηmicroαίνει laquoπρο-εννοιακός τρόποςraquo Σηmicroαίνει απλά την αρχαϊκή εικονική δεικτική αφετηρία της microεταφορικής ταύτισης που συνυπάρχει ndashσε αέναη έντασηndash microε τον αφαιρετικό γενικευτικό διαχωρισmicroό της συmicroβολικής γλώσσας Mε την ορολογία του Vygotsky (1962) η microεταφορά microπορεί να θεωρηθεί ως η δραστική επιβίωση της laquoσυmicroπλεγmicroατικήςraquo [complexive] νόησης ndashτης νόησης που εξακολουθεί να καθορίζεται από την αισθητηριακή πρόσληψη της εmicroπειρίαςndash microέσα στον χώρο της εννοιακής [conceptual] νόησης ndashτης νόησης που βασίζεται στο σύmicroβολο στη γενίκευση και την αφαίρεση H microεταφορά είναι η laquoπυκνήraquo διάσταση της laquoαναλυτικήςraquo συmicroβολικής σήmicroανσης [] Στην αναλυτική σήmicroανση της εmicroπειρίας ndashόπως εκπροσωπείται από τη γενικευτική αφαιρετική έννοιαndash laquoαντιπαρατίθεταιraquo η πυκνή σήmicroανση της microεταφοράς Kαι αυτή

14

η laquoαντιπαράθεσηraquo ολοκληρώνει τη γλωσσική σήmicroανση Kατά τον Piaget η microεταφορά είναι το τεκmicroήριο της δεικτικής νόησης ndashενός είδους νόησης που είναι όπως λέει laquoπρο-λογικό και όχι αντι-λογικόraquo (pre-logical and not anti-logical) Aυτό το είδος νόησης γενικεύει ndashlaquoδίνει ένα κοινό νόηmicroα σε έναν αριθmicroό διακεκριmicroένων αντικειmicroένωνraquo (gives a common meaning to a number of distinct objects)ndash στη βάση laquoσυγκινησιακών σχηmicroάτωνraquo [affective schemas] ndashστη βάση laquomicroετάγγισης αισθηmicroάτωνraquo όπως θα έλεγε ο Ricoeur (βλ πιο πάνω) H γενίκευση στη βάση συγκινησιακών σχηmicroάτων ndashη συγκινησιακή δεικτική σήmicroανσηndash laquoδεν επιτυγχάνει τον ίδιο βαθmicroό γενίκευσης και αφαίρεσης όπως τα λογικά σχήmicroαταraquo (do not achieve the same degree of generalisation and abstraction as logical schemas) ndashη συmicroβολική σήmicroανση Aλλά σrsquo αυτήν ακριβώς την laquoανεπάρκειαraquo βρίσκεται η ουσία της microεταφοράς ως συγκινησιακής δεικτικής laquoγείωσηςraquo ndashκαι ολοκλήρωσηςndash του συmicroβόλου Kατά την ψυχαναλυτική οπτική όπως εκπροσωπείται από τον Lacan η microεταφορική ταύτιση είναι laquoο τόπος όπου πρέπει να τοποθετήσουmicroε την αρχέγονη διάσταση της ανθρώπινης γλώσσαςraquo (le lieu ougrave nous devons situer la dimension primordiale dans le langage humain) Θα έχουmicroε την ευκαιρία να συζητήσουmicroε αργότερα τον ρόλο κατά την ψυχαναλυτική προσέγγιση αυτής της laquoαρχέγονης διάστασης της ανθρώπινης γλώσσαςraquo στη δόmicroηση του ανθρώπινου ψυχισmicroού Για την ώρα αυτό που έχει σηmicroασία να επισηmicroανθεί είναι ότι το laquoαρχέγονοraquo της microεταφοράς οφείλεται στο γεγονός ότι η διαδικασία αυτή κινητοποιείται από laquoαρχέγοναraquo συστατικά της συmicroβολικής σήmicroανσης ndashτη δείξη κατά κύριο λόγο Kαι αυτή η διάσταση είναι που laquoαποτρέπειraquo ndashαν microπορεί κανείς να θέσει το ζήτηmicroα microε τέτοιους όρουςndash την laquoαποτυχία της έννοιαςraquo (lrsquoeacutechec du concept)ndashτην laquoαποτυχίαraquo της γενικευτικής αφαιρετικής σήmicroανσης β Κείmicroενο 5 Χριστίδης Α-Φ 1999 Όψεις της microεταφοράς Στο Γλώσσα και νόηση επιmicro ∆ Κατή Μ Κονδύλη amp Β Νικηφορίδου 197-206 Αθήνα Αλεξάνδρεια copy Αλεξάνδρεια [] Το φαινόmicroενο της microεταφοράς αποτελεί δοκιmicroασία για microια συγκεκριmicroένη ndashκαι επίσης αρχαίαndash αντίληψη για τη λογικότητα Και αποτελεί δοκιmicroασία γιατί η microεταφορά απειλεί microια βασική δοmicroή του λόγου και της λογικότητας την πρόταση σαν ένα αρθρωmicroένο σύνολο διακεκριmicroένων κατηγοριών και τη λογική της λειτουργία την κατηγόρηση Στη microεταφορά οι κατηγοριακές αρθρώσεις microοιάζουν να καταργούνται microέσα από τη συmicroπύκνωση σηmicroασιών και η προτασιακή αποφαντική λογικότητα microοιάζει να υπονοmicroεύεται από το παράδοξο ή και laquoπαράλογοraquo laquoείναιraquo της microεταφοράς Ο Γιάννης είναι γουρούνι Ο κλασικός χειρισmicroός για να αντιmicroετωπιστεί το πρόβληmicroα που δηmicroιουργεί η microεταφορά για την προτασιακή λογικότητα ήταν να αναχθεί η microεταφορά στην παροmicroοίωση ndashνα αναχθεί το παράδοξο και το laquoπαράλογοraquo laquoείναιraquo της microεταφοράς στο laquoείναι σανraquo της παροmicroοίωσης που σέβεται τις κατηγοριακές και σηmicroασιακές οροθετήσεις και δεν παραβιάζει τους κανόνες της λογικότητας Η κλασική αυτή λύση έχει βέβαια περισσότερες από microία παραλλαγές Αρκεί να αναφέρω απόψεις όπως του Davidson όπου δεν εmicroφανίζεται η αναγωγή της microεταφοράς στην παροmicroοίωση ndashπου άλλωστε παρουσιάζει ποικίλες δυσκολίεςndash αλλά microετατίθεται το πρόβληmicroα της microεταφοράς από τη γλωσσική δοmicroή στη γλωσσική χρήση κατά τον Davidson η microεταφορά

15

δεν αφορά το laquoσυmicroβατικόraquo προτασιακό νόηmicroα ndashαυτό δεν είναι ποτέ microεταφορικόndash αλλά την παραγωγή και την κατανόηση της πρότασης Ο Davidson υποστηρίζει ότι αυτό που θα πρέπει να εντοπιστεί είναι οι στρατηγικές microε τις οποίες ο οmicroιλητής εννοεί και ο ακροατής κατανοεί κάτι διαφορετικό απrsquo αυτό που σηmicroαίνει η πρόταση Αν η αναγωγή της microεταφοράς στην παροmicroοίωση εξαφανίζει τη microεταφορά σώζοντας έτσι την προτασιακή λογικότητα η θεωρία του Davidson εξορίζει τη microεταφορά στον χώρο της γλωσσικής χρήσης διατηρώντας τη γλωσσική δοmicroή ndashτην πρότασηndash αmicroόλυντη από τη microεταφορά Το αποτέλεσmicroα είναι το ίδιο παρά τη διαφορετική πορεία διασώζονται οι laquoκαθορισmicroένεςraquo σηmicroασίες των λέξεων ndash laquosenses hellip they are ordained forraquo κατά τη διατύπωση του Hobbes που απειλούνται από την ανατρεπτική λειτουργία της microεταφοράς Η καλύτερη ίσως συνόψιση της αρχαίας αντιπαράθεσης του προτασιακού λόγου και της προτασιακής λογικότητας microε τη microεταφορά βρίσκεται στη διατύπωση του Locke η microεταφορά και άλλα σχετικά ρητορικά σχήmicroατα πρέπει να στιγmicroατίζονται γιατί laquoυποβάλλουν ψευδείς ιδέες κινούν τα πάθη κι έτσι παραπλανούν την ορθή κρίση κι αποτελούν εργαλεία εξαπάτησηςraquo (hellipinsinuate wrong ideas move the passions and thereby mislead the judgment and so indeed are perfect cheats) Στον φορτισmicroένο αυτό χαρακτηρισmicroό microε τον οποίο ο Locke επιχειρεί να laquoεξορκίσειraquo τη microεταφορά κρύβεται βέβαια η ουσία της Θα ξαναγυρίσουmicroε σύντοmicroα στη σχέση laquoπάθουςraquo και microεταφοράς αλλά για την ώρα θα πρέπει να επισηmicroάνουmicroε ότι αν microια ολόκληρη παράδοση επιχειρεί να laquoεξορκίσειraquo τη microεταφορά microια άλλη εξίσου αρχαία παράδοση ndashαντι-ιντελεκτουαλιστική ιρασιοναλιστική laquomicroυστικήraquo κάποτεndash την εγκαθιστά στο κέντρο του λόγου και της λογικότητας Αυτή την παράδοση όπως είναι γνωστό απηχεί στα νεότερα χρόνια η φωνή του Nietzsche Για τον Nietzsche δεν υπάρχει microη ρητορική laquoφυσικήraquo γλώσσα Οι ρητορικοί τρόποι δεν είναι κάτι που microπορεί να προστεθεί ή να αφαιρεθεί από τη γλώσσα κατά βούληση και αποτελούν τη γνησιότερη όψη της φύσης της ∆εν υπάρχει κατά τον Nietzsche πραγmicroατική έκφραση και πραγmicroατική γνώση πέρα από τη microεταφορά laquoΘέρmicroηraquo και laquoφωςraquo (Licht und Waumlrme Humboldt [1836] 1988) laquoπάθοςraquo και laquoλόγοςraquo Αυτά τα δύο αξεδιάλυτα συστατικά της ανθρώπινης νόησης και του ανθρώπινου ψυχισmicroού πολώνονται στην αρχαία αυτή αντιπαράθεση και διεκδικούν ndashτο καθένα για τον εαυτό τουndash την πρώτη θέση Και η microεταφορά είναι ένα από τα στρατηγικά microέτωπα στα οποία διαδραmicroατίζεται αυτή η σύγκρουση [9] Κείmicroενο 6 Χριστίδης Α-Φ 2001β Πολυσηmicroία Στο Όψεις της γλώσσας Αθήνα Νήσος Υπό έκδοση copy Νήσος [] οι ποικίλες σηmicroασίες που συγκροτούν τις λέξεις αποτελούν υπαινιγmicroούς ψηφίδες σπαράγmicroατα που πρέπει να συναρθρωθούν για να διαφανεί η βαθύτερη ενότητα της οποίας αποτελούν microέρος το laquoσύννεφοraquo για να θυmicroηθούmicroε τη microεταφορά του Vygotsky από το οποίο κατάγονται οι microοναχικές ξέχωρες laquoσταγόνεςraquo Kαι η συνάρθρωση αυτή είναι ταυτόχρονα και

16

εξάρθρωση H ιστορική συνάρθρωση των σηmicroασιών lsquoθέλωrsquo και lsquoστερούmicroαιrsquo πχ όπως την παρακολουθήσαmicroε στην περίπτωση του αγγλικού ρήmicroατος want υπαινίσσεται microια αδιαφοροποίητη συγκινησιακή ενότητα όπου η διάκριση lsquoεπιθυmicroώrsquo ndash lsquoστερούmicroαιrsquo δεν υφίσταται H συνάρθρωση των δύο αυτών σηmicroασιών microε άλλα λόγια υπαινίσσεται και την εξάρθρωση τους την κατάργηση των ορίων microεταξύ τους την αλληλοδιείσδυση τους την καταγωγή τους από το ενιαίο αδιάσπαστο laquoσύννεφοraquo Aν όπως υποστηρίζει ο Humboldt microε microια διατύπωση που θυmicroίζει την ανάλογη άποψη του Vygotsky laquoοι λέξεις τεmicroαχίζουν την αδιαφοροποίητη σύνθεση που αντλεί ο νους από την εmicroπειρίαraquo το παιχνίδι της πολυσηmicroίας αποκαλύπτει ότι ο τεmicroαχισmicroός αυτός δεν είναι ποτέ πλήρης οι διακεκριmicroένες σηmicroασίες που συγκροτούν microια πολύσηmicroη λέξη φανερώνουν στη συνάρθρωση τους την κίνηση για την εξάρθρωση ndashτην άρση της στεγανής οριοθέτησης Kι εδώ ακριβώς βρίσκεται το πιο ενδιαφέρον ζήτηmicroα H προσέγγιση της πολυσηmicroίας από την οπτική που προτείναmicroε αποκαλύπτει τον laquoβρασmicroόraquo που αναταράζει τη φαινοmicroενική γαλήνη της laquoκατηγορικήςraquo γλώσσας της γλώσσας που microοιάζει να αποτελείται από σαφώς οριοθετηmicroένα laquoτεmicroάχιαraquo Aποκαλύπτει τις διαλεκτικές κινήσεις που υπονοmicroεύουν ndashlaquoρηγmicroατώνουνraquondash τις οριοθετήσεις της κατηγορικής γλώσσας για τη διάλυση της οποίας microε τόσο πάθος microίλησε ο Nίτσε laquoTο είναι γεννιέταιraquo υποστηρίζει ο Heidegger laquoόταν συντρίβεται η λέξηraquo laquoόταν η ένηχη λέξη επιστρέφει στη σιωπή απrsquo όπου και παραχωρήθηκεraquo Θα microπορούσα να σταmicroατήσω εδώ microε την ελπίδα ότι η συζήτηση που προηγήθηκε φωτίζει αυτή την κρυπτική διατύπωση του Heidegger Aλλά ας microου επιτραπεί ένα τελευταίο επεξηγηmicroατικό σχόλιο H ίδια η λέξη η πολύσηmicroη λέξη όπως την παρακολουθήσαmicroε στη συζήτηση που προηγήθηκε υπαινίσσεται την αρχέγονη αδιάσπαστη και γι αυτό άρρητη microήτρα της H συνάρθρωση των ποικίλων σηmicroασιών της υπαινίσσεται το είναι ndashτη βαθύτερη ενότηταndash που τη ζωοδοτεί και που συνάmicroα τη συντρίβει αίροντας τις αρθρώσεις που την οριοθετούν H κίνηση προς τα laquoπίσωraquo ndashπρος το σύννεφοndash υπαινίσσεται τη συντριβή της σταγόνας Kαι για να αντηχήσει στrsquo αυτιά microας αυτός ο υπαινιγmicroός χρειάζεται να οξύνουmicroε τις αισθήσεις microας για να αισθανθούmicroε τις αφανείς κινήσεις που βυσσοδοmicroούν laquoπίσωraquo από την πλάτη της κατηγορικής γλώσσας ndashτις κινήσεις που αναταράσσουν τις διασπασmicroένες microοναχικές σταγόνες που τις εξωθούν να υπερβούν τη διάσπαση την οριοθέτησή τους Mια τέτοια προσέγγιση που την υπαγορεύουν τα ίδια τα φαινόmicroενα απλά laquoσυναρmicroολογεί και επαναδραστηριοποιείraquo για λογαριασmicroό του παρατηρητή laquoκάποια αφανή περιεχόmicroενα Aποκαλύπτει απαγορευmicroένα νοήmicroατα κι έτσι παρουσιάζεται σαν microια επιστροφή ή microάλλον σα microια συνειδητή απελευθέρωση αυτού που ήταν απωθηmicroένοraquo Aυτά τα τελευταία λόγια αποτελούν τον ορισmicroό που δίνει ο Marcuse για τη διαλεκτική ανάλυση Kαι η διαλεκτική microας θυmicroίζει ο Nίτσε laquoη microάνα της λογικής γεννήθηκε από τη ρητορική που microε τη σειρά της είναι παιδί του microύθου και της ποίησηςraquo των δύο κατεξοχήν χώρων που αποτολmicroούν το ταξίδι laquoαπό ένα κόσmicroο γεmicroάτο νοήmicroατα στην τελική εξάρθρωση των νοηmicroάτωνrdquo (Mπατάιγ) το ταξίδι από τη microοναχική σταγόνα πίσω στο σύννεφο που τη γέννησε [] [10] Κείmicroενο 7 Xριστίδης A-Φ 2001 ∆εικτικότητα Στο Όψεις της γλώσσας Αθήνα Νήσος Υπό έκδοση copy Νήσος

17

Στην οmicroιλία αυτή θα επιχειρήσω να σας microιλήσω γι αυτό που ο φιλόσοφος D Pears επιτυχηmicroένα ονόmicroασε laquoπρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γλώσσαςraquo ndashγια το ζήτηmicroα των ορίων της γλώσσας Aλλά τι είναι η γλώσσα Tο ερώτηmicroα αυτό ίσως να ηχεί microεγαλόστοmicroα και πλεοναστικά microέσα στα πλαίσια ενός συνεδρίου γλωσσολογίας Ωστόσο δεν παύει να είναι το ερώτηmicroα που αποτελεί το λόγο ύπαρξης της γλωσσολογίας άσχετα αν ο ερευνητικός κατακερmicroατισmicroός του σώmicroατος της γλώσσας συναρτηmicroένος microε ποικίλους προϊδεασmicroούς υποβαθmicroίζει συχνότατα στην καθηmicroερινή microας γλωσσολογική πρακτική τόσο το ερώτηmicroα αυτό όσο και τις προοπτικές απάντησής του Tο ζήτηmicroα που θα microας απασχολήσει ndashτα όρια της γλώσσας η πρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασής της και η έννοια της δεικτικότητας γύρω από την οποία θα microορφοποιηθεί η προσέγγιση στο ζήτηmicroα αυτόndash απαιτεί microια απάντηση στο ερώτηmicroα laquoτι είναι η γλώσσαraquo Θα επιλέξω να σας δώσω την απάντηση ndashή τις απαντήσειςndash δύο κορυφαίων φιλοσοφικών φυσιογνωmicroιών ndashτου Hegel και του Charles Sanders Peirce H απάντηση του Hegel συmicroπυκνώνεται σε δύο εξαίσιες microεταφορές H πρώτη microεταφορά περιγράφει τη γλώσσα ndashτον κόσmicroο των νοηmicroάτωνndash σαν laquoφόνο του πράγmicroατοςraquo H αισθητηριακή πρόσληψη βίωση της εmicroπειρίας ndashτου laquoπράγmicroατοςraquondash(που κυριαρχεί στο άγλωσσο ζώο αλλά και στο άγλωσσο βρέφος) άmicroεση προσδεδεmicroένη στο παρόν ερέθισmicroα αδιαmicroεσολάβητη microετασχηmicroατίζεται στον ανθρώπινο λόγο στην έmicromicroεση διαmicroεσολαβηmicroένη από τις διαδικασίες της γενίκευσης και της αφαίρεσης νοητική πρόσληψη ndashκαι οργάνωση ndashτης εmicroπειρίας H γλωσσική σήmicroανση αποδεσmicroεύει το υποκείmicroενο από τα δεσmicroά της άmicroεσης καθηλωmicroένης στο παρόν ερέθισmicroα άγλωσσης αισθητηριακής σήmicroανσης Tο αισθητό συγκεκριmicroένο πράγmicroα laquoπεθαίνειraquo κάτω από τα πλήγmicroατα της γενίκευσης και της αφαίρεσης ndashτου νοήmicroατος ndashκαι παραχωρεί τη θέση του στη γενικευmicroένη αφηρηmicroένη ανάκλασή του ndashτην έννοια H έννοια laquoσκύλοςraquo για να χρησιmicroοποιήσω το εγελιανό παράδειγmicroα αποσπάται ndashγενικευτικά και αφαιρετικά ndashαπό τον αισθητό πραγmicroατικό σκύλο και κατrsquo αυτό τον τρόπο το αισθητό πράγmicroα laquoπεθαίνειraquo ndashη έννοια το νόηmicroα είναι η γενικευτική και αφαιρετική laquoανάmicroνησήraquo του Aυτό που υπάρχει στην αρχή λέει ο Hegel δεν είναι το καθολικό η γενίκευση και η αφαίρεση αλλά το συγκεκριmicroένο ndashόχι laquoτο τραπέζιraquo γενικά αλλά laquoαυτό το τραπέζιraquo O άνθρωπος microπορεί να αναιρέσει αυτό το συγκεκριmicroένο χαρακτήρα της υπάρχουσας οντότητας microεταθέτοντάς την από το laquoεδώ και τώραraquo του φυσικού αισθητού κόσmicroου στον αιώνιο γενικευτικό και αφαιρετικό κόσmicroο του λόγου από τον laquoκαταρράκτηraquo του microεταβλητού κινούmicroενου συγκεκριmicroένου στο microόνιmicroο ουράνιο τόξο που βρίσκεται από πάνω του ndashτον κόσmicroο των νοηmicroάτων Aυτή είναι η δεύτερη εξαίσια microεταφορά που προανήγγειλα λίγο παραπάνω O laquoφόνος του πράγmicroατοςraquo η microετάβαση ή καλύτερα το άλmicroα από τη συγκεκριmicroένη άmicroεση βίωση της εmicroπειρίας στην έmicromicroεση αφαιρετική και γενικευτική βίωση της αφήνει βέβαια τα σηmicroάδια του Kαι η laquoπρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γλώσσαςraquo δεν microπορεί παρά να είναι η laquoνοσταλγίαraquo της χαmicroένης αδιαmicroεσολάβητης αισθητηριακής βιωmicroατικής αmicroεσότητας Kαι αν όπως επισηmicroαίνει ο Hegel αυτό που υπάρχει στην αρχή είναι το συγκεκριmicroένο και όχι το καθολικό ndashαυτό το τραπέζι και όχι το τραπέζι γενικά ndash η δείξη δεν microπορεί παρά να είναι η κατεξοχήν προσέγγιση στην άmicroεση αδιαmicroεσολάβητη σήmicroανση ndashτο πρωτεϊκό γλωσσικό όριο

18

προς το οποίο οδηγεί η πρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γενικευτικής και αφαιρετικής γλώσσας H συζήτηση του ζητήmicroατος αυτού θα πρέπει να περιmicroένει τη συνεισφορά του Peirce Για την ώρα θα περιοριστώ σε κάποιες πρόσθετες επισηmicroάνσεις πάνω στο θέmicroα αυτό Eίναι προφανές ότι η δείξη αντιπροσωπεύει τον αρχαιότερο τρόπο σήmicroανσης ndashτον αρχαιότερο τρόπο επαφής microε τον κόσmicroο Όλα τα ζωικά σήmicroατα έχουν δεικτικό χαρακτήρα στο βαθmicroό που είναι προσδεδεmicroένα σε άmicroεσα παρόντα ερεθίσmicroατα Oι προγλωσσικές εκδηλώσεις του νηπίου έχουν κι αυτές δεικτικό χαρακτήρα ndashχειρονοmicroίες κλάmicroα αργότερα γέλιο κλπndashκαι είναι χαρακτηριστικό ότι ο δεικτικός αυτός τρόπος επιζεί και microετά την εmicroβάπτιση του microικρού παιδιού στον κόσmicroο της γλώσσας Oι πρώιmicroες laquoλέξειςraquo της παιδικής γλώσσας έχουν δεικτικό χαρακτήρα ndashείναι δείκτες Aυτό είναι κοινός τόπος στη microελέτη της παιδικής γλώσσας H αρχέγονη δεικτική σήmicroανση επιζεί βέβαια και στον ενήλικα Oι άγλωσσες συγκινησιακές εκδηλώσεις του ενήλικα ndashκλάmicroα γέλιο κλπ ndashείναι βέβαια δείκτες Θα δούmicroε λίγο πιο κάτω τον γλωσσικό δεικτικό χώρο microε τα χαρακτηριστικά του αλλά για την ώρα αρκεί να επισηmicroάνω ότι στις παρυφές της αρθρωmicroένης γλώσσας λειτουργεί το επιφώνηmicroα χαρακτηριστικός εκπρόσωπος της δεικτικής σήmicroανσης O επιτονισmicroός για να δώσω ένα ακόmicroα παράδειγmicroα είναι επίσης ένα βασικό δεικτικό συστατικό της γλώσσας Aν η δείξη είναι ο αρχέγονος πρωτεϊκός τρόπος σήmicroανσης η γέφυρα της αφαιρετικής και γενικευτικής γλώσσας microε την προϊστορία της (τόσο την οντογενετική όσο και τη φυλογενετική προϊστορία της) ο αρχέγονος αυτός τρόπος δεν είναι άλλος από τον τρόπο της επιθυmicroίας της κίνησης προς τα πράγmicroατα (και προς τον άλλο) της συγκίνησης H επιθυmicroία η συγκίνηση είναι αρχαιότερη από τη γλώσσα και αυτό είναι microια άλλη microεγάλη συζήτηση που δεν microπορεί να γίνει αυτή τη στιγmicroή ndashοι περιπέτειες της επιθυmicroίας σαν αποτέλεσmicroα της εmicroπλοκής της στον ιστό της γλώσσας Για τον Hegel η επιθυmicroία είναι η microήτρα της νόησης ndashlaquoη ιδέα γεννιέται από την επιθυmicroίαraquo H δείξη είναι η microήτρα της γενικευτικής και αφαιρετικής γλώσσας Kαι ο οmicroφάλιος λώρος που τις συνδέει δεν αποκόπτεται ποτέ [] [11] Κείmicroενο 8 Θεοδωροπούλου Μ Saussure και Lacan Απο τη γλωσσολογία στην ψυχανάλυση Αν και ο Φρόυντ σε όλη τη διάρκεια της ερευνητικής και συγγραφικής του πορείας παρουσιάζει ένα microόνιmicroο ενδιαφέρον για τη γλώσσα και τη συνδέει microε την προβληmicroατική του ασυνειδήτου ndashείναι γνωστή η παροmicroοίωση που κάνει σχετικά microε τα όνειρα ότι δηλαδή είναι γρίφοι που πρέπει να αποκρυπτογραφηθούνndash εκείνος ο οποίος θέτει τη γλώσσα σε πρωταρχική σύνδεση microε το ασυνείδητο και τη δόmicroηση του υποκειmicroένου είναι ο Ζακ Λακάν Ο Λακάν προγραmicromicroατικά διατυπώνει τη θεωρία του ως laquoεπιστροφή στον Φρόυντraquo microια επιστροφή που κατά τα φαινόmicroενα κινήθηκε προς δύο κατευθύνσεις η microία microε την κυριολεξία της λέξης ndashεπιστρέφουmicroε από κάπου που έχουmicroε φύγειmiddot και όντως η ψυχανάλυση τον καιρό της εναρκτήριας οmicroιλίας του Λακάν (laquoΟ λόγος της Ρώmicroηςraquo 26-2791953) παρουσιάζει συmicroπτώmicroατα αν όχι φυγής τουλάχιστον αποmicroάκρυνσης από το πνεύmicroα του Φρόυντ ndashαπόδειξη ο αmicroερικάνικος νεοφροϋδισmicroός και η ένταξη της ψυχανάλυσης στους κλάδους της πειραmicroατικής ψυχολογίας Το άλλο πνεύmicroα της επιστροφής είναι laquoσυνδηλωτικόraquo επιστρέφουmicroε σε κάτι αφού πρώτα έχουmicroε πάει αλλού και γυρνούmicroε εmicroπλουτισmicroένοι από την

19

εmicroπειρία του καινούριου τόπου Αυτός ο καινούριος τόπος είναι για τον Λακάν η γλωσσολογία και πιο συγκεκριmicroένα η γλωσσολογία όπως αναπτύχθηκε από τον θεmicroελιωτή της F de Saussure Σε microια εποχή που ο στρουκτουραλισmicroός παιδί της σωσσυριανής σκέψης έχει εmicroπνεύσει νέες θεωρήσεις στη γλωσσολογία και την ανθρωπολογία σε microια εποχή που σφραγίζεται από laquoεπαναναγνώσειςraquo (ο Αλτουσέρ ξαναδιαβάζει τον Μαρξ και ο Φουκώ την ψυχιατρική) ο Λακάν στρέφεται στη γλωσσολογία microέσα από δύο βασικά σηmicroεία 1 Υιοθετώντας τη βασική ιδέα ότι η γλώσσα ως συmicroβολικό σύστηmicroα microαζί microε τα άλλα κοινωνικο-πολιτιστικά συστήmicroατα και τις δοmicroές τους προϋπάρχουν της γέννησης ενός ανθρώπου και υπέρ-κεινται αυτού Κατά συνέπεια το παιδί microε την κατάκτηση της γλώσσας εγγράφεται σε αυτή τη συmicroβολική τάξη η οποία επειδή ακριβώς υπέρ-κειται θα το πλάσει ανάλογα microε τις δοmicroές της Με άλλα λόγια το άτοmicroο αναδύεται ως υποκείmicroενο microέσα από την εγγραφή του στη συmicroβολική τάξη της γλώσσας ή όπως λέει ο Αλτουσέρ (1983) η κατάκτηση της γλώσσας είναι αυτή που microε την εισαγωγή στη συmicroβολική τάξη θα σηmicroαδέψει το πέρασmicroα από τον άνθρωπο-θηλαστικό στον άνθρωπο-παιδί ndashάνδρα ή γυναίκα 2 Θεωρώντας ότι το laquoτο ασυνείδητο είναι δοmicroηmicroένο σαν γλώσσαraquo δηλαδή microια δοmicroή που όπως και η γλώσσα αποτελείται από στοιχεία που βρίσκονται σε σχέση και εξοmicroοιώνοντας τους microηχανισmicroούς του ασυνειδήτου microε τους γλωσσικούς microηχανισmicroούς της microεταφοράς και της microετωνυmicroίας Για τον Λακάν η laquoεπιστροφή στον Φρόυντraquo σηmicroαίνει να επανέλθει στο προσκήνιο της ψυχανάλυσης η διάσταση της οmicroιλίας (Dor 1994 28) αφού η οmicroιλία του υποκειmicroένου είναι το microοναδικό microέσο της αναλυτικής διαδικασίας microέσα από αυτή αναδεικνύεται το ασυνείδητο αλλά και αυτή είναι ο τόπος στον οποίο εκφράζεται (όπ 41) Οι θεωρήσεις του Λακάν αποτελούν προσπάθεια επιστηmicroονικής τεκmicroηρίωσης του ασυνειδήτου δεν αποτελούν θεωρία της γλώσσας Η microεγάλη συmicroβολή του είναι ότι σε αυτή την προσπάθεια οριοθέτησης της ψυχανάλυσης ως επιστήmicroης από άλλες επιστήmicroες ndashβιολογικές ψυχολογικές κοινωνικέςndash ανέδειξε τη γλώσσα σε πρωταρχικό παράγοντα δόmicroησης του ανθρώπινου υποκειmicroένου και ότι οι απόψεις του υπήρξαν αιτία microιας ριζικής επιστηmicroολογικής microεταβολής σε σχέση microε σηmicroαντικές microεταψυχολογικές έννοιες Ο Λακάν αναγνώρισε την οφειλή του στον Saussure αφού βασικές έννοιες της λακανικής θεωρίας στηρίζονται στις σωσυριανές θεωρήσεις και διχοτοmicroίες Καταρχάς η διάκριση langue-parole η διάκριση ανάmicroεσα στο αφηρηmicroένο εσωτερικευmicroένο σύστηmicroα της γλώσσας που υπάρχει δυνάmicroει στο σύνολο των οmicroιλητών microιας γλωσσικής κοινότητας και στη συγκεκριmicroένη υλική πραγmicroάτωσή τουmiddot microε άλλα λόγια η διάκριση ανάmicroεσα στο κοινωνικό αυτό που έχει θεσπίσει η κοινότητα και το ατοmicroικό έτσι όπως αυτό εκδηλώνεται σε κάθε στιγmicroή γλωσσικής επικοινωνίας Επιπλέον η διάκριση ανάmicroεσα στο οmicroοιογενές και το ανοmicroοιογενές ανάmicroεσα σε αυτό που είναι ουσιαστικό από αυτό που είναι συmicroπτωmicroατικό ndashmicroε αυτή την τελευταία διάκριση κατακυρώνεται η langue ως το πεδίο έρευνας της γλωσσολογίας αφού η parole θεωρείται δευτερεύουσα Παρά τον δευτερεύοντα ρόλο όmicroως που της παραχωρείται ερευνητικά η parole θεωρείται ότι βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση microε τη langue ιστορικά και οντογεννητικά η parole προηγείται είναι ο χώρος στον οποίο πραγmicroατοποιούνται οι

20

γλωσσικές αλλαγές ndashmicroε αυτή την έννοια η langue είναι το προϊόν της εξέλιξης της parolendash από την άλλη όmicroως parole δεν microπορεί να υπάρξει χωρίς την ύπαρξη της langue Έπειτα η ιδέα του γλωσσικού σηmicroείου ως βασικού συστατικού της langue που αποτελεί την αδιάρρηκτη ένωση microιας ακουστικής εικόνας ή σηmicroαίνοντος microε microια έννοια ή σηmicroαινόmicroενοmiddot ένωση η οποία έχει προκύψει αυθαίρετα microέσα από την κοινή σύmicroβαση χωρίς δηλαδή να microπορεί να αιτιολογηθεί γιατί microια έννοια αποδίδεται microε το τάδε σηmicroαίνον ndashαπόδειξη η διαγλωσσική σύγκριση της ίδιας έννοιας Εκτός από την αυθαιρεσία το άλλο χαρακτηριστικό του γλωσσικού σηmicroείου είναι η γραmicromicroικότητα ndashαυτό που ο Λακάν θα αποδώσει ως σηmicroαίνουσα αλυσίδαndash το γεγονός δηλαδή ότι ο προφορικός λόγος εκτυλίσσεται microέσα στον χρόνο το ένα γλωσσικό σηmicroείο διαδέχεται το άλλο πράγmicroα που δεν συmicroβαίνει σε άλλα σηmicroεία πχ οπτικά Ένα σηmicroείο αποκτάει τη γλωσσική του αξία οριοθετούmicroενο microε βάση τις σχέσεις του ndashδιαφοράς ως προς τις δύο πλευρές του σηmicroείου αντίθεσης ως προς το σηmicroείο ως όλο (Saussure 1979 150-161)ndash microε τα άλλα σηmicroεία του συστήmicroατος Η έννοια αυτή του Saussure σχετίζεται επίσης microε την αυθαιρεσία Στο κατά τον Saussure laquoσύννεφοraquo της σκέψης όπου τίποτε δεν είναι οριοθετηmicroένο από microόνο του και στην επίσης άmicroορφη microάζα των ήχων όπου και εκεί δεν υπάρχουν οριοθετήσεις η γλώσσα επεmicroβαίνει και πάλι αυθαίρετα για laquoνα χρησιmicroεύσει ως ενδιάmicroεσο microεταξύ της σκέψης και του ήχου microέσα σε τέτοιους όρους που η ένωση τους καταλήγει αναγκαστικά σε οριοθετήσεις microονάδωνraquo (Saussure 1979 151) Τις δυο παράλληλες αυτές άmicroορφες microάζες της σκέψης και του ήχου ο Λακάν θα τις ονοmicroάσει ροή των σηmicroαινοmicroένων και ροή των σηmicroαινόντων αντίστοιχα Καθώς λοιπόν οι ενδοσυστηmicroικές σχέσεις είναι ο καθοριστικός παράγοντας οριοθέτησης της αξίας των γλωσσικών σηmicroείων ndashπαραδοχή που θεmicroελιώνει και την έννοια του συστήmicroατος ως δοmicroήςmiddot δοmicroή σηmicroαίνει στοιχεία που βρίσκονται σε σχέσηndash ο Saussure κάνει microια άλλη τρίτη διάκριση που αφορά τις σχέσεις που συνάπτουν οι γλωσσικές microονάδες microεταξύ τους Είναι δύο ειδών 1 Συνταγmicroατικές οι οποίες είναι απόρροια της γραmicromicroικότητας του σηmicroείου είναι οι σχέσεις που συνάπτει microια microονάδα microε τις γειτονικές της διατασσόmicroενη στον λόγο ndashοι σχέσεις που συνάπτει microια microονάδα microε τα γλωσσικά συmicroφραζόmicroενα γιrsquo αυτό σχέσεις in praesentia 2 Παραδειγmicroατικές δηλαδή οι σχέσεις που συνειρmicroικά ανακαλούνται ndashή συνδέονταιndash microε οποιονδήποτε τρόπο και βρίσκονται τοποθετηmicroένες στον εγκέφαλο των οmicroιλητών ndashσχέσεις που δεν προκύπτουν από τη συνεmicroφάνιση των microονάδων στον λόγο γιrsquo αυτό και σχέσεις in absentia Παρά τα φαινόmicroενα και τα δύο είδη σχέσεων έγκεινται στη σφαίρα της languemiddot πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι η langue δεν αποτελεί ένα λεξικό που περιέχει γλωσσικά σηmicroεία αλλά περιέχει και τις σχέσεις τους συνειρmicroικές και συνδυασmicroού και ότι το πώς συνδυάζονται στον λόγο αποτελεί microια ακόmicroη αυθαιρεσία ndashο Bronkart (1979 116) την ονοmicroάζει laquoαυθαιρεσία διάταξηςraquo Η άλλη σηmicroαντική διάκριση του Saussure είναι ανάmicroεσα στη συγχρονία και τη διαχρονία στην πρώτη περίπτωση νοείται η γλώσσα στην α-χρονική της διάσταση προκειmicroένου να microελετηθούν οι σχέσεις ανάmicroεσα στα γλωσσικά στοιχεία (Saussure 1979 115) ενώ στη δεύτερη η γλώσσα νοείται στην εξέλιξή της όπου αυτό που microελετάται είναι ένα στοιχείο στη διαδοχή του Η διάκριση αυτή είναι που καθιέρωσε τον Saussure ως θεmicroελιωτή της σύγχρονης γλωσσολογίας αφού αυτός αν και ξεκίνησε ως ιστορικός γλωσσολόγος έδωσε έmicroφαση στη συγχρονική microελέτη της γλώσσας και γιατί αυτή είχε παραmicroεληθεί αλλά κυρίως γιατί η συγχρονία υπάρχει στη συνείδηση των οmicroιλητών

21

Και microια τελευταία διάκριση Η γλώσσα-langue είναι microορφή και όχι ουσία που επάγεται από τη θεώρηση της γλώσσας από τον Saussure ως συστήmicroατος Που σηmicroαίνει ότι στη γλώσσα αυτό που ενδιαφέρει είναι οι σχέσεις που υπάρχουν ανάmicroεσα στα στοιχεία του συστήmicroατος και όχι το πώς ndashmicroε τί υλικό πραγmicroατώνονται Mε άλλα λόγια οι σχέσεις παραmicroένουν ανεξάρτητα από το υλικό microε το οποίο θα παρασταθεί ο λόγος (φωνητικά ή γραπτός λόγος) Που σηmicroαίνει επίσης ότι σε σχέση microε το γλωσσικό σηmicroείο τόσο το σηmicroαίνον όσο και το σηmicroαινόmicroενο microέσω της γλώσσας έχουν υποστεί microορφοποιήσεις microέσα από την τοmicroή που κάνει η γλώσσα ανάmicroεσα στις άmicroορφες microάζες της σκέψης και των ήχων

Ο Λακάν θα πάρει από τον Saussure την ιδέα της γλώσσας ως δοmicroής για να σχηmicroατίσει την καταρχήν θεώρησή του περί ασυνειδήτου Όπως αναφέρει στα Eacutecrits (Lacan 1966 806) στο ασυνείδητο δεν είναι laquoη microονοσήmicroαντη αντιστοιχία ενός σηmicroείου microε κάποιο πράγmicroαraquo που διατηρείται αλλά laquomicroια συγχρονική και αναρίθmicroητη συγκέντρωση [σηmicroαινόντων] όπου κανένα δεν υποστηρίζεται παρά από την αρχή της αντίθεσης του καθενός από τα άλλαraquo (Diatkine 1997 28 ndashυπογράmicromicroιση δική microου) Τα βασικά στοιχεία του ασυνειδήτου είναι λοιπόν τα λακανικά σηmicroαίνοντα (θα εξηγήσω παρακάτω) τα οποία σχηmicroατίζουν δίκτυο και αποκτούν αξία ndashκατά τον Saussurendash από τις αντιθέσεις τους microε τα άλλα στοιχεία Είναι ένα στοιχείο νοmicroίζω που στηρίζει την άποψη laquoτου ασυνειδήτου δοmicroηmicroένου σαν γλώσσαraquo Η φύση του λακανικού σηmicroαίνοντος όmicroως κεντρικό σηmicroείο της θεωρίας του για το ασυνείδητο έχει προκαλέσει πολλές συζητήσεις και έχει πονοκεφαλιάσει τους γλωσσολόγους στον βαθmicroό που ο Λακάν microιλάει και για την laquoυπεροχήraquo του σηmicroαίνοντος σε σχέση microε το σηmicroαινόmicroενο άποψη που εν πολλοίς φαίνεται καταρχήν παράλογη microετά από αυτά που αναπτύχθηκαν σε σχέση microε το γλωσσικό σηmicroείο παραπάνω Ο ίδιος το ορίζει ως εξής (Lacan 1966 819middot 1975 48middot αναφέρεται από τον Diatkine 1997 28) laquoΤο σηmicroαίνον αναπαριστά το υποκείmicroενο για ένα άλλο σηmicroαίνονraquo Μια πρώτη διαπίστωση στη θεωρία του για το σηmicroαίνον εmicroπλέκεται το υποκείmicroενο κάτι που είναι εντελώς ξένο στη σωσυριανή γλωσσολογία ∆ιαπίστωση δεύτερη τα λακανικά σηmicroαίνοντα διατάσσονται σε ένα δοmicroηmicroένο όλο και κάθε σηmicroαίνον ορίζεται από τα άλλα (βλ και Diatkine όπ) ndashη σωσυριανή αντίληψη του γλωσσικού συστήmicroατος και ο απόηχος της γλωσσικής αξίας ∆ιαπίστωση τρίτη Όπως ο Pierce για την ερmicroηνεία του σηmicroείου παραπέmicroπει στον interpretant lsquoερmicroηνευτήrsquo ndashσε άλλα σηmicroεία (πχ η κατανόηση της λέξης άνθρωπος απαιτεί την επιστράτευση άλλων σηmicroείων ndashάλλων ερmicroηνευτώνmiddot αυτό άλλωστε κάνει και το λεξικόmiddot βλ Χριστίδης 2001β) o Λακάν αποδίδει ρόλο ερmicroηνευτή στα σηmicroαίνοντα προκειmicroένου για την αναπαράσταση του υποκειmicroένου microέσα στο δίκτυο των σηmicroαινόντων του ασυνειδήτουmiddot που σηmicroαίνει ότι το υποκείmicroενο ndashτου ασυνειδήτουndash αναδύεται microε τη λειτουργία ενός σηmicroαίνοντος β ως ερmicroηνευτή κάποιου άλλου σηmicroαίνοντος α ndashη στιγmicroή της ερmicroηνείας στην ψυχαναλυτική διαδικασία ή της ανάδυσης του ευφυολογήmicroατος (βλ και Lacan 1966 840middot αναφέρεται όπ) Ούτως ή άλλως όmicroως το λακανικό σηmicroαίνον είναι καλύτερα να προσεγγιστεί microέσα από τις αποκλίσεις που παρουσιάζει σε σχέση microε το σωσυριανό σηmicroείο Καταρχήν το σηmicroαίνον του Saussure είναι microέρος της θεωρίας για το γλωσσικό σηmicroείο ενώ ο Λακάν δεν συνδέει τη θεωρία του για το σηmicroείο microε τη θεωρία του για το σηmicroαίνον (Arriveacute 1992 123) Κατά συνέπεια

22

το λακανικό σηmicroαίνον πρέπει να διαβαστεί διαφορετικά από το γλωσσικό σηmicroαίνον Ο Λακάν παίρνει το σωσυριανό κλάσmicroα σηmicroαινόmicroενο σηmicroαίνον και το τροποποιεί α Αντιστρέφει τη φορά του κλάσmicroατος βάζοντας επάνω το σηmicroαίνον και αναπαριστώντας το microε κεφαλαίο Σ θέλοντας να δείξει την υπεροχή του σηmicroαίνοντος σε σχέση microε το σηmicroαινόmicroενο αυτή δηλαδή που κυβερνά τον λόγο του υποκειmicroένου δηλαδή το ίδιο το υποκείmicroενο (Dor 1994 62) ndashάποψη που θεmicroελιώνεται από τον ρόλο των microεταφορικών και microετωνυmicroικών διαδικασιών στην εmicroφάνιση των ασυνείδητων φαινοmicroένων β Ονοmicroάζει τη γραmicromicroή του κλάσmicroατος microπάρα πράγmicroα που δεν είχε ονοmicroατιστεί ποτέ από τον Saussure και αργότερα θα της αποδώσει τον χαρακτηρισmicroό του laquoφράγmicroατος στη σηmicroασίαraquo ndashχαρακτηρισmicroός που της προσδίδει microια υλική χροιά Η γραmicromicroή στον Saussure έχει την έννοια της ένωσης των δύο όψεων του γλωσσικού σηmicroείου η microπάρα στον Λακάν έχει την έννοια του διαχωρισmicroού Η λειτουργικότητα της microπάρας παίζει σηmicroαντικό ρόλο στην αντίληψη του Λακάν για τη microεταφορά και τη microετωνυmicroία Η microεταφορά στον Λακάν ή αλλιώς σηmicroαίνουσα υποκατάσταση εφόσον ορίζει κάτι microέσω ενός άλλου πράγmicroατος συνίσταται στην υποκατάσταση σηmicroαινόντων έτσι που το Σ2 είναι το καινούριο σηmicroαίνον [ο Γιάννης είναι λιοντάριmiddotόπου το λιοντάρι είναι το Σ2 και Σ1 ο Γιάννης] ενώ το παλιό σηmicroαίνον Σ1 περνάει κάτω από την microπάρα ndashmicroε την έννοια του φράγmicroατος στη σηmicroασίαndash ως ολόκληρο σηmicroείο ∆ιαφορετικά θα είχαmicroε να κάνουmicroε microε ένα καινούριο σηmicroείο και όχι microε microεταφορά (Dor 1994 63-69) Στη microετωνυmicroία αντιθέτως δεν υπάρχει αυτό το πέρασmicroα της microπάρας διατηρείται το φράγmicroα της σηmicroασίας επειδή το καινούριο σηmicroαίνον βρίσκεται σε σχέση συνάφειας microε το παλιό Στη microεταφορά η υπέρβαση του φράγmicroατος δείχνει τη laquoθεmicroελιακή αξία αυτής της υπέρβασης για την ανάδειξη της σηmicroασίαςraquo η σηmicroασία αναδύεται άmicroεσα (όπ 70 71) Στη microετωνυmicroία αντιθέτως η διατήρηση του φράγmicroατος δηλώνει αντίσταση στη σηmicroασία microε την έννοια αυτό που παράγεται είναι ένα φαινοmicroενικό microη-νόηmicroα χρειάζεται microια νοητική διεργασία για να συλλάβουmicroε το νόηmicroα της microετωνυmicroικής έκφρασης (όπ 71) γ Τα βέλη και η έλλειψη που περιβάλλουν το σχήmicroα του γλωσσικού σηmicroείου σηmicroεία της ένωσης και της θεώρησης του σηmicroείου ως laquoκλειστού πεδίουraquo έχουν απαλειφθεί Οι αλλαγές αυτές συmicroπυκνώνουν τις σχετικές απόψεις του Λακάν Όπως ειπώθηκε παραπάνω για τον Saussure η γλώσσα έρχεται να κάνει microια τοmicroή στη άmicroορφη microάζα των σκέψεων και των ήχων και αmicroοιβαία να καθορίσει τα σηmicroαίνοντα και τα σηmicroαινόmicroενα (βλ σχήmicroα 1) Ο Λακάν αmicroφισβητεί τον ισοmicroορφικό αυτό καθορισmicroό και θεωρεί ότι σε αυτό που υπάρχει τmicroήση είναι η ροή των σηmicroαινόντων ndashmicroε αυτή τη διατύπωση ήδη αποmicroακρύνεται από τον Saussure αφού η τοmicroή της γλώσσας δηmicroιουργεί το σηmicroαίνονmiddot δεν προϋπάρχει ως τέτοια (βλ και Taillandier 1994 407) Το γλωσσικό σηmicroαινόmicroενο αντικαθίσταται από τη βελονιά του παπλωmicroατά ndashέννοια που συνδέεται άmicroεσα microε την ψυχαναλυτική εmicroπειρία η οποία δείχνει ότι η σχέση σηmicroαίνοντος και σηmicroαινόmicroενου είναι laquoπάντα ρευστή πάντα έτοιmicroη να χαλάσειraquo γεγονός που ενισχύεται από την ψυχωτική εmicroπειρία όπου ο δεσmicroός ανάmicroεσα στο σηmicroαίνον και το σηmicroαινόmicroενο απουσιάζει Η βελονιά του παπλωmicroατά είναι η διαδικασία microε την οποία laquoτο σηmicroαίνον σταmicroατά το αλλιώς ατέρmicroονο γλίστρηmicroα της σηmicroασίαςraquo και οριοθετεί τη σηmicroασία όχι επιmicroέρους microονάδων αλλά microε ένα εκ των υστέρων laquoκόψιmicroοraquo σφραγίζει το νόηmicroα της οmicroιλούmicroενης ακολουθίας αναδροmicroικά (Dor 1994 57-59) Αυτό το γλίστρηmicroα της σηmicroασίας αφενός δικαιολογεί την υπεροχή του σηmicroαίνοντος έναντι του σηmicroαινοmicroένου αφετέρου δείχνει

23

και άλλες αποκλίσεις σε σχέση microε τον Saussure Αποδίδεται η διαχρονία στη γραmicromicroικότητα του σηmicroαίνοντος πράγmicroα που είναι αντίθετο microε τη συγχρονική θεώρησή της από τον Saussure Επίσης η σηmicroασία συνδέεται microε την parole και δεν άπτεται της σφαίρας της langue

Έχοντας κάνει αυτές τις πρωταρχικές παρατηρήσεις microπορούmicroε να σκιαγραφήσουmicroε την άποψη του Λακάν για τη γλώσσα Καταρχήν όπως πρώτος υποστήριξε ο Φρόυντ το ζήτηmicroα της γλώσσας θέτει το ζήτηmicroα της αναπαράστασης microε την έννοια ότι η λέξη είναι το σηmicroείο ενός πράγmicroατος εν τη απουσία τουmiddot που σηmicroαίνει ότι ένα πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να microπορέσει να αναπαρασταθεί Η άποψη αυτή ndashεγελιανής προέλευσηςndash θα χρησιmicroοποιηθεί από τον Λακάν για να γίνει εmicroφανές ότι γλώσσα και άmicroεσο βίωmicroα είναι δύο αποκλειόmicroενα πράγmicroατα και αυτό είναι ένα από τα laquoδράmicroαταraquo της ανθρώπινης ύπαρξης Θεmicroελιακή έννοια για να παρακολουθήσουmicroε το ξετύλιγmicroα της σκέψης του είναι η έννοια της ενόρmicroησης έννοια που χρησιmicroοποιεί ο Φρόυντ ως ενδιάmicroεση της οργανικής ανάγκης και της επιθυmicroίας θεωρώντας την βιολογικής τάξης και η οποία αποκτάει πρόσβαση στον ψυχισmicroό microέσα από τον ψυχικό εκπρόσωποmiddot δηλαδή από τη στιγmicroή που θα αναπαρασταθεί αποτελεί έναν οριακό ενδιάmicroεσο ανάmicroεσα στο βιολογικό και τον ψυχισmicroό Ο Λακάν συνδέει την ενόρmicroηση microε την ανάγκη microέσα από microια διαφορετική σύλληψη Καταρχήν η έλλειψη αναφέρεται στην απουσία του ανατοmicroικού του σωmicroατικού συmicroπληρώmicroατος που βιώνει το παιδί από τη στιγmicroή που γεννιέται καθώς αυτό διαχωρίζεται αποσπάται από τον microητρικό κόλπο Η ενόρmicroηση σε αυτή την οπτική είναι microια τάση που κατακλύζει το παιδί και microεταφράζει αυτή τη σωmicroατική έλλειψη του microητρικού συmicroπληρώmicroατοςmiddot αντίθετα από την άποψη του Φρόυντ η ενόρmicroηση βρίσκεται πριν από κάθε αναπαράσταση Το παιδί θέλοντας να φράξει αυτό το κενό το χάσmicroα που δηmicroιουργεί αυτός ο σωmicroατικός χωρισmicroός διαmicroορφώνει την επιθυmicroία Η καταρχήν επιθυmicroία του είναι να είναι ο φαλλός η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της microητέρας το συmicroπλήρωmicroα της έλλειψης Αυτό έχει laquoδραmicroατικάraquo αποτελέσmicroατα Σε επίπεδο ψυχισmicroού η επιθυmicroία microη microπορώντας να συmicroπληρώσει το χάσmicroα το κενό microεταφέρεται διαρκώς σε άλλα υποκατάστατα σε ένα ατέλειωτο ταξίδι microετωνυmicroιών (βλ παρακάτω) αποξενώνοντας αποmicroακρύνοντας το υποκείmicroενο από την πρωταρχική του επιθυmicroία η οποία παραmicroένει ανικανοποίητη Σε επίπεδο λεκτικοποίησης η επιθυmicroία microε το να

Σχ 1 Ο ισοmicroορφικός καθορισmicroός του Saussure (1979 151)

24

περάσει στη γλώσσα γίνεται αίτηmicroα γίνεται σηmicroείο ή σύmicroβολο που σηmicroαίνει ότι δεν microπορεί ποτέ να εκφραστεί άmicroεσα αφού η λεκτικοποίηση της θα σηmicroαίνει και τον φόνο της Κατά την έκφραση του Λακάν το κύmicroα της επιθυmicroίας πρέπει να περάσει από το laquoστένωmicroα του σηmicroαίνοντοςraquo Γιrsquo αυτό η επιθυmicroία είναι πέραν του αιτήmicroατος αφού το υπερβαίνει microην microπορώντας ποτέ να ικανοποιηθείmiddot είναι εντεύθεν του αιτήmicroατος γιατί είναι σηmicroαίνον της πρωταρχικής έλλειψης ως προς το είναι [manque agrave ecirctre] ∆ύο στάδια της ψυχικής εξέλιξης του ατόmicroου είναι σηmicroαντικά για το θέmicroα της γλώσσας και τη συνακόλουθη εγγραφή του υποκειmicroένου στη συmicroβολική τάξη α Το στάδιο του καθρέφτη και συγκεκριmicroένα η τρίτη φάση του κατά την οποία το παιδί κοιτάζοντας στον καθρέφτη βιώνει microεγάλη χαρά αναγνωρίζοντας στην εικόνα που βλέπει τον εαυτό του συνολικά θέτοντας έτσι τέλος στο ψυχικό βίωmicroα που ο Λακάν ονοmicroάζει φαντασίωση του τεmicroαχισmicroένου σώmicroατος (Dor 1994 109-111) Η στιγmicroή αυτή αποκτά τεράστια σηmicroασία όσον αφορά το θέmicroα των ταυτίσεων του υποκειmicroένου (όπ υποσ 11) στον βαθmicroό που πρόκειται για microια πρωταρχική ταύτιση του παιδιού που προωθεί τη δόmicroηση του εγώ [Je] και αποτελεί την πηγή όλων των άλλων ταυτίσεων Είναι laquoδιττήraquo ndashαφού ανάγεται σε δύο όρους σώmicroα και εικόναndash άmicroεση ο Φρόυντ την αποκαλεί ναρκισσική ενώ ο Λακάν θα την ονοmicroάσει φαντασιακή αφού το παιδί ταυτίζεται microε το αντίτυπό του microέσω της εικόνας (Fages 1997 16) ndashταύτιση που προεικονίζει κατά τον Dor (όπ) laquoτον χαρακτήρα της φαντασιακής του αλλοτρίωσης από όπου και η lsquolsquoχρόνια παραγνώρισηrsquorsquo που δεν θα πάψει να διατηρεί microε τον ίδιο του τον εαυτόraquo Το δεύτερο κρίσιmicroο σηmicroείο για τη δόmicroηση του υποκειmicroένου είναι το οιδιπόδειο όπου ο πατέρας παρεmicroβαίνει ως ο τρίτος απαγορεύοντας την αιmicroοmicroειξία και σπάζοντας τη φαντασιακή ενότητα του παιδιού microε τη microητέρα βίωmicroα που κυρίως εκτυλίσσεται γύρω από την προβληmicroατική του φαλλού Όπως ήδη ειπώθηκε η καταρχήν επιθυmicroία του παιδιού είναι να είναι ο φαλλός της microητέρας η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της πιο απλά να είναι τα πάντα γιrsquo αυτήν Σε κάποιο σηmicroείο αρχίζει να συνδέει την απουσία της microητέρας microε τον τρίτο ndashτον πατέραndash και καταλαβαίνει ότι ο φαλλός είναι αλλού δεν είναι ο ίδιος δεν τον έχει η microητέρα βρίσκεται προς τη microεριά του πατέρα ndashεντοπισmicroός που θα κινητοποιήσει στο τελευταίο στάδιο του οιδιποδείου ταυτίσεις ως προς το φύλο Το σπάσιmicroο αυτό της φαντασιακής δυαδικής σχέσης και η αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα ndashη ταύτιση microε τον νόmicroο τουndash εισάγουν το παιδί στη συmicroβολική τάξη της γλώσσας της κουλτούρας του πολιτισmicroού τοποθετώντας το microέσα στην τριαδική σχέση απελευθερώνοντας το από τη φαντασιακή υποταγή του στη microητέρα και καθιστώντας το υποκείmicroενο Νοmicroίζω πως εδώ είναι το κρίσιmicroο σηmicroείο της θεωρίας του Λακάν για το τρίπολο υποκειmicroενικότητα συmicroβολική τάξη (του συστήmicroατος συγγενείας και microε αυτή την έννοια του πολιτισmicroού) συmicroβολική τάξη του συστήmicroατος της γλώσσας (ενός συστήmicroατος αναπαράστασης) Καταρχήν ο Λακάν συνδέει την είσοδο στη συmicroβολική τάξη microε την είσοδο στη γλώσσα laquoΞαναδιαβάζονταςraquo το fort-da του Φρόυντ ο οποίος εκεί βλέπει τον καταναγκασmicroό της επανάληψης ο Λακάν εκτός των άλλων εντοπίζει στο παιχνίδι αυτό και κυρίως στη λεκτική εκφορά του τη συmicroβολική κυριαρχία επί του χαmicroένου αντικειmicroένου Που σηmicroαίνει ότι το παιδί laquoκαταφέρνει στο εξής να κυριαρχεί πάνω στο ότι δεν είναι πλέον το ένα και microοναδικό αντικείmicroενο της επιθυmicroίας της microητέρας δηλαδή το αντικείmicroενο που πληροί την έλλειψη του Άλλου δηλαδή ο φαλλόςraquo (Dor 1994 124) Η επιθυmicroία αυτή όπως ειπώθηκε και παραπάνω θα microεταφερθεί στα υποκατάστατα αντικείmicroενα της επιθυmicroίαςmiddot το κυριότερο σε

25

αυτό είναι ότι θα καταστήσει το παιδί επιθυmicroούν υποκείmicroενο και όχι αντικείmicroενο επιθυmicroίας (της microητέρας) ∆εύτερον microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα η πρωταρχική επιθυmicroία απωθείται (έχουmicroε εδώ την πρωταρχική απώθηση ndashπου θα διασφαλίσει το πέρασmicroα από την άmicroεση βίωση στη συmicroβολοποίηση microέσα από τη γλώσσαndash και τη δηmicroιουργία ασυνειδήτου) Σε αυτό το σηmicroείο γίνεται κατά την άποψη microου η σύνδεση των δύο συmicroβολικών συστηmicroάτων Το παιδί microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα και ονοmicroάζοντας αυτόν εν αγνοία του ονοmicroάζει το πρωταρχικό του σηmicroαίνον την επιθυmicroία να είναι ο φαλλός Γιrsquo αυτό το Όνοmicroα του Πατέρα αποτελεί microεταφορά Εφόσον το υποκείmicroενο άλλο ονοmicroάζει και άλλο λέει κατά βάθος microε την πατρική microεταφορά εmicroφανίζεται η εγκαθίδρυση microιας ψυχικής διαίρεσης (Spaltung) του υποκειmicroένου ανάmicroεσα στο ασυνείδητο ndashτον ψυχισmicroό τουndash και τον συνειδητό του λόγο διαίρεση η οποία επέρχεται υπό το κράτος της γλώσσαςmiddot microε αυτή την έννοια κατά τον Dor (όπ 137) το ασυνείδητο θα δοmicroηθεί υποταγmicroένο στην τάξη του σηmicroαίνοντος δηλ σαν γλώσσα Άποψη που προκάλεσε τη ρήξη του Λακάν microε τη σύγχρονη ψυχαναλυτική σκέψη στον βαθmicroό που υπέταξε τη δηmicroιουργία του ασυνειδήτου στη γλώσσα αναγνωρίζοντάς τη ως βασική προϋπόθεσή του και θεώρησε το υποκείmicroενο ως υπάρχον microόνο ως οmicroιλούν (το οmicroιλ-όν) Ο Λακάν χρησιmicroοποιεί τη διάκριση του Benveniste (1966) ανάmicroεσα σε υποκείmicroενο της εκφώνησης και υποκείmicroενο του εκφωνήmicroατος για να καταδείξει ότι το υποκείmicroενο του ασυνειδήτου το υποκείmicroενο της επιθυmicroίας προσδιορίζεται σε επίπεδο εκφώνησης σε αυτό που λέγεται σε ένα κατά κάποιον τρόπο laquoκείmicroενο λόγουraquo ενώ στο εκφώνηmicroα στην πρόταση εκεί που γραmicromicroατικά θα βάλει τη στίξη το υποκείmicroενο χάνεται η αλήθεια του καθώς εmicroφανίζεται διαστρεβλωmicroένη ndashη ψυχαναλυτική εργασία συνίσταται microε αυτή την έννοια στην ανάδυση της επιθυmicroίας του υποκειmicroένου microέσα από τα εκφωνήmicroατά τουmiddot γιrsquo αυτό ο αναλυτής ακούει laquoαπό κάτωraquo από τα συγκεκριmicroένα εκφωνήmicroατα laquoπροσέχονταςraquo το συνολικό κείmicroενο του αναλυόmicroενου Αν το υποκείmicroενο αναδύεται microέσα από τη γλώσσα ndashκαι αυτό σηmicroαίνει ότι δεν είναι αιτία της γλώσσας του σηmicroαίνοντος αλλά επίπτωσή τηςndash ταυτοχρόνως όmicroως αλλοτριώνεται microέσα και από αυτήν εφόσον το ίδιο λόγω της διαδικασίας της συmicroβολοποίησης (laquoτο πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να αντιπροσωπευθείraquo) εmicroφανίζεται κατά την έκφραση του A Miller laquoσαν να υπέχει θέση ∆εν είναι εκεί αλλά και δεν είναι και απόνraquo Έτσι παρουσιάζεται το αντιφατικό φαινόmicroενο από τη microια η γλώσσα κάνει να αναδυθεί το υποκείmicroενο από την άλλη το εξαφανίζει microέσα από την αναπαράστασή του Ο Λακάν ονοmicroάζει αυτή την έκλειψη στιγmicroιαία εξαφάνιση του υποκειmicroένου το γεγονός δηλ ότι microέσω της γλώσσας το υποκείmicroενο νοείται ως αναπαράσταση ως προσωπείο που το αλλοτριώνει αποκρύπτοντάς το από τον εαυτό του (Dor 1994 146) O όρος σχίση [refente] αποδίδει αυτή ακριβώς την αλλοτρίωση microέσα και από τη γλώσσα Από τη microια λοιπόν το υποκείmicroενο βρίσκεται διαχωρισmicroένο από τον laquoλόγοraquo του ασυνειδήτου του τον λόγο της επιθυmicroίας του και από την άλλη λειτουργεί στον λόγο ως laquoυπέχον θέσηraquo ως οmicroοίωmicroα Μία ακόmicroη από τις δραmicroατικές αντιφατικότητες της ύπαρξης Μπορεί το υποκείmicroενο microε την πρόσβαση στη γλώσσα και τη συmicroβολική τάξη να απελευθερώθηκε από την αιχmicroαλωσία της φαντασιακής δυαδικής σχέσης microε τη microητέρα από την άλλη όmicroως βυθίζεται πάλι microέσω της γλώσσας σε microια άλλη φαντασιακή αιχmicroαλωσία του εαυτού του υιοθετώντας τα διάφορα εγώ του ndashαλλοτριωmicroένουndash λόγου του και αποκτώντας έτσι microια φαντασιακή εικόνα του εαυτού του ndashτο Εγώ [Moi] Στη φαντασιακή αυτή αναπαράσταση

26

εικόνα του εαυτού του υπεισέρχεται και ο Άλλος (η microητέρα καταρχήν) στον βαθmicroό που microέσα από τα microάτια του Άλλου γίνεται η αναγνώρισή microας (προεικονίζεται ήδη από το στάδιο του καθρέφτη όπου microέσα από τα microάτια του Άλλου υπάρχει η έγκριση για την ταύτιση του παιδιού microε αυτό που βλέπει) Αναλόγως όmicroως κινείται και η σχέση του Εγώ [Moi] microε τον άλλον διαποτισmicroένη από το φαντασιακό αφού microε τον ίδιο τρόπο που εκλαmicroβάνει τον εαυτό του εκλαmicroβάνει και τον άλλον Η επικοινωνία όmicroως έτσι καθίσταται laquoδιάλογος microεταξύ κουφώνraquo αφού ο καθείς επικοινωνεί microέσα από τα Εγώ [moi] του Ο Μεγάλος Άλλος ndashη επικοινωνία microε το ασυνείδητοndash καθίσταται αδύνατη στον βαθmicroό που διαχωρίζεται από τον laquoτοίχο της γλώσσαςraquomiddot ο Μεγάλος Άλλος βρίσκεται από την άλλη πλευρά του όπως ακριβώς το υποκείmicroενο λόγω της γλώσσας τίθεται εκτός της προσωπικής του αλήθειας Και είναι ο στόχος της ανάλυσης αυτό τον κενό ndashαλλοτριωmicroένοndash λόγο του υποκειmicroένου να τον καταστήσει πλήρη να τον φέρει σε επικοινωνία microε το ασυνείδητό του microε την επιθυmicroία του αποκαθιστώντας τη συmicroβολική τάξη στον φαντασιακό του λόγο

2

microεταβιβαστικά συναισθήmicroατα που αναπτύσσει ο αναλυόmicroενος προς τον ψυχαναλυτή συναισθήmicroατα δηλαδή που ενεργοποιούνται από τη θεραπευτική σχέση microαζί του και επαναφέρουν microε ένταση στο τώρα της συνεδρίας ndashκατά συνέπεια καθιστούν επίκαιραndash ανάλογα συναισθήmicroατα της παιδικής ηλικίας Η ιδιοτυπία αυτή όmicroως που θα microπορούσε να θεωρηθεί microειονέκτηmicroα για τη συνάντηση των δύο πεδίων αποτελεί στην ουσία πλεονέκτηmicroα αφού το ψυχαναλυτικό πλαίσιο αναγκάζει τον ψυχικό microηχανισmicroό να microετασχηmicroατιστεί στον microηχανισmicroό της γλώσσας (Green 1997 37) αναγκάζει δηλαδή τον ψυχισmicroό να λεκτικοποιηθεί να γίνει γλώσσα Που σηmicroαίνει να περάσει από ένα επίπεδο λειτουργίας του ασυνειδήτου όπου δεν υπάρχει γλώσσα σε ένα άλλο επίπεδο λειτουργίας του προσυνειδητού και του συνειδητού όπου υφίσταται η γλώσσα Που σηmicroαίνει επίσης να κάνει τη microεταλλαγή από τον χώρο όπου δεν υπάρχει άρνηση και αντίφαση δεν υπάρχει χρόνος δεν υπάρχει άλλη πραγmicroατικότητα εκτός από την ψυχική ndashαυτά είναι χαρακτηριστικά του ασυνειδήτου ( Freud [1915] 1980 74)ndash στον χώρο όπου εδρεύει η πραγmicroατικότητα και οι διακρίσεις της όπως αυτές κατηγοριοποιούνται από τη γλώσσα Αυτός λοιπόν ο microετασχηmicroατισmicroός από το ένα ψυχικό επίπεδο λειτουργίας στο άλλο βρίσκεται εν τω γεννάσθαι στην αναλυτική συνεδρία Με αυτή την έννοια ο laquomicroετασχηmicroατισmicroένοςraquo λόγος της αναλυτικής συνεδρίας αποτελεί ένα αδιαmicroφισβήτητο microάρτυρα τόσο για αυτό που υπάρχει στον ψυχισmicroό πριν να γίνει γλώσσα όσο και για την αλληλοδιαπλοκή τους Γιατί πριν από τη γλώσσα πριν να αποκτήσουmicroε τη γλώσσα και να καταστούmicroε οmicroιλούντα υποκείmicroενα (Lacan 1966middot Dor 1994) υπάρχει η επαφή microας η σχέση microας microε τα πράγmicroατα Και η σχέση αυτή είναι σχέση βιωmicroατικά ενεργή διαποτισmicroένη τόσο από τις αισθήσεις που αυτά microας προξενούν όσο και από τις αισθήσεις microε τις οποίες τα προσλάβαmicroε ndashαισθήσεις οπτικές απτικές οσφρητικές Η σχέση αυτή εmicroπεριέχει όmicroως και τον άλλον microε τον οποίο στα πρώτα στάδια της ζωής microας είmicroαστε άmicroεσα συνδεδεmicroένοι (τη microητέρα κατά κύριο λόγο) που laquoυπό τη στέγη τουraquo ή το βλέmicromicroα του προσεγγίζουmicroε τον κόσmicroο και ο οποίος θα χρωmicroατίσει και τη σχέση microας microε αυτόν Αυτός ο δρόmicroος ο άmicroεσα βιωmicroατικός και άmicroεσα αισθητηριακός που δηmicroιουργεί την υποκειmicroενική ιστορία του καθενός microας φωλιάζει ή καλύτερα είναι χαραγmicroένος στον ψυχισmicroό microας Το να microιλήσουmicroε όmicroως εξίσου άmicroεσα γιrsquo αυτόν είναι ένα άλλο ζήτηmicroα Γιατί η γλώσσα ως σύστηmicroα σηmicroείων θέτει το ζήτηmicroα της αναπαράστασης Και αναπαράσταση σηmicroαίνει ότι για να microπει ένα πράγmicroα στον χώρο της γλώσσας πρέπει να γενικευθεί και να υποστεί αφαίρεσηmiddot δηλαδή να χάσει όλη τη βιωmicroατική αmicroεσότητα της εmicroπειρίας ndashαυτό που βλέπουmicroε ακούmicroε microυρίζουmicroε αισθανόmicroαστεndash και να κατηγοριοποιηθεί Αυτή είναι κατά βάση η λογική του γλωσσικού σηmicroείου και ειδικότερα του σηmicroαινόmicroενου το πράγmicroα ndashαυτό που αντιλαmicroβανόmicroαστε microε τις αισθήσεις microαςndash γίνεται έννοια γίνεται κατηγορία γίνεται microια αφηρηmicroένη νοητική εικόνα microε βάση την οποία αναγνωρίζουmicroε όλα τα πράγmicroατα που ανήκουν στην κατηγορία αυτή Αυτό εννοεί ο Hegel όταν λέει ότι laquoένα πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να microπορέσει να αναπαρασταθείraquomiddot δηλαδή να εξαφανιστεί ως άmicroεσο πράγmicroα και να αντικατασταθεί από τη νοητική εικόνα του Και αυτό εννοούmicroε επίσης όταν λέmicroε ότι η λέξη είναι το σηmicroείο ενός πράγmicroατος εν τη απουσία τουmiddot ότι το πράγmicroα δεν υπάρχει πια αντικαταστάθηκε από τη λέξη ότι η σχέση microας microε αυτό διαmicroεσολαβήθηκε από τη γενίκευση και την αφαίρεση Κατά συνέπεια όσο και αν φαίνεται παράξενο άmicroεσο βίωmicroα και γλώσσα

3

είναι δύο πράγmicroατα αλληλοαποκλειόmicroενα Ωστόσο τη βιωmicroατική αυτή αmicroεσότητα της σχέσης microε τα πράγmicroατα και microε τις σχέσεις αποκαθιστά ο ψυχαναλυτικός λόγος στον βαθmicroό που η ψυχαναλυτική διαδικασία ωθεί τη γλώσσα να επιστρέψει στην αρχέγονη microήτρα όπου οι αισθήσεις για τα πράγmicroατα ήταν ενεργές (βλ Loewald 1978middot Green 1984) Και είναι η επιρροή του πλαισίου που το κάνει αυτό Όπως λέει ο Loewald (1978 237) το πλαίσιο και η συναισθηmicroατική φόρτιση που προκύπτει από αυτό κινητοποιούν τον αναλυόmicroενο να λειτουργήσει microε βάση τις πρωτογενείς διαδικασίες [5] που χαρακτηρίζουν τη λειτουργία του ασυνειδήτου Να διολισθήσει δηλαδή από τις δευτερογενείς διαδικασίες [5] που χαρακτηρίζουν το προσυνειδητό και το συνειδητό σε ένα τρόπο ψυχονοητικής λειτουργίας που είναι πιο πρώιmicroος οντογενετικά και ως εκ τούτου κάνει να ηχήσει microε microεγάλη ένταση αυτό που βιώνεται στη συνεδρία Μέσα από αυτή τη διολίσθηση γίνεται η επιστροφή στην αmicroεσότητα των πραγmicroάτων Και όχι microόνο των πραγmicroάτων αλλά και των λέξεων Γιατί δεν microπορούmicroε να microη σκεφτούmicroε ότι η ίδια βιωmicroατικότητα microε την οποία διατρέχεται η πρωταρχική σχέση microε το πράγmicroα εmicroποτίζει και τα πρωταρχικά ακούσmicroατα της λέξηςmiddot που σηmicroαίνει ότι το ποιος πότε microας είπε αυτή τη λέξη θα αφήσει και το ίχνος του στον ψυχισmicroό microαςmiddot ίχνος που αργότερα θα σφραγιστεί υπό το βάρος της γενίκευσης και της αφαίρεσης της γλώσσας αλλά και θα παραmicroείνει λανθάνον στα όρια του προσυνειδητού (Fain 1984) Κατά microία έννοια η αφαίρεση και η γενίκευση η αναλυτικότητα της γλώσσας και η δύναmicroή της να κατηγοριοποιεί την εξωτερική πραγmicroατικότητα όπως λέει ο γλωσσολόγος Benveniste (1966) είναι το τίmicroηmicroα που πληρώνει ο άνθρωπος για να γίνει laquoκοινωνικόςraquo άνθρωπος δηλαδή άνθρωπος που επικοινωνεί microέσω της γλώσσας microε τους άλλους χάνοντας ή καλύτερα θάβοντας αυτό το κοmicromicroάτι της υποκειmicroενικής του επαφής microε τα πράγmicroατα Από την άλλη όmicroως η γλώσσα είναι αυτή που βάζει τάξη στο laquoχάοςraquo της ολιστικής βίωσης που χαρακτηρίζει την πρωταρχική ndashσυγχωνευτικήndash σχέση του παιδιού microε τον κόσmicroο ndashmicroέσω της microητέραςndash microε το να ονοmicroατίσει τα πράγmicroαταmiddot δηλαδή microε το να διακρίνει τα microέρη από το όλο και να κατηγοριοποιήσει Με αυτή την έννοια θα microπορούσαmicroε να σκεφτούmicroε την αφαίρεση και τη γενίκευση ως πλεονέκτηmicroα που εξηγεί microε έναν άλλο τρόπο τον χαρακτηρισmicroό της ψυχαναλυτικής πρακτικής ως laquoθεραπείας διά του λόγουraquo (talking cure) Αφού η θεραπεία σε ένα ndashmicroικρό ή microεγάλοndash microέρος της συνίσταται στο να αναδυθεί το ψυχικό τραύmicroα microέσω του λόγου δηλαδή στο να γίνει λόγος αυτό το τmicroήmicroα του ψυχισmicroού που παραmicroένει σιωπηλό ακριβώς λόγω της οδύνης που ενέχει η λεκτικοποίηση του τραύmicroατος σηmicroαίνει και τη microείωση της οδύνης microιλάω γιrsquo αυτό και πονάω λιγότεροmiddot ή όσο microιλάω γιrsquo αυτό τόσο microεγαλύτερη απόσταση παίρνω microέσα από την αφηρηmicroένη και γενικευmicroένη γλώσσα microουmiddot και έτσι επανασυγκροτώ τον εαυτό microου εmicroπεριέχοντας δηλαδή κατηγοριοποιώντας το τραύmicroα Αν όmicroως η γλώσσα microε τις αναλυτικές της κατηγορίες οδηγεί στην αποmicroάκρυνση από το άmicroεσα ενεργό βίωmicroα ταυτόχρονα όmicroως προσπαθεί να επιστρέψει σε αυτό τόσο σε οριακές microορφές λόγου πχ στον microαγικό [6] και προφητικό λόγο [7] όσο και σε microορφές που αποτελούν το ζωντανό laquoκεντρικόraquo κοmicromicroάτι της microεταφορά [8] πολυσηmicroία [9] δεικτικότητα [10] (Χριστίδης 2001αmiddot 2001β) Η ψυχαναλυτική θεωρία microπόρεσε να εmicroπλουτίσει την ερmicroηνεία και κατανόηση όψεων της γλώσσας που είτε εξορίζονταν από το σώmicroα της γλώσσας ως περιθωριακές (πχ microεταφορά) είτε η τυπική ανάλυση δεν microπορούσε επαρκώς να ερmicroηνεύσει (πχ πολυσηmicroία) Αντίστοιχα η γλωσσολογία στη συνάντησή της microε την ψυχανάλυση συνέβαλε σε καινούριες

4

θεωρητικοποιήσεις για το ασυνείδητο [11] (Lacan 1966middot 1971middot βλ και Dor 1994) και έδωσε το έναυσmicroα για προβληmicroατισmicroούς σε σχέση microε τη γλώσσα στο αναλυτικό πλαίσιο (Green 1984) Γίνεται εmicroφανές ότι η συνάντηση των δύο πεδίων microπορεί να συνεισφέρει και προς τις δύο κατευθύνσεις Και δεν θα microπορούσε να είναι και αλλιώς ο άνθρωπος διεπιδρά microε την πραγmicroατικότητα ως ολότητα σωmicroατική ψυχική και νοητική Ο επιστηmicroονικός τεmicroαχισmicroός είναι θεmicroιτός εφόσον δεν ξεχνάmicroε αυτή τη συστατική ιδιότητα του ανθρώπινου όντος Και microέσα από αυτή την ολότητα microπορούmicroε να προσεγγίσουmicroε τις εκδηλώσεις του όπως η γλώσσα Βιβλιογραφία AΛΤΟΥΣΕΡ Λ 1983 Φρόυντ και Λακάν Στο Θέσεις 17-35 Αθήνα Θεmicroέλιο ΑRRIVEacute M 1992 Linguistics and Psychoanalysis Freud Saussure Hjelmslev Lacan and

Others Μτφρ J Leader Amsterdam ampΦιλαδέλφεια John Benjamins ΒΕΝVΕΝΙSΤΕ Eacute 1966 Problegravemes de linguistique geacuteneacuterale 1ος τόmicro Παρίσι Gallimard BRONKART J P 1977 Theacuteories du langage Une introduction critique Λιέγη Mardaga DIATKINE G 1997 Jacques Lacan Παρίσι PUF DOR J 1994 Εισαγωγή στην ανάγνωση του Λακάν 1ος τοmicro Το ασυνείδητο δοmicroηmicroένο σαν

γλώσσα Μτφρ Ι Μποτουροπούλου Αθήνα Πλέθρον FΑΙΝ M 1984 Introduction Στο Langages (IIes Rencontres psychanalytiques drsquoAix en

Provence 1983) 9-17 Παρίσι Les Belles Lettres FREUD S [1911] 1984 Formulations on the principles of mental functioning Στο On

Metapsychology The theοry of Psychoanalysis 35-44 The Pelican Freud Library 11 Middlesex amp Νέα Υόρκη Penguin Books

ΦΡΟΥΝΤ Σ [1900] 1995 Η ερmicroηνεία των ονείρων Μτφρ Λ Αναγνώστου 2η έκδ Αθήνα Επίκουρος

ΦΡΟΥΝΤ Σ [1915] 1980 ∆οκίmicroια Μεταψυχολογίας Μτφρ Θ Παραδέλλης Αθήνα Καστανιώτης

mdashmdashmdash [1915] 1980 ∆οκίmicroια Μεταψυχολογίας Μτφρ Θ Παραδέλλης Αθήνα Καστανιώτης) GREEN A 1984 Le langage dans la Psychanalyse Στο Langages (IIes Rencontres

psychanalytiques drsquoAix en Provence 1983) 22-250 Παρίσι Les Belles Lettres GREEN A 1997 Le langage au sein de la theacuteorie geacuteneacuterale de la repreacutesentation Στο

Pulsions repreacutesentations langage επιmicro M Piňol-Douriez 23-66 Λoζάνη amp Παρίσι Delachaux et Niestleacute

ΚΑΤΗ ∆ Μ ΚΟΝ∆ΥΛΗ amp Κ ΝΙΚΗΦΟΡΙ∆ΟΥ επιmicro 1999 Γλώσσα και νόηση Αθήνα Αλεξάνδρεια LACAN J 1966-1971 Eacutecrits 2 τόmicro Παρίσι Seuil LAPLANCHE J amp J-B PONTALIS 1986 Λεξιλόγιο της ψυχανάλυσης Μτφρ Β Καψαmicroπέλης Λ

Χαλκούση Α Σκουλήκα Π Αλούπης 2η έκδ Αθήνα Κέδρος LOEWALD H 1978 Primary process secondary process and language Στο Psychoanalysis

and Language επιmicro J Smith 235-271 New Haven amp Λονδίνο Yale University Press

ΜILNER J C 1978 Lrsquoamour de la langue Παρίσι Seuil RYCROFT C 1995 A Critical Dictionary of Psychoanalysis 2η έκδ Λονδίνο Penguin Books SMITH J επιmicro 1978 Psychoanalysis and Language New Haven amp Λονδίνο Yale University

Press

5

ΘΕΟ∆ΩΡΟΠΟΥΛΟΥ Μ 1999 Γλώσσα και συναίσθηmicroα τα αντικείmicroενα του φόβου Στο ΚΑΤΗ ΚΟΝ∆ΥΛΗ amp ΝΙΚΗΦΟΡΙ∆ΟΥ 1999 207-223 Αθήνα Αλεξάνδρεια

mdashmdashmdash Υπό έκδοση Η προσβολή στο laquoόλοraquo Προσέγγιση στην έννοια του laquoψυχικού πάθουςraquo Στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 21ης Ετήσιας Συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (13-15 Μαΐου 2000)

ΧΡΙΣΤΙ∆ΗΣ Α-Φ 2001α Η φύση της γλώσσας Στο Ιστορία της ελληνικής γλώσσας Από τις αρχές έως την Ύστερη Αρχαιότητα επιmicro Α-Φ Χριστίδης Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας amp Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] Υπό έκδοση

mdashmdashmdash2001β Όψεις της γλώσσας Αθήνα Νήσος Υπό έκδοση [1] Κείmicroενο 1 Freud S [1937] Kατασκευές στην Ψυχανάλυση Μτφρ Λ Αναγνώστου Εκ των υστέρων 1 5-15 σελ 5-6 copy Πρόθεση της αναλυτικής εργασίας είναι ως γνωστόν να φέρει τον ασθενή στο σηmicroείο να άρει τις απωθήσεις ndashυπό την ευρύτατη έννοιαndash της πρώτης περιόδου ανάπτυξής του για να τις αντικαταστήσει microε αντιδράσεις που θα ανταποκρίνονται σε microια κατάσταση ψυχικής ωριmicroότητας Για την επίτευξη αυτού του στόχου πρέπει να θυmicroηθεί ορισmicroένα βιώmicroατα και τα συναισθήmicroατα που αυτά του προκάλεσαν πράγmicroατα που τώρα είναι ξεχασmicroένα Γνωρίζουmicroε ότι τα σηmicroερινά του συmicroπτώmicroατα και οι αναστολές του είναι επακόλουθα τέτοιων απωθήσεων δηλαδή υποκατάστατα εκείνων που έχει ξεχάσει Tι υλικά θέτει στη διάθεσή microας ώστε microε την εκmicroετάλλευσή τους να microπορέσουmicroε να τον οδηγήσουmicroε στην επανάκτηση των χαmicroένων αναmicroνήσεών του Πολλά και διάφορα αποσπάσmicroατα αυτών των αναmicroνήσεων στα όνειρά του που καθεαυτά έχουν απαράmicroιλλη αξία αλλά κατά κανόνα είναι σοβαρά παραmicroορφωmicroένα από όλους τους παράγοντες που συmicromicroετέχουν στη διαmicroόρφωση του ονείρου ιδέες που παράγει καθώς αφήνεται laquoστους ελεύθερους συνειρmicroούςraquo microέσα στις οποίες microπορούmicroε να βρούmicroε νύξεις για απωθηmicroένα βιώmicroατα και παράγωγα των καταπιεσmicroένων συναισθηmicroατικών παρορmicroήσεων καθώς και των αντιδράσεων σε αυτές τέλος νύξεις αναπαραγωγών των συναισθηmicroάτων που ανήκουν στο απωθηmicroένο υλικό εκδηλωνόmicroενες σε περισσότερο ή λιγότερο σηmicroαντικές πράξεις του ασθενούς microέσα και έξω από τις αναλυτικές συνεδρίες Έχουmicroε αποκτήσει την εmicroπειρία ότι η σχέση microεταβίβασης που δηmicroιουργείται προς τον αναλυτή είναι ιδιαίτερα ευνοϊκή για την επάνοδο τέτοιων συναισθηmicroατικών σχέσεων Aπό αυτή την πρώτη ύλη ndashόπως θα λέγαmicroεndash πρέπει να παραγάγουmicroε αυτό που επιθυmicroούmicroε Tο επιθυmicroούmicroενο είναι microια αξιόπιστη και από κάθε ουσιαστική πλευρά πλήρης εικόνα των ξεχασmicroένων χρόνων της ζωής του ασθενούς Eδώ όmicroως πρέπει να θυmicroηθούmicroε ότι η αναλυτική εργασία αποτελείται από δύο εντελώς διαφορετικά microέρη ότι εκτελείται σε δύο χωριστές σκηνές και γίνεται από δύο ανθρώπους καθένας από τους οποίους έχει άλλη αποστολή Mπορεί κανείς να αναρωτηθεί στιγmicroιαία γιατί δεν έχει ήδη επισηmicroανθεί αυτό το βασικό γεγονός αλλά αmicroέσως σκέφτεται ότι τίποτε δεν του αποσιωπήθηκε ότι πρόκειται για κάτι γενικά γνωστό για ένα τρόπον τινά αυτονόητο γεγονός που microόνον εδώ και για έναν

6

ειδικό σκοπό υπογραmicromicroίζεται και αξιολογείται ξεχωριστά Ξέρουmicroε όλοι ότι ο αναλυόmicroενος πρέπει να οδηγηθεί ώστε να ξαναθυmicroηθεί κάτι που έζησε και απώθησε και οι δυναmicroικές συνθήκες αυτής της διαδικασίας είναι τόσο ενδιαφέρουσες ώστε το άλλο microέρος της εργασίας η δουλειά του αναλυτή έρχεται σε δεύτερη γραmicromicroή O αναλυτής δεν έζησε ούτε απώθησε τίποτε από τα ζητούmicroενα δεν microπορεί να είναι δουλειά του να θυmicroηθεί κάτι Ποια είναι λοιπόν η αποστολή του Πρέπει να microαντέψει το ξεχασmicroένο υλικό από τα σηmicroάδια που άφησε πίσω του ή πιο σωστά να το κατασκευάσει Πώς πότε και microε ποιες επεξηγήσεις θα ανακοινώσει τις κατασκευές του στον αναλυόmicroενο αυτό είναι που θα συνδέσει microεταξύ τους τα δύο κοmicromicroάτια της αναλυτικής εργασίας το δικό του microερίδιο microε εκείνο του αναλυοmicroένου [] [2] Ο ελεύθερος συνειρmicroός αποτελεί θεmicroελιώδη κανόνα microε τον οποίο λειτουργεί η ψυχαναλυτική συνεδρία και συστατικό στοιχείο της ψυχαναλυτικής τεχνικής Συνίσταται στην έκφραση όλων ανεξαιρέτως των σκέψεων που περνούν από το microυαλό του αναλυόmicroενου είτε αυτές αφορmicroώνται από κάποιο συγκεκριmicroένο στοιχείο (πχ microια λέξη microια εικόνα κάποιο στοιχείο του ονείρου) είτε αναδύονται αυθόρmicroητα (βλ Laplanche amp Pontalis 1986 179-181 το σχετικό λήmicromicroα) Στόχος της τεχνικής αυτής είναι να εξαλείψει την εκούσια επιλογή σκέψεων και αίροντας τις αντιστάσεις να γίνει δυνατή η πρόσβαση στο ασυνείδητο [3] H γλωσσική παραδροmicroή ή γλωσσικό ολίσθηmicroα ή lapsus είναι αυτό που στην κοινή γλώσσα λέmicroε laquoσαρδάmicroraquo Η microελέτη αυτών των laquoλαθώνraquo από τον Φρόυντ έδειξε ότι αυτό που αναδύεται microε το microπέρδεmicroα της γλώσσας είναι η ασυνείδητη σκέψη η ασυνείδητη επιθυmicroία την οποία προσπαθούmicroε να καταστείλουmicroε για διάφορους λόγους (είτε γιατί δεν πρέπει να ακουστεί από τους άλλους είτε γιατί εmicroείς δεν θέλουmicroε να τη συνειδητοποιήσουmicroε) ενώ αυτή microας ξεγλιστράει όταν η προσοχή microας χαλαρώνει [4] Σε αντίθεση microε το lapsus το ευφυολόγηmicroα [mot drsquoesprit] είναι συνειδητό και laquoόταν δεν είναι αυτοσκοπός δηλαδή αθώο δεν microπορεί παρά να τεθεί στην υπηρεσία δύο τάσεων είτε είναι εχθρικό ndashκαι χρησιmicroεύει ως επιθετικότητα σάτιρα ή άmicroυναndash είτε είναι βωmicroολοχίαraquo (Freud [1905] 1953 Le mot drsquoesprit et ses rapports avec lrsquoinconscient Παρίσι Gallimard) Η απωθηmicroένη ευχαρίστηση που απελευθερώνεται παραπέmicroπει στην ευχαρίστηση του παιδιού που παίζει microε τις λέξεις παραmicroερίζοντας τις κατηγοριοποιήσεις της πραγmicroατικότητας [5] Οι πρωτογενείς και οι δευτερογενείς διαδικασίες αποτελούν τους δύο τύπους ψυχο-νοητικής λειτουργίας όπως περιγράφηκαν από τον Φρόυντ Οι πρωτογενείς διαδικασίες χαρακτηρίζουν το ασυνείδητο ενώ οι δευτερογενείς το προσυνειδητό-συνειδητό Βασικό χαρακτηριστικό των πρωτογενών διαδικασιών ανάmicroεσα στα άλλα είναι α) ότι χρησιmicroοποιούν τη συmicroπύκνωση διά της οποίας οι εικόνες ndashmicroε την ψυχαναλυτική ορολογία οι παραστάσειςndash τείνουν να συγχωνευθούν σε microία και τη microετάθεση microέσω της οποίας οι εικόνες-παραστάσεις αντικαθίστανται και συmicroβολίζονται από άλλες και β) ότι είναι προσανατολισmicroένες προς την ευχαρίστηση Τα χαρακτηριστικά αυτά είναι ιδιαίτερα εmicroφανή στα όνειρα από τη microελέτη των οποίων ο Φρόυντ οδηγήθηκε και σε αυτή τη διάκριση Οι δευτερογενείς διαδικασίες τις οποίες εξετάζει παραδοσιακά η ψυχολογία όπως η σκέψη κατά την εγρήγορση η προσοχή

7

η κρίση κλπ συνιστούν τροποποίηση των πρωτογενών διαδικασιών και είναι προσανατολισmicroένες προς την πραγmicroατικότητα Ο Φρόυντ πίστευε ότι οι πρωτογενείς διαδικασίες είναι φυλογενετικά και οντογενετικά πρωιmicroότερες από τις δευτερογενείς (βλ Laplanche amp Pontalis 1986 121-123 και Rycroft 1995 137 τα σχετικά λήmicromicroατα) [6] Κείmicroενο 2 Χριστίδης A-Φ 1997 Η microαγική χρήση της γλώσσας Στο Γλώσσα και microαγεία Κείmicroενα από την αρχαιότητα επιmicro Α-Φ Χριστίδης amp D Jordan 52-64 Αθήνα Ιστός copy Ιστός [] Pυθmicroός συλλαβή επιφώνηmicroα αρχέγονο laquoόνοmicroαraquo διάχυτες σηmicroασίες laquoάσηmicroες φωνέςraquo αρχαϊσmicroός (γλωσσικός και πολιτιστικός) αυτή είναι η οριακή laquoπαλινδρόmicroησηraquo του microαγικού λόγου H συγκίνηση που βρίσκεται εγκλωβισmicroένη στα όρια της προτασιακής γλώσσας microε τις διακεκριmicroένες κατηγορίες και σηmicroασίες της διεκδικεί την ελευθερία της O γλωσσικός ήχος ndashσαν ρυθmicroός συλλαβή επιφώνηmicroα microορφή χωρίς οριοθετηmicroένο λεξικό νόηmicroαndash επιχειρεί να laquoξαναγίνειraquo βιωmicroατικός laquoδείκτηςraquo H σήmicroανση ndashδιάχυτη εξεγερmicroένη ενάντια στα δεσmicroά της αναλυτικής κατηγοριακής γλώσσαςndash αγωνιά να προσεγγίσει την αρχέγονη ολικότητα της βιωmicroατικής δείξης Kαι η προσέγγιση αυτή ndashόπως αποκαλύπτεται στην laquoπρωτο-γλώσσαraquo του microαγικού ιδιώmicroατοςndash είναι κατά βάση microεταφορικά συγκροτηmicroένη το ακατανόητο σαν microεταφορά για το άρρητο ο (γλωσσικός και πολιτιστικός) αρχαϊσmicroός η γλώσσα των θεών και τα laquoαληθινά ονόmicroαταraquo σαν microεταφορές για την αρχέγονη δεικτική σήmicroανση Aυτό δεν είναι βέβαια ούτε παράξενο ούτε παράδοξο H επιστροφή στον χαmicroένο παράδεισο της αρχέγονης laquoπυκνότηταςraquo της προ-γλωσσικής βιωmicroατικής σήmicroανσης της εmicroπειρίας ndashστο laquoπρωτογενές σύστηmicroα σήmicroανσηςraquo όπως θα έλεγε ο Pavlovndash δεν microπορεί ποτέ να είναι άmicroεση και πλήρης γιατί laquoφράζεταιraquo από τον laquoτοίχοraquo του laquoδευτερογενούς συστήmicroατος σήmicroανσηςraquo ndashτης αναλυτικής προτασιακής γλώσσας H laquoδηmicroιουργική microεταφορά της microαγείαςraquo σηmicroειώνει ο Malinowski laquoσυνίσταται στην πεποίθηση ότι η επαναληπτική διατύπωση ορισmicroένων λέξεων microπορεί να παραγάγει την πραγmicroατικότητα που περιγράφουν οι λέξεις αυτέςraquo Tο ακατανόητο microέρος του microαγικού κειmicroένου (και ο Malinowski δεν microιλάει εδώ γι αυτή την όψη του microαγικού λόγου) microε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του όπως τα είδαmicroε στη συζήτηση που προηγήθηκε είναι ndashτο ίδιοndash η γλωσσική microεταφορά microέσω της οποίας επιχειρείται η προσέγγιση στη δραστική δεικτική σήmicroανση της εmicroπειρίας πάνω στην οποία στηρίζεται η laquoδηmicroιουργική microεταφορά της microαγείαςraquo Aν ο ακατανόητος microαγικός λόγος είναι η οριακή εκδοχή της laquoνοσταλγίαςraquo για την πρωτογενή βιωmicroατική σήmicroανση ο χώρος της ποίησης εκπροσωπεί microια laquoηπιότερηraquo κίνηση προς την ίδια κατεύθυνση Aλλά τι είναι ο ποιητικός λόγος ndashη laquoποιητική λειτουργίαraquo Eίναι η γλωσσική χρήση που επιχειρεί να laquoυπονοmicroεύσειraquo τη συmicroβατική (laquoαυθαίρετηraquo) σχέση ήχου και νοήmicroατος Mε τα λόγια του Pope όπως τα παραθέτει ο Jakobson στην ποίηση laquoο ήχος πρέπει να microοιάζει σαν ηχώ του νοήmicroατοςraquo Tο αγωνιώδες αυτό εγχείρηmicroα είναι βέβαια η κίνηση προς τη δεικτική σήmicroανση της εmicroπειρίας O ήχος αγωνίζεται να ξαναγίνει κοmicromicroάτι της εmicroπειρίας ndashδείκτης της και όχι συmicroβατική σήmicroανσή της H ποίηση λέει ο Valeacutery laquoείναι η προσπάθεια να αποδοθούν microε έναρθρο λόγο εκείνα τα πράγmicroατα ή εκείνο το πράγmicroα που προσπαθούν να εκφράσουν θολά και σκοτεινά τα δάκρυα οι κραυγές οι αναστεναγmicroοίraquo H

8

laquoυπερποιητικότηταraquo του ακατανόητου microαγικού λόγου έγκειται στην εξώθηση της προσπάθειας αυτής microέχρι τα όρια της γλώσσας έτσι προκύπτει η microαγική πρωτο-γλώσσαraquo [] [7] Κείmicroενο 3 Χριστίδης A-Φ 2001α O προφητικός λόγος Στο Ιστορία της ελληνικής γλώσσας Από τις αρχές έως την Ύστερη Αρχαιότητα επιmicro Α-Φ Χριστίδης Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας amp Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] Υπό έκδοση copy Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας amp Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] [hellip] Προφητικός λόγος microαγικός λόγος ποιητικός λόγος Aυτά τα είδη λόγου ndashή και laquoλόγουraquo σε κάποιες από τις όψεις τουςndash αποτελούν microια ευρεία ενότητα microε ιδιαίτερα ασαφή εσωτερικά όρια Oι ίδιοι οι αρχαίοι όπως είναι γνωστό είχαν επίγνωση αυτής της ενότητας H συγγένεια προφητείας και ποίησης λχ συζητήθηκε microε λεπτοmicroέρεια από τον Πλάτωνα ndashκαι όχι microόνον Σrsquo όλες αυτές τις γλωσσικές χρήσεις δοκιmicroάζονται τα όρια της γλώσσας H γλώσσα -ndashη δοmicroηmicroένη αναλυτική προτασιακή γλώσσαndash microοιάζει να laquoπαλινδροmicroείraquo ndashσε διάφορους βαθmicroούςndash προς την αρχέγονη άγλωσση συγκινησιακή αφετηρία της H laquoπαλινδρόmicroησηraquo αυτή εκφράζεται microε την υπονόmicroευση της οριοθετηmicroένης σηmicroασίας microε την έmicroφαση στη γλωσσική microορφή και στον ρυθmicroό microε την ανάδειξη του βιωmicroατικού συγκινησιακού ιστού των νοηmicroάτων microέσω της microεταφοράς O microαγικός λόγος (αλλά και ο παραληρηmicroατικός εκστατικός λόγος) αντιπροσωπεύει την πιο οριακή microορφή αυτής της παλινδρόmicroησης Στα microαγικά κείmicroενα συνυπάρχει όπως είναι γνωστό ο δοmicroηmicroένος κατανοητός λόγος microε τον ndashσυγκριτικάndash αδόmicroητο ακατανόητο λόγο Σrsquo αυτό το δεύτερο συστατικό που εκφράζει την laquoπαλινδρόmicroησηraquo που microας ενδιαφέρει οι αρχαίοι αναφέρονταν microε τους όρους ασύνετος λαλιά φωναί άσηmicroοι αλάλητοι στεναγmicroοί παmicromicroιγής βοή Pυθmicroικά υπνωτικά επαναλαmicroβανόmicroενες συλλαβές (πχ αλαλαλά) γλωσσικά microορφώmicroατα χωρίς σαφές σηmicroασιακό περιεχόmicroενο ή γραmicromicroατοσυντακτική ένταξη (άσκι κατάσκι χθώmicro) κυριαρχία του ονόmicroατος Aυτή είναι η οριακή παλινδρόmicroηση του microαγικού λόγου η κυριαρχία της ρυθmicroικής συλλαβής και της διάχυτης απροσδιόριστης σηmicroασίας O προτασιακός λόγος αναζητεί ndashlaquoνοσταλγείraquondash τον πρωτογενή συγκινησιακό επιφωνηmicroατικό λόγο Tο επιφώνηmicroα ndashmicroε το διάχυτο laquoάσηmicroοraquo περιεχόmicroενό τουndash microοιάζει να είναι ο στενότερος συγγενής του microαγικού λόγου Tα ίδια βασικά χαρακτηριστικά έχει και ο εκστατικός παραληρηmicroατικός λόγος όπως τον συναντάmicroε στην εκστατική θρησκευτική εmicroπειρία ή και σε ψυχοπαθολογικές διαταραχές H παλινδρόmicroηση της ποίησης κινείται στην ίδια κατεύθυνση αλλά χωρίς κατά κανόνα να φτάνει στη ρήξη microε τον προτασιακό λόγο που χαρακτηρίζει το microαγικό (ή το εκστατικό) εκφώνηmicroα Tί συmicroβαίνει στον προφητικό λόγο της laquoενθουσιαστικήςraquo microαντείας Aυτό που microοιάζει βέβαιο είναι ότι εmicroφανίζεται ndashόπως και στην περίπτωση του microαγικού λόγουndash microια διπλή διάρθρωση O άmicroεσος εκστατικός ακατανόητος σε κάποιο ποσοστό λόγος ndashή και laquoλόγοςraquondash του microάντη ή της microάντισσας και η ιερατική επεξεργασία αυτού του λόγου ώστε να είναι κοινοποιήσιmicroος H εκστατική βάση του προφητικού λόγου πιστοποιείται από ποικίλες microαρτυρίες

9

[] O προφητικός λόγος στη διπλή διάρθρωσή του ndashεκστατικό γλωσσικό υπόβαθρο δοmicroηmicroένη προτασιακή υπερδοmicroήndash αποτελεί λοιπόν microία από τις περιοχές γλωσσικής συmicroπεριφοράς όπου αποκαλύπτεται η ένταση που διαταράσσει τη φαινοmicroενική laquoγαλήνηraquo της προτασιακής γλώσσας H ένταση αυτή είναι της ίδιας τάξης microrsquo αυτήν που εκδηλώνεται στη διπλή διάρθρωση του microαγικού λόγου ή και στη διπλή διάρθρωση που εικονογραφείται από την αντίστιξη ποίησης και πρόζας Σrsquo όλες αυτές τις περιπτώσεις επιχειρείται η προσέγγιση στο θολό σηmicroαδιακά απροσδιόριστο διάχυτο συγκινησιακό υπόστρωmicroα της οροθετηmicroένης προτασιακής γλώσσας Aυτή είναι η ndashλιγότερο ή περισσότεροndash οριακή laquoπαλινδρόmicroησηraquo όλων αυτών των γλωσσικών συmicroπεριφορών [] Aς δούmicroε τώρα από πιο κοντά τα δεδοmicroένα προφητικού λόγου που διαθέτουmicroε από την ελληνική αρχαιότητα H ηρακλείτεια ρήση που συζητήθηκε θεωρείται ndashκαι σωστάndash ότι αναφέρεται στον κρυπτικό αινιγmicroατικό πολύσηmicroο χαρακτήρα των χρησmicroών που microας παραδίδονται από την αρχαιότητα H άποψη την οποία θα υποστηρίξω είναι ότι αυτή η ιδιαιτερότητα δεν είναι παρά η αντανάκλαση (και θα δούmicroε τί σηmicroαίνει αυτό αmicroέσως παρακάτω) της βαθύτερης laquoδεικτικότηταςraquo microε την έννοια που έδωσα στον όρο αυτό πιο πάνω ndashπου χαρακτηρίζει τον laquoενθουσιαστικόraquo προφητικό λόγο συνολικά αλλά και γενικότερα γλωσσικές συmicroπεριφορές που κυριαρχούνται από την κίνηση προς τη συγκινησιακή δεικτική σήmicroανση της εmicroπειρίας H πρωτογενής (ή πρωτογενέστερη) συγκινησιακή laquoδεικτικότηταraquo που εmicroφανίζεται στο εκστατικό εκφώνηmicroα του microάντη ή της microάντισσας microετασχηmicroατίζεται ndashστο επίπεδο του δοmicroηmicroένου προτασιακού χρησmicroούndash στη δευτερογενή δεικτικότητα της κρυπτικότητας της αmicroφισηmicroίας ή της πολυσηmicroίας της οmicroωνυmicroίας Tο πλεονέκτηmicroα microιας τέτοιας προσέγγισης είναι ότι αναγνωρίζει την ενότητα ndashστη βάση της δεικτικότηταςndash του προφητικού λόγου microε άλλες ανάλογες γλωσσικές συmicroπεριφορές ndashτον microαγικό λόγο τον ποιητικό λόγο την πρώιmicroη παιδική γλώσσα αλλά και microε όψεις της ίδιας της laquoκαθηmicroερινήςraquo γλώσσαςndash και εννοώ τα δεικτικά συστατικά της Σrsquo όλες αυτές τις περιπτώσεις κυριαρχεί ή αναδεικνύεται ο συγκινησιακός δεικτικός ιστός της γλωσσικής σήmicroανσης microε αποτέλεσmicroα τη σηmicroασιακή laquoδιάχυσηraquo H δεικτικότητα και η συνακόλουθη laquoδιάχυσηraquo είναι ο βαθύτερος ερmicroηνευτικός microίτος microε τον οποίο θα πρέπει να συνδεθούν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ενθουσιαστικού προφητικού λόγου [] Θα ήθελα να κλείσω την οmicroιλία αυτή ξαναγυρίζοντας στο ζήτηmicroα της σχέσης προφητικού και ποιητικού λόγου ndashένα ζήτηmicroα που ήδη τέθηκε από την αρχαιότητα [hellip] H κλασική microελέτη ndashαπό πλευράς γλωσσολογίας ndash πάνω στο ζήτηmicroα του ποιητικού λόγου ανήκει όπως είναι γνωστό στον Jakobson (Linguistics and Poetics) Tί είναι ο ποιητικός λόγος ndashη ποιητική λειτουργίαndash για τον Jakobson Eίναι η γλωσσική χρήση που επιχειρεί να laquoυπονοmicroεύσειraquo τη συmicroβατική σχέση ήχου και νοήmicroατος (την περίφηmicroη laquoαυθαιρεσίαraquo του γλωσσικού σηmicroείου) Mε τα λόγια του Pope όπως τα παραθέτει ο Jakobson στην ποίηση laquothe sound must seem an echo of the senseraquo (ο ήχος πρέπει να microοιάζει σαν ηχώ του νοήmicroατος) Tο αγωνιώδες αυτό εγχείρηmicroα αντιπροσωπεύει την παλινδρόmicroηση για την οποία επανειληmicromicroένα microιλήσαmicroε ndashτην κίνηση προς την αρχέγονη βιωmicroατική δεικτική σήmicroανση της εmicroπειρίας O ήχος αγωνίζεται να ξαναγίνει κοmicroάτι της εmicroπειρίας ndashδείκτης της και όχι

10

συmicroβατική σήmicroανσή της H ποίηση λέει ο Bαλερί laquoείναι η προσπάθεια να αποδοθούν microε έναρθρη γλώσσα εκείνα τα πράγmicroατα ή εκείνο το πράγmicroα που προσπαθούν να εκφράσουν θολά και σκοτεινά τα δάκρυα οι κραυγές τα χάδια οι αναστεναγmicroοίraquo O ρυθmicroός το microέτρο ο φωνητικός συmicroβολισmicroός οι παρηχήσεις και οι παρονοmicroασίες η microεταφορά και η συνακόλουθη πολυσηmicroαντότητα και διάχυση όλες αυτές οι όψεις του ποιητικού λόγου προσπαθούν να προσεγγίσουν αυτή τη χαmicroένη αρχέγονη θολή σηmicroασιακά συγκινησιακή αφετηρία του λόγου όπου ο ήχος σηmicroαίνει άmicroεσα βιωmicroατικά laquoδείχνειraquo laquoTα τεχνάσmicroατα της αmicroφισηmicroίαςraquo λέει ο Empson laquoβρίσκονται στις ρίζες της ποίησηςraquoΓια την ακρίβεια στις ρίζες της ποίησης ndashαλλά και της γλώσσας γενικότεραndash βρίσκεται ο θολός προγλωσσικός σχεδόν σηmicroασιακά διάχυτος ήχος της συγκίνησης H αmicroφισηmicroία και η πολυσηmicroαντότητα ndashόπως παράγονται από το παιχνίδι του φωνητικού συmicroβολισmicroού της παρονοmicroασίας και της παρήχησης της έλξης ανάmicroεσα σε λέξεις σηmicroασιακά διαφορετικές αλλά ηχητικά παρόmicroοιες ή και όmicroοιες microε συνέπεια τον κλονισmicroό των σηmicroασιακών οροθετήσεωνndashδεν είναι όπως το έχουmicroε ήδη επισηmicroάνει παρά η γλωσσική προσέγγιση σrsquo αυτό τον πρωτεϊκό οριακό ως προς τη γλώσσα δεικτικό ήχο της συγκίνησης Ποιητικός λόγος προφητικός λόγος microαγικός λόγος Πρόκειται για εmicroπαθείς microορφές λόγου ndashασαφώς διακεκριmicroένες microεταξύ τουςndash που καθορίζονται από την αναζήτηση αυτού του χαmicroένου παράδεισου της άmicroεσης βιωmicroατικής σήmicroανσης της εmicroπειρίας microέσα από την υπονόmicroευση σε διάφορους βαθmicroούς της συmicroβατικής σχέσης του ήχου και νοήmicroατος και των οροθετήσεων που συνεπάγεται [8] α Κείmicroενο 4 Χριστίδης Α-Φ 2001α Η φύση της γλώσσας Στο Ιστορία της ελληνικής γλώσσας Από τις αρχές έως την Ύστερη Αρχαιότητα επιmicro Α-Φ Χριστίδης Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας amp Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] Υπό έκδοση copy Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας amp Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] [] Στην ανάλυση της γλωσσικής σήmicroανσης από τον Peirce αναγνωρίζεται (και αυτό δεν είναι τυπικό για τον δυτικό στοχασmicroό πάνω στη γλώσσαmiddot []) η συστατική διαπλοκή ndashκαι έντασηndash ανάmicroεσα στην εικονική δεικτική και στη συmicroβολική δηλαδή γενικευτική αφαιρετική διάσταση της γλώσσας ανάmicroεσα στη laquoθέρmicroηraquo και στο laquoφωςraquo για να θυmicroηθούmicroε αυτές τις παλιές microεταφορές για τη φύση της γλώσσας Ωστόσο το σύmicroβολο ndashη γενίκευση και η αφαίρεσηndash δεν είναι το laquoψυχρόraquo αποτύπωmicroα της σχέσης του ανθρώπου microε τον κόσmicroο αλλά η laquoθερmicroήraquo ανάκλαση της επίmicroοχθης βιωmicroατικής ιστορικής σχέσης microαζί του Kαι αυτή η θέρmicroη διατηρείται στα laquoσκοτεινάraquo δεικτικά συστατικά του γλωσσικού σηmicroείου Συστατικά που υπενθυmicroίζουν ότι το microυστικό της σήmicroανσης ndashτης κάθε σήmicroανσηςndash είναι η κίνηση προς και η συγκίνηση Όπως θα έλεγε ο Kierkegaard laquoη επιθυmicroία υπάρχει microόνο όταν υπάρχει το αντικείmicroενο Tο αντικείmicroενο [της νόησης] υπάρχει microόνο όταν υπάρχει η επιθυmicroία Eπιθυmicroία και αντικείmicroενο είναι ένα ζευγάρι διδύmicroων Kανένα δεν microπορεί να υπάρξει χωρίς το άλλοraquo Kαι στην κίνηση προς βρίσκεται ακριβώς η λειτουργία της δείξης Στη δείξη ndashκαι χαρακτηριστικός αρχαϊκός εκπρόσωπός της είναι η φωνήndash βρίσκεται η microήτρα της αφαιρετικής και γενικευτικής

11

συmicroβολικής σήmicroανσης ndashτης ανθρώπινης γλώσσας Kαι ο οmicroφάλιος λώρος που τις συνδέει δεν αποκόπτεται ποτέ Για τον Kικέρωνα (De Oratore) αυτή η απώτερη laquomicroήτραraquo ndashη άmicroορφη δεικτική φωνήndash αντηχεί ως cantus obscurior ως laquoσκοτεινό τραγούδιraquo σε κάθε γλωσσική εκφορά Για τον ιερό Aυγουστίνο (De Trinitate 91015) ο λόγος είναι cum amore notitia laquomicroετά αγάπης σηmicroείωσηraquo Aν θέλει κανείς να παρατηρήσει σχεδόν laquoδιά γυmicroνού οφθαλmicroούraquo τη δράση και τη δραστικότητα αυτού του amoris ndashαντίλαλου του αρχαϊκού cantus obscurior της φωνήςndash που διαπερνά την αφαιρετική και γενικευτική notitia δεν έχει παρά να στραφεί σε microια περιοχή της γλώσσας αγνοηmicroένη από τα κυρίαρχα laquoπαραδείγmicroαταraquo της γλωσσολογικής σκέψης αρχαιότερης και νεότερης Kαι εννοώ τη microεταφορά H microεταφορά είναι το κατεξοχήν τεκmicroήριο του amoris της θέρmicroης ndashτης δεικτικής θέρmicroηςndash που διαπερνά τις φαινοmicroενικά laquoψυχρέςraquo γενικεύσεις και αφαιρέσεις που συγκροτούν το σύmicroβολο ndashτην ανθρώπινη γλώσσα Πώς συνδέεται λχ η microεταφορική έκφραση φωτεινό microυαλό microε την laquoκυριολεκτικήraquo έκφραση φωτεινή επιγραφή Aυτό που αναδεικνύεται στη microεταφορική έκφραση ndashκαι την παράγειndash είναι ο amor η δεικτική αισθηmicroατική θέρmicroη microέσα στην οποία είναι εmicroβαπτισmicroένη η έννοια laquoφωςraquo ndashη γενικευτική και αφαιρετική ανάκλαση της βίωσης του φωτός Kαι η δεικτική αυτή θέρmicroη είναι η laquoανάmicroνησηraquo ndashmicroέσα στη συmicroβολική γλώσσα που microας laquoαποmicroακρύνει από την πραγmicroατικότηταraquondash της πρωτογενούς θέρmicroης microε την οποία συνδέεται η εmicroπειρία η βίωση του φωτός το ευχάριστο συναίσθηmicroα που γεννά η εmicroπειρία του φωτός σε αντίστιξη microε το δυσάρεστο συναίσθηmicroα ndashφόβοςndash που γεννά η βίωση του σκοταδιού Eξού και οι microεταφορές όπως σκοτεινές microαύρες σκέψεις Mέσα στη laquoθέρmicroηraquo που διαποτίζει την έννοια του φωτός ή του σκότους διατηρείται η laquomicroνήmicroηraquo της πρωτογενούς δεικτικής σχέσης microε τον κόσmicroο Όπως σηmicroειώνουν οι νευροφυσιολόγοι A και H Damasio laquoο εγκέφαλος δεν απεικονίζει απλά όψεις της εξωτερικής πραγmicroατικότητας Kαταγράφει επίσης τον τρόπο microε τον οποίο εξερευνά τον κόσmicroο και αντιδρά σrsquo αυτόνraquo Ή όπως παρατηρεί ο Bickerton laquoαυτό που παρουσιάζεται σε οποιοδήποτε ζωικό είδος από τις αισθήσεις δεν είναι ldquoαυτό που υπάρχει εκεί έξωrdquo αλλά αυτό που είναι χρήσιmicroο για το είδος να ξέρει γιrsquo αυτό που είναι εκεί έξωraquo Kαι η επιστηmicroονική αυτή άποψη δεν είναι διαφορετική από τη φιλοσοφική άποψη του Peirce όπως την έχουmicroε ήδη παρουσιάσει Για τον Peirce το σύmicroβολο ndashη γενίκευση και η αφαίρεση η Thirdnessndash laquoγειώνεταιraquo στην εικόνα και στον δείκτη στη Firstness και στη Secondness H ανάδειξη της δεικτικής θέρmicroης στη microεταφορά αποκαλύπτει τη λειτουργία της Firstness και της Secondness microέσα στη Thirdness ndashτο αισθηmicroατικό laquoστηmicroόνιraquo του συmicroβολικού laquoυφαδιούraquo τη συστατική microείξη αίσθησης αισθήmicroατος και παράστασης έννοιας τη notitiam cum amore Kαι η διαφορά microεταξύ microεταφοράς και laquoκυριολεξίαςraquo ndashή ακριβέστερα microεταξύ laquoζωντανήςraquo και laquoνεκρήςraquo microεταφοράςndash βρίσκεται απλά στο ότι στην laquoκυριολεξίαraquo η δεικτική θέρmicroη είναι αφανής laquoεν υπνώσειraquo Aλλά δεν απουσιάζει Aλλιώς δεν θα ήταν δυνατή η microεταφορική laquoαφύπνισήraquo της ndashη ανάδειξή της O Adorno σrsquo ένα γράmicromicroα του στον Benjamin σχολιάζοντας την έννοια της laquoαύραςraquo που απασχολούσε τον δεύτερο σηmicroειώνει τα εξής laquoH αύρα δεν είναι πάντοτε το ίχνος του ξεχασmicroένου ανθρώπινου στοιχείου ενός πράγmicroατοςhellipraquo Στη διατύπωση αυτή microοιάζει να αντηχεί η περίφηmicroη laquoπαρατήρησηraquo του Proust laquoτα πράγmicroατα κρατούν κάτι από τη microατιά που σταmicroάτησε επάνω τουςraquo H ανάδειξη ndashστη ζωντανή microεταφοράndash της δεικτικής θέρmicroης που διαποτίζει την έννοια microπορεί να θεωρηθεί ότι ισοδυναmicroεί microε την ανάδειξη αυτής ακριβώς της αύρας ή της laquomicroατιάςraquo που είναι αποτεθειmicroένη πάνω στα πράγmicroατα Kαι η ανάδειξη αυτή αποκαλύπτει ότι ο laquoφωτεινόςraquo κόσmicroος της γενίκευσης και της αφαίρεσης ndashτων συmicroβόλωνndash δεν διαρρηγνύει ποτέ τη σχέση του microε τον θολό διάχυτο σκοτεινό κόσmicroο της αίσθησης και

12

του αισθήmicroατος ndashτης εικόνας και του δείκτη H laquoαποστείρωσηraquo του συmicroβόλου ndashmicroέσω της περιθωριοποίησης της microεταφοράς ως εργαλείου ειδικών χρήσεων της ποίησης κατά κύριο λόγοndash συρρικνώνει και στρεβλώνει το γλωσσικό φαινόmicroενο H δεικτική laquoαύραraquo που περιβάλλει την έννοια ndashlaquoορατήraquo στη microεταφοράndash αποκαλύπτει δραmicroατικά τη σχέση θέρmicroης και φωτός στη γλωσσική σήmicroανση Σrsquo αυτή τη σχέση βρίσκεται η απάντηση στο ερώτηmicroα της απώτερης καταγωγής της αλλά και του ρόλου της στη δόmicroηση της ανθρώπινης υποκειmicroενικότητας Eίναι χαρακτηριστικό ότι ο Descartes κατεξοχήν εκπρόσωπος της παράδοσης που υποβαθmicroίζει τον ρόλο της θέρmicroης στη νόηση και στο αποτύπωmicroά της ndashτη γλωσσική σήmicroανσηndash αισθάνεται υποχρεωmicroένος παρrsquo όλα αυτά να σηmicroειώσει ότι τα passions de lrsquoacircme (τα laquoπάθηraquo της ψυχής) laquoισχυροποιούν και δίνουν διάρκεια στις σκέψειςraquo (fortifient et font durer en lrsquoacircme les penseacutees) Aξίζει να αντιπαρατεθεί αυτή η παρατήρηση του Descartes που σχολιάζει το laquoπάθοςraquo κρατώντας πάντα τη σκέψη laquoσε απόστασηraquo από αυτό microε τις θέσεις του Hamann οριακού ιδεολογικού αντιπάλου του ορθολογισmicroού ιδίως όπως microορφοποιείται στην εποχή του ∆ιαφωτισmicroού laquoMόνο το πάθος δίνει στις αφαιρέσεις χέρια πόδια φτεράhellipraquo Θα πρέπει να microείνουmicroε για λίγο ακόmicroη στη microεταφορά και στη συmicroβολή της στη βαθύτερη και πλησιέστερη κατανόηση της φύσης της γλώσσας Kατά την Arendt η microεταφορά laquoδίνει πίσωraquo στη λέξη την αισθητηριακή υποδοmicroή της (its sensual substructure) Kατά τον Ricoeur που βασίζεται στην αριστοτελική αντίληψη για τη microεταφορά η microεταφορά laquoδείχνειraquo laquomicroας κάνει να βλέπουmicroεraquo laquoΣτηρίζεται στην οmicroοιότητα αλλά στο επίπεδο των αισθηmicroάτων εκφράζοντας microια κατάσταση microέσω microιας άλλης η microεταφορά laquomicroεταγγίζειraquo στην καρδιά αυτής της κατάστασης τα αισθήmicroατα που ανήκουν στην αρχική κατάστασηraquo (repose sur la ressemblance mais au niveau de sentiments en symbolisant une situation par le moyen drsquoune autre la meacutetaphore laquoinfuseraquo au coeur de la situation symboliseacutee les sentiments attacheacutes agrave la situation qui symbolise) Πρόκειται για microια διαδικασία laquomicroεταβίβασης microετάγγισης αισθηmicroάτωνraquo (transfert de sentiments) Aνάδειξη της αισθητηριακής υποδοmicroής της λέξης laquomicroεταβίβαση microετάγγιση αισθηmicroάτωνraquo Στις διατυπώσεις αυτές microπορούν να προστεθούν microια σειρά από άλλες που επιχειρούν να ονοmicroάσουν ndashmicroε ανάλογο τρόποndash τη φύση της microεταφοράς laquoορατότητα του λόγου εικονικότητα του λόγουraquo laquoεπιστροφή από τον λόγο στην όρασηraquo laquoονειρικότητα της γλώσσαςraquo laquoαπτότηταraquo (palpability) των γλωσσικών σηmicroείων Όλες αυτές οι προσεγγίσεις microπορούν να microεταφραστούν microε όρους της ανάλυσης που έχουmicroε ήδη προτείνει η microεταφορά αναδεικνύει την εικονική και δεικτική διάσταση της αφαιρετικής γενικευτικής ndashσυmicroβολικήςndash σήmicroανσης τον δείκτη (και την εικόνα) που διαποτίζουν το σύmicroβολο Στη βάση αυτή γίνεται η laquomicroεταβίβαση microετάγγιση αισθηmicroάτωνraquo Στα laquoέγκαταraquo της συmicroβολικής γλώσσας αντηχεί ως amor το πρωτογενές cantus obscurior ndashη αρχέγονη φωνήndash ως πρόθεση για σήmicroανση η οποία βρίσκει την εκρηκτική της ολοκλήρωση στον ανθρώπινο λόγο που δεν αρκείται στη δείξη και στη ζωική έλξη προς τα πράγmicroατα ή στην άπωση από αυτά αλλά την υπερβαίνει microέσα από τη microορφοποίηση της αρχέγονης αυτής πρόθεσης για σήmicroανση σε γενικευτικές αφαιρετικές παραστάσεις ή έννοιες H υπέρβαση αυτή ωστόσο δεν laquoαποστραγγίζειraquo τις παραστάσεις από τους δεικτικούς laquoχυmicroούςraquo τους H

13

παράσταση δεν παύει να είναι ένα microίγmicroα φωνής και λόγου Aυτή ακριβώς η microείξη ndashκαι η έντασηndash αναδεικνύεται στη microεταφορά Oι microεταφορικές laquoπεριπέτειεςraquo της γλωσσικής σήmicroανσης ndashαυτή η laquomicroεταβίβαση αισθηmicroάτωνraquo που δηmicroιουργεί νέες παραστάσειςndash είναι συνάρτηση αυτής της καταστατικής microείξης microιας microείξης που διατηρεί όπως θα έλεγε ο Anjieu τη σύνδεση του σηmicroείου microε τη σωmicroατική βάση της εmicroπειρίας Γιrsquo αυτό και η microεταφορά δεν ισοδυναmicroεί microε microια laquoψυχρήraquo σύγκριση (παροmicroοίωση) που κρατά τις αποστάσεις ανάmicroεσα στις παραστάσεις έννοιες (laquoείναι σανraquo) αλλά συνίσταται στη laquoθερmicroήraquo ταύτισή τους (laquoείναιraquo) Kατά τον Ricoeur αυτή είναι κατrsquo ουσίαν η αριστοτελική αντίληψη για τη microεταφορά και όχι η microεταγενέστερη (από τον Kοϊντιλιανό και microετά) παρερmicroηνεία της ndashη θεώρηση δηλαδή της microεταφοράς ως laquoσυντοmicroογραφικήςraquo παροmicroοίωσης Συmicroβαίνει ακριβώς το αντίθετο επισηmicroαίνει ο Ricoeur laquoη παροmicroοίωση είναι microια ανεπτυγmicroένη microεταφοράraquo (la comparaison est une meacutetaphore deacuteveloppeacutee) Aλλά τί σηmicroαίνει ταύτιση ως καθοριστικό χαρακτηριστικό της microεταφοράς Σηmicroαίνει laquoυπονόmicroευσηraquo ή και laquoανατροπήraquo των οριοθετήσεων ndashτης κανονικότηταςndash στην οποία βασίζεται η αφαιρετική γενικευτική ndashσυmicroβολικήndash γλώσσα Σηmicroαίνει εν τέλει microια πρωτογενέστερη microορφή γενίκευσης microέσω της οποίας οργανώνεται η εmicroπειρία Όταν λέω ότι ο Γιάννης είναι γουρούνι αυτό το είναι microοιάζει να παραβιάζει (αντίθετα microε το είναι σαν της παροmicroοίωσης) να laquoπεριφρονείraquo ndashκατά τη διατύπωση του Ricoeurndash εννοιακές οριοθετήσεις Aυτό ακριβώς οδήγησε φιλοσόφους όπως ο Locke και ο Hobbes στην laquoπρογραφήraquo της microεταφοράς Kατά τον Hobbes η microεταφορά παραβιάζει τις laquoκαθορισmicroένεςraquo σηmicroασίες των λέξεων (senses they are ordained for) Kατά τον Locke η microεταφορά ndashκαι άλλα ρητορικά σχήmicroαταndash πρέπει να στιγmicroατίζονται γιατί laquoυποβάλλουν ψευδείς ιδέες κινούν τα πάθη κι έτσι παραπλανούν την ορθή κρίση και αποτελούν εργαλεία εξαπάτησηςraquo (insinuate wrong ideas move the passions and thereby mislead the judgement and so indeed are perfect cheats) Στις απόψεις αυτές εκφράζεται η θέση microιας microακραίωνης παράδοσης που αρνείται τα laquoθερmicroάraquo δεικτικά συστατικά της συmicroβολικής σήmicroανσης Aρνείται αυτήν ακριβώς τη δηmicroιουργική laquoανατροπήraquo της συmicroβολικής laquoκανονικότηταςraquo που εκπροσωπείται από τη microεταφορική ταύτιση η οποία microε τα λόγια του Ricoeur δεν laquoσυνίσταται στη διαπίστωση της τάξης microιας δοmicroής αλλά στη ldquoλήθηrdquo της στην εξαφάνισή τηςraquo (elle ne consiste pas agrave apercevoir lrsquoordre drsquoune structure mais agrave oublier agrave eacuteliminer plusieurs attributs que le terme meacutetaphoriseacute eacutevoque en nous dans son emploi normal) laquoTο να αποκαλούmicroε microια σειρά ουρά ισοδυναmicroεί microε την αγνόηση όλων των άλλων εννοιακών χαρακτηριστικών πλην του microήκουςraquo (όπ 137) (appeler une file ldquoune queuerdquo crsquoest negliger tous les traits conceptuels sauf la forme longue) H microεταφορά είναι η laquoσύλληψη της ταυτότητας microέσα στη διαφορά και παρά τις διαφορές αλλά microε έναν τρόπο προ-εννοιακόraquo (όπ 253) (la saisie de lrsquoidentique dans les diffeacuterences mais sur un mode pre-conceptuel) Aλλά τί σηmicroαίνει laquoπρο-εννοιακός τρόποςraquo Σηmicroαίνει απλά την αρχαϊκή εικονική δεικτική αφετηρία της microεταφορικής ταύτισης που συνυπάρχει ndashσε αέναη έντασηndash microε τον αφαιρετικό γενικευτικό διαχωρισmicroό της συmicroβολικής γλώσσας Mε την ορολογία του Vygotsky (1962) η microεταφορά microπορεί να θεωρηθεί ως η δραστική επιβίωση της laquoσυmicroπλεγmicroατικήςraquo [complexive] νόησης ndashτης νόησης που εξακολουθεί να καθορίζεται από την αισθητηριακή πρόσληψη της εmicroπειρίαςndash microέσα στον χώρο της εννοιακής [conceptual] νόησης ndashτης νόησης που βασίζεται στο σύmicroβολο στη γενίκευση και την αφαίρεση H microεταφορά είναι η laquoπυκνήraquo διάσταση της laquoαναλυτικήςraquo συmicroβολικής σήmicroανσης [] Στην αναλυτική σήmicroανση της εmicroπειρίας ndashόπως εκπροσωπείται από τη γενικευτική αφαιρετική έννοιαndash laquoαντιπαρατίθεταιraquo η πυκνή σήmicroανση της microεταφοράς Kαι αυτή

14

η laquoαντιπαράθεσηraquo ολοκληρώνει τη γλωσσική σήmicroανση Kατά τον Piaget η microεταφορά είναι το τεκmicroήριο της δεικτικής νόησης ndashενός είδους νόησης που είναι όπως λέει laquoπρο-λογικό και όχι αντι-λογικόraquo (pre-logical and not anti-logical) Aυτό το είδος νόησης γενικεύει ndashlaquoδίνει ένα κοινό νόηmicroα σε έναν αριθmicroό διακεκριmicroένων αντικειmicroένωνraquo (gives a common meaning to a number of distinct objects)ndash στη βάση laquoσυγκινησιακών σχηmicroάτωνraquo [affective schemas] ndashστη βάση laquomicroετάγγισης αισθηmicroάτωνraquo όπως θα έλεγε ο Ricoeur (βλ πιο πάνω) H γενίκευση στη βάση συγκινησιακών σχηmicroάτων ndashη συγκινησιακή δεικτική σήmicroανσηndash laquoδεν επιτυγχάνει τον ίδιο βαθmicroό γενίκευσης και αφαίρεσης όπως τα λογικά σχήmicroαταraquo (do not achieve the same degree of generalisation and abstraction as logical schemas) ndashη συmicroβολική σήmicroανση Aλλά σrsquo αυτήν ακριβώς την laquoανεπάρκειαraquo βρίσκεται η ουσία της microεταφοράς ως συγκινησιακής δεικτικής laquoγείωσηςraquo ndashκαι ολοκλήρωσηςndash του συmicroβόλου Kατά την ψυχαναλυτική οπτική όπως εκπροσωπείται από τον Lacan η microεταφορική ταύτιση είναι laquoο τόπος όπου πρέπει να τοποθετήσουmicroε την αρχέγονη διάσταση της ανθρώπινης γλώσσαςraquo (le lieu ougrave nous devons situer la dimension primordiale dans le langage humain) Θα έχουmicroε την ευκαιρία να συζητήσουmicroε αργότερα τον ρόλο κατά την ψυχαναλυτική προσέγγιση αυτής της laquoαρχέγονης διάστασης της ανθρώπινης γλώσσαςraquo στη δόmicroηση του ανθρώπινου ψυχισmicroού Για την ώρα αυτό που έχει σηmicroασία να επισηmicroανθεί είναι ότι το laquoαρχέγονοraquo της microεταφοράς οφείλεται στο γεγονός ότι η διαδικασία αυτή κινητοποιείται από laquoαρχέγοναraquo συστατικά της συmicroβολικής σήmicroανσης ndashτη δείξη κατά κύριο λόγο Kαι αυτή η διάσταση είναι που laquoαποτρέπειraquo ndashαν microπορεί κανείς να θέσει το ζήτηmicroα microε τέτοιους όρουςndash την laquoαποτυχία της έννοιαςraquo (lrsquoeacutechec du concept)ndashτην laquoαποτυχίαraquo της γενικευτικής αφαιρετικής σήmicroανσης β Κείmicroενο 5 Χριστίδης Α-Φ 1999 Όψεις της microεταφοράς Στο Γλώσσα και νόηση επιmicro ∆ Κατή Μ Κονδύλη amp Β Νικηφορίδου 197-206 Αθήνα Αλεξάνδρεια copy Αλεξάνδρεια [] Το φαινόmicroενο της microεταφοράς αποτελεί δοκιmicroασία για microια συγκεκριmicroένη ndashκαι επίσης αρχαίαndash αντίληψη για τη λογικότητα Και αποτελεί δοκιmicroασία γιατί η microεταφορά απειλεί microια βασική δοmicroή του λόγου και της λογικότητας την πρόταση σαν ένα αρθρωmicroένο σύνολο διακεκριmicroένων κατηγοριών και τη λογική της λειτουργία την κατηγόρηση Στη microεταφορά οι κατηγοριακές αρθρώσεις microοιάζουν να καταργούνται microέσα από τη συmicroπύκνωση σηmicroασιών και η προτασιακή αποφαντική λογικότητα microοιάζει να υπονοmicroεύεται από το παράδοξο ή και laquoπαράλογοraquo laquoείναιraquo της microεταφοράς Ο Γιάννης είναι γουρούνι Ο κλασικός χειρισmicroός για να αντιmicroετωπιστεί το πρόβληmicroα που δηmicroιουργεί η microεταφορά για την προτασιακή λογικότητα ήταν να αναχθεί η microεταφορά στην παροmicroοίωση ndashνα αναχθεί το παράδοξο και το laquoπαράλογοraquo laquoείναιraquo της microεταφοράς στο laquoείναι σανraquo της παροmicroοίωσης που σέβεται τις κατηγοριακές και σηmicroασιακές οροθετήσεις και δεν παραβιάζει τους κανόνες της λογικότητας Η κλασική αυτή λύση έχει βέβαια περισσότερες από microία παραλλαγές Αρκεί να αναφέρω απόψεις όπως του Davidson όπου δεν εmicroφανίζεται η αναγωγή της microεταφοράς στην παροmicroοίωση ndashπου άλλωστε παρουσιάζει ποικίλες δυσκολίεςndash αλλά microετατίθεται το πρόβληmicroα της microεταφοράς από τη γλωσσική δοmicroή στη γλωσσική χρήση κατά τον Davidson η microεταφορά

15

δεν αφορά το laquoσυmicroβατικόraquo προτασιακό νόηmicroα ndashαυτό δεν είναι ποτέ microεταφορικόndash αλλά την παραγωγή και την κατανόηση της πρότασης Ο Davidson υποστηρίζει ότι αυτό που θα πρέπει να εντοπιστεί είναι οι στρατηγικές microε τις οποίες ο οmicroιλητής εννοεί και ο ακροατής κατανοεί κάτι διαφορετικό απrsquo αυτό που σηmicroαίνει η πρόταση Αν η αναγωγή της microεταφοράς στην παροmicroοίωση εξαφανίζει τη microεταφορά σώζοντας έτσι την προτασιακή λογικότητα η θεωρία του Davidson εξορίζει τη microεταφορά στον χώρο της γλωσσικής χρήσης διατηρώντας τη γλωσσική δοmicroή ndashτην πρότασηndash αmicroόλυντη από τη microεταφορά Το αποτέλεσmicroα είναι το ίδιο παρά τη διαφορετική πορεία διασώζονται οι laquoκαθορισmicroένεςraquo σηmicroασίες των λέξεων ndash laquosenses hellip they are ordained forraquo κατά τη διατύπωση του Hobbes που απειλούνται από την ανατρεπτική λειτουργία της microεταφοράς Η καλύτερη ίσως συνόψιση της αρχαίας αντιπαράθεσης του προτασιακού λόγου και της προτασιακής λογικότητας microε τη microεταφορά βρίσκεται στη διατύπωση του Locke η microεταφορά και άλλα σχετικά ρητορικά σχήmicroατα πρέπει να στιγmicroατίζονται γιατί laquoυποβάλλουν ψευδείς ιδέες κινούν τα πάθη κι έτσι παραπλανούν την ορθή κρίση κι αποτελούν εργαλεία εξαπάτησηςraquo (hellipinsinuate wrong ideas move the passions and thereby mislead the judgment and so indeed are perfect cheats) Στον φορτισmicroένο αυτό χαρακτηρισmicroό microε τον οποίο ο Locke επιχειρεί να laquoεξορκίσειraquo τη microεταφορά κρύβεται βέβαια η ουσία της Θα ξαναγυρίσουmicroε σύντοmicroα στη σχέση laquoπάθουςraquo και microεταφοράς αλλά για την ώρα θα πρέπει να επισηmicroάνουmicroε ότι αν microια ολόκληρη παράδοση επιχειρεί να laquoεξορκίσειraquo τη microεταφορά microια άλλη εξίσου αρχαία παράδοση ndashαντι-ιντελεκτουαλιστική ιρασιοναλιστική laquomicroυστικήraquo κάποτεndash την εγκαθιστά στο κέντρο του λόγου και της λογικότητας Αυτή την παράδοση όπως είναι γνωστό απηχεί στα νεότερα χρόνια η φωνή του Nietzsche Για τον Nietzsche δεν υπάρχει microη ρητορική laquoφυσικήraquo γλώσσα Οι ρητορικοί τρόποι δεν είναι κάτι που microπορεί να προστεθεί ή να αφαιρεθεί από τη γλώσσα κατά βούληση και αποτελούν τη γνησιότερη όψη της φύσης της ∆εν υπάρχει κατά τον Nietzsche πραγmicroατική έκφραση και πραγmicroατική γνώση πέρα από τη microεταφορά laquoΘέρmicroηraquo και laquoφωςraquo (Licht und Waumlrme Humboldt [1836] 1988) laquoπάθοςraquo και laquoλόγοςraquo Αυτά τα δύο αξεδιάλυτα συστατικά της ανθρώπινης νόησης και του ανθρώπινου ψυχισmicroού πολώνονται στην αρχαία αυτή αντιπαράθεση και διεκδικούν ndashτο καθένα για τον εαυτό τουndash την πρώτη θέση Και η microεταφορά είναι ένα από τα στρατηγικά microέτωπα στα οποία διαδραmicroατίζεται αυτή η σύγκρουση [9] Κείmicroενο 6 Χριστίδης Α-Φ 2001β Πολυσηmicroία Στο Όψεις της γλώσσας Αθήνα Νήσος Υπό έκδοση copy Νήσος [] οι ποικίλες σηmicroασίες που συγκροτούν τις λέξεις αποτελούν υπαινιγmicroούς ψηφίδες σπαράγmicroατα που πρέπει να συναρθρωθούν για να διαφανεί η βαθύτερη ενότητα της οποίας αποτελούν microέρος το laquoσύννεφοraquo για να θυmicroηθούmicroε τη microεταφορά του Vygotsky από το οποίο κατάγονται οι microοναχικές ξέχωρες laquoσταγόνεςraquo Kαι η συνάρθρωση αυτή είναι ταυτόχρονα και

16

εξάρθρωση H ιστορική συνάρθρωση των σηmicroασιών lsquoθέλωrsquo και lsquoστερούmicroαιrsquo πχ όπως την παρακολουθήσαmicroε στην περίπτωση του αγγλικού ρήmicroατος want υπαινίσσεται microια αδιαφοροποίητη συγκινησιακή ενότητα όπου η διάκριση lsquoεπιθυmicroώrsquo ndash lsquoστερούmicroαιrsquo δεν υφίσταται H συνάρθρωση των δύο αυτών σηmicroασιών microε άλλα λόγια υπαινίσσεται και την εξάρθρωση τους την κατάργηση των ορίων microεταξύ τους την αλληλοδιείσδυση τους την καταγωγή τους από το ενιαίο αδιάσπαστο laquoσύννεφοraquo Aν όπως υποστηρίζει ο Humboldt microε microια διατύπωση που θυmicroίζει την ανάλογη άποψη του Vygotsky laquoοι λέξεις τεmicroαχίζουν την αδιαφοροποίητη σύνθεση που αντλεί ο νους από την εmicroπειρίαraquo το παιχνίδι της πολυσηmicroίας αποκαλύπτει ότι ο τεmicroαχισmicroός αυτός δεν είναι ποτέ πλήρης οι διακεκριmicroένες σηmicroασίες που συγκροτούν microια πολύσηmicroη λέξη φανερώνουν στη συνάρθρωση τους την κίνηση για την εξάρθρωση ndashτην άρση της στεγανής οριοθέτησης Kι εδώ ακριβώς βρίσκεται το πιο ενδιαφέρον ζήτηmicroα H προσέγγιση της πολυσηmicroίας από την οπτική που προτείναmicroε αποκαλύπτει τον laquoβρασmicroόraquo που αναταράζει τη φαινοmicroενική γαλήνη της laquoκατηγορικήςraquo γλώσσας της γλώσσας που microοιάζει να αποτελείται από σαφώς οριοθετηmicroένα laquoτεmicroάχιαraquo Aποκαλύπτει τις διαλεκτικές κινήσεις που υπονοmicroεύουν ndashlaquoρηγmicroατώνουνraquondash τις οριοθετήσεις της κατηγορικής γλώσσας για τη διάλυση της οποίας microε τόσο πάθος microίλησε ο Nίτσε laquoTο είναι γεννιέταιraquo υποστηρίζει ο Heidegger laquoόταν συντρίβεται η λέξηraquo laquoόταν η ένηχη λέξη επιστρέφει στη σιωπή απrsquo όπου και παραχωρήθηκεraquo Θα microπορούσα να σταmicroατήσω εδώ microε την ελπίδα ότι η συζήτηση που προηγήθηκε φωτίζει αυτή την κρυπτική διατύπωση του Heidegger Aλλά ας microου επιτραπεί ένα τελευταίο επεξηγηmicroατικό σχόλιο H ίδια η λέξη η πολύσηmicroη λέξη όπως την παρακολουθήσαmicroε στη συζήτηση που προηγήθηκε υπαινίσσεται την αρχέγονη αδιάσπαστη και γι αυτό άρρητη microήτρα της H συνάρθρωση των ποικίλων σηmicroασιών της υπαινίσσεται το είναι ndashτη βαθύτερη ενότηταndash που τη ζωοδοτεί και που συνάmicroα τη συντρίβει αίροντας τις αρθρώσεις που την οριοθετούν H κίνηση προς τα laquoπίσωraquo ndashπρος το σύννεφοndash υπαινίσσεται τη συντριβή της σταγόνας Kαι για να αντηχήσει στrsquo αυτιά microας αυτός ο υπαινιγmicroός χρειάζεται να οξύνουmicroε τις αισθήσεις microας για να αισθανθούmicroε τις αφανείς κινήσεις που βυσσοδοmicroούν laquoπίσωraquo από την πλάτη της κατηγορικής γλώσσας ndashτις κινήσεις που αναταράσσουν τις διασπασmicroένες microοναχικές σταγόνες που τις εξωθούν να υπερβούν τη διάσπαση την οριοθέτησή τους Mια τέτοια προσέγγιση που την υπαγορεύουν τα ίδια τα φαινόmicroενα απλά laquoσυναρmicroολογεί και επαναδραστηριοποιείraquo για λογαριασmicroό του παρατηρητή laquoκάποια αφανή περιεχόmicroενα Aποκαλύπτει απαγορευmicroένα νοήmicroατα κι έτσι παρουσιάζεται σαν microια επιστροφή ή microάλλον σα microια συνειδητή απελευθέρωση αυτού που ήταν απωθηmicroένοraquo Aυτά τα τελευταία λόγια αποτελούν τον ορισmicroό που δίνει ο Marcuse για τη διαλεκτική ανάλυση Kαι η διαλεκτική microας θυmicroίζει ο Nίτσε laquoη microάνα της λογικής γεννήθηκε από τη ρητορική που microε τη σειρά της είναι παιδί του microύθου και της ποίησηςraquo των δύο κατεξοχήν χώρων που αποτολmicroούν το ταξίδι laquoαπό ένα κόσmicroο γεmicroάτο νοήmicroατα στην τελική εξάρθρωση των νοηmicroάτωνrdquo (Mπατάιγ) το ταξίδι από τη microοναχική σταγόνα πίσω στο σύννεφο που τη γέννησε [] [10] Κείmicroενο 7 Xριστίδης A-Φ 2001 ∆εικτικότητα Στο Όψεις της γλώσσας Αθήνα Νήσος Υπό έκδοση copy Νήσος

17

Στην οmicroιλία αυτή θα επιχειρήσω να σας microιλήσω γι αυτό που ο φιλόσοφος D Pears επιτυχηmicroένα ονόmicroασε laquoπρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γλώσσαςraquo ndashγια το ζήτηmicroα των ορίων της γλώσσας Aλλά τι είναι η γλώσσα Tο ερώτηmicroα αυτό ίσως να ηχεί microεγαλόστοmicroα και πλεοναστικά microέσα στα πλαίσια ενός συνεδρίου γλωσσολογίας Ωστόσο δεν παύει να είναι το ερώτηmicroα που αποτελεί το λόγο ύπαρξης της γλωσσολογίας άσχετα αν ο ερευνητικός κατακερmicroατισmicroός του σώmicroατος της γλώσσας συναρτηmicroένος microε ποικίλους προϊδεασmicroούς υποβαθmicroίζει συχνότατα στην καθηmicroερινή microας γλωσσολογική πρακτική τόσο το ερώτηmicroα αυτό όσο και τις προοπτικές απάντησής του Tο ζήτηmicroα που θα microας απασχολήσει ndashτα όρια της γλώσσας η πρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασής της και η έννοια της δεικτικότητας γύρω από την οποία θα microορφοποιηθεί η προσέγγιση στο ζήτηmicroα αυτόndash απαιτεί microια απάντηση στο ερώτηmicroα laquoτι είναι η γλώσσαraquo Θα επιλέξω να σας δώσω την απάντηση ndashή τις απαντήσειςndash δύο κορυφαίων φιλοσοφικών φυσιογνωmicroιών ndashτου Hegel και του Charles Sanders Peirce H απάντηση του Hegel συmicroπυκνώνεται σε δύο εξαίσιες microεταφορές H πρώτη microεταφορά περιγράφει τη γλώσσα ndashτον κόσmicroο των νοηmicroάτωνndash σαν laquoφόνο του πράγmicroατοςraquo H αισθητηριακή πρόσληψη βίωση της εmicroπειρίας ndashτου laquoπράγmicroατοςraquondash(που κυριαρχεί στο άγλωσσο ζώο αλλά και στο άγλωσσο βρέφος) άmicroεση προσδεδεmicroένη στο παρόν ερέθισmicroα αδιαmicroεσολάβητη microετασχηmicroατίζεται στον ανθρώπινο λόγο στην έmicromicroεση διαmicroεσολαβηmicroένη από τις διαδικασίες της γενίκευσης και της αφαίρεσης νοητική πρόσληψη ndashκαι οργάνωση ndashτης εmicroπειρίας H γλωσσική σήmicroανση αποδεσmicroεύει το υποκείmicroενο από τα δεσmicroά της άmicroεσης καθηλωmicroένης στο παρόν ερέθισmicroα άγλωσσης αισθητηριακής σήmicroανσης Tο αισθητό συγκεκριmicroένο πράγmicroα laquoπεθαίνειraquo κάτω από τα πλήγmicroατα της γενίκευσης και της αφαίρεσης ndashτου νοήmicroατος ndashκαι παραχωρεί τη θέση του στη γενικευmicroένη αφηρηmicroένη ανάκλασή του ndashτην έννοια H έννοια laquoσκύλοςraquo για να χρησιmicroοποιήσω το εγελιανό παράδειγmicroα αποσπάται ndashγενικευτικά και αφαιρετικά ndashαπό τον αισθητό πραγmicroατικό σκύλο και κατrsquo αυτό τον τρόπο το αισθητό πράγmicroα laquoπεθαίνειraquo ndashη έννοια το νόηmicroα είναι η γενικευτική και αφαιρετική laquoανάmicroνησήraquo του Aυτό που υπάρχει στην αρχή λέει ο Hegel δεν είναι το καθολικό η γενίκευση και η αφαίρεση αλλά το συγκεκριmicroένο ndashόχι laquoτο τραπέζιraquo γενικά αλλά laquoαυτό το τραπέζιraquo O άνθρωπος microπορεί να αναιρέσει αυτό το συγκεκριmicroένο χαρακτήρα της υπάρχουσας οντότητας microεταθέτοντάς την από το laquoεδώ και τώραraquo του φυσικού αισθητού κόσmicroου στον αιώνιο γενικευτικό και αφαιρετικό κόσmicroο του λόγου από τον laquoκαταρράκτηraquo του microεταβλητού κινούmicroενου συγκεκριmicroένου στο microόνιmicroο ουράνιο τόξο που βρίσκεται από πάνω του ndashτον κόσmicroο των νοηmicroάτων Aυτή είναι η δεύτερη εξαίσια microεταφορά που προανήγγειλα λίγο παραπάνω O laquoφόνος του πράγmicroατοςraquo η microετάβαση ή καλύτερα το άλmicroα από τη συγκεκριmicroένη άmicroεση βίωση της εmicroπειρίας στην έmicromicroεση αφαιρετική και γενικευτική βίωση της αφήνει βέβαια τα σηmicroάδια του Kαι η laquoπρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γλώσσαςraquo δεν microπορεί παρά να είναι η laquoνοσταλγίαraquo της χαmicroένης αδιαmicroεσολάβητης αισθητηριακής βιωmicroατικής αmicroεσότητας Kαι αν όπως επισηmicroαίνει ο Hegel αυτό που υπάρχει στην αρχή είναι το συγκεκριmicroένο και όχι το καθολικό ndashαυτό το τραπέζι και όχι το τραπέζι γενικά ndash η δείξη δεν microπορεί παρά να είναι η κατεξοχήν προσέγγιση στην άmicroεση αδιαmicroεσολάβητη σήmicroανση ndashτο πρωτεϊκό γλωσσικό όριο

18

προς το οποίο οδηγεί η πρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γενικευτικής και αφαιρετικής γλώσσας H συζήτηση του ζητήmicroατος αυτού θα πρέπει να περιmicroένει τη συνεισφορά του Peirce Για την ώρα θα περιοριστώ σε κάποιες πρόσθετες επισηmicroάνσεις πάνω στο θέmicroα αυτό Eίναι προφανές ότι η δείξη αντιπροσωπεύει τον αρχαιότερο τρόπο σήmicroανσης ndashτον αρχαιότερο τρόπο επαφής microε τον κόσmicroο Όλα τα ζωικά σήmicroατα έχουν δεικτικό χαρακτήρα στο βαθmicroό που είναι προσδεδεmicroένα σε άmicroεσα παρόντα ερεθίσmicroατα Oι προγλωσσικές εκδηλώσεις του νηπίου έχουν κι αυτές δεικτικό χαρακτήρα ndashχειρονοmicroίες κλάmicroα αργότερα γέλιο κλπndashκαι είναι χαρακτηριστικό ότι ο δεικτικός αυτός τρόπος επιζεί και microετά την εmicroβάπτιση του microικρού παιδιού στον κόσmicroο της γλώσσας Oι πρώιmicroες laquoλέξειςraquo της παιδικής γλώσσας έχουν δεικτικό χαρακτήρα ndashείναι δείκτες Aυτό είναι κοινός τόπος στη microελέτη της παιδικής γλώσσας H αρχέγονη δεικτική σήmicroανση επιζεί βέβαια και στον ενήλικα Oι άγλωσσες συγκινησιακές εκδηλώσεις του ενήλικα ndashκλάmicroα γέλιο κλπ ndashείναι βέβαια δείκτες Θα δούmicroε λίγο πιο κάτω τον γλωσσικό δεικτικό χώρο microε τα χαρακτηριστικά του αλλά για την ώρα αρκεί να επισηmicroάνω ότι στις παρυφές της αρθρωmicroένης γλώσσας λειτουργεί το επιφώνηmicroα χαρακτηριστικός εκπρόσωπος της δεικτικής σήmicroανσης O επιτονισmicroός για να δώσω ένα ακόmicroα παράδειγmicroα είναι επίσης ένα βασικό δεικτικό συστατικό της γλώσσας Aν η δείξη είναι ο αρχέγονος πρωτεϊκός τρόπος σήmicroανσης η γέφυρα της αφαιρετικής και γενικευτικής γλώσσας microε την προϊστορία της (τόσο την οντογενετική όσο και τη φυλογενετική προϊστορία της) ο αρχέγονος αυτός τρόπος δεν είναι άλλος από τον τρόπο της επιθυmicroίας της κίνησης προς τα πράγmicroατα (και προς τον άλλο) της συγκίνησης H επιθυmicroία η συγκίνηση είναι αρχαιότερη από τη γλώσσα και αυτό είναι microια άλλη microεγάλη συζήτηση που δεν microπορεί να γίνει αυτή τη στιγmicroή ndashοι περιπέτειες της επιθυmicroίας σαν αποτέλεσmicroα της εmicroπλοκής της στον ιστό της γλώσσας Για τον Hegel η επιθυmicroία είναι η microήτρα της νόησης ndashlaquoη ιδέα γεννιέται από την επιθυmicroίαraquo H δείξη είναι η microήτρα της γενικευτικής και αφαιρετικής γλώσσας Kαι ο οmicroφάλιος λώρος που τις συνδέει δεν αποκόπτεται ποτέ [] [11] Κείmicroενο 8 Θεοδωροπούλου Μ Saussure και Lacan Απο τη γλωσσολογία στην ψυχανάλυση Αν και ο Φρόυντ σε όλη τη διάρκεια της ερευνητικής και συγγραφικής του πορείας παρουσιάζει ένα microόνιmicroο ενδιαφέρον για τη γλώσσα και τη συνδέει microε την προβληmicroατική του ασυνειδήτου ndashείναι γνωστή η παροmicroοίωση που κάνει σχετικά microε τα όνειρα ότι δηλαδή είναι γρίφοι που πρέπει να αποκρυπτογραφηθούνndash εκείνος ο οποίος θέτει τη γλώσσα σε πρωταρχική σύνδεση microε το ασυνείδητο και τη δόmicroηση του υποκειmicroένου είναι ο Ζακ Λακάν Ο Λακάν προγραmicromicroατικά διατυπώνει τη θεωρία του ως laquoεπιστροφή στον Φρόυντraquo microια επιστροφή που κατά τα φαινόmicroενα κινήθηκε προς δύο κατευθύνσεις η microία microε την κυριολεξία της λέξης ndashεπιστρέφουmicroε από κάπου που έχουmicroε φύγειmiddot και όντως η ψυχανάλυση τον καιρό της εναρκτήριας οmicroιλίας του Λακάν (laquoΟ λόγος της Ρώmicroηςraquo 26-2791953) παρουσιάζει συmicroπτώmicroατα αν όχι φυγής τουλάχιστον αποmicroάκρυνσης από το πνεύmicroα του Φρόυντ ndashαπόδειξη ο αmicroερικάνικος νεοφροϋδισmicroός και η ένταξη της ψυχανάλυσης στους κλάδους της πειραmicroατικής ψυχολογίας Το άλλο πνεύmicroα της επιστροφής είναι laquoσυνδηλωτικόraquo επιστρέφουmicroε σε κάτι αφού πρώτα έχουmicroε πάει αλλού και γυρνούmicroε εmicroπλουτισmicroένοι από την

19

εmicroπειρία του καινούριου τόπου Αυτός ο καινούριος τόπος είναι για τον Λακάν η γλωσσολογία και πιο συγκεκριmicroένα η γλωσσολογία όπως αναπτύχθηκε από τον θεmicroελιωτή της F de Saussure Σε microια εποχή που ο στρουκτουραλισmicroός παιδί της σωσσυριανής σκέψης έχει εmicroπνεύσει νέες θεωρήσεις στη γλωσσολογία και την ανθρωπολογία σε microια εποχή που σφραγίζεται από laquoεπαναναγνώσειςraquo (ο Αλτουσέρ ξαναδιαβάζει τον Μαρξ και ο Φουκώ την ψυχιατρική) ο Λακάν στρέφεται στη γλωσσολογία microέσα από δύο βασικά σηmicroεία 1 Υιοθετώντας τη βασική ιδέα ότι η γλώσσα ως συmicroβολικό σύστηmicroα microαζί microε τα άλλα κοινωνικο-πολιτιστικά συστήmicroατα και τις δοmicroές τους προϋπάρχουν της γέννησης ενός ανθρώπου και υπέρ-κεινται αυτού Κατά συνέπεια το παιδί microε την κατάκτηση της γλώσσας εγγράφεται σε αυτή τη συmicroβολική τάξη η οποία επειδή ακριβώς υπέρ-κειται θα το πλάσει ανάλογα microε τις δοmicroές της Με άλλα λόγια το άτοmicroο αναδύεται ως υποκείmicroενο microέσα από την εγγραφή του στη συmicroβολική τάξη της γλώσσας ή όπως λέει ο Αλτουσέρ (1983) η κατάκτηση της γλώσσας είναι αυτή που microε την εισαγωγή στη συmicroβολική τάξη θα σηmicroαδέψει το πέρασmicroα από τον άνθρωπο-θηλαστικό στον άνθρωπο-παιδί ndashάνδρα ή γυναίκα 2 Θεωρώντας ότι το laquoτο ασυνείδητο είναι δοmicroηmicroένο σαν γλώσσαraquo δηλαδή microια δοmicroή που όπως και η γλώσσα αποτελείται από στοιχεία που βρίσκονται σε σχέση και εξοmicroοιώνοντας τους microηχανισmicroούς του ασυνειδήτου microε τους γλωσσικούς microηχανισmicroούς της microεταφοράς και της microετωνυmicroίας Για τον Λακάν η laquoεπιστροφή στον Φρόυντraquo σηmicroαίνει να επανέλθει στο προσκήνιο της ψυχανάλυσης η διάσταση της οmicroιλίας (Dor 1994 28) αφού η οmicroιλία του υποκειmicroένου είναι το microοναδικό microέσο της αναλυτικής διαδικασίας microέσα από αυτή αναδεικνύεται το ασυνείδητο αλλά και αυτή είναι ο τόπος στον οποίο εκφράζεται (όπ 41) Οι θεωρήσεις του Λακάν αποτελούν προσπάθεια επιστηmicroονικής τεκmicroηρίωσης του ασυνειδήτου δεν αποτελούν θεωρία της γλώσσας Η microεγάλη συmicroβολή του είναι ότι σε αυτή την προσπάθεια οριοθέτησης της ψυχανάλυσης ως επιστήmicroης από άλλες επιστήmicroες ndashβιολογικές ψυχολογικές κοινωνικέςndash ανέδειξε τη γλώσσα σε πρωταρχικό παράγοντα δόmicroησης του ανθρώπινου υποκειmicroένου και ότι οι απόψεις του υπήρξαν αιτία microιας ριζικής επιστηmicroολογικής microεταβολής σε σχέση microε σηmicroαντικές microεταψυχολογικές έννοιες Ο Λακάν αναγνώρισε την οφειλή του στον Saussure αφού βασικές έννοιες της λακανικής θεωρίας στηρίζονται στις σωσυριανές θεωρήσεις και διχοτοmicroίες Καταρχάς η διάκριση langue-parole η διάκριση ανάmicroεσα στο αφηρηmicroένο εσωτερικευmicroένο σύστηmicroα της γλώσσας που υπάρχει δυνάmicroει στο σύνολο των οmicroιλητών microιας γλωσσικής κοινότητας και στη συγκεκριmicroένη υλική πραγmicroάτωσή τουmiddot microε άλλα λόγια η διάκριση ανάmicroεσα στο κοινωνικό αυτό που έχει θεσπίσει η κοινότητα και το ατοmicroικό έτσι όπως αυτό εκδηλώνεται σε κάθε στιγmicroή γλωσσικής επικοινωνίας Επιπλέον η διάκριση ανάmicroεσα στο οmicroοιογενές και το ανοmicroοιογενές ανάmicroεσα σε αυτό που είναι ουσιαστικό από αυτό που είναι συmicroπτωmicroατικό ndashmicroε αυτή την τελευταία διάκριση κατακυρώνεται η langue ως το πεδίο έρευνας της γλωσσολογίας αφού η parole θεωρείται δευτερεύουσα Παρά τον δευτερεύοντα ρόλο όmicroως που της παραχωρείται ερευνητικά η parole θεωρείται ότι βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση microε τη langue ιστορικά και οντογεννητικά η parole προηγείται είναι ο χώρος στον οποίο πραγmicroατοποιούνται οι

20

γλωσσικές αλλαγές ndashmicroε αυτή την έννοια η langue είναι το προϊόν της εξέλιξης της parolendash από την άλλη όmicroως parole δεν microπορεί να υπάρξει χωρίς την ύπαρξη της langue Έπειτα η ιδέα του γλωσσικού σηmicroείου ως βασικού συστατικού της langue που αποτελεί την αδιάρρηκτη ένωση microιας ακουστικής εικόνας ή σηmicroαίνοντος microε microια έννοια ή σηmicroαινόmicroενοmiddot ένωση η οποία έχει προκύψει αυθαίρετα microέσα από την κοινή σύmicroβαση χωρίς δηλαδή να microπορεί να αιτιολογηθεί γιατί microια έννοια αποδίδεται microε το τάδε σηmicroαίνον ndashαπόδειξη η διαγλωσσική σύγκριση της ίδιας έννοιας Εκτός από την αυθαιρεσία το άλλο χαρακτηριστικό του γλωσσικού σηmicroείου είναι η γραmicromicroικότητα ndashαυτό που ο Λακάν θα αποδώσει ως σηmicroαίνουσα αλυσίδαndash το γεγονός δηλαδή ότι ο προφορικός λόγος εκτυλίσσεται microέσα στον χρόνο το ένα γλωσσικό σηmicroείο διαδέχεται το άλλο πράγmicroα που δεν συmicroβαίνει σε άλλα σηmicroεία πχ οπτικά Ένα σηmicroείο αποκτάει τη γλωσσική του αξία οριοθετούmicroενο microε βάση τις σχέσεις του ndashδιαφοράς ως προς τις δύο πλευρές του σηmicroείου αντίθεσης ως προς το σηmicroείο ως όλο (Saussure 1979 150-161)ndash microε τα άλλα σηmicroεία του συστήmicroατος Η έννοια αυτή του Saussure σχετίζεται επίσης microε την αυθαιρεσία Στο κατά τον Saussure laquoσύννεφοraquo της σκέψης όπου τίποτε δεν είναι οριοθετηmicroένο από microόνο του και στην επίσης άmicroορφη microάζα των ήχων όπου και εκεί δεν υπάρχουν οριοθετήσεις η γλώσσα επεmicroβαίνει και πάλι αυθαίρετα για laquoνα χρησιmicroεύσει ως ενδιάmicroεσο microεταξύ της σκέψης και του ήχου microέσα σε τέτοιους όρους που η ένωση τους καταλήγει αναγκαστικά σε οριοθετήσεις microονάδωνraquo (Saussure 1979 151) Τις δυο παράλληλες αυτές άmicroορφες microάζες της σκέψης και του ήχου ο Λακάν θα τις ονοmicroάσει ροή των σηmicroαινοmicroένων και ροή των σηmicroαινόντων αντίστοιχα Καθώς λοιπόν οι ενδοσυστηmicroικές σχέσεις είναι ο καθοριστικός παράγοντας οριοθέτησης της αξίας των γλωσσικών σηmicroείων ndashπαραδοχή που θεmicroελιώνει και την έννοια του συστήmicroατος ως δοmicroήςmiddot δοmicroή σηmicroαίνει στοιχεία που βρίσκονται σε σχέσηndash ο Saussure κάνει microια άλλη τρίτη διάκριση που αφορά τις σχέσεις που συνάπτουν οι γλωσσικές microονάδες microεταξύ τους Είναι δύο ειδών 1 Συνταγmicroατικές οι οποίες είναι απόρροια της γραmicromicroικότητας του σηmicroείου είναι οι σχέσεις που συνάπτει microια microονάδα microε τις γειτονικές της διατασσόmicroενη στον λόγο ndashοι σχέσεις που συνάπτει microια microονάδα microε τα γλωσσικά συmicroφραζόmicroενα γιrsquo αυτό σχέσεις in praesentia 2 Παραδειγmicroατικές δηλαδή οι σχέσεις που συνειρmicroικά ανακαλούνται ndashή συνδέονταιndash microε οποιονδήποτε τρόπο και βρίσκονται τοποθετηmicroένες στον εγκέφαλο των οmicroιλητών ndashσχέσεις που δεν προκύπτουν από τη συνεmicroφάνιση των microονάδων στον λόγο γιrsquo αυτό και σχέσεις in absentia Παρά τα φαινόmicroενα και τα δύο είδη σχέσεων έγκεινται στη σφαίρα της languemiddot πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι η langue δεν αποτελεί ένα λεξικό που περιέχει γλωσσικά σηmicroεία αλλά περιέχει και τις σχέσεις τους συνειρmicroικές και συνδυασmicroού και ότι το πώς συνδυάζονται στον λόγο αποτελεί microια ακόmicroη αυθαιρεσία ndashο Bronkart (1979 116) την ονοmicroάζει laquoαυθαιρεσία διάταξηςraquo Η άλλη σηmicroαντική διάκριση του Saussure είναι ανάmicroεσα στη συγχρονία και τη διαχρονία στην πρώτη περίπτωση νοείται η γλώσσα στην α-χρονική της διάσταση προκειmicroένου να microελετηθούν οι σχέσεις ανάmicroεσα στα γλωσσικά στοιχεία (Saussure 1979 115) ενώ στη δεύτερη η γλώσσα νοείται στην εξέλιξή της όπου αυτό που microελετάται είναι ένα στοιχείο στη διαδοχή του Η διάκριση αυτή είναι που καθιέρωσε τον Saussure ως θεmicroελιωτή της σύγχρονης γλωσσολογίας αφού αυτός αν και ξεκίνησε ως ιστορικός γλωσσολόγος έδωσε έmicroφαση στη συγχρονική microελέτη της γλώσσας και γιατί αυτή είχε παραmicroεληθεί αλλά κυρίως γιατί η συγχρονία υπάρχει στη συνείδηση των οmicroιλητών

21

Και microια τελευταία διάκριση Η γλώσσα-langue είναι microορφή και όχι ουσία που επάγεται από τη θεώρηση της γλώσσας από τον Saussure ως συστήmicroατος Που σηmicroαίνει ότι στη γλώσσα αυτό που ενδιαφέρει είναι οι σχέσεις που υπάρχουν ανάmicroεσα στα στοιχεία του συστήmicroατος και όχι το πώς ndashmicroε τί υλικό πραγmicroατώνονται Mε άλλα λόγια οι σχέσεις παραmicroένουν ανεξάρτητα από το υλικό microε το οποίο θα παρασταθεί ο λόγος (φωνητικά ή γραπτός λόγος) Που σηmicroαίνει επίσης ότι σε σχέση microε το γλωσσικό σηmicroείο τόσο το σηmicroαίνον όσο και το σηmicroαινόmicroενο microέσω της γλώσσας έχουν υποστεί microορφοποιήσεις microέσα από την τοmicroή που κάνει η γλώσσα ανάmicroεσα στις άmicroορφες microάζες της σκέψης και των ήχων

Ο Λακάν θα πάρει από τον Saussure την ιδέα της γλώσσας ως δοmicroής για να σχηmicroατίσει την καταρχήν θεώρησή του περί ασυνειδήτου Όπως αναφέρει στα Eacutecrits (Lacan 1966 806) στο ασυνείδητο δεν είναι laquoη microονοσήmicroαντη αντιστοιχία ενός σηmicroείου microε κάποιο πράγmicroαraquo που διατηρείται αλλά laquomicroια συγχρονική και αναρίθmicroητη συγκέντρωση [σηmicroαινόντων] όπου κανένα δεν υποστηρίζεται παρά από την αρχή της αντίθεσης του καθενός από τα άλλαraquo (Diatkine 1997 28 ndashυπογράmicromicroιση δική microου) Τα βασικά στοιχεία του ασυνειδήτου είναι λοιπόν τα λακανικά σηmicroαίνοντα (θα εξηγήσω παρακάτω) τα οποία σχηmicroατίζουν δίκτυο και αποκτούν αξία ndashκατά τον Saussurendash από τις αντιθέσεις τους microε τα άλλα στοιχεία Είναι ένα στοιχείο νοmicroίζω που στηρίζει την άποψη laquoτου ασυνειδήτου δοmicroηmicroένου σαν γλώσσαraquo Η φύση του λακανικού σηmicroαίνοντος όmicroως κεντρικό σηmicroείο της θεωρίας του για το ασυνείδητο έχει προκαλέσει πολλές συζητήσεις και έχει πονοκεφαλιάσει τους γλωσσολόγους στον βαθmicroό που ο Λακάν microιλάει και για την laquoυπεροχήraquo του σηmicroαίνοντος σε σχέση microε το σηmicroαινόmicroενο άποψη που εν πολλοίς φαίνεται καταρχήν παράλογη microετά από αυτά που αναπτύχθηκαν σε σχέση microε το γλωσσικό σηmicroείο παραπάνω Ο ίδιος το ορίζει ως εξής (Lacan 1966 819middot 1975 48middot αναφέρεται από τον Diatkine 1997 28) laquoΤο σηmicroαίνον αναπαριστά το υποκείmicroενο για ένα άλλο σηmicroαίνονraquo Μια πρώτη διαπίστωση στη θεωρία του για το σηmicroαίνον εmicroπλέκεται το υποκείmicroενο κάτι που είναι εντελώς ξένο στη σωσυριανή γλωσσολογία ∆ιαπίστωση δεύτερη τα λακανικά σηmicroαίνοντα διατάσσονται σε ένα δοmicroηmicroένο όλο και κάθε σηmicroαίνον ορίζεται από τα άλλα (βλ και Diatkine όπ) ndashη σωσυριανή αντίληψη του γλωσσικού συστήmicroατος και ο απόηχος της γλωσσικής αξίας ∆ιαπίστωση τρίτη Όπως ο Pierce για την ερmicroηνεία του σηmicroείου παραπέmicroπει στον interpretant lsquoερmicroηνευτήrsquo ndashσε άλλα σηmicroεία (πχ η κατανόηση της λέξης άνθρωπος απαιτεί την επιστράτευση άλλων σηmicroείων ndashάλλων ερmicroηνευτώνmiddot αυτό άλλωστε κάνει και το λεξικόmiddot βλ Χριστίδης 2001β) o Λακάν αποδίδει ρόλο ερmicroηνευτή στα σηmicroαίνοντα προκειmicroένου για την αναπαράσταση του υποκειmicroένου microέσα στο δίκτυο των σηmicroαινόντων του ασυνειδήτουmiddot που σηmicroαίνει ότι το υποκείmicroενο ndashτου ασυνειδήτουndash αναδύεται microε τη λειτουργία ενός σηmicroαίνοντος β ως ερmicroηνευτή κάποιου άλλου σηmicroαίνοντος α ndashη στιγmicroή της ερmicroηνείας στην ψυχαναλυτική διαδικασία ή της ανάδυσης του ευφυολογήmicroατος (βλ και Lacan 1966 840middot αναφέρεται όπ) Ούτως ή άλλως όmicroως το λακανικό σηmicroαίνον είναι καλύτερα να προσεγγιστεί microέσα από τις αποκλίσεις που παρουσιάζει σε σχέση microε το σωσυριανό σηmicroείο Καταρχήν το σηmicroαίνον του Saussure είναι microέρος της θεωρίας για το γλωσσικό σηmicroείο ενώ ο Λακάν δεν συνδέει τη θεωρία του για το σηmicroείο microε τη θεωρία του για το σηmicroαίνον (Arriveacute 1992 123) Κατά συνέπεια

22

το λακανικό σηmicroαίνον πρέπει να διαβαστεί διαφορετικά από το γλωσσικό σηmicroαίνον Ο Λακάν παίρνει το σωσυριανό κλάσmicroα σηmicroαινόmicroενο σηmicroαίνον και το τροποποιεί α Αντιστρέφει τη φορά του κλάσmicroατος βάζοντας επάνω το σηmicroαίνον και αναπαριστώντας το microε κεφαλαίο Σ θέλοντας να δείξει την υπεροχή του σηmicroαίνοντος σε σχέση microε το σηmicroαινόmicroενο αυτή δηλαδή που κυβερνά τον λόγο του υποκειmicroένου δηλαδή το ίδιο το υποκείmicroενο (Dor 1994 62) ndashάποψη που θεmicroελιώνεται από τον ρόλο των microεταφορικών και microετωνυmicroικών διαδικασιών στην εmicroφάνιση των ασυνείδητων φαινοmicroένων β Ονοmicroάζει τη γραmicromicroή του κλάσmicroατος microπάρα πράγmicroα που δεν είχε ονοmicroατιστεί ποτέ από τον Saussure και αργότερα θα της αποδώσει τον χαρακτηρισmicroό του laquoφράγmicroατος στη σηmicroασίαraquo ndashχαρακτηρισmicroός που της προσδίδει microια υλική χροιά Η γραmicromicroή στον Saussure έχει την έννοια της ένωσης των δύο όψεων του γλωσσικού σηmicroείου η microπάρα στον Λακάν έχει την έννοια του διαχωρισmicroού Η λειτουργικότητα της microπάρας παίζει σηmicroαντικό ρόλο στην αντίληψη του Λακάν για τη microεταφορά και τη microετωνυmicroία Η microεταφορά στον Λακάν ή αλλιώς σηmicroαίνουσα υποκατάσταση εφόσον ορίζει κάτι microέσω ενός άλλου πράγmicroατος συνίσταται στην υποκατάσταση σηmicroαινόντων έτσι που το Σ2 είναι το καινούριο σηmicroαίνον [ο Γιάννης είναι λιοντάριmiddotόπου το λιοντάρι είναι το Σ2 και Σ1 ο Γιάννης] ενώ το παλιό σηmicroαίνον Σ1 περνάει κάτω από την microπάρα ndashmicroε την έννοια του φράγmicroατος στη σηmicroασίαndash ως ολόκληρο σηmicroείο ∆ιαφορετικά θα είχαmicroε να κάνουmicroε microε ένα καινούριο σηmicroείο και όχι microε microεταφορά (Dor 1994 63-69) Στη microετωνυmicroία αντιθέτως δεν υπάρχει αυτό το πέρασmicroα της microπάρας διατηρείται το φράγmicroα της σηmicroασίας επειδή το καινούριο σηmicroαίνον βρίσκεται σε σχέση συνάφειας microε το παλιό Στη microεταφορά η υπέρβαση του φράγmicroατος δείχνει τη laquoθεmicroελιακή αξία αυτής της υπέρβασης για την ανάδειξη της σηmicroασίαςraquo η σηmicroασία αναδύεται άmicroεσα (όπ 70 71) Στη microετωνυmicroία αντιθέτως η διατήρηση του φράγmicroατος δηλώνει αντίσταση στη σηmicroασία microε την έννοια αυτό που παράγεται είναι ένα φαινοmicroενικό microη-νόηmicroα χρειάζεται microια νοητική διεργασία για να συλλάβουmicroε το νόηmicroα της microετωνυmicroικής έκφρασης (όπ 71) γ Τα βέλη και η έλλειψη που περιβάλλουν το σχήmicroα του γλωσσικού σηmicroείου σηmicroεία της ένωσης και της θεώρησης του σηmicroείου ως laquoκλειστού πεδίουraquo έχουν απαλειφθεί Οι αλλαγές αυτές συmicroπυκνώνουν τις σχετικές απόψεις του Λακάν Όπως ειπώθηκε παραπάνω για τον Saussure η γλώσσα έρχεται να κάνει microια τοmicroή στη άmicroορφη microάζα των σκέψεων και των ήχων και αmicroοιβαία να καθορίσει τα σηmicroαίνοντα και τα σηmicroαινόmicroενα (βλ σχήmicroα 1) Ο Λακάν αmicroφισβητεί τον ισοmicroορφικό αυτό καθορισmicroό και θεωρεί ότι σε αυτό που υπάρχει τmicroήση είναι η ροή των σηmicroαινόντων ndashmicroε αυτή τη διατύπωση ήδη αποmicroακρύνεται από τον Saussure αφού η τοmicroή της γλώσσας δηmicroιουργεί το σηmicroαίνονmiddot δεν προϋπάρχει ως τέτοια (βλ και Taillandier 1994 407) Το γλωσσικό σηmicroαινόmicroενο αντικαθίσταται από τη βελονιά του παπλωmicroατά ndashέννοια που συνδέεται άmicroεσα microε την ψυχαναλυτική εmicroπειρία η οποία δείχνει ότι η σχέση σηmicroαίνοντος και σηmicroαινόmicroενου είναι laquoπάντα ρευστή πάντα έτοιmicroη να χαλάσειraquo γεγονός που ενισχύεται από την ψυχωτική εmicroπειρία όπου ο δεσmicroός ανάmicroεσα στο σηmicroαίνον και το σηmicroαινόmicroενο απουσιάζει Η βελονιά του παπλωmicroατά είναι η διαδικασία microε την οποία laquoτο σηmicroαίνον σταmicroατά το αλλιώς ατέρmicroονο γλίστρηmicroα της σηmicroασίαςraquo και οριοθετεί τη σηmicroασία όχι επιmicroέρους microονάδων αλλά microε ένα εκ των υστέρων laquoκόψιmicroοraquo σφραγίζει το νόηmicroα της οmicroιλούmicroενης ακολουθίας αναδροmicroικά (Dor 1994 57-59) Αυτό το γλίστρηmicroα της σηmicroασίας αφενός δικαιολογεί την υπεροχή του σηmicroαίνοντος έναντι του σηmicroαινοmicroένου αφετέρου δείχνει

23

και άλλες αποκλίσεις σε σχέση microε τον Saussure Αποδίδεται η διαχρονία στη γραmicromicroικότητα του σηmicroαίνοντος πράγmicroα που είναι αντίθετο microε τη συγχρονική θεώρησή της από τον Saussure Επίσης η σηmicroασία συνδέεται microε την parole και δεν άπτεται της σφαίρας της langue

Έχοντας κάνει αυτές τις πρωταρχικές παρατηρήσεις microπορούmicroε να σκιαγραφήσουmicroε την άποψη του Λακάν για τη γλώσσα Καταρχήν όπως πρώτος υποστήριξε ο Φρόυντ το ζήτηmicroα της γλώσσας θέτει το ζήτηmicroα της αναπαράστασης microε την έννοια ότι η λέξη είναι το σηmicroείο ενός πράγmicroατος εν τη απουσία τουmiddot που σηmicroαίνει ότι ένα πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να microπορέσει να αναπαρασταθεί Η άποψη αυτή ndashεγελιανής προέλευσηςndash θα χρησιmicroοποιηθεί από τον Λακάν για να γίνει εmicroφανές ότι γλώσσα και άmicroεσο βίωmicroα είναι δύο αποκλειόmicroενα πράγmicroατα και αυτό είναι ένα από τα laquoδράmicroαταraquo της ανθρώπινης ύπαρξης Θεmicroελιακή έννοια για να παρακολουθήσουmicroε το ξετύλιγmicroα της σκέψης του είναι η έννοια της ενόρmicroησης έννοια που χρησιmicroοποιεί ο Φρόυντ ως ενδιάmicroεση της οργανικής ανάγκης και της επιθυmicroίας θεωρώντας την βιολογικής τάξης και η οποία αποκτάει πρόσβαση στον ψυχισmicroό microέσα από τον ψυχικό εκπρόσωποmiddot δηλαδή από τη στιγmicroή που θα αναπαρασταθεί αποτελεί έναν οριακό ενδιάmicroεσο ανάmicroεσα στο βιολογικό και τον ψυχισmicroό Ο Λακάν συνδέει την ενόρmicroηση microε την ανάγκη microέσα από microια διαφορετική σύλληψη Καταρχήν η έλλειψη αναφέρεται στην απουσία του ανατοmicroικού του σωmicroατικού συmicroπληρώmicroατος που βιώνει το παιδί από τη στιγmicroή που γεννιέται καθώς αυτό διαχωρίζεται αποσπάται από τον microητρικό κόλπο Η ενόρmicroηση σε αυτή την οπτική είναι microια τάση που κατακλύζει το παιδί και microεταφράζει αυτή τη σωmicroατική έλλειψη του microητρικού συmicroπληρώmicroατοςmiddot αντίθετα από την άποψη του Φρόυντ η ενόρmicroηση βρίσκεται πριν από κάθε αναπαράσταση Το παιδί θέλοντας να φράξει αυτό το κενό το χάσmicroα που δηmicroιουργεί αυτός ο σωmicroατικός χωρισmicroός διαmicroορφώνει την επιθυmicroία Η καταρχήν επιθυmicroία του είναι να είναι ο φαλλός η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της microητέρας το συmicroπλήρωmicroα της έλλειψης Αυτό έχει laquoδραmicroατικάraquo αποτελέσmicroατα Σε επίπεδο ψυχισmicroού η επιθυmicroία microη microπορώντας να συmicroπληρώσει το χάσmicroα το κενό microεταφέρεται διαρκώς σε άλλα υποκατάστατα σε ένα ατέλειωτο ταξίδι microετωνυmicroιών (βλ παρακάτω) αποξενώνοντας αποmicroακρύνοντας το υποκείmicroενο από την πρωταρχική του επιθυmicroία η οποία παραmicroένει ανικανοποίητη Σε επίπεδο λεκτικοποίησης η επιθυmicroία microε το να

Σχ 1 Ο ισοmicroορφικός καθορισmicroός του Saussure (1979 151)

24

περάσει στη γλώσσα γίνεται αίτηmicroα γίνεται σηmicroείο ή σύmicroβολο που σηmicroαίνει ότι δεν microπορεί ποτέ να εκφραστεί άmicroεσα αφού η λεκτικοποίηση της θα σηmicroαίνει και τον φόνο της Κατά την έκφραση του Λακάν το κύmicroα της επιθυmicroίας πρέπει να περάσει από το laquoστένωmicroα του σηmicroαίνοντοςraquo Γιrsquo αυτό η επιθυmicroία είναι πέραν του αιτήmicroατος αφού το υπερβαίνει microην microπορώντας ποτέ να ικανοποιηθείmiddot είναι εντεύθεν του αιτήmicroατος γιατί είναι σηmicroαίνον της πρωταρχικής έλλειψης ως προς το είναι [manque agrave ecirctre] ∆ύο στάδια της ψυχικής εξέλιξης του ατόmicroου είναι σηmicroαντικά για το θέmicroα της γλώσσας και τη συνακόλουθη εγγραφή του υποκειmicroένου στη συmicroβολική τάξη α Το στάδιο του καθρέφτη και συγκεκριmicroένα η τρίτη φάση του κατά την οποία το παιδί κοιτάζοντας στον καθρέφτη βιώνει microεγάλη χαρά αναγνωρίζοντας στην εικόνα που βλέπει τον εαυτό του συνολικά θέτοντας έτσι τέλος στο ψυχικό βίωmicroα που ο Λακάν ονοmicroάζει φαντασίωση του τεmicroαχισmicroένου σώmicroατος (Dor 1994 109-111) Η στιγmicroή αυτή αποκτά τεράστια σηmicroασία όσον αφορά το θέmicroα των ταυτίσεων του υποκειmicroένου (όπ υποσ 11) στον βαθmicroό που πρόκειται για microια πρωταρχική ταύτιση του παιδιού που προωθεί τη δόmicroηση του εγώ [Je] και αποτελεί την πηγή όλων των άλλων ταυτίσεων Είναι laquoδιττήraquo ndashαφού ανάγεται σε δύο όρους σώmicroα και εικόναndash άmicroεση ο Φρόυντ την αποκαλεί ναρκισσική ενώ ο Λακάν θα την ονοmicroάσει φαντασιακή αφού το παιδί ταυτίζεται microε το αντίτυπό του microέσω της εικόνας (Fages 1997 16) ndashταύτιση που προεικονίζει κατά τον Dor (όπ) laquoτον χαρακτήρα της φαντασιακής του αλλοτρίωσης από όπου και η lsquolsquoχρόνια παραγνώρισηrsquorsquo που δεν θα πάψει να διατηρεί microε τον ίδιο του τον εαυτόraquo Το δεύτερο κρίσιmicroο σηmicroείο για τη δόmicroηση του υποκειmicroένου είναι το οιδιπόδειο όπου ο πατέρας παρεmicroβαίνει ως ο τρίτος απαγορεύοντας την αιmicroοmicroειξία και σπάζοντας τη φαντασιακή ενότητα του παιδιού microε τη microητέρα βίωmicroα που κυρίως εκτυλίσσεται γύρω από την προβληmicroατική του φαλλού Όπως ήδη ειπώθηκε η καταρχήν επιθυmicroία του παιδιού είναι να είναι ο φαλλός της microητέρας η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της πιο απλά να είναι τα πάντα γιrsquo αυτήν Σε κάποιο σηmicroείο αρχίζει να συνδέει την απουσία της microητέρας microε τον τρίτο ndashτον πατέραndash και καταλαβαίνει ότι ο φαλλός είναι αλλού δεν είναι ο ίδιος δεν τον έχει η microητέρα βρίσκεται προς τη microεριά του πατέρα ndashεντοπισmicroός που θα κινητοποιήσει στο τελευταίο στάδιο του οιδιποδείου ταυτίσεις ως προς το φύλο Το σπάσιmicroο αυτό της φαντασιακής δυαδικής σχέσης και η αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα ndashη ταύτιση microε τον νόmicroο τουndash εισάγουν το παιδί στη συmicroβολική τάξη της γλώσσας της κουλτούρας του πολιτισmicroού τοποθετώντας το microέσα στην τριαδική σχέση απελευθερώνοντας το από τη φαντασιακή υποταγή του στη microητέρα και καθιστώντας το υποκείmicroενο Νοmicroίζω πως εδώ είναι το κρίσιmicroο σηmicroείο της θεωρίας του Λακάν για το τρίπολο υποκειmicroενικότητα συmicroβολική τάξη (του συστήmicroατος συγγενείας και microε αυτή την έννοια του πολιτισmicroού) συmicroβολική τάξη του συστήmicroατος της γλώσσας (ενός συστήmicroατος αναπαράστασης) Καταρχήν ο Λακάν συνδέει την είσοδο στη συmicroβολική τάξη microε την είσοδο στη γλώσσα laquoΞαναδιαβάζονταςraquo το fort-da του Φρόυντ ο οποίος εκεί βλέπει τον καταναγκασmicroό της επανάληψης ο Λακάν εκτός των άλλων εντοπίζει στο παιχνίδι αυτό και κυρίως στη λεκτική εκφορά του τη συmicroβολική κυριαρχία επί του χαmicroένου αντικειmicroένου Που σηmicroαίνει ότι το παιδί laquoκαταφέρνει στο εξής να κυριαρχεί πάνω στο ότι δεν είναι πλέον το ένα και microοναδικό αντικείmicroενο της επιθυmicroίας της microητέρας δηλαδή το αντικείmicroενο που πληροί την έλλειψη του Άλλου δηλαδή ο φαλλόςraquo (Dor 1994 124) Η επιθυmicroία αυτή όπως ειπώθηκε και παραπάνω θα microεταφερθεί στα υποκατάστατα αντικείmicroενα της επιθυmicroίαςmiddot το κυριότερο σε

25

αυτό είναι ότι θα καταστήσει το παιδί επιθυmicroούν υποκείmicroενο και όχι αντικείmicroενο επιθυmicroίας (της microητέρας) ∆εύτερον microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα η πρωταρχική επιθυmicroία απωθείται (έχουmicroε εδώ την πρωταρχική απώθηση ndashπου θα διασφαλίσει το πέρασmicroα από την άmicroεση βίωση στη συmicroβολοποίηση microέσα από τη γλώσσαndash και τη δηmicroιουργία ασυνειδήτου) Σε αυτό το σηmicroείο γίνεται κατά την άποψη microου η σύνδεση των δύο συmicroβολικών συστηmicroάτων Το παιδί microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα και ονοmicroάζοντας αυτόν εν αγνοία του ονοmicroάζει το πρωταρχικό του σηmicroαίνον την επιθυmicroία να είναι ο φαλλός Γιrsquo αυτό το Όνοmicroα του Πατέρα αποτελεί microεταφορά Εφόσον το υποκείmicroενο άλλο ονοmicroάζει και άλλο λέει κατά βάθος microε την πατρική microεταφορά εmicroφανίζεται η εγκαθίδρυση microιας ψυχικής διαίρεσης (Spaltung) του υποκειmicroένου ανάmicroεσα στο ασυνείδητο ndashτον ψυχισmicroό τουndash και τον συνειδητό του λόγο διαίρεση η οποία επέρχεται υπό το κράτος της γλώσσαςmiddot microε αυτή την έννοια κατά τον Dor (όπ 137) το ασυνείδητο θα δοmicroηθεί υποταγmicroένο στην τάξη του σηmicroαίνοντος δηλ σαν γλώσσα Άποψη που προκάλεσε τη ρήξη του Λακάν microε τη σύγχρονη ψυχαναλυτική σκέψη στον βαθmicroό που υπέταξε τη δηmicroιουργία του ασυνειδήτου στη γλώσσα αναγνωρίζοντάς τη ως βασική προϋπόθεσή του και θεώρησε το υποκείmicroενο ως υπάρχον microόνο ως οmicroιλούν (το οmicroιλ-όν) Ο Λακάν χρησιmicroοποιεί τη διάκριση του Benveniste (1966) ανάmicroεσα σε υποκείmicroενο της εκφώνησης και υποκείmicroενο του εκφωνήmicroατος για να καταδείξει ότι το υποκείmicroενο του ασυνειδήτου το υποκείmicroενο της επιθυmicroίας προσδιορίζεται σε επίπεδο εκφώνησης σε αυτό που λέγεται σε ένα κατά κάποιον τρόπο laquoκείmicroενο λόγουraquo ενώ στο εκφώνηmicroα στην πρόταση εκεί που γραmicromicroατικά θα βάλει τη στίξη το υποκείmicroενο χάνεται η αλήθεια του καθώς εmicroφανίζεται διαστρεβλωmicroένη ndashη ψυχαναλυτική εργασία συνίσταται microε αυτή την έννοια στην ανάδυση της επιθυmicroίας του υποκειmicroένου microέσα από τα εκφωνήmicroατά τουmiddot γιrsquo αυτό ο αναλυτής ακούει laquoαπό κάτωraquo από τα συγκεκριmicroένα εκφωνήmicroατα laquoπροσέχονταςraquo το συνολικό κείmicroενο του αναλυόmicroενου Αν το υποκείmicroενο αναδύεται microέσα από τη γλώσσα ndashκαι αυτό σηmicroαίνει ότι δεν είναι αιτία της γλώσσας του σηmicroαίνοντος αλλά επίπτωσή τηςndash ταυτοχρόνως όmicroως αλλοτριώνεται microέσα και από αυτήν εφόσον το ίδιο λόγω της διαδικασίας της συmicroβολοποίησης (laquoτο πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να αντιπροσωπευθείraquo) εmicroφανίζεται κατά την έκφραση του A Miller laquoσαν να υπέχει θέση ∆εν είναι εκεί αλλά και δεν είναι και απόνraquo Έτσι παρουσιάζεται το αντιφατικό φαινόmicroενο από τη microια η γλώσσα κάνει να αναδυθεί το υποκείmicroενο από την άλλη το εξαφανίζει microέσα από την αναπαράστασή του Ο Λακάν ονοmicroάζει αυτή την έκλειψη στιγmicroιαία εξαφάνιση του υποκειmicroένου το γεγονός δηλ ότι microέσω της γλώσσας το υποκείmicroενο νοείται ως αναπαράσταση ως προσωπείο που το αλλοτριώνει αποκρύπτοντάς το από τον εαυτό του (Dor 1994 146) O όρος σχίση [refente] αποδίδει αυτή ακριβώς την αλλοτρίωση microέσα και από τη γλώσσα Από τη microια λοιπόν το υποκείmicroενο βρίσκεται διαχωρισmicroένο από τον laquoλόγοraquo του ασυνειδήτου του τον λόγο της επιθυmicroίας του και από την άλλη λειτουργεί στον λόγο ως laquoυπέχον θέσηraquo ως οmicroοίωmicroα Μία ακόmicroη από τις δραmicroατικές αντιφατικότητες της ύπαρξης Μπορεί το υποκείmicroενο microε την πρόσβαση στη γλώσσα και τη συmicroβολική τάξη να απελευθερώθηκε από την αιχmicroαλωσία της φαντασιακής δυαδικής σχέσης microε τη microητέρα από την άλλη όmicroως βυθίζεται πάλι microέσω της γλώσσας σε microια άλλη φαντασιακή αιχmicroαλωσία του εαυτού του υιοθετώντας τα διάφορα εγώ του ndashαλλοτριωmicroένουndash λόγου του και αποκτώντας έτσι microια φαντασιακή εικόνα του εαυτού του ndashτο Εγώ [Moi] Στη φαντασιακή αυτή αναπαράσταση

26

εικόνα του εαυτού του υπεισέρχεται και ο Άλλος (η microητέρα καταρχήν) στον βαθmicroό που microέσα από τα microάτια του Άλλου γίνεται η αναγνώρισή microας (προεικονίζεται ήδη από το στάδιο του καθρέφτη όπου microέσα από τα microάτια του Άλλου υπάρχει η έγκριση για την ταύτιση του παιδιού microε αυτό που βλέπει) Αναλόγως όmicroως κινείται και η σχέση του Εγώ [Moi] microε τον άλλον διαποτισmicroένη από το φαντασιακό αφού microε τον ίδιο τρόπο που εκλαmicroβάνει τον εαυτό του εκλαmicroβάνει και τον άλλον Η επικοινωνία όmicroως έτσι καθίσταται laquoδιάλογος microεταξύ κουφώνraquo αφού ο καθείς επικοινωνεί microέσα από τα Εγώ [moi] του Ο Μεγάλος Άλλος ndashη επικοινωνία microε το ασυνείδητοndash καθίσταται αδύνατη στον βαθmicroό που διαχωρίζεται από τον laquoτοίχο της γλώσσαςraquomiddot ο Μεγάλος Άλλος βρίσκεται από την άλλη πλευρά του όπως ακριβώς το υποκείmicroενο λόγω της γλώσσας τίθεται εκτός της προσωπικής του αλήθειας Και είναι ο στόχος της ανάλυσης αυτό τον κενό ndashαλλοτριωmicroένοndash λόγο του υποκειmicroένου να τον καταστήσει πλήρη να τον φέρει σε επικοινωνία microε το ασυνείδητό του microε την επιθυmicroία του αποκαθιστώντας τη συmicroβολική τάξη στον φαντασιακό του λόγο

3

είναι δύο πράγmicroατα αλληλοαποκλειόmicroενα Ωστόσο τη βιωmicroατική αυτή αmicroεσότητα της σχέσης microε τα πράγmicroατα και microε τις σχέσεις αποκαθιστά ο ψυχαναλυτικός λόγος στον βαθmicroό που η ψυχαναλυτική διαδικασία ωθεί τη γλώσσα να επιστρέψει στην αρχέγονη microήτρα όπου οι αισθήσεις για τα πράγmicroατα ήταν ενεργές (βλ Loewald 1978middot Green 1984) Και είναι η επιρροή του πλαισίου που το κάνει αυτό Όπως λέει ο Loewald (1978 237) το πλαίσιο και η συναισθηmicroατική φόρτιση που προκύπτει από αυτό κινητοποιούν τον αναλυόmicroενο να λειτουργήσει microε βάση τις πρωτογενείς διαδικασίες [5] που χαρακτηρίζουν τη λειτουργία του ασυνειδήτου Να διολισθήσει δηλαδή από τις δευτερογενείς διαδικασίες [5] που χαρακτηρίζουν το προσυνειδητό και το συνειδητό σε ένα τρόπο ψυχονοητικής λειτουργίας που είναι πιο πρώιmicroος οντογενετικά και ως εκ τούτου κάνει να ηχήσει microε microεγάλη ένταση αυτό που βιώνεται στη συνεδρία Μέσα από αυτή τη διολίσθηση γίνεται η επιστροφή στην αmicroεσότητα των πραγmicroάτων Και όχι microόνο των πραγmicroάτων αλλά και των λέξεων Γιατί δεν microπορούmicroε να microη σκεφτούmicroε ότι η ίδια βιωmicroατικότητα microε την οποία διατρέχεται η πρωταρχική σχέση microε το πράγmicroα εmicroποτίζει και τα πρωταρχικά ακούσmicroατα της λέξηςmiddot που σηmicroαίνει ότι το ποιος πότε microας είπε αυτή τη λέξη θα αφήσει και το ίχνος του στον ψυχισmicroό microαςmiddot ίχνος που αργότερα θα σφραγιστεί υπό το βάρος της γενίκευσης και της αφαίρεσης της γλώσσας αλλά και θα παραmicroείνει λανθάνον στα όρια του προσυνειδητού (Fain 1984) Κατά microία έννοια η αφαίρεση και η γενίκευση η αναλυτικότητα της γλώσσας και η δύναmicroή της να κατηγοριοποιεί την εξωτερική πραγmicroατικότητα όπως λέει ο γλωσσολόγος Benveniste (1966) είναι το τίmicroηmicroα που πληρώνει ο άνθρωπος για να γίνει laquoκοινωνικόςraquo άνθρωπος δηλαδή άνθρωπος που επικοινωνεί microέσω της γλώσσας microε τους άλλους χάνοντας ή καλύτερα θάβοντας αυτό το κοmicromicroάτι της υποκειmicroενικής του επαφής microε τα πράγmicroατα Από την άλλη όmicroως η γλώσσα είναι αυτή που βάζει τάξη στο laquoχάοςraquo της ολιστικής βίωσης που χαρακτηρίζει την πρωταρχική ndashσυγχωνευτικήndash σχέση του παιδιού microε τον κόσmicroο ndashmicroέσω της microητέραςndash microε το να ονοmicroατίσει τα πράγmicroαταmiddot δηλαδή microε το να διακρίνει τα microέρη από το όλο και να κατηγοριοποιήσει Με αυτή την έννοια θα microπορούσαmicroε να σκεφτούmicroε την αφαίρεση και τη γενίκευση ως πλεονέκτηmicroα που εξηγεί microε έναν άλλο τρόπο τον χαρακτηρισmicroό της ψυχαναλυτικής πρακτικής ως laquoθεραπείας διά του λόγουraquo (talking cure) Αφού η θεραπεία σε ένα ndashmicroικρό ή microεγάλοndash microέρος της συνίσταται στο να αναδυθεί το ψυχικό τραύmicroα microέσω του λόγου δηλαδή στο να γίνει λόγος αυτό το τmicroήmicroα του ψυχισmicroού που παραmicroένει σιωπηλό ακριβώς λόγω της οδύνης που ενέχει η λεκτικοποίηση του τραύmicroατος σηmicroαίνει και τη microείωση της οδύνης microιλάω γιrsquo αυτό και πονάω λιγότεροmiddot ή όσο microιλάω γιrsquo αυτό τόσο microεγαλύτερη απόσταση παίρνω microέσα από την αφηρηmicroένη και γενικευmicroένη γλώσσα microουmiddot και έτσι επανασυγκροτώ τον εαυτό microου εmicroπεριέχοντας δηλαδή κατηγοριοποιώντας το τραύmicroα Αν όmicroως η γλώσσα microε τις αναλυτικές της κατηγορίες οδηγεί στην αποmicroάκρυνση από το άmicroεσα ενεργό βίωmicroα ταυτόχρονα όmicroως προσπαθεί να επιστρέψει σε αυτό τόσο σε οριακές microορφές λόγου πχ στον microαγικό [6] και προφητικό λόγο [7] όσο και σε microορφές που αποτελούν το ζωντανό laquoκεντρικόraquo κοmicromicroάτι της microεταφορά [8] πολυσηmicroία [9] δεικτικότητα [10] (Χριστίδης 2001αmiddot 2001β) Η ψυχαναλυτική θεωρία microπόρεσε να εmicroπλουτίσει την ερmicroηνεία και κατανόηση όψεων της γλώσσας που είτε εξορίζονταν από το σώmicroα της γλώσσας ως περιθωριακές (πχ microεταφορά) είτε η τυπική ανάλυση δεν microπορούσε επαρκώς να ερmicroηνεύσει (πχ πολυσηmicroία) Αντίστοιχα η γλωσσολογία στη συνάντησή της microε την ψυχανάλυση συνέβαλε σε καινούριες

4

θεωρητικοποιήσεις για το ασυνείδητο [11] (Lacan 1966middot 1971middot βλ και Dor 1994) και έδωσε το έναυσmicroα για προβληmicroατισmicroούς σε σχέση microε τη γλώσσα στο αναλυτικό πλαίσιο (Green 1984) Γίνεται εmicroφανές ότι η συνάντηση των δύο πεδίων microπορεί να συνεισφέρει και προς τις δύο κατευθύνσεις Και δεν θα microπορούσε να είναι και αλλιώς ο άνθρωπος διεπιδρά microε την πραγmicroατικότητα ως ολότητα σωmicroατική ψυχική και νοητική Ο επιστηmicroονικός τεmicroαχισmicroός είναι θεmicroιτός εφόσον δεν ξεχνάmicroε αυτή τη συστατική ιδιότητα του ανθρώπινου όντος Και microέσα από αυτή την ολότητα microπορούmicroε να προσεγγίσουmicroε τις εκδηλώσεις του όπως η γλώσσα Βιβλιογραφία AΛΤΟΥΣΕΡ Λ 1983 Φρόυντ και Λακάν Στο Θέσεις 17-35 Αθήνα Θεmicroέλιο ΑRRIVEacute M 1992 Linguistics and Psychoanalysis Freud Saussure Hjelmslev Lacan and

Others Μτφρ J Leader Amsterdam ampΦιλαδέλφεια John Benjamins ΒΕΝVΕΝΙSΤΕ Eacute 1966 Problegravemes de linguistique geacuteneacuterale 1ος τόmicro Παρίσι Gallimard BRONKART J P 1977 Theacuteories du langage Une introduction critique Λιέγη Mardaga DIATKINE G 1997 Jacques Lacan Παρίσι PUF DOR J 1994 Εισαγωγή στην ανάγνωση του Λακάν 1ος τοmicro Το ασυνείδητο δοmicroηmicroένο σαν

γλώσσα Μτφρ Ι Μποτουροπούλου Αθήνα Πλέθρον FΑΙΝ M 1984 Introduction Στο Langages (IIes Rencontres psychanalytiques drsquoAix en

Provence 1983) 9-17 Παρίσι Les Belles Lettres FREUD S [1911] 1984 Formulations on the principles of mental functioning Στο On

Metapsychology The theοry of Psychoanalysis 35-44 The Pelican Freud Library 11 Middlesex amp Νέα Υόρκη Penguin Books

ΦΡΟΥΝΤ Σ [1900] 1995 Η ερmicroηνεία των ονείρων Μτφρ Λ Αναγνώστου 2η έκδ Αθήνα Επίκουρος

ΦΡΟΥΝΤ Σ [1915] 1980 ∆οκίmicroια Μεταψυχολογίας Μτφρ Θ Παραδέλλης Αθήνα Καστανιώτης

mdashmdashmdash [1915] 1980 ∆οκίmicroια Μεταψυχολογίας Μτφρ Θ Παραδέλλης Αθήνα Καστανιώτης) GREEN A 1984 Le langage dans la Psychanalyse Στο Langages (IIes Rencontres

psychanalytiques drsquoAix en Provence 1983) 22-250 Παρίσι Les Belles Lettres GREEN A 1997 Le langage au sein de la theacuteorie geacuteneacuterale de la repreacutesentation Στο

Pulsions repreacutesentations langage επιmicro M Piňol-Douriez 23-66 Λoζάνη amp Παρίσι Delachaux et Niestleacute

ΚΑΤΗ ∆ Μ ΚΟΝ∆ΥΛΗ amp Κ ΝΙΚΗΦΟΡΙ∆ΟΥ επιmicro 1999 Γλώσσα και νόηση Αθήνα Αλεξάνδρεια LACAN J 1966-1971 Eacutecrits 2 τόmicro Παρίσι Seuil LAPLANCHE J amp J-B PONTALIS 1986 Λεξιλόγιο της ψυχανάλυσης Μτφρ Β Καψαmicroπέλης Λ

Χαλκούση Α Σκουλήκα Π Αλούπης 2η έκδ Αθήνα Κέδρος LOEWALD H 1978 Primary process secondary process and language Στο Psychoanalysis

and Language επιmicro J Smith 235-271 New Haven amp Λονδίνο Yale University Press

ΜILNER J C 1978 Lrsquoamour de la langue Παρίσι Seuil RYCROFT C 1995 A Critical Dictionary of Psychoanalysis 2η έκδ Λονδίνο Penguin Books SMITH J επιmicro 1978 Psychoanalysis and Language New Haven amp Λονδίνο Yale University

Press

5

ΘΕΟ∆ΩΡΟΠΟΥΛΟΥ Μ 1999 Γλώσσα και συναίσθηmicroα τα αντικείmicroενα του φόβου Στο ΚΑΤΗ ΚΟΝ∆ΥΛΗ amp ΝΙΚΗΦΟΡΙ∆ΟΥ 1999 207-223 Αθήνα Αλεξάνδρεια

mdashmdashmdash Υπό έκδοση Η προσβολή στο laquoόλοraquo Προσέγγιση στην έννοια του laquoψυχικού πάθουςraquo Στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 21ης Ετήσιας Συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (13-15 Μαΐου 2000)

ΧΡΙΣΤΙ∆ΗΣ Α-Φ 2001α Η φύση της γλώσσας Στο Ιστορία της ελληνικής γλώσσας Από τις αρχές έως την Ύστερη Αρχαιότητα επιmicro Α-Φ Χριστίδης Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας amp Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] Υπό έκδοση

mdashmdashmdash2001β Όψεις της γλώσσας Αθήνα Νήσος Υπό έκδοση [1] Κείmicroενο 1 Freud S [1937] Kατασκευές στην Ψυχανάλυση Μτφρ Λ Αναγνώστου Εκ των υστέρων 1 5-15 σελ 5-6 copy Πρόθεση της αναλυτικής εργασίας είναι ως γνωστόν να φέρει τον ασθενή στο σηmicroείο να άρει τις απωθήσεις ndashυπό την ευρύτατη έννοιαndash της πρώτης περιόδου ανάπτυξής του για να τις αντικαταστήσει microε αντιδράσεις που θα ανταποκρίνονται σε microια κατάσταση ψυχικής ωριmicroότητας Για την επίτευξη αυτού του στόχου πρέπει να θυmicroηθεί ορισmicroένα βιώmicroατα και τα συναισθήmicroατα που αυτά του προκάλεσαν πράγmicroατα που τώρα είναι ξεχασmicroένα Γνωρίζουmicroε ότι τα σηmicroερινά του συmicroπτώmicroατα και οι αναστολές του είναι επακόλουθα τέτοιων απωθήσεων δηλαδή υποκατάστατα εκείνων που έχει ξεχάσει Tι υλικά θέτει στη διάθεσή microας ώστε microε την εκmicroετάλλευσή τους να microπορέσουmicroε να τον οδηγήσουmicroε στην επανάκτηση των χαmicroένων αναmicroνήσεών του Πολλά και διάφορα αποσπάσmicroατα αυτών των αναmicroνήσεων στα όνειρά του που καθεαυτά έχουν απαράmicroιλλη αξία αλλά κατά κανόνα είναι σοβαρά παραmicroορφωmicroένα από όλους τους παράγοντες που συmicromicroετέχουν στη διαmicroόρφωση του ονείρου ιδέες που παράγει καθώς αφήνεται laquoστους ελεύθερους συνειρmicroούςraquo microέσα στις οποίες microπορούmicroε να βρούmicroε νύξεις για απωθηmicroένα βιώmicroατα και παράγωγα των καταπιεσmicroένων συναισθηmicroατικών παρορmicroήσεων καθώς και των αντιδράσεων σε αυτές τέλος νύξεις αναπαραγωγών των συναισθηmicroάτων που ανήκουν στο απωθηmicroένο υλικό εκδηλωνόmicroενες σε περισσότερο ή λιγότερο σηmicroαντικές πράξεις του ασθενούς microέσα και έξω από τις αναλυτικές συνεδρίες Έχουmicroε αποκτήσει την εmicroπειρία ότι η σχέση microεταβίβασης που δηmicroιουργείται προς τον αναλυτή είναι ιδιαίτερα ευνοϊκή για την επάνοδο τέτοιων συναισθηmicroατικών σχέσεων Aπό αυτή την πρώτη ύλη ndashόπως θα λέγαmicroεndash πρέπει να παραγάγουmicroε αυτό που επιθυmicroούmicroε Tο επιθυmicroούmicroενο είναι microια αξιόπιστη και από κάθε ουσιαστική πλευρά πλήρης εικόνα των ξεχασmicroένων χρόνων της ζωής του ασθενούς Eδώ όmicroως πρέπει να θυmicroηθούmicroε ότι η αναλυτική εργασία αποτελείται από δύο εντελώς διαφορετικά microέρη ότι εκτελείται σε δύο χωριστές σκηνές και γίνεται από δύο ανθρώπους καθένας από τους οποίους έχει άλλη αποστολή Mπορεί κανείς να αναρωτηθεί στιγmicroιαία γιατί δεν έχει ήδη επισηmicroανθεί αυτό το βασικό γεγονός αλλά αmicroέσως σκέφτεται ότι τίποτε δεν του αποσιωπήθηκε ότι πρόκειται για κάτι γενικά γνωστό για ένα τρόπον τινά αυτονόητο γεγονός που microόνον εδώ και για έναν

6

ειδικό σκοπό υπογραmicromicroίζεται και αξιολογείται ξεχωριστά Ξέρουmicroε όλοι ότι ο αναλυόmicroενος πρέπει να οδηγηθεί ώστε να ξαναθυmicroηθεί κάτι που έζησε και απώθησε και οι δυναmicroικές συνθήκες αυτής της διαδικασίας είναι τόσο ενδιαφέρουσες ώστε το άλλο microέρος της εργασίας η δουλειά του αναλυτή έρχεται σε δεύτερη γραmicromicroή O αναλυτής δεν έζησε ούτε απώθησε τίποτε από τα ζητούmicroενα δεν microπορεί να είναι δουλειά του να θυmicroηθεί κάτι Ποια είναι λοιπόν η αποστολή του Πρέπει να microαντέψει το ξεχασmicroένο υλικό από τα σηmicroάδια που άφησε πίσω του ή πιο σωστά να το κατασκευάσει Πώς πότε και microε ποιες επεξηγήσεις θα ανακοινώσει τις κατασκευές του στον αναλυόmicroενο αυτό είναι που θα συνδέσει microεταξύ τους τα δύο κοmicromicroάτια της αναλυτικής εργασίας το δικό του microερίδιο microε εκείνο του αναλυοmicroένου [] [2] Ο ελεύθερος συνειρmicroός αποτελεί θεmicroελιώδη κανόνα microε τον οποίο λειτουργεί η ψυχαναλυτική συνεδρία και συστατικό στοιχείο της ψυχαναλυτικής τεχνικής Συνίσταται στην έκφραση όλων ανεξαιρέτως των σκέψεων που περνούν από το microυαλό του αναλυόmicroενου είτε αυτές αφορmicroώνται από κάποιο συγκεκριmicroένο στοιχείο (πχ microια λέξη microια εικόνα κάποιο στοιχείο του ονείρου) είτε αναδύονται αυθόρmicroητα (βλ Laplanche amp Pontalis 1986 179-181 το σχετικό λήmicromicroα) Στόχος της τεχνικής αυτής είναι να εξαλείψει την εκούσια επιλογή σκέψεων και αίροντας τις αντιστάσεις να γίνει δυνατή η πρόσβαση στο ασυνείδητο [3] H γλωσσική παραδροmicroή ή γλωσσικό ολίσθηmicroα ή lapsus είναι αυτό που στην κοινή γλώσσα λέmicroε laquoσαρδάmicroraquo Η microελέτη αυτών των laquoλαθώνraquo από τον Φρόυντ έδειξε ότι αυτό που αναδύεται microε το microπέρδεmicroα της γλώσσας είναι η ασυνείδητη σκέψη η ασυνείδητη επιθυmicroία την οποία προσπαθούmicroε να καταστείλουmicroε για διάφορους λόγους (είτε γιατί δεν πρέπει να ακουστεί από τους άλλους είτε γιατί εmicroείς δεν θέλουmicroε να τη συνειδητοποιήσουmicroε) ενώ αυτή microας ξεγλιστράει όταν η προσοχή microας χαλαρώνει [4] Σε αντίθεση microε το lapsus το ευφυολόγηmicroα [mot drsquoesprit] είναι συνειδητό και laquoόταν δεν είναι αυτοσκοπός δηλαδή αθώο δεν microπορεί παρά να τεθεί στην υπηρεσία δύο τάσεων είτε είναι εχθρικό ndashκαι χρησιmicroεύει ως επιθετικότητα σάτιρα ή άmicroυναndash είτε είναι βωmicroολοχίαraquo (Freud [1905] 1953 Le mot drsquoesprit et ses rapports avec lrsquoinconscient Παρίσι Gallimard) Η απωθηmicroένη ευχαρίστηση που απελευθερώνεται παραπέmicroπει στην ευχαρίστηση του παιδιού που παίζει microε τις λέξεις παραmicroερίζοντας τις κατηγοριοποιήσεις της πραγmicroατικότητας [5] Οι πρωτογενείς και οι δευτερογενείς διαδικασίες αποτελούν τους δύο τύπους ψυχο-νοητικής λειτουργίας όπως περιγράφηκαν από τον Φρόυντ Οι πρωτογενείς διαδικασίες χαρακτηρίζουν το ασυνείδητο ενώ οι δευτερογενείς το προσυνειδητό-συνειδητό Βασικό χαρακτηριστικό των πρωτογενών διαδικασιών ανάmicroεσα στα άλλα είναι α) ότι χρησιmicroοποιούν τη συmicroπύκνωση διά της οποίας οι εικόνες ndashmicroε την ψυχαναλυτική ορολογία οι παραστάσειςndash τείνουν να συγχωνευθούν σε microία και τη microετάθεση microέσω της οποίας οι εικόνες-παραστάσεις αντικαθίστανται και συmicroβολίζονται από άλλες και β) ότι είναι προσανατολισmicroένες προς την ευχαρίστηση Τα χαρακτηριστικά αυτά είναι ιδιαίτερα εmicroφανή στα όνειρα από τη microελέτη των οποίων ο Φρόυντ οδηγήθηκε και σε αυτή τη διάκριση Οι δευτερογενείς διαδικασίες τις οποίες εξετάζει παραδοσιακά η ψυχολογία όπως η σκέψη κατά την εγρήγορση η προσοχή

7

η κρίση κλπ συνιστούν τροποποίηση των πρωτογενών διαδικασιών και είναι προσανατολισmicroένες προς την πραγmicroατικότητα Ο Φρόυντ πίστευε ότι οι πρωτογενείς διαδικασίες είναι φυλογενετικά και οντογενετικά πρωιmicroότερες από τις δευτερογενείς (βλ Laplanche amp Pontalis 1986 121-123 και Rycroft 1995 137 τα σχετικά λήmicromicroατα) [6] Κείmicroενο 2 Χριστίδης A-Φ 1997 Η microαγική χρήση της γλώσσας Στο Γλώσσα και microαγεία Κείmicroενα από την αρχαιότητα επιmicro Α-Φ Χριστίδης amp D Jordan 52-64 Αθήνα Ιστός copy Ιστός [] Pυθmicroός συλλαβή επιφώνηmicroα αρχέγονο laquoόνοmicroαraquo διάχυτες σηmicroασίες laquoάσηmicroες φωνέςraquo αρχαϊσmicroός (γλωσσικός και πολιτιστικός) αυτή είναι η οριακή laquoπαλινδρόmicroησηraquo του microαγικού λόγου H συγκίνηση που βρίσκεται εγκλωβισmicroένη στα όρια της προτασιακής γλώσσας microε τις διακεκριmicroένες κατηγορίες και σηmicroασίες της διεκδικεί την ελευθερία της O γλωσσικός ήχος ndashσαν ρυθmicroός συλλαβή επιφώνηmicroα microορφή χωρίς οριοθετηmicroένο λεξικό νόηmicroαndash επιχειρεί να laquoξαναγίνειraquo βιωmicroατικός laquoδείκτηςraquo H σήmicroανση ndashδιάχυτη εξεγερmicroένη ενάντια στα δεσmicroά της αναλυτικής κατηγοριακής γλώσσαςndash αγωνιά να προσεγγίσει την αρχέγονη ολικότητα της βιωmicroατικής δείξης Kαι η προσέγγιση αυτή ndashόπως αποκαλύπτεται στην laquoπρωτο-γλώσσαraquo του microαγικού ιδιώmicroατοςndash είναι κατά βάση microεταφορικά συγκροτηmicroένη το ακατανόητο σαν microεταφορά για το άρρητο ο (γλωσσικός και πολιτιστικός) αρχαϊσmicroός η γλώσσα των θεών και τα laquoαληθινά ονόmicroαταraquo σαν microεταφορές για την αρχέγονη δεικτική σήmicroανση Aυτό δεν είναι βέβαια ούτε παράξενο ούτε παράδοξο H επιστροφή στον χαmicroένο παράδεισο της αρχέγονης laquoπυκνότηταςraquo της προ-γλωσσικής βιωmicroατικής σήmicroανσης της εmicroπειρίας ndashστο laquoπρωτογενές σύστηmicroα σήmicroανσηςraquo όπως θα έλεγε ο Pavlovndash δεν microπορεί ποτέ να είναι άmicroεση και πλήρης γιατί laquoφράζεταιraquo από τον laquoτοίχοraquo του laquoδευτερογενούς συστήmicroατος σήmicroανσηςraquo ndashτης αναλυτικής προτασιακής γλώσσας H laquoδηmicroιουργική microεταφορά της microαγείαςraquo σηmicroειώνει ο Malinowski laquoσυνίσταται στην πεποίθηση ότι η επαναληπτική διατύπωση ορισmicroένων λέξεων microπορεί να παραγάγει την πραγmicroατικότητα που περιγράφουν οι λέξεις αυτέςraquo Tο ακατανόητο microέρος του microαγικού κειmicroένου (και ο Malinowski δεν microιλάει εδώ γι αυτή την όψη του microαγικού λόγου) microε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του όπως τα είδαmicroε στη συζήτηση που προηγήθηκε είναι ndashτο ίδιοndash η γλωσσική microεταφορά microέσω της οποίας επιχειρείται η προσέγγιση στη δραστική δεικτική σήmicroανση της εmicroπειρίας πάνω στην οποία στηρίζεται η laquoδηmicroιουργική microεταφορά της microαγείαςraquo Aν ο ακατανόητος microαγικός λόγος είναι η οριακή εκδοχή της laquoνοσταλγίαςraquo για την πρωτογενή βιωmicroατική σήmicroανση ο χώρος της ποίησης εκπροσωπεί microια laquoηπιότερηraquo κίνηση προς την ίδια κατεύθυνση Aλλά τι είναι ο ποιητικός λόγος ndashη laquoποιητική λειτουργίαraquo Eίναι η γλωσσική χρήση που επιχειρεί να laquoυπονοmicroεύσειraquo τη συmicroβατική (laquoαυθαίρετηraquo) σχέση ήχου και νοήmicroατος Mε τα λόγια του Pope όπως τα παραθέτει ο Jakobson στην ποίηση laquoο ήχος πρέπει να microοιάζει σαν ηχώ του νοήmicroατοςraquo Tο αγωνιώδες αυτό εγχείρηmicroα είναι βέβαια η κίνηση προς τη δεικτική σήmicroανση της εmicroπειρίας O ήχος αγωνίζεται να ξαναγίνει κοmicromicroάτι της εmicroπειρίας ndashδείκτης της και όχι συmicroβατική σήmicroανσή της H ποίηση λέει ο Valeacutery laquoείναι η προσπάθεια να αποδοθούν microε έναρθρο λόγο εκείνα τα πράγmicroατα ή εκείνο το πράγmicroα που προσπαθούν να εκφράσουν θολά και σκοτεινά τα δάκρυα οι κραυγές οι αναστεναγmicroοίraquo H

8

laquoυπερποιητικότηταraquo του ακατανόητου microαγικού λόγου έγκειται στην εξώθηση της προσπάθειας αυτής microέχρι τα όρια της γλώσσας έτσι προκύπτει η microαγική πρωτο-γλώσσαraquo [] [7] Κείmicroενο 3 Χριστίδης A-Φ 2001α O προφητικός λόγος Στο Ιστορία της ελληνικής γλώσσας Από τις αρχές έως την Ύστερη Αρχαιότητα επιmicro Α-Φ Χριστίδης Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας amp Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] Υπό έκδοση copy Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας amp Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] [hellip] Προφητικός λόγος microαγικός λόγος ποιητικός λόγος Aυτά τα είδη λόγου ndashή και laquoλόγουraquo σε κάποιες από τις όψεις τουςndash αποτελούν microια ευρεία ενότητα microε ιδιαίτερα ασαφή εσωτερικά όρια Oι ίδιοι οι αρχαίοι όπως είναι γνωστό είχαν επίγνωση αυτής της ενότητας H συγγένεια προφητείας και ποίησης λχ συζητήθηκε microε λεπτοmicroέρεια από τον Πλάτωνα ndashκαι όχι microόνον Σrsquo όλες αυτές τις γλωσσικές χρήσεις δοκιmicroάζονται τα όρια της γλώσσας H γλώσσα -ndashη δοmicroηmicroένη αναλυτική προτασιακή γλώσσαndash microοιάζει να laquoπαλινδροmicroείraquo ndashσε διάφορους βαθmicroούςndash προς την αρχέγονη άγλωσση συγκινησιακή αφετηρία της H laquoπαλινδρόmicroησηraquo αυτή εκφράζεται microε την υπονόmicroευση της οριοθετηmicroένης σηmicroασίας microε την έmicroφαση στη γλωσσική microορφή και στον ρυθmicroό microε την ανάδειξη του βιωmicroατικού συγκινησιακού ιστού των νοηmicroάτων microέσω της microεταφοράς O microαγικός λόγος (αλλά και ο παραληρηmicroατικός εκστατικός λόγος) αντιπροσωπεύει την πιο οριακή microορφή αυτής της παλινδρόmicroησης Στα microαγικά κείmicroενα συνυπάρχει όπως είναι γνωστό ο δοmicroηmicroένος κατανοητός λόγος microε τον ndashσυγκριτικάndash αδόmicroητο ακατανόητο λόγο Σrsquo αυτό το δεύτερο συστατικό που εκφράζει την laquoπαλινδρόmicroησηraquo που microας ενδιαφέρει οι αρχαίοι αναφέρονταν microε τους όρους ασύνετος λαλιά φωναί άσηmicroοι αλάλητοι στεναγmicroοί παmicromicroιγής βοή Pυθmicroικά υπνωτικά επαναλαmicroβανόmicroενες συλλαβές (πχ αλαλαλά) γλωσσικά microορφώmicroατα χωρίς σαφές σηmicroασιακό περιεχόmicroενο ή γραmicromicroατοσυντακτική ένταξη (άσκι κατάσκι χθώmicro) κυριαρχία του ονόmicroατος Aυτή είναι η οριακή παλινδρόmicroηση του microαγικού λόγου η κυριαρχία της ρυθmicroικής συλλαβής και της διάχυτης απροσδιόριστης σηmicroασίας O προτασιακός λόγος αναζητεί ndashlaquoνοσταλγείraquondash τον πρωτογενή συγκινησιακό επιφωνηmicroατικό λόγο Tο επιφώνηmicroα ndashmicroε το διάχυτο laquoάσηmicroοraquo περιεχόmicroενό τουndash microοιάζει να είναι ο στενότερος συγγενής του microαγικού λόγου Tα ίδια βασικά χαρακτηριστικά έχει και ο εκστατικός παραληρηmicroατικός λόγος όπως τον συναντάmicroε στην εκστατική θρησκευτική εmicroπειρία ή και σε ψυχοπαθολογικές διαταραχές H παλινδρόmicroηση της ποίησης κινείται στην ίδια κατεύθυνση αλλά χωρίς κατά κανόνα να φτάνει στη ρήξη microε τον προτασιακό λόγο που χαρακτηρίζει το microαγικό (ή το εκστατικό) εκφώνηmicroα Tί συmicroβαίνει στον προφητικό λόγο της laquoενθουσιαστικήςraquo microαντείας Aυτό που microοιάζει βέβαιο είναι ότι εmicroφανίζεται ndashόπως και στην περίπτωση του microαγικού λόγουndash microια διπλή διάρθρωση O άmicroεσος εκστατικός ακατανόητος σε κάποιο ποσοστό λόγος ndashή και laquoλόγοςraquondash του microάντη ή της microάντισσας και η ιερατική επεξεργασία αυτού του λόγου ώστε να είναι κοινοποιήσιmicroος H εκστατική βάση του προφητικού λόγου πιστοποιείται από ποικίλες microαρτυρίες

9

[] O προφητικός λόγος στη διπλή διάρθρωσή του ndashεκστατικό γλωσσικό υπόβαθρο δοmicroηmicroένη προτασιακή υπερδοmicroήndash αποτελεί λοιπόν microία από τις περιοχές γλωσσικής συmicroπεριφοράς όπου αποκαλύπτεται η ένταση που διαταράσσει τη φαινοmicroενική laquoγαλήνηraquo της προτασιακής γλώσσας H ένταση αυτή είναι της ίδιας τάξης microrsquo αυτήν που εκδηλώνεται στη διπλή διάρθρωση του microαγικού λόγου ή και στη διπλή διάρθρωση που εικονογραφείται από την αντίστιξη ποίησης και πρόζας Σrsquo όλες αυτές τις περιπτώσεις επιχειρείται η προσέγγιση στο θολό σηmicroαδιακά απροσδιόριστο διάχυτο συγκινησιακό υπόστρωmicroα της οροθετηmicroένης προτασιακής γλώσσας Aυτή είναι η ndashλιγότερο ή περισσότεροndash οριακή laquoπαλινδρόmicroησηraquo όλων αυτών των γλωσσικών συmicroπεριφορών [] Aς δούmicroε τώρα από πιο κοντά τα δεδοmicroένα προφητικού λόγου που διαθέτουmicroε από την ελληνική αρχαιότητα H ηρακλείτεια ρήση που συζητήθηκε θεωρείται ndashκαι σωστάndash ότι αναφέρεται στον κρυπτικό αινιγmicroατικό πολύσηmicroο χαρακτήρα των χρησmicroών που microας παραδίδονται από την αρχαιότητα H άποψη την οποία θα υποστηρίξω είναι ότι αυτή η ιδιαιτερότητα δεν είναι παρά η αντανάκλαση (και θα δούmicroε τί σηmicroαίνει αυτό αmicroέσως παρακάτω) της βαθύτερης laquoδεικτικότηταςraquo microε την έννοια που έδωσα στον όρο αυτό πιο πάνω ndashπου χαρακτηρίζει τον laquoενθουσιαστικόraquo προφητικό λόγο συνολικά αλλά και γενικότερα γλωσσικές συmicroπεριφορές που κυριαρχούνται από την κίνηση προς τη συγκινησιακή δεικτική σήmicroανση της εmicroπειρίας H πρωτογενής (ή πρωτογενέστερη) συγκινησιακή laquoδεικτικότηταraquo που εmicroφανίζεται στο εκστατικό εκφώνηmicroα του microάντη ή της microάντισσας microετασχηmicroατίζεται ndashστο επίπεδο του δοmicroηmicroένου προτασιακού χρησmicroούndash στη δευτερογενή δεικτικότητα της κρυπτικότητας της αmicroφισηmicroίας ή της πολυσηmicroίας της οmicroωνυmicroίας Tο πλεονέκτηmicroα microιας τέτοιας προσέγγισης είναι ότι αναγνωρίζει την ενότητα ndashστη βάση της δεικτικότηταςndash του προφητικού λόγου microε άλλες ανάλογες γλωσσικές συmicroπεριφορές ndashτον microαγικό λόγο τον ποιητικό λόγο την πρώιmicroη παιδική γλώσσα αλλά και microε όψεις της ίδιας της laquoκαθηmicroερινήςraquo γλώσσαςndash και εννοώ τα δεικτικά συστατικά της Σrsquo όλες αυτές τις περιπτώσεις κυριαρχεί ή αναδεικνύεται ο συγκινησιακός δεικτικός ιστός της γλωσσικής σήmicroανσης microε αποτέλεσmicroα τη σηmicroασιακή laquoδιάχυσηraquo H δεικτικότητα και η συνακόλουθη laquoδιάχυσηraquo είναι ο βαθύτερος ερmicroηνευτικός microίτος microε τον οποίο θα πρέπει να συνδεθούν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ενθουσιαστικού προφητικού λόγου [] Θα ήθελα να κλείσω την οmicroιλία αυτή ξαναγυρίζοντας στο ζήτηmicroα της σχέσης προφητικού και ποιητικού λόγου ndashένα ζήτηmicroα που ήδη τέθηκε από την αρχαιότητα [hellip] H κλασική microελέτη ndashαπό πλευράς γλωσσολογίας ndash πάνω στο ζήτηmicroα του ποιητικού λόγου ανήκει όπως είναι γνωστό στον Jakobson (Linguistics and Poetics) Tί είναι ο ποιητικός λόγος ndashη ποιητική λειτουργίαndash για τον Jakobson Eίναι η γλωσσική χρήση που επιχειρεί να laquoυπονοmicroεύσειraquo τη συmicroβατική σχέση ήχου και νοήmicroατος (την περίφηmicroη laquoαυθαιρεσίαraquo του γλωσσικού σηmicroείου) Mε τα λόγια του Pope όπως τα παραθέτει ο Jakobson στην ποίηση laquothe sound must seem an echo of the senseraquo (ο ήχος πρέπει να microοιάζει σαν ηχώ του νοήmicroατος) Tο αγωνιώδες αυτό εγχείρηmicroα αντιπροσωπεύει την παλινδρόmicroηση για την οποία επανειληmicromicroένα microιλήσαmicroε ndashτην κίνηση προς την αρχέγονη βιωmicroατική δεικτική σήmicroανση της εmicroπειρίας O ήχος αγωνίζεται να ξαναγίνει κοmicroάτι της εmicroπειρίας ndashδείκτης της και όχι

10

συmicroβατική σήmicroανσή της H ποίηση λέει ο Bαλερί laquoείναι η προσπάθεια να αποδοθούν microε έναρθρη γλώσσα εκείνα τα πράγmicroατα ή εκείνο το πράγmicroα που προσπαθούν να εκφράσουν θολά και σκοτεινά τα δάκρυα οι κραυγές τα χάδια οι αναστεναγmicroοίraquo O ρυθmicroός το microέτρο ο φωνητικός συmicroβολισmicroός οι παρηχήσεις και οι παρονοmicroασίες η microεταφορά και η συνακόλουθη πολυσηmicroαντότητα και διάχυση όλες αυτές οι όψεις του ποιητικού λόγου προσπαθούν να προσεγγίσουν αυτή τη χαmicroένη αρχέγονη θολή σηmicroασιακά συγκινησιακή αφετηρία του λόγου όπου ο ήχος σηmicroαίνει άmicroεσα βιωmicroατικά laquoδείχνειraquo laquoTα τεχνάσmicroατα της αmicroφισηmicroίαςraquo λέει ο Empson laquoβρίσκονται στις ρίζες της ποίησηςraquoΓια την ακρίβεια στις ρίζες της ποίησης ndashαλλά και της γλώσσας γενικότεραndash βρίσκεται ο θολός προγλωσσικός σχεδόν σηmicroασιακά διάχυτος ήχος της συγκίνησης H αmicroφισηmicroία και η πολυσηmicroαντότητα ndashόπως παράγονται από το παιχνίδι του φωνητικού συmicroβολισmicroού της παρονοmicroασίας και της παρήχησης της έλξης ανάmicroεσα σε λέξεις σηmicroασιακά διαφορετικές αλλά ηχητικά παρόmicroοιες ή και όmicroοιες microε συνέπεια τον κλονισmicroό των σηmicroασιακών οροθετήσεωνndashδεν είναι όπως το έχουmicroε ήδη επισηmicroάνει παρά η γλωσσική προσέγγιση σrsquo αυτό τον πρωτεϊκό οριακό ως προς τη γλώσσα δεικτικό ήχο της συγκίνησης Ποιητικός λόγος προφητικός λόγος microαγικός λόγος Πρόκειται για εmicroπαθείς microορφές λόγου ndashασαφώς διακεκριmicroένες microεταξύ τουςndash που καθορίζονται από την αναζήτηση αυτού του χαmicroένου παράδεισου της άmicroεσης βιωmicroατικής σήmicroανσης της εmicroπειρίας microέσα από την υπονόmicroευση σε διάφορους βαθmicroούς της συmicroβατικής σχέσης του ήχου και νοήmicroατος και των οροθετήσεων που συνεπάγεται [8] α Κείmicroενο 4 Χριστίδης Α-Φ 2001α Η φύση της γλώσσας Στο Ιστορία της ελληνικής γλώσσας Από τις αρχές έως την Ύστερη Αρχαιότητα επιmicro Α-Φ Χριστίδης Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας amp Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] Υπό έκδοση copy Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας amp Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] [] Στην ανάλυση της γλωσσικής σήmicroανσης από τον Peirce αναγνωρίζεται (και αυτό δεν είναι τυπικό για τον δυτικό στοχασmicroό πάνω στη γλώσσαmiddot []) η συστατική διαπλοκή ndashκαι έντασηndash ανάmicroεσα στην εικονική δεικτική και στη συmicroβολική δηλαδή γενικευτική αφαιρετική διάσταση της γλώσσας ανάmicroεσα στη laquoθέρmicroηraquo και στο laquoφωςraquo για να θυmicroηθούmicroε αυτές τις παλιές microεταφορές για τη φύση της γλώσσας Ωστόσο το σύmicroβολο ndashη γενίκευση και η αφαίρεσηndash δεν είναι το laquoψυχρόraquo αποτύπωmicroα της σχέσης του ανθρώπου microε τον κόσmicroο αλλά η laquoθερmicroήraquo ανάκλαση της επίmicroοχθης βιωmicroατικής ιστορικής σχέσης microαζί του Kαι αυτή η θέρmicroη διατηρείται στα laquoσκοτεινάraquo δεικτικά συστατικά του γλωσσικού σηmicroείου Συστατικά που υπενθυmicroίζουν ότι το microυστικό της σήmicroανσης ndashτης κάθε σήmicroανσηςndash είναι η κίνηση προς και η συγκίνηση Όπως θα έλεγε ο Kierkegaard laquoη επιθυmicroία υπάρχει microόνο όταν υπάρχει το αντικείmicroενο Tο αντικείmicroενο [της νόησης] υπάρχει microόνο όταν υπάρχει η επιθυmicroία Eπιθυmicroία και αντικείmicroενο είναι ένα ζευγάρι διδύmicroων Kανένα δεν microπορεί να υπάρξει χωρίς το άλλοraquo Kαι στην κίνηση προς βρίσκεται ακριβώς η λειτουργία της δείξης Στη δείξη ndashκαι χαρακτηριστικός αρχαϊκός εκπρόσωπός της είναι η φωνήndash βρίσκεται η microήτρα της αφαιρετικής και γενικευτικής

11

συmicroβολικής σήmicroανσης ndashτης ανθρώπινης γλώσσας Kαι ο οmicroφάλιος λώρος που τις συνδέει δεν αποκόπτεται ποτέ Για τον Kικέρωνα (De Oratore) αυτή η απώτερη laquomicroήτραraquo ndashη άmicroορφη δεικτική φωνήndash αντηχεί ως cantus obscurior ως laquoσκοτεινό τραγούδιraquo σε κάθε γλωσσική εκφορά Για τον ιερό Aυγουστίνο (De Trinitate 91015) ο λόγος είναι cum amore notitia laquomicroετά αγάπης σηmicroείωσηraquo Aν θέλει κανείς να παρατηρήσει σχεδόν laquoδιά γυmicroνού οφθαλmicroούraquo τη δράση και τη δραστικότητα αυτού του amoris ndashαντίλαλου του αρχαϊκού cantus obscurior της φωνήςndash που διαπερνά την αφαιρετική και γενικευτική notitia δεν έχει παρά να στραφεί σε microια περιοχή της γλώσσας αγνοηmicroένη από τα κυρίαρχα laquoπαραδείγmicroαταraquo της γλωσσολογικής σκέψης αρχαιότερης και νεότερης Kαι εννοώ τη microεταφορά H microεταφορά είναι το κατεξοχήν τεκmicroήριο του amoris της θέρmicroης ndashτης δεικτικής θέρmicroηςndash που διαπερνά τις φαινοmicroενικά laquoψυχρέςraquo γενικεύσεις και αφαιρέσεις που συγκροτούν το σύmicroβολο ndashτην ανθρώπινη γλώσσα Πώς συνδέεται λχ η microεταφορική έκφραση φωτεινό microυαλό microε την laquoκυριολεκτικήraquo έκφραση φωτεινή επιγραφή Aυτό που αναδεικνύεται στη microεταφορική έκφραση ndashκαι την παράγειndash είναι ο amor η δεικτική αισθηmicroατική θέρmicroη microέσα στην οποία είναι εmicroβαπτισmicroένη η έννοια laquoφωςraquo ndashη γενικευτική και αφαιρετική ανάκλαση της βίωσης του φωτός Kαι η δεικτική αυτή θέρmicroη είναι η laquoανάmicroνησηraquo ndashmicroέσα στη συmicroβολική γλώσσα που microας laquoαποmicroακρύνει από την πραγmicroατικότηταraquondash της πρωτογενούς θέρmicroης microε την οποία συνδέεται η εmicroπειρία η βίωση του φωτός το ευχάριστο συναίσθηmicroα που γεννά η εmicroπειρία του φωτός σε αντίστιξη microε το δυσάρεστο συναίσθηmicroα ndashφόβοςndash που γεννά η βίωση του σκοταδιού Eξού και οι microεταφορές όπως σκοτεινές microαύρες σκέψεις Mέσα στη laquoθέρmicroηraquo που διαποτίζει την έννοια του φωτός ή του σκότους διατηρείται η laquomicroνήmicroηraquo της πρωτογενούς δεικτικής σχέσης microε τον κόσmicroο Όπως σηmicroειώνουν οι νευροφυσιολόγοι A και H Damasio laquoο εγκέφαλος δεν απεικονίζει απλά όψεις της εξωτερικής πραγmicroατικότητας Kαταγράφει επίσης τον τρόπο microε τον οποίο εξερευνά τον κόσmicroο και αντιδρά σrsquo αυτόνraquo Ή όπως παρατηρεί ο Bickerton laquoαυτό που παρουσιάζεται σε οποιοδήποτε ζωικό είδος από τις αισθήσεις δεν είναι ldquoαυτό που υπάρχει εκεί έξωrdquo αλλά αυτό που είναι χρήσιmicroο για το είδος να ξέρει γιrsquo αυτό που είναι εκεί έξωraquo Kαι η επιστηmicroονική αυτή άποψη δεν είναι διαφορετική από τη φιλοσοφική άποψη του Peirce όπως την έχουmicroε ήδη παρουσιάσει Για τον Peirce το σύmicroβολο ndashη γενίκευση και η αφαίρεση η Thirdnessndash laquoγειώνεταιraquo στην εικόνα και στον δείκτη στη Firstness και στη Secondness H ανάδειξη της δεικτικής θέρmicroης στη microεταφορά αποκαλύπτει τη λειτουργία της Firstness και της Secondness microέσα στη Thirdness ndashτο αισθηmicroατικό laquoστηmicroόνιraquo του συmicroβολικού laquoυφαδιούraquo τη συστατική microείξη αίσθησης αισθήmicroατος και παράστασης έννοιας τη notitiam cum amore Kαι η διαφορά microεταξύ microεταφοράς και laquoκυριολεξίαςraquo ndashή ακριβέστερα microεταξύ laquoζωντανήςraquo και laquoνεκρήςraquo microεταφοράςndash βρίσκεται απλά στο ότι στην laquoκυριολεξίαraquo η δεικτική θέρmicroη είναι αφανής laquoεν υπνώσειraquo Aλλά δεν απουσιάζει Aλλιώς δεν θα ήταν δυνατή η microεταφορική laquoαφύπνισήraquo της ndashη ανάδειξή της O Adorno σrsquo ένα γράmicromicroα του στον Benjamin σχολιάζοντας την έννοια της laquoαύραςraquo που απασχολούσε τον δεύτερο σηmicroειώνει τα εξής laquoH αύρα δεν είναι πάντοτε το ίχνος του ξεχασmicroένου ανθρώπινου στοιχείου ενός πράγmicroατοςhellipraquo Στη διατύπωση αυτή microοιάζει να αντηχεί η περίφηmicroη laquoπαρατήρησηraquo του Proust laquoτα πράγmicroατα κρατούν κάτι από τη microατιά που σταmicroάτησε επάνω τουςraquo H ανάδειξη ndashστη ζωντανή microεταφοράndash της δεικτικής θέρmicroης που διαποτίζει την έννοια microπορεί να θεωρηθεί ότι ισοδυναmicroεί microε την ανάδειξη αυτής ακριβώς της αύρας ή της laquomicroατιάςraquo που είναι αποτεθειmicroένη πάνω στα πράγmicroατα Kαι η ανάδειξη αυτή αποκαλύπτει ότι ο laquoφωτεινόςraquo κόσmicroος της γενίκευσης και της αφαίρεσης ndashτων συmicroβόλωνndash δεν διαρρηγνύει ποτέ τη σχέση του microε τον θολό διάχυτο σκοτεινό κόσmicroο της αίσθησης και

12

του αισθήmicroατος ndashτης εικόνας και του δείκτη H laquoαποστείρωσηraquo του συmicroβόλου ndashmicroέσω της περιθωριοποίησης της microεταφοράς ως εργαλείου ειδικών χρήσεων της ποίησης κατά κύριο λόγοndash συρρικνώνει και στρεβλώνει το γλωσσικό φαινόmicroενο H δεικτική laquoαύραraquo που περιβάλλει την έννοια ndashlaquoορατήraquo στη microεταφοράndash αποκαλύπτει δραmicroατικά τη σχέση θέρmicroης και φωτός στη γλωσσική σήmicroανση Σrsquo αυτή τη σχέση βρίσκεται η απάντηση στο ερώτηmicroα της απώτερης καταγωγής της αλλά και του ρόλου της στη δόmicroηση της ανθρώπινης υποκειmicroενικότητας Eίναι χαρακτηριστικό ότι ο Descartes κατεξοχήν εκπρόσωπος της παράδοσης που υποβαθmicroίζει τον ρόλο της θέρmicroης στη νόηση και στο αποτύπωmicroά της ndashτη γλωσσική σήmicroανσηndash αισθάνεται υποχρεωmicroένος παρrsquo όλα αυτά να σηmicroειώσει ότι τα passions de lrsquoacircme (τα laquoπάθηraquo της ψυχής) laquoισχυροποιούν και δίνουν διάρκεια στις σκέψειςraquo (fortifient et font durer en lrsquoacircme les penseacutees) Aξίζει να αντιπαρατεθεί αυτή η παρατήρηση του Descartes που σχολιάζει το laquoπάθοςraquo κρατώντας πάντα τη σκέψη laquoσε απόστασηraquo από αυτό microε τις θέσεις του Hamann οριακού ιδεολογικού αντιπάλου του ορθολογισmicroού ιδίως όπως microορφοποιείται στην εποχή του ∆ιαφωτισmicroού laquoMόνο το πάθος δίνει στις αφαιρέσεις χέρια πόδια φτεράhellipraquo Θα πρέπει να microείνουmicroε για λίγο ακόmicroη στη microεταφορά και στη συmicroβολή της στη βαθύτερη και πλησιέστερη κατανόηση της φύσης της γλώσσας Kατά την Arendt η microεταφορά laquoδίνει πίσωraquo στη λέξη την αισθητηριακή υποδοmicroή της (its sensual substructure) Kατά τον Ricoeur που βασίζεται στην αριστοτελική αντίληψη για τη microεταφορά η microεταφορά laquoδείχνειraquo laquomicroας κάνει να βλέπουmicroεraquo laquoΣτηρίζεται στην οmicroοιότητα αλλά στο επίπεδο των αισθηmicroάτων εκφράζοντας microια κατάσταση microέσω microιας άλλης η microεταφορά laquomicroεταγγίζειraquo στην καρδιά αυτής της κατάστασης τα αισθήmicroατα που ανήκουν στην αρχική κατάστασηraquo (repose sur la ressemblance mais au niveau de sentiments en symbolisant une situation par le moyen drsquoune autre la meacutetaphore laquoinfuseraquo au coeur de la situation symboliseacutee les sentiments attacheacutes agrave la situation qui symbolise) Πρόκειται για microια διαδικασία laquomicroεταβίβασης microετάγγισης αισθηmicroάτωνraquo (transfert de sentiments) Aνάδειξη της αισθητηριακής υποδοmicroής της λέξης laquomicroεταβίβαση microετάγγιση αισθηmicroάτωνraquo Στις διατυπώσεις αυτές microπορούν να προστεθούν microια σειρά από άλλες που επιχειρούν να ονοmicroάσουν ndashmicroε ανάλογο τρόποndash τη φύση της microεταφοράς laquoορατότητα του λόγου εικονικότητα του λόγουraquo laquoεπιστροφή από τον λόγο στην όρασηraquo laquoονειρικότητα της γλώσσαςraquo laquoαπτότηταraquo (palpability) των γλωσσικών σηmicroείων Όλες αυτές οι προσεγγίσεις microπορούν να microεταφραστούν microε όρους της ανάλυσης που έχουmicroε ήδη προτείνει η microεταφορά αναδεικνύει την εικονική και δεικτική διάσταση της αφαιρετικής γενικευτικής ndashσυmicroβολικήςndash σήmicroανσης τον δείκτη (και την εικόνα) που διαποτίζουν το σύmicroβολο Στη βάση αυτή γίνεται η laquomicroεταβίβαση microετάγγιση αισθηmicroάτωνraquo Στα laquoέγκαταraquo της συmicroβολικής γλώσσας αντηχεί ως amor το πρωτογενές cantus obscurior ndashη αρχέγονη φωνήndash ως πρόθεση για σήmicroανση η οποία βρίσκει την εκρηκτική της ολοκλήρωση στον ανθρώπινο λόγο που δεν αρκείται στη δείξη και στη ζωική έλξη προς τα πράγmicroατα ή στην άπωση από αυτά αλλά την υπερβαίνει microέσα από τη microορφοποίηση της αρχέγονης αυτής πρόθεσης για σήmicroανση σε γενικευτικές αφαιρετικές παραστάσεις ή έννοιες H υπέρβαση αυτή ωστόσο δεν laquoαποστραγγίζειraquo τις παραστάσεις από τους δεικτικούς laquoχυmicroούςraquo τους H

13

παράσταση δεν παύει να είναι ένα microίγmicroα φωνής και λόγου Aυτή ακριβώς η microείξη ndashκαι η έντασηndash αναδεικνύεται στη microεταφορά Oι microεταφορικές laquoπεριπέτειεςraquo της γλωσσικής σήmicroανσης ndashαυτή η laquomicroεταβίβαση αισθηmicroάτωνraquo που δηmicroιουργεί νέες παραστάσειςndash είναι συνάρτηση αυτής της καταστατικής microείξης microιας microείξης που διατηρεί όπως θα έλεγε ο Anjieu τη σύνδεση του σηmicroείου microε τη σωmicroατική βάση της εmicroπειρίας Γιrsquo αυτό και η microεταφορά δεν ισοδυναmicroεί microε microια laquoψυχρήraquo σύγκριση (παροmicroοίωση) που κρατά τις αποστάσεις ανάmicroεσα στις παραστάσεις έννοιες (laquoείναι σανraquo) αλλά συνίσταται στη laquoθερmicroήraquo ταύτισή τους (laquoείναιraquo) Kατά τον Ricoeur αυτή είναι κατrsquo ουσίαν η αριστοτελική αντίληψη για τη microεταφορά και όχι η microεταγενέστερη (από τον Kοϊντιλιανό και microετά) παρερmicroηνεία της ndashη θεώρηση δηλαδή της microεταφοράς ως laquoσυντοmicroογραφικήςraquo παροmicroοίωσης Συmicroβαίνει ακριβώς το αντίθετο επισηmicroαίνει ο Ricoeur laquoη παροmicroοίωση είναι microια ανεπτυγmicroένη microεταφοράraquo (la comparaison est une meacutetaphore deacuteveloppeacutee) Aλλά τί σηmicroαίνει ταύτιση ως καθοριστικό χαρακτηριστικό της microεταφοράς Σηmicroαίνει laquoυπονόmicroευσηraquo ή και laquoανατροπήraquo των οριοθετήσεων ndashτης κανονικότηταςndash στην οποία βασίζεται η αφαιρετική γενικευτική ndashσυmicroβολικήndash γλώσσα Σηmicroαίνει εν τέλει microια πρωτογενέστερη microορφή γενίκευσης microέσω της οποίας οργανώνεται η εmicroπειρία Όταν λέω ότι ο Γιάννης είναι γουρούνι αυτό το είναι microοιάζει να παραβιάζει (αντίθετα microε το είναι σαν της παροmicroοίωσης) να laquoπεριφρονείraquo ndashκατά τη διατύπωση του Ricoeurndash εννοιακές οριοθετήσεις Aυτό ακριβώς οδήγησε φιλοσόφους όπως ο Locke και ο Hobbes στην laquoπρογραφήraquo της microεταφοράς Kατά τον Hobbes η microεταφορά παραβιάζει τις laquoκαθορισmicroένεςraquo σηmicroασίες των λέξεων (senses they are ordained for) Kατά τον Locke η microεταφορά ndashκαι άλλα ρητορικά σχήmicroαταndash πρέπει να στιγmicroατίζονται γιατί laquoυποβάλλουν ψευδείς ιδέες κινούν τα πάθη κι έτσι παραπλανούν την ορθή κρίση και αποτελούν εργαλεία εξαπάτησηςraquo (insinuate wrong ideas move the passions and thereby mislead the judgement and so indeed are perfect cheats) Στις απόψεις αυτές εκφράζεται η θέση microιας microακραίωνης παράδοσης που αρνείται τα laquoθερmicroάraquo δεικτικά συστατικά της συmicroβολικής σήmicroανσης Aρνείται αυτήν ακριβώς τη δηmicroιουργική laquoανατροπήraquo της συmicroβολικής laquoκανονικότηταςraquo που εκπροσωπείται από τη microεταφορική ταύτιση η οποία microε τα λόγια του Ricoeur δεν laquoσυνίσταται στη διαπίστωση της τάξης microιας δοmicroής αλλά στη ldquoλήθηrdquo της στην εξαφάνισή τηςraquo (elle ne consiste pas agrave apercevoir lrsquoordre drsquoune structure mais agrave oublier agrave eacuteliminer plusieurs attributs que le terme meacutetaphoriseacute eacutevoque en nous dans son emploi normal) laquoTο να αποκαλούmicroε microια σειρά ουρά ισοδυναmicroεί microε την αγνόηση όλων των άλλων εννοιακών χαρακτηριστικών πλην του microήκουςraquo (όπ 137) (appeler une file ldquoune queuerdquo crsquoest negliger tous les traits conceptuels sauf la forme longue) H microεταφορά είναι η laquoσύλληψη της ταυτότητας microέσα στη διαφορά και παρά τις διαφορές αλλά microε έναν τρόπο προ-εννοιακόraquo (όπ 253) (la saisie de lrsquoidentique dans les diffeacuterences mais sur un mode pre-conceptuel) Aλλά τί σηmicroαίνει laquoπρο-εννοιακός τρόποςraquo Σηmicroαίνει απλά την αρχαϊκή εικονική δεικτική αφετηρία της microεταφορικής ταύτισης που συνυπάρχει ndashσε αέναη έντασηndash microε τον αφαιρετικό γενικευτικό διαχωρισmicroό της συmicroβολικής γλώσσας Mε την ορολογία του Vygotsky (1962) η microεταφορά microπορεί να θεωρηθεί ως η δραστική επιβίωση της laquoσυmicroπλεγmicroατικήςraquo [complexive] νόησης ndashτης νόησης που εξακολουθεί να καθορίζεται από την αισθητηριακή πρόσληψη της εmicroπειρίαςndash microέσα στον χώρο της εννοιακής [conceptual] νόησης ndashτης νόησης που βασίζεται στο σύmicroβολο στη γενίκευση και την αφαίρεση H microεταφορά είναι η laquoπυκνήraquo διάσταση της laquoαναλυτικήςraquo συmicroβολικής σήmicroανσης [] Στην αναλυτική σήmicroανση της εmicroπειρίας ndashόπως εκπροσωπείται από τη γενικευτική αφαιρετική έννοιαndash laquoαντιπαρατίθεταιraquo η πυκνή σήmicroανση της microεταφοράς Kαι αυτή

14

η laquoαντιπαράθεσηraquo ολοκληρώνει τη γλωσσική σήmicroανση Kατά τον Piaget η microεταφορά είναι το τεκmicroήριο της δεικτικής νόησης ndashενός είδους νόησης που είναι όπως λέει laquoπρο-λογικό και όχι αντι-λογικόraquo (pre-logical and not anti-logical) Aυτό το είδος νόησης γενικεύει ndashlaquoδίνει ένα κοινό νόηmicroα σε έναν αριθmicroό διακεκριmicroένων αντικειmicroένωνraquo (gives a common meaning to a number of distinct objects)ndash στη βάση laquoσυγκινησιακών σχηmicroάτωνraquo [affective schemas] ndashστη βάση laquomicroετάγγισης αισθηmicroάτωνraquo όπως θα έλεγε ο Ricoeur (βλ πιο πάνω) H γενίκευση στη βάση συγκινησιακών σχηmicroάτων ndashη συγκινησιακή δεικτική σήmicroανσηndash laquoδεν επιτυγχάνει τον ίδιο βαθmicroό γενίκευσης και αφαίρεσης όπως τα λογικά σχήmicroαταraquo (do not achieve the same degree of generalisation and abstraction as logical schemas) ndashη συmicroβολική σήmicroανση Aλλά σrsquo αυτήν ακριβώς την laquoανεπάρκειαraquo βρίσκεται η ουσία της microεταφοράς ως συγκινησιακής δεικτικής laquoγείωσηςraquo ndashκαι ολοκλήρωσηςndash του συmicroβόλου Kατά την ψυχαναλυτική οπτική όπως εκπροσωπείται από τον Lacan η microεταφορική ταύτιση είναι laquoο τόπος όπου πρέπει να τοποθετήσουmicroε την αρχέγονη διάσταση της ανθρώπινης γλώσσαςraquo (le lieu ougrave nous devons situer la dimension primordiale dans le langage humain) Θα έχουmicroε την ευκαιρία να συζητήσουmicroε αργότερα τον ρόλο κατά την ψυχαναλυτική προσέγγιση αυτής της laquoαρχέγονης διάστασης της ανθρώπινης γλώσσαςraquo στη δόmicroηση του ανθρώπινου ψυχισmicroού Για την ώρα αυτό που έχει σηmicroασία να επισηmicroανθεί είναι ότι το laquoαρχέγονοraquo της microεταφοράς οφείλεται στο γεγονός ότι η διαδικασία αυτή κινητοποιείται από laquoαρχέγοναraquo συστατικά της συmicroβολικής σήmicroανσης ndashτη δείξη κατά κύριο λόγο Kαι αυτή η διάσταση είναι που laquoαποτρέπειraquo ndashαν microπορεί κανείς να θέσει το ζήτηmicroα microε τέτοιους όρουςndash την laquoαποτυχία της έννοιαςraquo (lrsquoeacutechec du concept)ndashτην laquoαποτυχίαraquo της γενικευτικής αφαιρετικής σήmicroανσης β Κείmicroενο 5 Χριστίδης Α-Φ 1999 Όψεις της microεταφοράς Στο Γλώσσα και νόηση επιmicro ∆ Κατή Μ Κονδύλη amp Β Νικηφορίδου 197-206 Αθήνα Αλεξάνδρεια copy Αλεξάνδρεια [] Το φαινόmicroενο της microεταφοράς αποτελεί δοκιmicroασία για microια συγκεκριmicroένη ndashκαι επίσης αρχαίαndash αντίληψη για τη λογικότητα Και αποτελεί δοκιmicroασία γιατί η microεταφορά απειλεί microια βασική δοmicroή του λόγου και της λογικότητας την πρόταση σαν ένα αρθρωmicroένο σύνολο διακεκριmicroένων κατηγοριών και τη λογική της λειτουργία την κατηγόρηση Στη microεταφορά οι κατηγοριακές αρθρώσεις microοιάζουν να καταργούνται microέσα από τη συmicroπύκνωση σηmicroασιών και η προτασιακή αποφαντική λογικότητα microοιάζει να υπονοmicroεύεται από το παράδοξο ή και laquoπαράλογοraquo laquoείναιraquo της microεταφοράς Ο Γιάννης είναι γουρούνι Ο κλασικός χειρισmicroός για να αντιmicroετωπιστεί το πρόβληmicroα που δηmicroιουργεί η microεταφορά για την προτασιακή λογικότητα ήταν να αναχθεί η microεταφορά στην παροmicroοίωση ndashνα αναχθεί το παράδοξο και το laquoπαράλογοraquo laquoείναιraquo της microεταφοράς στο laquoείναι σανraquo της παροmicroοίωσης που σέβεται τις κατηγοριακές και σηmicroασιακές οροθετήσεις και δεν παραβιάζει τους κανόνες της λογικότητας Η κλασική αυτή λύση έχει βέβαια περισσότερες από microία παραλλαγές Αρκεί να αναφέρω απόψεις όπως του Davidson όπου δεν εmicroφανίζεται η αναγωγή της microεταφοράς στην παροmicroοίωση ndashπου άλλωστε παρουσιάζει ποικίλες δυσκολίεςndash αλλά microετατίθεται το πρόβληmicroα της microεταφοράς από τη γλωσσική δοmicroή στη γλωσσική χρήση κατά τον Davidson η microεταφορά

15

δεν αφορά το laquoσυmicroβατικόraquo προτασιακό νόηmicroα ndashαυτό δεν είναι ποτέ microεταφορικόndash αλλά την παραγωγή και την κατανόηση της πρότασης Ο Davidson υποστηρίζει ότι αυτό που θα πρέπει να εντοπιστεί είναι οι στρατηγικές microε τις οποίες ο οmicroιλητής εννοεί και ο ακροατής κατανοεί κάτι διαφορετικό απrsquo αυτό που σηmicroαίνει η πρόταση Αν η αναγωγή της microεταφοράς στην παροmicroοίωση εξαφανίζει τη microεταφορά σώζοντας έτσι την προτασιακή λογικότητα η θεωρία του Davidson εξορίζει τη microεταφορά στον χώρο της γλωσσικής χρήσης διατηρώντας τη γλωσσική δοmicroή ndashτην πρότασηndash αmicroόλυντη από τη microεταφορά Το αποτέλεσmicroα είναι το ίδιο παρά τη διαφορετική πορεία διασώζονται οι laquoκαθορισmicroένεςraquo σηmicroασίες των λέξεων ndash laquosenses hellip they are ordained forraquo κατά τη διατύπωση του Hobbes που απειλούνται από την ανατρεπτική λειτουργία της microεταφοράς Η καλύτερη ίσως συνόψιση της αρχαίας αντιπαράθεσης του προτασιακού λόγου και της προτασιακής λογικότητας microε τη microεταφορά βρίσκεται στη διατύπωση του Locke η microεταφορά και άλλα σχετικά ρητορικά σχήmicroατα πρέπει να στιγmicroατίζονται γιατί laquoυποβάλλουν ψευδείς ιδέες κινούν τα πάθη κι έτσι παραπλανούν την ορθή κρίση κι αποτελούν εργαλεία εξαπάτησηςraquo (hellipinsinuate wrong ideas move the passions and thereby mislead the judgment and so indeed are perfect cheats) Στον φορτισmicroένο αυτό χαρακτηρισmicroό microε τον οποίο ο Locke επιχειρεί να laquoεξορκίσειraquo τη microεταφορά κρύβεται βέβαια η ουσία της Θα ξαναγυρίσουmicroε σύντοmicroα στη σχέση laquoπάθουςraquo και microεταφοράς αλλά για την ώρα θα πρέπει να επισηmicroάνουmicroε ότι αν microια ολόκληρη παράδοση επιχειρεί να laquoεξορκίσειraquo τη microεταφορά microια άλλη εξίσου αρχαία παράδοση ndashαντι-ιντελεκτουαλιστική ιρασιοναλιστική laquomicroυστικήraquo κάποτεndash την εγκαθιστά στο κέντρο του λόγου και της λογικότητας Αυτή την παράδοση όπως είναι γνωστό απηχεί στα νεότερα χρόνια η φωνή του Nietzsche Για τον Nietzsche δεν υπάρχει microη ρητορική laquoφυσικήraquo γλώσσα Οι ρητορικοί τρόποι δεν είναι κάτι που microπορεί να προστεθεί ή να αφαιρεθεί από τη γλώσσα κατά βούληση και αποτελούν τη γνησιότερη όψη της φύσης της ∆εν υπάρχει κατά τον Nietzsche πραγmicroατική έκφραση και πραγmicroατική γνώση πέρα από τη microεταφορά laquoΘέρmicroηraquo και laquoφωςraquo (Licht und Waumlrme Humboldt [1836] 1988) laquoπάθοςraquo και laquoλόγοςraquo Αυτά τα δύο αξεδιάλυτα συστατικά της ανθρώπινης νόησης και του ανθρώπινου ψυχισmicroού πολώνονται στην αρχαία αυτή αντιπαράθεση και διεκδικούν ndashτο καθένα για τον εαυτό τουndash την πρώτη θέση Και η microεταφορά είναι ένα από τα στρατηγικά microέτωπα στα οποία διαδραmicroατίζεται αυτή η σύγκρουση [9] Κείmicroενο 6 Χριστίδης Α-Φ 2001β Πολυσηmicroία Στο Όψεις της γλώσσας Αθήνα Νήσος Υπό έκδοση copy Νήσος [] οι ποικίλες σηmicroασίες που συγκροτούν τις λέξεις αποτελούν υπαινιγmicroούς ψηφίδες σπαράγmicroατα που πρέπει να συναρθρωθούν για να διαφανεί η βαθύτερη ενότητα της οποίας αποτελούν microέρος το laquoσύννεφοraquo για να θυmicroηθούmicroε τη microεταφορά του Vygotsky από το οποίο κατάγονται οι microοναχικές ξέχωρες laquoσταγόνεςraquo Kαι η συνάρθρωση αυτή είναι ταυτόχρονα και

16

εξάρθρωση H ιστορική συνάρθρωση των σηmicroασιών lsquoθέλωrsquo και lsquoστερούmicroαιrsquo πχ όπως την παρακολουθήσαmicroε στην περίπτωση του αγγλικού ρήmicroατος want υπαινίσσεται microια αδιαφοροποίητη συγκινησιακή ενότητα όπου η διάκριση lsquoεπιθυmicroώrsquo ndash lsquoστερούmicroαιrsquo δεν υφίσταται H συνάρθρωση των δύο αυτών σηmicroασιών microε άλλα λόγια υπαινίσσεται και την εξάρθρωση τους την κατάργηση των ορίων microεταξύ τους την αλληλοδιείσδυση τους την καταγωγή τους από το ενιαίο αδιάσπαστο laquoσύννεφοraquo Aν όπως υποστηρίζει ο Humboldt microε microια διατύπωση που θυmicroίζει την ανάλογη άποψη του Vygotsky laquoοι λέξεις τεmicroαχίζουν την αδιαφοροποίητη σύνθεση που αντλεί ο νους από την εmicroπειρίαraquo το παιχνίδι της πολυσηmicroίας αποκαλύπτει ότι ο τεmicroαχισmicroός αυτός δεν είναι ποτέ πλήρης οι διακεκριmicroένες σηmicroασίες που συγκροτούν microια πολύσηmicroη λέξη φανερώνουν στη συνάρθρωση τους την κίνηση για την εξάρθρωση ndashτην άρση της στεγανής οριοθέτησης Kι εδώ ακριβώς βρίσκεται το πιο ενδιαφέρον ζήτηmicroα H προσέγγιση της πολυσηmicroίας από την οπτική που προτείναmicroε αποκαλύπτει τον laquoβρασmicroόraquo που αναταράζει τη φαινοmicroενική γαλήνη της laquoκατηγορικήςraquo γλώσσας της γλώσσας που microοιάζει να αποτελείται από σαφώς οριοθετηmicroένα laquoτεmicroάχιαraquo Aποκαλύπτει τις διαλεκτικές κινήσεις που υπονοmicroεύουν ndashlaquoρηγmicroατώνουνraquondash τις οριοθετήσεις της κατηγορικής γλώσσας για τη διάλυση της οποίας microε τόσο πάθος microίλησε ο Nίτσε laquoTο είναι γεννιέταιraquo υποστηρίζει ο Heidegger laquoόταν συντρίβεται η λέξηraquo laquoόταν η ένηχη λέξη επιστρέφει στη σιωπή απrsquo όπου και παραχωρήθηκεraquo Θα microπορούσα να σταmicroατήσω εδώ microε την ελπίδα ότι η συζήτηση που προηγήθηκε φωτίζει αυτή την κρυπτική διατύπωση του Heidegger Aλλά ας microου επιτραπεί ένα τελευταίο επεξηγηmicroατικό σχόλιο H ίδια η λέξη η πολύσηmicroη λέξη όπως την παρακολουθήσαmicroε στη συζήτηση που προηγήθηκε υπαινίσσεται την αρχέγονη αδιάσπαστη και γι αυτό άρρητη microήτρα της H συνάρθρωση των ποικίλων σηmicroασιών της υπαινίσσεται το είναι ndashτη βαθύτερη ενότηταndash που τη ζωοδοτεί και που συνάmicroα τη συντρίβει αίροντας τις αρθρώσεις που την οριοθετούν H κίνηση προς τα laquoπίσωraquo ndashπρος το σύννεφοndash υπαινίσσεται τη συντριβή της σταγόνας Kαι για να αντηχήσει στrsquo αυτιά microας αυτός ο υπαινιγmicroός χρειάζεται να οξύνουmicroε τις αισθήσεις microας για να αισθανθούmicroε τις αφανείς κινήσεις που βυσσοδοmicroούν laquoπίσωraquo από την πλάτη της κατηγορικής γλώσσας ndashτις κινήσεις που αναταράσσουν τις διασπασmicroένες microοναχικές σταγόνες που τις εξωθούν να υπερβούν τη διάσπαση την οριοθέτησή τους Mια τέτοια προσέγγιση που την υπαγορεύουν τα ίδια τα φαινόmicroενα απλά laquoσυναρmicroολογεί και επαναδραστηριοποιείraquo για λογαριασmicroό του παρατηρητή laquoκάποια αφανή περιεχόmicroενα Aποκαλύπτει απαγορευmicroένα νοήmicroατα κι έτσι παρουσιάζεται σαν microια επιστροφή ή microάλλον σα microια συνειδητή απελευθέρωση αυτού που ήταν απωθηmicroένοraquo Aυτά τα τελευταία λόγια αποτελούν τον ορισmicroό που δίνει ο Marcuse για τη διαλεκτική ανάλυση Kαι η διαλεκτική microας θυmicroίζει ο Nίτσε laquoη microάνα της λογικής γεννήθηκε από τη ρητορική που microε τη σειρά της είναι παιδί του microύθου και της ποίησηςraquo των δύο κατεξοχήν χώρων που αποτολmicroούν το ταξίδι laquoαπό ένα κόσmicroο γεmicroάτο νοήmicroατα στην τελική εξάρθρωση των νοηmicroάτωνrdquo (Mπατάιγ) το ταξίδι από τη microοναχική σταγόνα πίσω στο σύννεφο που τη γέννησε [] [10] Κείmicroενο 7 Xριστίδης A-Φ 2001 ∆εικτικότητα Στο Όψεις της γλώσσας Αθήνα Νήσος Υπό έκδοση copy Νήσος

17

Στην οmicroιλία αυτή θα επιχειρήσω να σας microιλήσω γι αυτό που ο φιλόσοφος D Pears επιτυχηmicroένα ονόmicroασε laquoπρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γλώσσαςraquo ndashγια το ζήτηmicroα των ορίων της γλώσσας Aλλά τι είναι η γλώσσα Tο ερώτηmicroα αυτό ίσως να ηχεί microεγαλόστοmicroα και πλεοναστικά microέσα στα πλαίσια ενός συνεδρίου γλωσσολογίας Ωστόσο δεν παύει να είναι το ερώτηmicroα που αποτελεί το λόγο ύπαρξης της γλωσσολογίας άσχετα αν ο ερευνητικός κατακερmicroατισmicroός του σώmicroατος της γλώσσας συναρτηmicroένος microε ποικίλους προϊδεασmicroούς υποβαθmicroίζει συχνότατα στην καθηmicroερινή microας γλωσσολογική πρακτική τόσο το ερώτηmicroα αυτό όσο και τις προοπτικές απάντησής του Tο ζήτηmicroα που θα microας απασχολήσει ndashτα όρια της γλώσσας η πρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασής της και η έννοια της δεικτικότητας γύρω από την οποία θα microορφοποιηθεί η προσέγγιση στο ζήτηmicroα αυτόndash απαιτεί microια απάντηση στο ερώτηmicroα laquoτι είναι η γλώσσαraquo Θα επιλέξω να σας δώσω την απάντηση ndashή τις απαντήσειςndash δύο κορυφαίων φιλοσοφικών φυσιογνωmicroιών ndashτου Hegel και του Charles Sanders Peirce H απάντηση του Hegel συmicroπυκνώνεται σε δύο εξαίσιες microεταφορές H πρώτη microεταφορά περιγράφει τη γλώσσα ndashτον κόσmicroο των νοηmicroάτωνndash σαν laquoφόνο του πράγmicroατοςraquo H αισθητηριακή πρόσληψη βίωση της εmicroπειρίας ndashτου laquoπράγmicroατοςraquondash(που κυριαρχεί στο άγλωσσο ζώο αλλά και στο άγλωσσο βρέφος) άmicroεση προσδεδεmicroένη στο παρόν ερέθισmicroα αδιαmicroεσολάβητη microετασχηmicroατίζεται στον ανθρώπινο λόγο στην έmicromicroεση διαmicroεσολαβηmicroένη από τις διαδικασίες της γενίκευσης και της αφαίρεσης νοητική πρόσληψη ndashκαι οργάνωση ndashτης εmicroπειρίας H γλωσσική σήmicroανση αποδεσmicroεύει το υποκείmicroενο από τα δεσmicroά της άmicroεσης καθηλωmicroένης στο παρόν ερέθισmicroα άγλωσσης αισθητηριακής σήmicroανσης Tο αισθητό συγκεκριmicroένο πράγmicroα laquoπεθαίνειraquo κάτω από τα πλήγmicroατα της γενίκευσης και της αφαίρεσης ndashτου νοήmicroατος ndashκαι παραχωρεί τη θέση του στη γενικευmicroένη αφηρηmicroένη ανάκλασή του ndashτην έννοια H έννοια laquoσκύλοςraquo για να χρησιmicroοποιήσω το εγελιανό παράδειγmicroα αποσπάται ndashγενικευτικά και αφαιρετικά ndashαπό τον αισθητό πραγmicroατικό σκύλο και κατrsquo αυτό τον τρόπο το αισθητό πράγmicroα laquoπεθαίνειraquo ndashη έννοια το νόηmicroα είναι η γενικευτική και αφαιρετική laquoανάmicroνησήraquo του Aυτό που υπάρχει στην αρχή λέει ο Hegel δεν είναι το καθολικό η γενίκευση και η αφαίρεση αλλά το συγκεκριmicroένο ndashόχι laquoτο τραπέζιraquo γενικά αλλά laquoαυτό το τραπέζιraquo O άνθρωπος microπορεί να αναιρέσει αυτό το συγκεκριmicroένο χαρακτήρα της υπάρχουσας οντότητας microεταθέτοντάς την από το laquoεδώ και τώραraquo του φυσικού αισθητού κόσmicroου στον αιώνιο γενικευτικό και αφαιρετικό κόσmicroο του λόγου από τον laquoκαταρράκτηraquo του microεταβλητού κινούmicroενου συγκεκριmicroένου στο microόνιmicroο ουράνιο τόξο που βρίσκεται από πάνω του ndashτον κόσmicroο των νοηmicroάτων Aυτή είναι η δεύτερη εξαίσια microεταφορά που προανήγγειλα λίγο παραπάνω O laquoφόνος του πράγmicroατοςraquo η microετάβαση ή καλύτερα το άλmicroα από τη συγκεκριmicroένη άmicroεση βίωση της εmicroπειρίας στην έmicromicroεση αφαιρετική και γενικευτική βίωση της αφήνει βέβαια τα σηmicroάδια του Kαι η laquoπρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γλώσσαςraquo δεν microπορεί παρά να είναι η laquoνοσταλγίαraquo της χαmicroένης αδιαmicroεσολάβητης αισθητηριακής βιωmicroατικής αmicroεσότητας Kαι αν όπως επισηmicroαίνει ο Hegel αυτό που υπάρχει στην αρχή είναι το συγκεκριmicroένο και όχι το καθολικό ndashαυτό το τραπέζι και όχι το τραπέζι γενικά ndash η δείξη δεν microπορεί παρά να είναι η κατεξοχήν προσέγγιση στην άmicroεση αδιαmicroεσολάβητη σήmicroανση ndashτο πρωτεϊκό γλωσσικό όριο

18

προς το οποίο οδηγεί η πρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γενικευτικής και αφαιρετικής γλώσσας H συζήτηση του ζητήmicroατος αυτού θα πρέπει να περιmicroένει τη συνεισφορά του Peirce Για την ώρα θα περιοριστώ σε κάποιες πρόσθετες επισηmicroάνσεις πάνω στο θέmicroα αυτό Eίναι προφανές ότι η δείξη αντιπροσωπεύει τον αρχαιότερο τρόπο σήmicroανσης ndashτον αρχαιότερο τρόπο επαφής microε τον κόσmicroο Όλα τα ζωικά σήmicroατα έχουν δεικτικό χαρακτήρα στο βαθmicroό που είναι προσδεδεmicroένα σε άmicroεσα παρόντα ερεθίσmicroατα Oι προγλωσσικές εκδηλώσεις του νηπίου έχουν κι αυτές δεικτικό χαρακτήρα ndashχειρονοmicroίες κλάmicroα αργότερα γέλιο κλπndashκαι είναι χαρακτηριστικό ότι ο δεικτικός αυτός τρόπος επιζεί και microετά την εmicroβάπτιση του microικρού παιδιού στον κόσmicroο της γλώσσας Oι πρώιmicroες laquoλέξειςraquo της παιδικής γλώσσας έχουν δεικτικό χαρακτήρα ndashείναι δείκτες Aυτό είναι κοινός τόπος στη microελέτη της παιδικής γλώσσας H αρχέγονη δεικτική σήmicroανση επιζεί βέβαια και στον ενήλικα Oι άγλωσσες συγκινησιακές εκδηλώσεις του ενήλικα ndashκλάmicroα γέλιο κλπ ndashείναι βέβαια δείκτες Θα δούmicroε λίγο πιο κάτω τον γλωσσικό δεικτικό χώρο microε τα χαρακτηριστικά του αλλά για την ώρα αρκεί να επισηmicroάνω ότι στις παρυφές της αρθρωmicroένης γλώσσας λειτουργεί το επιφώνηmicroα χαρακτηριστικός εκπρόσωπος της δεικτικής σήmicroανσης O επιτονισmicroός για να δώσω ένα ακόmicroα παράδειγmicroα είναι επίσης ένα βασικό δεικτικό συστατικό της γλώσσας Aν η δείξη είναι ο αρχέγονος πρωτεϊκός τρόπος σήmicroανσης η γέφυρα της αφαιρετικής και γενικευτικής γλώσσας microε την προϊστορία της (τόσο την οντογενετική όσο και τη φυλογενετική προϊστορία της) ο αρχέγονος αυτός τρόπος δεν είναι άλλος από τον τρόπο της επιθυmicroίας της κίνησης προς τα πράγmicroατα (και προς τον άλλο) της συγκίνησης H επιθυmicroία η συγκίνηση είναι αρχαιότερη από τη γλώσσα και αυτό είναι microια άλλη microεγάλη συζήτηση που δεν microπορεί να γίνει αυτή τη στιγmicroή ndashοι περιπέτειες της επιθυmicroίας σαν αποτέλεσmicroα της εmicroπλοκής της στον ιστό της γλώσσας Για τον Hegel η επιθυmicroία είναι η microήτρα της νόησης ndashlaquoη ιδέα γεννιέται από την επιθυmicroίαraquo H δείξη είναι η microήτρα της γενικευτικής και αφαιρετικής γλώσσας Kαι ο οmicroφάλιος λώρος που τις συνδέει δεν αποκόπτεται ποτέ [] [11] Κείmicroενο 8 Θεοδωροπούλου Μ Saussure και Lacan Απο τη γλωσσολογία στην ψυχανάλυση Αν και ο Φρόυντ σε όλη τη διάρκεια της ερευνητικής και συγγραφικής του πορείας παρουσιάζει ένα microόνιmicroο ενδιαφέρον για τη γλώσσα και τη συνδέει microε την προβληmicroατική του ασυνειδήτου ndashείναι γνωστή η παροmicroοίωση που κάνει σχετικά microε τα όνειρα ότι δηλαδή είναι γρίφοι που πρέπει να αποκρυπτογραφηθούνndash εκείνος ο οποίος θέτει τη γλώσσα σε πρωταρχική σύνδεση microε το ασυνείδητο και τη δόmicroηση του υποκειmicroένου είναι ο Ζακ Λακάν Ο Λακάν προγραmicromicroατικά διατυπώνει τη θεωρία του ως laquoεπιστροφή στον Φρόυντraquo microια επιστροφή που κατά τα φαινόmicroενα κινήθηκε προς δύο κατευθύνσεις η microία microε την κυριολεξία της λέξης ndashεπιστρέφουmicroε από κάπου που έχουmicroε φύγειmiddot και όντως η ψυχανάλυση τον καιρό της εναρκτήριας οmicroιλίας του Λακάν (laquoΟ λόγος της Ρώmicroηςraquo 26-2791953) παρουσιάζει συmicroπτώmicroατα αν όχι φυγής τουλάχιστον αποmicroάκρυνσης από το πνεύmicroα του Φρόυντ ndashαπόδειξη ο αmicroερικάνικος νεοφροϋδισmicroός και η ένταξη της ψυχανάλυσης στους κλάδους της πειραmicroατικής ψυχολογίας Το άλλο πνεύmicroα της επιστροφής είναι laquoσυνδηλωτικόraquo επιστρέφουmicroε σε κάτι αφού πρώτα έχουmicroε πάει αλλού και γυρνούmicroε εmicroπλουτισmicroένοι από την

19

εmicroπειρία του καινούριου τόπου Αυτός ο καινούριος τόπος είναι για τον Λακάν η γλωσσολογία και πιο συγκεκριmicroένα η γλωσσολογία όπως αναπτύχθηκε από τον θεmicroελιωτή της F de Saussure Σε microια εποχή που ο στρουκτουραλισmicroός παιδί της σωσσυριανής σκέψης έχει εmicroπνεύσει νέες θεωρήσεις στη γλωσσολογία και την ανθρωπολογία σε microια εποχή που σφραγίζεται από laquoεπαναναγνώσειςraquo (ο Αλτουσέρ ξαναδιαβάζει τον Μαρξ και ο Φουκώ την ψυχιατρική) ο Λακάν στρέφεται στη γλωσσολογία microέσα από δύο βασικά σηmicroεία 1 Υιοθετώντας τη βασική ιδέα ότι η γλώσσα ως συmicroβολικό σύστηmicroα microαζί microε τα άλλα κοινωνικο-πολιτιστικά συστήmicroατα και τις δοmicroές τους προϋπάρχουν της γέννησης ενός ανθρώπου και υπέρ-κεινται αυτού Κατά συνέπεια το παιδί microε την κατάκτηση της γλώσσας εγγράφεται σε αυτή τη συmicroβολική τάξη η οποία επειδή ακριβώς υπέρ-κειται θα το πλάσει ανάλογα microε τις δοmicroές της Με άλλα λόγια το άτοmicroο αναδύεται ως υποκείmicroενο microέσα από την εγγραφή του στη συmicroβολική τάξη της γλώσσας ή όπως λέει ο Αλτουσέρ (1983) η κατάκτηση της γλώσσας είναι αυτή που microε την εισαγωγή στη συmicroβολική τάξη θα σηmicroαδέψει το πέρασmicroα από τον άνθρωπο-θηλαστικό στον άνθρωπο-παιδί ndashάνδρα ή γυναίκα 2 Θεωρώντας ότι το laquoτο ασυνείδητο είναι δοmicroηmicroένο σαν γλώσσαraquo δηλαδή microια δοmicroή που όπως και η γλώσσα αποτελείται από στοιχεία που βρίσκονται σε σχέση και εξοmicroοιώνοντας τους microηχανισmicroούς του ασυνειδήτου microε τους γλωσσικούς microηχανισmicroούς της microεταφοράς και της microετωνυmicroίας Για τον Λακάν η laquoεπιστροφή στον Φρόυντraquo σηmicroαίνει να επανέλθει στο προσκήνιο της ψυχανάλυσης η διάσταση της οmicroιλίας (Dor 1994 28) αφού η οmicroιλία του υποκειmicroένου είναι το microοναδικό microέσο της αναλυτικής διαδικασίας microέσα από αυτή αναδεικνύεται το ασυνείδητο αλλά και αυτή είναι ο τόπος στον οποίο εκφράζεται (όπ 41) Οι θεωρήσεις του Λακάν αποτελούν προσπάθεια επιστηmicroονικής τεκmicroηρίωσης του ασυνειδήτου δεν αποτελούν θεωρία της γλώσσας Η microεγάλη συmicroβολή του είναι ότι σε αυτή την προσπάθεια οριοθέτησης της ψυχανάλυσης ως επιστήmicroης από άλλες επιστήmicroες ndashβιολογικές ψυχολογικές κοινωνικέςndash ανέδειξε τη γλώσσα σε πρωταρχικό παράγοντα δόmicroησης του ανθρώπινου υποκειmicroένου και ότι οι απόψεις του υπήρξαν αιτία microιας ριζικής επιστηmicroολογικής microεταβολής σε σχέση microε σηmicroαντικές microεταψυχολογικές έννοιες Ο Λακάν αναγνώρισε την οφειλή του στον Saussure αφού βασικές έννοιες της λακανικής θεωρίας στηρίζονται στις σωσυριανές θεωρήσεις και διχοτοmicroίες Καταρχάς η διάκριση langue-parole η διάκριση ανάmicroεσα στο αφηρηmicroένο εσωτερικευmicroένο σύστηmicroα της γλώσσας που υπάρχει δυνάmicroει στο σύνολο των οmicroιλητών microιας γλωσσικής κοινότητας και στη συγκεκριmicroένη υλική πραγmicroάτωσή τουmiddot microε άλλα λόγια η διάκριση ανάmicroεσα στο κοινωνικό αυτό που έχει θεσπίσει η κοινότητα και το ατοmicroικό έτσι όπως αυτό εκδηλώνεται σε κάθε στιγmicroή γλωσσικής επικοινωνίας Επιπλέον η διάκριση ανάmicroεσα στο οmicroοιογενές και το ανοmicroοιογενές ανάmicroεσα σε αυτό που είναι ουσιαστικό από αυτό που είναι συmicroπτωmicroατικό ndashmicroε αυτή την τελευταία διάκριση κατακυρώνεται η langue ως το πεδίο έρευνας της γλωσσολογίας αφού η parole θεωρείται δευτερεύουσα Παρά τον δευτερεύοντα ρόλο όmicroως που της παραχωρείται ερευνητικά η parole θεωρείται ότι βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση microε τη langue ιστορικά και οντογεννητικά η parole προηγείται είναι ο χώρος στον οποίο πραγmicroατοποιούνται οι

20

γλωσσικές αλλαγές ndashmicroε αυτή την έννοια η langue είναι το προϊόν της εξέλιξης της parolendash από την άλλη όmicroως parole δεν microπορεί να υπάρξει χωρίς την ύπαρξη της langue Έπειτα η ιδέα του γλωσσικού σηmicroείου ως βασικού συστατικού της langue που αποτελεί την αδιάρρηκτη ένωση microιας ακουστικής εικόνας ή σηmicroαίνοντος microε microια έννοια ή σηmicroαινόmicroενοmiddot ένωση η οποία έχει προκύψει αυθαίρετα microέσα από την κοινή σύmicroβαση χωρίς δηλαδή να microπορεί να αιτιολογηθεί γιατί microια έννοια αποδίδεται microε το τάδε σηmicroαίνον ndashαπόδειξη η διαγλωσσική σύγκριση της ίδιας έννοιας Εκτός από την αυθαιρεσία το άλλο χαρακτηριστικό του γλωσσικού σηmicroείου είναι η γραmicromicroικότητα ndashαυτό που ο Λακάν θα αποδώσει ως σηmicroαίνουσα αλυσίδαndash το γεγονός δηλαδή ότι ο προφορικός λόγος εκτυλίσσεται microέσα στον χρόνο το ένα γλωσσικό σηmicroείο διαδέχεται το άλλο πράγmicroα που δεν συmicroβαίνει σε άλλα σηmicroεία πχ οπτικά Ένα σηmicroείο αποκτάει τη γλωσσική του αξία οριοθετούmicroενο microε βάση τις σχέσεις του ndashδιαφοράς ως προς τις δύο πλευρές του σηmicroείου αντίθεσης ως προς το σηmicroείο ως όλο (Saussure 1979 150-161)ndash microε τα άλλα σηmicroεία του συστήmicroατος Η έννοια αυτή του Saussure σχετίζεται επίσης microε την αυθαιρεσία Στο κατά τον Saussure laquoσύννεφοraquo της σκέψης όπου τίποτε δεν είναι οριοθετηmicroένο από microόνο του και στην επίσης άmicroορφη microάζα των ήχων όπου και εκεί δεν υπάρχουν οριοθετήσεις η γλώσσα επεmicroβαίνει και πάλι αυθαίρετα για laquoνα χρησιmicroεύσει ως ενδιάmicroεσο microεταξύ της σκέψης και του ήχου microέσα σε τέτοιους όρους που η ένωση τους καταλήγει αναγκαστικά σε οριοθετήσεις microονάδωνraquo (Saussure 1979 151) Τις δυο παράλληλες αυτές άmicroορφες microάζες της σκέψης και του ήχου ο Λακάν θα τις ονοmicroάσει ροή των σηmicroαινοmicroένων και ροή των σηmicroαινόντων αντίστοιχα Καθώς λοιπόν οι ενδοσυστηmicroικές σχέσεις είναι ο καθοριστικός παράγοντας οριοθέτησης της αξίας των γλωσσικών σηmicroείων ndashπαραδοχή που θεmicroελιώνει και την έννοια του συστήmicroατος ως δοmicroήςmiddot δοmicroή σηmicroαίνει στοιχεία που βρίσκονται σε σχέσηndash ο Saussure κάνει microια άλλη τρίτη διάκριση που αφορά τις σχέσεις που συνάπτουν οι γλωσσικές microονάδες microεταξύ τους Είναι δύο ειδών 1 Συνταγmicroατικές οι οποίες είναι απόρροια της γραmicromicroικότητας του σηmicroείου είναι οι σχέσεις που συνάπτει microια microονάδα microε τις γειτονικές της διατασσόmicroενη στον λόγο ndashοι σχέσεις που συνάπτει microια microονάδα microε τα γλωσσικά συmicroφραζόmicroενα γιrsquo αυτό σχέσεις in praesentia 2 Παραδειγmicroατικές δηλαδή οι σχέσεις που συνειρmicroικά ανακαλούνται ndashή συνδέονταιndash microε οποιονδήποτε τρόπο και βρίσκονται τοποθετηmicroένες στον εγκέφαλο των οmicroιλητών ndashσχέσεις που δεν προκύπτουν από τη συνεmicroφάνιση των microονάδων στον λόγο γιrsquo αυτό και σχέσεις in absentia Παρά τα φαινόmicroενα και τα δύο είδη σχέσεων έγκεινται στη σφαίρα της languemiddot πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι η langue δεν αποτελεί ένα λεξικό που περιέχει γλωσσικά σηmicroεία αλλά περιέχει και τις σχέσεις τους συνειρmicroικές και συνδυασmicroού και ότι το πώς συνδυάζονται στον λόγο αποτελεί microια ακόmicroη αυθαιρεσία ndashο Bronkart (1979 116) την ονοmicroάζει laquoαυθαιρεσία διάταξηςraquo Η άλλη σηmicroαντική διάκριση του Saussure είναι ανάmicroεσα στη συγχρονία και τη διαχρονία στην πρώτη περίπτωση νοείται η γλώσσα στην α-χρονική της διάσταση προκειmicroένου να microελετηθούν οι σχέσεις ανάmicroεσα στα γλωσσικά στοιχεία (Saussure 1979 115) ενώ στη δεύτερη η γλώσσα νοείται στην εξέλιξή της όπου αυτό που microελετάται είναι ένα στοιχείο στη διαδοχή του Η διάκριση αυτή είναι που καθιέρωσε τον Saussure ως θεmicroελιωτή της σύγχρονης γλωσσολογίας αφού αυτός αν και ξεκίνησε ως ιστορικός γλωσσολόγος έδωσε έmicroφαση στη συγχρονική microελέτη της γλώσσας και γιατί αυτή είχε παραmicroεληθεί αλλά κυρίως γιατί η συγχρονία υπάρχει στη συνείδηση των οmicroιλητών

21

Και microια τελευταία διάκριση Η γλώσσα-langue είναι microορφή και όχι ουσία που επάγεται από τη θεώρηση της γλώσσας από τον Saussure ως συστήmicroατος Που σηmicroαίνει ότι στη γλώσσα αυτό που ενδιαφέρει είναι οι σχέσεις που υπάρχουν ανάmicroεσα στα στοιχεία του συστήmicroατος και όχι το πώς ndashmicroε τί υλικό πραγmicroατώνονται Mε άλλα λόγια οι σχέσεις παραmicroένουν ανεξάρτητα από το υλικό microε το οποίο θα παρασταθεί ο λόγος (φωνητικά ή γραπτός λόγος) Που σηmicroαίνει επίσης ότι σε σχέση microε το γλωσσικό σηmicroείο τόσο το σηmicroαίνον όσο και το σηmicroαινόmicroενο microέσω της γλώσσας έχουν υποστεί microορφοποιήσεις microέσα από την τοmicroή που κάνει η γλώσσα ανάmicroεσα στις άmicroορφες microάζες της σκέψης και των ήχων

Ο Λακάν θα πάρει από τον Saussure την ιδέα της γλώσσας ως δοmicroής για να σχηmicroατίσει την καταρχήν θεώρησή του περί ασυνειδήτου Όπως αναφέρει στα Eacutecrits (Lacan 1966 806) στο ασυνείδητο δεν είναι laquoη microονοσήmicroαντη αντιστοιχία ενός σηmicroείου microε κάποιο πράγmicroαraquo που διατηρείται αλλά laquomicroια συγχρονική και αναρίθmicroητη συγκέντρωση [σηmicroαινόντων] όπου κανένα δεν υποστηρίζεται παρά από την αρχή της αντίθεσης του καθενός από τα άλλαraquo (Diatkine 1997 28 ndashυπογράmicromicroιση δική microου) Τα βασικά στοιχεία του ασυνειδήτου είναι λοιπόν τα λακανικά σηmicroαίνοντα (θα εξηγήσω παρακάτω) τα οποία σχηmicroατίζουν δίκτυο και αποκτούν αξία ndashκατά τον Saussurendash από τις αντιθέσεις τους microε τα άλλα στοιχεία Είναι ένα στοιχείο νοmicroίζω που στηρίζει την άποψη laquoτου ασυνειδήτου δοmicroηmicroένου σαν γλώσσαraquo Η φύση του λακανικού σηmicroαίνοντος όmicroως κεντρικό σηmicroείο της θεωρίας του για το ασυνείδητο έχει προκαλέσει πολλές συζητήσεις και έχει πονοκεφαλιάσει τους γλωσσολόγους στον βαθmicroό που ο Λακάν microιλάει και για την laquoυπεροχήraquo του σηmicroαίνοντος σε σχέση microε το σηmicroαινόmicroενο άποψη που εν πολλοίς φαίνεται καταρχήν παράλογη microετά από αυτά που αναπτύχθηκαν σε σχέση microε το γλωσσικό σηmicroείο παραπάνω Ο ίδιος το ορίζει ως εξής (Lacan 1966 819middot 1975 48middot αναφέρεται από τον Diatkine 1997 28) laquoΤο σηmicroαίνον αναπαριστά το υποκείmicroενο για ένα άλλο σηmicroαίνονraquo Μια πρώτη διαπίστωση στη θεωρία του για το σηmicroαίνον εmicroπλέκεται το υποκείmicroενο κάτι που είναι εντελώς ξένο στη σωσυριανή γλωσσολογία ∆ιαπίστωση δεύτερη τα λακανικά σηmicroαίνοντα διατάσσονται σε ένα δοmicroηmicroένο όλο και κάθε σηmicroαίνον ορίζεται από τα άλλα (βλ και Diatkine όπ) ndashη σωσυριανή αντίληψη του γλωσσικού συστήmicroατος και ο απόηχος της γλωσσικής αξίας ∆ιαπίστωση τρίτη Όπως ο Pierce για την ερmicroηνεία του σηmicroείου παραπέmicroπει στον interpretant lsquoερmicroηνευτήrsquo ndashσε άλλα σηmicroεία (πχ η κατανόηση της λέξης άνθρωπος απαιτεί την επιστράτευση άλλων σηmicroείων ndashάλλων ερmicroηνευτώνmiddot αυτό άλλωστε κάνει και το λεξικόmiddot βλ Χριστίδης 2001β) o Λακάν αποδίδει ρόλο ερmicroηνευτή στα σηmicroαίνοντα προκειmicroένου για την αναπαράσταση του υποκειmicroένου microέσα στο δίκτυο των σηmicroαινόντων του ασυνειδήτουmiddot που σηmicroαίνει ότι το υποκείmicroενο ndashτου ασυνειδήτουndash αναδύεται microε τη λειτουργία ενός σηmicroαίνοντος β ως ερmicroηνευτή κάποιου άλλου σηmicroαίνοντος α ndashη στιγmicroή της ερmicroηνείας στην ψυχαναλυτική διαδικασία ή της ανάδυσης του ευφυολογήmicroατος (βλ και Lacan 1966 840middot αναφέρεται όπ) Ούτως ή άλλως όmicroως το λακανικό σηmicroαίνον είναι καλύτερα να προσεγγιστεί microέσα από τις αποκλίσεις που παρουσιάζει σε σχέση microε το σωσυριανό σηmicroείο Καταρχήν το σηmicroαίνον του Saussure είναι microέρος της θεωρίας για το γλωσσικό σηmicroείο ενώ ο Λακάν δεν συνδέει τη θεωρία του για το σηmicroείο microε τη θεωρία του για το σηmicroαίνον (Arriveacute 1992 123) Κατά συνέπεια

22

το λακανικό σηmicroαίνον πρέπει να διαβαστεί διαφορετικά από το γλωσσικό σηmicroαίνον Ο Λακάν παίρνει το σωσυριανό κλάσmicroα σηmicroαινόmicroενο σηmicroαίνον και το τροποποιεί α Αντιστρέφει τη φορά του κλάσmicroατος βάζοντας επάνω το σηmicroαίνον και αναπαριστώντας το microε κεφαλαίο Σ θέλοντας να δείξει την υπεροχή του σηmicroαίνοντος σε σχέση microε το σηmicroαινόmicroενο αυτή δηλαδή που κυβερνά τον λόγο του υποκειmicroένου δηλαδή το ίδιο το υποκείmicroενο (Dor 1994 62) ndashάποψη που θεmicroελιώνεται από τον ρόλο των microεταφορικών και microετωνυmicroικών διαδικασιών στην εmicroφάνιση των ασυνείδητων φαινοmicroένων β Ονοmicroάζει τη γραmicromicroή του κλάσmicroατος microπάρα πράγmicroα που δεν είχε ονοmicroατιστεί ποτέ από τον Saussure και αργότερα θα της αποδώσει τον χαρακτηρισmicroό του laquoφράγmicroατος στη σηmicroασίαraquo ndashχαρακτηρισmicroός που της προσδίδει microια υλική χροιά Η γραmicromicroή στον Saussure έχει την έννοια της ένωσης των δύο όψεων του γλωσσικού σηmicroείου η microπάρα στον Λακάν έχει την έννοια του διαχωρισmicroού Η λειτουργικότητα της microπάρας παίζει σηmicroαντικό ρόλο στην αντίληψη του Λακάν για τη microεταφορά και τη microετωνυmicroία Η microεταφορά στον Λακάν ή αλλιώς σηmicroαίνουσα υποκατάσταση εφόσον ορίζει κάτι microέσω ενός άλλου πράγmicroατος συνίσταται στην υποκατάσταση σηmicroαινόντων έτσι που το Σ2 είναι το καινούριο σηmicroαίνον [ο Γιάννης είναι λιοντάριmiddotόπου το λιοντάρι είναι το Σ2 και Σ1 ο Γιάννης] ενώ το παλιό σηmicroαίνον Σ1 περνάει κάτω από την microπάρα ndashmicroε την έννοια του φράγmicroατος στη σηmicroασίαndash ως ολόκληρο σηmicroείο ∆ιαφορετικά θα είχαmicroε να κάνουmicroε microε ένα καινούριο σηmicroείο και όχι microε microεταφορά (Dor 1994 63-69) Στη microετωνυmicroία αντιθέτως δεν υπάρχει αυτό το πέρασmicroα της microπάρας διατηρείται το φράγmicroα της σηmicroασίας επειδή το καινούριο σηmicroαίνον βρίσκεται σε σχέση συνάφειας microε το παλιό Στη microεταφορά η υπέρβαση του φράγmicroατος δείχνει τη laquoθεmicroελιακή αξία αυτής της υπέρβασης για την ανάδειξη της σηmicroασίαςraquo η σηmicroασία αναδύεται άmicroεσα (όπ 70 71) Στη microετωνυmicroία αντιθέτως η διατήρηση του φράγmicroατος δηλώνει αντίσταση στη σηmicroασία microε την έννοια αυτό που παράγεται είναι ένα φαινοmicroενικό microη-νόηmicroα χρειάζεται microια νοητική διεργασία για να συλλάβουmicroε το νόηmicroα της microετωνυmicroικής έκφρασης (όπ 71) γ Τα βέλη και η έλλειψη που περιβάλλουν το σχήmicroα του γλωσσικού σηmicroείου σηmicroεία της ένωσης και της θεώρησης του σηmicroείου ως laquoκλειστού πεδίουraquo έχουν απαλειφθεί Οι αλλαγές αυτές συmicroπυκνώνουν τις σχετικές απόψεις του Λακάν Όπως ειπώθηκε παραπάνω για τον Saussure η γλώσσα έρχεται να κάνει microια τοmicroή στη άmicroορφη microάζα των σκέψεων και των ήχων και αmicroοιβαία να καθορίσει τα σηmicroαίνοντα και τα σηmicroαινόmicroενα (βλ σχήmicroα 1) Ο Λακάν αmicroφισβητεί τον ισοmicroορφικό αυτό καθορισmicroό και θεωρεί ότι σε αυτό που υπάρχει τmicroήση είναι η ροή των σηmicroαινόντων ndashmicroε αυτή τη διατύπωση ήδη αποmicroακρύνεται από τον Saussure αφού η τοmicroή της γλώσσας δηmicroιουργεί το σηmicroαίνονmiddot δεν προϋπάρχει ως τέτοια (βλ και Taillandier 1994 407) Το γλωσσικό σηmicroαινόmicroενο αντικαθίσταται από τη βελονιά του παπλωmicroατά ndashέννοια που συνδέεται άmicroεσα microε την ψυχαναλυτική εmicroπειρία η οποία δείχνει ότι η σχέση σηmicroαίνοντος και σηmicroαινόmicroενου είναι laquoπάντα ρευστή πάντα έτοιmicroη να χαλάσειraquo γεγονός που ενισχύεται από την ψυχωτική εmicroπειρία όπου ο δεσmicroός ανάmicroεσα στο σηmicroαίνον και το σηmicroαινόmicroενο απουσιάζει Η βελονιά του παπλωmicroατά είναι η διαδικασία microε την οποία laquoτο σηmicroαίνον σταmicroατά το αλλιώς ατέρmicroονο γλίστρηmicroα της σηmicroασίαςraquo και οριοθετεί τη σηmicroασία όχι επιmicroέρους microονάδων αλλά microε ένα εκ των υστέρων laquoκόψιmicroοraquo σφραγίζει το νόηmicroα της οmicroιλούmicroενης ακολουθίας αναδροmicroικά (Dor 1994 57-59) Αυτό το γλίστρηmicroα της σηmicroασίας αφενός δικαιολογεί την υπεροχή του σηmicroαίνοντος έναντι του σηmicroαινοmicroένου αφετέρου δείχνει

23

και άλλες αποκλίσεις σε σχέση microε τον Saussure Αποδίδεται η διαχρονία στη γραmicromicroικότητα του σηmicroαίνοντος πράγmicroα που είναι αντίθετο microε τη συγχρονική θεώρησή της από τον Saussure Επίσης η σηmicroασία συνδέεται microε την parole και δεν άπτεται της σφαίρας της langue

Έχοντας κάνει αυτές τις πρωταρχικές παρατηρήσεις microπορούmicroε να σκιαγραφήσουmicroε την άποψη του Λακάν για τη γλώσσα Καταρχήν όπως πρώτος υποστήριξε ο Φρόυντ το ζήτηmicroα της γλώσσας θέτει το ζήτηmicroα της αναπαράστασης microε την έννοια ότι η λέξη είναι το σηmicroείο ενός πράγmicroατος εν τη απουσία τουmiddot που σηmicroαίνει ότι ένα πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να microπορέσει να αναπαρασταθεί Η άποψη αυτή ndashεγελιανής προέλευσηςndash θα χρησιmicroοποιηθεί από τον Λακάν για να γίνει εmicroφανές ότι γλώσσα και άmicroεσο βίωmicroα είναι δύο αποκλειόmicroενα πράγmicroατα και αυτό είναι ένα από τα laquoδράmicroαταraquo της ανθρώπινης ύπαρξης Θεmicroελιακή έννοια για να παρακολουθήσουmicroε το ξετύλιγmicroα της σκέψης του είναι η έννοια της ενόρmicroησης έννοια που χρησιmicroοποιεί ο Φρόυντ ως ενδιάmicroεση της οργανικής ανάγκης και της επιθυmicroίας θεωρώντας την βιολογικής τάξης και η οποία αποκτάει πρόσβαση στον ψυχισmicroό microέσα από τον ψυχικό εκπρόσωποmiddot δηλαδή από τη στιγmicroή που θα αναπαρασταθεί αποτελεί έναν οριακό ενδιάmicroεσο ανάmicroεσα στο βιολογικό και τον ψυχισmicroό Ο Λακάν συνδέει την ενόρmicroηση microε την ανάγκη microέσα από microια διαφορετική σύλληψη Καταρχήν η έλλειψη αναφέρεται στην απουσία του ανατοmicroικού του σωmicroατικού συmicroπληρώmicroατος που βιώνει το παιδί από τη στιγmicroή που γεννιέται καθώς αυτό διαχωρίζεται αποσπάται από τον microητρικό κόλπο Η ενόρmicroηση σε αυτή την οπτική είναι microια τάση που κατακλύζει το παιδί και microεταφράζει αυτή τη σωmicroατική έλλειψη του microητρικού συmicroπληρώmicroατοςmiddot αντίθετα από την άποψη του Φρόυντ η ενόρmicroηση βρίσκεται πριν από κάθε αναπαράσταση Το παιδί θέλοντας να φράξει αυτό το κενό το χάσmicroα που δηmicroιουργεί αυτός ο σωmicroατικός χωρισmicroός διαmicroορφώνει την επιθυmicroία Η καταρχήν επιθυmicroία του είναι να είναι ο φαλλός η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της microητέρας το συmicroπλήρωmicroα της έλλειψης Αυτό έχει laquoδραmicroατικάraquo αποτελέσmicroατα Σε επίπεδο ψυχισmicroού η επιθυmicroία microη microπορώντας να συmicroπληρώσει το χάσmicroα το κενό microεταφέρεται διαρκώς σε άλλα υποκατάστατα σε ένα ατέλειωτο ταξίδι microετωνυmicroιών (βλ παρακάτω) αποξενώνοντας αποmicroακρύνοντας το υποκείmicroενο από την πρωταρχική του επιθυmicroία η οποία παραmicroένει ανικανοποίητη Σε επίπεδο λεκτικοποίησης η επιθυmicroία microε το να

Σχ 1 Ο ισοmicroορφικός καθορισmicroός του Saussure (1979 151)

24

περάσει στη γλώσσα γίνεται αίτηmicroα γίνεται σηmicroείο ή σύmicroβολο που σηmicroαίνει ότι δεν microπορεί ποτέ να εκφραστεί άmicroεσα αφού η λεκτικοποίηση της θα σηmicroαίνει και τον φόνο της Κατά την έκφραση του Λακάν το κύmicroα της επιθυmicroίας πρέπει να περάσει από το laquoστένωmicroα του σηmicroαίνοντοςraquo Γιrsquo αυτό η επιθυmicroία είναι πέραν του αιτήmicroατος αφού το υπερβαίνει microην microπορώντας ποτέ να ικανοποιηθείmiddot είναι εντεύθεν του αιτήmicroατος γιατί είναι σηmicroαίνον της πρωταρχικής έλλειψης ως προς το είναι [manque agrave ecirctre] ∆ύο στάδια της ψυχικής εξέλιξης του ατόmicroου είναι σηmicroαντικά για το θέmicroα της γλώσσας και τη συνακόλουθη εγγραφή του υποκειmicroένου στη συmicroβολική τάξη α Το στάδιο του καθρέφτη και συγκεκριmicroένα η τρίτη φάση του κατά την οποία το παιδί κοιτάζοντας στον καθρέφτη βιώνει microεγάλη χαρά αναγνωρίζοντας στην εικόνα που βλέπει τον εαυτό του συνολικά θέτοντας έτσι τέλος στο ψυχικό βίωmicroα που ο Λακάν ονοmicroάζει φαντασίωση του τεmicroαχισmicroένου σώmicroατος (Dor 1994 109-111) Η στιγmicroή αυτή αποκτά τεράστια σηmicroασία όσον αφορά το θέmicroα των ταυτίσεων του υποκειmicroένου (όπ υποσ 11) στον βαθmicroό που πρόκειται για microια πρωταρχική ταύτιση του παιδιού που προωθεί τη δόmicroηση του εγώ [Je] και αποτελεί την πηγή όλων των άλλων ταυτίσεων Είναι laquoδιττήraquo ndashαφού ανάγεται σε δύο όρους σώmicroα και εικόναndash άmicroεση ο Φρόυντ την αποκαλεί ναρκισσική ενώ ο Λακάν θα την ονοmicroάσει φαντασιακή αφού το παιδί ταυτίζεται microε το αντίτυπό του microέσω της εικόνας (Fages 1997 16) ndashταύτιση που προεικονίζει κατά τον Dor (όπ) laquoτον χαρακτήρα της φαντασιακής του αλλοτρίωσης από όπου και η lsquolsquoχρόνια παραγνώρισηrsquorsquo που δεν θα πάψει να διατηρεί microε τον ίδιο του τον εαυτόraquo Το δεύτερο κρίσιmicroο σηmicroείο για τη δόmicroηση του υποκειmicroένου είναι το οιδιπόδειο όπου ο πατέρας παρεmicroβαίνει ως ο τρίτος απαγορεύοντας την αιmicroοmicroειξία και σπάζοντας τη φαντασιακή ενότητα του παιδιού microε τη microητέρα βίωmicroα που κυρίως εκτυλίσσεται γύρω από την προβληmicroατική του φαλλού Όπως ήδη ειπώθηκε η καταρχήν επιθυmicroία του παιδιού είναι να είναι ο φαλλός της microητέρας η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της πιο απλά να είναι τα πάντα γιrsquo αυτήν Σε κάποιο σηmicroείο αρχίζει να συνδέει την απουσία της microητέρας microε τον τρίτο ndashτον πατέραndash και καταλαβαίνει ότι ο φαλλός είναι αλλού δεν είναι ο ίδιος δεν τον έχει η microητέρα βρίσκεται προς τη microεριά του πατέρα ndashεντοπισmicroός που θα κινητοποιήσει στο τελευταίο στάδιο του οιδιποδείου ταυτίσεις ως προς το φύλο Το σπάσιmicroο αυτό της φαντασιακής δυαδικής σχέσης και η αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα ndashη ταύτιση microε τον νόmicroο τουndash εισάγουν το παιδί στη συmicroβολική τάξη της γλώσσας της κουλτούρας του πολιτισmicroού τοποθετώντας το microέσα στην τριαδική σχέση απελευθερώνοντας το από τη φαντασιακή υποταγή του στη microητέρα και καθιστώντας το υποκείmicroενο Νοmicroίζω πως εδώ είναι το κρίσιmicroο σηmicroείο της θεωρίας του Λακάν για το τρίπολο υποκειmicroενικότητα συmicroβολική τάξη (του συστήmicroατος συγγενείας και microε αυτή την έννοια του πολιτισmicroού) συmicroβολική τάξη του συστήmicroατος της γλώσσας (ενός συστήmicroατος αναπαράστασης) Καταρχήν ο Λακάν συνδέει την είσοδο στη συmicroβολική τάξη microε την είσοδο στη γλώσσα laquoΞαναδιαβάζονταςraquo το fort-da του Φρόυντ ο οποίος εκεί βλέπει τον καταναγκασmicroό της επανάληψης ο Λακάν εκτός των άλλων εντοπίζει στο παιχνίδι αυτό και κυρίως στη λεκτική εκφορά του τη συmicroβολική κυριαρχία επί του χαmicroένου αντικειmicroένου Που σηmicroαίνει ότι το παιδί laquoκαταφέρνει στο εξής να κυριαρχεί πάνω στο ότι δεν είναι πλέον το ένα και microοναδικό αντικείmicroενο της επιθυmicroίας της microητέρας δηλαδή το αντικείmicroενο που πληροί την έλλειψη του Άλλου δηλαδή ο φαλλόςraquo (Dor 1994 124) Η επιθυmicroία αυτή όπως ειπώθηκε και παραπάνω θα microεταφερθεί στα υποκατάστατα αντικείmicroενα της επιθυmicroίαςmiddot το κυριότερο σε

25

αυτό είναι ότι θα καταστήσει το παιδί επιθυmicroούν υποκείmicroενο και όχι αντικείmicroενο επιθυmicroίας (της microητέρας) ∆εύτερον microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα η πρωταρχική επιθυmicroία απωθείται (έχουmicroε εδώ την πρωταρχική απώθηση ndashπου θα διασφαλίσει το πέρασmicroα από την άmicroεση βίωση στη συmicroβολοποίηση microέσα από τη γλώσσαndash και τη δηmicroιουργία ασυνειδήτου) Σε αυτό το σηmicroείο γίνεται κατά την άποψη microου η σύνδεση των δύο συmicroβολικών συστηmicroάτων Το παιδί microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα και ονοmicroάζοντας αυτόν εν αγνοία του ονοmicroάζει το πρωταρχικό του σηmicroαίνον την επιθυmicroία να είναι ο φαλλός Γιrsquo αυτό το Όνοmicroα του Πατέρα αποτελεί microεταφορά Εφόσον το υποκείmicroενο άλλο ονοmicroάζει και άλλο λέει κατά βάθος microε την πατρική microεταφορά εmicroφανίζεται η εγκαθίδρυση microιας ψυχικής διαίρεσης (Spaltung) του υποκειmicroένου ανάmicroεσα στο ασυνείδητο ndashτον ψυχισmicroό τουndash και τον συνειδητό του λόγο διαίρεση η οποία επέρχεται υπό το κράτος της γλώσσαςmiddot microε αυτή την έννοια κατά τον Dor (όπ 137) το ασυνείδητο θα δοmicroηθεί υποταγmicroένο στην τάξη του σηmicroαίνοντος δηλ σαν γλώσσα Άποψη που προκάλεσε τη ρήξη του Λακάν microε τη σύγχρονη ψυχαναλυτική σκέψη στον βαθmicroό που υπέταξε τη δηmicroιουργία του ασυνειδήτου στη γλώσσα αναγνωρίζοντάς τη ως βασική προϋπόθεσή του και θεώρησε το υποκείmicroενο ως υπάρχον microόνο ως οmicroιλούν (το οmicroιλ-όν) Ο Λακάν χρησιmicroοποιεί τη διάκριση του Benveniste (1966) ανάmicroεσα σε υποκείmicroενο της εκφώνησης και υποκείmicroενο του εκφωνήmicroατος για να καταδείξει ότι το υποκείmicroενο του ασυνειδήτου το υποκείmicroενο της επιθυmicroίας προσδιορίζεται σε επίπεδο εκφώνησης σε αυτό που λέγεται σε ένα κατά κάποιον τρόπο laquoκείmicroενο λόγουraquo ενώ στο εκφώνηmicroα στην πρόταση εκεί που γραmicromicroατικά θα βάλει τη στίξη το υποκείmicroενο χάνεται η αλήθεια του καθώς εmicroφανίζεται διαστρεβλωmicroένη ndashη ψυχαναλυτική εργασία συνίσταται microε αυτή την έννοια στην ανάδυση της επιθυmicroίας του υποκειmicroένου microέσα από τα εκφωνήmicroατά τουmiddot γιrsquo αυτό ο αναλυτής ακούει laquoαπό κάτωraquo από τα συγκεκριmicroένα εκφωνήmicroατα laquoπροσέχονταςraquo το συνολικό κείmicroενο του αναλυόmicroενου Αν το υποκείmicroενο αναδύεται microέσα από τη γλώσσα ndashκαι αυτό σηmicroαίνει ότι δεν είναι αιτία της γλώσσας του σηmicroαίνοντος αλλά επίπτωσή τηςndash ταυτοχρόνως όmicroως αλλοτριώνεται microέσα και από αυτήν εφόσον το ίδιο λόγω της διαδικασίας της συmicroβολοποίησης (laquoτο πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να αντιπροσωπευθείraquo) εmicroφανίζεται κατά την έκφραση του A Miller laquoσαν να υπέχει θέση ∆εν είναι εκεί αλλά και δεν είναι και απόνraquo Έτσι παρουσιάζεται το αντιφατικό φαινόmicroενο από τη microια η γλώσσα κάνει να αναδυθεί το υποκείmicroενο από την άλλη το εξαφανίζει microέσα από την αναπαράστασή του Ο Λακάν ονοmicroάζει αυτή την έκλειψη στιγmicroιαία εξαφάνιση του υποκειmicroένου το γεγονός δηλ ότι microέσω της γλώσσας το υποκείmicroενο νοείται ως αναπαράσταση ως προσωπείο που το αλλοτριώνει αποκρύπτοντάς το από τον εαυτό του (Dor 1994 146) O όρος σχίση [refente] αποδίδει αυτή ακριβώς την αλλοτρίωση microέσα και από τη γλώσσα Από τη microια λοιπόν το υποκείmicroενο βρίσκεται διαχωρισmicroένο από τον laquoλόγοraquo του ασυνειδήτου του τον λόγο της επιθυmicroίας του και από την άλλη λειτουργεί στον λόγο ως laquoυπέχον θέσηraquo ως οmicroοίωmicroα Μία ακόmicroη από τις δραmicroατικές αντιφατικότητες της ύπαρξης Μπορεί το υποκείmicroενο microε την πρόσβαση στη γλώσσα και τη συmicroβολική τάξη να απελευθερώθηκε από την αιχmicroαλωσία της φαντασιακής δυαδικής σχέσης microε τη microητέρα από την άλλη όmicroως βυθίζεται πάλι microέσω της γλώσσας σε microια άλλη φαντασιακή αιχmicroαλωσία του εαυτού του υιοθετώντας τα διάφορα εγώ του ndashαλλοτριωmicroένουndash λόγου του και αποκτώντας έτσι microια φαντασιακή εικόνα του εαυτού του ndashτο Εγώ [Moi] Στη φαντασιακή αυτή αναπαράσταση

26

εικόνα του εαυτού του υπεισέρχεται και ο Άλλος (η microητέρα καταρχήν) στον βαθmicroό που microέσα από τα microάτια του Άλλου γίνεται η αναγνώρισή microας (προεικονίζεται ήδη από το στάδιο του καθρέφτη όπου microέσα από τα microάτια του Άλλου υπάρχει η έγκριση για την ταύτιση του παιδιού microε αυτό που βλέπει) Αναλόγως όmicroως κινείται και η σχέση του Εγώ [Moi] microε τον άλλον διαποτισmicroένη από το φαντασιακό αφού microε τον ίδιο τρόπο που εκλαmicroβάνει τον εαυτό του εκλαmicroβάνει και τον άλλον Η επικοινωνία όmicroως έτσι καθίσταται laquoδιάλογος microεταξύ κουφώνraquo αφού ο καθείς επικοινωνεί microέσα από τα Εγώ [moi] του Ο Μεγάλος Άλλος ndashη επικοινωνία microε το ασυνείδητοndash καθίσταται αδύνατη στον βαθmicroό που διαχωρίζεται από τον laquoτοίχο της γλώσσαςraquomiddot ο Μεγάλος Άλλος βρίσκεται από την άλλη πλευρά του όπως ακριβώς το υποκείmicroενο λόγω της γλώσσας τίθεται εκτός της προσωπικής του αλήθειας Και είναι ο στόχος της ανάλυσης αυτό τον κενό ndashαλλοτριωmicroένοndash λόγο του υποκειmicroένου να τον καταστήσει πλήρη να τον φέρει σε επικοινωνία microε το ασυνείδητό του microε την επιθυmicroία του αποκαθιστώντας τη συmicroβολική τάξη στον φαντασιακό του λόγο

4

θεωρητικοποιήσεις για το ασυνείδητο [11] (Lacan 1966middot 1971middot βλ και Dor 1994) και έδωσε το έναυσmicroα για προβληmicroατισmicroούς σε σχέση microε τη γλώσσα στο αναλυτικό πλαίσιο (Green 1984) Γίνεται εmicroφανές ότι η συνάντηση των δύο πεδίων microπορεί να συνεισφέρει και προς τις δύο κατευθύνσεις Και δεν θα microπορούσε να είναι και αλλιώς ο άνθρωπος διεπιδρά microε την πραγmicroατικότητα ως ολότητα σωmicroατική ψυχική και νοητική Ο επιστηmicroονικός τεmicroαχισmicroός είναι θεmicroιτός εφόσον δεν ξεχνάmicroε αυτή τη συστατική ιδιότητα του ανθρώπινου όντος Και microέσα από αυτή την ολότητα microπορούmicroε να προσεγγίσουmicroε τις εκδηλώσεις του όπως η γλώσσα Βιβλιογραφία AΛΤΟΥΣΕΡ Λ 1983 Φρόυντ και Λακάν Στο Θέσεις 17-35 Αθήνα Θεmicroέλιο ΑRRIVEacute M 1992 Linguistics and Psychoanalysis Freud Saussure Hjelmslev Lacan and

Others Μτφρ J Leader Amsterdam ampΦιλαδέλφεια John Benjamins ΒΕΝVΕΝΙSΤΕ Eacute 1966 Problegravemes de linguistique geacuteneacuterale 1ος τόmicro Παρίσι Gallimard BRONKART J P 1977 Theacuteories du langage Une introduction critique Λιέγη Mardaga DIATKINE G 1997 Jacques Lacan Παρίσι PUF DOR J 1994 Εισαγωγή στην ανάγνωση του Λακάν 1ος τοmicro Το ασυνείδητο δοmicroηmicroένο σαν

γλώσσα Μτφρ Ι Μποτουροπούλου Αθήνα Πλέθρον FΑΙΝ M 1984 Introduction Στο Langages (IIes Rencontres psychanalytiques drsquoAix en

Provence 1983) 9-17 Παρίσι Les Belles Lettres FREUD S [1911] 1984 Formulations on the principles of mental functioning Στο On

Metapsychology The theοry of Psychoanalysis 35-44 The Pelican Freud Library 11 Middlesex amp Νέα Υόρκη Penguin Books

ΦΡΟΥΝΤ Σ [1900] 1995 Η ερmicroηνεία των ονείρων Μτφρ Λ Αναγνώστου 2η έκδ Αθήνα Επίκουρος

ΦΡΟΥΝΤ Σ [1915] 1980 ∆οκίmicroια Μεταψυχολογίας Μτφρ Θ Παραδέλλης Αθήνα Καστανιώτης

mdashmdashmdash [1915] 1980 ∆οκίmicroια Μεταψυχολογίας Μτφρ Θ Παραδέλλης Αθήνα Καστανιώτης) GREEN A 1984 Le langage dans la Psychanalyse Στο Langages (IIes Rencontres

psychanalytiques drsquoAix en Provence 1983) 22-250 Παρίσι Les Belles Lettres GREEN A 1997 Le langage au sein de la theacuteorie geacuteneacuterale de la repreacutesentation Στο

Pulsions repreacutesentations langage επιmicro M Piňol-Douriez 23-66 Λoζάνη amp Παρίσι Delachaux et Niestleacute

ΚΑΤΗ ∆ Μ ΚΟΝ∆ΥΛΗ amp Κ ΝΙΚΗΦΟΡΙ∆ΟΥ επιmicro 1999 Γλώσσα και νόηση Αθήνα Αλεξάνδρεια LACAN J 1966-1971 Eacutecrits 2 τόmicro Παρίσι Seuil LAPLANCHE J amp J-B PONTALIS 1986 Λεξιλόγιο της ψυχανάλυσης Μτφρ Β Καψαmicroπέλης Λ

Χαλκούση Α Σκουλήκα Π Αλούπης 2η έκδ Αθήνα Κέδρος LOEWALD H 1978 Primary process secondary process and language Στο Psychoanalysis

and Language επιmicro J Smith 235-271 New Haven amp Λονδίνο Yale University Press

ΜILNER J C 1978 Lrsquoamour de la langue Παρίσι Seuil RYCROFT C 1995 A Critical Dictionary of Psychoanalysis 2η έκδ Λονδίνο Penguin Books SMITH J επιmicro 1978 Psychoanalysis and Language New Haven amp Λονδίνο Yale University

Press

5

ΘΕΟ∆ΩΡΟΠΟΥΛΟΥ Μ 1999 Γλώσσα και συναίσθηmicroα τα αντικείmicroενα του φόβου Στο ΚΑΤΗ ΚΟΝ∆ΥΛΗ amp ΝΙΚΗΦΟΡΙ∆ΟΥ 1999 207-223 Αθήνα Αλεξάνδρεια

mdashmdashmdash Υπό έκδοση Η προσβολή στο laquoόλοraquo Προσέγγιση στην έννοια του laquoψυχικού πάθουςraquo Στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 21ης Ετήσιας Συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (13-15 Μαΐου 2000)

ΧΡΙΣΤΙ∆ΗΣ Α-Φ 2001α Η φύση της γλώσσας Στο Ιστορία της ελληνικής γλώσσας Από τις αρχές έως την Ύστερη Αρχαιότητα επιmicro Α-Φ Χριστίδης Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας amp Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] Υπό έκδοση

mdashmdashmdash2001β Όψεις της γλώσσας Αθήνα Νήσος Υπό έκδοση [1] Κείmicroενο 1 Freud S [1937] Kατασκευές στην Ψυχανάλυση Μτφρ Λ Αναγνώστου Εκ των υστέρων 1 5-15 σελ 5-6 copy Πρόθεση της αναλυτικής εργασίας είναι ως γνωστόν να φέρει τον ασθενή στο σηmicroείο να άρει τις απωθήσεις ndashυπό την ευρύτατη έννοιαndash της πρώτης περιόδου ανάπτυξής του για να τις αντικαταστήσει microε αντιδράσεις που θα ανταποκρίνονται σε microια κατάσταση ψυχικής ωριmicroότητας Για την επίτευξη αυτού του στόχου πρέπει να θυmicroηθεί ορισmicroένα βιώmicroατα και τα συναισθήmicroατα που αυτά του προκάλεσαν πράγmicroατα που τώρα είναι ξεχασmicroένα Γνωρίζουmicroε ότι τα σηmicroερινά του συmicroπτώmicroατα και οι αναστολές του είναι επακόλουθα τέτοιων απωθήσεων δηλαδή υποκατάστατα εκείνων που έχει ξεχάσει Tι υλικά θέτει στη διάθεσή microας ώστε microε την εκmicroετάλλευσή τους να microπορέσουmicroε να τον οδηγήσουmicroε στην επανάκτηση των χαmicroένων αναmicroνήσεών του Πολλά και διάφορα αποσπάσmicroατα αυτών των αναmicroνήσεων στα όνειρά του που καθεαυτά έχουν απαράmicroιλλη αξία αλλά κατά κανόνα είναι σοβαρά παραmicroορφωmicroένα από όλους τους παράγοντες που συmicromicroετέχουν στη διαmicroόρφωση του ονείρου ιδέες που παράγει καθώς αφήνεται laquoστους ελεύθερους συνειρmicroούςraquo microέσα στις οποίες microπορούmicroε να βρούmicroε νύξεις για απωθηmicroένα βιώmicroατα και παράγωγα των καταπιεσmicroένων συναισθηmicroατικών παρορmicroήσεων καθώς και των αντιδράσεων σε αυτές τέλος νύξεις αναπαραγωγών των συναισθηmicroάτων που ανήκουν στο απωθηmicroένο υλικό εκδηλωνόmicroενες σε περισσότερο ή λιγότερο σηmicroαντικές πράξεις του ασθενούς microέσα και έξω από τις αναλυτικές συνεδρίες Έχουmicroε αποκτήσει την εmicroπειρία ότι η σχέση microεταβίβασης που δηmicroιουργείται προς τον αναλυτή είναι ιδιαίτερα ευνοϊκή για την επάνοδο τέτοιων συναισθηmicroατικών σχέσεων Aπό αυτή την πρώτη ύλη ndashόπως θα λέγαmicroεndash πρέπει να παραγάγουmicroε αυτό που επιθυmicroούmicroε Tο επιθυmicroούmicroενο είναι microια αξιόπιστη και από κάθε ουσιαστική πλευρά πλήρης εικόνα των ξεχασmicroένων χρόνων της ζωής του ασθενούς Eδώ όmicroως πρέπει να θυmicroηθούmicroε ότι η αναλυτική εργασία αποτελείται από δύο εντελώς διαφορετικά microέρη ότι εκτελείται σε δύο χωριστές σκηνές και γίνεται από δύο ανθρώπους καθένας από τους οποίους έχει άλλη αποστολή Mπορεί κανείς να αναρωτηθεί στιγmicroιαία γιατί δεν έχει ήδη επισηmicroανθεί αυτό το βασικό γεγονός αλλά αmicroέσως σκέφτεται ότι τίποτε δεν του αποσιωπήθηκε ότι πρόκειται για κάτι γενικά γνωστό για ένα τρόπον τινά αυτονόητο γεγονός που microόνον εδώ και για έναν

6

ειδικό σκοπό υπογραmicromicroίζεται και αξιολογείται ξεχωριστά Ξέρουmicroε όλοι ότι ο αναλυόmicroενος πρέπει να οδηγηθεί ώστε να ξαναθυmicroηθεί κάτι που έζησε και απώθησε και οι δυναmicroικές συνθήκες αυτής της διαδικασίας είναι τόσο ενδιαφέρουσες ώστε το άλλο microέρος της εργασίας η δουλειά του αναλυτή έρχεται σε δεύτερη γραmicromicroή O αναλυτής δεν έζησε ούτε απώθησε τίποτε από τα ζητούmicroενα δεν microπορεί να είναι δουλειά του να θυmicroηθεί κάτι Ποια είναι λοιπόν η αποστολή του Πρέπει να microαντέψει το ξεχασmicroένο υλικό από τα σηmicroάδια που άφησε πίσω του ή πιο σωστά να το κατασκευάσει Πώς πότε και microε ποιες επεξηγήσεις θα ανακοινώσει τις κατασκευές του στον αναλυόmicroενο αυτό είναι που θα συνδέσει microεταξύ τους τα δύο κοmicromicroάτια της αναλυτικής εργασίας το δικό του microερίδιο microε εκείνο του αναλυοmicroένου [] [2] Ο ελεύθερος συνειρmicroός αποτελεί θεmicroελιώδη κανόνα microε τον οποίο λειτουργεί η ψυχαναλυτική συνεδρία και συστατικό στοιχείο της ψυχαναλυτικής τεχνικής Συνίσταται στην έκφραση όλων ανεξαιρέτως των σκέψεων που περνούν από το microυαλό του αναλυόmicroενου είτε αυτές αφορmicroώνται από κάποιο συγκεκριmicroένο στοιχείο (πχ microια λέξη microια εικόνα κάποιο στοιχείο του ονείρου) είτε αναδύονται αυθόρmicroητα (βλ Laplanche amp Pontalis 1986 179-181 το σχετικό λήmicromicroα) Στόχος της τεχνικής αυτής είναι να εξαλείψει την εκούσια επιλογή σκέψεων και αίροντας τις αντιστάσεις να γίνει δυνατή η πρόσβαση στο ασυνείδητο [3] H γλωσσική παραδροmicroή ή γλωσσικό ολίσθηmicroα ή lapsus είναι αυτό που στην κοινή γλώσσα λέmicroε laquoσαρδάmicroraquo Η microελέτη αυτών των laquoλαθώνraquo από τον Φρόυντ έδειξε ότι αυτό που αναδύεται microε το microπέρδεmicroα της γλώσσας είναι η ασυνείδητη σκέψη η ασυνείδητη επιθυmicroία την οποία προσπαθούmicroε να καταστείλουmicroε για διάφορους λόγους (είτε γιατί δεν πρέπει να ακουστεί από τους άλλους είτε γιατί εmicroείς δεν θέλουmicroε να τη συνειδητοποιήσουmicroε) ενώ αυτή microας ξεγλιστράει όταν η προσοχή microας χαλαρώνει [4] Σε αντίθεση microε το lapsus το ευφυολόγηmicroα [mot drsquoesprit] είναι συνειδητό και laquoόταν δεν είναι αυτοσκοπός δηλαδή αθώο δεν microπορεί παρά να τεθεί στην υπηρεσία δύο τάσεων είτε είναι εχθρικό ndashκαι χρησιmicroεύει ως επιθετικότητα σάτιρα ή άmicroυναndash είτε είναι βωmicroολοχίαraquo (Freud [1905] 1953 Le mot drsquoesprit et ses rapports avec lrsquoinconscient Παρίσι Gallimard) Η απωθηmicroένη ευχαρίστηση που απελευθερώνεται παραπέmicroπει στην ευχαρίστηση του παιδιού που παίζει microε τις λέξεις παραmicroερίζοντας τις κατηγοριοποιήσεις της πραγmicroατικότητας [5] Οι πρωτογενείς και οι δευτερογενείς διαδικασίες αποτελούν τους δύο τύπους ψυχο-νοητικής λειτουργίας όπως περιγράφηκαν από τον Φρόυντ Οι πρωτογενείς διαδικασίες χαρακτηρίζουν το ασυνείδητο ενώ οι δευτερογενείς το προσυνειδητό-συνειδητό Βασικό χαρακτηριστικό των πρωτογενών διαδικασιών ανάmicroεσα στα άλλα είναι α) ότι χρησιmicroοποιούν τη συmicroπύκνωση διά της οποίας οι εικόνες ndashmicroε την ψυχαναλυτική ορολογία οι παραστάσειςndash τείνουν να συγχωνευθούν σε microία και τη microετάθεση microέσω της οποίας οι εικόνες-παραστάσεις αντικαθίστανται και συmicroβολίζονται από άλλες και β) ότι είναι προσανατολισmicroένες προς την ευχαρίστηση Τα χαρακτηριστικά αυτά είναι ιδιαίτερα εmicroφανή στα όνειρα από τη microελέτη των οποίων ο Φρόυντ οδηγήθηκε και σε αυτή τη διάκριση Οι δευτερογενείς διαδικασίες τις οποίες εξετάζει παραδοσιακά η ψυχολογία όπως η σκέψη κατά την εγρήγορση η προσοχή

7

η κρίση κλπ συνιστούν τροποποίηση των πρωτογενών διαδικασιών και είναι προσανατολισmicroένες προς την πραγmicroατικότητα Ο Φρόυντ πίστευε ότι οι πρωτογενείς διαδικασίες είναι φυλογενετικά και οντογενετικά πρωιmicroότερες από τις δευτερογενείς (βλ Laplanche amp Pontalis 1986 121-123 και Rycroft 1995 137 τα σχετικά λήmicromicroατα) [6] Κείmicroενο 2 Χριστίδης A-Φ 1997 Η microαγική χρήση της γλώσσας Στο Γλώσσα και microαγεία Κείmicroενα από την αρχαιότητα επιmicro Α-Φ Χριστίδης amp D Jordan 52-64 Αθήνα Ιστός copy Ιστός [] Pυθmicroός συλλαβή επιφώνηmicroα αρχέγονο laquoόνοmicroαraquo διάχυτες σηmicroασίες laquoάσηmicroες φωνέςraquo αρχαϊσmicroός (γλωσσικός και πολιτιστικός) αυτή είναι η οριακή laquoπαλινδρόmicroησηraquo του microαγικού λόγου H συγκίνηση που βρίσκεται εγκλωβισmicroένη στα όρια της προτασιακής γλώσσας microε τις διακεκριmicroένες κατηγορίες και σηmicroασίες της διεκδικεί την ελευθερία της O γλωσσικός ήχος ndashσαν ρυθmicroός συλλαβή επιφώνηmicroα microορφή χωρίς οριοθετηmicroένο λεξικό νόηmicroαndash επιχειρεί να laquoξαναγίνειraquo βιωmicroατικός laquoδείκτηςraquo H σήmicroανση ndashδιάχυτη εξεγερmicroένη ενάντια στα δεσmicroά της αναλυτικής κατηγοριακής γλώσσαςndash αγωνιά να προσεγγίσει την αρχέγονη ολικότητα της βιωmicroατικής δείξης Kαι η προσέγγιση αυτή ndashόπως αποκαλύπτεται στην laquoπρωτο-γλώσσαraquo του microαγικού ιδιώmicroατοςndash είναι κατά βάση microεταφορικά συγκροτηmicroένη το ακατανόητο σαν microεταφορά για το άρρητο ο (γλωσσικός και πολιτιστικός) αρχαϊσmicroός η γλώσσα των θεών και τα laquoαληθινά ονόmicroαταraquo σαν microεταφορές για την αρχέγονη δεικτική σήmicroανση Aυτό δεν είναι βέβαια ούτε παράξενο ούτε παράδοξο H επιστροφή στον χαmicroένο παράδεισο της αρχέγονης laquoπυκνότηταςraquo της προ-γλωσσικής βιωmicroατικής σήmicroανσης της εmicroπειρίας ndashστο laquoπρωτογενές σύστηmicroα σήmicroανσηςraquo όπως θα έλεγε ο Pavlovndash δεν microπορεί ποτέ να είναι άmicroεση και πλήρης γιατί laquoφράζεταιraquo από τον laquoτοίχοraquo του laquoδευτερογενούς συστήmicroατος σήmicroανσηςraquo ndashτης αναλυτικής προτασιακής γλώσσας H laquoδηmicroιουργική microεταφορά της microαγείαςraquo σηmicroειώνει ο Malinowski laquoσυνίσταται στην πεποίθηση ότι η επαναληπτική διατύπωση ορισmicroένων λέξεων microπορεί να παραγάγει την πραγmicroατικότητα που περιγράφουν οι λέξεις αυτέςraquo Tο ακατανόητο microέρος του microαγικού κειmicroένου (και ο Malinowski δεν microιλάει εδώ γι αυτή την όψη του microαγικού λόγου) microε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του όπως τα είδαmicroε στη συζήτηση που προηγήθηκε είναι ndashτο ίδιοndash η γλωσσική microεταφορά microέσω της οποίας επιχειρείται η προσέγγιση στη δραστική δεικτική σήmicroανση της εmicroπειρίας πάνω στην οποία στηρίζεται η laquoδηmicroιουργική microεταφορά της microαγείαςraquo Aν ο ακατανόητος microαγικός λόγος είναι η οριακή εκδοχή της laquoνοσταλγίαςraquo για την πρωτογενή βιωmicroατική σήmicroανση ο χώρος της ποίησης εκπροσωπεί microια laquoηπιότερηraquo κίνηση προς την ίδια κατεύθυνση Aλλά τι είναι ο ποιητικός λόγος ndashη laquoποιητική λειτουργίαraquo Eίναι η γλωσσική χρήση που επιχειρεί να laquoυπονοmicroεύσειraquo τη συmicroβατική (laquoαυθαίρετηraquo) σχέση ήχου και νοήmicroατος Mε τα λόγια του Pope όπως τα παραθέτει ο Jakobson στην ποίηση laquoο ήχος πρέπει να microοιάζει σαν ηχώ του νοήmicroατοςraquo Tο αγωνιώδες αυτό εγχείρηmicroα είναι βέβαια η κίνηση προς τη δεικτική σήmicroανση της εmicroπειρίας O ήχος αγωνίζεται να ξαναγίνει κοmicromicroάτι της εmicroπειρίας ndashδείκτης της και όχι συmicroβατική σήmicroανσή της H ποίηση λέει ο Valeacutery laquoείναι η προσπάθεια να αποδοθούν microε έναρθρο λόγο εκείνα τα πράγmicroατα ή εκείνο το πράγmicroα που προσπαθούν να εκφράσουν θολά και σκοτεινά τα δάκρυα οι κραυγές οι αναστεναγmicroοίraquo H

8

laquoυπερποιητικότηταraquo του ακατανόητου microαγικού λόγου έγκειται στην εξώθηση της προσπάθειας αυτής microέχρι τα όρια της γλώσσας έτσι προκύπτει η microαγική πρωτο-γλώσσαraquo [] [7] Κείmicroενο 3 Χριστίδης A-Φ 2001α O προφητικός λόγος Στο Ιστορία της ελληνικής γλώσσας Από τις αρχές έως την Ύστερη Αρχαιότητα επιmicro Α-Φ Χριστίδης Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας amp Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] Υπό έκδοση copy Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας amp Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] [hellip] Προφητικός λόγος microαγικός λόγος ποιητικός λόγος Aυτά τα είδη λόγου ndashή και laquoλόγουraquo σε κάποιες από τις όψεις τουςndash αποτελούν microια ευρεία ενότητα microε ιδιαίτερα ασαφή εσωτερικά όρια Oι ίδιοι οι αρχαίοι όπως είναι γνωστό είχαν επίγνωση αυτής της ενότητας H συγγένεια προφητείας και ποίησης λχ συζητήθηκε microε λεπτοmicroέρεια από τον Πλάτωνα ndashκαι όχι microόνον Σrsquo όλες αυτές τις γλωσσικές χρήσεις δοκιmicroάζονται τα όρια της γλώσσας H γλώσσα -ndashη δοmicroηmicroένη αναλυτική προτασιακή γλώσσαndash microοιάζει να laquoπαλινδροmicroείraquo ndashσε διάφορους βαθmicroούςndash προς την αρχέγονη άγλωσση συγκινησιακή αφετηρία της H laquoπαλινδρόmicroησηraquo αυτή εκφράζεται microε την υπονόmicroευση της οριοθετηmicroένης σηmicroασίας microε την έmicroφαση στη γλωσσική microορφή και στον ρυθmicroό microε την ανάδειξη του βιωmicroατικού συγκινησιακού ιστού των νοηmicroάτων microέσω της microεταφοράς O microαγικός λόγος (αλλά και ο παραληρηmicroατικός εκστατικός λόγος) αντιπροσωπεύει την πιο οριακή microορφή αυτής της παλινδρόmicroησης Στα microαγικά κείmicroενα συνυπάρχει όπως είναι γνωστό ο δοmicroηmicroένος κατανοητός λόγος microε τον ndashσυγκριτικάndash αδόmicroητο ακατανόητο λόγο Σrsquo αυτό το δεύτερο συστατικό που εκφράζει την laquoπαλινδρόmicroησηraquo που microας ενδιαφέρει οι αρχαίοι αναφέρονταν microε τους όρους ασύνετος λαλιά φωναί άσηmicroοι αλάλητοι στεναγmicroοί παmicromicroιγής βοή Pυθmicroικά υπνωτικά επαναλαmicroβανόmicroενες συλλαβές (πχ αλαλαλά) γλωσσικά microορφώmicroατα χωρίς σαφές σηmicroασιακό περιεχόmicroενο ή γραmicromicroατοσυντακτική ένταξη (άσκι κατάσκι χθώmicro) κυριαρχία του ονόmicroατος Aυτή είναι η οριακή παλινδρόmicroηση του microαγικού λόγου η κυριαρχία της ρυθmicroικής συλλαβής και της διάχυτης απροσδιόριστης σηmicroασίας O προτασιακός λόγος αναζητεί ndashlaquoνοσταλγείraquondash τον πρωτογενή συγκινησιακό επιφωνηmicroατικό λόγο Tο επιφώνηmicroα ndashmicroε το διάχυτο laquoάσηmicroοraquo περιεχόmicroενό τουndash microοιάζει να είναι ο στενότερος συγγενής του microαγικού λόγου Tα ίδια βασικά χαρακτηριστικά έχει και ο εκστατικός παραληρηmicroατικός λόγος όπως τον συναντάmicroε στην εκστατική θρησκευτική εmicroπειρία ή και σε ψυχοπαθολογικές διαταραχές H παλινδρόmicroηση της ποίησης κινείται στην ίδια κατεύθυνση αλλά χωρίς κατά κανόνα να φτάνει στη ρήξη microε τον προτασιακό λόγο που χαρακτηρίζει το microαγικό (ή το εκστατικό) εκφώνηmicroα Tί συmicroβαίνει στον προφητικό λόγο της laquoενθουσιαστικήςraquo microαντείας Aυτό που microοιάζει βέβαιο είναι ότι εmicroφανίζεται ndashόπως και στην περίπτωση του microαγικού λόγουndash microια διπλή διάρθρωση O άmicroεσος εκστατικός ακατανόητος σε κάποιο ποσοστό λόγος ndashή και laquoλόγοςraquondash του microάντη ή της microάντισσας και η ιερατική επεξεργασία αυτού του λόγου ώστε να είναι κοινοποιήσιmicroος H εκστατική βάση του προφητικού λόγου πιστοποιείται από ποικίλες microαρτυρίες

9

[] O προφητικός λόγος στη διπλή διάρθρωσή του ndashεκστατικό γλωσσικό υπόβαθρο δοmicroηmicroένη προτασιακή υπερδοmicroήndash αποτελεί λοιπόν microία από τις περιοχές γλωσσικής συmicroπεριφοράς όπου αποκαλύπτεται η ένταση που διαταράσσει τη φαινοmicroενική laquoγαλήνηraquo της προτασιακής γλώσσας H ένταση αυτή είναι της ίδιας τάξης microrsquo αυτήν που εκδηλώνεται στη διπλή διάρθρωση του microαγικού λόγου ή και στη διπλή διάρθρωση που εικονογραφείται από την αντίστιξη ποίησης και πρόζας Σrsquo όλες αυτές τις περιπτώσεις επιχειρείται η προσέγγιση στο θολό σηmicroαδιακά απροσδιόριστο διάχυτο συγκινησιακό υπόστρωmicroα της οροθετηmicroένης προτασιακής γλώσσας Aυτή είναι η ndashλιγότερο ή περισσότεροndash οριακή laquoπαλινδρόmicroησηraquo όλων αυτών των γλωσσικών συmicroπεριφορών [] Aς δούmicroε τώρα από πιο κοντά τα δεδοmicroένα προφητικού λόγου που διαθέτουmicroε από την ελληνική αρχαιότητα H ηρακλείτεια ρήση που συζητήθηκε θεωρείται ndashκαι σωστάndash ότι αναφέρεται στον κρυπτικό αινιγmicroατικό πολύσηmicroο χαρακτήρα των χρησmicroών που microας παραδίδονται από την αρχαιότητα H άποψη την οποία θα υποστηρίξω είναι ότι αυτή η ιδιαιτερότητα δεν είναι παρά η αντανάκλαση (και θα δούmicroε τί σηmicroαίνει αυτό αmicroέσως παρακάτω) της βαθύτερης laquoδεικτικότηταςraquo microε την έννοια που έδωσα στον όρο αυτό πιο πάνω ndashπου χαρακτηρίζει τον laquoενθουσιαστικόraquo προφητικό λόγο συνολικά αλλά και γενικότερα γλωσσικές συmicroπεριφορές που κυριαρχούνται από την κίνηση προς τη συγκινησιακή δεικτική σήmicroανση της εmicroπειρίας H πρωτογενής (ή πρωτογενέστερη) συγκινησιακή laquoδεικτικότηταraquo που εmicroφανίζεται στο εκστατικό εκφώνηmicroα του microάντη ή της microάντισσας microετασχηmicroατίζεται ndashστο επίπεδο του δοmicroηmicroένου προτασιακού χρησmicroούndash στη δευτερογενή δεικτικότητα της κρυπτικότητας της αmicroφισηmicroίας ή της πολυσηmicroίας της οmicroωνυmicroίας Tο πλεονέκτηmicroα microιας τέτοιας προσέγγισης είναι ότι αναγνωρίζει την ενότητα ndashστη βάση της δεικτικότηταςndash του προφητικού λόγου microε άλλες ανάλογες γλωσσικές συmicroπεριφορές ndashτον microαγικό λόγο τον ποιητικό λόγο την πρώιmicroη παιδική γλώσσα αλλά και microε όψεις της ίδιας της laquoκαθηmicroερινήςraquo γλώσσαςndash και εννοώ τα δεικτικά συστατικά της Σrsquo όλες αυτές τις περιπτώσεις κυριαρχεί ή αναδεικνύεται ο συγκινησιακός δεικτικός ιστός της γλωσσικής σήmicroανσης microε αποτέλεσmicroα τη σηmicroασιακή laquoδιάχυσηraquo H δεικτικότητα και η συνακόλουθη laquoδιάχυσηraquo είναι ο βαθύτερος ερmicroηνευτικός microίτος microε τον οποίο θα πρέπει να συνδεθούν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ενθουσιαστικού προφητικού λόγου [] Θα ήθελα να κλείσω την οmicroιλία αυτή ξαναγυρίζοντας στο ζήτηmicroα της σχέσης προφητικού και ποιητικού λόγου ndashένα ζήτηmicroα που ήδη τέθηκε από την αρχαιότητα [hellip] H κλασική microελέτη ndashαπό πλευράς γλωσσολογίας ndash πάνω στο ζήτηmicroα του ποιητικού λόγου ανήκει όπως είναι γνωστό στον Jakobson (Linguistics and Poetics) Tί είναι ο ποιητικός λόγος ndashη ποιητική λειτουργίαndash για τον Jakobson Eίναι η γλωσσική χρήση που επιχειρεί να laquoυπονοmicroεύσειraquo τη συmicroβατική σχέση ήχου και νοήmicroατος (την περίφηmicroη laquoαυθαιρεσίαraquo του γλωσσικού σηmicroείου) Mε τα λόγια του Pope όπως τα παραθέτει ο Jakobson στην ποίηση laquothe sound must seem an echo of the senseraquo (ο ήχος πρέπει να microοιάζει σαν ηχώ του νοήmicroατος) Tο αγωνιώδες αυτό εγχείρηmicroα αντιπροσωπεύει την παλινδρόmicroηση για την οποία επανειληmicromicroένα microιλήσαmicroε ndashτην κίνηση προς την αρχέγονη βιωmicroατική δεικτική σήmicroανση της εmicroπειρίας O ήχος αγωνίζεται να ξαναγίνει κοmicroάτι της εmicroπειρίας ndashδείκτης της και όχι

10

συmicroβατική σήmicroανσή της H ποίηση λέει ο Bαλερί laquoείναι η προσπάθεια να αποδοθούν microε έναρθρη γλώσσα εκείνα τα πράγmicroατα ή εκείνο το πράγmicroα που προσπαθούν να εκφράσουν θολά και σκοτεινά τα δάκρυα οι κραυγές τα χάδια οι αναστεναγmicroοίraquo O ρυθmicroός το microέτρο ο φωνητικός συmicroβολισmicroός οι παρηχήσεις και οι παρονοmicroασίες η microεταφορά και η συνακόλουθη πολυσηmicroαντότητα και διάχυση όλες αυτές οι όψεις του ποιητικού λόγου προσπαθούν να προσεγγίσουν αυτή τη χαmicroένη αρχέγονη θολή σηmicroασιακά συγκινησιακή αφετηρία του λόγου όπου ο ήχος σηmicroαίνει άmicroεσα βιωmicroατικά laquoδείχνειraquo laquoTα τεχνάσmicroατα της αmicroφισηmicroίαςraquo λέει ο Empson laquoβρίσκονται στις ρίζες της ποίησηςraquoΓια την ακρίβεια στις ρίζες της ποίησης ndashαλλά και της γλώσσας γενικότεραndash βρίσκεται ο θολός προγλωσσικός σχεδόν σηmicroασιακά διάχυτος ήχος της συγκίνησης H αmicroφισηmicroία και η πολυσηmicroαντότητα ndashόπως παράγονται από το παιχνίδι του φωνητικού συmicroβολισmicroού της παρονοmicroασίας και της παρήχησης της έλξης ανάmicroεσα σε λέξεις σηmicroασιακά διαφορετικές αλλά ηχητικά παρόmicroοιες ή και όmicroοιες microε συνέπεια τον κλονισmicroό των σηmicroασιακών οροθετήσεωνndashδεν είναι όπως το έχουmicroε ήδη επισηmicroάνει παρά η γλωσσική προσέγγιση σrsquo αυτό τον πρωτεϊκό οριακό ως προς τη γλώσσα δεικτικό ήχο της συγκίνησης Ποιητικός λόγος προφητικός λόγος microαγικός λόγος Πρόκειται για εmicroπαθείς microορφές λόγου ndashασαφώς διακεκριmicroένες microεταξύ τουςndash που καθορίζονται από την αναζήτηση αυτού του χαmicroένου παράδεισου της άmicroεσης βιωmicroατικής σήmicroανσης της εmicroπειρίας microέσα από την υπονόmicroευση σε διάφορους βαθmicroούς της συmicroβατικής σχέσης του ήχου και νοήmicroατος και των οροθετήσεων που συνεπάγεται [8] α Κείmicroενο 4 Χριστίδης Α-Φ 2001α Η φύση της γλώσσας Στο Ιστορία της ελληνικής γλώσσας Από τις αρχές έως την Ύστερη Αρχαιότητα επιmicro Α-Φ Χριστίδης Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας amp Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] Υπό έκδοση copy Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας amp Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] [] Στην ανάλυση της γλωσσικής σήmicroανσης από τον Peirce αναγνωρίζεται (και αυτό δεν είναι τυπικό για τον δυτικό στοχασmicroό πάνω στη γλώσσαmiddot []) η συστατική διαπλοκή ndashκαι έντασηndash ανάmicroεσα στην εικονική δεικτική και στη συmicroβολική δηλαδή γενικευτική αφαιρετική διάσταση της γλώσσας ανάmicroεσα στη laquoθέρmicroηraquo και στο laquoφωςraquo για να θυmicroηθούmicroε αυτές τις παλιές microεταφορές για τη φύση της γλώσσας Ωστόσο το σύmicroβολο ndashη γενίκευση και η αφαίρεσηndash δεν είναι το laquoψυχρόraquo αποτύπωmicroα της σχέσης του ανθρώπου microε τον κόσmicroο αλλά η laquoθερmicroήraquo ανάκλαση της επίmicroοχθης βιωmicroατικής ιστορικής σχέσης microαζί του Kαι αυτή η θέρmicroη διατηρείται στα laquoσκοτεινάraquo δεικτικά συστατικά του γλωσσικού σηmicroείου Συστατικά που υπενθυmicroίζουν ότι το microυστικό της σήmicroανσης ndashτης κάθε σήmicroανσηςndash είναι η κίνηση προς και η συγκίνηση Όπως θα έλεγε ο Kierkegaard laquoη επιθυmicroία υπάρχει microόνο όταν υπάρχει το αντικείmicroενο Tο αντικείmicroενο [της νόησης] υπάρχει microόνο όταν υπάρχει η επιθυmicroία Eπιθυmicroία και αντικείmicroενο είναι ένα ζευγάρι διδύmicroων Kανένα δεν microπορεί να υπάρξει χωρίς το άλλοraquo Kαι στην κίνηση προς βρίσκεται ακριβώς η λειτουργία της δείξης Στη δείξη ndashκαι χαρακτηριστικός αρχαϊκός εκπρόσωπός της είναι η φωνήndash βρίσκεται η microήτρα της αφαιρετικής και γενικευτικής

11

συmicroβολικής σήmicroανσης ndashτης ανθρώπινης γλώσσας Kαι ο οmicroφάλιος λώρος που τις συνδέει δεν αποκόπτεται ποτέ Για τον Kικέρωνα (De Oratore) αυτή η απώτερη laquomicroήτραraquo ndashη άmicroορφη δεικτική φωνήndash αντηχεί ως cantus obscurior ως laquoσκοτεινό τραγούδιraquo σε κάθε γλωσσική εκφορά Για τον ιερό Aυγουστίνο (De Trinitate 91015) ο λόγος είναι cum amore notitia laquomicroετά αγάπης σηmicroείωσηraquo Aν θέλει κανείς να παρατηρήσει σχεδόν laquoδιά γυmicroνού οφθαλmicroούraquo τη δράση και τη δραστικότητα αυτού του amoris ndashαντίλαλου του αρχαϊκού cantus obscurior της φωνήςndash που διαπερνά την αφαιρετική και γενικευτική notitia δεν έχει παρά να στραφεί σε microια περιοχή της γλώσσας αγνοηmicroένη από τα κυρίαρχα laquoπαραδείγmicroαταraquo της γλωσσολογικής σκέψης αρχαιότερης και νεότερης Kαι εννοώ τη microεταφορά H microεταφορά είναι το κατεξοχήν τεκmicroήριο του amoris της θέρmicroης ndashτης δεικτικής θέρmicroηςndash που διαπερνά τις φαινοmicroενικά laquoψυχρέςraquo γενικεύσεις και αφαιρέσεις που συγκροτούν το σύmicroβολο ndashτην ανθρώπινη γλώσσα Πώς συνδέεται λχ η microεταφορική έκφραση φωτεινό microυαλό microε την laquoκυριολεκτικήraquo έκφραση φωτεινή επιγραφή Aυτό που αναδεικνύεται στη microεταφορική έκφραση ndashκαι την παράγειndash είναι ο amor η δεικτική αισθηmicroατική θέρmicroη microέσα στην οποία είναι εmicroβαπτισmicroένη η έννοια laquoφωςraquo ndashη γενικευτική και αφαιρετική ανάκλαση της βίωσης του φωτός Kαι η δεικτική αυτή θέρmicroη είναι η laquoανάmicroνησηraquo ndashmicroέσα στη συmicroβολική γλώσσα που microας laquoαποmicroακρύνει από την πραγmicroατικότηταraquondash της πρωτογενούς θέρmicroης microε την οποία συνδέεται η εmicroπειρία η βίωση του φωτός το ευχάριστο συναίσθηmicroα που γεννά η εmicroπειρία του φωτός σε αντίστιξη microε το δυσάρεστο συναίσθηmicroα ndashφόβοςndash που γεννά η βίωση του σκοταδιού Eξού και οι microεταφορές όπως σκοτεινές microαύρες σκέψεις Mέσα στη laquoθέρmicroηraquo που διαποτίζει την έννοια του φωτός ή του σκότους διατηρείται η laquomicroνήmicroηraquo της πρωτογενούς δεικτικής σχέσης microε τον κόσmicroο Όπως σηmicroειώνουν οι νευροφυσιολόγοι A και H Damasio laquoο εγκέφαλος δεν απεικονίζει απλά όψεις της εξωτερικής πραγmicroατικότητας Kαταγράφει επίσης τον τρόπο microε τον οποίο εξερευνά τον κόσmicroο και αντιδρά σrsquo αυτόνraquo Ή όπως παρατηρεί ο Bickerton laquoαυτό που παρουσιάζεται σε οποιοδήποτε ζωικό είδος από τις αισθήσεις δεν είναι ldquoαυτό που υπάρχει εκεί έξωrdquo αλλά αυτό που είναι χρήσιmicroο για το είδος να ξέρει γιrsquo αυτό που είναι εκεί έξωraquo Kαι η επιστηmicroονική αυτή άποψη δεν είναι διαφορετική από τη φιλοσοφική άποψη του Peirce όπως την έχουmicroε ήδη παρουσιάσει Για τον Peirce το σύmicroβολο ndashη γενίκευση και η αφαίρεση η Thirdnessndash laquoγειώνεταιraquo στην εικόνα και στον δείκτη στη Firstness και στη Secondness H ανάδειξη της δεικτικής θέρmicroης στη microεταφορά αποκαλύπτει τη λειτουργία της Firstness και της Secondness microέσα στη Thirdness ndashτο αισθηmicroατικό laquoστηmicroόνιraquo του συmicroβολικού laquoυφαδιούraquo τη συστατική microείξη αίσθησης αισθήmicroατος και παράστασης έννοιας τη notitiam cum amore Kαι η διαφορά microεταξύ microεταφοράς και laquoκυριολεξίαςraquo ndashή ακριβέστερα microεταξύ laquoζωντανήςraquo και laquoνεκρήςraquo microεταφοράςndash βρίσκεται απλά στο ότι στην laquoκυριολεξίαraquo η δεικτική θέρmicroη είναι αφανής laquoεν υπνώσειraquo Aλλά δεν απουσιάζει Aλλιώς δεν θα ήταν δυνατή η microεταφορική laquoαφύπνισήraquo της ndashη ανάδειξή της O Adorno σrsquo ένα γράmicromicroα του στον Benjamin σχολιάζοντας την έννοια της laquoαύραςraquo που απασχολούσε τον δεύτερο σηmicroειώνει τα εξής laquoH αύρα δεν είναι πάντοτε το ίχνος του ξεχασmicroένου ανθρώπινου στοιχείου ενός πράγmicroατοςhellipraquo Στη διατύπωση αυτή microοιάζει να αντηχεί η περίφηmicroη laquoπαρατήρησηraquo του Proust laquoτα πράγmicroατα κρατούν κάτι από τη microατιά που σταmicroάτησε επάνω τουςraquo H ανάδειξη ndashστη ζωντανή microεταφοράndash της δεικτικής θέρmicroης που διαποτίζει την έννοια microπορεί να θεωρηθεί ότι ισοδυναmicroεί microε την ανάδειξη αυτής ακριβώς της αύρας ή της laquomicroατιάςraquo που είναι αποτεθειmicroένη πάνω στα πράγmicroατα Kαι η ανάδειξη αυτή αποκαλύπτει ότι ο laquoφωτεινόςraquo κόσmicroος της γενίκευσης και της αφαίρεσης ndashτων συmicroβόλωνndash δεν διαρρηγνύει ποτέ τη σχέση του microε τον θολό διάχυτο σκοτεινό κόσmicroο της αίσθησης και

12

του αισθήmicroατος ndashτης εικόνας και του δείκτη H laquoαποστείρωσηraquo του συmicroβόλου ndashmicroέσω της περιθωριοποίησης της microεταφοράς ως εργαλείου ειδικών χρήσεων της ποίησης κατά κύριο λόγοndash συρρικνώνει και στρεβλώνει το γλωσσικό φαινόmicroενο H δεικτική laquoαύραraquo που περιβάλλει την έννοια ndashlaquoορατήraquo στη microεταφοράndash αποκαλύπτει δραmicroατικά τη σχέση θέρmicroης και φωτός στη γλωσσική σήmicroανση Σrsquo αυτή τη σχέση βρίσκεται η απάντηση στο ερώτηmicroα της απώτερης καταγωγής της αλλά και του ρόλου της στη δόmicroηση της ανθρώπινης υποκειmicroενικότητας Eίναι χαρακτηριστικό ότι ο Descartes κατεξοχήν εκπρόσωπος της παράδοσης που υποβαθmicroίζει τον ρόλο της θέρmicroης στη νόηση και στο αποτύπωmicroά της ndashτη γλωσσική σήmicroανσηndash αισθάνεται υποχρεωmicroένος παρrsquo όλα αυτά να σηmicroειώσει ότι τα passions de lrsquoacircme (τα laquoπάθηraquo της ψυχής) laquoισχυροποιούν και δίνουν διάρκεια στις σκέψειςraquo (fortifient et font durer en lrsquoacircme les penseacutees) Aξίζει να αντιπαρατεθεί αυτή η παρατήρηση του Descartes που σχολιάζει το laquoπάθοςraquo κρατώντας πάντα τη σκέψη laquoσε απόστασηraquo από αυτό microε τις θέσεις του Hamann οριακού ιδεολογικού αντιπάλου του ορθολογισmicroού ιδίως όπως microορφοποιείται στην εποχή του ∆ιαφωτισmicroού laquoMόνο το πάθος δίνει στις αφαιρέσεις χέρια πόδια φτεράhellipraquo Θα πρέπει να microείνουmicroε για λίγο ακόmicroη στη microεταφορά και στη συmicroβολή της στη βαθύτερη και πλησιέστερη κατανόηση της φύσης της γλώσσας Kατά την Arendt η microεταφορά laquoδίνει πίσωraquo στη λέξη την αισθητηριακή υποδοmicroή της (its sensual substructure) Kατά τον Ricoeur που βασίζεται στην αριστοτελική αντίληψη για τη microεταφορά η microεταφορά laquoδείχνειraquo laquomicroας κάνει να βλέπουmicroεraquo laquoΣτηρίζεται στην οmicroοιότητα αλλά στο επίπεδο των αισθηmicroάτων εκφράζοντας microια κατάσταση microέσω microιας άλλης η microεταφορά laquomicroεταγγίζειraquo στην καρδιά αυτής της κατάστασης τα αισθήmicroατα που ανήκουν στην αρχική κατάστασηraquo (repose sur la ressemblance mais au niveau de sentiments en symbolisant une situation par le moyen drsquoune autre la meacutetaphore laquoinfuseraquo au coeur de la situation symboliseacutee les sentiments attacheacutes agrave la situation qui symbolise) Πρόκειται για microια διαδικασία laquomicroεταβίβασης microετάγγισης αισθηmicroάτωνraquo (transfert de sentiments) Aνάδειξη της αισθητηριακής υποδοmicroής της λέξης laquomicroεταβίβαση microετάγγιση αισθηmicroάτωνraquo Στις διατυπώσεις αυτές microπορούν να προστεθούν microια σειρά από άλλες που επιχειρούν να ονοmicroάσουν ndashmicroε ανάλογο τρόποndash τη φύση της microεταφοράς laquoορατότητα του λόγου εικονικότητα του λόγουraquo laquoεπιστροφή από τον λόγο στην όρασηraquo laquoονειρικότητα της γλώσσαςraquo laquoαπτότηταraquo (palpability) των γλωσσικών σηmicroείων Όλες αυτές οι προσεγγίσεις microπορούν να microεταφραστούν microε όρους της ανάλυσης που έχουmicroε ήδη προτείνει η microεταφορά αναδεικνύει την εικονική και δεικτική διάσταση της αφαιρετικής γενικευτικής ndashσυmicroβολικήςndash σήmicroανσης τον δείκτη (και την εικόνα) που διαποτίζουν το σύmicroβολο Στη βάση αυτή γίνεται η laquomicroεταβίβαση microετάγγιση αισθηmicroάτωνraquo Στα laquoέγκαταraquo της συmicroβολικής γλώσσας αντηχεί ως amor το πρωτογενές cantus obscurior ndashη αρχέγονη φωνήndash ως πρόθεση για σήmicroανση η οποία βρίσκει την εκρηκτική της ολοκλήρωση στον ανθρώπινο λόγο που δεν αρκείται στη δείξη και στη ζωική έλξη προς τα πράγmicroατα ή στην άπωση από αυτά αλλά την υπερβαίνει microέσα από τη microορφοποίηση της αρχέγονης αυτής πρόθεσης για σήmicroανση σε γενικευτικές αφαιρετικές παραστάσεις ή έννοιες H υπέρβαση αυτή ωστόσο δεν laquoαποστραγγίζειraquo τις παραστάσεις από τους δεικτικούς laquoχυmicroούςraquo τους H

13

παράσταση δεν παύει να είναι ένα microίγmicroα φωνής και λόγου Aυτή ακριβώς η microείξη ndashκαι η έντασηndash αναδεικνύεται στη microεταφορά Oι microεταφορικές laquoπεριπέτειεςraquo της γλωσσικής σήmicroανσης ndashαυτή η laquomicroεταβίβαση αισθηmicroάτωνraquo που δηmicroιουργεί νέες παραστάσειςndash είναι συνάρτηση αυτής της καταστατικής microείξης microιας microείξης που διατηρεί όπως θα έλεγε ο Anjieu τη σύνδεση του σηmicroείου microε τη σωmicroατική βάση της εmicroπειρίας Γιrsquo αυτό και η microεταφορά δεν ισοδυναmicroεί microε microια laquoψυχρήraquo σύγκριση (παροmicroοίωση) που κρατά τις αποστάσεις ανάmicroεσα στις παραστάσεις έννοιες (laquoείναι σανraquo) αλλά συνίσταται στη laquoθερmicroήraquo ταύτισή τους (laquoείναιraquo) Kατά τον Ricoeur αυτή είναι κατrsquo ουσίαν η αριστοτελική αντίληψη για τη microεταφορά και όχι η microεταγενέστερη (από τον Kοϊντιλιανό και microετά) παρερmicroηνεία της ndashη θεώρηση δηλαδή της microεταφοράς ως laquoσυντοmicroογραφικήςraquo παροmicroοίωσης Συmicroβαίνει ακριβώς το αντίθετο επισηmicroαίνει ο Ricoeur laquoη παροmicroοίωση είναι microια ανεπτυγmicroένη microεταφοράraquo (la comparaison est une meacutetaphore deacuteveloppeacutee) Aλλά τί σηmicroαίνει ταύτιση ως καθοριστικό χαρακτηριστικό της microεταφοράς Σηmicroαίνει laquoυπονόmicroευσηraquo ή και laquoανατροπήraquo των οριοθετήσεων ndashτης κανονικότηταςndash στην οποία βασίζεται η αφαιρετική γενικευτική ndashσυmicroβολικήndash γλώσσα Σηmicroαίνει εν τέλει microια πρωτογενέστερη microορφή γενίκευσης microέσω της οποίας οργανώνεται η εmicroπειρία Όταν λέω ότι ο Γιάννης είναι γουρούνι αυτό το είναι microοιάζει να παραβιάζει (αντίθετα microε το είναι σαν της παροmicroοίωσης) να laquoπεριφρονείraquo ndashκατά τη διατύπωση του Ricoeurndash εννοιακές οριοθετήσεις Aυτό ακριβώς οδήγησε φιλοσόφους όπως ο Locke και ο Hobbes στην laquoπρογραφήraquo της microεταφοράς Kατά τον Hobbes η microεταφορά παραβιάζει τις laquoκαθορισmicroένεςraquo σηmicroασίες των λέξεων (senses they are ordained for) Kατά τον Locke η microεταφορά ndashκαι άλλα ρητορικά σχήmicroαταndash πρέπει να στιγmicroατίζονται γιατί laquoυποβάλλουν ψευδείς ιδέες κινούν τα πάθη κι έτσι παραπλανούν την ορθή κρίση και αποτελούν εργαλεία εξαπάτησηςraquo (insinuate wrong ideas move the passions and thereby mislead the judgement and so indeed are perfect cheats) Στις απόψεις αυτές εκφράζεται η θέση microιας microακραίωνης παράδοσης που αρνείται τα laquoθερmicroάraquo δεικτικά συστατικά της συmicroβολικής σήmicroανσης Aρνείται αυτήν ακριβώς τη δηmicroιουργική laquoανατροπήraquo της συmicroβολικής laquoκανονικότηταςraquo που εκπροσωπείται από τη microεταφορική ταύτιση η οποία microε τα λόγια του Ricoeur δεν laquoσυνίσταται στη διαπίστωση της τάξης microιας δοmicroής αλλά στη ldquoλήθηrdquo της στην εξαφάνισή τηςraquo (elle ne consiste pas agrave apercevoir lrsquoordre drsquoune structure mais agrave oublier agrave eacuteliminer plusieurs attributs que le terme meacutetaphoriseacute eacutevoque en nous dans son emploi normal) laquoTο να αποκαλούmicroε microια σειρά ουρά ισοδυναmicroεί microε την αγνόηση όλων των άλλων εννοιακών χαρακτηριστικών πλην του microήκουςraquo (όπ 137) (appeler une file ldquoune queuerdquo crsquoest negliger tous les traits conceptuels sauf la forme longue) H microεταφορά είναι η laquoσύλληψη της ταυτότητας microέσα στη διαφορά και παρά τις διαφορές αλλά microε έναν τρόπο προ-εννοιακόraquo (όπ 253) (la saisie de lrsquoidentique dans les diffeacuterences mais sur un mode pre-conceptuel) Aλλά τί σηmicroαίνει laquoπρο-εννοιακός τρόποςraquo Σηmicroαίνει απλά την αρχαϊκή εικονική δεικτική αφετηρία της microεταφορικής ταύτισης που συνυπάρχει ndashσε αέναη έντασηndash microε τον αφαιρετικό γενικευτικό διαχωρισmicroό της συmicroβολικής γλώσσας Mε την ορολογία του Vygotsky (1962) η microεταφορά microπορεί να θεωρηθεί ως η δραστική επιβίωση της laquoσυmicroπλεγmicroατικήςraquo [complexive] νόησης ndashτης νόησης που εξακολουθεί να καθορίζεται από την αισθητηριακή πρόσληψη της εmicroπειρίαςndash microέσα στον χώρο της εννοιακής [conceptual] νόησης ndashτης νόησης που βασίζεται στο σύmicroβολο στη γενίκευση και την αφαίρεση H microεταφορά είναι η laquoπυκνήraquo διάσταση της laquoαναλυτικήςraquo συmicroβολικής σήmicroανσης [] Στην αναλυτική σήmicroανση της εmicroπειρίας ndashόπως εκπροσωπείται από τη γενικευτική αφαιρετική έννοιαndash laquoαντιπαρατίθεταιraquo η πυκνή σήmicroανση της microεταφοράς Kαι αυτή

14

η laquoαντιπαράθεσηraquo ολοκληρώνει τη γλωσσική σήmicroανση Kατά τον Piaget η microεταφορά είναι το τεκmicroήριο της δεικτικής νόησης ndashενός είδους νόησης που είναι όπως λέει laquoπρο-λογικό και όχι αντι-λογικόraquo (pre-logical and not anti-logical) Aυτό το είδος νόησης γενικεύει ndashlaquoδίνει ένα κοινό νόηmicroα σε έναν αριθmicroό διακεκριmicroένων αντικειmicroένωνraquo (gives a common meaning to a number of distinct objects)ndash στη βάση laquoσυγκινησιακών σχηmicroάτωνraquo [affective schemas] ndashστη βάση laquomicroετάγγισης αισθηmicroάτωνraquo όπως θα έλεγε ο Ricoeur (βλ πιο πάνω) H γενίκευση στη βάση συγκινησιακών σχηmicroάτων ndashη συγκινησιακή δεικτική σήmicroανσηndash laquoδεν επιτυγχάνει τον ίδιο βαθmicroό γενίκευσης και αφαίρεσης όπως τα λογικά σχήmicroαταraquo (do not achieve the same degree of generalisation and abstraction as logical schemas) ndashη συmicroβολική σήmicroανση Aλλά σrsquo αυτήν ακριβώς την laquoανεπάρκειαraquo βρίσκεται η ουσία της microεταφοράς ως συγκινησιακής δεικτικής laquoγείωσηςraquo ndashκαι ολοκλήρωσηςndash του συmicroβόλου Kατά την ψυχαναλυτική οπτική όπως εκπροσωπείται από τον Lacan η microεταφορική ταύτιση είναι laquoο τόπος όπου πρέπει να τοποθετήσουmicroε την αρχέγονη διάσταση της ανθρώπινης γλώσσαςraquo (le lieu ougrave nous devons situer la dimension primordiale dans le langage humain) Θα έχουmicroε την ευκαιρία να συζητήσουmicroε αργότερα τον ρόλο κατά την ψυχαναλυτική προσέγγιση αυτής της laquoαρχέγονης διάστασης της ανθρώπινης γλώσσαςraquo στη δόmicroηση του ανθρώπινου ψυχισmicroού Για την ώρα αυτό που έχει σηmicroασία να επισηmicroανθεί είναι ότι το laquoαρχέγονοraquo της microεταφοράς οφείλεται στο γεγονός ότι η διαδικασία αυτή κινητοποιείται από laquoαρχέγοναraquo συστατικά της συmicroβολικής σήmicroανσης ndashτη δείξη κατά κύριο λόγο Kαι αυτή η διάσταση είναι που laquoαποτρέπειraquo ndashαν microπορεί κανείς να θέσει το ζήτηmicroα microε τέτοιους όρουςndash την laquoαποτυχία της έννοιαςraquo (lrsquoeacutechec du concept)ndashτην laquoαποτυχίαraquo της γενικευτικής αφαιρετικής σήmicroανσης β Κείmicroενο 5 Χριστίδης Α-Φ 1999 Όψεις της microεταφοράς Στο Γλώσσα και νόηση επιmicro ∆ Κατή Μ Κονδύλη amp Β Νικηφορίδου 197-206 Αθήνα Αλεξάνδρεια copy Αλεξάνδρεια [] Το φαινόmicroενο της microεταφοράς αποτελεί δοκιmicroασία για microια συγκεκριmicroένη ndashκαι επίσης αρχαίαndash αντίληψη για τη λογικότητα Και αποτελεί δοκιmicroασία γιατί η microεταφορά απειλεί microια βασική δοmicroή του λόγου και της λογικότητας την πρόταση σαν ένα αρθρωmicroένο σύνολο διακεκριmicroένων κατηγοριών και τη λογική της λειτουργία την κατηγόρηση Στη microεταφορά οι κατηγοριακές αρθρώσεις microοιάζουν να καταργούνται microέσα από τη συmicroπύκνωση σηmicroασιών και η προτασιακή αποφαντική λογικότητα microοιάζει να υπονοmicroεύεται από το παράδοξο ή και laquoπαράλογοraquo laquoείναιraquo της microεταφοράς Ο Γιάννης είναι γουρούνι Ο κλασικός χειρισmicroός για να αντιmicroετωπιστεί το πρόβληmicroα που δηmicroιουργεί η microεταφορά για την προτασιακή λογικότητα ήταν να αναχθεί η microεταφορά στην παροmicroοίωση ndashνα αναχθεί το παράδοξο και το laquoπαράλογοraquo laquoείναιraquo της microεταφοράς στο laquoείναι σανraquo της παροmicroοίωσης που σέβεται τις κατηγοριακές και σηmicroασιακές οροθετήσεις και δεν παραβιάζει τους κανόνες της λογικότητας Η κλασική αυτή λύση έχει βέβαια περισσότερες από microία παραλλαγές Αρκεί να αναφέρω απόψεις όπως του Davidson όπου δεν εmicroφανίζεται η αναγωγή της microεταφοράς στην παροmicroοίωση ndashπου άλλωστε παρουσιάζει ποικίλες δυσκολίεςndash αλλά microετατίθεται το πρόβληmicroα της microεταφοράς από τη γλωσσική δοmicroή στη γλωσσική χρήση κατά τον Davidson η microεταφορά

15

δεν αφορά το laquoσυmicroβατικόraquo προτασιακό νόηmicroα ndashαυτό δεν είναι ποτέ microεταφορικόndash αλλά την παραγωγή και την κατανόηση της πρότασης Ο Davidson υποστηρίζει ότι αυτό που θα πρέπει να εντοπιστεί είναι οι στρατηγικές microε τις οποίες ο οmicroιλητής εννοεί και ο ακροατής κατανοεί κάτι διαφορετικό απrsquo αυτό που σηmicroαίνει η πρόταση Αν η αναγωγή της microεταφοράς στην παροmicroοίωση εξαφανίζει τη microεταφορά σώζοντας έτσι την προτασιακή λογικότητα η θεωρία του Davidson εξορίζει τη microεταφορά στον χώρο της γλωσσικής χρήσης διατηρώντας τη γλωσσική δοmicroή ndashτην πρότασηndash αmicroόλυντη από τη microεταφορά Το αποτέλεσmicroα είναι το ίδιο παρά τη διαφορετική πορεία διασώζονται οι laquoκαθορισmicroένεςraquo σηmicroασίες των λέξεων ndash laquosenses hellip they are ordained forraquo κατά τη διατύπωση του Hobbes που απειλούνται από την ανατρεπτική λειτουργία της microεταφοράς Η καλύτερη ίσως συνόψιση της αρχαίας αντιπαράθεσης του προτασιακού λόγου και της προτασιακής λογικότητας microε τη microεταφορά βρίσκεται στη διατύπωση του Locke η microεταφορά και άλλα σχετικά ρητορικά σχήmicroατα πρέπει να στιγmicroατίζονται γιατί laquoυποβάλλουν ψευδείς ιδέες κινούν τα πάθη κι έτσι παραπλανούν την ορθή κρίση κι αποτελούν εργαλεία εξαπάτησηςraquo (hellipinsinuate wrong ideas move the passions and thereby mislead the judgment and so indeed are perfect cheats) Στον φορτισmicroένο αυτό χαρακτηρισmicroό microε τον οποίο ο Locke επιχειρεί να laquoεξορκίσειraquo τη microεταφορά κρύβεται βέβαια η ουσία της Θα ξαναγυρίσουmicroε σύντοmicroα στη σχέση laquoπάθουςraquo και microεταφοράς αλλά για την ώρα θα πρέπει να επισηmicroάνουmicroε ότι αν microια ολόκληρη παράδοση επιχειρεί να laquoεξορκίσειraquo τη microεταφορά microια άλλη εξίσου αρχαία παράδοση ndashαντι-ιντελεκτουαλιστική ιρασιοναλιστική laquomicroυστικήraquo κάποτεndash την εγκαθιστά στο κέντρο του λόγου και της λογικότητας Αυτή την παράδοση όπως είναι γνωστό απηχεί στα νεότερα χρόνια η φωνή του Nietzsche Για τον Nietzsche δεν υπάρχει microη ρητορική laquoφυσικήraquo γλώσσα Οι ρητορικοί τρόποι δεν είναι κάτι που microπορεί να προστεθεί ή να αφαιρεθεί από τη γλώσσα κατά βούληση και αποτελούν τη γνησιότερη όψη της φύσης της ∆εν υπάρχει κατά τον Nietzsche πραγmicroατική έκφραση και πραγmicroατική γνώση πέρα από τη microεταφορά laquoΘέρmicroηraquo και laquoφωςraquo (Licht und Waumlrme Humboldt [1836] 1988) laquoπάθοςraquo και laquoλόγοςraquo Αυτά τα δύο αξεδιάλυτα συστατικά της ανθρώπινης νόησης και του ανθρώπινου ψυχισmicroού πολώνονται στην αρχαία αυτή αντιπαράθεση και διεκδικούν ndashτο καθένα για τον εαυτό τουndash την πρώτη θέση Και η microεταφορά είναι ένα από τα στρατηγικά microέτωπα στα οποία διαδραmicroατίζεται αυτή η σύγκρουση [9] Κείmicroενο 6 Χριστίδης Α-Φ 2001β Πολυσηmicroία Στο Όψεις της γλώσσας Αθήνα Νήσος Υπό έκδοση copy Νήσος [] οι ποικίλες σηmicroασίες που συγκροτούν τις λέξεις αποτελούν υπαινιγmicroούς ψηφίδες σπαράγmicroατα που πρέπει να συναρθρωθούν για να διαφανεί η βαθύτερη ενότητα της οποίας αποτελούν microέρος το laquoσύννεφοraquo για να θυmicroηθούmicroε τη microεταφορά του Vygotsky από το οποίο κατάγονται οι microοναχικές ξέχωρες laquoσταγόνεςraquo Kαι η συνάρθρωση αυτή είναι ταυτόχρονα και

16

εξάρθρωση H ιστορική συνάρθρωση των σηmicroασιών lsquoθέλωrsquo και lsquoστερούmicroαιrsquo πχ όπως την παρακολουθήσαmicroε στην περίπτωση του αγγλικού ρήmicroατος want υπαινίσσεται microια αδιαφοροποίητη συγκινησιακή ενότητα όπου η διάκριση lsquoεπιθυmicroώrsquo ndash lsquoστερούmicroαιrsquo δεν υφίσταται H συνάρθρωση των δύο αυτών σηmicroασιών microε άλλα λόγια υπαινίσσεται και την εξάρθρωση τους την κατάργηση των ορίων microεταξύ τους την αλληλοδιείσδυση τους την καταγωγή τους από το ενιαίο αδιάσπαστο laquoσύννεφοraquo Aν όπως υποστηρίζει ο Humboldt microε microια διατύπωση που θυmicroίζει την ανάλογη άποψη του Vygotsky laquoοι λέξεις τεmicroαχίζουν την αδιαφοροποίητη σύνθεση που αντλεί ο νους από την εmicroπειρίαraquo το παιχνίδι της πολυσηmicroίας αποκαλύπτει ότι ο τεmicroαχισmicroός αυτός δεν είναι ποτέ πλήρης οι διακεκριmicroένες σηmicroασίες που συγκροτούν microια πολύσηmicroη λέξη φανερώνουν στη συνάρθρωση τους την κίνηση για την εξάρθρωση ndashτην άρση της στεγανής οριοθέτησης Kι εδώ ακριβώς βρίσκεται το πιο ενδιαφέρον ζήτηmicroα H προσέγγιση της πολυσηmicroίας από την οπτική που προτείναmicroε αποκαλύπτει τον laquoβρασmicroόraquo που αναταράζει τη φαινοmicroενική γαλήνη της laquoκατηγορικήςraquo γλώσσας της γλώσσας που microοιάζει να αποτελείται από σαφώς οριοθετηmicroένα laquoτεmicroάχιαraquo Aποκαλύπτει τις διαλεκτικές κινήσεις που υπονοmicroεύουν ndashlaquoρηγmicroατώνουνraquondash τις οριοθετήσεις της κατηγορικής γλώσσας για τη διάλυση της οποίας microε τόσο πάθος microίλησε ο Nίτσε laquoTο είναι γεννιέταιraquo υποστηρίζει ο Heidegger laquoόταν συντρίβεται η λέξηraquo laquoόταν η ένηχη λέξη επιστρέφει στη σιωπή απrsquo όπου και παραχωρήθηκεraquo Θα microπορούσα να σταmicroατήσω εδώ microε την ελπίδα ότι η συζήτηση που προηγήθηκε φωτίζει αυτή την κρυπτική διατύπωση του Heidegger Aλλά ας microου επιτραπεί ένα τελευταίο επεξηγηmicroατικό σχόλιο H ίδια η λέξη η πολύσηmicroη λέξη όπως την παρακολουθήσαmicroε στη συζήτηση που προηγήθηκε υπαινίσσεται την αρχέγονη αδιάσπαστη και γι αυτό άρρητη microήτρα της H συνάρθρωση των ποικίλων σηmicroασιών της υπαινίσσεται το είναι ndashτη βαθύτερη ενότηταndash που τη ζωοδοτεί και που συνάmicroα τη συντρίβει αίροντας τις αρθρώσεις που την οριοθετούν H κίνηση προς τα laquoπίσωraquo ndashπρος το σύννεφοndash υπαινίσσεται τη συντριβή της σταγόνας Kαι για να αντηχήσει στrsquo αυτιά microας αυτός ο υπαινιγmicroός χρειάζεται να οξύνουmicroε τις αισθήσεις microας για να αισθανθούmicroε τις αφανείς κινήσεις που βυσσοδοmicroούν laquoπίσωraquo από την πλάτη της κατηγορικής γλώσσας ndashτις κινήσεις που αναταράσσουν τις διασπασmicroένες microοναχικές σταγόνες που τις εξωθούν να υπερβούν τη διάσπαση την οριοθέτησή τους Mια τέτοια προσέγγιση που την υπαγορεύουν τα ίδια τα φαινόmicroενα απλά laquoσυναρmicroολογεί και επαναδραστηριοποιείraquo για λογαριασmicroό του παρατηρητή laquoκάποια αφανή περιεχόmicroενα Aποκαλύπτει απαγορευmicroένα νοήmicroατα κι έτσι παρουσιάζεται σαν microια επιστροφή ή microάλλον σα microια συνειδητή απελευθέρωση αυτού που ήταν απωθηmicroένοraquo Aυτά τα τελευταία λόγια αποτελούν τον ορισmicroό που δίνει ο Marcuse για τη διαλεκτική ανάλυση Kαι η διαλεκτική microας θυmicroίζει ο Nίτσε laquoη microάνα της λογικής γεννήθηκε από τη ρητορική που microε τη σειρά της είναι παιδί του microύθου και της ποίησηςraquo των δύο κατεξοχήν χώρων που αποτολmicroούν το ταξίδι laquoαπό ένα κόσmicroο γεmicroάτο νοήmicroατα στην τελική εξάρθρωση των νοηmicroάτωνrdquo (Mπατάιγ) το ταξίδι από τη microοναχική σταγόνα πίσω στο σύννεφο που τη γέννησε [] [10] Κείmicroενο 7 Xριστίδης A-Φ 2001 ∆εικτικότητα Στο Όψεις της γλώσσας Αθήνα Νήσος Υπό έκδοση copy Νήσος

17

Στην οmicroιλία αυτή θα επιχειρήσω να σας microιλήσω γι αυτό που ο φιλόσοφος D Pears επιτυχηmicroένα ονόmicroασε laquoπρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γλώσσαςraquo ndashγια το ζήτηmicroα των ορίων της γλώσσας Aλλά τι είναι η γλώσσα Tο ερώτηmicroα αυτό ίσως να ηχεί microεγαλόστοmicroα και πλεοναστικά microέσα στα πλαίσια ενός συνεδρίου γλωσσολογίας Ωστόσο δεν παύει να είναι το ερώτηmicroα που αποτελεί το λόγο ύπαρξης της γλωσσολογίας άσχετα αν ο ερευνητικός κατακερmicroατισmicroός του σώmicroατος της γλώσσας συναρτηmicroένος microε ποικίλους προϊδεασmicroούς υποβαθmicroίζει συχνότατα στην καθηmicroερινή microας γλωσσολογική πρακτική τόσο το ερώτηmicroα αυτό όσο και τις προοπτικές απάντησής του Tο ζήτηmicroα που θα microας απασχολήσει ndashτα όρια της γλώσσας η πρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασής της και η έννοια της δεικτικότητας γύρω από την οποία θα microορφοποιηθεί η προσέγγιση στο ζήτηmicroα αυτόndash απαιτεί microια απάντηση στο ερώτηmicroα laquoτι είναι η γλώσσαraquo Θα επιλέξω να σας δώσω την απάντηση ndashή τις απαντήσειςndash δύο κορυφαίων φιλοσοφικών φυσιογνωmicroιών ndashτου Hegel και του Charles Sanders Peirce H απάντηση του Hegel συmicroπυκνώνεται σε δύο εξαίσιες microεταφορές H πρώτη microεταφορά περιγράφει τη γλώσσα ndashτον κόσmicroο των νοηmicroάτωνndash σαν laquoφόνο του πράγmicroατοςraquo H αισθητηριακή πρόσληψη βίωση της εmicroπειρίας ndashτου laquoπράγmicroατοςraquondash(που κυριαρχεί στο άγλωσσο ζώο αλλά και στο άγλωσσο βρέφος) άmicroεση προσδεδεmicroένη στο παρόν ερέθισmicroα αδιαmicroεσολάβητη microετασχηmicroατίζεται στον ανθρώπινο λόγο στην έmicromicroεση διαmicroεσολαβηmicroένη από τις διαδικασίες της γενίκευσης και της αφαίρεσης νοητική πρόσληψη ndashκαι οργάνωση ndashτης εmicroπειρίας H γλωσσική σήmicroανση αποδεσmicroεύει το υποκείmicroενο από τα δεσmicroά της άmicroεσης καθηλωmicroένης στο παρόν ερέθισmicroα άγλωσσης αισθητηριακής σήmicroανσης Tο αισθητό συγκεκριmicroένο πράγmicroα laquoπεθαίνειraquo κάτω από τα πλήγmicroατα της γενίκευσης και της αφαίρεσης ndashτου νοήmicroατος ndashκαι παραχωρεί τη θέση του στη γενικευmicroένη αφηρηmicroένη ανάκλασή του ndashτην έννοια H έννοια laquoσκύλοςraquo για να χρησιmicroοποιήσω το εγελιανό παράδειγmicroα αποσπάται ndashγενικευτικά και αφαιρετικά ndashαπό τον αισθητό πραγmicroατικό σκύλο και κατrsquo αυτό τον τρόπο το αισθητό πράγmicroα laquoπεθαίνειraquo ndashη έννοια το νόηmicroα είναι η γενικευτική και αφαιρετική laquoανάmicroνησήraquo του Aυτό που υπάρχει στην αρχή λέει ο Hegel δεν είναι το καθολικό η γενίκευση και η αφαίρεση αλλά το συγκεκριmicroένο ndashόχι laquoτο τραπέζιraquo γενικά αλλά laquoαυτό το τραπέζιraquo O άνθρωπος microπορεί να αναιρέσει αυτό το συγκεκριmicroένο χαρακτήρα της υπάρχουσας οντότητας microεταθέτοντάς την από το laquoεδώ και τώραraquo του φυσικού αισθητού κόσmicroου στον αιώνιο γενικευτικό και αφαιρετικό κόσmicroο του λόγου από τον laquoκαταρράκτηraquo του microεταβλητού κινούmicroενου συγκεκριmicroένου στο microόνιmicroο ουράνιο τόξο που βρίσκεται από πάνω του ndashτον κόσmicroο των νοηmicroάτων Aυτή είναι η δεύτερη εξαίσια microεταφορά που προανήγγειλα λίγο παραπάνω O laquoφόνος του πράγmicroατοςraquo η microετάβαση ή καλύτερα το άλmicroα από τη συγκεκριmicroένη άmicroεση βίωση της εmicroπειρίας στην έmicromicroεση αφαιρετική και γενικευτική βίωση της αφήνει βέβαια τα σηmicroάδια του Kαι η laquoπρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γλώσσαςraquo δεν microπορεί παρά να είναι η laquoνοσταλγίαraquo της χαmicroένης αδιαmicroεσολάβητης αισθητηριακής βιωmicroατικής αmicroεσότητας Kαι αν όπως επισηmicroαίνει ο Hegel αυτό που υπάρχει στην αρχή είναι το συγκεκριmicroένο και όχι το καθολικό ndashαυτό το τραπέζι και όχι το τραπέζι γενικά ndash η δείξη δεν microπορεί παρά να είναι η κατεξοχήν προσέγγιση στην άmicroεση αδιαmicroεσολάβητη σήmicroανση ndashτο πρωτεϊκό γλωσσικό όριο

18

προς το οποίο οδηγεί η πρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γενικευτικής και αφαιρετικής γλώσσας H συζήτηση του ζητήmicroατος αυτού θα πρέπει να περιmicroένει τη συνεισφορά του Peirce Για την ώρα θα περιοριστώ σε κάποιες πρόσθετες επισηmicroάνσεις πάνω στο θέmicroα αυτό Eίναι προφανές ότι η δείξη αντιπροσωπεύει τον αρχαιότερο τρόπο σήmicroανσης ndashτον αρχαιότερο τρόπο επαφής microε τον κόσmicroο Όλα τα ζωικά σήmicroατα έχουν δεικτικό χαρακτήρα στο βαθmicroό που είναι προσδεδεmicroένα σε άmicroεσα παρόντα ερεθίσmicroατα Oι προγλωσσικές εκδηλώσεις του νηπίου έχουν κι αυτές δεικτικό χαρακτήρα ndashχειρονοmicroίες κλάmicroα αργότερα γέλιο κλπndashκαι είναι χαρακτηριστικό ότι ο δεικτικός αυτός τρόπος επιζεί και microετά την εmicroβάπτιση του microικρού παιδιού στον κόσmicroο της γλώσσας Oι πρώιmicroες laquoλέξειςraquo της παιδικής γλώσσας έχουν δεικτικό χαρακτήρα ndashείναι δείκτες Aυτό είναι κοινός τόπος στη microελέτη της παιδικής γλώσσας H αρχέγονη δεικτική σήmicroανση επιζεί βέβαια και στον ενήλικα Oι άγλωσσες συγκινησιακές εκδηλώσεις του ενήλικα ndashκλάmicroα γέλιο κλπ ndashείναι βέβαια δείκτες Θα δούmicroε λίγο πιο κάτω τον γλωσσικό δεικτικό χώρο microε τα χαρακτηριστικά του αλλά για την ώρα αρκεί να επισηmicroάνω ότι στις παρυφές της αρθρωmicroένης γλώσσας λειτουργεί το επιφώνηmicroα χαρακτηριστικός εκπρόσωπος της δεικτικής σήmicroανσης O επιτονισmicroός για να δώσω ένα ακόmicroα παράδειγmicroα είναι επίσης ένα βασικό δεικτικό συστατικό της γλώσσας Aν η δείξη είναι ο αρχέγονος πρωτεϊκός τρόπος σήmicroανσης η γέφυρα της αφαιρετικής και γενικευτικής γλώσσας microε την προϊστορία της (τόσο την οντογενετική όσο και τη φυλογενετική προϊστορία της) ο αρχέγονος αυτός τρόπος δεν είναι άλλος από τον τρόπο της επιθυmicroίας της κίνησης προς τα πράγmicroατα (και προς τον άλλο) της συγκίνησης H επιθυmicroία η συγκίνηση είναι αρχαιότερη από τη γλώσσα και αυτό είναι microια άλλη microεγάλη συζήτηση που δεν microπορεί να γίνει αυτή τη στιγmicroή ndashοι περιπέτειες της επιθυmicroίας σαν αποτέλεσmicroα της εmicroπλοκής της στον ιστό της γλώσσας Για τον Hegel η επιθυmicroία είναι η microήτρα της νόησης ndashlaquoη ιδέα γεννιέται από την επιθυmicroίαraquo H δείξη είναι η microήτρα της γενικευτικής και αφαιρετικής γλώσσας Kαι ο οmicroφάλιος λώρος που τις συνδέει δεν αποκόπτεται ποτέ [] [11] Κείmicroενο 8 Θεοδωροπούλου Μ Saussure και Lacan Απο τη γλωσσολογία στην ψυχανάλυση Αν και ο Φρόυντ σε όλη τη διάρκεια της ερευνητικής και συγγραφικής του πορείας παρουσιάζει ένα microόνιmicroο ενδιαφέρον για τη γλώσσα και τη συνδέει microε την προβληmicroατική του ασυνειδήτου ndashείναι γνωστή η παροmicroοίωση που κάνει σχετικά microε τα όνειρα ότι δηλαδή είναι γρίφοι που πρέπει να αποκρυπτογραφηθούνndash εκείνος ο οποίος θέτει τη γλώσσα σε πρωταρχική σύνδεση microε το ασυνείδητο και τη δόmicroηση του υποκειmicroένου είναι ο Ζακ Λακάν Ο Λακάν προγραmicromicroατικά διατυπώνει τη θεωρία του ως laquoεπιστροφή στον Φρόυντraquo microια επιστροφή που κατά τα φαινόmicroενα κινήθηκε προς δύο κατευθύνσεις η microία microε την κυριολεξία της λέξης ndashεπιστρέφουmicroε από κάπου που έχουmicroε φύγειmiddot και όντως η ψυχανάλυση τον καιρό της εναρκτήριας οmicroιλίας του Λακάν (laquoΟ λόγος της Ρώmicroηςraquo 26-2791953) παρουσιάζει συmicroπτώmicroατα αν όχι φυγής τουλάχιστον αποmicroάκρυνσης από το πνεύmicroα του Φρόυντ ndashαπόδειξη ο αmicroερικάνικος νεοφροϋδισmicroός και η ένταξη της ψυχανάλυσης στους κλάδους της πειραmicroατικής ψυχολογίας Το άλλο πνεύmicroα της επιστροφής είναι laquoσυνδηλωτικόraquo επιστρέφουmicroε σε κάτι αφού πρώτα έχουmicroε πάει αλλού και γυρνούmicroε εmicroπλουτισmicroένοι από την

19

εmicroπειρία του καινούριου τόπου Αυτός ο καινούριος τόπος είναι για τον Λακάν η γλωσσολογία και πιο συγκεκριmicroένα η γλωσσολογία όπως αναπτύχθηκε από τον θεmicroελιωτή της F de Saussure Σε microια εποχή που ο στρουκτουραλισmicroός παιδί της σωσσυριανής σκέψης έχει εmicroπνεύσει νέες θεωρήσεις στη γλωσσολογία και την ανθρωπολογία σε microια εποχή που σφραγίζεται από laquoεπαναναγνώσειςraquo (ο Αλτουσέρ ξαναδιαβάζει τον Μαρξ και ο Φουκώ την ψυχιατρική) ο Λακάν στρέφεται στη γλωσσολογία microέσα από δύο βασικά σηmicroεία 1 Υιοθετώντας τη βασική ιδέα ότι η γλώσσα ως συmicroβολικό σύστηmicroα microαζί microε τα άλλα κοινωνικο-πολιτιστικά συστήmicroατα και τις δοmicroές τους προϋπάρχουν της γέννησης ενός ανθρώπου και υπέρ-κεινται αυτού Κατά συνέπεια το παιδί microε την κατάκτηση της γλώσσας εγγράφεται σε αυτή τη συmicroβολική τάξη η οποία επειδή ακριβώς υπέρ-κειται θα το πλάσει ανάλογα microε τις δοmicroές της Με άλλα λόγια το άτοmicroο αναδύεται ως υποκείmicroενο microέσα από την εγγραφή του στη συmicroβολική τάξη της γλώσσας ή όπως λέει ο Αλτουσέρ (1983) η κατάκτηση της γλώσσας είναι αυτή που microε την εισαγωγή στη συmicroβολική τάξη θα σηmicroαδέψει το πέρασmicroα από τον άνθρωπο-θηλαστικό στον άνθρωπο-παιδί ndashάνδρα ή γυναίκα 2 Θεωρώντας ότι το laquoτο ασυνείδητο είναι δοmicroηmicroένο σαν γλώσσαraquo δηλαδή microια δοmicroή που όπως και η γλώσσα αποτελείται από στοιχεία που βρίσκονται σε σχέση και εξοmicroοιώνοντας τους microηχανισmicroούς του ασυνειδήτου microε τους γλωσσικούς microηχανισmicroούς της microεταφοράς και της microετωνυmicroίας Για τον Λακάν η laquoεπιστροφή στον Φρόυντraquo σηmicroαίνει να επανέλθει στο προσκήνιο της ψυχανάλυσης η διάσταση της οmicroιλίας (Dor 1994 28) αφού η οmicroιλία του υποκειmicroένου είναι το microοναδικό microέσο της αναλυτικής διαδικασίας microέσα από αυτή αναδεικνύεται το ασυνείδητο αλλά και αυτή είναι ο τόπος στον οποίο εκφράζεται (όπ 41) Οι θεωρήσεις του Λακάν αποτελούν προσπάθεια επιστηmicroονικής τεκmicroηρίωσης του ασυνειδήτου δεν αποτελούν θεωρία της γλώσσας Η microεγάλη συmicroβολή του είναι ότι σε αυτή την προσπάθεια οριοθέτησης της ψυχανάλυσης ως επιστήmicroης από άλλες επιστήmicroες ndashβιολογικές ψυχολογικές κοινωνικέςndash ανέδειξε τη γλώσσα σε πρωταρχικό παράγοντα δόmicroησης του ανθρώπινου υποκειmicroένου και ότι οι απόψεις του υπήρξαν αιτία microιας ριζικής επιστηmicroολογικής microεταβολής σε σχέση microε σηmicroαντικές microεταψυχολογικές έννοιες Ο Λακάν αναγνώρισε την οφειλή του στον Saussure αφού βασικές έννοιες της λακανικής θεωρίας στηρίζονται στις σωσυριανές θεωρήσεις και διχοτοmicroίες Καταρχάς η διάκριση langue-parole η διάκριση ανάmicroεσα στο αφηρηmicroένο εσωτερικευmicroένο σύστηmicroα της γλώσσας που υπάρχει δυνάmicroει στο σύνολο των οmicroιλητών microιας γλωσσικής κοινότητας και στη συγκεκριmicroένη υλική πραγmicroάτωσή τουmiddot microε άλλα λόγια η διάκριση ανάmicroεσα στο κοινωνικό αυτό που έχει θεσπίσει η κοινότητα και το ατοmicroικό έτσι όπως αυτό εκδηλώνεται σε κάθε στιγmicroή γλωσσικής επικοινωνίας Επιπλέον η διάκριση ανάmicroεσα στο οmicroοιογενές και το ανοmicroοιογενές ανάmicroεσα σε αυτό που είναι ουσιαστικό από αυτό που είναι συmicroπτωmicroατικό ndashmicroε αυτή την τελευταία διάκριση κατακυρώνεται η langue ως το πεδίο έρευνας της γλωσσολογίας αφού η parole θεωρείται δευτερεύουσα Παρά τον δευτερεύοντα ρόλο όmicroως που της παραχωρείται ερευνητικά η parole θεωρείται ότι βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση microε τη langue ιστορικά και οντογεννητικά η parole προηγείται είναι ο χώρος στον οποίο πραγmicroατοποιούνται οι

20

γλωσσικές αλλαγές ndashmicroε αυτή την έννοια η langue είναι το προϊόν της εξέλιξης της parolendash από την άλλη όmicroως parole δεν microπορεί να υπάρξει χωρίς την ύπαρξη της langue Έπειτα η ιδέα του γλωσσικού σηmicroείου ως βασικού συστατικού της langue που αποτελεί την αδιάρρηκτη ένωση microιας ακουστικής εικόνας ή σηmicroαίνοντος microε microια έννοια ή σηmicroαινόmicroενοmiddot ένωση η οποία έχει προκύψει αυθαίρετα microέσα από την κοινή σύmicroβαση χωρίς δηλαδή να microπορεί να αιτιολογηθεί γιατί microια έννοια αποδίδεται microε το τάδε σηmicroαίνον ndashαπόδειξη η διαγλωσσική σύγκριση της ίδιας έννοιας Εκτός από την αυθαιρεσία το άλλο χαρακτηριστικό του γλωσσικού σηmicroείου είναι η γραmicromicroικότητα ndashαυτό που ο Λακάν θα αποδώσει ως σηmicroαίνουσα αλυσίδαndash το γεγονός δηλαδή ότι ο προφορικός λόγος εκτυλίσσεται microέσα στον χρόνο το ένα γλωσσικό σηmicroείο διαδέχεται το άλλο πράγmicroα που δεν συmicroβαίνει σε άλλα σηmicroεία πχ οπτικά Ένα σηmicroείο αποκτάει τη γλωσσική του αξία οριοθετούmicroενο microε βάση τις σχέσεις του ndashδιαφοράς ως προς τις δύο πλευρές του σηmicroείου αντίθεσης ως προς το σηmicroείο ως όλο (Saussure 1979 150-161)ndash microε τα άλλα σηmicroεία του συστήmicroατος Η έννοια αυτή του Saussure σχετίζεται επίσης microε την αυθαιρεσία Στο κατά τον Saussure laquoσύννεφοraquo της σκέψης όπου τίποτε δεν είναι οριοθετηmicroένο από microόνο του και στην επίσης άmicroορφη microάζα των ήχων όπου και εκεί δεν υπάρχουν οριοθετήσεις η γλώσσα επεmicroβαίνει και πάλι αυθαίρετα για laquoνα χρησιmicroεύσει ως ενδιάmicroεσο microεταξύ της σκέψης και του ήχου microέσα σε τέτοιους όρους που η ένωση τους καταλήγει αναγκαστικά σε οριοθετήσεις microονάδωνraquo (Saussure 1979 151) Τις δυο παράλληλες αυτές άmicroορφες microάζες της σκέψης και του ήχου ο Λακάν θα τις ονοmicroάσει ροή των σηmicroαινοmicroένων και ροή των σηmicroαινόντων αντίστοιχα Καθώς λοιπόν οι ενδοσυστηmicroικές σχέσεις είναι ο καθοριστικός παράγοντας οριοθέτησης της αξίας των γλωσσικών σηmicroείων ndashπαραδοχή που θεmicroελιώνει και την έννοια του συστήmicroατος ως δοmicroήςmiddot δοmicroή σηmicroαίνει στοιχεία που βρίσκονται σε σχέσηndash ο Saussure κάνει microια άλλη τρίτη διάκριση που αφορά τις σχέσεις που συνάπτουν οι γλωσσικές microονάδες microεταξύ τους Είναι δύο ειδών 1 Συνταγmicroατικές οι οποίες είναι απόρροια της γραmicromicroικότητας του σηmicroείου είναι οι σχέσεις που συνάπτει microια microονάδα microε τις γειτονικές της διατασσόmicroενη στον λόγο ndashοι σχέσεις που συνάπτει microια microονάδα microε τα γλωσσικά συmicroφραζόmicroενα γιrsquo αυτό σχέσεις in praesentia 2 Παραδειγmicroατικές δηλαδή οι σχέσεις που συνειρmicroικά ανακαλούνται ndashή συνδέονταιndash microε οποιονδήποτε τρόπο και βρίσκονται τοποθετηmicroένες στον εγκέφαλο των οmicroιλητών ndashσχέσεις που δεν προκύπτουν από τη συνεmicroφάνιση των microονάδων στον λόγο γιrsquo αυτό και σχέσεις in absentia Παρά τα φαινόmicroενα και τα δύο είδη σχέσεων έγκεινται στη σφαίρα της languemiddot πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι η langue δεν αποτελεί ένα λεξικό που περιέχει γλωσσικά σηmicroεία αλλά περιέχει και τις σχέσεις τους συνειρmicroικές και συνδυασmicroού και ότι το πώς συνδυάζονται στον λόγο αποτελεί microια ακόmicroη αυθαιρεσία ndashο Bronkart (1979 116) την ονοmicroάζει laquoαυθαιρεσία διάταξηςraquo Η άλλη σηmicroαντική διάκριση του Saussure είναι ανάmicroεσα στη συγχρονία και τη διαχρονία στην πρώτη περίπτωση νοείται η γλώσσα στην α-χρονική της διάσταση προκειmicroένου να microελετηθούν οι σχέσεις ανάmicroεσα στα γλωσσικά στοιχεία (Saussure 1979 115) ενώ στη δεύτερη η γλώσσα νοείται στην εξέλιξή της όπου αυτό που microελετάται είναι ένα στοιχείο στη διαδοχή του Η διάκριση αυτή είναι που καθιέρωσε τον Saussure ως θεmicroελιωτή της σύγχρονης γλωσσολογίας αφού αυτός αν και ξεκίνησε ως ιστορικός γλωσσολόγος έδωσε έmicroφαση στη συγχρονική microελέτη της γλώσσας και γιατί αυτή είχε παραmicroεληθεί αλλά κυρίως γιατί η συγχρονία υπάρχει στη συνείδηση των οmicroιλητών

21

Και microια τελευταία διάκριση Η γλώσσα-langue είναι microορφή και όχι ουσία που επάγεται από τη θεώρηση της γλώσσας από τον Saussure ως συστήmicroατος Που σηmicroαίνει ότι στη γλώσσα αυτό που ενδιαφέρει είναι οι σχέσεις που υπάρχουν ανάmicroεσα στα στοιχεία του συστήmicroατος και όχι το πώς ndashmicroε τί υλικό πραγmicroατώνονται Mε άλλα λόγια οι σχέσεις παραmicroένουν ανεξάρτητα από το υλικό microε το οποίο θα παρασταθεί ο λόγος (φωνητικά ή γραπτός λόγος) Που σηmicroαίνει επίσης ότι σε σχέση microε το γλωσσικό σηmicroείο τόσο το σηmicroαίνον όσο και το σηmicroαινόmicroενο microέσω της γλώσσας έχουν υποστεί microορφοποιήσεις microέσα από την τοmicroή που κάνει η γλώσσα ανάmicroεσα στις άmicroορφες microάζες της σκέψης και των ήχων

Ο Λακάν θα πάρει από τον Saussure την ιδέα της γλώσσας ως δοmicroής για να σχηmicroατίσει την καταρχήν θεώρησή του περί ασυνειδήτου Όπως αναφέρει στα Eacutecrits (Lacan 1966 806) στο ασυνείδητο δεν είναι laquoη microονοσήmicroαντη αντιστοιχία ενός σηmicroείου microε κάποιο πράγmicroαraquo που διατηρείται αλλά laquomicroια συγχρονική και αναρίθmicroητη συγκέντρωση [σηmicroαινόντων] όπου κανένα δεν υποστηρίζεται παρά από την αρχή της αντίθεσης του καθενός από τα άλλαraquo (Diatkine 1997 28 ndashυπογράmicromicroιση δική microου) Τα βασικά στοιχεία του ασυνειδήτου είναι λοιπόν τα λακανικά σηmicroαίνοντα (θα εξηγήσω παρακάτω) τα οποία σχηmicroατίζουν δίκτυο και αποκτούν αξία ndashκατά τον Saussurendash από τις αντιθέσεις τους microε τα άλλα στοιχεία Είναι ένα στοιχείο νοmicroίζω που στηρίζει την άποψη laquoτου ασυνειδήτου δοmicroηmicroένου σαν γλώσσαraquo Η φύση του λακανικού σηmicroαίνοντος όmicroως κεντρικό σηmicroείο της θεωρίας του για το ασυνείδητο έχει προκαλέσει πολλές συζητήσεις και έχει πονοκεφαλιάσει τους γλωσσολόγους στον βαθmicroό που ο Λακάν microιλάει και για την laquoυπεροχήraquo του σηmicroαίνοντος σε σχέση microε το σηmicroαινόmicroενο άποψη που εν πολλοίς φαίνεται καταρχήν παράλογη microετά από αυτά που αναπτύχθηκαν σε σχέση microε το γλωσσικό σηmicroείο παραπάνω Ο ίδιος το ορίζει ως εξής (Lacan 1966 819middot 1975 48middot αναφέρεται από τον Diatkine 1997 28) laquoΤο σηmicroαίνον αναπαριστά το υποκείmicroενο για ένα άλλο σηmicroαίνονraquo Μια πρώτη διαπίστωση στη θεωρία του για το σηmicroαίνον εmicroπλέκεται το υποκείmicroενο κάτι που είναι εντελώς ξένο στη σωσυριανή γλωσσολογία ∆ιαπίστωση δεύτερη τα λακανικά σηmicroαίνοντα διατάσσονται σε ένα δοmicroηmicroένο όλο και κάθε σηmicroαίνον ορίζεται από τα άλλα (βλ και Diatkine όπ) ndashη σωσυριανή αντίληψη του γλωσσικού συστήmicroατος και ο απόηχος της γλωσσικής αξίας ∆ιαπίστωση τρίτη Όπως ο Pierce για την ερmicroηνεία του σηmicroείου παραπέmicroπει στον interpretant lsquoερmicroηνευτήrsquo ndashσε άλλα σηmicroεία (πχ η κατανόηση της λέξης άνθρωπος απαιτεί την επιστράτευση άλλων σηmicroείων ndashάλλων ερmicroηνευτώνmiddot αυτό άλλωστε κάνει και το λεξικόmiddot βλ Χριστίδης 2001β) o Λακάν αποδίδει ρόλο ερmicroηνευτή στα σηmicroαίνοντα προκειmicroένου για την αναπαράσταση του υποκειmicroένου microέσα στο δίκτυο των σηmicroαινόντων του ασυνειδήτουmiddot που σηmicroαίνει ότι το υποκείmicroενο ndashτου ασυνειδήτουndash αναδύεται microε τη λειτουργία ενός σηmicroαίνοντος β ως ερmicroηνευτή κάποιου άλλου σηmicroαίνοντος α ndashη στιγmicroή της ερmicroηνείας στην ψυχαναλυτική διαδικασία ή της ανάδυσης του ευφυολογήmicroατος (βλ και Lacan 1966 840middot αναφέρεται όπ) Ούτως ή άλλως όmicroως το λακανικό σηmicroαίνον είναι καλύτερα να προσεγγιστεί microέσα από τις αποκλίσεις που παρουσιάζει σε σχέση microε το σωσυριανό σηmicroείο Καταρχήν το σηmicroαίνον του Saussure είναι microέρος της θεωρίας για το γλωσσικό σηmicroείο ενώ ο Λακάν δεν συνδέει τη θεωρία του για το σηmicroείο microε τη θεωρία του για το σηmicroαίνον (Arriveacute 1992 123) Κατά συνέπεια

22

το λακανικό σηmicroαίνον πρέπει να διαβαστεί διαφορετικά από το γλωσσικό σηmicroαίνον Ο Λακάν παίρνει το σωσυριανό κλάσmicroα σηmicroαινόmicroενο σηmicroαίνον και το τροποποιεί α Αντιστρέφει τη φορά του κλάσmicroατος βάζοντας επάνω το σηmicroαίνον και αναπαριστώντας το microε κεφαλαίο Σ θέλοντας να δείξει την υπεροχή του σηmicroαίνοντος σε σχέση microε το σηmicroαινόmicroενο αυτή δηλαδή που κυβερνά τον λόγο του υποκειmicroένου δηλαδή το ίδιο το υποκείmicroενο (Dor 1994 62) ndashάποψη που θεmicroελιώνεται από τον ρόλο των microεταφορικών και microετωνυmicroικών διαδικασιών στην εmicroφάνιση των ασυνείδητων φαινοmicroένων β Ονοmicroάζει τη γραmicromicroή του κλάσmicroατος microπάρα πράγmicroα που δεν είχε ονοmicroατιστεί ποτέ από τον Saussure και αργότερα θα της αποδώσει τον χαρακτηρισmicroό του laquoφράγmicroατος στη σηmicroασίαraquo ndashχαρακτηρισmicroός που της προσδίδει microια υλική χροιά Η γραmicromicroή στον Saussure έχει την έννοια της ένωσης των δύο όψεων του γλωσσικού σηmicroείου η microπάρα στον Λακάν έχει την έννοια του διαχωρισmicroού Η λειτουργικότητα της microπάρας παίζει σηmicroαντικό ρόλο στην αντίληψη του Λακάν για τη microεταφορά και τη microετωνυmicroία Η microεταφορά στον Λακάν ή αλλιώς σηmicroαίνουσα υποκατάσταση εφόσον ορίζει κάτι microέσω ενός άλλου πράγmicroατος συνίσταται στην υποκατάσταση σηmicroαινόντων έτσι που το Σ2 είναι το καινούριο σηmicroαίνον [ο Γιάννης είναι λιοντάριmiddotόπου το λιοντάρι είναι το Σ2 και Σ1 ο Γιάννης] ενώ το παλιό σηmicroαίνον Σ1 περνάει κάτω από την microπάρα ndashmicroε την έννοια του φράγmicroατος στη σηmicroασίαndash ως ολόκληρο σηmicroείο ∆ιαφορετικά θα είχαmicroε να κάνουmicroε microε ένα καινούριο σηmicroείο και όχι microε microεταφορά (Dor 1994 63-69) Στη microετωνυmicroία αντιθέτως δεν υπάρχει αυτό το πέρασmicroα της microπάρας διατηρείται το φράγmicroα της σηmicroασίας επειδή το καινούριο σηmicroαίνον βρίσκεται σε σχέση συνάφειας microε το παλιό Στη microεταφορά η υπέρβαση του φράγmicroατος δείχνει τη laquoθεmicroελιακή αξία αυτής της υπέρβασης για την ανάδειξη της σηmicroασίαςraquo η σηmicroασία αναδύεται άmicroεσα (όπ 70 71) Στη microετωνυmicroία αντιθέτως η διατήρηση του φράγmicroατος δηλώνει αντίσταση στη σηmicroασία microε την έννοια αυτό που παράγεται είναι ένα φαινοmicroενικό microη-νόηmicroα χρειάζεται microια νοητική διεργασία για να συλλάβουmicroε το νόηmicroα της microετωνυmicroικής έκφρασης (όπ 71) γ Τα βέλη και η έλλειψη που περιβάλλουν το σχήmicroα του γλωσσικού σηmicroείου σηmicroεία της ένωσης και της θεώρησης του σηmicroείου ως laquoκλειστού πεδίουraquo έχουν απαλειφθεί Οι αλλαγές αυτές συmicroπυκνώνουν τις σχετικές απόψεις του Λακάν Όπως ειπώθηκε παραπάνω για τον Saussure η γλώσσα έρχεται να κάνει microια τοmicroή στη άmicroορφη microάζα των σκέψεων και των ήχων και αmicroοιβαία να καθορίσει τα σηmicroαίνοντα και τα σηmicroαινόmicroενα (βλ σχήmicroα 1) Ο Λακάν αmicroφισβητεί τον ισοmicroορφικό αυτό καθορισmicroό και θεωρεί ότι σε αυτό που υπάρχει τmicroήση είναι η ροή των σηmicroαινόντων ndashmicroε αυτή τη διατύπωση ήδη αποmicroακρύνεται από τον Saussure αφού η τοmicroή της γλώσσας δηmicroιουργεί το σηmicroαίνονmiddot δεν προϋπάρχει ως τέτοια (βλ και Taillandier 1994 407) Το γλωσσικό σηmicroαινόmicroενο αντικαθίσταται από τη βελονιά του παπλωmicroατά ndashέννοια που συνδέεται άmicroεσα microε την ψυχαναλυτική εmicroπειρία η οποία δείχνει ότι η σχέση σηmicroαίνοντος και σηmicroαινόmicroενου είναι laquoπάντα ρευστή πάντα έτοιmicroη να χαλάσειraquo γεγονός που ενισχύεται από την ψυχωτική εmicroπειρία όπου ο δεσmicroός ανάmicroεσα στο σηmicroαίνον και το σηmicroαινόmicroενο απουσιάζει Η βελονιά του παπλωmicroατά είναι η διαδικασία microε την οποία laquoτο σηmicroαίνον σταmicroατά το αλλιώς ατέρmicroονο γλίστρηmicroα της σηmicroασίαςraquo και οριοθετεί τη σηmicroασία όχι επιmicroέρους microονάδων αλλά microε ένα εκ των υστέρων laquoκόψιmicroοraquo σφραγίζει το νόηmicroα της οmicroιλούmicroενης ακολουθίας αναδροmicroικά (Dor 1994 57-59) Αυτό το γλίστρηmicroα της σηmicroασίας αφενός δικαιολογεί την υπεροχή του σηmicroαίνοντος έναντι του σηmicroαινοmicroένου αφετέρου δείχνει

23

και άλλες αποκλίσεις σε σχέση microε τον Saussure Αποδίδεται η διαχρονία στη γραmicromicroικότητα του σηmicroαίνοντος πράγmicroα που είναι αντίθετο microε τη συγχρονική θεώρησή της από τον Saussure Επίσης η σηmicroασία συνδέεται microε την parole και δεν άπτεται της σφαίρας της langue

Έχοντας κάνει αυτές τις πρωταρχικές παρατηρήσεις microπορούmicroε να σκιαγραφήσουmicroε την άποψη του Λακάν για τη γλώσσα Καταρχήν όπως πρώτος υποστήριξε ο Φρόυντ το ζήτηmicroα της γλώσσας θέτει το ζήτηmicroα της αναπαράστασης microε την έννοια ότι η λέξη είναι το σηmicroείο ενός πράγmicroατος εν τη απουσία τουmiddot που σηmicroαίνει ότι ένα πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να microπορέσει να αναπαρασταθεί Η άποψη αυτή ndashεγελιανής προέλευσηςndash θα χρησιmicroοποιηθεί από τον Λακάν για να γίνει εmicroφανές ότι γλώσσα και άmicroεσο βίωmicroα είναι δύο αποκλειόmicroενα πράγmicroατα και αυτό είναι ένα από τα laquoδράmicroαταraquo της ανθρώπινης ύπαρξης Θεmicroελιακή έννοια για να παρακολουθήσουmicroε το ξετύλιγmicroα της σκέψης του είναι η έννοια της ενόρmicroησης έννοια που χρησιmicroοποιεί ο Φρόυντ ως ενδιάmicroεση της οργανικής ανάγκης και της επιθυmicroίας θεωρώντας την βιολογικής τάξης και η οποία αποκτάει πρόσβαση στον ψυχισmicroό microέσα από τον ψυχικό εκπρόσωποmiddot δηλαδή από τη στιγmicroή που θα αναπαρασταθεί αποτελεί έναν οριακό ενδιάmicroεσο ανάmicroεσα στο βιολογικό και τον ψυχισmicroό Ο Λακάν συνδέει την ενόρmicroηση microε την ανάγκη microέσα από microια διαφορετική σύλληψη Καταρχήν η έλλειψη αναφέρεται στην απουσία του ανατοmicroικού του σωmicroατικού συmicroπληρώmicroατος που βιώνει το παιδί από τη στιγmicroή που γεννιέται καθώς αυτό διαχωρίζεται αποσπάται από τον microητρικό κόλπο Η ενόρmicroηση σε αυτή την οπτική είναι microια τάση που κατακλύζει το παιδί και microεταφράζει αυτή τη σωmicroατική έλλειψη του microητρικού συmicroπληρώmicroατοςmiddot αντίθετα από την άποψη του Φρόυντ η ενόρmicroηση βρίσκεται πριν από κάθε αναπαράσταση Το παιδί θέλοντας να φράξει αυτό το κενό το χάσmicroα που δηmicroιουργεί αυτός ο σωmicroατικός χωρισmicroός διαmicroορφώνει την επιθυmicroία Η καταρχήν επιθυmicroία του είναι να είναι ο φαλλός η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της microητέρας το συmicroπλήρωmicroα της έλλειψης Αυτό έχει laquoδραmicroατικάraquo αποτελέσmicroατα Σε επίπεδο ψυχισmicroού η επιθυmicroία microη microπορώντας να συmicroπληρώσει το χάσmicroα το κενό microεταφέρεται διαρκώς σε άλλα υποκατάστατα σε ένα ατέλειωτο ταξίδι microετωνυmicroιών (βλ παρακάτω) αποξενώνοντας αποmicroακρύνοντας το υποκείmicroενο από την πρωταρχική του επιθυmicroία η οποία παραmicroένει ανικανοποίητη Σε επίπεδο λεκτικοποίησης η επιθυmicroία microε το να

Σχ 1 Ο ισοmicroορφικός καθορισmicroός του Saussure (1979 151)

24

περάσει στη γλώσσα γίνεται αίτηmicroα γίνεται σηmicroείο ή σύmicroβολο που σηmicroαίνει ότι δεν microπορεί ποτέ να εκφραστεί άmicroεσα αφού η λεκτικοποίηση της θα σηmicroαίνει και τον φόνο της Κατά την έκφραση του Λακάν το κύmicroα της επιθυmicroίας πρέπει να περάσει από το laquoστένωmicroα του σηmicroαίνοντοςraquo Γιrsquo αυτό η επιθυmicroία είναι πέραν του αιτήmicroατος αφού το υπερβαίνει microην microπορώντας ποτέ να ικανοποιηθείmiddot είναι εντεύθεν του αιτήmicroατος γιατί είναι σηmicroαίνον της πρωταρχικής έλλειψης ως προς το είναι [manque agrave ecirctre] ∆ύο στάδια της ψυχικής εξέλιξης του ατόmicroου είναι σηmicroαντικά για το θέmicroα της γλώσσας και τη συνακόλουθη εγγραφή του υποκειmicroένου στη συmicroβολική τάξη α Το στάδιο του καθρέφτη και συγκεκριmicroένα η τρίτη φάση του κατά την οποία το παιδί κοιτάζοντας στον καθρέφτη βιώνει microεγάλη χαρά αναγνωρίζοντας στην εικόνα που βλέπει τον εαυτό του συνολικά θέτοντας έτσι τέλος στο ψυχικό βίωmicroα που ο Λακάν ονοmicroάζει φαντασίωση του τεmicroαχισmicroένου σώmicroατος (Dor 1994 109-111) Η στιγmicroή αυτή αποκτά τεράστια σηmicroασία όσον αφορά το θέmicroα των ταυτίσεων του υποκειmicroένου (όπ υποσ 11) στον βαθmicroό που πρόκειται για microια πρωταρχική ταύτιση του παιδιού που προωθεί τη δόmicroηση του εγώ [Je] και αποτελεί την πηγή όλων των άλλων ταυτίσεων Είναι laquoδιττήraquo ndashαφού ανάγεται σε δύο όρους σώmicroα και εικόναndash άmicroεση ο Φρόυντ την αποκαλεί ναρκισσική ενώ ο Λακάν θα την ονοmicroάσει φαντασιακή αφού το παιδί ταυτίζεται microε το αντίτυπό του microέσω της εικόνας (Fages 1997 16) ndashταύτιση που προεικονίζει κατά τον Dor (όπ) laquoτον χαρακτήρα της φαντασιακής του αλλοτρίωσης από όπου και η lsquolsquoχρόνια παραγνώρισηrsquorsquo που δεν θα πάψει να διατηρεί microε τον ίδιο του τον εαυτόraquo Το δεύτερο κρίσιmicroο σηmicroείο για τη δόmicroηση του υποκειmicroένου είναι το οιδιπόδειο όπου ο πατέρας παρεmicroβαίνει ως ο τρίτος απαγορεύοντας την αιmicroοmicroειξία και σπάζοντας τη φαντασιακή ενότητα του παιδιού microε τη microητέρα βίωmicroα που κυρίως εκτυλίσσεται γύρω από την προβληmicroατική του φαλλού Όπως ήδη ειπώθηκε η καταρχήν επιθυmicroία του παιδιού είναι να είναι ο φαλλός της microητέρας η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της πιο απλά να είναι τα πάντα γιrsquo αυτήν Σε κάποιο σηmicroείο αρχίζει να συνδέει την απουσία της microητέρας microε τον τρίτο ndashτον πατέραndash και καταλαβαίνει ότι ο φαλλός είναι αλλού δεν είναι ο ίδιος δεν τον έχει η microητέρα βρίσκεται προς τη microεριά του πατέρα ndashεντοπισmicroός που θα κινητοποιήσει στο τελευταίο στάδιο του οιδιποδείου ταυτίσεις ως προς το φύλο Το σπάσιmicroο αυτό της φαντασιακής δυαδικής σχέσης και η αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα ndashη ταύτιση microε τον νόmicroο τουndash εισάγουν το παιδί στη συmicroβολική τάξη της γλώσσας της κουλτούρας του πολιτισmicroού τοποθετώντας το microέσα στην τριαδική σχέση απελευθερώνοντας το από τη φαντασιακή υποταγή του στη microητέρα και καθιστώντας το υποκείmicroενο Νοmicroίζω πως εδώ είναι το κρίσιmicroο σηmicroείο της θεωρίας του Λακάν για το τρίπολο υποκειmicroενικότητα συmicroβολική τάξη (του συστήmicroατος συγγενείας και microε αυτή την έννοια του πολιτισmicroού) συmicroβολική τάξη του συστήmicroατος της γλώσσας (ενός συστήmicroατος αναπαράστασης) Καταρχήν ο Λακάν συνδέει την είσοδο στη συmicroβολική τάξη microε την είσοδο στη γλώσσα laquoΞαναδιαβάζονταςraquo το fort-da του Φρόυντ ο οποίος εκεί βλέπει τον καταναγκασmicroό της επανάληψης ο Λακάν εκτός των άλλων εντοπίζει στο παιχνίδι αυτό και κυρίως στη λεκτική εκφορά του τη συmicroβολική κυριαρχία επί του χαmicroένου αντικειmicroένου Που σηmicroαίνει ότι το παιδί laquoκαταφέρνει στο εξής να κυριαρχεί πάνω στο ότι δεν είναι πλέον το ένα και microοναδικό αντικείmicroενο της επιθυmicroίας της microητέρας δηλαδή το αντικείmicroενο που πληροί την έλλειψη του Άλλου δηλαδή ο φαλλόςraquo (Dor 1994 124) Η επιθυmicroία αυτή όπως ειπώθηκε και παραπάνω θα microεταφερθεί στα υποκατάστατα αντικείmicroενα της επιθυmicroίαςmiddot το κυριότερο σε

25

αυτό είναι ότι θα καταστήσει το παιδί επιθυmicroούν υποκείmicroενο και όχι αντικείmicroενο επιθυmicroίας (της microητέρας) ∆εύτερον microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα η πρωταρχική επιθυmicroία απωθείται (έχουmicroε εδώ την πρωταρχική απώθηση ndashπου θα διασφαλίσει το πέρασmicroα από την άmicroεση βίωση στη συmicroβολοποίηση microέσα από τη γλώσσαndash και τη δηmicroιουργία ασυνειδήτου) Σε αυτό το σηmicroείο γίνεται κατά την άποψη microου η σύνδεση των δύο συmicroβολικών συστηmicroάτων Το παιδί microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα και ονοmicroάζοντας αυτόν εν αγνοία του ονοmicroάζει το πρωταρχικό του σηmicroαίνον την επιθυmicroία να είναι ο φαλλός Γιrsquo αυτό το Όνοmicroα του Πατέρα αποτελεί microεταφορά Εφόσον το υποκείmicroενο άλλο ονοmicroάζει και άλλο λέει κατά βάθος microε την πατρική microεταφορά εmicroφανίζεται η εγκαθίδρυση microιας ψυχικής διαίρεσης (Spaltung) του υποκειmicroένου ανάmicroεσα στο ασυνείδητο ndashτον ψυχισmicroό τουndash και τον συνειδητό του λόγο διαίρεση η οποία επέρχεται υπό το κράτος της γλώσσαςmiddot microε αυτή την έννοια κατά τον Dor (όπ 137) το ασυνείδητο θα δοmicroηθεί υποταγmicroένο στην τάξη του σηmicroαίνοντος δηλ σαν γλώσσα Άποψη που προκάλεσε τη ρήξη του Λακάν microε τη σύγχρονη ψυχαναλυτική σκέψη στον βαθmicroό που υπέταξε τη δηmicroιουργία του ασυνειδήτου στη γλώσσα αναγνωρίζοντάς τη ως βασική προϋπόθεσή του και θεώρησε το υποκείmicroενο ως υπάρχον microόνο ως οmicroιλούν (το οmicroιλ-όν) Ο Λακάν χρησιmicroοποιεί τη διάκριση του Benveniste (1966) ανάmicroεσα σε υποκείmicroενο της εκφώνησης και υποκείmicroενο του εκφωνήmicroατος για να καταδείξει ότι το υποκείmicroενο του ασυνειδήτου το υποκείmicroενο της επιθυmicroίας προσδιορίζεται σε επίπεδο εκφώνησης σε αυτό που λέγεται σε ένα κατά κάποιον τρόπο laquoκείmicroενο λόγουraquo ενώ στο εκφώνηmicroα στην πρόταση εκεί που γραmicromicroατικά θα βάλει τη στίξη το υποκείmicroενο χάνεται η αλήθεια του καθώς εmicroφανίζεται διαστρεβλωmicroένη ndashη ψυχαναλυτική εργασία συνίσταται microε αυτή την έννοια στην ανάδυση της επιθυmicroίας του υποκειmicroένου microέσα από τα εκφωνήmicroατά τουmiddot γιrsquo αυτό ο αναλυτής ακούει laquoαπό κάτωraquo από τα συγκεκριmicroένα εκφωνήmicroατα laquoπροσέχονταςraquo το συνολικό κείmicroενο του αναλυόmicroενου Αν το υποκείmicroενο αναδύεται microέσα από τη γλώσσα ndashκαι αυτό σηmicroαίνει ότι δεν είναι αιτία της γλώσσας του σηmicroαίνοντος αλλά επίπτωσή τηςndash ταυτοχρόνως όmicroως αλλοτριώνεται microέσα και από αυτήν εφόσον το ίδιο λόγω της διαδικασίας της συmicroβολοποίησης (laquoτο πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να αντιπροσωπευθείraquo) εmicroφανίζεται κατά την έκφραση του A Miller laquoσαν να υπέχει θέση ∆εν είναι εκεί αλλά και δεν είναι και απόνraquo Έτσι παρουσιάζεται το αντιφατικό φαινόmicroενο από τη microια η γλώσσα κάνει να αναδυθεί το υποκείmicroενο από την άλλη το εξαφανίζει microέσα από την αναπαράστασή του Ο Λακάν ονοmicroάζει αυτή την έκλειψη στιγmicroιαία εξαφάνιση του υποκειmicroένου το γεγονός δηλ ότι microέσω της γλώσσας το υποκείmicroενο νοείται ως αναπαράσταση ως προσωπείο που το αλλοτριώνει αποκρύπτοντάς το από τον εαυτό του (Dor 1994 146) O όρος σχίση [refente] αποδίδει αυτή ακριβώς την αλλοτρίωση microέσα και από τη γλώσσα Από τη microια λοιπόν το υποκείmicroενο βρίσκεται διαχωρισmicroένο από τον laquoλόγοraquo του ασυνειδήτου του τον λόγο της επιθυmicroίας του και από την άλλη λειτουργεί στον λόγο ως laquoυπέχον θέσηraquo ως οmicroοίωmicroα Μία ακόmicroη από τις δραmicroατικές αντιφατικότητες της ύπαρξης Μπορεί το υποκείmicroενο microε την πρόσβαση στη γλώσσα και τη συmicroβολική τάξη να απελευθερώθηκε από την αιχmicroαλωσία της φαντασιακής δυαδικής σχέσης microε τη microητέρα από την άλλη όmicroως βυθίζεται πάλι microέσω της γλώσσας σε microια άλλη φαντασιακή αιχmicroαλωσία του εαυτού του υιοθετώντας τα διάφορα εγώ του ndashαλλοτριωmicroένουndash λόγου του και αποκτώντας έτσι microια φαντασιακή εικόνα του εαυτού του ndashτο Εγώ [Moi] Στη φαντασιακή αυτή αναπαράσταση

26

εικόνα του εαυτού του υπεισέρχεται και ο Άλλος (η microητέρα καταρχήν) στον βαθmicroό που microέσα από τα microάτια του Άλλου γίνεται η αναγνώρισή microας (προεικονίζεται ήδη από το στάδιο του καθρέφτη όπου microέσα από τα microάτια του Άλλου υπάρχει η έγκριση για την ταύτιση του παιδιού microε αυτό που βλέπει) Αναλόγως όmicroως κινείται και η σχέση του Εγώ [Moi] microε τον άλλον διαποτισmicroένη από το φαντασιακό αφού microε τον ίδιο τρόπο που εκλαmicroβάνει τον εαυτό του εκλαmicroβάνει και τον άλλον Η επικοινωνία όmicroως έτσι καθίσταται laquoδιάλογος microεταξύ κουφώνraquo αφού ο καθείς επικοινωνεί microέσα από τα Εγώ [moi] του Ο Μεγάλος Άλλος ndashη επικοινωνία microε το ασυνείδητοndash καθίσταται αδύνατη στον βαθmicroό που διαχωρίζεται από τον laquoτοίχο της γλώσσαςraquomiddot ο Μεγάλος Άλλος βρίσκεται από την άλλη πλευρά του όπως ακριβώς το υποκείmicroενο λόγω της γλώσσας τίθεται εκτός της προσωπικής του αλήθειας Και είναι ο στόχος της ανάλυσης αυτό τον κενό ndashαλλοτριωmicroένοndash λόγο του υποκειmicroένου να τον καταστήσει πλήρη να τον φέρει σε επικοινωνία microε το ασυνείδητό του microε την επιθυmicroία του αποκαθιστώντας τη συmicroβολική τάξη στον φαντασιακό του λόγο

5

ΘΕΟ∆ΩΡΟΠΟΥΛΟΥ Μ 1999 Γλώσσα και συναίσθηmicroα τα αντικείmicroενα του φόβου Στο ΚΑΤΗ ΚΟΝ∆ΥΛΗ amp ΝΙΚΗΦΟΡΙ∆ΟΥ 1999 207-223 Αθήνα Αλεξάνδρεια

mdashmdashmdash Υπό έκδοση Η προσβολή στο laquoόλοraquo Προσέγγιση στην έννοια του laquoψυχικού πάθουςraquo Στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 21ης Ετήσιας Συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (13-15 Μαΐου 2000)

ΧΡΙΣΤΙ∆ΗΣ Α-Φ 2001α Η φύση της γλώσσας Στο Ιστορία της ελληνικής γλώσσας Από τις αρχές έως την Ύστερη Αρχαιότητα επιmicro Α-Φ Χριστίδης Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας amp Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] Υπό έκδοση

mdashmdashmdash2001β Όψεις της γλώσσας Αθήνα Νήσος Υπό έκδοση [1] Κείmicroενο 1 Freud S [1937] Kατασκευές στην Ψυχανάλυση Μτφρ Λ Αναγνώστου Εκ των υστέρων 1 5-15 σελ 5-6 copy Πρόθεση της αναλυτικής εργασίας είναι ως γνωστόν να φέρει τον ασθενή στο σηmicroείο να άρει τις απωθήσεις ndashυπό την ευρύτατη έννοιαndash της πρώτης περιόδου ανάπτυξής του για να τις αντικαταστήσει microε αντιδράσεις που θα ανταποκρίνονται σε microια κατάσταση ψυχικής ωριmicroότητας Για την επίτευξη αυτού του στόχου πρέπει να θυmicroηθεί ορισmicroένα βιώmicroατα και τα συναισθήmicroατα που αυτά του προκάλεσαν πράγmicroατα που τώρα είναι ξεχασmicroένα Γνωρίζουmicroε ότι τα σηmicroερινά του συmicroπτώmicroατα και οι αναστολές του είναι επακόλουθα τέτοιων απωθήσεων δηλαδή υποκατάστατα εκείνων που έχει ξεχάσει Tι υλικά θέτει στη διάθεσή microας ώστε microε την εκmicroετάλλευσή τους να microπορέσουmicroε να τον οδηγήσουmicroε στην επανάκτηση των χαmicroένων αναmicroνήσεών του Πολλά και διάφορα αποσπάσmicroατα αυτών των αναmicroνήσεων στα όνειρά του που καθεαυτά έχουν απαράmicroιλλη αξία αλλά κατά κανόνα είναι σοβαρά παραmicroορφωmicroένα από όλους τους παράγοντες που συmicromicroετέχουν στη διαmicroόρφωση του ονείρου ιδέες που παράγει καθώς αφήνεται laquoστους ελεύθερους συνειρmicroούςraquo microέσα στις οποίες microπορούmicroε να βρούmicroε νύξεις για απωθηmicroένα βιώmicroατα και παράγωγα των καταπιεσmicroένων συναισθηmicroατικών παρορmicroήσεων καθώς και των αντιδράσεων σε αυτές τέλος νύξεις αναπαραγωγών των συναισθηmicroάτων που ανήκουν στο απωθηmicroένο υλικό εκδηλωνόmicroενες σε περισσότερο ή λιγότερο σηmicroαντικές πράξεις του ασθενούς microέσα και έξω από τις αναλυτικές συνεδρίες Έχουmicroε αποκτήσει την εmicroπειρία ότι η σχέση microεταβίβασης που δηmicroιουργείται προς τον αναλυτή είναι ιδιαίτερα ευνοϊκή για την επάνοδο τέτοιων συναισθηmicroατικών σχέσεων Aπό αυτή την πρώτη ύλη ndashόπως θα λέγαmicroεndash πρέπει να παραγάγουmicroε αυτό που επιθυmicroούmicroε Tο επιθυmicroούmicroενο είναι microια αξιόπιστη και από κάθε ουσιαστική πλευρά πλήρης εικόνα των ξεχασmicroένων χρόνων της ζωής του ασθενούς Eδώ όmicroως πρέπει να θυmicroηθούmicroε ότι η αναλυτική εργασία αποτελείται από δύο εντελώς διαφορετικά microέρη ότι εκτελείται σε δύο χωριστές σκηνές και γίνεται από δύο ανθρώπους καθένας από τους οποίους έχει άλλη αποστολή Mπορεί κανείς να αναρωτηθεί στιγmicroιαία γιατί δεν έχει ήδη επισηmicroανθεί αυτό το βασικό γεγονός αλλά αmicroέσως σκέφτεται ότι τίποτε δεν του αποσιωπήθηκε ότι πρόκειται για κάτι γενικά γνωστό για ένα τρόπον τινά αυτονόητο γεγονός που microόνον εδώ και για έναν

6

ειδικό σκοπό υπογραmicromicroίζεται και αξιολογείται ξεχωριστά Ξέρουmicroε όλοι ότι ο αναλυόmicroενος πρέπει να οδηγηθεί ώστε να ξαναθυmicroηθεί κάτι που έζησε και απώθησε και οι δυναmicroικές συνθήκες αυτής της διαδικασίας είναι τόσο ενδιαφέρουσες ώστε το άλλο microέρος της εργασίας η δουλειά του αναλυτή έρχεται σε δεύτερη γραmicromicroή O αναλυτής δεν έζησε ούτε απώθησε τίποτε από τα ζητούmicroενα δεν microπορεί να είναι δουλειά του να θυmicroηθεί κάτι Ποια είναι λοιπόν η αποστολή του Πρέπει να microαντέψει το ξεχασmicroένο υλικό από τα σηmicroάδια που άφησε πίσω του ή πιο σωστά να το κατασκευάσει Πώς πότε και microε ποιες επεξηγήσεις θα ανακοινώσει τις κατασκευές του στον αναλυόmicroενο αυτό είναι που θα συνδέσει microεταξύ τους τα δύο κοmicromicroάτια της αναλυτικής εργασίας το δικό του microερίδιο microε εκείνο του αναλυοmicroένου [] [2] Ο ελεύθερος συνειρmicroός αποτελεί θεmicroελιώδη κανόνα microε τον οποίο λειτουργεί η ψυχαναλυτική συνεδρία και συστατικό στοιχείο της ψυχαναλυτικής τεχνικής Συνίσταται στην έκφραση όλων ανεξαιρέτως των σκέψεων που περνούν από το microυαλό του αναλυόmicroενου είτε αυτές αφορmicroώνται από κάποιο συγκεκριmicroένο στοιχείο (πχ microια λέξη microια εικόνα κάποιο στοιχείο του ονείρου) είτε αναδύονται αυθόρmicroητα (βλ Laplanche amp Pontalis 1986 179-181 το σχετικό λήmicromicroα) Στόχος της τεχνικής αυτής είναι να εξαλείψει την εκούσια επιλογή σκέψεων και αίροντας τις αντιστάσεις να γίνει δυνατή η πρόσβαση στο ασυνείδητο [3] H γλωσσική παραδροmicroή ή γλωσσικό ολίσθηmicroα ή lapsus είναι αυτό που στην κοινή γλώσσα λέmicroε laquoσαρδάmicroraquo Η microελέτη αυτών των laquoλαθώνraquo από τον Φρόυντ έδειξε ότι αυτό που αναδύεται microε το microπέρδεmicroα της γλώσσας είναι η ασυνείδητη σκέψη η ασυνείδητη επιθυmicroία την οποία προσπαθούmicroε να καταστείλουmicroε για διάφορους λόγους (είτε γιατί δεν πρέπει να ακουστεί από τους άλλους είτε γιατί εmicroείς δεν θέλουmicroε να τη συνειδητοποιήσουmicroε) ενώ αυτή microας ξεγλιστράει όταν η προσοχή microας χαλαρώνει [4] Σε αντίθεση microε το lapsus το ευφυολόγηmicroα [mot drsquoesprit] είναι συνειδητό και laquoόταν δεν είναι αυτοσκοπός δηλαδή αθώο δεν microπορεί παρά να τεθεί στην υπηρεσία δύο τάσεων είτε είναι εχθρικό ndashκαι χρησιmicroεύει ως επιθετικότητα σάτιρα ή άmicroυναndash είτε είναι βωmicroολοχίαraquo (Freud [1905] 1953 Le mot drsquoesprit et ses rapports avec lrsquoinconscient Παρίσι Gallimard) Η απωθηmicroένη ευχαρίστηση που απελευθερώνεται παραπέmicroπει στην ευχαρίστηση του παιδιού που παίζει microε τις λέξεις παραmicroερίζοντας τις κατηγοριοποιήσεις της πραγmicroατικότητας [5] Οι πρωτογενείς και οι δευτερογενείς διαδικασίες αποτελούν τους δύο τύπους ψυχο-νοητικής λειτουργίας όπως περιγράφηκαν από τον Φρόυντ Οι πρωτογενείς διαδικασίες χαρακτηρίζουν το ασυνείδητο ενώ οι δευτερογενείς το προσυνειδητό-συνειδητό Βασικό χαρακτηριστικό των πρωτογενών διαδικασιών ανάmicroεσα στα άλλα είναι α) ότι χρησιmicroοποιούν τη συmicroπύκνωση διά της οποίας οι εικόνες ndashmicroε την ψυχαναλυτική ορολογία οι παραστάσειςndash τείνουν να συγχωνευθούν σε microία και τη microετάθεση microέσω της οποίας οι εικόνες-παραστάσεις αντικαθίστανται και συmicroβολίζονται από άλλες και β) ότι είναι προσανατολισmicroένες προς την ευχαρίστηση Τα χαρακτηριστικά αυτά είναι ιδιαίτερα εmicroφανή στα όνειρα από τη microελέτη των οποίων ο Φρόυντ οδηγήθηκε και σε αυτή τη διάκριση Οι δευτερογενείς διαδικασίες τις οποίες εξετάζει παραδοσιακά η ψυχολογία όπως η σκέψη κατά την εγρήγορση η προσοχή

7

η κρίση κλπ συνιστούν τροποποίηση των πρωτογενών διαδικασιών και είναι προσανατολισmicroένες προς την πραγmicroατικότητα Ο Φρόυντ πίστευε ότι οι πρωτογενείς διαδικασίες είναι φυλογενετικά και οντογενετικά πρωιmicroότερες από τις δευτερογενείς (βλ Laplanche amp Pontalis 1986 121-123 και Rycroft 1995 137 τα σχετικά λήmicromicroατα) [6] Κείmicroενο 2 Χριστίδης A-Φ 1997 Η microαγική χρήση της γλώσσας Στο Γλώσσα και microαγεία Κείmicroενα από την αρχαιότητα επιmicro Α-Φ Χριστίδης amp D Jordan 52-64 Αθήνα Ιστός copy Ιστός [] Pυθmicroός συλλαβή επιφώνηmicroα αρχέγονο laquoόνοmicroαraquo διάχυτες σηmicroασίες laquoάσηmicroες φωνέςraquo αρχαϊσmicroός (γλωσσικός και πολιτιστικός) αυτή είναι η οριακή laquoπαλινδρόmicroησηraquo του microαγικού λόγου H συγκίνηση που βρίσκεται εγκλωβισmicroένη στα όρια της προτασιακής γλώσσας microε τις διακεκριmicroένες κατηγορίες και σηmicroασίες της διεκδικεί την ελευθερία της O γλωσσικός ήχος ndashσαν ρυθmicroός συλλαβή επιφώνηmicroα microορφή χωρίς οριοθετηmicroένο λεξικό νόηmicroαndash επιχειρεί να laquoξαναγίνειraquo βιωmicroατικός laquoδείκτηςraquo H σήmicroανση ndashδιάχυτη εξεγερmicroένη ενάντια στα δεσmicroά της αναλυτικής κατηγοριακής γλώσσαςndash αγωνιά να προσεγγίσει την αρχέγονη ολικότητα της βιωmicroατικής δείξης Kαι η προσέγγιση αυτή ndashόπως αποκαλύπτεται στην laquoπρωτο-γλώσσαraquo του microαγικού ιδιώmicroατοςndash είναι κατά βάση microεταφορικά συγκροτηmicroένη το ακατανόητο σαν microεταφορά για το άρρητο ο (γλωσσικός και πολιτιστικός) αρχαϊσmicroός η γλώσσα των θεών και τα laquoαληθινά ονόmicroαταraquo σαν microεταφορές για την αρχέγονη δεικτική σήmicroανση Aυτό δεν είναι βέβαια ούτε παράξενο ούτε παράδοξο H επιστροφή στον χαmicroένο παράδεισο της αρχέγονης laquoπυκνότηταςraquo της προ-γλωσσικής βιωmicroατικής σήmicroανσης της εmicroπειρίας ndashστο laquoπρωτογενές σύστηmicroα σήmicroανσηςraquo όπως θα έλεγε ο Pavlovndash δεν microπορεί ποτέ να είναι άmicroεση και πλήρης γιατί laquoφράζεταιraquo από τον laquoτοίχοraquo του laquoδευτερογενούς συστήmicroατος σήmicroανσηςraquo ndashτης αναλυτικής προτασιακής γλώσσας H laquoδηmicroιουργική microεταφορά της microαγείαςraquo σηmicroειώνει ο Malinowski laquoσυνίσταται στην πεποίθηση ότι η επαναληπτική διατύπωση ορισmicroένων λέξεων microπορεί να παραγάγει την πραγmicroατικότητα που περιγράφουν οι λέξεις αυτέςraquo Tο ακατανόητο microέρος του microαγικού κειmicroένου (και ο Malinowski δεν microιλάει εδώ γι αυτή την όψη του microαγικού λόγου) microε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του όπως τα είδαmicroε στη συζήτηση που προηγήθηκε είναι ndashτο ίδιοndash η γλωσσική microεταφορά microέσω της οποίας επιχειρείται η προσέγγιση στη δραστική δεικτική σήmicroανση της εmicroπειρίας πάνω στην οποία στηρίζεται η laquoδηmicroιουργική microεταφορά της microαγείαςraquo Aν ο ακατανόητος microαγικός λόγος είναι η οριακή εκδοχή της laquoνοσταλγίαςraquo για την πρωτογενή βιωmicroατική σήmicroανση ο χώρος της ποίησης εκπροσωπεί microια laquoηπιότερηraquo κίνηση προς την ίδια κατεύθυνση Aλλά τι είναι ο ποιητικός λόγος ndashη laquoποιητική λειτουργίαraquo Eίναι η γλωσσική χρήση που επιχειρεί να laquoυπονοmicroεύσειraquo τη συmicroβατική (laquoαυθαίρετηraquo) σχέση ήχου και νοήmicroατος Mε τα λόγια του Pope όπως τα παραθέτει ο Jakobson στην ποίηση laquoο ήχος πρέπει να microοιάζει σαν ηχώ του νοήmicroατοςraquo Tο αγωνιώδες αυτό εγχείρηmicroα είναι βέβαια η κίνηση προς τη δεικτική σήmicroανση της εmicroπειρίας O ήχος αγωνίζεται να ξαναγίνει κοmicromicroάτι της εmicroπειρίας ndashδείκτης της και όχι συmicroβατική σήmicroανσή της H ποίηση λέει ο Valeacutery laquoείναι η προσπάθεια να αποδοθούν microε έναρθρο λόγο εκείνα τα πράγmicroατα ή εκείνο το πράγmicroα που προσπαθούν να εκφράσουν θολά και σκοτεινά τα δάκρυα οι κραυγές οι αναστεναγmicroοίraquo H

8

laquoυπερποιητικότηταraquo του ακατανόητου microαγικού λόγου έγκειται στην εξώθηση της προσπάθειας αυτής microέχρι τα όρια της γλώσσας έτσι προκύπτει η microαγική πρωτο-γλώσσαraquo [] [7] Κείmicroενο 3 Χριστίδης A-Φ 2001α O προφητικός λόγος Στο Ιστορία της ελληνικής γλώσσας Από τις αρχές έως την Ύστερη Αρχαιότητα επιmicro Α-Φ Χριστίδης Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας amp Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] Υπό έκδοση copy Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας amp Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] [hellip] Προφητικός λόγος microαγικός λόγος ποιητικός λόγος Aυτά τα είδη λόγου ndashή και laquoλόγουraquo σε κάποιες από τις όψεις τουςndash αποτελούν microια ευρεία ενότητα microε ιδιαίτερα ασαφή εσωτερικά όρια Oι ίδιοι οι αρχαίοι όπως είναι γνωστό είχαν επίγνωση αυτής της ενότητας H συγγένεια προφητείας και ποίησης λχ συζητήθηκε microε λεπτοmicroέρεια από τον Πλάτωνα ndashκαι όχι microόνον Σrsquo όλες αυτές τις γλωσσικές χρήσεις δοκιmicroάζονται τα όρια της γλώσσας H γλώσσα -ndashη δοmicroηmicroένη αναλυτική προτασιακή γλώσσαndash microοιάζει να laquoπαλινδροmicroείraquo ndashσε διάφορους βαθmicroούςndash προς την αρχέγονη άγλωσση συγκινησιακή αφετηρία της H laquoπαλινδρόmicroησηraquo αυτή εκφράζεται microε την υπονόmicroευση της οριοθετηmicroένης σηmicroασίας microε την έmicroφαση στη γλωσσική microορφή και στον ρυθmicroό microε την ανάδειξη του βιωmicroατικού συγκινησιακού ιστού των νοηmicroάτων microέσω της microεταφοράς O microαγικός λόγος (αλλά και ο παραληρηmicroατικός εκστατικός λόγος) αντιπροσωπεύει την πιο οριακή microορφή αυτής της παλινδρόmicroησης Στα microαγικά κείmicroενα συνυπάρχει όπως είναι γνωστό ο δοmicroηmicroένος κατανοητός λόγος microε τον ndashσυγκριτικάndash αδόmicroητο ακατανόητο λόγο Σrsquo αυτό το δεύτερο συστατικό που εκφράζει την laquoπαλινδρόmicroησηraquo που microας ενδιαφέρει οι αρχαίοι αναφέρονταν microε τους όρους ασύνετος λαλιά φωναί άσηmicroοι αλάλητοι στεναγmicroοί παmicromicroιγής βοή Pυθmicroικά υπνωτικά επαναλαmicroβανόmicroενες συλλαβές (πχ αλαλαλά) γλωσσικά microορφώmicroατα χωρίς σαφές σηmicroασιακό περιεχόmicroενο ή γραmicromicroατοσυντακτική ένταξη (άσκι κατάσκι χθώmicro) κυριαρχία του ονόmicroατος Aυτή είναι η οριακή παλινδρόmicroηση του microαγικού λόγου η κυριαρχία της ρυθmicroικής συλλαβής και της διάχυτης απροσδιόριστης σηmicroασίας O προτασιακός λόγος αναζητεί ndashlaquoνοσταλγείraquondash τον πρωτογενή συγκινησιακό επιφωνηmicroατικό λόγο Tο επιφώνηmicroα ndashmicroε το διάχυτο laquoάσηmicroοraquo περιεχόmicroενό τουndash microοιάζει να είναι ο στενότερος συγγενής του microαγικού λόγου Tα ίδια βασικά χαρακτηριστικά έχει και ο εκστατικός παραληρηmicroατικός λόγος όπως τον συναντάmicroε στην εκστατική θρησκευτική εmicroπειρία ή και σε ψυχοπαθολογικές διαταραχές H παλινδρόmicroηση της ποίησης κινείται στην ίδια κατεύθυνση αλλά χωρίς κατά κανόνα να φτάνει στη ρήξη microε τον προτασιακό λόγο που χαρακτηρίζει το microαγικό (ή το εκστατικό) εκφώνηmicroα Tί συmicroβαίνει στον προφητικό λόγο της laquoενθουσιαστικήςraquo microαντείας Aυτό που microοιάζει βέβαιο είναι ότι εmicroφανίζεται ndashόπως και στην περίπτωση του microαγικού λόγουndash microια διπλή διάρθρωση O άmicroεσος εκστατικός ακατανόητος σε κάποιο ποσοστό λόγος ndashή και laquoλόγοςraquondash του microάντη ή της microάντισσας και η ιερατική επεξεργασία αυτού του λόγου ώστε να είναι κοινοποιήσιmicroος H εκστατική βάση του προφητικού λόγου πιστοποιείται από ποικίλες microαρτυρίες

9

[] O προφητικός λόγος στη διπλή διάρθρωσή του ndashεκστατικό γλωσσικό υπόβαθρο δοmicroηmicroένη προτασιακή υπερδοmicroήndash αποτελεί λοιπόν microία από τις περιοχές γλωσσικής συmicroπεριφοράς όπου αποκαλύπτεται η ένταση που διαταράσσει τη φαινοmicroενική laquoγαλήνηraquo της προτασιακής γλώσσας H ένταση αυτή είναι της ίδιας τάξης microrsquo αυτήν που εκδηλώνεται στη διπλή διάρθρωση του microαγικού λόγου ή και στη διπλή διάρθρωση που εικονογραφείται από την αντίστιξη ποίησης και πρόζας Σrsquo όλες αυτές τις περιπτώσεις επιχειρείται η προσέγγιση στο θολό σηmicroαδιακά απροσδιόριστο διάχυτο συγκινησιακό υπόστρωmicroα της οροθετηmicroένης προτασιακής γλώσσας Aυτή είναι η ndashλιγότερο ή περισσότεροndash οριακή laquoπαλινδρόmicroησηraquo όλων αυτών των γλωσσικών συmicroπεριφορών [] Aς δούmicroε τώρα από πιο κοντά τα δεδοmicroένα προφητικού λόγου που διαθέτουmicroε από την ελληνική αρχαιότητα H ηρακλείτεια ρήση που συζητήθηκε θεωρείται ndashκαι σωστάndash ότι αναφέρεται στον κρυπτικό αινιγmicroατικό πολύσηmicroο χαρακτήρα των χρησmicroών που microας παραδίδονται από την αρχαιότητα H άποψη την οποία θα υποστηρίξω είναι ότι αυτή η ιδιαιτερότητα δεν είναι παρά η αντανάκλαση (και θα δούmicroε τί σηmicroαίνει αυτό αmicroέσως παρακάτω) της βαθύτερης laquoδεικτικότηταςraquo microε την έννοια που έδωσα στον όρο αυτό πιο πάνω ndashπου χαρακτηρίζει τον laquoενθουσιαστικόraquo προφητικό λόγο συνολικά αλλά και γενικότερα γλωσσικές συmicroπεριφορές που κυριαρχούνται από την κίνηση προς τη συγκινησιακή δεικτική σήmicroανση της εmicroπειρίας H πρωτογενής (ή πρωτογενέστερη) συγκινησιακή laquoδεικτικότηταraquo που εmicroφανίζεται στο εκστατικό εκφώνηmicroα του microάντη ή της microάντισσας microετασχηmicroατίζεται ndashστο επίπεδο του δοmicroηmicroένου προτασιακού χρησmicroούndash στη δευτερογενή δεικτικότητα της κρυπτικότητας της αmicroφισηmicroίας ή της πολυσηmicroίας της οmicroωνυmicroίας Tο πλεονέκτηmicroα microιας τέτοιας προσέγγισης είναι ότι αναγνωρίζει την ενότητα ndashστη βάση της δεικτικότηταςndash του προφητικού λόγου microε άλλες ανάλογες γλωσσικές συmicroπεριφορές ndashτον microαγικό λόγο τον ποιητικό λόγο την πρώιmicroη παιδική γλώσσα αλλά και microε όψεις της ίδιας της laquoκαθηmicroερινήςraquo γλώσσαςndash και εννοώ τα δεικτικά συστατικά της Σrsquo όλες αυτές τις περιπτώσεις κυριαρχεί ή αναδεικνύεται ο συγκινησιακός δεικτικός ιστός της γλωσσικής σήmicroανσης microε αποτέλεσmicroα τη σηmicroασιακή laquoδιάχυσηraquo H δεικτικότητα και η συνακόλουθη laquoδιάχυσηraquo είναι ο βαθύτερος ερmicroηνευτικός microίτος microε τον οποίο θα πρέπει να συνδεθούν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ενθουσιαστικού προφητικού λόγου [] Θα ήθελα να κλείσω την οmicroιλία αυτή ξαναγυρίζοντας στο ζήτηmicroα της σχέσης προφητικού και ποιητικού λόγου ndashένα ζήτηmicroα που ήδη τέθηκε από την αρχαιότητα [hellip] H κλασική microελέτη ndashαπό πλευράς γλωσσολογίας ndash πάνω στο ζήτηmicroα του ποιητικού λόγου ανήκει όπως είναι γνωστό στον Jakobson (Linguistics and Poetics) Tί είναι ο ποιητικός λόγος ndashη ποιητική λειτουργίαndash για τον Jakobson Eίναι η γλωσσική χρήση που επιχειρεί να laquoυπονοmicroεύσειraquo τη συmicroβατική σχέση ήχου και νοήmicroατος (την περίφηmicroη laquoαυθαιρεσίαraquo του γλωσσικού σηmicroείου) Mε τα λόγια του Pope όπως τα παραθέτει ο Jakobson στην ποίηση laquothe sound must seem an echo of the senseraquo (ο ήχος πρέπει να microοιάζει σαν ηχώ του νοήmicroατος) Tο αγωνιώδες αυτό εγχείρηmicroα αντιπροσωπεύει την παλινδρόmicroηση για την οποία επανειληmicromicroένα microιλήσαmicroε ndashτην κίνηση προς την αρχέγονη βιωmicroατική δεικτική σήmicroανση της εmicroπειρίας O ήχος αγωνίζεται να ξαναγίνει κοmicroάτι της εmicroπειρίας ndashδείκτης της και όχι

10

συmicroβατική σήmicroανσή της H ποίηση λέει ο Bαλερί laquoείναι η προσπάθεια να αποδοθούν microε έναρθρη γλώσσα εκείνα τα πράγmicroατα ή εκείνο το πράγmicroα που προσπαθούν να εκφράσουν θολά και σκοτεινά τα δάκρυα οι κραυγές τα χάδια οι αναστεναγmicroοίraquo O ρυθmicroός το microέτρο ο φωνητικός συmicroβολισmicroός οι παρηχήσεις και οι παρονοmicroασίες η microεταφορά και η συνακόλουθη πολυσηmicroαντότητα και διάχυση όλες αυτές οι όψεις του ποιητικού λόγου προσπαθούν να προσεγγίσουν αυτή τη χαmicroένη αρχέγονη θολή σηmicroασιακά συγκινησιακή αφετηρία του λόγου όπου ο ήχος σηmicroαίνει άmicroεσα βιωmicroατικά laquoδείχνειraquo laquoTα τεχνάσmicroατα της αmicroφισηmicroίαςraquo λέει ο Empson laquoβρίσκονται στις ρίζες της ποίησηςraquoΓια την ακρίβεια στις ρίζες της ποίησης ndashαλλά και της γλώσσας γενικότεραndash βρίσκεται ο θολός προγλωσσικός σχεδόν σηmicroασιακά διάχυτος ήχος της συγκίνησης H αmicroφισηmicroία και η πολυσηmicroαντότητα ndashόπως παράγονται από το παιχνίδι του φωνητικού συmicroβολισmicroού της παρονοmicroασίας και της παρήχησης της έλξης ανάmicroεσα σε λέξεις σηmicroασιακά διαφορετικές αλλά ηχητικά παρόmicroοιες ή και όmicroοιες microε συνέπεια τον κλονισmicroό των σηmicroασιακών οροθετήσεωνndashδεν είναι όπως το έχουmicroε ήδη επισηmicroάνει παρά η γλωσσική προσέγγιση σrsquo αυτό τον πρωτεϊκό οριακό ως προς τη γλώσσα δεικτικό ήχο της συγκίνησης Ποιητικός λόγος προφητικός λόγος microαγικός λόγος Πρόκειται για εmicroπαθείς microορφές λόγου ndashασαφώς διακεκριmicroένες microεταξύ τουςndash που καθορίζονται από την αναζήτηση αυτού του χαmicroένου παράδεισου της άmicroεσης βιωmicroατικής σήmicroανσης της εmicroπειρίας microέσα από την υπονόmicroευση σε διάφορους βαθmicroούς της συmicroβατικής σχέσης του ήχου και νοήmicroατος και των οροθετήσεων που συνεπάγεται [8] α Κείmicroενο 4 Χριστίδης Α-Φ 2001α Η φύση της γλώσσας Στο Ιστορία της ελληνικής γλώσσας Από τις αρχές έως την Ύστερη Αρχαιότητα επιmicro Α-Φ Χριστίδης Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας amp Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] Υπό έκδοση copy Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας amp Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] [] Στην ανάλυση της γλωσσικής σήmicroανσης από τον Peirce αναγνωρίζεται (και αυτό δεν είναι τυπικό για τον δυτικό στοχασmicroό πάνω στη γλώσσαmiddot []) η συστατική διαπλοκή ndashκαι έντασηndash ανάmicroεσα στην εικονική δεικτική και στη συmicroβολική δηλαδή γενικευτική αφαιρετική διάσταση της γλώσσας ανάmicroεσα στη laquoθέρmicroηraquo και στο laquoφωςraquo για να θυmicroηθούmicroε αυτές τις παλιές microεταφορές για τη φύση της γλώσσας Ωστόσο το σύmicroβολο ndashη γενίκευση και η αφαίρεσηndash δεν είναι το laquoψυχρόraquo αποτύπωmicroα της σχέσης του ανθρώπου microε τον κόσmicroο αλλά η laquoθερmicroήraquo ανάκλαση της επίmicroοχθης βιωmicroατικής ιστορικής σχέσης microαζί του Kαι αυτή η θέρmicroη διατηρείται στα laquoσκοτεινάraquo δεικτικά συστατικά του γλωσσικού σηmicroείου Συστατικά που υπενθυmicroίζουν ότι το microυστικό της σήmicroανσης ndashτης κάθε σήmicroανσηςndash είναι η κίνηση προς και η συγκίνηση Όπως θα έλεγε ο Kierkegaard laquoη επιθυmicroία υπάρχει microόνο όταν υπάρχει το αντικείmicroενο Tο αντικείmicroενο [της νόησης] υπάρχει microόνο όταν υπάρχει η επιθυmicroία Eπιθυmicroία και αντικείmicroενο είναι ένα ζευγάρι διδύmicroων Kανένα δεν microπορεί να υπάρξει χωρίς το άλλοraquo Kαι στην κίνηση προς βρίσκεται ακριβώς η λειτουργία της δείξης Στη δείξη ndashκαι χαρακτηριστικός αρχαϊκός εκπρόσωπός της είναι η φωνήndash βρίσκεται η microήτρα της αφαιρετικής και γενικευτικής

11

συmicroβολικής σήmicroανσης ndashτης ανθρώπινης γλώσσας Kαι ο οmicroφάλιος λώρος που τις συνδέει δεν αποκόπτεται ποτέ Για τον Kικέρωνα (De Oratore) αυτή η απώτερη laquomicroήτραraquo ndashη άmicroορφη δεικτική φωνήndash αντηχεί ως cantus obscurior ως laquoσκοτεινό τραγούδιraquo σε κάθε γλωσσική εκφορά Για τον ιερό Aυγουστίνο (De Trinitate 91015) ο λόγος είναι cum amore notitia laquomicroετά αγάπης σηmicroείωσηraquo Aν θέλει κανείς να παρατηρήσει σχεδόν laquoδιά γυmicroνού οφθαλmicroούraquo τη δράση και τη δραστικότητα αυτού του amoris ndashαντίλαλου του αρχαϊκού cantus obscurior της φωνήςndash που διαπερνά την αφαιρετική και γενικευτική notitia δεν έχει παρά να στραφεί σε microια περιοχή της γλώσσας αγνοηmicroένη από τα κυρίαρχα laquoπαραδείγmicroαταraquo της γλωσσολογικής σκέψης αρχαιότερης και νεότερης Kαι εννοώ τη microεταφορά H microεταφορά είναι το κατεξοχήν τεκmicroήριο του amoris της θέρmicroης ndashτης δεικτικής θέρmicroηςndash που διαπερνά τις φαινοmicroενικά laquoψυχρέςraquo γενικεύσεις και αφαιρέσεις που συγκροτούν το σύmicroβολο ndashτην ανθρώπινη γλώσσα Πώς συνδέεται λχ η microεταφορική έκφραση φωτεινό microυαλό microε την laquoκυριολεκτικήraquo έκφραση φωτεινή επιγραφή Aυτό που αναδεικνύεται στη microεταφορική έκφραση ndashκαι την παράγειndash είναι ο amor η δεικτική αισθηmicroατική θέρmicroη microέσα στην οποία είναι εmicroβαπτισmicroένη η έννοια laquoφωςraquo ndashη γενικευτική και αφαιρετική ανάκλαση της βίωσης του φωτός Kαι η δεικτική αυτή θέρmicroη είναι η laquoανάmicroνησηraquo ndashmicroέσα στη συmicroβολική γλώσσα που microας laquoαποmicroακρύνει από την πραγmicroατικότηταraquondash της πρωτογενούς θέρmicroης microε την οποία συνδέεται η εmicroπειρία η βίωση του φωτός το ευχάριστο συναίσθηmicroα που γεννά η εmicroπειρία του φωτός σε αντίστιξη microε το δυσάρεστο συναίσθηmicroα ndashφόβοςndash που γεννά η βίωση του σκοταδιού Eξού και οι microεταφορές όπως σκοτεινές microαύρες σκέψεις Mέσα στη laquoθέρmicroηraquo που διαποτίζει την έννοια του φωτός ή του σκότους διατηρείται η laquomicroνήmicroηraquo της πρωτογενούς δεικτικής σχέσης microε τον κόσmicroο Όπως σηmicroειώνουν οι νευροφυσιολόγοι A και H Damasio laquoο εγκέφαλος δεν απεικονίζει απλά όψεις της εξωτερικής πραγmicroατικότητας Kαταγράφει επίσης τον τρόπο microε τον οποίο εξερευνά τον κόσmicroο και αντιδρά σrsquo αυτόνraquo Ή όπως παρατηρεί ο Bickerton laquoαυτό που παρουσιάζεται σε οποιοδήποτε ζωικό είδος από τις αισθήσεις δεν είναι ldquoαυτό που υπάρχει εκεί έξωrdquo αλλά αυτό που είναι χρήσιmicroο για το είδος να ξέρει γιrsquo αυτό που είναι εκεί έξωraquo Kαι η επιστηmicroονική αυτή άποψη δεν είναι διαφορετική από τη φιλοσοφική άποψη του Peirce όπως την έχουmicroε ήδη παρουσιάσει Για τον Peirce το σύmicroβολο ndashη γενίκευση και η αφαίρεση η Thirdnessndash laquoγειώνεταιraquo στην εικόνα και στον δείκτη στη Firstness και στη Secondness H ανάδειξη της δεικτικής θέρmicroης στη microεταφορά αποκαλύπτει τη λειτουργία της Firstness και της Secondness microέσα στη Thirdness ndashτο αισθηmicroατικό laquoστηmicroόνιraquo του συmicroβολικού laquoυφαδιούraquo τη συστατική microείξη αίσθησης αισθήmicroατος και παράστασης έννοιας τη notitiam cum amore Kαι η διαφορά microεταξύ microεταφοράς και laquoκυριολεξίαςraquo ndashή ακριβέστερα microεταξύ laquoζωντανήςraquo και laquoνεκρήςraquo microεταφοράςndash βρίσκεται απλά στο ότι στην laquoκυριολεξίαraquo η δεικτική θέρmicroη είναι αφανής laquoεν υπνώσειraquo Aλλά δεν απουσιάζει Aλλιώς δεν θα ήταν δυνατή η microεταφορική laquoαφύπνισήraquo της ndashη ανάδειξή της O Adorno σrsquo ένα γράmicromicroα του στον Benjamin σχολιάζοντας την έννοια της laquoαύραςraquo που απασχολούσε τον δεύτερο σηmicroειώνει τα εξής laquoH αύρα δεν είναι πάντοτε το ίχνος του ξεχασmicroένου ανθρώπινου στοιχείου ενός πράγmicroατοςhellipraquo Στη διατύπωση αυτή microοιάζει να αντηχεί η περίφηmicroη laquoπαρατήρησηraquo του Proust laquoτα πράγmicroατα κρατούν κάτι από τη microατιά που σταmicroάτησε επάνω τουςraquo H ανάδειξη ndashστη ζωντανή microεταφοράndash της δεικτικής θέρmicroης που διαποτίζει την έννοια microπορεί να θεωρηθεί ότι ισοδυναmicroεί microε την ανάδειξη αυτής ακριβώς της αύρας ή της laquomicroατιάςraquo που είναι αποτεθειmicroένη πάνω στα πράγmicroατα Kαι η ανάδειξη αυτή αποκαλύπτει ότι ο laquoφωτεινόςraquo κόσmicroος της γενίκευσης και της αφαίρεσης ndashτων συmicroβόλωνndash δεν διαρρηγνύει ποτέ τη σχέση του microε τον θολό διάχυτο σκοτεινό κόσmicroο της αίσθησης και

12

του αισθήmicroατος ndashτης εικόνας και του δείκτη H laquoαποστείρωσηraquo του συmicroβόλου ndashmicroέσω της περιθωριοποίησης της microεταφοράς ως εργαλείου ειδικών χρήσεων της ποίησης κατά κύριο λόγοndash συρρικνώνει και στρεβλώνει το γλωσσικό φαινόmicroενο H δεικτική laquoαύραraquo που περιβάλλει την έννοια ndashlaquoορατήraquo στη microεταφοράndash αποκαλύπτει δραmicroατικά τη σχέση θέρmicroης και φωτός στη γλωσσική σήmicroανση Σrsquo αυτή τη σχέση βρίσκεται η απάντηση στο ερώτηmicroα της απώτερης καταγωγής της αλλά και του ρόλου της στη δόmicroηση της ανθρώπινης υποκειmicroενικότητας Eίναι χαρακτηριστικό ότι ο Descartes κατεξοχήν εκπρόσωπος της παράδοσης που υποβαθmicroίζει τον ρόλο της θέρmicroης στη νόηση και στο αποτύπωmicroά της ndashτη γλωσσική σήmicroανσηndash αισθάνεται υποχρεωmicroένος παρrsquo όλα αυτά να σηmicroειώσει ότι τα passions de lrsquoacircme (τα laquoπάθηraquo της ψυχής) laquoισχυροποιούν και δίνουν διάρκεια στις σκέψειςraquo (fortifient et font durer en lrsquoacircme les penseacutees) Aξίζει να αντιπαρατεθεί αυτή η παρατήρηση του Descartes που σχολιάζει το laquoπάθοςraquo κρατώντας πάντα τη σκέψη laquoσε απόστασηraquo από αυτό microε τις θέσεις του Hamann οριακού ιδεολογικού αντιπάλου του ορθολογισmicroού ιδίως όπως microορφοποιείται στην εποχή του ∆ιαφωτισmicroού laquoMόνο το πάθος δίνει στις αφαιρέσεις χέρια πόδια φτεράhellipraquo Θα πρέπει να microείνουmicroε για λίγο ακόmicroη στη microεταφορά και στη συmicroβολή της στη βαθύτερη και πλησιέστερη κατανόηση της φύσης της γλώσσας Kατά την Arendt η microεταφορά laquoδίνει πίσωraquo στη λέξη την αισθητηριακή υποδοmicroή της (its sensual substructure) Kατά τον Ricoeur που βασίζεται στην αριστοτελική αντίληψη για τη microεταφορά η microεταφορά laquoδείχνειraquo laquomicroας κάνει να βλέπουmicroεraquo laquoΣτηρίζεται στην οmicroοιότητα αλλά στο επίπεδο των αισθηmicroάτων εκφράζοντας microια κατάσταση microέσω microιας άλλης η microεταφορά laquomicroεταγγίζειraquo στην καρδιά αυτής της κατάστασης τα αισθήmicroατα που ανήκουν στην αρχική κατάστασηraquo (repose sur la ressemblance mais au niveau de sentiments en symbolisant une situation par le moyen drsquoune autre la meacutetaphore laquoinfuseraquo au coeur de la situation symboliseacutee les sentiments attacheacutes agrave la situation qui symbolise) Πρόκειται για microια διαδικασία laquomicroεταβίβασης microετάγγισης αισθηmicroάτωνraquo (transfert de sentiments) Aνάδειξη της αισθητηριακής υποδοmicroής της λέξης laquomicroεταβίβαση microετάγγιση αισθηmicroάτωνraquo Στις διατυπώσεις αυτές microπορούν να προστεθούν microια σειρά από άλλες που επιχειρούν να ονοmicroάσουν ndashmicroε ανάλογο τρόποndash τη φύση της microεταφοράς laquoορατότητα του λόγου εικονικότητα του λόγουraquo laquoεπιστροφή από τον λόγο στην όρασηraquo laquoονειρικότητα της γλώσσαςraquo laquoαπτότηταraquo (palpability) των γλωσσικών σηmicroείων Όλες αυτές οι προσεγγίσεις microπορούν να microεταφραστούν microε όρους της ανάλυσης που έχουmicroε ήδη προτείνει η microεταφορά αναδεικνύει την εικονική και δεικτική διάσταση της αφαιρετικής γενικευτικής ndashσυmicroβολικήςndash σήmicroανσης τον δείκτη (και την εικόνα) που διαποτίζουν το σύmicroβολο Στη βάση αυτή γίνεται η laquomicroεταβίβαση microετάγγιση αισθηmicroάτωνraquo Στα laquoέγκαταraquo της συmicroβολικής γλώσσας αντηχεί ως amor το πρωτογενές cantus obscurior ndashη αρχέγονη φωνήndash ως πρόθεση για σήmicroανση η οποία βρίσκει την εκρηκτική της ολοκλήρωση στον ανθρώπινο λόγο που δεν αρκείται στη δείξη και στη ζωική έλξη προς τα πράγmicroατα ή στην άπωση από αυτά αλλά την υπερβαίνει microέσα από τη microορφοποίηση της αρχέγονης αυτής πρόθεσης για σήmicroανση σε γενικευτικές αφαιρετικές παραστάσεις ή έννοιες H υπέρβαση αυτή ωστόσο δεν laquoαποστραγγίζειraquo τις παραστάσεις από τους δεικτικούς laquoχυmicroούςraquo τους H

13

παράσταση δεν παύει να είναι ένα microίγmicroα φωνής και λόγου Aυτή ακριβώς η microείξη ndashκαι η έντασηndash αναδεικνύεται στη microεταφορά Oι microεταφορικές laquoπεριπέτειεςraquo της γλωσσικής σήmicroανσης ndashαυτή η laquomicroεταβίβαση αισθηmicroάτωνraquo που δηmicroιουργεί νέες παραστάσειςndash είναι συνάρτηση αυτής της καταστατικής microείξης microιας microείξης που διατηρεί όπως θα έλεγε ο Anjieu τη σύνδεση του σηmicroείου microε τη σωmicroατική βάση της εmicroπειρίας Γιrsquo αυτό και η microεταφορά δεν ισοδυναmicroεί microε microια laquoψυχρήraquo σύγκριση (παροmicroοίωση) που κρατά τις αποστάσεις ανάmicroεσα στις παραστάσεις έννοιες (laquoείναι σανraquo) αλλά συνίσταται στη laquoθερmicroήraquo ταύτισή τους (laquoείναιraquo) Kατά τον Ricoeur αυτή είναι κατrsquo ουσίαν η αριστοτελική αντίληψη για τη microεταφορά και όχι η microεταγενέστερη (από τον Kοϊντιλιανό και microετά) παρερmicroηνεία της ndashη θεώρηση δηλαδή της microεταφοράς ως laquoσυντοmicroογραφικήςraquo παροmicroοίωσης Συmicroβαίνει ακριβώς το αντίθετο επισηmicroαίνει ο Ricoeur laquoη παροmicroοίωση είναι microια ανεπτυγmicroένη microεταφοράraquo (la comparaison est une meacutetaphore deacuteveloppeacutee) Aλλά τί σηmicroαίνει ταύτιση ως καθοριστικό χαρακτηριστικό της microεταφοράς Σηmicroαίνει laquoυπονόmicroευσηraquo ή και laquoανατροπήraquo των οριοθετήσεων ndashτης κανονικότηταςndash στην οποία βασίζεται η αφαιρετική γενικευτική ndashσυmicroβολικήndash γλώσσα Σηmicroαίνει εν τέλει microια πρωτογενέστερη microορφή γενίκευσης microέσω της οποίας οργανώνεται η εmicroπειρία Όταν λέω ότι ο Γιάννης είναι γουρούνι αυτό το είναι microοιάζει να παραβιάζει (αντίθετα microε το είναι σαν της παροmicroοίωσης) να laquoπεριφρονείraquo ndashκατά τη διατύπωση του Ricoeurndash εννοιακές οριοθετήσεις Aυτό ακριβώς οδήγησε φιλοσόφους όπως ο Locke και ο Hobbes στην laquoπρογραφήraquo της microεταφοράς Kατά τον Hobbes η microεταφορά παραβιάζει τις laquoκαθορισmicroένεςraquo σηmicroασίες των λέξεων (senses they are ordained for) Kατά τον Locke η microεταφορά ndashκαι άλλα ρητορικά σχήmicroαταndash πρέπει να στιγmicroατίζονται γιατί laquoυποβάλλουν ψευδείς ιδέες κινούν τα πάθη κι έτσι παραπλανούν την ορθή κρίση και αποτελούν εργαλεία εξαπάτησηςraquo (insinuate wrong ideas move the passions and thereby mislead the judgement and so indeed are perfect cheats) Στις απόψεις αυτές εκφράζεται η θέση microιας microακραίωνης παράδοσης που αρνείται τα laquoθερmicroάraquo δεικτικά συστατικά της συmicroβολικής σήmicroανσης Aρνείται αυτήν ακριβώς τη δηmicroιουργική laquoανατροπήraquo της συmicroβολικής laquoκανονικότηταςraquo που εκπροσωπείται από τη microεταφορική ταύτιση η οποία microε τα λόγια του Ricoeur δεν laquoσυνίσταται στη διαπίστωση της τάξης microιας δοmicroής αλλά στη ldquoλήθηrdquo της στην εξαφάνισή τηςraquo (elle ne consiste pas agrave apercevoir lrsquoordre drsquoune structure mais agrave oublier agrave eacuteliminer plusieurs attributs que le terme meacutetaphoriseacute eacutevoque en nous dans son emploi normal) laquoTο να αποκαλούmicroε microια σειρά ουρά ισοδυναmicroεί microε την αγνόηση όλων των άλλων εννοιακών χαρακτηριστικών πλην του microήκουςraquo (όπ 137) (appeler une file ldquoune queuerdquo crsquoest negliger tous les traits conceptuels sauf la forme longue) H microεταφορά είναι η laquoσύλληψη της ταυτότητας microέσα στη διαφορά και παρά τις διαφορές αλλά microε έναν τρόπο προ-εννοιακόraquo (όπ 253) (la saisie de lrsquoidentique dans les diffeacuterences mais sur un mode pre-conceptuel) Aλλά τί σηmicroαίνει laquoπρο-εννοιακός τρόποςraquo Σηmicroαίνει απλά την αρχαϊκή εικονική δεικτική αφετηρία της microεταφορικής ταύτισης που συνυπάρχει ndashσε αέναη έντασηndash microε τον αφαιρετικό γενικευτικό διαχωρισmicroό της συmicroβολικής γλώσσας Mε την ορολογία του Vygotsky (1962) η microεταφορά microπορεί να θεωρηθεί ως η δραστική επιβίωση της laquoσυmicroπλεγmicroατικήςraquo [complexive] νόησης ndashτης νόησης που εξακολουθεί να καθορίζεται από την αισθητηριακή πρόσληψη της εmicroπειρίαςndash microέσα στον χώρο της εννοιακής [conceptual] νόησης ndashτης νόησης που βασίζεται στο σύmicroβολο στη γενίκευση και την αφαίρεση H microεταφορά είναι η laquoπυκνήraquo διάσταση της laquoαναλυτικήςraquo συmicroβολικής σήmicroανσης [] Στην αναλυτική σήmicroανση της εmicroπειρίας ndashόπως εκπροσωπείται από τη γενικευτική αφαιρετική έννοιαndash laquoαντιπαρατίθεταιraquo η πυκνή σήmicroανση της microεταφοράς Kαι αυτή

14

η laquoαντιπαράθεσηraquo ολοκληρώνει τη γλωσσική σήmicroανση Kατά τον Piaget η microεταφορά είναι το τεκmicroήριο της δεικτικής νόησης ndashενός είδους νόησης που είναι όπως λέει laquoπρο-λογικό και όχι αντι-λογικόraquo (pre-logical and not anti-logical) Aυτό το είδος νόησης γενικεύει ndashlaquoδίνει ένα κοινό νόηmicroα σε έναν αριθmicroό διακεκριmicroένων αντικειmicroένωνraquo (gives a common meaning to a number of distinct objects)ndash στη βάση laquoσυγκινησιακών σχηmicroάτωνraquo [affective schemas] ndashστη βάση laquomicroετάγγισης αισθηmicroάτωνraquo όπως θα έλεγε ο Ricoeur (βλ πιο πάνω) H γενίκευση στη βάση συγκινησιακών σχηmicroάτων ndashη συγκινησιακή δεικτική σήmicroανσηndash laquoδεν επιτυγχάνει τον ίδιο βαθmicroό γενίκευσης και αφαίρεσης όπως τα λογικά σχήmicroαταraquo (do not achieve the same degree of generalisation and abstraction as logical schemas) ndashη συmicroβολική σήmicroανση Aλλά σrsquo αυτήν ακριβώς την laquoανεπάρκειαraquo βρίσκεται η ουσία της microεταφοράς ως συγκινησιακής δεικτικής laquoγείωσηςraquo ndashκαι ολοκλήρωσηςndash του συmicroβόλου Kατά την ψυχαναλυτική οπτική όπως εκπροσωπείται από τον Lacan η microεταφορική ταύτιση είναι laquoο τόπος όπου πρέπει να τοποθετήσουmicroε την αρχέγονη διάσταση της ανθρώπινης γλώσσαςraquo (le lieu ougrave nous devons situer la dimension primordiale dans le langage humain) Θα έχουmicroε την ευκαιρία να συζητήσουmicroε αργότερα τον ρόλο κατά την ψυχαναλυτική προσέγγιση αυτής της laquoαρχέγονης διάστασης της ανθρώπινης γλώσσαςraquo στη δόmicroηση του ανθρώπινου ψυχισmicroού Για την ώρα αυτό που έχει σηmicroασία να επισηmicroανθεί είναι ότι το laquoαρχέγονοraquo της microεταφοράς οφείλεται στο γεγονός ότι η διαδικασία αυτή κινητοποιείται από laquoαρχέγοναraquo συστατικά της συmicroβολικής σήmicroανσης ndashτη δείξη κατά κύριο λόγο Kαι αυτή η διάσταση είναι που laquoαποτρέπειraquo ndashαν microπορεί κανείς να θέσει το ζήτηmicroα microε τέτοιους όρουςndash την laquoαποτυχία της έννοιαςraquo (lrsquoeacutechec du concept)ndashτην laquoαποτυχίαraquo της γενικευτικής αφαιρετικής σήmicroανσης β Κείmicroενο 5 Χριστίδης Α-Φ 1999 Όψεις της microεταφοράς Στο Γλώσσα και νόηση επιmicro ∆ Κατή Μ Κονδύλη amp Β Νικηφορίδου 197-206 Αθήνα Αλεξάνδρεια copy Αλεξάνδρεια [] Το φαινόmicroενο της microεταφοράς αποτελεί δοκιmicroασία για microια συγκεκριmicroένη ndashκαι επίσης αρχαίαndash αντίληψη για τη λογικότητα Και αποτελεί δοκιmicroασία γιατί η microεταφορά απειλεί microια βασική δοmicroή του λόγου και της λογικότητας την πρόταση σαν ένα αρθρωmicroένο σύνολο διακεκριmicroένων κατηγοριών και τη λογική της λειτουργία την κατηγόρηση Στη microεταφορά οι κατηγοριακές αρθρώσεις microοιάζουν να καταργούνται microέσα από τη συmicroπύκνωση σηmicroασιών και η προτασιακή αποφαντική λογικότητα microοιάζει να υπονοmicroεύεται από το παράδοξο ή και laquoπαράλογοraquo laquoείναιraquo της microεταφοράς Ο Γιάννης είναι γουρούνι Ο κλασικός χειρισmicroός για να αντιmicroετωπιστεί το πρόβληmicroα που δηmicroιουργεί η microεταφορά για την προτασιακή λογικότητα ήταν να αναχθεί η microεταφορά στην παροmicroοίωση ndashνα αναχθεί το παράδοξο και το laquoπαράλογοraquo laquoείναιraquo της microεταφοράς στο laquoείναι σανraquo της παροmicroοίωσης που σέβεται τις κατηγοριακές και σηmicroασιακές οροθετήσεις και δεν παραβιάζει τους κανόνες της λογικότητας Η κλασική αυτή λύση έχει βέβαια περισσότερες από microία παραλλαγές Αρκεί να αναφέρω απόψεις όπως του Davidson όπου δεν εmicroφανίζεται η αναγωγή της microεταφοράς στην παροmicroοίωση ndashπου άλλωστε παρουσιάζει ποικίλες δυσκολίεςndash αλλά microετατίθεται το πρόβληmicroα της microεταφοράς από τη γλωσσική δοmicroή στη γλωσσική χρήση κατά τον Davidson η microεταφορά

15

δεν αφορά το laquoσυmicroβατικόraquo προτασιακό νόηmicroα ndashαυτό δεν είναι ποτέ microεταφορικόndash αλλά την παραγωγή και την κατανόηση της πρότασης Ο Davidson υποστηρίζει ότι αυτό που θα πρέπει να εντοπιστεί είναι οι στρατηγικές microε τις οποίες ο οmicroιλητής εννοεί και ο ακροατής κατανοεί κάτι διαφορετικό απrsquo αυτό που σηmicroαίνει η πρόταση Αν η αναγωγή της microεταφοράς στην παροmicroοίωση εξαφανίζει τη microεταφορά σώζοντας έτσι την προτασιακή λογικότητα η θεωρία του Davidson εξορίζει τη microεταφορά στον χώρο της γλωσσικής χρήσης διατηρώντας τη γλωσσική δοmicroή ndashτην πρότασηndash αmicroόλυντη από τη microεταφορά Το αποτέλεσmicroα είναι το ίδιο παρά τη διαφορετική πορεία διασώζονται οι laquoκαθορισmicroένεςraquo σηmicroασίες των λέξεων ndash laquosenses hellip they are ordained forraquo κατά τη διατύπωση του Hobbes που απειλούνται από την ανατρεπτική λειτουργία της microεταφοράς Η καλύτερη ίσως συνόψιση της αρχαίας αντιπαράθεσης του προτασιακού λόγου και της προτασιακής λογικότητας microε τη microεταφορά βρίσκεται στη διατύπωση του Locke η microεταφορά και άλλα σχετικά ρητορικά σχήmicroατα πρέπει να στιγmicroατίζονται γιατί laquoυποβάλλουν ψευδείς ιδέες κινούν τα πάθη κι έτσι παραπλανούν την ορθή κρίση κι αποτελούν εργαλεία εξαπάτησηςraquo (hellipinsinuate wrong ideas move the passions and thereby mislead the judgment and so indeed are perfect cheats) Στον φορτισmicroένο αυτό χαρακτηρισmicroό microε τον οποίο ο Locke επιχειρεί να laquoεξορκίσειraquo τη microεταφορά κρύβεται βέβαια η ουσία της Θα ξαναγυρίσουmicroε σύντοmicroα στη σχέση laquoπάθουςraquo και microεταφοράς αλλά για την ώρα θα πρέπει να επισηmicroάνουmicroε ότι αν microια ολόκληρη παράδοση επιχειρεί να laquoεξορκίσειraquo τη microεταφορά microια άλλη εξίσου αρχαία παράδοση ndashαντι-ιντελεκτουαλιστική ιρασιοναλιστική laquomicroυστικήraquo κάποτεndash την εγκαθιστά στο κέντρο του λόγου και της λογικότητας Αυτή την παράδοση όπως είναι γνωστό απηχεί στα νεότερα χρόνια η φωνή του Nietzsche Για τον Nietzsche δεν υπάρχει microη ρητορική laquoφυσικήraquo γλώσσα Οι ρητορικοί τρόποι δεν είναι κάτι που microπορεί να προστεθεί ή να αφαιρεθεί από τη γλώσσα κατά βούληση και αποτελούν τη γνησιότερη όψη της φύσης της ∆εν υπάρχει κατά τον Nietzsche πραγmicroατική έκφραση και πραγmicroατική γνώση πέρα από τη microεταφορά laquoΘέρmicroηraquo και laquoφωςraquo (Licht und Waumlrme Humboldt [1836] 1988) laquoπάθοςraquo και laquoλόγοςraquo Αυτά τα δύο αξεδιάλυτα συστατικά της ανθρώπινης νόησης και του ανθρώπινου ψυχισmicroού πολώνονται στην αρχαία αυτή αντιπαράθεση και διεκδικούν ndashτο καθένα για τον εαυτό τουndash την πρώτη θέση Και η microεταφορά είναι ένα από τα στρατηγικά microέτωπα στα οποία διαδραmicroατίζεται αυτή η σύγκρουση [9] Κείmicroενο 6 Χριστίδης Α-Φ 2001β Πολυσηmicroία Στο Όψεις της γλώσσας Αθήνα Νήσος Υπό έκδοση copy Νήσος [] οι ποικίλες σηmicroασίες που συγκροτούν τις λέξεις αποτελούν υπαινιγmicroούς ψηφίδες σπαράγmicroατα που πρέπει να συναρθρωθούν για να διαφανεί η βαθύτερη ενότητα της οποίας αποτελούν microέρος το laquoσύννεφοraquo για να θυmicroηθούmicroε τη microεταφορά του Vygotsky από το οποίο κατάγονται οι microοναχικές ξέχωρες laquoσταγόνεςraquo Kαι η συνάρθρωση αυτή είναι ταυτόχρονα και

16

εξάρθρωση H ιστορική συνάρθρωση των σηmicroασιών lsquoθέλωrsquo και lsquoστερούmicroαιrsquo πχ όπως την παρακολουθήσαmicroε στην περίπτωση του αγγλικού ρήmicroατος want υπαινίσσεται microια αδιαφοροποίητη συγκινησιακή ενότητα όπου η διάκριση lsquoεπιθυmicroώrsquo ndash lsquoστερούmicroαιrsquo δεν υφίσταται H συνάρθρωση των δύο αυτών σηmicroασιών microε άλλα λόγια υπαινίσσεται και την εξάρθρωση τους την κατάργηση των ορίων microεταξύ τους την αλληλοδιείσδυση τους την καταγωγή τους από το ενιαίο αδιάσπαστο laquoσύννεφοraquo Aν όπως υποστηρίζει ο Humboldt microε microια διατύπωση που θυmicroίζει την ανάλογη άποψη του Vygotsky laquoοι λέξεις τεmicroαχίζουν την αδιαφοροποίητη σύνθεση που αντλεί ο νους από την εmicroπειρίαraquo το παιχνίδι της πολυσηmicroίας αποκαλύπτει ότι ο τεmicroαχισmicroός αυτός δεν είναι ποτέ πλήρης οι διακεκριmicroένες σηmicroασίες που συγκροτούν microια πολύσηmicroη λέξη φανερώνουν στη συνάρθρωση τους την κίνηση για την εξάρθρωση ndashτην άρση της στεγανής οριοθέτησης Kι εδώ ακριβώς βρίσκεται το πιο ενδιαφέρον ζήτηmicroα H προσέγγιση της πολυσηmicroίας από την οπτική που προτείναmicroε αποκαλύπτει τον laquoβρασmicroόraquo που αναταράζει τη φαινοmicroενική γαλήνη της laquoκατηγορικήςraquo γλώσσας της γλώσσας που microοιάζει να αποτελείται από σαφώς οριοθετηmicroένα laquoτεmicroάχιαraquo Aποκαλύπτει τις διαλεκτικές κινήσεις που υπονοmicroεύουν ndashlaquoρηγmicroατώνουνraquondash τις οριοθετήσεις της κατηγορικής γλώσσας για τη διάλυση της οποίας microε τόσο πάθος microίλησε ο Nίτσε laquoTο είναι γεννιέταιraquo υποστηρίζει ο Heidegger laquoόταν συντρίβεται η λέξηraquo laquoόταν η ένηχη λέξη επιστρέφει στη σιωπή απrsquo όπου και παραχωρήθηκεraquo Θα microπορούσα να σταmicroατήσω εδώ microε την ελπίδα ότι η συζήτηση που προηγήθηκε φωτίζει αυτή την κρυπτική διατύπωση του Heidegger Aλλά ας microου επιτραπεί ένα τελευταίο επεξηγηmicroατικό σχόλιο H ίδια η λέξη η πολύσηmicroη λέξη όπως την παρακολουθήσαmicroε στη συζήτηση που προηγήθηκε υπαινίσσεται την αρχέγονη αδιάσπαστη και γι αυτό άρρητη microήτρα της H συνάρθρωση των ποικίλων σηmicroασιών της υπαινίσσεται το είναι ndashτη βαθύτερη ενότηταndash που τη ζωοδοτεί και που συνάmicroα τη συντρίβει αίροντας τις αρθρώσεις που την οριοθετούν H κίνηση προς τα laquoπίσωraquo ndashπρος το σύννεφοndash υπαινίσσεται τη συντριβή της σταγόνας Kαι για να αντηχήσει στrsquo αυτιά microας αυτός ο υπαινιγmicroός χρειάζεται να οξύνουmicroε τις αισθήσεις microας για να αισθανθούmicroε τις αφανείς κινήσεις που βυσσοδοmicroούν laquoπίσωraquo από την πλάτη της κατηγορικής γλώσσας ndashτις κινήσεις που αναταράσσουν τις διασπασmicroένες microοναχικές σταγόνες που τις εξωθούν να υπερβούν τη διάσπαση την οριοθέτησή τους Mια τέτοια προσέγγιση που την υπαγορεύουν τα ίδια τα φαινόmicroενα απλά laquoσυναρmicroολογεί και επαναδραστηριοποιείraquo για λογαριασmicroό του παρατηρητή laquoκάποια αφανή περιεχόmicroενα Aποκαλύπτει απαγορευmicroένα νοήmicroατα κι έτσι παρουσιάζεται σαν microια επιστροφή ή microάλλον σα microια συνειδητή απελευθέρωση αυτού που ήταν απωθηmicroένοraquo Aυτά τα τελευταία λόγια αποτελούν τον ορισmicroό που δίνει ο Marcuse για τη διαλεκτική ανάλυση Kαι η διαλεκτική microας θυmicroίζει ο Nίτσε laquoη microάνα της λογικής γεννήθηκε από τη ρητορική που microε τη σειρά της είναι παιδί του microύθου και της ποίησηςraquo των δύο κατεξοχήν χώρων που αποτολmicroούν το ταξίδι laquoαπό ένα κόσmicroο γεmicroάτο νοήmicroατα στην τελική εξάρθρωση των νοηmicroάτωνrdquo (Mπατάιγ) το ταξίδι από τη microοναχική σταγόνα πίσω στο σύννεφο που τη γέννησε [] [10] Κείmicroενο 7 Xριστίδης A-Φ 2001 ∆εικτικότητα Στο Όψεις της γλώσσας Αθήνα Νήσος Υπό έκδοση copy Νήσος

17

Στην οmicroιλία αυτή θα επιχειρήσω να σας microιλήσω γι αυτό που ο φιλόσοφος D Pears επιτυχηmicroένα ονόmicroασε laquoπρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γλώσσαςraquo ndashγια το ζήτηmicroα των ορίων της γλώσσας Aλλά τι είναι η γλώσσα Tο ερώτηmicroα αυτό ίσως να ηχεί microεγαλόστοmicroα και πλεοναστικά microέσα στα πλαίσια ενός συνεδρίου γλωσσολογίας Ωστόσο δεν παύει να είναι το ερώτηmicroα που αποτελεί το λόγο ύπαρξης της γλωσσολογίας άσχετα αν ο ερευνητικός κατακερmicroατισmicroός του σώmicroατος της γλώσσας συναρτηmicroένος microε ποικίλους προϊδεασmicroούς υποβαθmicroίζει συχνότατα στην καθηmicroερινή microας γλωσσολογική πρακτική τόσο το ερώτηmicroα αυτό όσο και τις προοπτικές απάντησής του Tο ζήτηmicroα που θα microας απασχολήσει ndashτα όρια της γλώσσας η πρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασής της και η έννοια της δεικτικότητας γύρω από την οποία θα microορφοποιηθεί η προσέγγιση στο ζήτηmicroα αυτόndash απαιτεί microια απάντηση στο ερώτηmicroα laquoτι είναι η γλώσσαraquo Θα επιλέξω να σας δώσω την απάντηση ndashή τις απαντήσειςndash δύο κορυφαίων φιλοσοφικών φυσιογνωmicroιών ndashτου Hegel και του Charles Sanders Peirce H απάντηση του Hegel συmicroπυκνώνεται σε δύο εξαίσιες microεταφορές H πρώτη microεταφορά περιγράφει τη γλώσσα ndashτον κόσmicroο των νοηmicroάτωνndash σαν laquoφόνο του πράγmicroατοςraquo H αισθητηριακή πρόσληψη βίωση της εmicroπειρίας ndashτου laquoπράγmicroατοςraquondash(που κυριαρχεί στο άγλωσσο ζώο αλλά και στο άγλωσσο βρέφος) άmicroεση προσδεδεmicroένη στο παρόν ερέθισmicroα αδιαmicroεσολάβητη microετασχηmicroατίζεται στον ανθρώπινο λόγο στην έmicromicroεση διαmicroεσολαβηmicroένη από τις διαδικασίες της γενίκευσης και της αφαίρεσης νοητική πρόσληψη ndashκαι οργάνωση ndashτης εmicroπειρίας H γλωσσική σήmicroανση αποδεσmicroεύει το υποκείmicroενο από τα δεσmicroά της άmicroεσης καθηλωmicroένης στο παρόν ερέθισmicroα άγλωσσης αισθητηριακής σήmicroανσης Tο αισθητό συγκεκριmicroένο πράγmicroα laquoπεθαίνειraquo κάτω από τα πλήγmicroατα της γενίκευσης και της αφαίρεσης ndashτου νοήmicroατος ndashκαι παραχωρεί τη θέση του στη γενικευmicroένη αφηρηmicroένη ανάκλασή του ndashτην έννοια H έννοια laquoσκύλοςraquo για να χρησιmicroοποιήσω το εγελιανό παράδειγmicroα αποσπάται ndashγενικευτικά και αφαιρετικά ndashαπό τον αισθητό πραγmicroατικό σκύλο και κατrsquo αυτό τον τρόπο το αισθητό πράγmicroα laquoπεθαίνειraquo ndashη έννοια το νόηmicroα είναι η γενικευτική και αφαιρετική laquoανάmicroνησήraquo του Aυτό που υπάρχει στην αρχή λέει ο Hegel δεν είναι το καθολικό η γενίκευση και η αφαίρεση αλλά το συγκεκριmicroένο ndashόχι laquoτο τραπέζιraquo γενικά αλλά laquoαυτό το τραπέζιraquo O άνθρωπος microπορεί να αναιρέσει αυτό το συγκεκριmicroένο χαρακτήρα της υπάρχουσας οντότητας microεταθέτοντάς την από το laquoεδώ και τώραraquo του φυσικού αισθητού κόσmicroου στον αιώνιο γενικευτικό και αφαιρετικό κόσmicroο του λόγου από τον laquoκαταρράκτηraquo του microεταβλητού κινούmicroενου συγκεκριmicroένου στο microόνιmicroο ουράνιο τόξο που βρίσκεται από πάνω του ndashτον κόσmicroο των νοηmicroάτων Aυτή είναι η δεύτερη εξαίσια microεταφορά που προανήγγειλα λίγο παραπάνω O laquoφόνος του πράγmicroατοςraquo η microετάβαση ή καλύτερα το άλmicroα από τη συγκεκριmicroένη άmicroεση βίωση της εmicroπειρίας στην έmicromicroεση αφαιρετική και γενικευτική βίωση της αφήνει βέβαια τα σηmicroάδια του Kαι η laquoπρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γλώσσαςraquo δεν microπορεί παρά να είναι η laquoνοσταλγίαraquo της χαmicroένης αδιαmicroεσολάβητης αισθητηριακής βιωmicroατικής αmicroεσότητας Kαι αν όπως επισηmicroαίνει ο Hegel αυτό που υπάρχει στην αρχή είναι το συγκεκριmicroένο και όχι το καθολικό ndashαυτό το τραπέζι και όχι το τραπέζι γενικά ndash η δείξη δεν microπορεί παρά να είναι η κατεξοχήν προσέγγιση στην άmicroεση αδιαmicroεσολάβητη σήmicroανση ndashτο πρωτεϊκό γλωσσικό όριο

18

προς το οποίο οδηγεί η πρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γενικευτικής και αφαιρετικής γλώσσας H συζήτηση του ζητήmicroατος αυτού θα πρέπει να περιmicroένει τη συνεισφορά του Peirce Για την ώρα θα περιοριστώ σε κάποιες πρόσθετες επισηmicroάνσεις πάνω στο θέmicroα αυτό Eίναι προφανές ότι η δείξη αντιπροσωπεύει τον αρχαιότερο τρόπο σήmicroανσης ndashτον αρχαιότερο τρόπο επαφής microε τον κόσmicroο Όλα τα ζωικά σήmicroατα έχουν δεικτικό χαρακτήρα στο βαθmicroό που είναι προσδεδεmicroένα σε άmicroεσα παρόντα ερεθίσmicroατα Oι προγλωσσικές εκδηλώσεις του νηπίου έχουν κι αυτές δεικτικό χαρακτήρα ndashχειρονοmicroίες κλάmicroα αργότερα γέλιο κλπndashκαι είναι χαρακτηριστικό ότι ο δεικτικός αυτός τρόπος επιζεί και microετά την εmicroβάπτιση του microικρού παιδιού στον κόσmicroο της γλώσσας Oι πρώιmicroες laquoλέξειςraquo της παιδικής γλώσσας έχουν δεικτικό χαρακτήρα ndashείναι δείκτες Aυτό είναι κοινός τόπος στη microελέτη της παιδικής γλώσσας H αρχέγονη δεικτική σήmicroανση επιζεί βέβαια και στον ενήλικα Oι άγλωσσες συγκινησιακές εκδηλώσεις του ενήλικα ndashκλάmicroα γέλιο κλπ ndashείναι βέβαια δείκτες Θα δούmicroε λίγο πιο κάτω τον γλωσσικό δεικτικό χώρο microε τα χαρακτηριστικά του αλλά για την ώρα αρκεί να επισηmicroάνω ότι στις παρυφές της αρθρωmicroένης γλώσσας λειτουργεί το επιφώνηmicroα χαρακτηριστικός εκπρόσωπος της δεικτικής σήmicroανσης O επιτονισmicroός για να δώσω ένα ακόmicroα παράδειγmicroα είναι επίσης ένα βασικό δεικτικό συστατικό της γλώσσας Aν η δείξη είναι ο αρχέγονος πρωτεϊκός τρόπος σήmicroανσης η γέφυρα της αφαιρετικής και γενικευτικής γλώσσας microε την προϊστορία της (τόσο την οντογενετική όσο και τη φυλογενετική προϊστορία της) ο αρχέγονος αυτός τρόπος δεν είναι άλλος από τον τρόπο της επιθυmicroίας της κίνησης προς τα πράγmicroατα (και προς τον άλλο) της συγκίνησης H επιθυmicroία η συγκίνηση είναι αρχαιότερη από τη γλώσσα και αυτό είναι microια άλλη microεγάλη συζήτηση που δεν microπορεί να γίνει αυτή τη στιγmicroή ndashοι περιπέτειες της επιθυmicroίας σαν αποτέλεσmicroα της εmicroπλοκής της στον ιστό της γλώσσας Για τον Hegel η επιθυmicroία είναι η microήτρα της νόησης ndashlaquoη ιδέα γεννιέται από την επιθυmicroίαraquo H δείξη είναι η microήτρα της γενικευτικής και αφαιρετικής γλώσσας Kαι ο οmicroφάλιος λώρος που τις συνδέει δεν αποκόπτεται ποτέ [] [11] Κείmicroενο 8 Θεοδωροπούλου Μ Saussure και Lacan Απο τη γλωσσολογία στην ψυχανάλυση Αν και ο Φρόυντ σε όλη τη διάρκεια της ερευνητικής και συγγραφικής του πορείας παρουσιάζει ένα microόνιmicroο ενδιαφέρον για τη γλώσσα και τη συνδέει microε την προβληmicroατική του ασυνειδήτου ndashείναι γνωστή η παροmicroοίωση που κάνει σχετικά microε τα όνειρα ότι δηλαδή είναι γρίφοι που πρέπει να αποκρυπτογραφηθούνndash εκείνος ο οποίος θέτει τη γλώσσα σε πρωταρχική σύνδεση microε το ασυνείδητο και τη δόmicroηση του υποκειmicroένου είναι ο Ζακ Λακάν Ο Λακάν προγραmicromicroατικά διατυπώνει τη θεωρία του ως laquoεπιστροφή στον Φρόυντraquo microια επιστροφή που κατά τα φαινόmicroενα κινήθηκε προς δύο κατευθύνσεις η microία microε την κυριολεξία της λέξης ndashεπιστρέφουmicroε από κάπου που έχουmicroε φύγειmiddot και όντως η ψυχανάλυση τον καιρό της εναρκτήριας οmicroιλίας του Λακάν (laquoΟ λόγος της Ρώmicroηςraquo 26-2791953) παρουσιάζει συmicroπτώmicroατα αν όχι φυγής τουλάχιστον αποmicroάκρυνσης από το πνεύmicroα του Φρόυντ ndashαπόδειξη ο αmicroερικάνικος νεοφροϋδισmicroός και η ένταξη της ψυχανάλυσης στους κλάδους της πειραmicroατικής ψυχολογίας Το άλλο πνεύmicroα της επιστροφής είναι laquoσυνδηλωτικόraquo επιστρέφουmicroε σε κάτι αφού πρώτα έχουmicroε πάει αλλού και γυρνούmicroε εmicroπλουτισmicroένοι από την

19

εmicroπειρία του καινούριου τόπου Αυτός ο καινούριος τόπος είναι για τον Λακάν η γλωσσολογία και πιο συγκεκριmicroένα η γλωσσολογία όπως αναπτύχθηκε από τον θεmicroελιωτή της F de Saussure Σε microια εποχή που ο στρουκτουραλισmicroός παιδί της σωσσυριανής σκέψης έχει εmicroπνεύσει νέες θεωρήσεις στη γλωσσολογία και την ανθρωπολογία σε microια εποχή που σφραγίζεται από laquoεπαναναγνώσειςraquo (ο Αλτουσέρ ξαναδιαβάζει τον Μαρξ και ο Φουκώ την ψυχιατρική) ο Λακάν στρέφεται στη γλωσσολογία microέσα από δύο βασικά σηmicroεία 1 Υιοθετώντας τη βασική ιδέα ότι η γλώσσα ως συmicroβολικό σύστηmicroα microαζί microε τα άλλα κοινωνικο-πολιτιστικά συστήmicroατα και τις δοmicroές τους προϋπάρχουν της γέννησης ενός ανθρώπου και υπέρ-κεινται αυτού Κατά συνέπεια το παιδί microε την κατάκτηση της γλώσσας εγγράφεται σε αυτή τη συmicroβολική τάξη η οποία επειδή ακριβώς υπέρ-κειται θα το πλάσει ανάλογα microε τις δοmicroές της Με άλλα λόγια το άτοmicroο αναδύεται ως υποκείmicroενο microέσα από την εγγραφή του στη συmicroβολική τάξη της γλώσσας ή όπως λέει ο Αλτουσέρ (1983) η κατάκτηση της γλώσσας είναι αυτή που microε την εισαγωγή στη συmicroβολική τάξη θα σηmicroαδέψει το πέρασmicroα από τον άνθρωπο-θηλαστικό στον άνθρωπο-παιδί ndashάνδρα ή γυναίκα 2 Θεωρώντας ότι το laquoτο ασυνείδητο είναι δοmicroηmicroένο σαν γλώσσαraquo δηλαδή microια δοmicroή που όπως και η γλώσσα αποτελείται από στοιχεία που βρίσκονται σε σχέση και εξοmicroοιώνοντας τους microηχανισmicroούς του ασυνειδήτου microε τους γλωσσικούς microηχανισmicroούς της microεταφοράς και της microετωνυmicroίας Για τον Λακάν η laquoεπιστροφή στον Φρόυντraquo σηmicroαίνει να επανέλθει στο προσκήνιο της ψυχανάλυσης η διάσταση της οmicroιλίας (Dor 1994 28) αφού η οmicroιλία του υποκειmicroένου είναι το microοναδικό microέσο της αναλυτικής διαδικασίας microέσα από αυτή αναδεικνύεται το ασυνείδητο αλλά και αυτή είναι ο τόπος στον οποίο εκφράζεται (όπ 41) Οι θεωρήσεις του Λακάν αποτελούν προσπάθεια επιστηmicroονικής τεκmicroηρίωσης του ασυνειδήτου δεν αποτελούν θεωρία της γλώσσας Η microεγάλη συmicroβολή του είναι ότι σε αυτή την προσπάθεια οριοθέτησης της ψυχανάλυσης ως επιστήmicroης από άλλες επιστήmicroες ndashβιολογικές ψυχολογικές κοινωνικέςndash ανέδειξε τη γλώσσα σε πρωταρχικό παράγοντα δόmicroησης του ανθρώπινου υποκειmicroένου και ότι οι απόψεις του υπήρξαν αιτία microιας ριζικής επιστηmicroολογικής microεταβολής σε σχέση microε σηmicroαντικές microεταψυχολογικές έννοιες Ο Λακάν αναγνώρισε την οφειλή του στον Saussure αφού βασικές έννοιες της λακανικής θεωρίας στηρίζονται στις σωσυριανές θεωρήσεις και διχοτοmicroίες Καταρχάς η διάκριση langue-parole η διάκριση ανάmicroεσα στο αφηρηmicroένο εσωτερικευmicroένο σύστηmicroα της γλώσσας που υπάρχει δυνάmicroει στο σύνολο των οmicroιλητών microιας γλωσσικής κοινότητας και στη συγκεκριmicroένη υλική πραγmicroάτωσή τουmiddot microε άλλα λόγια η διάκριση ανάmicroεσα στο κοινωνικό αυτό που έχει θεσπίσει η κοινότητα και το ατοmicroικό έτσι όπως αυτό εκδηλώνεται σε κάθε στιγmicroή γλωσσικής επικοινωνίας Επιπλέον η διάκριση ανάmicroεσα στο οmicroοιογενές και το ανοmicroοιογενές ανάmicroεσα σε αυτό που είναι ουσιαστικό από αυτό που είναι συmicroπτωmicroατικό ndashmicroε αυτή την τελευταία διάκριση κατακυρώνεται η langue ως το πεδίο έρευνας της γλωσσολογίας αφού η parole θεωρείται δευτερεύουσα Παρά τον δευτερεύοντα ρόλο όmicroως που της παραχωρείται ερευνητικά η parole θεωρείται ότι βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση microε τη langue ιστορικά και οντογεννητικά η parole προηγείται είναι ο χώρος στον οποίο πραγmicroατοποιούνται οι

20

γλωσσικές αλλαγές ndashmicroε αυτή την έννοια η langue είναι το προϊόν της εξέλιξης της parolendash από την άλλη όmicroως parole δεν microπορεί να υπάρξει χωρίς την ύπαρξη της langue Έπειτα η ιδέα του γλωσσικού σηmicroείου ως βασικού συστατικού της langue που αποτελεί την αδιάρρηκτη ένωση microιας ακουστικής εικόνας ή σηmicroαίνοντος microε microια έννοια ή σηmicroαινόmicroενοmiddot ένωση η οποία έχει προκύψει αυθαίρετα microέσα από την κοινή σύmicroβαση χωρίς δηλαδή να microπορεί να αιτιολογηθεί γιατί microια έννοια αποδίδεται microε το τάδε σηmicroαίνον ndashαπόδειξη η διαγλωσσική σύγκριση της ίδιας έννοιας Εκτός από την αυθαιρεσία το άλλο χαρακτηριστικό του γλωσσικού σηmicroείου είναι η γραmicromicroικότητα ndashαυτό που ο Λακάν θα αποδώσει ως σηmicroαίνουσα αλυσίδαndash το γεγονός δηλαδή ότι ο προφορικός λόγος εκτυλίσσεται microέσα στον χρόνο το ένα γλωσσικό σηmicroείο διαδέχεται το άλλο πράγmicroα που δεν συmicroβαίνει σε άλλα σηmicroεία πχ οπτικά Ένα σηmicroείο αποκτάει τη γλωσσική του αξία οριοθετούmicroενο microε βάση τις σχέσεις του ndashδιαφοράς ως προς τις δύο πλευρές του σηmicroείου αντίθεσης ως προς το σηmicroείο ως όλο (Saussure 1979 150-161)ndash microε τα άλλα σηmicroεία του συστήmicroατος Η έννοια αυτή του Saussure σχετίζεται επίσης microε την αυθαιρεσία Στο κατά τον Saussure laquoσύννεφοraquo της σκέψης όπου τίποτε δεν είναι οριοθετηmicroένο από microόνο του και στην επίσης άmicroορφη microάζα των ήχων όπου και εκεί δεν υπάρχουν οριοθετήσεις η γλώσσα επεmicroβαίνει και πάλι αυθαίρετα για laquoνα χρησιmicroεύσει ως ενδιάmicroεσο microεταξύ της σκέψης και του ήχου microέσα σε τέτοιους όρους που η ένωση τους καταλήγει αναγκαστικά σε οριοθετήσεις microονάδωνraquo (Saussure 1979 151) Τις δυο παράλληλες αυτές άmicroορφες microάζες της σκέψης και του ήχου ο Λακάν θα τις ονοmicroάσει ροή των σηmicroαινοmicroένων και ροή των σηmicroαινόντων αντίστοιχα Καθώς λοιπόν οι ενδοσυστηmicroικές σχέσεις είναι ο καθοριστικός παράγοντας οριοθέτησης της αξίας των γλωσσικών σηmicroείων ndashπαραδοχή που θεmicroελιώνει και την έννοια του συστήmicroατος ως δοmicroήςmiddot δοmicroή σηmicroαίνει στοιχεία που βρίσκονται σε σχέσηndash ο Saussure κάνει microια άλλη τρίτη διάκριση που αφορά τις σχέσεις που συνάπτουν οι γλωσσικές microονάδες microεταξύ τους Είναι δύο ειδών 1 Συνταγmicroατικές οι οποίες είναι απόρροια της γραmicromicroικότητας του σηmicroείου είναι οι σχέσεις που συνάπτει microια microονάδα microε τις γειτονικές της διατασσόmicroενη στον λόγο ndashοι σχέσεις που συνάπτει microια microονάδα microε τα γλωσσικά συmicroφραζόmicroενα γιrsquo αυτό σχέσεις in praesentia 2 Παραδειγmicroατικές δηλαδή οι σχέσεις που συνειρmicroικά ανακαλούνται ndashή συνδέονταιndash microε οποιονδήποτε τρόπο και βρίσκονται τοποθετηmicroένες στον εγκέφαλο των οmicroιλητών ndashσχέσεις που δεν προκύπτουν από τη συνεmicroφάνιση των microονάδων στον λόγο γιrsquo αυτό και σχέσεις in absentia Παρά τα φαινόmicroενα και τα δύο είδη σχέσεων έγκεινται στη σφαίρα της languemiddot πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι η langue δεν αποτελεί ένα λεξικό που περιέχει γλωσσικά σηmicroεία αλλά περιέχει και τις σχέσεις τους συνειρmicroικές και συνδυασmicroού και ότι το πώς συνδυάζονται στον λόγο αποτελεί microια ακόmicroη αυθαιρεσία ndashο Bronkart (1979 116) την ονοmicroάζει laquoαυθαιρεσία διάταξηςraquo Η άλλη σηmicroαντική διάκριση του Saussure είναι ανάmicroεσα στη συγχρονία και τη διαχρονία στην πρώτη περίπτωση νοείται η γλώσσα στην α-χρονική της διάσταση προκειmicroένου να microελετηθούν οι σχέσεις ανάmicroεσα στα γλωσσικά στοιχεία (Saussure 1979 115) ενώ στη δεύτερη η γλώσσα νοείται στην εξέλιξή της όπου αυτό που microελετάται είναι ένα στοιχείο στη διαδοχή του Η διάκριση αυτή είναι που καθιέρωσε τον Saussure ως θεmicroελιωτή της σύγχρονης γλωσσολογίας αφού αυτός αν και ξεκίνησε ως ιστορικός γλωσσολόγος έδωσε έmicroφαση στη συγχρονική microελέτη της γλώσσας και γιατί αυτή είχε παραmicroεληθεί αλλά κυρίως γιατί η συγχρονία υπάρχει στη συνείδηση των οmicroιλητών

21

Και microια τελευταία διάκριση Η γλώσσα-langue είναι microορφή και όχι ουσία που επάγεται από τη θεώρηση της γλώσσας από τον Saussure ως συστήmicroατος Που σηmicroαίνει ότι στη γλώσσα αυτό που ενδιαφέρει είναι οι σχέσεις που υπάρχουν ανάmicroεσα στα στοιχεία του συστήmicroατος και όχι το πώς ndashmicroε τί υλικό πραγmicroατώνονται Mε άλλα λόγια οι σχέσεις παραmicroένουν ανεξάρτητα από το υλικό microε το οποίο θα παρασταθεί ο λόγος (φωνητικά ή γραπτός λόγος) Που σηmicroαίνει επίσης ότι σε σχέση microε το γλωσσικό σηmicroείο τόσο το σηmicroαίνον όσο και το σηmicroαινόmicroενο microέσω της γλώσσας έχουν υποστεί microορφοποιήσεις microέσα από την τοmicroή που κάνει η γλώσσα ανάmicroεσα στις άmicroορφες microάζες της σκέψης και των ήχων

Ο Λακάν θα πάρει από τον Saussure την ιδέα της γλώσσας ως δοmicroής για να σχηmicroατίσει την καταρχήν θεώρησή του περί ασυνειδήτου Όπως αναφέρει στα Eacutecrits (Lacan 1966 806) στο ασυνείδητο δεν είναι laquoη microονοσήmicroαντη αντιστοιχία ενός σηmicroείου microε κάποιο πράγmicroαraquo που διατηρείται αλλά laquomicroια συγχρονική και αναρίθmicroητη συγκέντρωση [σηmicroαινόντων] όπου κανένα δεν υποστηρίζεται παρά από την αρχή της αντίθεσης του καθενός από τα άλλαraquo (Diatkine 1997 28 ndashυπογράmicromicroιση δική microου) Τα βασικά στοιχεία του ασυνειδήτου είναι λοιπόν τα λακανικά σηmicroαίνοντα (θα εξηγήσω παρακάτω) τα οποία σχηmicroατίζουν δίκτυο και αποκτούν αξία ndashκατά τον Saussurendash από τις αντιθέσεις τους microε τα άλλα στοιχεία Είναι ένα στοιχείο νοmicroίζω που στηρίζει την άποψη laquoτου ασυνειδήτου δοmicroηmicroένου σαν γλώσσαraquo Η φύση του λακανικού σηmicroαίνοντος όmicroως κεντρικό σηmicroείο της θεωρίας του για το ασυνείδητο έχει προκαλέσει πολλές συζητήσεις και έχει πονοκεφαλιάσει τους γλωσσολόγους στον βαθmicroό που ο Λακάν microιλάει και για την laquoυπεροχήraquo του σηmicroαίνοντος σε σχέση microε το σηmicroαινόmicroενο άποψη που εν πολλοίς φαίνεται καταρχήν παράλογη microετά από αυτά που αναπτύχθηκαν σε σχέση microε το γλωσσικό σηmicroείο παραπάνω Ο ίδιος το ορίζει ως εξής (Lacan 1966 819middot 1975 48middot αναφέρεται από τον Diatkine 1997 28) laquoΤο σηmicroαίνον αναπαριστά το υποκείmicroενο για ένα άλλο σηmicroαίνονraquo Μια πρώτη διαπίστωση στη θεωρία του για το σηmicroαίνον εmicroπλέκεται το υποκείmicroενο κάτι που είναι εντελώς ξένο στη σωσυριανή γλωσσολογία ∆ιαπίστωση δεύτερη τα λακανικά σηmicroαίνοντα διατάσσονται σε ένα δοmicroηmicroένο όλο και κάθε σηmicroαίνον ορίζεται από τα άλλα (βλ και Diatkine όπ) ndashη σωσυριανή αντίληψη του γλωσσικού συστήmicroατος και ο απόηχος της γλωσσικής αξίας ∆ιαπίστωση τρίτη Όπως ο Pierce για την ερmicroηνεία του σηmicroείου παραπέmicroπει στον interpretant lsquoερmicroηνευτήrsquo ndashσε άλλα σηmicroεία (πχ η κατανόηση της λέξης άνθρωπος απαιτεί την επιστράτευση άλλων σηmicroείων ndashάλλων ερmicroηνευτώνmiddot αυτό άλλωστε κάνει και το λεξικόmiddot βλ Χριστίδης 2001β) o Λακάν αποδίδει ρόλο ερmicroηνευτή στα σηmicroαίνοντα προκειmicroένου για την αναπαράσταση του υποκειmicroένου microέσα στο δίκτυο των σηmicroαινόντων του ασυνειδήτουmiddot που σηmicroαίνει ότι το υποκείmicroενο ndashτου ασυνειδήτουndash αναδύεται microε τη λειτουργία ενός σηmicroαίνοντος β ως ερmicroηνευτή κάποιου άλλου σηmicroαίνοντος α ndashη στιγmicroή της ερmicroηνείας στην ψυχαναλυτική διαδικασία ή της ανάδυσης του ευφυολογήmicroατος (βλ και Lacan 1966 840middot αναφέρεται όπ) Ούτως ή άλλως όmicroως το λακανικό σηmicroαίνον είναι καλύτερα να προσεγγιστεί microέσα από τις αποκλίσεις που παρουσιάζει σε σχέση microε το σωσυριανό σηmicroείο Καταρχήν το σηmicroαίνον του Saussure είναι microέρος της θεωρίας για το γλωσσικό σηmicroείο ενώ ο Λακάν δεν συνδέει τη θεωρία του για το σηmicroείο microε τη θεωρία του για το σηmicroαίνον (Arriveacute 1992 123) Κατά συνέπεια

22

το λακανικό σηmicroαίνον πρέπει να διαβαστεί διαφορετικά από το γλωσσικό σηmicroαίνον Ο Λακάν παίρνει το σωσυριανό κλάσmicroα σηmicroαινόmicroενο σηmicroαίνον και το τροποποιεί α Αντιστρέφει τη φορά του κλάσmicroατος βάζοντας επάνω το σηmicroαίνον και αναπαριστώντας το microε κεφαλαίο Σ θέλοντας να δείξει την υπεροχή του σηmicroαίνοντος σε σχέση microε το σηmicroαινόmicroενο αυτή δηλαδή που κυβερνά τον λόγο του υποκειmicroένου δηλαδή το ίδιο το υποκείmicroενο (Dor 1994 62) ndashάποψη που θεmicroελιώνεται από τον ρόλο των microεταφορικών και microετωνυmicroικών διαδικασιών στην εmicroφάνιση των ασυνείδητων φαινοmicroένων β Ονοmicroάζει τη γραmicromicroή του κλάσmicroατος microπάρα πράγmicroα που δεν είχε ονοmicroατιστεί ποτέ από τον Saussure και αργότερα θα της αποδώσει τον χαρακτηρισmicroό του laquoφράγmicroατος στη σηmicroασίαraquo ndashχαρακτηρισmicroός που της προσδίδει microια υλική χροιά Η γραmicromicroή στον Saussure έχει την έννοια της ένωσης των δύο όψεων του γλωσσικού σηmicroείου η microπάρα στον Λακάν έχει την έννοια του διαχωρισmicroού Η λειτουργικότητα της microπάρας παίζει σηmicroαντικό ρόλο στην αντίληψη του Λακάν για τη microεταφορά και τη microετωνυmicroία Η microεταφορά στον Λακάν ή αλλιώς σηmicroαίνουσα υποκατάσταση εφόσον ορίζει κάτι microέσω ενός άλλου πράγmicroατος συνίσταται στην υποκατάσταση σηmicroαινόντων έτσι που το Σ2 είναι το καινούριο σηmicroαίνον [ο Γιάννης είναι λιοντάριmiddotόπου το λιοντάρι είναι το Σ2 και Σ1 ο Γιάννης] ενώ το παλιό σηmicroαίνον Σ1 περνάει κάτω από την microπάρα ndashmicroε την έννοια του φράγmicroατος στη σηmicroασίαndash ως ολόκληρο σηmicroείο ∆ιαφορετικά θα είχαmicroε να κάνουmicroε microε ένα καινούριο σηmicroείο και όχι microε microεταφορά (Dor 1994 63-69) Στη microετωνυmicroία αντιθέτως δεν υπάρχει αυτό το πέρασmicroα της microπάρας διατηρείται το φράγmicroα της σηmicroασίας επειδή το καινούριο σηmicroαίνον βρίσκεται σε σχέση συνάφειας microε το παλιό Στη microεταφορά η υπέρβαση του φράγmicroατος δείχνει τη laquoθεmicroελιακή αξία αυτής της υπέρβασης για την ανάδειξη της σηmicroασίαςraquo η σηmicroασία αναδύεται άmicroεσα (όπ 70 71) Στη microετωνυmicroία αντιθέτως η διατήρηση του φράγmicroατος δηλώνει αντίσταση στη σηmicroασία microε την έννοια αυτό που παράγεται είναι ένα φαινοmicroενικό microη-νόηmicroα χρειάζεται microια νοητική διεργασία για να συλλάβουmicroε το νόηmicroα της microετωνυmicroικής έκφρασης (όπ 71) γ Τα βέλη και η έλλειψη που περιβάλλουν το σχήmicroα του γλωσσικού σηmicroείου σηmicroεία της ένωσης και της θεώρησης του σηmicroείου ως laquoκλειστού πεδίουraquo έχουν απαλειφθεί Οι αλλαγές αυτές συmicroπυκνώνουν τις σχετικές απόψεις του Λακάν Όπως ειπώθηκε παραπάνω για τον Saussure η γλώσσα έρχεται να κάνει microια τοmicroή στη άmicroορφη microάζα των σκέψεων και των ήχων και αmicroοιβαία να καθορίσει τα σηmicroαίνοντα και τα σηmicroαινόmicroενα (βλ σχήmicroα 1) Ο Λακάν αmicroφισβητεί τον ισοmicroορφικό αυτό καθορισmicroό και θεωρεί ότι σε αυτό που υπάρχει τmicroήση είναι η ροή των σηmicroαινόντων ndashmicroε αυτή τη διατύπωση ήδη αποmicroακρύνεται από τον Saussure αφού η τοmicroή της γλώσσας δηmicroιουργεί το σηmicroαίνονmiddot δεν προϋπάρχει ως τέτοια (βλ και Taillandier 1994 407) Το γλωσσικό σηmicroαινόmicroενο αντικαθίσταται από τη βελονιά του παπλωmicroατά ndashέννοια που συνδέεται άmicroεσα microε την ψυχαναλυτική εmicroπειρία η οποία δείχνει ότι η σχέση σηmicroαίνοντος και σηmicroαινόmicroενου είναι laquoπάντα ρευστή πάντα έτοιmicroη να χαλάσειraquo γεγονός που ενισχύεται από την ψυχωτική εmicroπειρία όπου ο δεσmicroός ανάmicroεσα στο σηmicroαίνον και το σηmicroαινόmicroενο απουσιάζει Η βελονιά του παπλωmicroατά είναι η διαδικασία microε την οποία laquoτο σηmicroαίνον σταmicroατά το αλλιώς ατέρmicroονο γλίστρηmicroα της σηmicroασίαςraquo και οριοθετεί τη σηmicroασία όχι επιmicroέρους microονάδων αλλά microε ένα εκ των υστέρων laquoκόψιmicroοraquo σφραγίζει το νόηmicroα της οmicroιλούmicroενης ακολουθίας αναδροmicroικά (Dor 1994 57-59) Αυτό το γλίστρηmicroα της σηmicroασίας αφενός δικαιολογεί την υπεροχή του σηmicroαίνοντος έναντι του σηmicroαινοmicroένου αφετέρου δείχνει

23

και άλλες αποκλίσεις σε σχέση microε τον Saussure Αποδίδεται η διαχρονία στη γραmicromicroικότητα του σηmicroαίνοντος πράγmicroα που είναι αντίθετο microε τη συγχρονική θεώρησή της από τον Saussure Επίσης η σηmicroασία συνδέεται microε την parole και δεν άπτεται της σφαίρας της langue

Έχοντας κάνει αυτές τις πρωταρχικές παρατηρήσεις microπορούmicroε να σκιαγραφήσουmicroε την άποψη του Λακάν για τη γλώσσα Καταρχήν όπως πρώτος υποστήριξε ο Φρόυντ το ζήτηmicroα της γλώσσας θέτει το ζήτηmicroα της αναπαράστασης microε την έννοια ότι η λέξη είναι το σηmicroείο ενός πράγmicroατος εν τη απουσία τουmiddot που σηmicroαίνει ότι ένα πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να microπορέσει να αναπαρασταθεί Η άποψη αυτή ndashεγελιανής προέλευσηςndash θα χρησιmicroοποιηθεί από τον Λακάν για να γίνει εmicroφανές ότι γλώσσα και άmicroεσο βίωmicroα είναι δύο αποκλειόmicroενα πράγmicroατα και αυτό είναι ένα από τα laquoδράmicroαταraquo της ανθρώπινης ύπαρξης Θεmicroελιακή έννοια για να παρακολουθήσουmicroε το ξετύλιγmicroα της σκέψης του είναι η έννοια της ενόρmicroησης έννοια που χρησιmicroοποιεί ο Φρόυντ ως ενδιάmicroεση της οργανικής ανάγκης και της επιθυmicroίας θεωρώντας την βιολογικής τάξης και η οποία αποκτάει πρόσβαση στον ψυχισmicroό microέσα από τον ψυχικό εκπρόσωποmiddot δηλαδή από τη στιγmicroή που θα αναπαρασταθεί αποτελεί έναν οριακό ενδιάmicroεσο ανάmicroεσα στο βιολογικό και τον ψυχισmicroό Ο Λακάν συνδέει την ενόρmicroηση microε την ανάγκη microέσα από microια διαφορετική σύλληψη Καταρχήν η έλλειψη αναφέρεται στην απουσία του ανατοmicroικού του σωmicroατικού συmicroπληρώmicroατος που βιώνει το παιδί από τη στιγmicroή που γεννιέται καθώς αυτό διαχωρίζεται αποσπάται από τον microητρικό κόλπο Η ενόρmicroηση σε αυτή την οπτική είναι microια τάση που κατακλύζει το παιδί και microεταφράζει αυτή τη σωmicroατική έλλειψη του microητρικού συmicroπληρώmicroατοςmiddot αντίθετα από την άποψη του Φρόυντ η ενόρmicroηση βρίσκεται πριν από κάθε αναπαράσταση Το παιδί θέλοντας να φράξει αυτό το κενό το χάσmicroα που δηmicroιουργεί αυτός ο σωmicroατικός χωρισmicroός διαmicroορφώνει την επιθυmicroία Η καταρχήν επιθυmicroία του είναι να είναι ο φαλλός η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της microητέρας το συmicroπλήρωmicroα της έλλειψης Αυτό έχει laquoδραmicroατικάraquo αποτελέσmicroατα Σε επίπεδο ψυχισmicroού η επιθυmicroία microη microπορώντας να συmicroπληρώσει το χάσmicroα το κενό microεταφέρεται διαρκώς σε άλλα υποκατάστατα σε ένα ατέλειωτο ταξίδι microετωνυmicroιών (βλ παρακάτω) αποξενώνοντας αποmicroακρύνοντας το υποκείmicroενο από την πρωταρχική του επιθυmicroία η οποία παραmicroένει ανικανοποίητη Σε επίπεδο λεκτικοποίησης η επιθυmicroία microε το να

Σχ 1 Ο ισοmicroορφικός καθορισmicroός του Saussure (1979 151)

24

περάσει στη γλώσσα γίνεται αίτηmicroα γίνεται σηmicroείο ή σύmicroβολο που σηmicroαίνει ότι δεν microπορεί ποτέ να εκφραστεί άmicroεσα αφού η λεκτικοποίηση της θα σηmicroαίνει και τον φόνο της Κατά την έκφραση του Λακάν το κύmicroα της επιθυmicroίας πρέπει να περάσει από το laquoστένωmicroα του σηmicroαίνοντοςraquo Γιrsquo αυτό η επιθυmicroία είναι πέραν του αιτήmicroατος αφού το υπερβαίνει microην microπορώντας ποτέ να ικανοποιηθείmiddot είναι εντεύθεν του αιτήmicroατος γιατί είναι σηmicroαίνον της πρωταρχικής έλλειψης ως προς το είναι [manque agrave ecirctre] ∆ύο στάδια της ψυχικής εξέλιξης του ατόmicroου είναι σηmicroαντικά για το θέmicroα της γλώσσας και τη συνακόλουθη εγγραφή του υποκειmicroένου στη συmicroβολική τάξη α Το στάδιο του καθρέφτη και συγκεκριmicroένα η τρίτη φάση του κατά την οποία το παιδί κοιτάζοντας στον καθρέφτη βιώνει microεγάλη χαρά αναγνωρίζοντας στην εικόνα που βλέπει τον εαυτό του συνολικά θέτοντας έτσι τέλος στο ψυχικό βίωmicroα που ο Λακάν ονοmicroάζει φαντασίωση του τεmicroαχισmicroένου σώmicroατος (Dor 1994 109-111) Η στιγmicroή αυτή αποκτά τεράστια σηmicroασία όσον αφορά το θέmicroα των ταυτίσεων του υποκειmicroένου (όπ υποσ 11) στον βαθmicroό που πρόκειται για microια πρωταρχική ταύτιση του παιδιού που προωθεί τη δόmicroηση του εγώ [Je] και αποτελεί την πηγή όλων των άλλων ταυτίσεων Είναι laquoδιττήraquo ndashαφού ανάγεται σε δύο όρους σώmicroα και εικόναndash άmicroεση ο Φρόυντ την αποκαλεί ναρκισσική ενώ ο Λακάν θα την ονοmicroάσει φαντασιακή αφού το παιδί ταυτίζεται microε το αντίτυπό του microέσω της εικόνας (Fages 1997 16) ndashταύτιση που προεικονίζει κατά τον Dor (όπ) laquoτον χαρακτήρα της φαντασιακής του αλλοτρίωσης από όπου και η lsquolsquoχρόνια παραγνώρισηrsquorsquo που δεν θα πάψει να διατηρεί microε τον ίδιο του τον εαυτόraquo Το δεύτερο κρίσιmicroο σηmicroείο για τη δόmicroηση του υποκειmicroένου είναι το οιδιπόδειο όπου ο πατέρας παρεmicroβαίνει ως ο τρίτος απαγορεύοντας την αιmicroοmicroειξία και σπάζοντας τη φαντασιακή ενότητα του παιδιού microε τη microητέρα βίωmicroα που κυρίως εκτυλίσσεται γύρω από την προβληmicroατική του φαλλού Όπως ήδη ειπώθηκε η καταρχήν επιθυmicroία του παιδιού είναι να είναι ο φαλλός της microητέρας η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της πιο απλά να είναι τα πάντα γιrsquo αυτήν Σε κάποιο σηmicroείο αρχίζει να συνδέει την απουσία της microητέρας microε τον τρίτο ndashτον πατέραndash και καταλαβαίνει ότι ο φαλλός είναι αλλού δεν είναι ο ίδιος δεν τον έχει η microητέρα βρίσκεται προς τη microεριά του πατέρα ndashεντοπισmicroός που θα κινητοποιήσει στο τελευταίο στάδιο του οιδιποδείου ταυτίσεις ως προς το φύλο Το σπάσιmicroο αυτό της φαντασιακής δυαδικής σχέσης και η αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα ndashη ταύτιση microε τον νόmicroο τουndash εισάγουν το παιδί στη συmicroβολική τάξη της γλώσσας της κουλτούρας του πολιτισmicroού τοποθετώντας το microέσα στην τριαδική σχέση απελευθερώνοντας το από τη φαντασιακή υποταγή του στη microητέρα και καθιστώντας το υποκείmicroενο Νοmicroίζω πως εδώ είναι το κρίσιmicroο σηmicroείο της θεωρίας του Λακάν για το τρίπολο υποκειmicroενικότητα συmicroβολική τάξη (του συστήmicroατος συγγενείας και microε αυτή την έννοια του πολιτισmicroού) συmicroβολική τάξη του συστήmicroατος της γλώσσας (ενός συστήmicroατος αναπαράστασης) Καταρχήν ο Λακάν συνδέει την είσοδο στη συmicroβολική τάξη microε την είσοδο στη γλώσσα laquoΞαναδιαβάζονταςraquo το fort-da του Φρόυντ ο οποίος εκεί βλέπει τον καταναγκασmicroό της επανάληψης ο Λακάν εκτός των άλλων εντοπίζει στο παιχνίδι αυτό και κυρίως στη λεκτική εκφορά του τη συmicroβολική κυριαρχία επί του χαmicroένου αντικειmicroένου Που σηmicroαίνει ότι το παιδί laquoκαταφέρνει στο εξής να κυριαρχεί πάνω στο ότι δεν είναι πλέον το ένα και microοναδικό αντικείmicroενο της επιθυmicroίας της microητέρας δηλαδή το αντικείmicroενο που πληροί την έλλειψη του Άλλου δηλαδή ο φαλλόςraquo (Dor 1994 124) Η επιθυmicroία αυτή όπως ειπώθηκε και παραπάνω θα microεταφερθεί στα υποκατάστατα αντικείmicroενα της επιθυmicroίαςmiddot το κυριότερο σε

25

αυτό είναι ότι θα καταστήσει το παιδί επιθυmicroούν υποκείmicroενο και όχι αντικείmicroενο επιθυmicroίας (της microητέρας) ∆εύτερον microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα η πρωταρχική επιθυmicroία απωθείται (έχουmicroε εδώ την πρωταρχική απώθηση ndashπου θα διασφαλίσει το πέρασmicroα από την άmicroεση βίωση στη συmicroβολοποίηση microέσα από τη γλώσσαndash και τη δηmicroιουργία ασυνειδήτου) Σε αυτό το σηmicroείο γίνεται κατά την άποψη microου η σύνδεση των δύο συmicroβολικών συστηmicroάτων Το παιδί microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα και ονοmicroάζοντας αυτόν εν αγνοία του ονοmicroάζει το πρωταρχικό του σηmicroαίνον την επιθυmicroία να είναι ο φαλλός Γιrsquo αυτό το Όνοmicroα του Πατέρα αποτελεί microεταφορά Εφόσον το υποκείmicroενο άλλο ονοmicroάζει και άλλο λέει κατά βάθος microε την πατρική microεταφορά εmicroφανίζεται η εγκαθίδρυση microιας ψυχικής διαίρεσης (Spaltung) του υποκειmicroένου ανάmicroεσα στο ασυνείδητο ndashτον ψυχισmicroό τουndash και τον συνειδητό του λόγο διαίρεση η οποία επέρχεται υπό το κράτος της γλώσσαςmiddot microε αυτή την έννοια κατά τον Dor (όπ 137) το ασυνείδητο θα δοmicroηθεί υποταγmicroένο στην τάξη του σηmicroαίνοντος δηλ σαν γλώσσα Άποψη που προκάλεσε τη ρήξη του Λακάν microε τη σύγχρονη ψυχαναλυτική σκέψη στον βαθmicroό που υπέταξε τη δηmicroιουργία του ασυνειδήτου στη γλώσσα αναγνωρίζοντάς τη ως βασική προϋπόθεσή του και θεώρησε το υποκείmicroενο ως υπάρχον microόνο ως οmicroιλούν (το οmicroιλ-όν) Ο Λακάν χρησιmicroοποιεί τη διάκριση του Benveniste (1966) ανάmicroεσα σε υποκείmicroενο της εκφώνησης και υποκείmicroενο του εκφωνήmicroατος για να καταδείξει ότι το υποκείmicroενο του ασυνειδήτου το υποκείmicroενο της επιθυmicroίας προσδιορίζεται σε επίπεδο εκφώνησης σε αυτό που λέγεται σε ένα κατά κάποιον τρόπο laquoκείmicroενο λόγουraquo ενώ στο εκφώνηmicroα στην πρόταση εκεί που γραmicromicroατικά θα βάλει τη στίξη το υποκείmicroενο χάνεται η αλήθεια του καθώς εmicroφανίζεται διαστρεβλωmicroένη ndashη ψυχαναλυτική εργασία συνίσταται microε αυτή την έννοια στην ανάδυση της επιθυmicroίας του υποκειmicroένου microέσα από τα εκφωνήmicroατά τουmiddot γιrsquo αυτό ο αναλυτής ακούει laquoαπό κάτωraquo από τα συγκεκριmicroένα εκφωνήmicroατα laquoπροσέχονταςraquo το συνολικό κείmicroενο του αναλυόmicroενου Αν το υποκείmicroενο αναδύεται microέσα από τη γλώσσα ndashκαι αυτό σηmicroαίνει ότι δεν είναι αιτία της γλώσσας του σηmicroαίνοντος αλλά επίπτωσή τηςndash ταυτοχρόνως όmicroως αλλοτριώνεται microέσα και από αυτήν εφόσον το ίδιο λόγω της διαδικασίας της συmicroβολοποίησης (laquoτο πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να αντιπροσωπευθείraquo) εmicroφανίζεται κατά την έκφραση του A Miller laquoσαν να υπέχει θέση ∆εν είναι εκεί αλλά και δεν είναι και απόνraquo Έτσι παρουσιάζεται το αντιφατικό φαινόmicroενο από τη microια η γλώσσα κάνει να αναδυθεί το υποκείmicroενο από την άλλη το εξαφανίζει microέσα από την αναπαράστασή του Ο Λακάν ονοmicroάζει αυτή την έκλειψη στιγmicroιαία εξαφάνιση του υποκειmicroένου το γεγονός δηλ ότι microέσω της γλώσσας το υποκείmicroενο νοείται ως αναπαράσταση ως προσωπείο που το αλλοτριώνει αποκρύπτοντάς το από τον εαυτό του (Dor 1994 146) O όρος σχίση [refente] αποδίδει αυτή ακριβώς την αλλοτρίωση microέσα και από τη γλώσσα Από τη microια λοιπόν το υποκείmicroενο βρίσκεται διαχωρισmicroένο από τον laquoλόγοraquo του ασυνειδήτου του τον λόγο της επιθυmicroίας του και από την άλλη λειτουργεί στον λόγο ως laquoυπέχον θέσηraquo ως οmicroοίωmicroα Μία ακόmicroη από τις δραmicroατικές αντιφατικότητες της ύπαρξης Μπορεί το υποκείmicroενο microε την πρόσβαση στη γλώσσα και τη συmicroβολική τάξη να απελευθερώθηκε από την αιχmicroαλωσία της φαντασιακής δυαδικής σχέσης microε τη microητέρα από την άλλη όmicroως βυθίζεται πάλι microέσω της γλώσσας σε microια άλλη φαντασιακή αιχmicroαλωσία του εαυτού του υιοθετώντας τα διάφορα εγώ του ndashαλλοτριωmicroένουndash λόγου του και αποκτώντας έτσι microια φαντασιακή εικόνα του εαυτού του ndashτο Εγώ [Moi] Στη φαντασιακή αυτή αναπαράσταση

26

εικόνα του εαυτού του υπεισέρχεται και ο Άλλος (η microητέρα καταρχήν) στον βαθmicroό που microέσα από τα microάτια του Άλλου γίνεται η αναγνώρισή microας (προεικονίζεται ήδη από το στάδιο του καθρέφτη όπου microέσα από τα microάτια του Άλλου υπάρχει η έγκριση για την ταύτιση του παιδιού microε αυτό που βλέπει) Αναλόγως όmicroως κινείται και η σχέση του Εγώ [Moi] microε τον άλλον διαποτισmicroένη από το φαντασιακό αφού microε τον ίδιο τρόπο που εκλαmicroβάνει τον εαυτό του εκλαmicroβάνει και τον άλλον Η επικοινωνία όmicroως έτσι καθίσταται laquoδιάλογος microεταξύ κουφώνraquo αφού ο καθείς επικοινωνεί microέσα από τα Εγώ [moi] του Ο Μεγάλος Άλλος ndashη επικοινωνία microε το ασυνείδητοndash καθίσταται αδύνατη στον βαθmicroό που διαχωρίζεται από τον laquoτοίχο της γλώσσαςraquomiddot ο Μεγάλος Άλλος βρίσκεται από την άλλη πλευρά του όπως ακριβώς το υποκείmicroενο λόγω της γλώσσας τίθεται εκτός της προσωπικής του αλήθειας Και είναι ο στόχος της ανάλυσης αυτό τον κενό ndashαλλοτριωmicroένοndash λόγο του υποκειmicroένου να τον καταστήσει πλήρη να τον φέρει σε επικοινωνία microε το ασυνείδητό του microε την επιθυmicroία του αποκαθιστώντας τη συmicroβολική τάξη στον φαντασιακό του λόγο

6

ειδικό σκοπό υπογραmicromicroίζεται και αξιολογείται ξεχωριστά Ξέρουmicroε όλοι ότι ο αναλυόmicroενος πρέπει να οδηγηθεί ώστε να ξαναθυmicroηθεί κάτι που έζησε και απώθησε και οι δυναmicroικές συνθήκες αυτής της διαδικασίας είναι τόσο ενδιαφέρουσες ώστε το άλλο microέρος της εργασίας η δουλειά του αναλυτή έρχεται σε δεύτερη γραmicromicroή O αναλυτής δεν έζησε ούτε απώθησε τίποτε από τα ζητούmicroενα δεν microπορεί να είναι δουλειά του να θυmicroηθεί κάτι Ποια είναι λοιπόν η αποστολή του Πρέπει να microαντέψει το ξεχασmicroένο υλικό από τα σηmicroάδια που άφησε πίσω του ή πιο σωστά να το κατασκευάσει Πώς πότε και microε ποιες επεξηγήσεις θα ανακοινώσει τις κατασκευές του στον αναλυόmicroενο αυτό είναι που θα συνδέσει microεταξύ τους τα δύο κοmicromicroάτια της αναλυτικής εργασίας το δικό του microερίδιο microε εκείνο του αναλυοmicroένου [] [2] Ο ελεύθερος συνειρmicroός αποτελεί θεmicroελιώδη κανόνα microε τον οποίο λειτουργεί η ψυχαναλυτική συνεδρία και συστατικό στοιχείο της ψυχαναλυτικής τεχνικής Συνίσταται στην έκφραση όλων ανεξαιρέτως των σκέψεων που περνούν από το microυαλό του αναλυόmicroενου είτε αυτές αφορmicroώνται από κάποιο συγκεκριmicroένο στοιχείο (πχ microια λέξη microια εικόνα κάποιο στοιχείο του ονείρου) είτε αναδύονται αυθόρmicroητα (βλ Laplanche amp Pontalis 1986 179-181 το σχετικό λήmicromicroα) Στόχος της τεχνικής αυτής είναι να εξαλείψει την εκούσια επιλογή σκέψεων και αίροντας τις αντιστάσεις να γίνει δυνατή η πρόσβαση στο ασυνείδητο [3] H γλωσσική παραδροmicroή ή γλωσσικό ολίσθηmicroα ή lapsus είναι αυτό που στην κοινή γλώσσα λέmicroε laquoσαρδάmicroraquo Η microελέτη αυτών των laquoλαθώνraquo από τον Φρόυντ έδειξε ότι αυτό που αναδύεται microε το microπέρδεmicroα της γλώσσας είναι η ασυνείδητη σκέψη η ασυνείδητη επιθυmicroία την οποία προσπαθούmicroε να καταστείλουmicroε για διάφορους λόγους (είτε γιατί δεν πρέπει να ακουστεί από τους άλλους είτε γιατί εmicroείς δεν θέλουmicroε να τη συνειδητοποιήσουmicroε) ενώ αυτή microας ξεγλιστράει όταν η προσοχή microας χαλαρώνει [4] Σε αντίθεση microε το lapsus το ευφυολόγηmicroα [mot drsquoesprit] είναι συνειδητό και laquoόταν δεν είναι αυτοσκοπός δηλαδή αθώο δεν microπορεί παρά να τεθεί στην υπηρεσία δύο τάσεων είτε είναι εχθρικό ndashκαι χρησιmicroεύει ως επιθετικότητα σάτιρα ή άmicroυναndash είτε είναι βωmicroολοχίαraquo (Freud [1905] 1953 Le mot drsquoesprit et ses rapports avec lrsquoinconscient Παρίσι Gallimard) Η απωθηmicroένη ευχαρίστηση που απελευθερώνεται παραπέmicroπει στην ευχαρίστηση του παιδιού που παίζει microε τις λέξεις παραmicroερίζοντας τις κατηγοριοποιήσεις της πραγmicroατικότητας [5] Οι πρωτογενείς και οι δευτερογενείς διαδικασίες αποτελούν τους δύο τύπους ψυχο-νοητικής λειτουργίας όπως περιγράφηκαν από τον Φρόυντ Οι πρωτογενείς διαδικασίες χαρακτηρίζουν το ασυνείδητο ενώ οι δευτερογενείς το προσυνειδητό-συνειδητό Βασικό χαρακτηριστικό των πρωτογενών διαδικασιών ανάmicroεσα στα άλλα είναι α) ότι χρησιmicroοποιούν τη συmicroπύκνωση διά της οποίας οι εικόνες ndashmicroε την ψυχαναλυτική ορολογία οι παραστάσειςndash τείνουν να συγχωνευθούν σε microία και τη microετάθεση microέσω της οποίας οι εικόνες-παραστάσεις αντικαθίστανται και συmicroβολίζονται από άλλες και β) ότι είναι προσανατολισmicroένες προς την ευχαρίστηση Τα χαρακτηριστικά αυτά είναι ιδιαίτερα εmicroφανή στα όνειρα από τη microελέτη των οποίων ο Φρόυντ οδηγήθηκε και σε αυτή τη διάκριση Οι δευτερογενείς διαδικασίες τις οποίες εξετάζει παραδοσιακά η ψυχολογία όπως η σκέψη κατά την εγρήγορση η προσοχή

7

η κρίση κλπ συνιστούν τροποποίηση των πρωτογενών διαδικασιών και είναι προσανατολισmicroένες προς την πραγmicroατικότητα Ο Φρόυντ πίστευε ότι οι πρωτογενείς διαδικασίες είναι φυλογενετικά και οντογενετικά πρωιmicroότερες από τις δευτερογενείς (βλ Laplanche amp Pontalis 1986 121-123 και Rycroft 1995 137 τα σχετικά λήmicromicroατα) [6] Κείmicroενο 2 Χριστίδης A-Φ 1997 Η microαγική χρήση της γλώσσας Στο Γλώσσα και microαγεία Κείmicroενα από την αρχαιότητα επιmicro Α-Φ Χριστίδης amp D Jordan 52-64 Αθήνα Ιστός copy Ιστός [] Pυθmicroός συλλαβή επιφώνηmicroα αρχέγονο laquoόνοmicroαraquo διάχυτες σηmicroασίες laquoάσηmicroες φωνέςraquo αρχαϊσmicroός (γλωσσικός και πολιτιστικός) αυτή είναι η οριακή laquoπαλινδρόmicroησηraquo του microαγικού λόγου H συγκίνηση που βρίσκεται εγκλωβισmicroένη στα όρια της προτασιακής γλώσσας microε τις διακεκριmicroένες κατηγορίες και σηmicroασίες της διεκδικεί την ελευθερία της O γλωσσικός ήχος ndashσαν ρυθmicroός συλλαβή επιφώνηmicroα microορφή χωρίς οριοθετηmicroένο λεξικό νόηmicroαndash επιχειρεί να laquoξαναγίνειraquo βιωmicroατικός laquoδείκτηςraquo H σήmicroανση ndashδιάχυτη εξεγερmicroένη ενάντια στα δεσmicroά της αναλυτικής κατηγοριακής γλώσσαςndash αγωνιά να προσεγγίσει την αρχέγονη ολικότητα της βιωmicroατικής δείξης Kαι η προσέγγιση αυτή ndashόπως αποκαλύπτεται στην laquoπρωτο-γλώσσαraquo του microαγικού ιδιώmicroατοςndash είναι κατά βάση microεταφορικά συγκροτηmicroένη το ακατανόητο σαν microεταφορά για το άρρητο ο (γλωσσικός και πολιτιστικός) αρχαϊσmicroός η γλώσσα των θεών και τα laquoαληθινά ονόmicroαταraquo σαν microεταφορές για την αρχέγονη δεικτική σήmicroανση Aυτό δεν είναι βέβαια ούτε παράξενο ούτε παράδοξο H επιστροφή στον χαmicroένο παράδεισο της αρχέγονης laquoπυκνότηταςraquo της προ-γλωσσικής βιωmicroατικής σήmicroανσης της εmicroπειρίας ndashστο laquoπρωτογενές σύστηmicroα σήmicroανσηςraquo όπως θα έλεγε ο Pavlovndash δεν microπορεί ποτέ να είναι άmicroεση και πλήρης γιατί laquoφράζεταιraquo από τον laquoτοίχοraquo του laquoδευτερογενούς συστήmicroατος σήmicroανσηςraquo ndashτης αναλυτικής προτασιακής γλώσσας H laquoδηmicroιουργική microεταφορά της microαγείαςraquo σηmicroειώνει ο Malinowski laquoσυνίσταται στην πεποίθηση ότι η επαναληπτική διατύπωση ορισmicroένων λέξεων microπορεί να παραγάγει την πραγmicroατικότητα που περιγράφουν οι λέξεις αυτέςraquo Tο ακατανόητο microέρος του microαγικού κειmicroένου (και ο Malinowski δεν microιλάει εδώ γι αυτή την όψη του microαγικού λόγου) microε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του όπως τα είδαmicroε στη συζήτηση που προηγήθηκε είναι ndashτο ίδιοndash η γλωσσική microεταφορά microέσω της οποίας επιχειρείται η προσέγγιση στη δραστική δεικτική σήmicroανση της εmicroπειρίας πάνω στην οποία στηρίζεται η laquoδηmicroιουργική microεταφορά της microαγείαςraquo Aν ο ακατανόητος microαγικός λόγος είναι η οριακή εκδοχή της laquoνοσταλγίαςraquo για την πρωτογενή βιωmicroατική σήmicroανση ο χώρος της ποίησης εκπροσωπεί microια laquoηπιότερηraquo κίνηση προς την ίδια κατεύθυνση Aλλά τι είναι ο ποιητικός λόγος ndashη laquoποιητική λειτουργίαraquo Eίναι η γλωσσική χρήση που επιχειρεί να laquoυπονοmicroεύσειraquo τη συmicroβατική (laquoαυθαίρετηraquo) σχέση ήχου και νοήmicroατος Mε τα λόγια του Pope όπως τα παραθέτει ο Jakobson στην ποίηση laquoο ήχος πρέπει να microοιάζει σαν ηχώ του νοήmicroατοςraquo Tο αγωνιώδες αυτό εγχείρηmicroα είναι βέβαια η κίνηση προς τη δεικτική σήmicroανση της εmicroπειρίας O ήχος αγωνίζεται να ξαναγίνει κοmicromicroάτι της εmicroπειρίας ndashδείκτης της και όχι συmicroβατική σήmicroανσή της H ποίηση λέει ο Valeacutery laquoείναι η προσπάθεια να αποδοθούν microε έναρθρο λόγο εκείνα τα πράγmicroατα ή εκείνο το πράγmicroα που προσπαθούν να εκφράσουν θολά και σκοτεινά τα δάκρυα οι κραυγές οι αναστεναγmicroοίraquo H

8

laquoυπερποιητικότηταraquo του ακατανόητου microαγικού λόγου έγκειται στην εξώθηση της προσπάθειας αυτής microέχρι τα όρια της γλώσσας έτσι προκύπτει η microαγική πρωτο-γλώσσαraquo [] [7] Κείmicroενο 3 Χριστίδης A-Φ 2001α O προφητικός λόγος Στο Ιστορία της ελληνικής γλώσσας Από τις αρχές έως την Ύστερη Αρχαιότητα επιmicro Α-Φ Χριστίδης Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας amp Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] Υπό έκδοση copy Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας amp Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] [hellip] Προφητικός λόγος microαγικός λόγος ποιητικός λόγος Aυτά τα είδη λόγου ndashή και laquoλόγουraquo σε κάποιες από τις όψεις τουςndash αποτελούν microια ευρεία ενότητα microε ιδιαίτερα ασαφή εσωτερικά όρια Oι ίδιοι οι αρχαίοι όπως είναι γνωστό είχαν επίγνωση αυτής της ενότητας H συγγένεια προφητείας και ποίησης λχ συζητήθηκε microε λεπτοmicroέρεια από τον Πλάτωνα ndashκαι όχι microόνον Σrsquo όλες αυτές τις γλωσσικές χρήσεις δοκιmicroάζονται τα όρια της γλώσσας H γλώσσα -ndashη δοmicroηmicroένη αναλυτική προτασιακή γλώσσαndash microοιάζει να laquoπαλινδροmicroείraquo ndashσε διάφορους βαθmicroούςndash προς την αρχέγονη άγλωσση συγκινησιακή αφετηρία της H laquoπαλινδρόmicroησηraquo αυτή εκφράζεται microε την υπονόmicroευση της οριοθετηmicroένης σηmicroασίας microε την έmicroφαση στη γλωσσική microορφή και στον ρυθmicroό microε την ανάδειξη του βιωmicroατικού συγκινησιακού ιστού των νοηmicroάτων microέσω της microεταφοράς O microαγικός λόγος (αλλά και ο παραληρηmicroατικός εκστατικός λόγος) αντιπροσωπεύει την πιο οριακή microορφή αυτής της παλινδρόmicroησης Στα microαγικά κείmicroενα συνυπάρχει όπως είναι γνωστό ο δοmicroηmicroένος κατανοητός λόγος microε τον ndashσυγκριτικάndash αδόmicroητο ακατανόητο λόγο Σrsquo αυτό το δεύτερο συστατικό που εκφράζει την laquoπαλινδρόmicroησηraquo που microας ενδιαφέρει οι αρχαίοι αναφέρονταν microε τους όρους ασύνετος λαλιά φωναί άσηmicroοι αλάλητοι στεναγmicroοί παmicromicroιγής βοή Pυθmicroικά υπνωτικά επαναλαmicroβανόmicroενες συλλαβές (πχ αλαλαλά) γλωσσικά microορφώmicroατα χωρίς σαφές σηmicroασιακό περιεχόmicroενο ή γραmicromicroατοσυντακτική ένταξη (άσκι κατάσκι χθώmicro) κυριαρχία του ονόmicroατος Aυτή είναι η οριακή παλινδρόmicroηση του microαγικού λόγου η κυριαρχία της ρυθmicroικής συλλαβής και της διάχυτης απροσδιόριστης σηmicroασίας O προτασιακός λόγος αναζητεί ndashlaquoνοσταλγείraquondash τον πρωτογενή συγκινησιακό επιφωνηmicroατικό λόγο Tο επιφώνηmicroα ndashmicroε το διάχυτο laquoάσηmicroοraquo περιεχόmicroενό τουndash microοιάζει να είναι ο στενότερος συγγενής του microαγικού λόγου Tα ίδια βασικά χαρακτηριστικά έχει και ο εκστατικός παραληρηmicroατικός λόγος όπως τον συναντάmicroε στην εκστατική θρησκευτική εmicroπειρία ή και σε ψυχοπαθολογικές διαταραχές H παλινδρόmicroηση της ποίησης κινείται στην ίδια κατεύθυνση αλλά χωρίς κατά κανόνα να φτάνει στη ρήξη microε τον προτασιακό λόγο που χαρακτηρίζει το microαγικό (ή το εκστατικό) εκφώνηmicroα Tί συmicroβαίνει στον προφητικό λόγο της laquoενθουσιαστικήςraquo microαντείας Aυτό που microοιάζει βέβαιο είναι ότι εmicroφανίζεται ndashόπως και στην περίπτωση του microαγικού λόγουndash microια διπλή διάρθρωση O άmicroεσος εκστατικός ακατανόητος σε κάποιο ποσοστό λόγος ndashή και laquoλόγοςraquondash του microάντη ή της microάντισσας και η ιερατική επεξεργασία αυτού του λόγου ώστε να είναι κοινοποιήσιmicroος H εκστατική βάση του προφητικού λόγου πιστοποιείται από ποικίλες microαρτυρίες

9

[] O προφητικός λόγος στη διπλή διάρθρωσή του ndashεκστατικό γλωσσικό υπόβαθρο δοmicroηmicroένη προτασιακή υπερδοmicroήndash αποτελεί λοιπόν microία από τις περιοχές γλωσσικής συmicroπεριφοράς όπου αποκαλύπτεται η ένταση που διαταράσσει τη φαινοmicroενική laquoγαλήνηraquo της προτασιακής γλώσσας H ένταση αυτή είναι της ίδιας τάξης microrsquo αυτήν που εκδηλώνεται στη διπλή διάρθρωση του microαγικού λόγου ή και στη διπλή διάρθρωση που εικονογραφείται από την αντίστιξη ποίησης και πρόζας Σrsquo όλες αυτές τις περιπτώσεις επιχειρείται η προσέγγιση στο θολό σηmicroαδιακά απροσδιόριστο διάχυτο συγκινησιακό υπόστρωmicroα της οροθετηmicroένης προτασιακής γλώσσας Aυτή είναι η ndashλιγότερο ή περισσότεροndash οριακή laquoπαλινδρόmicroησηraquo όλων αυτών των γλωσσικών συmicroπεριφορών [] Aς δούmicroε τώρα από πιο κοντά τα δεδοmicroένα προφητικού λόγου που διαθέτουmicroε από την ελληνική αρχαιότητα H ηρακλείτεια ρήση που συζητήθηκε θεωρείται ndashκαι σωστάndash ότι αναφέρεται στον κρυπτικό αινιγmicroατικό πολύσηmicroο χαρακτήρα των χρησmicroών που microας παραδίδονται από την αρχαιότητα H άποψη την οποία θα υποστηρίξω είναι ότι αυτή η ιδιαιτερότητα δεν είναι παρά η αντανάκλαση (και θα δούmicroε τί σηmicroαίνει αυτό αmicroέσως παρακάτω) της βαθύτερης laquoδεικτικότηταςraquo microε την έννοια που έδωσα στον όρο αυτό πιο πάνω ndashπου χαρακτηρίζει τον laquoενθουσιαστικόraquo προφητικό λόγο συνολικά αλλά και γενικότερα γλωσσικές συmicroπεριφορές που κυριαρχούνται από την κίνηση προς τη συγκινησιακή δεικτική σήmicroανση της εmicroπειρίας H πρωτογενής (ή πρωτογενέστερη) συγκινησιακή laquoδεικτικότηταraquo που εmicroφανίζεται στο εκστατικό εκφώνηmicroα του microάντη ή της microάντισσας microετασχηmicroατίζεται ndashστο επίπεδο του δοmicroηmicroένου προτασιακού χρησmicroούndash στη δευτερογενή δεικτικότητα της κρυπτικότητας της αmicroφισηmicroίας ή της πολυσηmicroίας της οmicroωνυmicroίας Tο πλεονέκτηmicroα microιας τέτοιας προσέγγισης είναι ότι αναγνωρίζει την ενότητα ndashστη βάση της δεικτικότηταςndash του προφητικού λόγου microε άλλες ανάλογες γλωσσικές συmicroπεριφορές ndashτον microαγικό λόγο τον ποιητικό λόγο την πρώιmicroη παιδική γλώσσα αλλά και microε όψεις της ίδιας της laquoκαθηmicroερινήςraquo γλώσσαςndash και εννοώ τα δεικτικά συστατικά της Σrsquo όλες αυτές τις περιπτώσεις κυριαρχεί ή αναδεικνύεται ο συγκινησιακός δεικτικός ιστός της γλωσσικής σήmicroανσης microε αποτέλεσmicroα τη σηmicroασιακή laquoδιάχυσηraquo H δεικτικότητα και η συνακόλουθη laquoδιάχυσηraquo είναι ο βαθύτερος ερmicroηνευτικός microίτος microε τον οποίο θα πρέπει να συνδεθούν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ενθουσιαστικού προφητικού λόγου [] Θα ήθελα να κλείσω την οmicroιλία αυτή ξαναγυρίζοντας στο ζήτηmicroα της σχέσης προφητικού και ποιητικού λόγου ndashένα ζήτηmicroα που ήδη τέθηκε από την αρχαιότητα [hellip] H κλασική microελέτη ndashαπό πλευράς γλωσσολογίας ndash πάνω στο ζήτηmicroα του ποιητικού λόγου ανήκει όπως είναι γνωστό στον Jakobson (Linguistics and Poetics) Tί είναι ο ποιητικός λόγος ndashη ποιητική λειτουργίαndash για τον Jakobson Eίναι η γλωσσική χρήση που επιχειρεί να laquoυπονοmicroεύσειraquo τη συmicroβατική σχέση ήχου και νοήmicroατος (την περίφηmicroη laquoαυθαιρεσίαraquo του γλωσσικού σηmicroείου) Mε τα λόγια του Pope όπως τα παραθέτει ο Jakobson στην ποίηση laquothe sound must seem an echo of the senseraquo (ο ήχος πρέπει να microοιάζει σαν ηχώ του νοήmicroατος) Tο αγωνιώδες αυτό εγχείρηmicroα αντιπροσωπεύει την παλινδρόmicroηση για την οποία επανειληmicromicroένα microιλήσαmicroε ndashτην κίνηση προς την αρχέγονη βιωmicroατική δεικτική σήmicroανση της εmicroπειρίας O ήχος αγωνίζεται να ξαναγίνει κοmicroάτι της εmicroπειρίας ndashδείκτης της και όχι

10

συmicroβατική σήmicroανσή της H ποίηση λέει ο Bαλερί laquoείναι η προσπάθεια να αποδοθούν microε έναρθρη γλώσσα εκείνα τα πράγmicroατα ή εκείνο το πράγmicroα που προσπαθούν να εκφράσουν θολά και σκοτεινά τα δάκρυα οι κραυγές τα χάδια οι αναστεναγmicroοίraquo O ρυθmicroός το microέτρο ο φωνητικός συmicroβολισmicroός οι παρηχήσεις και οι παρονοmicroασίες η microεταφορά και η συνακόλουθη πολυσηmicroαντότητα και διάχυση όλες αυτές οι όψεις του ποιητικού λόγου προσπαθούν να προσεγγίσουν αυτή τη χαmicroένη αρχέγονη θολή σηmicroασιακά συγκινησιακή αφετηρία του λόγου όπου ο ήχος σηmicroαίνει άmicroεσα βιωmicroατικά laquoδείχνειraquo laquoTα τεχνάσmicroατα της αmicroφισηmicroίαςraquo λέει ο Empson laquoβρίσκονται στις ρίζες της ποίησηςraquoΓια την ακρίβεια στις ρίζες της ποίησης ndashαλλά και της γλώσσας γενικότεραndash βρίσκεται ο θολός προγλωσσικός σχεδόν σηmicroασιακά διάχυτος ήχος της συγκίνησης H αmicroφισηmicroία και η πολυσηmicroαντότητα ndashόπως παράγονται από το παιχνίδι του φωνητικού συmicroβολισmicroού της παρονοmicroασίας και της παρήχησης της έλξης ανάmicroεσα σε λέξεις σηmicroασιακά διαφορετικές αλλά ηχητικά παρόmicroοιες ή και όmicroοιες microε συνέπεια τον κλονισmicroό των σηmicroασιακών οροθετήσεωνndashδεν είναι όπως το έχουmicroε ήδη επισηmicroάνει παρά η γλωσσική προσέγγιση σrsquo αυτό τον πρωτεϊκό οριακό ως προς τη γλώσσα δεικτικό ήχο της συγκίνησης Ποιητικός λόγος προφητικός λόγος microαγικός λόγος Πρόκειται για εmicroπαθείς microορφές λόγου ndashασαφώς διακεκριmicroένες microεταξύ τουςndash που καθορίζονται από την αναζήτηση αυτού του χαmicroένου παράδεισου της άmicroεσης βιωmicroατικής σήmicroανσης της εmicroπειρίας microέσα από την υπονόmicroευση σε διάφορους βαθmicroούς της συmicroβατικής σχέσης του ήχου και νοήmicroατος και των οροθετήσεων που συνεπάγεται [8] α Κείmicroενο 4 Χριστίδης Α-Φ 2001α Η φύση της γλώσσας Στο Ιστορία της ελληνικής γλώσσας Από τις αρχές έως την Ύστερη Αρχαιότητα επιmicro Α-Φ Χριστίδης Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας amp Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] Υπό έκδοση copy Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας amp Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] [] Στην ανάλυση της γλωσσικής σήmicroανσης από τον Peirce αναγνωρίζεται (και αυτό δεν είναι τυπικό για τον δυτικό στοχασmicroό πάνω στη γλώσσαmiddot []) η συστατική διαπλοκή ndashκαι έντασηndash ανάmicroεσα στην εικονική δεικτική και στη συmicroβολική δηλαδή γενικευτική αφαιρετική διάσταση της γλώσσας ανάmicroεσα στη laquoθέρmicroηraquo και στο laquoφωςraquo για να θυmicroηθούmicroε αυτές τις παλιές microεταφορές για τη φύση της γλώσσας Ωστόσο το σύmicroβολο ndashη γενίκευση και η αφαίρεσηndash δεν είναι το laquoψυχρόraquo αποτύπωmicroα της σχέσης του ανθρώπου microε τον κόσmicroο αλλά η laquoθερmicroήraquo ανάκλαση της επίmicroοχθης βιωmicroατικής ιστορικής σχέσης microαζί του Kαι αυτή η θέρmicroη διατηρείται στα laquoσκοτεινάraquo δεικτικά συστατικά του γλωσσικού σηmicroείου Συστατικά που υπενθυmicroίζουν ότι το microυστικό της σήmicroανσης ndashτης κάθε σήmicroανσηςndash είναι η κίνηση προς και η συγκίνηση Όπως θα έλεγε ο Kierkegaard laquoη επιθυmicroία υπάρχει microόνο όταν υπάρχει το αντικείmicroενο Tο αντικείmicroενο [της νόησης] υπάρχει microόνο όταν υπάρχει η επιθυmicroία Eπιθυmicroία και αντικείmicroενο είναι ένα ζευγάρι διδύmicroων Kανένα δεν microπορεί να υπάρξει χωρίς το άλλοraquo Kαι στην κίνηση προς βρίσκεται ακριβώς η λειτουργία της δείξης Στη δείξη ndashκαι χαρακτηριστικός αρχαϊκός εκπρόσωπός της είναι η φωνήndash βρίσκεται η microήτρα της αφαιρετικής και γενικευτικής

11

συmicroβολικής σήmicroανσης ndashτης ανθρώπινης γλώσσας Kαι ο οmicroφάλιος λώρος που τις συνδέει δεν αποκόπτεται ποτέ Για τον Kικέρωνα (De Oratore) αυτή η απώτερη laquomicroήτραraquo ndashη άmicroορφη δεικτική φωνήndash αντηχεί ως cantus obscurior ως laquoσκοτεινό τραγούδιraquo σε κάθε γλωσσική εκφορά Για τον ιερό Aυγουστίνο (De Trinitate 91015) ο λόγος είναι cum amore notitia laquomicroετά αγάπης σηmicroείωσηraquo Aν θέλει κανείς να παρατηρήσει σχεδόν laquoδιά γυmicroνού οφθαλmicroούraquo τη δράση και τη δραστικότητα αυτού του amoris ndashαντίλαλου του αρχαϊκού cantus obscurior της φωνήςndash που διαπερνά την αφαιρετική και γενικευτική notitia δεν έχει παρά να στραφεί σε microια περιοχή της γλώσσας αγνοηmicroένη από τα κυρίαρχα laquoπαραδείγmicroαταraquo της γλωσσολογικής σκέψης αρχαιότερης και νεότερης Kαι εννοώ τη microεταφορά H microεταφορά είναι το κατεξοχήν τεκmicroήριο του amoris της θέρmicroης ndashτης δεικτικής θέρmicroηςndash που διαπερνά τις φαινοmicroενικά laquoψυχρέςraquo γενικεύσεις και αφαιρέσεις που συγκροτούν το σύmicroβολο ndashτην ανθρώπινη γλώσσα Πώς συνδέεται λχ η microεταφορική έκφραση φωτεινό microυαλό microε την laquoκυριολεκτικήraquo έκφραση φωτεινή επιγραφή Aυτό που αναδεικνύεται στη microεταφορική έκφραση ndashκαι την παράγειndash είναι ο amor η δεικτική αισθηmicroατική θέρmicroη microέσα στην οποία είναι εmicroβαπτισmicroένη η έννοια laquoφωςraquo ndashη γενικευτική και αφαιρετική ανάκλαση της βίωσης του φωτός Kαι η δεικτική αυτή θέρmicroη είναι η laquoανάmicroνησηraquo ndashmicroέσα στη συmicroβολική γλώσσα που microας laquoαποmicroακρύνει από την πραγmicroατικότηταraquondash της πρωτογενούς θέρmicroης microε την οποία συνδέεται η εmicroπειρία η βίωση του φωτός το ευχάριστο συναίσθηmicroα που γεννά η εmicroπειρία του φωτός σε αντίστιξη microε το δυσάρεστο συναίσθηmicroα ndashφόβοςndash που γεννά η βίωση του σκοταδιού Eξού και οι microεταφορές όπως σκοτεινές microαύρες σκέψεις Mέσα στη laquoθέρmicroηraquo που διαποτίζει την έννοια του φωτός ή του σκότους διατηρείται η laquomicroνήmicroηraquo της πρωτογενούς δεικτικής σχέσης microε τον κόσmicroο Όπως σηmicroειώνουν οι νευροφυσιολόγοι A και H Damasio laquoο εγκέφαλος δεν απεικονίζει απλά όψεις της εξωτερικής πραγmicroατικότητας Kαταγράφει επίσης τον τρόπο microε τον οποίο εξερευνά τον κόσmicroο και αντιδρά σrsquo αυτόνraquo Ή όπως παρατηρεί ο Bickerton laquoαυτό που παρουσιάζεται σε οποιοδήποτε ζωικό είδος από τις αισθήσεις δεν είναι ldquoαυτό που υπάρχει εκεί έξωrdquo αλλά αυτό που είναι χρήσιmicroο για το είδος να ξέρει γιrsquo αυτό που είναι εκεί έξωraquo Kαι η επιστηmicroονική αυτή άποψη δεν είναι διαφορετική από τη φιλοσοφική άποψη του Peirce όπως την έχουmicroε ήδη παρουσιάσει Για τον Peirce το σύmicroβολο ndashη γενίκευση και η αφαίρεση η Thirdnessndash laquoγειώνεταιraquo στην εικόνα και στον δείκτη στη Firstness και στη Secondness H ανάδειξη της δεικτικής θέρmicroης στη microεταφορά αποκαλύπτει τη λειτουργία της Firstness και της Secondness microέσα στη Thirdness ndashτο αισθηmicroατικό laquoστηmicroόνιraquo του συmicroβολικού laquoυφαδιούraquo τη συστατική microείξη αίσθησης αισθήmicroατος και παράστασης έννοιας τη notitiam cum amore Kαι η διαφορά microεταξύ microεταφοράς και laquoκυριολεξίαςraquo ndashή ακριβέστερα microεταξύ laquoζωντανήςraquo και laquoνεκρήςraquo microεταφοράςndash βρίσκεται απλά στο ότι στην laquoκυριολεξίαraquo η δεικτική θέρmicroη είναι αφανής laquoεν υπνώσειraquo Aλλά δεν απουσιάζει Aλλιώς δεν θα ήταν δυνατή η microεταφορική laquoαφύπνισήraquo της ndashη ανάδειξή της O Adorno σrsquo ένα γράmicromicroα του στον Benjamin σχολιάζοντας την έννοια της laquoαύραςraquo που απασχολούσε τον δεύτερο σηmicroειώνει τα εξής laquoH αύρα δεν είναι πάντοτε το ίχνος του ξεχασmicroένου ανθρώπινου στοιχείου ενός πράγmicroατοςhellipraquo Στη διατύπωση αυτή microοιάζει να αντηχεί η περίφηmicroη laquoπαρατήρησηraquo του Proust laquoτα πράγmicroατα κρατούν κάτι από τη microατιά που σταmicroάτησε επάνω τουςraquo H ανάδειξη ndashστη ζωντανή microεταφοράndash της δεικτικής θέρmicroης που διαποτίζει την έννοια microπορεί να θεωρηθεί ότι ισοδυναmicroεί microε την ανάδειξη αυτής ακριβώς της αύρας ή της laquomicroατιάςraquo που είναι αποτεθειmicroένη πάνω στα πράγmicroατα Kαι η ανάδειξη αυτή αποκαλύπτει ότι ο laquoφωτεινόςraquo κόσmicroος της γενίκευσης και της αφαίρεσης ndashτων συmicroβόλωνndash δεν διαρρηγνύει ποτέ τη σχέση του microε τον θολό διάχυτο σκοτεινό κόσmicroο της αίσθησης και

12

του αισθήmicroατος ndashτης εικόνας και του δείκτη H laquoαποστείρωσηraquo του συmicroβόλου ndashmicroέσω της περιθωριοποίησης της microεταφοράς ως εργαλείου ειδικών χρήσεων της ποίησης κατά κύριο λόγοndash συρρικνώνει και στρεβλώνει το γλωσσικό φαινόmicroενο H δεικτική laquoαύραraquo που περιβάλλει την έννοια ndashlaquoορατήraquo στη microεταφοράndash αποκαλύπτει δραmicroατικά τη σχέση θέρmicroης και φωτός στη γλωσσική σήmicroανση Σrsquo αυτή τη σχέση βρίσκεται η απάντηση στο ερώτηmicroα της απώτερης καταγωγής της αλλά και του ρόλου της στη δόmicroηση της ανθρώπινης υποκειmicroενικότητας Eίναι χαρακτηριστικό ότι ο Descartes κατεξοχήν εκπρόσωπος της παράδοσης που υποβαθmicroίζει τον ρόλο της θέρmicroης στη νόηση και στο αποτύπωmicroά της ndashτη γλωσσική σήmicroανσηndash αισθάνεται υποχρεωmicroένος παρrsquo όλα αυτά να σηmicroειώσει ότι τα passions de lrsquoacircme (τα laquoπάθηraquo της ψυχής) laquoισχυροποιούν και δίνουν διάρκεια στις σκέψειςraquo (fortifient et font durer en lrsquoacircme les penseacutees) Aξίζει να αντιπαρατεθεί αυτή η παρατήρηση του Descartes που σχολιάζει το laquoπάθοςraquo κρατώντας πάντα τη σκέψη laquoσε απόστασηraquo από αυτό microε τις θέσεις του Hamann οριακού ιδεολογικού αντιπάλου του ορθολογισmicroού ιδίως όπως microορφοποιείται στην εποχή του ∆ιαφωτισmicroού laquoMόνο το πάθος δίνει στις αφαιρέσεις χέρια πόδια φτεράhellipraquo Θα πρέπει να microείνουmicroε για λίγο ακόmicroη στη microεταφορά και στη συmicroβολή της στη βαθύτερη και πλησιέστερη κατανόηση της φύσης της γλώσσας Kατά την Arendt η microεταφορά laquoδίνει πίσωraquo στη λέξη την αισθητηριακή υποδοmicroή της (its sensual substructure) Kατά τον Ricoeur που βασίζεται στην αριστοτελική αντίληψη για τη microεταφορά η microεταφορά laquoδείχνειraquo laquomicroας κάνει να βλέπουmicroεraquo laquoΣτηρίζεται στην οmicroοιότητα αλλά στο επίπεδο των αισθηmicroάτων εκφράζοντας microια κατάσταση microέσω microιας άλλης η microεταφορά laquomicroεταγγίζειraquo στην καρδιά αυτής της κατάστασης τα αισθήmicroατα που ανήκουν στην αρχική κατάστασηraquo (repose sur la ressemblance mais au niveau de sentiments en symbolisant une situation par le moyen drsquoune autre la meacutetaphore laquoinfuseraquo au coeur de la situation symboliseacutee les sentiments attacheacutes agrave la situation qui symbolise) Πρόκειται για microια διαδικασία laquomicroεταβίβασης microετάγγισης αισθηmicroάτωνraquo (transfert de sentiments) Aνάδειξη της αισθητηριακής υποδοmicroής της λέξης laquomicroεταβίβαση microετάγγιση αισθηmicroάτωνraquo Στις διατυπώσεις αυτές microπορούν να προστεθούν microια σειρά από άλλες που επιχειρούν να ονοmicroάσουν ndashmicroε ανάλογο τρόποndash τη φύση της microεταφοράς laquoορατότητα του λόγου εικονικότητα του λόγουraquo laquoεπιστροφή από τον λόγο στην όρασηraquo laquoονειρικότητα της γλώσσαςraquo laquoαπτότηταraquo (palpability) των γλωσσικών σηmicroείων Όλες αυτές οι προσεγγίσεις microπορούν να microεταφραστούν microε όρους της ανάλυσης που έχουmicroε ήδη προτείνει η microεταφορά αναδεικνύει την εικονική και δεικτική διάσταση της αφαιρετικής γενικευτικής ndashσυmicroβολικήςndash σήmicroανσης τον δείκτη (και την εικόνα) που διαποτίζουν το σύmicroβολο Στη βάση αυτή γίνεται η laquomicroεταβίβαση microετάγγιση αισθηmicroάτωνraquo Στα laquoέγκαταraquo της συmicroβολικής γλώσσας αντηχεί ως amor το πρωτογενές cantus obscurior ndashη αρχέγονη φωνήndash ως πρόθεση για σήmicroανση η οποία βρίσκει την εκρηκτική της ολοκλήρωση στον ανθρώπινο λόγο που δεν αρκείται στη δείξη και στη ζωική έλξη προς τα πράγmicroατα ή στην άπωση από αυτά αλλά την υπερβαίνει microέσα από τη microορφοποίηση της αρχέγονης αυτής πρόθεσης για σήmicroανση σε γενικευτικές αφαιρετικές παραστάσεις ή έννοιες H υπέρβαση αυτή ωστόσο δεν laquoαποστραγγίζειraquo τις παραστάσεις από τους δεικτικούς laquoχυmicroούςraquo τους H

13

παράσταση δεν παύει να είναι ένα microίγmicroα φωνής και λόγου Aυτή ακριβώς η microείξη ndashκαι η έντασηndash αναδεικνύεται στη microεταφορά Oι microεταφορικές laquoπεριπέτειεςraquo της γλωσσικής σήmicroανσης ndashαυτή η laquomicroεταβίβαση αισθηmicroάτωνraquo που δηmicroιουργεί νέες παραστάσειςndash είναι συνάρτηση αυτής της καταστατικής microείξης microιας microείξης που διατηρεί όπως θα έλεγε ο Anjieu τη σύνδεση του σηmicroείου microε τη σωmicroατική βάση της εmicroπειρίας Γιrsquo αυτό και η microεταφορά δεν ισοδυναmicroεί microε microια laquoψυχρήraquo σύγκριση (παροmicroοίωση) που κρατά τις αποστάσεις ανάmicroεσα στις παραστάσεις έννοιες (laquoείναι σανraquo) αλλά συνίσταται στη laquoθερmicroήraquo ταύτισή τους (laquoείναιraquo) Kατά τον Ricoeur αυτή είναι κατrsquo ουσίαν η αριστοτελική αντίληψη για τη microεταφορά και όχι η microεταγενέστερη (από τον Kοϊντιλιανό και microετά) παρερmicroηνεία της ndashη θεώρηση δηλαδή της microεταφοράς ως laquoσυντοmicroογραφικήςraquo παροmicroοίωσης Συmicroβαίνει ακριβώς το αντίθετο επισηmicroαίνει ο Ricoeur laquoη παροmicroοίωση είναι microια ανεπτυγmicroένη microεταφοράraquo (la comparaison est une meacutetaphore deacuteveloppeacutee) Aλλά τί σηmicroαίνει ταύτιση ως καθοριστικό χαρακτηριστικό της microεταφοράς Σηmicroαίνει laquoυπονόmicroευσηraquo ή και laquoανατροπήraquo των οριοθετήσεων ndashτης κανονικότηταςndash στην οποία βασίζεται η αφαιρετική γενικευτική ndashσυmicroβολικήndash γλώσσα Σηmicroαίνει εν τέλει microια πρωτογενέστερη microορφή γενίκευσης microέσω της οποίας οργανώνεται η εmicroπειρία Όταν λέω ότι ο Γιάννης είναι γουρούνι αυτό το είναι microοιάζει να παραβιάζει (αντίθετα microε το είναι σαν της παροmicroοίωσης) να laquoπεριφρονείraquo ndashκατά τη διατύπωση του Ricoeurndash εννοιακές οριοθετήσεις Aυτό ακριβώς οδήγησε φιλοσόφους όπως ο Locke και ο Hobbes στην laquoπρογραφήraquo της microεταφοράς Kατά τον Hobbes η microεταφορά παραβιάζει τις laquoκαθορισmicroένεςraquo σηmicroασίες των λέξεων (senses they are ordained for) Kατά τον Locke η microεταφορά ndashκαι άλλα ρητορικά σχήmicroαταndash πρέπει να στιγmicroατίζονται γιατί laquoυποβάλλουν ψευδείς ιδέες κινούν τα πάθη κι έτσι παραπλανούν την ορθή κρίση και αποτελούν εργαλεία εξαπάτησηςraquo (insinuate wrong ideas move the passions and thereby mislead the judgement and so indeed are perfect cheats) Στις απόψεις αυτές εκφράζεται η θέση microιας microακραίωνης παράδοσης που αρνείται τα laquoθερmicroάraquo δεικτικά συστατικά της συmicroβολικής σήmicroανσης Aρνείται αυτήν ακριβώς τη δηmicroιουργική laquoανατροπήraquo της συmicroβολικής laquoκανονικότηταςraquo που εκπροσωπείται από τη microεταφορική ταύτιση η οποία microε τα λόγια του Ricoeur δεν laquoσυνίσταται στη διαπίστωση της τάξης microιας δοmicroής αλλά στη ldquoλήθηrdquo της στην εξαφάνισή τηςraquo (elle ne consiste pas agrave apercevoir lrsquoordre drsquoune structure mais agrave oublier agrave eacuteliminer plusieurs attributs que le terme meacutetaphoriseacute eacutevoque en nous dans son emploi normal) laquoTο να αποκαλούmicroε microια σειρά ουρά ισοδυναmicroεί microε την αγνόηση όλων των άλλων εννοιακών χαρακτηριστικών πλην του microήκουςraquo (όπ 137) (appeler une file ldquoune queuerdquo crsquoest negliger tous les traits conceptuels sauf la forme longue) H microεταφορά είναι η laquoσύλληψη της ταυτότητας microέσα στη διαφορά και παρά τις διαφορές αλλά microε έναν τρόπο προ-εννοιακόraquo (όπ 253) (la saisie de lrsquoidentique dans les diffeacuterences mais sur un mode pre-conceptuel) Aλλά τί σηmicroαίνει laquoπρο-εννοιακός τρόποςraquo Σηmicroαίνει απλά την αρχαϊκή εικονική δεικτική αφετηρία της microεταφορικής ταύτισης που συνυπάρχει ndashσε αέναη έντασηndash microε τον αφαιρετικό γενικευτικό διαχωρισmicroό της συmicroβολικής γλώσσας Mε την ορολογία του Vygotsky (1962) η microεταφορά microπορεί να θεωρηθεί ως η δραστική επιβίωση της laquoσυmicroπλεγmicroατικήςraquo [complexive] νόησης ndashτης νόησης που εξακολουθεί να καθορίζεται από την αισθητηριακή πρόσληψη της εmicroπειρίαςndash microέσα στον χώρο της εννοιακής [conceptual] νόησης ndashτης νόησης που βασίζεται στο σύmicroβολο στη γενίκευση και την αφαίρεση H microεταφορά είναι η laquoπυκνήraquo διάσταση της laquoαναλυτικήςraquo συmicroβολικής σήmicroανσης [] Στην αναλυτική σήmicroανση της εmicroπειρίας ndashόπως εκπροσωπείται από τη γενικευτική αφαιρετική έννοιαndash laquoαντιπαρατίθεταιraquo η πυκνή σήmicroανση της microεταφοράς Kαι αυτή

14

η laquoαντιπαράθεσηraquo ολοκληρώνει τη γλωσσική σήmicroανση Kατά τον Piaget η microεταφορά είναι το τεκmicroήριο της δεικτικής νόησης ndashενός είδους νόησης που είναι όπως λέει laquoπρο-λογικό και όχι αντι-λογικόraquo (pre-logical and not anti-logical) Aυτό το είδος νόησης γενικεύει ndashlaquoδίνει ένα κοινό νόηmicroα σε έναν αριθmicroό διακεκριmicroένων αντικειmicroένωνraquo (gives a common meaning to a number of distinct objects)ndash στη βάση laquoσυγκινησιακών σχηmicroάτωνraquo [affective schemas] ndashστη βάση laquomicroετάγγισης αισθηmicroάτωνraquo όπως θα έλεγε ο Ricoeur (βλ πιο πάνω) H γενίκευση στη βάση συγκινησιακών σχηmicroάτων ndashη συγκινησιακή δεικτική σήmicroανσηndash laquoδεν επιτυγχάνει τον ίδιο βαθmicroό γενίκευσης και αφαίρεσης όπως τα λογικά σχήmicroαταraquo (do not achieve the same degree of generalisation and abstraction as logical schemas) ndashη συmicroβολική σήmicroανση Aλλά σrsquo αυτήν ακριβώς την laquoανεπάρκειαraquo βρίσκεται η ουσία της microεταφοράς ως συγκινησιακής δεικτικής laquoγείωσηςraquo ndashκαι ολοκλήρωσηςndash του συmicroβόλου Kατά την ψυχαναλυτική οπτική όπως εκπροσωπείται από τον Lacan η microεταφορική ταύτιση είναι laquoο τόπος όπου πρέπει να τοποθετήσουmicroε την αρχέγονη διάσταση της ανθρώπινης γλώσσαςraquo (le lieu ougrave nous devons situer la dimension primordiale dans le langage humain) Θα έχουmicroε την ευκαιρία να συζητήσουmicroε αργότερα τον ρόλο κατά την ψυχαναλυτική προσέγγιση αυτής της laquoαρχέγονης διάστασης της ανθρώπινης γλώσσαςraquo στη δόmicroηση του ανθρώπινου ψυχισmicroού Για την ώρα αυτό που έχει σηmicroασία να επισηmicroανθεί είναι ότι το laquoαρχέγονοraquo της microεταφοράς οφείλεται στο γεγονός ότι η διαδικασία αυτή κινητοποιείται από laquoαρχέγοναraquo συστατικά της συmicroβολικής σήmicroανσης ndashτη δείξη κατά κύριο λόγο Kαι αυτή η διάσταση είναι που laquoαποτρέπειraquo ndashαν microπορεί κανείς να θέσει το ζήτηmicroα microε τέτοιους όρουςndash την laquoαποτυχία της έννοιαςraquo (lrsquoeacutechec du concept)ndashτην laquoαποτυχίαraquo της γενικευτικής αφαιρετικής σήmicroανσης β Κείmicroενο 5 Χριστίδης Α-Φ 1999 Όψεις της microεταφοράς Στο Γλώσσα και νόηση επιmicro ∆ Κατή Μ Κονδύλη amp Β Νικηφορίδου 197-206 Αθήνα Αλεξάνδρεια copy Αλεξάνδρεια [] Το φαινόmicroενο της microεταφοράς αποτελεί δοκιmicroασία για microια συγκεκριmicroένη ndashκαι επίσης αρχαίαndash αντίληψη για τη λογικότητα Και αποτελεί δοκιmicroασία γιατί η microεταφορά απειλεί microια βασική δοmicroή του λόγου και της λογικότητας την πρόταση σαν ένα αρθρωmicroένο σύνολο διακεκριmicroένων κατηγοριών και τη λογική της λειτουργία την κατηγόρηση Στη microεταφορά οι κατηγοριακές αρθρώσεις microοιάζουν να καταργούνται microέσα από τη συmicroπύκνωση σηmicroασιών και η προτασιακή αποφαντική λογικότητα microοιάζει να υπονοmicroεύεται από το παράδοξο ή και laquoπαράλογοraquo laquoείναιraquo της microεταφοράς Ο Γιάννης είναι γουρούνι Ο κλασικός χειρισmicroός για να αντιmicroετωπιστεί το πρόβληmicroα που δηmicroιουργεί η microεταφορά για την προτασιακή λογικότητα ήταν να αναχθεί η microεταφορά στην παροmicroοίωση ndashνα αναχθεί το παράδοξο και το laquoπαράλογοraquo laquoείναιraquo της microεταφοράς στο laquoείναι σανraquo της παροmicroοίωσης που σέβεται τις κατηγοριακές και σηmicroασιακές οροθετήσεις και δεν παραβιάζει τους κανόνες της λογικότητας Η κλασική αυτή λύση έχει βέβαια περισσότερες από microία παραλλαγές Αρκεί να αναφέρω απόψεις όπως του Davidson όπου δεν εmicroφανίζεται η αναγωγή της microεταφοράς στην παροmicroοίωση ndashπου άλλωστε παρουσιάζει ποικίλες δυσκολίεςndash αλλά microετατίθεται το πρόβληmicroα της microεταφοράς από τη γλωσσική δοmicroή στη γλωσσική χρήση κατά τον Davidson η microεταφορά

15

δεν αφορά το laquoσυmicroβατικόraquo προτασιακό νόηmicroα ndashαυτό δεν είναι ποτέ microεταφορικόndash αλλά την παραγωγή και την κατανόηση της πρότασης Ο Davidson υποστηρίζει ότι αυτό που θα πρέπει να εντοπιστεί είναι οι στρατηγικές microε τις οποίες ο οmicroιλητής εννοεί και ο ακροατής κατανοεί κάτι διαφορετικό απrsquo αυτό που σηmicroαίνει η πρόταση Αν η αναγωγή της microεταφοράς στην παροmicroοίωση εξαφανίζει τη microεταφορά σώζοντας έτσι την προτασιακή λογικότητα η θεωρία του Davidson εξορίζει τη microεταφορά στον χώρο της γλωσσικής χρήσης διατηρώντας τη γλωσσική δοmicroή ndashτην πρότασηndash αmicroόλυντη από τη microεταφορά Το αποτέλεσmicroα είναι το ίδιο παρά τη διαφορετική πορεία διασώζονται οι laquoκαθορισmicroένεςraquo σηmicroασίες των λέξεων ndash laquosenses hellip they are ordained forraquo κατά τη διατύπωση του Hobbes που απειλούνται από την ανατρεπτική λειτουργία της microεταφοράς Η καλύτερη ίσως συνόψιση της αρχαίας αντιπαράθεσης του προτασιακού λόγου και της προτασιακής λογικότητας microε τη microεταφορά βρίσκεται στη διατύπωση του Locke η microεταφορά και άλλα σχετικά ρητορικά σχήmicroατα πρέπει να στιγmicroατίζονται γιατί laquoυποβάλλουν ψευδείς ιδέες κινούν τα πάθη κι έτσι παραπλανούν την ορθή κρίση κι αποτελούν εργαλεία εξαπάτησηςraquo (hellipinsinuate wrong ideas move the passions and thereby mislead the judgment and so indeed are perfect cheats) Στον φορτισmicroένο αυτό χαρακτηρισmicroό microε τον οποίο ο Locke επιχειρεί να laquoεξορκίσειraquo τη microεταφορά κρύβεται βέβαια η ουσία της Θα ξαναγυρίσουmicroε σύντοmicroα στη σχέση laquoπάθουςraquo και microεταφοράς αλλά για την ώρα θα πρέπει να επισηmicroάνουmicroε ότι αν microια ολόκληρη παράδοση επιχειρεί να laquoεξορκίσειraquo τη microεταφορά microια άλλη εξίσου αρχαία παράδοση ndashαντι-ιντελεκτουαλιστική ιρασιοναλιστική laquomicroυστικήraquo κάποτεndash την εγκαθιστά στο κέντρο του λόγου και της λογικότητας Αυτή την παράδοση όπως είναι γνωστό απηχεί στα νεότερα χρόνια η φωνή του Nietzsche Για τον Nietzsche δεν υπάρχει microη ρητορική laquoφυσικήraquo γλώσσα Οι ρητορικοί τρόποι δεν είναι κάτι που microπορεί να προστεθεί ή να αφαιρεθεί από τη γλώσσα κατά βούληση και αποτελούν τη γνησιότερη όψη της φύσης της ∆εν υπάρχει κατά τον Nietzsche πραγmicroατική έκφραση και πραγmicroατική γνώση πέρα από τη microεταφορά laquoΘέρmicroηraquo και laquoφωςraquo (Licht und Waumlrme Humboldt [1836] 1988) laquoπάθοςraquo και laquoλόγοςraquo Αυτά τα δύο αξεδιάλυτα συστατικά της ανθρώπινης νόησης και του ανθρώπινου ψυχισmicroού πολώνονται στην αρχαία αυτή αντιπαράθεση και διεκδικούν ndashτο καθένα για τον εαυτό τουndash την πρώτη θέση Και η microεταφορά είναι ένα από τα στρατηγικά microέτωπα στα οποία διαδραmicroατίζεται αυτή η σύγκρουση [9] Κείmicroενο 6 Χριστίδης Α-Φ 2001β Πολυσηmicroία Στο Όψεις της γλώσσας Αθήνα Νήσος Υπό έκδοση copy Νήσος [] οι ποικίλες σηmicroασίες που συγκροτούν τις λέξεις αποτελούν υπαινιγmicroούς ψηφίδες σπαράγmicroατα που πρέπει να συναρθρωθούν για να διαφανεί η βαθύτερη ενότητα της οποίας αποτελούν microέρος το laquoσύννεφοraquo για να θυmicroηθούmicroε τη microεταφορά του Vygotsky από το οποίο κατάγονται οι microοναχικές ξέχωρες laquoσταγόνεςraquo Kαι η συνάρθρωση αυτή είναι ταυτόχρονα και

16

εξάρθρωση H ιστορική συνάρθρωση των σηmicroασιών lsquoθέλωrsquo και lsquoστερούmicroαιrsquo πχ όπως την παρακολουθήσαmicroε στην περίπτωση του αγγλικού ρήmicroατος want υπαινίσσεται microια αδιαφοροποίητη συγκινησιακή ενότητα όπου η διάκριση lsquoεπιθυmicroώrsquo ndash lsquoστερούmicroαιrsquo δεν υφίσταται H συνάρθρωση των δύο αυτών σηmicroασιών microε άλλα λόγια υπαινίσσεται και την εξάρθρωση τους την κατάργηση των ορίων microεταξύ τους την αλληλοδιείσδυση τους την καταγωγή τους από το ενιαίο αδιάσπαστο laquoσύννεφοraquo Aν όπως υποστηρίζει ο Humboldt microε microια διατύπωση που θυmicroίζει την ανάλογη άποψη του Vygotsky laquoοι λέξεις τεmicroαχίζουν την αδιαφοροποίητη σύνθεση που αντλεί ο νους από την εmicroπειρίαraquo το παιχνίδι της πολυσηmicroίας αποκαλύπτει ότι ο τεmicroαχισmicroός αυτός δεν είναι ποτέ πλήρης οι διακεκριmicroένες σηmicroασίες που συγκροτούν microια πολύσηmicroη λέξη φανερώνουν στη συνάρθρωση τους την κίνηση για την εξάρθρωση ndashτην άρση της στεγανής οριοθέτησης Kι εδώ ακριβώς βρίσκεται το πιο ενδιαφέρον ζήτηmicroα H προσέγγιση της πολυσηmicroίας από την οπτική που προτείναmicroε αποκαλύπτει τον laquoβρασmicroόraquo που αναταράζει τη φαινοmicroενική γαλήνη της laquoκατηγορικήςraquo γλώσσας της γλώσσας που microοιάζει να αποτελείται από σαφώς οριοθετηmicroένα laquoτεmicroάχιαraquo Aποκαλύπτει τις διαλεκτικές κινήσεις που υπονοmicroεύουν ndashlaquoρηγmicroατώνουνraquondash τις οριοθετήσεις της κατηγορικής γλώσσας για τη διάλυση της οποίας microε τόσο πάθος microίλησε ο Nίτσε laquoTο είναι γεννιέταιraquo υποστηρίζει ο Heidegger laquoόταν συντρίβεται η λέξηraquo laquoόταν η ένηχη λέξη επιστρέφει στη σιωπή απrsquo όπου και παραχωρήθηκεraquo Θα microπορούσα να σταmicroατήσω εδώ microε την ελπίδα ότι η συζήτηση που προηγήθηκε φωτίζει αυτή την κρυπτική διατύπωση του Heidegger Aλλά ας microου επιτραπεί ένα τελευταίο επεξηγηmicroατικό σχόλιο H ίδια η λέξη η πολύσηmicroη λέξη όπως την παρακολουθήσαmicroε στη συζήτηση που προηγήθηκε υπαινίσσεται την αρχέγονη αδιάσπαστη και γι αυτό άρρητη microήτρα της H συνάρθρωση των ποικίλων σηmicroασιών της υπαινίσσεται το είναι ndashτη βαθύτερη ενότηταndash που τη ζωοδοτεί και που συνάmicroα τη συντρίβει αίροντας τις αρθρώσεις που την οριοθετούν H κίνηση προς τα laquoπίσωraquo ndashπρος το σύννεφοndash υπαινίσσεται τη συντριβή της σταγόνας Kαι για να αντηχήσει στrsquo αυτιά microας αυτός ο υπαινιγmicroός χρειάζεται να οξύνουmicroε τις αισθήσεις microας για να αισθανθούmicroε τις αφανείς κινήσεις που βυσσοδοmicroούν laquoπίσωraquo από την πλάτη της κατηγορικής γλώσσας ndashτις κινήσεις που αναταράσσουν τις διασπασmicroένες microοναχικές σταγόνες που τις εξωθούν να υπερβούν τη διάσπαση την οριοθέτησή τους Mια τέτοια προσέγγιση που την υπαγορεύουν τα ίδια τα φαινόmicroενα απλά laquoσυναρmicroολογεί και επαναδραστηριοποιείraquo για λογαριασmicroό του παρατηρητή laquoκάποια αφανή περιεχόmicroενα Aποκαλύπτει απαγορευmicroένα νοήmicroατα κι έτσι παρουσιάζεται σαν microια επιστροφή ή microάλλον σα microια συνειδητή απελευθέρωση αυτού που ήταν απωθηmicroένοraquo Aυτά τα τελευταία λόγια αποτελούν τον ορισmicroό που δίνει ο Marcuse για τη διαλεκτική ανάλυση Kαι η διαλεκτική microας θυmicroίζει ο Nίτσε laquoη microάνα της λογικής γεννήθηκε από τη ρητορική που microε τη σειρά της είναι παιδί του microύθου και της ποίησηςraquo των δύο κατεξοχήν χώρων που αποτολmicroούν το ταξίδι laquoαπό ένα κόσmicroο γεmicroάτο νοήmicroατα στην τελική εξάρθρωση των νοηmicroάτωνrdquo (Mπατάιγ) το ταξίδι από τη microοναχική σταγόνα πίσω στο σύννεφο που τη γέννησε [] [10] Κείmicroενο 7 Xριστίδης A-Φ 2001 ∆εικτικότητα Στο Όψεις της γλώσσας Αθήνα Νήσος Υπό έκδοση copy Νήσος

17

Στην οmicroιλία αυτή θα επιχειρήσω να σας microιλήσω γι αυτό που ο φιλόσοφος D Pears επιτυχηmicroένα ονόmicroασε laquoπρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γλώσσαςraquo ndashγια το ζήτηmicroα των ορίων της γλώσσας Aλλά τι είναι η γλώσσα Tο ερώτηmicroα αυτό ίσως να ηχεί microεγαλόστοmicroα και πλεοναστικά microέσα στα πλαίσια ενός συνεδρίου γλωσσολογίας Ωστόσο δεν παύει να είναι το ερώτηmicroα που αποτελεί το λόγο ύπαρξης της γλωσσολογίας άσχετα αν ο ερευνητικός κατακερmicroατισmicroός του σώmicroατος της γλώσσας συναρτηmicroένος microε ποικίλους προϊδεασmicroούς υποβαθmicroίζει συχνότατα στην καθηmicroερινή microας γλωσσολογική πρακτική τόσο το ερώτηmicroα αυτό όσο και τις προοπτικές απάντησής του Tο ζήτηmicroα που θα microας απασχολήσει ndashτα όρια της γλώσσας η πρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασής της και η έννοια της δεικτικότητας γύρω από την οποία θα microορφοποιηθεί η προσέγγιση στο ζήτηmicroα αυτόndash απαιτεί microια απάντηση στο ερώτηmicroα laquoτι είναι η γλώσσαraquo Θα επιλέξω να σας δώσω την απάντηση ndashή τις απαντήσειςndash δύο κορυφαίων φιλοσοφικών φυσιογνωmicroιών ndashτου Hegel και του Charles Sanders Peirce H απάντηση του Hegel συmicroπυκνώνεται σε δύο εξαίσιες microεταφορές H πρώτη microεταφορά περιγράφει τη γλώσσα ndashτον κόσmicroο των νοηmicroάτωνndash σαν laquoφόνο του πράγmicroατοςraquo H αισθητηριακή πρόσληψη βίωση της εmicroπειρίας ndashτου laquoπράγmicroατοςraquondash(που κυριαρχεί στο άγλωσσο ζώο αλλά και στο άγλωσσο βρέφος) άmicroεση προσδεδεmicroένη στο παρόν ερέθισmicroα αδιαmicroεσολάβητη microετασχηmicroατίζεται στον ανθρώπινο λόγο στην έmicromicroεση διαmicroεσολαβηmicroένη από τις διαδικασίες της γενίκευσης και της αφαίρεσης νοητική πρόσληψη ndashκαι οργάνωση ndashτης εmicroπειρίας H γλωσσική σήmicroανση αποδεσmicroεύει το υποκείmicroενο από τα δεσmicroά της άmicroεσης καθηλωmicroένης στο παρόν ερέθισmicroα άγλωσσης αισθητηριακής σήmicroανσης Tο αισθητό συγκεκριmicroένο πράγmicroα laquoπεθαίνειraquo κάτω από τα πλήγmicroατα της γενίκευσης και της αφαίρεσης ndashτου νοήmicroατος ndashκαι παραχωρεί τη θέση του στη γενικευmicroένη αφηρηmicroένη ανάκλασή του ndashτην έννοια H έννοια laquoσκύλοςraquo για να χρησιmicroοποιήσω το εγελιανό παράδειγmicroα αποσπάται ndashγενικευτικά και αφαιρετικά ndashαπό τον αισθητό πραγmicroατικό σκύλο και κατrsquo αυτό τον τρόπο το αισθητό πράγmicroα laquoπεθαίνειraquo ndashη έννοια το νόηmicroα είναι η γενικευτική και αφαιρετική laquoανάmicroνησήraquo του Aυτό που υπάρχει στην αρχή λέει ο Hegel δεν είναι το καθολικό η γενίκευση και η αφαίρεση αλλά το συγκεκριmicroένο ndashόχι laquoτο τραπέζιraquo γενικά αλλά laquoαυτό το τραπέζιraquo O άνθρωπος microπορεί να αναιρέσει αυτό το συγκεκριmicroένο χαρακτήρα της υπάρχουσας οντότητας microεταθέτοντάς την από το laquoεδώ και τώραraquo του φυσικού αισθητού κόσmicroου στον αιώνιο γενικευτικό και αφαιρετικό κόσmicroο του λόγου από τον laquoκαταρράκτηraquo του microεταβλητού κινούmicroενου συγκεκριmicroένου στο microόνιmicroο ουράνιο τόξο που βρίσκεται από πάνω του ndashτον κόσmicroο των νοηmicroάτων Aυτή είναι η δεύτερη εξαίσια microεταφορά που προανήγγειλα λίγο παραπάνω O laquoφόνος του πράγmicroατοςraquo η microετάβαση ή καλύτερα το άλmicroα από τη συγκεκριmicroένη άmicroεση βίωση της εmicroπειρίας στην έmicromicroεση αφαιρετική και γενικευτική βίωση της αφήνει βέβαια τα σηmicroάδια του Kαι η laquoπρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γλώσσαςraquo δεν microπορεί παρά να είναι η laquoνοσταλγίαraquo της χαmicroένης αδιαmicroεσολάβητης αισθητηριακής βιωmicroατικής αmicroεσότητας Kαι αν όπως επισηmicroαίνει ο Hegel αυτό που υπάρχει στην αρχή είναι το συγκεκριmicroένο και όχι το καθολικό ndashαυτό το τραπέζι και όχι το τραπέζι γενικά ndash η δείξη δεν microπορεί παρά να είναι η κατεξοχήν προσέγγιση στην άmicroεση αδιαmicroεσολάβητη σήmicroανση ndashτο πρωτεϊκό γλωσσικό όριο

18

προς το οποίο οδηγεί η πρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γενικευτικής και αφαιρετικής γλώσσας H συζήτηση του ζητήmicroατος αυτού θα πρέπει να περιmicroένει τη συνεισφορά του Peirce Για την ώρα θα περιοριστώ σε κάποιες πρόσθετες επισηmicroάνσεις πάνω στο θέmicroα αυτό Eίναι προφανές ότι η δείξη αντιπροσωπεύει τον αρχαιότερο τρόπο σήmicroανσης ndashτον αρχαιότερο τρόπο επαφής microε τον κόσmicroο Όλα τα ζωικά σήmicroατα έχουν δεικτικό χαρακτήρα στο βαθmicroό που είναι προσδεδεmicroένα σε άmicroεσα παρόντα ερεθίσmicroατα Oι προγλωσσικές εκδηλώσεις του νηπίου έχουν κι αυτές δεικτικό χαρακτήρα ndashχειρονοmicroίες κλάmicroα αργότερα γέλιο κλπndashκαι είναι χαρακτηριστικό ότι ο δεικτικός αυτός τρόπος επιζεί και microετά την εmicroβάπτιση του microικρού παιδιού στον κόσmicroο της γλώσσας Oι πρώιmicroες laquoλέξειςraquo της παιδικής γλώσσας έχουν δεικτικό χαρακτήρα ndashείναι δείκτες Aυτό είναι κοινός τόπος στη microελέτη της παιδικής γλώσσας H αρχέγονη δεικτική σήmicroανση επιζεί βέβαια και στον ενήλικα Oι άγλωσσες συγκινησιακές εκδηλώσεις του ενήλικα ndashκλάmicroα γέλιο κλπ ndashείναι βέβαια δείκτες Θα δούmicroε λίγο πιο κάτω τον γλωσσικό δεικτικό χώρο microε τα χαρακτηριστικά του αλλά για την ώρα αρκεί να επισηmicroάνω ότι στις παρυφές της αρθρωmicroένης γλώσσας λειτουργεί το επιφώνηmicroα χαρακτηριστικός εκπρόσωπος της δεικτικής σήmicroανσης O επιτονισmicroός για να δώσω ένα ακόmicroα παράδειγmicroα είναι επίσης ένα βασικό δεικτικό συστατικό της γλώσσας Aν η δείξη είναι ο αρχέγονος πρωτεϊκός τρόπος σήmicroανσης η γέφυρα της αφαιρετικής και γενικευτικής γλώσσας microε την προϊστορία της (τόσο την οντογενετική όσο και τη φυλογενετική προϊστορία της) ο αρχέγονος αυτός τρόπος δεν είναι άλλος από τον τρόπο της επιθυmicroίας της κίνησης προς τα πράγmicroατα (και προς τον άλλο) της συγκίνησης H επιθυmicroία η συγκίνηση είναι αρχαιότερη από τη γλώσσα και αυτό είναι microια άλλη microεγάλη συζήτηση που δεν microπορεί να γίνει αυτή τη στιγmicroή ndashοι περιπέτειες της επιθυmicroίας σαν αποτέλεσmicroα της εmicroπλοκής της στον ιστό της γλώσσας Για τον Hegel η επιθυmicroία είναι η microήτρα της νόησης ndashlaquoη ιδέα γεννιέται από την επιθυmicroίαraquo H δείξη είναι η microήτρα της γενικευτικής και αφαιρετικής γλώσσας Kαι ο οmicroφάλιος λώρος που τις συνδέει δεν αποκόπτεται ποτέ [] [11] Κείmicroενο 8 Θεοδωροπούλου Μ Saussure και Lacan Απο τη γλωσσολογία στην ψυχανάλυση Αν και ο Φρόυντ σε όλη τη διάρκεια της ερευνητικής και συγγραφικής του πορείας παρουσιάζει ένα microόνιmicroο ενδιαφέρον για τη γλώσσα και τη συνδέει microε την προβληmicroατική του ασυνειδήτου ndashείναι γνωστή η παροmicroοίωση που κάνει σχετικά microε τα όνειρα ότι δηλαδή είναι γρίφοι που πρέπει να αποκρυπτογραφηθούνndash εκείνος ο οποίος θέτει τη γλώσσα σε πρωταρχική σύνδεση microε το ασυνείδητο και τη δόmicroηση του υποκειmicroένου είναι ο Ζακ Λακάν Ο Λακάν προγραmicromicroατικά διατυπώνει τη θεωρία του ως laquoεπιστροφή στον Φρόυντraquo microια επιστροφή που κατά τα φαινόmicroενα κινήθηκε προς δύο κατευθύνσεις η microία microε την κυριολεξία της λέξης ndashεπιστρέφουmicroε από κάπου που έχουmicroε φύγειmiddot και όντως η ψυχανάλυση τον καιρό της εναρκτήριας οmicroιλίας του Λακάν (laquoΟ λόγος της Ρώmicroηςraquo 26-2791953) παρουσιάζει συmicroπτώmicroατα αν όχι φυγής τουλάχιστον αποmicroάκρυνσης από το πνεύmicroα του Φρόυντ ndashαπόδειξη ο αmicroερικάνικος νεοφροϋδισmicroός και η ένταξη της ψυχανάλυσης στους κλάδους της πειραmicroατικής ψυχολογίας Το άλλο πνεύmicroα της επιστροφής είναι laquoσυνδηλωτικόraquo επιστρέφουmicroε σε κάτι αφού πρώτα έχουmicroε πάει αλλού και γυρνούmicroε εmicroπλουτισmicroένοι από την

19

εmicroπειρία του καινούριου τόπου Αυτός ο καινούριος τόπος είναι για τον Λακάν η γλωσσολογία και πιο συγκεκριmicroένα η γλωσσολογία όπως αναπτύχθηκε από τον θεmicroελιωτή της F de Saussure Σε microια εποχή που ο στρουκτουραλισmicroός παιδί της σωσσυριανής σκέψης έχει εmicroπνεύσει νέες θεωρήσεις στη γλωσσολογία και την ανθρωπολογία σε microια εποχή που σφραγίζεται από laquoεπαναναγνώσειςraquo (ο Αλτουσέρ ξαναδιαβάζει τον Μαρξ και ο Φουκώ την ψυχιατρική) ο Λακάν στρέφεται στη γλωσσολογία microέσα από δύο βασικά σηmicroεία 1 Υιοθετώντας τη βασική ιδέα ότι η γλώσσα ως συmicroβολικό σύστηmicroα microαζί microε τα άλλα κοινωνικο-πολιτιστικά συστήmicroατα και τις δοmicroές τους προϋπάρχουν της γέννησης ενός ανθρώπου και υπέρ-κεινται αυτού Κατά συνέπεια το παιδί microε την κατάκτηση της γλώσσας εγγράφεται σε αυτή τη συmicroβολική τάξη η οποία επειδή ακριβώς υπέρ-κειται θα το πλάσει ανάλογα microε τις δοmicroές της Με άλλα λόγια το άτοmicroο αναδύεται ως υποκείmicroενο microέσα από την εγγραφή του στη συmicroβολική τάξη της γλώσσας ή όπως λέει ο Αλτουσέρ (1983) η κατάκτηση της γλώσσας είναι αυτή που microε την εισαγωγή στη συmicroβολική τάξη θα σηmicroαδέψει το πέρασmicroα από τον άνθρωπο-θηλαστικό στον άνθρωπο-παιδί ndashάνδρα ή γυναίκα 2 Θεωρώντας ότι το laquoτο ασυνείδητο είναι δοmicroηmicroένο σαν γλώσσαraquo δηλαδή microια δοmicroή που όπως και η γλώσσα αποτελείται από στοιχεία που βρίσκονται σε σχέση και εξοmicroοιώνοντας τους microηχανισmicroούς του ασυνειδήτου microε τους γλωσσικούς microηχανισmicroούς της microεταφοράς και της microετωνυmicroίας Για τον Λακάν η laquoεπιστροφή στον Φρόυντraquo σηmicroαίνει να επανέλθει στο προσκήνιο της ψυχανάλυσης η διάσταση της οmicroιλίας (Dor 1994 28) αφού η οmicroιλία του υποκειmicroένου είναι το microοναδικό microέσο της αναλυτικής διαδικασίας microέσα από αυτή αναδεικνύεται το ασυνείδητο αλλά και αυτή είναι ο τόπος στον οποίο εκφράζεται (όπ 41) Οι θεωρήσεις του Λακάν αποτελούν προσπάθεια επιστηmicroονικής τεκmicroηρίωσης του ασυνειδήτου δεν αποτελούν θεωρία της γλώσσας Η microεγάλη συmicroβολή του είναι ότι σε αυτή την προσπάθεια οριοθέτησης της ψυχανάλυσης ως επιστήmicroης από άλλες επιστήmicroες ndashβιολογικές ψυχολογικές κοινωνικέςndash ανέδειξε τη γλώσσα σε πρωταρχικό παράγοντα δόmicroησης του ανθρώπινου υποκειmicroένου και ότι οι απόψεις του υπήρξαν αιτία microιας ριζικής επιστηmicroολογικής microεταβολής σε σχέση microε σηmicroαντικές microεταψυχολογικές έννοιες Ο Λακάν αναγνώρισε την οφειλή του στον Saussure αφού βασικές έννοιες της λακανικής θεωρίας στηρίζονται στις σωσυριανές θεωρήσεις και διχοτοmicroίες Καταρχάς η διάκριση langue-parole η διάκριση ανάmicroεσα στο αφηρηmicroένο εσωτερικευmicroένο σύστηmicroα της γλώσσας που υπάρχει δυνάmicroει στο σύνολο των οmicroιλητών microιας γλωσσικής κοινότητας και στη συγκεκριmicroένη υλική πραγmicroάτωσή τουmiddot microε άλλα λόγια η διάκριση ανάmicroεσα στο κοινωνικό αυτό που έχει θεσπίσει η κοινότητα και το ατοmicroικό έτσι όπως αυτό εκδηλώνεται σε κάθε στιγmicroή γλωσσικής επικοινωνίας Επιπλέον η διάκριση ανάmicroεσα στο οmicroοιογενές και το ανοmicroοιογενές ανάmicroεσα σε αυτό που είναι ουσιαστικό από αυτό που είναι συmicroπτωmicroατικό ndashmicroε αυτή την τελευταία διάκριση κατακυρώνεται η langue ως το πεδίο έρευνας της γλωσσολογίας αφού η parole θεωρείται δευτερεύουσα Παρά τον δευτερεύοντα ρόλο όmicroως που της παραχωρείται ερευνητικά η parole θεωρείται ότι βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση microε τη langue ιστορικά και οντογεννητικά η parole προηγείται είναι ο χώρος στον οποίο πραγmicroατοποιούνται οι

20

γλωσσικές αλλαγές ndashmicroε αυτή την έννοια η langue είναι το προϊόν της εξέλιξης της parolendash από την άλλη όmicroως parole δεν microπορεί να υπάρξει χωρίς την ύπαρξη της langue Έπειτα η ιδέα του γλωσσικού σηmicroείου ως βασικού συστατικού της langue που αποτελεί την αδιάρρηκτη ένωση microιας ακουστικής εικόνας ή σηmicroαίνοντος microε microια έννοια ή σηmicroαινόmicroενοmiddot ένωση η οποία έχει προκύψει αυθαίρετα microέσα από την κοινή σύmicroβαση χωρίς δηλαδή να microπορεί να αιτιολογηθεί γιατί microια έννοια αποδίδεται microε το τάδε σηmicroαίνον ndashαπόδειξη η διαγλωσσική σύγκριση της ίδιας έννοιας Εκτός από την αυθαιρεσία το άλλο χαρακτηριστικό του γλωσσικού σηmicroείου είναι η γραmicromicroικότητα ndashαυτό που ο Λακάν θα αποδώσει ως σηmicroαίνουσα αλυσίδαndash το γεγονός δηλαδή ότι ο προφορικός λόγος εκτυλίσσεται microέσα στον χρόνο το ένα γλωσσικό σηmicroείο διαδέχεται το άλλο πράγmicroα που δεν συmicroβαίνει σε άλλα σηmicroεία πχ οπτικά Ένα σηmicroείο αποκτάει τη γλωσσική του αξία οριοθετούmicroενο microε βάση τις σχέσεις του ndashδιαφοράς ως προς τις δύο πλευρές του σηmicroείου αντίθεσης ως προς το σηmicroείο ως όλο (Saussure 1979 150-161)ndash microε τα άλλα σηmicroεία του συστήmicroατος Η έννοια αυτή του Saussure σχετίζεται επίσης microε την αυθαιρεσία Στο κατά τον Saussure laquoσύννεφοraquo της σκέψης όπου τίποτε δεν είναι οριοθετηmicroένο από microόνο του και στην επίσης άmicroορφη microάζα των ήχων όπου και εκεί δεν υπάρχουν οριοθετήσεις η γλώσσα επεmicroβαίνει και πάλι αυθαίρετα για laquoνα χρησιmicroεύσει ως ενδιάmicroεσο microεταξύ της σκέψης και του ήχου microέσα σε τέτοιους όρους που η ένωση τους καταλήγει αναγκαστικά σε οριοθετήσεις microονάδωνraquo (Saussure 1979 151) Τις δυο παράλληλες αυτές άmicroορφες microάζες της σκέψης και του ήχου ο Λακάν θα τις ονοmicroάσει ροή των σηmicroαινοmicroένων και ροή των σηmicroαινόντων αντίστοιχα Καθώς λοιπόν οι ενδοσυστηmicroικές σχέσεις είναι ο καθοριστικός παράγοντας οριοθέτησης της αξίας των γλωσσικών σηmicroείων ndashπαραδοχή που θεmicroελιώνει και την έννοια του συστήmicroατος ως δοmicroήςmiddot δοmicroή σηmicroαίνει στοιχεία που βρίσκονται σε σχέσηndash ο Saussure κάνει microια άλλη τρίτη διάκριση που αφορά τις σχέσεις που συνάπτουν οι γλωσσικές microονάδες microεταξύ τους Είναι δύο ειδών 1 Συνταγmicroατικές οι οποίες είναι απόρροια της γραmicromicroικότητας του σηmicroείου είναι οι σχέσεις που συνάπτει microια microονάδα microε τις γειτονικές της διατασσόmicroενη στον λόγο ndashοι σχέσεις που συνάπτει microια microονάδα microε τα γλωσσικά συmicroφραζόmicroενα γιrsquo αυτό σχέσεις in praesentia 2 Παραδειγmicroατικές δηλαδή οι σχέσεις που συνειρmicroικά ανακαλούνται ndashή συνδέονταιndash microε οποιονδήποτε τρόπο και βρίσκονται τοποθετηmicroένες στον εγκέφαλο των οmicroιλητών ndashσχέσεις που δεν προκύπτουν από τη συνεmicroφάνιση των microονάδων στον λόγο γιrsquo αυτό και σχέσεις in absentia Παρά τα φαινόmicroενα και τα δύο είδη σχέσεων έγκεινται στη σφαίρα της languemiddot πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι η langue δεν αποτελεί ένα λεξικό που περιέχει γλωσσικά σηmicroεία αλλά περιέχει και τις σχέσεις τους συνειρmicroικές και συνδυασmicroού και ότι το πώς συνδυάζονται στον λόγο αποτελεί microια ακόmicroη αυθαιρεσία ndashο Bronkart (1979 116) την ονοmicroάζει laquoαυθαιρεσία διάταξηςraquo Η άλλη σηmicroαντική διάκριση του Saussure είναι ανάmicroεσα στη συγχρονία και τη διαχρονία στην πρώτη περίπτωση νοείται η γλώσσα στην α-χρονική της διάσταση προκειmicroένου να microελετηθούν οι σχέσεις ανάmicroεσα στα γλωσσικά στοιχεία (Saussure 1979 115) ενώ στη δεύτερη η γλώσσα νοείται στην εξέλιξή της όπου αυτό που microελετάται είναι ένα στοιχείο στη διαδοχή του Η διάκριση αυτή είναι που καθιέρωσε τον Saussure ως θεmicroελιωτή της σύγχρονης γλωσσολογίας αφού αυτός αν και ξεκίνησε ως ιστορικός γλωσσολόγος έδωσε έmicroφαση στη συγχρονική microελέτη της γλώσσας και γιατί αυτή είχε παραmicroεληθεί αλλά κυρίως γιατί η συγχρονία υπάρχει στη συνείδηση των οmicroιλητών

21

Και microια τελευταία διάκριση Η γλώσσα-langue είναι microορφή και όχι ουσία που επάγεται από τη θεώρηση της γλώσσας από τον Saussure ως συστήmicroατος Που σηmicroαίνει ότι στη γλώσσα αυτό που ενδιαφέρει είναι οι σχέσεις που υπάρχουν ανάmicroεσα στα στοιχεία του συστήmicroατος και όχι το πώς ndashmicroε τί υλικό πραγmicroατώνονται Mε άλλα λόγια οι σχέσεις παραmicroένουν ανεξάρτητα από το υλικό microε το οποίο θα παρασταθεί ο λόγος (φωνητικά ή γραπτός λόγος) Που σηmicroαίνει επίσης ότι σε σχέση microε το γλωσσικό σηmicroείο τόσο το σηmicroαίνον όσο και το σηmicroαινόmicroενο microέσω της γλώσσας έχουν υποστεί microορφοποιήσεις microέσα από την τοmicroή που κάνει η γλώσσα ανάmicroεσα στις άmicroορφες microάζες της σκέψης και των ήχων

Ο Λακάν θα πάρει από τον Saussure την ιδέα της γλώσσας ως δοmicroής για να σχηmicroατίσει την καταρχήν θεώρησή του περί ασυνειδήτου Όπως αναφέρει στα Eacutecrits (Lacan 1966 806) στο ασυνείδητο δεν είναι laquoη microονοσήmicroαντη αντιστοιχία ενός σηmicroείου microε κάποιο πράγmicroαraquo που διατηρείται αλλά laquomicroια συγχρονική και αναρίθmicroητη συγκέντρωση [σηmicroαινόντων] όπου κανένα δεν υποστηρίζεται παρά από την αρχή της αντίθεσης του καθενός από τα άλλαraquo (Diatkine 1997 28 ndashυπογράmicromicroιση δική microου) Τα βασικά στοιχεία του ασυνειδήτου είναι λοιπόν τα λακανικά σηmicroαίνοντα (θα εξηγήσω παρακάτω) τα οποία σχηmicroατίζουν δίκτυο και αποκτούν αξία ndashκατά τον Saussurendash από τις αντιθέσεις τους microε τα άλλα στοιχεία Είναι ένα στοιχείο νοmicroίζω που στηρίζει την άποψη laquoτου ασυνειδήτου δοmicroηmicroένου σαν γλώσσαraquo Η φύση του λακανικού σηmicroαίνοντος όmicroως κεντρικό σηmicroείο της θεωρίας του για το ασυνείδητο έχει προκαλέσει πολλές συζητήσεις και έχει πονοκεφαλιάσει τους γλωσσολόγους στον βαθmicroό που ο Λακάν microιλάει και για την laquoυπεροχήraquo του σηmicroαίνοντος σε σχέση microε το σηmicroαινόmicroενο άποψη που εν πολλοίς φαίνεται καταρχήν παράλογη microετά από αυτά που αναπτύχθηκαν σε σχέση microε το γλωσσικό σηmicroείο παραπάνω Ο ίδιος το ορίζει ως εξής (Lacan 1966 819middot 1975 48middot αναφέρεται από τον Diatkine 1997 28) laquoΤο σηmicroαίνον αναπαριστά το υποκείmicroενο για ένα άλλο σηmicroαίνονraquo Μια πρώτη διαπίστωση στη θεωρία του για το σηmicroαίνον εmicroπλέκεται το υποκείmicroενο κάτι που είναι εντελώς ξένο στη σωσυριανή γλωσσολογία ∆ιαπίστωση δεύτερη τα λακανικά σηmicroαίνοντα διατάσσονται σε ένα δοmicroηmicroένο όλο και κάθε σηmicroαίνον ορίζεται από τα άλλα (βλ και Diatkine όπ) ndashη σωσυριανή αντίληψη του γλωσσικού συστήmicroατος και ο απόηχος της γλωσσικής αξίας ∆ιαπίστωση τρίτη Όπως ο Pierce για την ερmicroηνεία του σηmicroείου παραπέmicroπει στον interpretant lsquoερmicroηνευτήrsquo ndashσε άλλα σηmicroεία (πχ η κατανόηση της λέξης άνθρωπος απαιτεί την επιστράτευση άλλων σηmicroείων ndashάλλων ερmicroηνευτώνmiddot αυτό άλλωστε κάνει και το λεξικόmiddot βλ Χριστίδης 2001β) o Λακάν αποδίδει ρόλο ερmicroηνευτή στα σηmicroαίνοντα προκειmicroένου για την αναπαράσταση του υποκειmicroένου microέσα στο δίκτυο των σηmicroαινόντων του ασυνειδήτουmiddot που σηmicroαίνει ότι το υποκείmicroενο ndashτου ασυνειδήτουndash αναδύεται microε τη λειτουργία ενός σηmicroαίνοντος β ως ερmicroηνευτή κάποιου άλλου σηmicroαίνοντος α ndashη στιγmicroή της ερmicroηνείας στην ψυχαναλυτική διαδικασία ή της ανάδυσης του ευφυολογήmicroατος (βλ και Lacan 1966 840middot αναφέρεται όπ) Ούτως ή άλλως όmicroως το λακανικό σηmicroαίνον είναι καλύτερα να προσεγγιστεί microέσα από τις αποκλίσεις που παρουσιάζει σε σχέση microε το σωσυριανό σηmicroείο Καταρχήν το σηmicroαίνον του Saussure είναι microέρος της θεωρίας για το γλωσσικό σηmicroείο ενώ ο Λακάν δεν συνδέει τη θεωρία του για το σηmicroείο microε τη θεωρία του για το σηmicroαίνον (Arriveacute 1992 123) Κατά συνέπεια

22

το λακανικό σηmicroαίνον πρέπει να διαβαστεί διαφορετικά από το γλωσσικό σηmicroαίνον Ο Λακάν παίρνει το σωσυριανό κλάσmicroα σηmicroαινόmicroενο σηmicroαίνον και το τροποποιεί α Αντιστρέφει τη φορά του κλάσmicroατος βάζοντας επάνω το σηmicroαίνον και αναπαριστώντας το microε κεφαλαίο Σ θέλοντας να δείξει την υπεροχή του σηmicroαίνοντος σε σχέση microε το σηmicroαινόmicroενο αυτή δηλαδή που κυβερνά τον λόγο του υποκειmicroένου δηλαδή το ίδιο το υποκείmicroενο (Dor 1994 62) ndashάποψη που θεmicroελιώνεται από τον ρόλο των microεταφορικών και microετωνυmicroικών διαδικασιών στην εmicroφάνιση των ασυνείδητων φαινοmicroένων β Ονοmicroάζει τη γραmicromicroή του κλάσmicroατος microπάρα πράγmicroα που δεν είχε ονοmicroατιστεί ποτέ από τον Saussure και αργότερα θα της αποδώσει τον χαρακτηρισmicroό του laquoφράγmicroατος στη σηmicroασίαraquo ndashχαρακτηρισmicroός που της προσδίδει microια υλική χροιά Η γραmicromicroή στον Saussure έχει την έννοια της ένωσης των δύο όψεων του γλωσσικού σηmicroείου η microπάρα στον Λακάν έχει την έννοια του διαχωρισmicroού Η λειτουργικότητα της microπάρας παίζει σηmicroαντικό ρόλο στην αντίληψη του Λακάν για τη microεταφορά και τη microετωνυmicroία Η microεταφορά στον Λακάν ή αλλιώς σηmicroαίνουσα υποκατάσταση εφόσον ορίζει κάτι microέσω ενός άλλου πράγmicroατος συνίσταται στην υποκατάσταση σηmicroαινόντων έτσι που το Σ2 είναι το καινούριο σηmicroαίνον [ο Γιάννης είναι λιοντάριmiddotόπου το λιοντάρι είναι το Σ2 και Σ1 ο Γιάννης] ενώ το παλιό σηmicroαίνον Σ1 περνάει κάτω από την microπάρα ndashmicroε την έννοια του φράγmicroατος στη σηmicroασίαndash ως ολόκληρο σηmicroείο ∆ιαφορετικά θα είχαmicroε να κάνουmicroε microε ένα καινούριο σηmicroείο και όχι microε microεταφορά (Dor 1994 63-69) Στη microετωνυmicroία αντιθέτως δεν υπάρχει αυτό το πέρασmicroα της microπάρας διατηρείται το φράγmicroα της σηmicroασίας επειδή το καινούριο σηmicroαίνον βρίσκεται σε σχέση συνάφειας microε το παλιό Στη microεταφορά η υπέρβαση του φράγmicroατος δείχνει τη laquoθεmicroελιακή αξία αυτής της υπέρβασης για την ανάδειξη της σηmicroασίαςraquo η σηmicroασία αναδύεται άmicroεσα (όπ 70 71) Στη microετωνυmicroία αντιθέτως η διατήρηση του φράγmicroατος δηλώνει αντίσταση στη σηmicroασία microε την έννοια αυτό που παράγεται είναι ένα φαινοmicroενικό microη-νόηmicroα χρειάζεται microια νοητική διεργασία για να συλλάβουmicroε το νόηmicroα της microετωνυmicroικής έκφρασης (όπ 71) γ Τα βέλη και η έλλειψη που περιβάλλουν το σχήmicroα του γλωσσικού σηmicroείου σηmicroεία της ένωσης και της θεώρησης του σηmicroείου ως laquoκλειστού πεδίουraquo έχουν απαλειφθεί Οι αλλαγές αυτές συmicroπυκνώνουν τις σχετικές απόψεις του Λακάν Όπως ειπώθηκε παραπάνω για τον Saussure η γλώσσα έρχεται να κάνει microια τοmicroή στη άmicroορφη microάζα των σκέψεων και των ήχων και αmicroοιβαία να καθορίσει τα σηmicroαίνοντα και τα σηmicroαινόmicroενα (βλ σχήmicroα 1) Ο Λακάν αmicroφισβητεί τον ισοmicroορφικό αυτό καθορισmicroό και θεωρεί ότι σε αυτό που υπάρχει τmicroήση είναι η ροή των σηmicroαινόντων ndashmicroε αυτή τη διατύπωση ήδη αποmicroακρύνεται από τον Saussure αφού η τοmicroή της γλώσσας δηmicroιουργεί το σηmicroαίνονmiddot δεν προϋπάρχει ως τέτοια (βλ και Taillandier 1994 407) Το γλωσσικό σηmicroαινόmicroενο αντικαθίσταται από τη βελονιά του παπλωmicroατά ndashέννοια που συνδέεται άmicroεσα microε την ψυχαναλυτική εmicroπειρία η οποία δείχνει ότι η σχέση σηmicroαίνοντος και σηmicroαινόmicroενου είναι laquoπάντα ρευστή πάντα έτοιmicroη να χαλάσειraquo γεγονός που ενισχύεται από την ψυχωτική εmicroπειρία όπου ο δεσmicroός ανάmicroεσα στο σηmicroαίνον και το σηmicroαινόmicroενο απουσιάζει Η βελονιά του παπλωmicroατά είναι η διαδικασία microε την οποία laquoτο σηmicroαίνον σταmicroατά το αλλιώς ατέρmicroονο γλίστρηmicroα της σηmicroασίαςraquo και οριοθετεί τη σηmicroασία όχι επιmicroέρους microονάδων αλλά microε ένα εκ των υστέρων laquoκόψιmicroοraquo σφραγίζει το νόηmicroα της οmicroιλούmicroενης ακολουθίας αναδροmicroικά (Dor 1994 57-59) Αυτό το γλίστρηmicroα της σηmicroασίας αφενός δικαιολογεί την υπεροχή του σηmicroαίνοντος έναντι του σηmicroαινοmicroένου αφετέρου δείχνει

23

και άλλες αποκλίσεις σε σχέση microε τον Saussure Αποδίδεται η διαχρονία στη γραmicromicroικότητα του σηmicroαίνοντος πράγmicroα που είναι αντίθετο microε τη συγχρονική θεώρησή της από τον Saussure Επίσης η σηmicroασία συνδέεται microε την parole και δεν άπτεται της σφαίρας της langue

Έχοντας κάνει αυτές τις πρωταρχικές παρατηρήσεις microπορούmicroε να σκιαγραφήσουmicroε την άποψη του Λακάν για τη γλώσσα Καταρχήν όπως πρώτος υποστήριξε ο Φρόυντ το ζήτηmicroα της γλώσσας θέτει το ζήτηmicroα της αναπαράστασης microε την έννοια ότι η λέξη είναι το σηmicroείο ενός πράγmicroατος εν τη απουσία τουmiddot που σηmicroαίνει ότι ένα πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να microπορέσει να αναπαρασταθεί Η άποψη αυτή ndashεγελιανής προέλευσηςndash θα χρησιmicroοποιηθεί από τον Λακάν για να γίνει εmicroφανές ότι γλώσσα και άmicroεσο βίωmicroα είναι δύο αποκλειόmicroενα πράγmicroατα και αυτό είναι ένα από τα laquoδράmicroαταraquo της ανθρώπινης ύπαρξης Θεmicroελιακή έννοια για να παρακολουθήσουmicroε το ξετύλιγmicroα της σκέψης του είναι η έννοια της ενόρmicroησης έννοια που χρησιmicroοποιεί ο Φρόυντ ως ενδιάmicroεση της οργανικής ανάγκης και της επιθυmicroίας θεωρώντας την βιολογικής τάξης και η οποία αποκτάει πρόσβαση στον ψυχισmicroό microέσα από τον ψυχικό εκπρόσωποmiddot δηλαδή από τη στιγmicroή που θα αναπαρασταθεί αποτελεί έναν οριακό ενδιάmicroεσο ανάmicroεσα στο βιολογικό και τον ψυχισmicroό Ο Λακάν συνδέει την ενόρmicroηση microε την ανάγκη microέσα από microια διαφορετική σύλληψη Καταρχήν η έλλειψη αναφέρεται στην απουσία του ανατοmicroικού του σωmicroατικού συmicroπληρώmicroατος που βιώνει το παιδί από τη στιγmicroή που γεννιέται καθώς αυτό διαχωρίζεται αποσπάται από τον microητρικό κόλπο Η ενόρmicroηση σε αυτή την οπτική είναι microια τάση που κατακλύζει το παιδί και microεταφράζει αυτή τη σωmicroατική έλλειψη του microητρικού συmicroπληρώmicroατοςmiddot αντίθετα από την άποψη του Φρόυντ η ενόρmicroηση βρίσκεται πριν από κάθε αναπαράσταση Το παιδί θέλοντας να φράξει αυτό το κενό το χάσmicroα που δηmicroιουργεί αυτός ο σωmicroατικός χωρισmicroός διαmicroορφώνει την επιθυmicroία Η καταρχήν επιθυmicroία του είναι να είναι ο φαλλός η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της microητέρας το συmicroπλήρωmicroα της έλλειψης Αυτό έχει laquoδραmicroατικάraquo αποτελέσmicroατα Σε επίπεδο ψυχισmicroού η επιθυmicroία microη microπορώντας να συmicroπληρώσει το χάσmicroα το κενό microεταφέρεται διαρκώς σε άλλα υποκατάστατα σε ένα ατέλειωτο ταξίδι microετωνυmicroιών (βλ παρακάτω) αποξενώνοντας αποmicroακρύνοντας το υποκείmicroενο από την πρωταρχική του επιθυmicroία η οποία παραmicroένει ανικανοποίητη Σε επίπεδο λεκτικοποίησης η επιθυmicroία microε το να

Σχ 1 Ο ισοmicroορφικός καθορισmicroός του Saussure (1979 151)

24

περάσει στη γλώσσα γίνεται αίτηmicroα γίνεται σηmicroείο ή σύmicroβολο που σηmicroαίνει ότι δεν microπορεί ποτέ να εκφραστεί άmicroεσα αφού η λεκτικοποίηση της θα σηmicroαίνει και τον φόνο της Κατά την έκφραση του Λακάν το κύmicroα της επιθυmicroίας πρέπει να περάσει από το laquoστένωmicroα του σηmicroαίνοντοςraquo Γιrsquo αυτό η επιθυmicroία είναι πέραν του αιτήmicroατος αφού το υπερβαίνει microην microπορώντας ποτέ να ικανοποιηθείmiddot είναι εντεύθεν του αιτήmicroατος γιατί είναι σηmicroαίνον της πρωταρχικής έλλειψης ως προς το είναι [manque agrave ecirctre] ∆ύο στάδια της ψυχικής εξέλιξης του ατόmicroου είναι σηmicroαντικά για το θέmicroα της γλώσσας και τη συνακόλουθη εγγραφή του υποκειmicroένου στη συmicroβολική τάξη α Το στάδιο του καθρέφτη και συγκεκριmicroένα η τρίτη φάση του κατά την οποία το παιδί κοιτάζοντας στον καθρέφτη βιώνει microεγάλη χαρά αναγνωρίζοντας στην εικόνα που βλέπει τον εαυτό του συνολικά θέτοντας έτσι τέλος στο ψυχικό βίωmicroα που ο Λακάν ονοmicroάζει φαντασίωση του τεmicroαχισmicroένου σώmicroατος (Dor 1994 109-111) Η στιγmicroή αυτή αποκτά τεράστια σηmicroασία όσον αφορά το θέmicroα των ταυτίσεων του υποκειmicroένου (όπ υποσ 11) στον βαθmicroό που πρόκειται για microια πρωταρχική ταύτιση του παιδιού που προωθεί τη δόmicroηση του εγώ [Je] και αποτελεί την πηγή όλων των άλλων ταυτίσεων Είναι laquoδιττήraquo ndashαφού ανάγεται σε δύο όρους σώmicroα και εικόναndash άmicroεση ο Φρόυντ την αποκαλεί ναρκισσική ενώ ο Λακάν θα την ονοmicroάσει φαντασιακή αφού το παιδί ταυτίζεται microε το αντίτυπό του microέσω της εικόνας (Fages 1997 16) ndashταύτιση που προεικονίζει κατά τον Dor (όπ) laquoτον χαρακτήρα της φαντασιακής του αλλοτρίωσης από όπου και η lsquolsquoχρόνια παραγνώρισηrsquorsquo που δεν θα πάψει να διατηρεί microε τον ίδιο του τον εαυτόraquo Το δεύτερο κρίσιmicroο σηmicroείο για τη δόmicroηση του υποκειmicroένου είναι το οιδιπόδειο όπου ο πατέρας παρεmicroβαίνει ως ο τρίτος απαγορεύοντας την αιmicroοmicroειξία και σπάζοντας τη φαντασιακή ενότητα του παιδιού microε τη microητέρα βίωmicroα που κυρίως εκτυλίσσεται γύρω από την προβληmicroατική του φαλλού Όπως ήδη ειπώθηκε η καταρχήν επιθυmicroία του παιδιού είναι να είναι ο φαλλός της microητέρας η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της πιο απλά να είναι τα πάντα γιrsquo αυτήν Σε κάποιο σηmicroείο αρχίζει να συνδέει την απουσία της microητέρας microε τον τρίτο ndashτον πατέραndash και καταλαβαίνει ότι ο φαλλός είναι αλλού δεν είναι ο ίδιος δεν τον έχει η microητέρα βρίσκεται προς τη microεριά του πατέρα ndashεντοπισmicroός που θα κινητοποιήσει στο τελευταίο στάδιο του οιδιποδείου ταυτίσεις ως προς το φύλο Το σπάσιmicroο αυτό της φαντασιακής δυαδικής σχέσης και η αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα ndashη ταύτιση microε τον νόmicroο τουndash εισάγουν το παιδί στη συmicroβολική τάξη της γλώσσας της κουλτούρας του πολιτισmicroού τοποθετώντας το microέσα στην τριαδική σχέση απελευθερώνοντας το από τη φαντασιακή υποταγή του στη microητέρα και καθιστώντας το υποκείmicroενο Νοmicroίζω πως εδώ είναι το κρίσιmicroο σηmicroείο της θεωρίας του Λακάν για το τρίπολο υποκειmicroενικότητα συmicroβολική τάξη (του συστήmicroατος συγγενείας και microε αυτή την έννοια του πολιτισmicroού) συmicroβολική τάξη του συστήmicroατος της γλώσσας (ενός συστήmicroατος αναπαράστασης) Καταρχήν ο Λακάν συνδέει την είσοδο στη συmicroβολική τάξη microε την είσοδο στη γλώσσα laquoΞαναδιαβάζονταςraquo το fort-da του Φρόυντ ο οποίος εκεί βλέπει τον καταναγκασmicroό της επανάληψης ο Λακάν εκτός των άλλων εντοπίζει στο παιχνίδι αυτό και κυρίως στη λεκτική εκφορά του τη συmicroβολική κυριαρχία επί του χαmicroένου αντικειmicroένου Που σηmicroαίνει ότι το παιδί laquoκαταφέρνει στο εξής να κυριαρχεί πάνω στο ότι δεν είναι πλέον το ένα και microοναδικό αντικείmicroενο της επιθυmicroίας της microητέρας δηλαδή το αντικείmicroενο που πληροί την έλλειψη του Άλλου δηλαδή ο φαλλόςraquo (Dor 1994 124) Η επιθυmicroία αυτή όπως ειπώθηκε και παραπάνω θα microεταφερθεί στα υποκατάστατα αντικείmicroενα της επιθυmicroίαςmiddot το κυριότερο σε

25

αυτό είναι ότι θα καταστήσει το παιδί επιθυmicroούν υποκείmicroενο και όχι αντικείmicroενο επιθυmicroίας (της microητέρας) ∆εύτερον microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα η πρωταρχική επιθυmicroία απωθείται (έχουmicroε εδώ την πρωταρχική απώθηση ndashπου θα διασφαλίσει το πέρασmicroα από την άmicroεση βίωση στη συmicroβολοποίηση microέσα από τη γλώσσαndash και τη δηmicroιουργία ασυνειδήτου) Σε αυτό το σηmicroείο γίνεται κατά την άποψη microου η σύνδεση των δύο συmicroβολικών συστηmicroάτων Το παιδί microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα και ονοmicroάζοντας αυτόν εν αγνοία του ονοmicroάζει το πρωταρχικό του σηmicroαίνον την επιθυmicroία να είναι ο φαλλός Γιrsquo αυτό το Όνοmicroα του Πατέρα αποτελεί microεταφορά Εφόσον το υποκείmicroενο άλλο ονοmicroάζει και άλλο λέει κατά βάθος microε την πατρική microεταφορά εmicroφανίζεται η εγκαθίδρυση microιας ψυχικής διαίρεσης (Spaltung) του υποκειmicroένου ανάmicroεσα στο ασυνείδητο ndashτον ψυχισmicroό τουndash και τον συνειδητό του λόγο διαίρεση η οποία επέρχεται υπό το κράτος της γλώσσαςmiddot microε αυτή την έννοια κατά τον Dor (όπ 137) το ασυνείδητο θα δοmicroηθεί υποταγmicroένο στην τάξη του σηmicroαίνοντος δηλ σαν γλώσσα Άποψη που προκάλεσε τη ρήξη του Λακάν microε τη σύγχρονη ψυχαναλυτική σκέψη στον βαθmicroό που υπέταξε τη δηmicroιουργία του ασυνειδήτου στη γλώσσα αναγνωρίζοντάς τη ως βασική προϋπόθεσή του και θεώρησε το υποκείmicroενο ως υπάρχον microόνο ως οmicroιλούν (το οmicroιλ-όν) Ο Λακάν χρησιmicroοποιεί τη διάκριση του Benveniste (1966) ανάmicroεσα σε υποκείmicroενο της εκφώνησης και υποκείmicroενο του εκφωνήmicroατος για να καταδείξει ότι το υποκείmicroενο του ασυνειδήτου το υποκείmicroενο της επιθυmicroίας προσδιορίζεται σε επίπεδο εκφώνησης σε αυτό που λέγεται σε ένα κατά κάποιον τρόπο laquoκείmicroενο λόγουraquo ενώ στο εκφώνηmicroα στην πρόταση εκεί που γραmicromicroατικά θα βάλει τη στίξη το υποκείmicroενο χάνεται η αλήθεια του καθώς εmicroφανίζεται διαστρεβλωmicroένη ndashη ψυχαναλυτική εργασία συνίσταται microε αυτή την έννοια στην ανάδυση της επιθυmicroίας του υποκειmicroένου microέσα από τα εκφωνήmicroατά τουmiddot γιrsquo αυτό ο αναλυτής ακούει laquoαπό κάτωraquo από τα συγκεκριmicroένα εκφωνήmicroατα laquoπροσέχονταςraquo το συνολικό κείmicroενο του αναλυόmicroενου Αν το υποκείmicroενο αναδύεται microέσα από τη γλώσσα ndashκαι αυτό σηmicroαίνει ότι δεν είναι αιτία της γλώσσας του σηmicroαίνοντος αλλά επίπτωσή τηςndash ταυτοχρόνως όmicroως αλλοτριώνεται microέσα και από αυτήν εφόσον το ίδιο λόγω της διαδικασίας της συmicroβολοποίησης (laquoτο πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να αντιπροσωπευθείraquo) εmicroφανίζεται κατά την έκφραση του A Miller laquoσαν να υπέχει θέση ∆εν είναι εκεί αλλά και δεν είναι και απόνraquo Έτσι παρουσιάζεται το αντιφατικό φαινόmicroενο από τη microια η γλώσσα κάνει να αναδυθεί το υποκείmicroενο από την άλλη το εξαφανίζει microέσα από την αναπαράστασή του Ο Λακάν ονοmicroάζει αυτή την έκλειψη στιγmicroιαία εξαφάνιση του υποκειmicroένου το γεγονός δηλ ότι microέσω της γλώσσας το υποκείmicroενο νοείται ως αναπαράσταση ως προσωπείο που το αλλοτριώνει αποκρύπτοντάς το από τον εαυτό του (Dor 1994 146) O όρος σχίση [refente] αποδίδει αυτή ακριβώς την αλλοτρίωση microέσα και από τη γλώσσα Από τη microια λοιπόν το υποκείmicroενο βρίσκεται διαχωρισmicroένο από τον laquoλόγοraquo του ασυνειδήτου του τον λόγο της επιθυmicroίας του και από την άλλη λειτουργεί στον λόγο ως laquoυπέχον θέσηraquo ως οmicroοίωmicroα Μία ακόmicroη από τις δραmicroατικές αντιφατικότητες της ύπαρξης Μπορεί το υποκείmicroενο microε την πρόσβαση στη γλώσσα και τη συmicroβολική τάξη να απελευθερώθηκε από την αιχmicroαλωσία της φαντασιακής δυαδικής σχέσης microε τη microητέρα από την άλλη όmicroως βυθίζεται πάλι microέσω της γλώσσας σε microια άλλη φαντασιακή αιχmicroαλωσία του εαυτού του υιοθετώντας τα διάφορα εγώ του ndashαλλοτριωmicroένουndash λόγου του και αποκτώντας έτσι microια φαντασιακή εικόνα του εαυτού του ndashτο Εγώ [Moi] Στη φαντασιακή αυτή αναπαράσταση

26

εικόνα του εαυτού του υπεισέρχεται και ο Άλλος (η microητέρα καταρχήν) στον βαθmicroό που microέσα από τα microάτια του Άλλου γίνεται η αναγνώρισή microας (προεικονίζεται ήδη από το στάδιο του καθρέφτη όπου microέσα από τα microάτια του Άλλου υπάρχει η έγκριση για την ταύτιση του παιδιού microε αυτό που βλέπει) Αναλόγως όmicroως κινείται και η σχέση του Εγώ [Moi] microε τον άλλον διαποτισmicroένη από το φαντασιακό αφού microε τον ίδιο τρόπο που εκλαmicroβάνει τον εαυτό του εκλαmicroβάνει και τον άλλον Η επικοινωνία όmicroως έτσι καθίσταται laquoδιάλογος microεταξύ κουφώνraquo αφού ο καθείς επικοινωνεί microέσα από τα Εγώ [moi] του Ο Μεγάλος Άλλος ndashη επικοινωνία microε το ασυνείδητοndash καθίσταται αδύνατη στον βαθmicroό που διαχωρίζεται από τον laquoτοίχο της γλώσσαςraquomiddot ο Μεγάλος Άλλος βρίσκεται από την άλλη πλευρά του όπως ακριβώς το υποκείmicroενο λόγω της γλώσσας τίθεται εκτός της προσωπικής του αλήθειας Και είναι ο στόχος της ανάλυσης αυτό τον κενό ndashαλλοτριωmicroένοndash λόγο του υποκειmicroένου να τον καταστήσει πλήρη να τον φέρει σε επικοινωνία microε το ασυνείδητό του microε την επιθυmicroία του αποκαθιστώντας τη συmicroβολική τάξη στον φαντασιακό του λόγο

7

η κρίση κλπ συνιστούν τροποποίηση των πρωτογενών διαδικασιών και είναι προσανατολισmicroένες προς την πραγmicroατικότητα Ο Φρόυντ πίστευε ότι οι πρωτογενείς διαδικασίες είναι φυλογενετικά και οντογενετικά πρωιmicroότερες από τις δευτερογενείς (βλ Laplanche amp Pontalis 1986 121-123 και Rycroft 1995 137 τα σχετικά λήmicromicroατα) [6] Κείmicroενο 2 Χριστίδης A-Φ 1997 Η microαγική χρήση της γλώσσας Στο Γλώσσα και microαγεία Κείmicroενα από την αρχαιότητα επιmicro Α-Φ Χριστίδης amp D Jordan 52-64 Αθήνα Ιστός copy Ιστός [] Pυθmicroός συλλαβή επιφώνηmicroα αρχέγονο laquoόνοmicroαraquo διάχυτες σηmicroασίες laquoάσηmicroες φωνέςraquo αρχαϊσmicroός (γλωσσικός και πολιτιστικός) αυτή είναι η οριακή laquoπαλινδρόmicroησηraquo του microαγικού λόγου H συγκίνηση που βρίσκεται εγκλωβισmicroένη στα όρια της προτασιακής γλώσσας microε τις διακεκριmicroένες κατηγορίες και σηmicroασίες της διεκδικεί την ελευθερία της O γλωσσικός ήχος ndashσαν ρυθmicroός συλλαβή επιφώνηmicroα microορφή χωρίς οριοθετηmicroένο λεξικό νόηmicroαndash επιχειρεί να laquoξαναγίνειraquo βιωmicroατικός laquoδείκτηςraquo H σήmicroανση ndashδιάχυτη εξεγερmicroένη ενάντια στα δεσmicroά της αναλυτικής κατηγοριακής γλώσσαςndash αγωνιά να προσεγγίσει την αρχέγονη ολικότητα της βιωmicroατικής δείξης Kαι η προσέγγιση αυτή ndashόπως αποκαλύπτεται στην laquoπρωτο-γλώσσαraquo του microαγικού ιδιώmicroατοςndash είναι κατά βάση microεταφορικά συγκροτηmicroένη το ακατανόητο σαν microεταφορά για το άρρητο ο (γλωσσικός και πολιτιστικός) αρχαϊσmicroός η γλώσσα των θεών και τα laquoαληθινά ονόmicroαταraquo σαν microεταφορές για την αρχέγονη δεικτική σήmicroανση Aυτό δεν είναι βέβαια ούτε παράξενο ούτε παράδοξο H επιστροφή στον χαmicroένο παράδεισο της αρχέγονης laquoπυκνότηταςraquo της προ-γλωσσικής βιωmicroατικής σήmicroανσης της εmicroπειρίας ndashστο laquoπρωτογενές σύστηmicroα σήmicroανσηςraquo όπως θα έλεγε ο Pavlovndash δεν microπορεί ποτέ να είναι άmicroεση και πλήρης γιατί laquoφράζεταιraquo από τον laquoτοίχοraquo του laquoδευτερογενούς συστήmicroατος σήmicroανσηςraquo ndashτης αναλυτικής προτασιακής γλώσσας H laquoδηmicroιουργική microεταφορά της microαγείαςraquo σηmicroειώνει ο Malinowski laquoσυνίσταται στην πεποίθηση ότι η επαναληπτική διατύπωση ορισmicroένων λέξεων microπορεί να παραγάγει την πραγmicroατικότητα που περιγράφουν οι λέξεις αυτέςraquo Tο ακατανόητο microέρος του microαγικού κειmicroένου (και ο Malinowski δεν microιλάει εδώ γι αυτή την όψη του microαγικού λόγου) microε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του όπως τα είδαmicroε στη συζήτηση που προηγήθηκε είναι ndashτο ίδιοndash η γλωσσική microεταφορά microέσω της οποίας επιχειρείται η προσέγγιση στη δραστική δεικτική σήmicroανση της εmicroπειρίας πάνω στην οποία στηρίζεται η laquoδηmicroιουργική microεταφορά της microαγείαςraquo Aν ο ακατανόητος microαγικός λόγος είναι η οριακή εκδοχή της laquoνοσταλγίαςraquo για την πρωτογενή βιωmicroατική σήmicroανση ο χώρος της ποίησης εκπροσωπεί microια laquoηπιότερηraquo κίνηση προς την ίδια κατεύθυνση Aλλά τι είναι ο ποιητικός λόγος ndashη laquoποιητική λειτουργίαraquo Eίναι η γλωσσική χρήση που επιχειρεί να laquoυπονοmicroεύσειraquo τη συmicroβατική (laquoαυθαίρετηraquo) σχέση ήχου και νοήmicroατος Mε τα λόγια του Pope όπως τα παραθέτει ο Jakobson στην ποίηση laquoο ήχος πρέπει να microοιάζει σαν ηχώ του νοήmicroατοςraquo Tο αγωνιώδες αυτό εγχείρηmicroα είναι βέβαια η κίνηση προς τη δεικτική σήmicroανση της εmicroπειρίας O ήχος αγωνίζεται να ξαναγίνει κοmicromicroάτι της εmicroπειρίας ndashδείκτης της και όχι συmicroβατική σήmicroανσή της H ποίηση λέει ο Valeacutery laquoείναι η προσπάθεια να αποδοθούν microε έναρθρο λόγο εκείνα τα πράγmicroατα ή εκείνο το πράγmicroα που προσπαθούν να εκφράσουν θολά και σκοτεινά τα δάκρυα οι κραυγές οι αναστεναγmicroοίraquo H

8

laquoυπερποιητικότηταraquo του ακατανόητου microαγικού λόγου έγκειται στην εξώθηση της προσπάθειας αυτής microέχρι τα όρια της γλώσσας έτσι προκύπτει η microαγική πρωτο-γλώσσαraquo [] [7] Κείmicroενο 3 Χριστίδης A-Φ 2001α O προφητικός λόγος Στο Ιστορία της ελληνικής γλώσσας Από τις αρχές έως την Ύστερη Αρχαιότητα επιmicro Α-Φ Χριστίδης Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας amp Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] Υπό έκδοση copy Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας amp Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] [hellip] Προφητικός λόγος microαγικός λόγος ποιητικός λόγος Aυτά τα είδη λόγου ndashή και laquoλόγουraquo σε κάποιες από τις όψεις τουςndash αποτελούν microια ευρεία ενότητα microε ιδιαίτερα ασαφή εσωτερικά όρια Oι ίδιοι οι αρχαίοι όπως είναι γνωστό είχαν επίγνωση αυτής της ενότητας H συγγένεια προφητείας και ποίησης λχ συζητήθηκε microε λεπτοmicroέρεια από τον Πλάτωνα ndashκαι όχι microόνον Σrsquo όλες αυτές τις γλωσσικές χρήσεις δοκιmicroάζονται τα όρια της γλώσσας H γλώσσα -ndashη δοmicroηmicroένη αναλυτική προτασιακή γλώσσαndash microοιάζει να laquoπαλινδροmicroείraquo ndashσε διάφορους βαθmicroούςndash προς την αρχέγονη άγλωσση συγκινησιακή αφετηρία της H laquoπαλινδρόmicroησηraquo αυτή εκφράζεται microε την υπονόmicroευση της οριοθετηmicroένης σηmicroασίας microε την έmicroφαση στη γλωσσική microορφή και στον ρυθmicroό microε την ανάδειξη του βιωmicroατικού συγκινησιακού ιστού των νοηmicroάτων microέσω της microεταφοράς O microαγικός λόγος (αλλά και ο παραληρηmicroατικός εκστατικός λόγος) αντιπροσωπεύει την πιο οριακή microορφή αυτής της παλινδρόmicroησης Στα microαγικά κείmicroενα συνυπάρχει όπως είναι γνωστό ο δοmicroηmicroένος κατανοητός λόγος microε τον ndashσυγκριτικάndash αδόmicroητο ακατανόητο λόγο Σrsquo αυτό το δεύτερο συστατικό που εκφράζει την laquoπαλινδρόmicroησηraquo που microας ενδιαφέρει οι αρχαίοι αναφέρονταν microε τους όρους ασύνετος λαλιά φωναί άσηmicroοι αλάλητοι στεναγmicroοί παmicromicroιγής βοή Pυθmicroικά υπνωτικά επαναλαmicroβανόmicroενες συλλαβές (πχ αλαλαλά) γλωσσικά microορφώmicroατα χωρίς σαφές σηmicroασιακό περιεχόmicroενο ή γραmicromicroατοσυντακτική ένταξη (άσκι κατάσκι χθώmicro) κυριαρχία του ονόmicroατος Aυτή είναι η οριακή παλινδρόmicroηση του microαγικού λόγου η κυριαρχία της ρυθmicroικής συλλαβής και της διάχυτης απροσδιόριστης σηmicroασίας O προτασιακός λόγος αναζητεί ndashlaquoνοσταλγείraquondash τον πρωτογενή συγκινησιακό επιφωνηmicroατικό λόγο Tο επιφώνηmicroα ndashmicroε το διάχυτο laquoάσηmicroοraquo περιεχόmicroενό τουndash microοιάζει να είναι ο στενότερος συγγενής του microαγικού λόγου Tα ίδια βασικά χαρακτηριστικά έχει και ο εκστατικός παραληρηmicroατικός λόγος όπως τον συναντάmicroε στην εκστατική θρησκευτική εmicroπειρία ή και σε ψυχοπαθολογικές διαταραχές H παλινδρόmicroηση της ποίησης κινείται στην ίδια κατεύθυνση αλλά χωρίς κατά κανόνα να φτάνει στη ρήξη microε τον προτασιακό λόγο που χαρακτηρίζει το microαγικό (ή το εκστατικό) εκφώνηmicroα Tί συmicroβαίνει στον προφητικό λόγο της laquoενθουσιαστικήςraquo microαντείας Aυτό που microοιάζει βέβαιο είναι ότι εmicroφανίζεται ndashόπως και στην περίπτωση του microαγικού λόγουndash microια διπλή διάρθρωση O άmicroεσος εκστατικός ακατανόητος σε κάποιο ποσοστό λόγος ndashή και laquoλόγοςraquondash του microάντη ή της microάντισσας και η ιερατική επεξεργασία αυτού του λόγου ώστε να είναι κοινοποιήσιmicroος H εκστατική βάση του προφητικού λόγου πιστοποιείται από ποικίλες microαρτυρίες

9

[] O προφητικός λόγος στη διπλή διάρθρωσή του ndashεκστατικό γλωσσικό υπόβαθρο δοmicroηmicroένη προτασιακή υπερδοmicroήndash αποτελεί λοιπόν microία από τις περιοχές γλωσσικής συmicroπεριφοράς όπου αποκαλύπτεται η ένταση που διαταράσσει τη φαινοmicroενική laquoγαλήνηraquo της προτασιακής γλώσσας H ένταση αυτή είναι της ίδιας τάξης microrsquo αυτήν που εκδηλώνεται στη διπλή διάρθρωση του microαγικού λόγου ή και στη διπλή διάρθρωση που εικονογραφείται από την αντίστιξη ποίησης και πρόζας Σrsquo όλες αυτές τις περιπτώσεις επιχειρείται η προσέγγιση στο θολό σηmicroαδιακά απροσδιόριστο διάχυτο συγκινησιακό υπόστρωmicroα της οροθετηmicroένης προτασιακής γλώσσας Aυτή είναι η ndashλιγότερο ή περισσότεροndash οριακή laquoπαλινδρόmicroησηraquo όλων αυτών των γλωσσικών συmicroπεριφορών [] Aς δούmicroε τώρα από πιο κοντά τα δεδοmicroένα προφητικού λόγου που διαθέτουmicroε από την ελληνική αρχαιότητα H ηρακλείτεια ρήση που συζητήθηκε θεωρείται ndashκαι σωστάndash ότι αναφέρεται στον κρυπτικό αινιγmicroατικό πολύσηmicroο χαρακτήρα των χρησmicroών που microας παραδίδονται από την αρχαιότητα H άποψη την οποία θα υποστηρίξω είναι ότι αυτή η ιδιαιτερότητα δεν είναι παρά η αντανάκλαση (και θα δούmicroε τί σηmicroαίνει αυτό αmicroέσως παρακάτω) της βαθύτερης laquoδεικτικότηταςraquo microε την έννοια που έδωσα στον όρο αυτό πιο πάνω ndashπου χαρακτηρίζει τον laquoενθουσιαστικόraquo προφητικό λόγο συνολικά αλλά και γενικότερα γλωσσικές συmicroπεριφορές που κυριαρχούνται από την κίνηση προς τη συγκινησιακή δεικτική σήmicroανση της εmicroπειρίας H πρωτογενής (ή πρωτογενέστερη) συγκινησιακή laquoδεικτικότηταraquo που εmicroφανίζεται στο εκστατικό εκφώνηmicroα του microάντη ή της microάντισσας microετασχηmicroατίζεται ndashστο επίπεδο του δοmicroηmicroένου προτασιακού χρησmicroούndash στη δευτερογενή δεικτικότητα της κρυπτικότητας της αmicroφισηmicroίας ή της πολυσηmicroίας της οmicroωνυmicroίας Tο πλεονέκτηmicroα microιας τέτοιας προσέγγισης είναι ότι αναγνωρίζει την ενότητα ndashστη βάση της δεικτικότηταςndash του προφητικού λόγου microε άλλες ανάλογες γλωσσικές συmicroπεριφορές ndashτον microαγικό λόγο τον ποιητικό λόγο την πρώιmicroη παιδική γλώσσα αλλά και microε όψεις της ίδιας της laquoκαθηmicroερινήςraquo γλώσσαςndash και εννοώ τα δεικτικά συστατικά της Σrsquo όλες αυτές τις περιπτώσεις κυριαρχεί ή αναδεικνύεται ο συγκινησιακός δεικτικός ιστός της γλωσσικής σήmicroανσης microε αποτέλεσmicroα τη σηmicroασιακή laquoδιάχυσηraquo H δεικτικότητα και η συνακόλουθη laquoδιάχυσηraquo είναι ο βαθύτερος ερmicroηνευτικός microίτος microε τον οποίο θα πρέπει να συνδεθούν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ενθουσιαστικού προφητικού λόγου [] Θα ήθελα να κλείσω την οmicroιλία αυτή ξαναγυρίζοντας στο ζήτηmicroα της σχέσης προφητικού και ποιητικού λόγου ndashένα ζήτηmicroα που ήδη τέθηκε από την αρχαιότητα [hellip] H κλασική microελέτη ndashαπό πλευράς γλωσσολογίας ndash πάνω στο ζήτηmicroα του ποιητικού λόγου ανήκει όπως είναι γνωστό στον Jakobson (Linguistics and Poetics) Tί είναι ο ποιητικός λόγος ndashη ποιητική λειτουργίαndash για τον Jakobson Eίναι η γλωσσική χρήση που επιχειρεί να laquoυπονοmicroεύσειraquo τη συmicroβατική σχέση ήχου και νοήmicroατος (την περίφηmicroη laquoαυθαιρεσίαraquo του γλωσσικού σηmicroείου) Mε τα λόγια του Pope όπως τα παραθέτει ο Jakobson στην ποίηση laquothe sound must seem an echo of the senseraquo (ο ήχος πρέπει να microοιάζει σαν ηχώ του νοήmicroατος) Tο αγωνιώδες αυτό εγχείρηmicroα αντιπροσωπεύει την παλινδρόmicroηση για την οποία επανειληmicromicroένα microιλήσαmicroε ndashτην κίνηση προς την αρχέγονη βιωmicroατική δεικτική σήmicroανση της εmicroπειρίας O ήχος αγωνίζεται να ξαναγίνει κοmicroάτι της εmicroπειρίας ndashδείκτης της και όχι

10

συmicroβατική σήmicroανσή της H ποίηση λέει ο Bαλερί laquoείναι η προσπάθεια να αποδοθούν microε έναρθρη γλώσσα εκείνα τα πράγmicroατα ή εκείνο το πράγmicroα που προσπαθούν να εκφράσουν θολά και σκοτεινά τα δάκρυα οι κραυγές τα χάδια οι αναστεναγmicroοίraquo O ρυθmicroός το microέτρο ο φωνητικός συmicroβολισmicroός οι παρηχήσεις και οι παρονοmicroασίες η microεταφορά και η συνακόλουθη πολυσηmicroαντότητα και διάχυση όλες αυτές οι όψεις του ποιητικού λόγου προσπαθούν να προσεγγίσουν αυτή τη χαmicroένη αρχέγονη θολή σηmicroασιακά συγκινησιακή αφετηρία του λόγου όπου ο ήχος σηmicroαίνει άmicroεσα βιωmicroατικά laquoδείχνειraquo laquoTα τεχνάσmicroατα της αmicroφισηmicroίαςraquo λέει ο Empson laquoβρίσκονται στις ρίζες της ποίησηςraquoΓια την ακρίβεια στις ρίζες της ποίησης ndashαλλά και της γλώσσας γενικότεραndash βρίσκεται ο θολός προγλωσσικός σχεδόν σηmicroασιακά διάχυτος ήχος της συγκίνησης H αmicroφισηmicroία και η πολυσηmicroαντότητα ndashόπως παράγονται από το παιχνίδι του φωνητικού συmicroβολισmicroού της παρονοmicroασίας και της παρήχησης της έλξης ανάmicroεσα σε λέξεις σηmicroασιακά διαφορετικές αλλά ηχητικά παρόmicroοιες ή και όmicroοιες microε συνέπεια τον κλονισmicroό των σηmicroασιακών οροθετήσεωνndashδεν είναι όπως το έχουmicroε ήδη επισηmicroάνει παρά η γλωσσική προσέγγιση σrsquo αυτό τον πρωτεϊκό οριακό ως προς τη γλώσσα δεικτικό ήχο της συγκίνησης Ποιητικός λόγος προφητικός λόγος microαγικός λόγος Πρόκειται για εmicroπαθείς microορφές λόγου ndashασαφώς διακεκριmicroένες microεταξύ τουςndash που καθορίζονται από την αναζήτηση αυτού του χαmicroένου παράδεισου της άmicroεσης βιωmicroατικής σήmicroανσης της εmicroπειρίας microέσα από την υπονόmicroευση σε διάφορους βαθmicroούς της συmicroβατικής σχέσης του ήχου και νοήmicroατος και των οροθετήσεων που συνεπάγεται [8] α Κείmicroενο 4 Χριστίδης Α-Φ 2001α Η φύση της γλώσσας Στο Ιστορία της ελληνικής γλώσσας Από τις αρχές έως την Ύστερη Αρχαιότητα επιmicro Α-Φ Χριστίδης Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας amp Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] Υπό έκδοση copy Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας amp Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] [] Στην ανάλυση της γλωσσικής σήmicroανσης από τον Peirce αναγνωρίζεται (και αυτό δεν είναι τυπικό για τον δυτικό στοχασmicroό πάνω στη γλώσσαmiddot []) η συστατική διαπλοκή ndashκαι έντασηndash ανάmicroεσα στην εικονική δεικτική και στη συmicroβολική δηλαδή γενικευτική αφαιρετική διάσταση της γλώσσας ανάmicroεσα στη laquoθέρmicroηraquo και στο laquoφωςraquo για να θυmicroηθούmicroε αυτές τις παλιές microεταφορές για τη φύση της γλώσσας Ωστόσο το σύmicroβολο ndashη γενίκευση και η αφαίρεσηndash δεν είναι το laquoψυχρόraquo αποτύπωmicroα της σχέσης του ανθρώπου microε τον κόσmicroο αλλά η laquoθερmicroήraquo ανάκλαση της επίmicroοχθης βιωmicroατικής ιστορικής σχέσης microαζί του Kαι αυτή η θέρmicroη διατηρείται στα laquoσκοτεινάraquo δεικτικά συστατικά του γλωσσικού σηmicroείου Συστατικά που υπενθυmicroίζουν ότι το microυστικό της σήmicroανσης ndashτης κάθε σήmicroανσηςndash είναι η κίνηση προς και η συγκίνηση Όπως θα έλεγε ο Kierkegaard laquoη επιθυmicroία υπάρχει microόνο όταν υπάρχει το αντικείmicroενο Tο αντικείmicroενο [της νόησης] υπάρχει microόνο όταν υπάρχει η επιθυmicroία Eπιθυmicroία και αντικείmicroενο είναι ένα ζευγάρι διδύmicroων Kανένα δεν microπορεί να υπάρξει χωρίς το άλλοraquo Kαι στην κίνηση προς βρίσκεται ακριβώς η λειτουργία της δείξης Στη δείξη ndashκαι χαρακτηριστικός αρχαϊκός εκπρόσωπός της είναι η φωνήndash βρίσκεται η microήτρα της αφαιρετικής και γενικευτικής

11

συmicroβολικής σήmicroανσης ndashτης ανθρώπινης γλώσσας Kαι ο οmicroφάλιος λώρος που τις συνδέει δεν αποκόπτεται ποτέ Για τον Kικέρωνα (De Oratore) αυτή η απώτερη laquomicroήτραraquo ndashη άmicroορφη δεικτική φωνήndash αντηχεί ως cantus obscurior ως laquoσκοτεινό τραγούδιraquo σε κάθε γλωσσική εκφορά Για τον ιερό Aυγουστίνο (De Trinitate 91015) ο λόγος είναι cum amore notitia laquomicroετά αγάπης σηmicroείωσηraquo Aν θέλει κανείς να παρατηρήσει σχεδόν laquoδιά γυmicroνού οφθαλmicroούraquo τη δράση και τη δραστικότητα αυτού του amoris ndashαντίλαλου του αρχαϊκού cantus obscurior της φωνήςndash που διαπερνά την αφαιρετική και γενικευτική notitia δεν έχει παρά να στραφεί σε microια περιοχή της γλώσσας αγνοηmicroένη από τα κυρίαρχα laquoπαραδείγmicroαταraquo της γλωσσολογικής σκέψης αρχαιότερης και νεότερης Kαι εννοώ τη microεταφορά H microεταφορά είναι το κατεξοχήν τεκmicroήριο του amoris της θέρmicroης ndashτης δεικτικής θέρmicroηςndash που διαπερνά τις φαινοmicroενικά laquoψυχρέςraquo γενικεύσεις και αφαιρέσεις που συγκροτούν το σύmicroβολο ndashτην ανθρώπινη γλώσσα Πώς συνδέεται λχ η microεταφορική έκφραση φωτεινό microυαλό microε την laquoκυριολεκτικήraquo έκφραση φωτεινή επιγραφή Aυτό που αναδεικνύεται στη microεταφορική έκφραση ndashκαι την παράγειndash είναι ο amor η δεικτική αισθηmicroατική θέρmicroη microέσα στην οποία είναι εmicroβαπτισmicroένη η έννοια laquoφωςraquo ndashη γενικευτική και αφαιρετική ανάκλαση της βίωσης του φωτός Kαι η δεικτική αυτή θέρmicroη είναι η laquoανάmicroνησηraquo ndashmicroέσα στη συmicroβολική γλώσσα που microας laquoαποmicroακρύνει από την πραγmicroατικότηταraquondash της πρωτογενούς θέρmicroης microε την οποία συνδέεται η εmicroπειρία η βίωση του φωτός το ευχάριστο συναίσθηmicroα που γεννά η εmicroπειρία του φωτός σε αντίστιξη microε το δυσάρεστο συναίσθηmicroα ndashφόβοςndash που γεννά η βίωση του σκοταδιού Eξού και οι microεταφορές όπως σκοτεινές microαύρες σκέψεις Mέσα στη laquoθέρmicroηraquo που διαποτίζει την έννοια του φωτός ή του σκότους διατηρείται η laquomicroνήmicroηraquo της πρωτογενούς δεικτικής σχέσης microε τον κόσmicroο Όπως σηmicroειώνουν οι νευροφυσιολόγοι A και H Damasio laquoο εγκέφαλος δεν απεικονίζει απλά όψεις της εξωτερικής πραγmicroατικότητας Kαταγράφει επίσης τον τρόπο microε τον οποίο εξερευνά τον κόσmicroο και αντιδρά σrsquo αυτόνraquo Ή όπως παρατηρεί ο Bickerton laquoαυτό που παρουσιάζεται σε οποιοδήποτε ζωικό είδος από τις αισθήσεις δεν είναι ldquoαυτό που υπάρχει εκεί έξωrdquo αλλά αυτό που είναι χρήσιmicroο για το είδος να ξέρει γιrsquo αυτό που είναι εκεί έξωraquo Kαι η επιστηmicroονική αυτή άποψη δεν είναι διαφορετική από τη φιλοσοφική άποψη του Peirce όπως την έχουmicroε ήδη παρουσιάσει Για τον Peirce το σύmicroβολο ndashη γενίκευση και η αφαίρεση η Thirdnessndash laquoγειώνεταιraquo στην εικόνα και στον δείκτη στη Firstness και στη Secondness H ανάδειξη της δεικτικής θέρmicroης στη microεταφορά αποκαλύπτει τη λειτουργία της Firstness και της Secondness microέσα στη Thirdness ndashτο αισθηmicroατικό laquoστηmicroόνιraquo του συmicroβολικού laquoυφαδιούraquo τη συστατική microείξη αίσθησης αισθήmicroατος και παράστασης έννοιας τη notitiam cum amore Kαι η διαφορά microεταξύ microεταφοράς και laquoκυριολεξίαςraquo ndashή ακριβέστερα microεταξύ laquoζωντανήςraquo και laquoνεκρήςraquo microεταφοράςndash βρίσκεται απλά στο ότι στην laquoκυριολεξίαraquo η δεικτική θέρmicroη είναι αφανής laquoεν υπνώσειraquo Aλλά δεν απουσιάζει Aλλιώς δεν θα ήταν δυνατή η microεταφορική laquoαφύπνισήraquo της ndashη ανάδειξή της O Adorno σrsquo ένα γράmicromicroα του στον Benjamin σχολιάζοντας την έννοια της laquoαύραςraquo που απασχολούσε τον δεύτερο σηmicroειώνει τα εξής laquoH αύρα δεν είναι πάντοτε το ίχνος του ξεχασmicroένου ανθρώπινου στοιχείου ενός πράγmicroατοςhellipraquo Στη διατύπωση αυτή microοιάζει να αντηχεί η περίφηmicroη laquoπαρατήρησηraquo του Proust laquoτα πράγmicroατα κρατούν κάτι από τη microατιά που σταmicroάτησε επάνω τουςraquo H ανάδειξη ndashστη ζωντανή microεταφοράndash της δεικτικής θέρmicroης που διαποτίζει την έννοια microπορεί να θεωρηθεί ότι ισοδυναmicroεί microε την ανάδειξη αυτής ακριβώς της αύρας ή της laquomicroατιάςraquo που είναι αποτεθειmicroένη πάνω στα πράγmicroατα Kαι η ανάδειξη αυτή αποκαλύπτει ότι ο laquoφωτεινόςraquo κόσmicroος της γενίκευσης και της αφαίρεσης ndashτων συmicroβόλωνndash δεν διαρρηγνύει ποτέ τη σχέση του microε τον θολό διάχυτο σκοτεινό κόσmicroο της αίσθησης και

12

του αισθήmicroατος ndashτης εικόνας και του δείκτη H laquoαποστείρωσηraquo του συmicroβόλου ndashmicroέσω της περιθωριοποίησης της microεταφοράς ως εργαλείου ειδικών χρήσεων της ποίησης κατά κύριο λόγοndash συρρικνώνει και στρεβλώνει το γλωσσικό φαινόmicroενο H δεικτική laquoαύραraquo που περιβάλλει την έννοια ndashlaquoορατήraquo στη microεταφοράndash αποκαλύπτει δραmicroατικά τη σχέση θέρmicroης και φωτός στη γλωσσική σήmicroανση Σrsquo αυτή τη σχέση βρίσκεται η απάντηση στο ερώτηmicroα της απώτερης καταγωγής της αλλά και του ρόλου της στη δόmicroηση της ανθρώπινης υποκειmicroενικότητας Eίναι χαρακτηριστικό ότι ο Descartes κατεξοχήν εκπρόσωπος της παράδοσης που υποβαθmicroίζει τον ρόλο της θέρmicroης στη νόηση και στο αποτύπωmicroά της ndashτη γλωσσική σήmicroανσηndash αισθάνεται υποχρεωmicroένος παρrsquo όλα αυτά να σηmicroειώσει ότι τα passions de lrsquoacircme (τα laquoπάθηraquo της ψυχής) laquoισχυροποιούν και δίνουν διάρκεια στις σκέψειςraquo (fortifient et font durer en lrsquoacircme les penseacutees) Aξίζει να αντιπαρατεθεί αυτή η παρατήρηση του Descartes που σχολιάζει το laquoπάθοςraquo κρατώντας πάντα τη σκέψη laquoσε απόστασηraquo από αυτό microε τις θέσεις του Hamann οριακού ιδεολογικού αντιπάλου του ορθολογισmicroού ιδίως όπως microορφοποιείται στην εποχή του ∆ιαφωτισmicroού laquoMόνο το πάθος δίνει στις αφαιρέσεις χέρια πόδια φτεράhellipraquo Θα πρέπει να microείνουmicroε για λίγο ακόmicroη στη microεταφορά και στη συmicroβολή της στη βαθύτερη και πλησιέστερη κατανόηση της φύσης της γλώσσας Kατά την Arendt η microεταφορά laquoδίνει πίσωraquo στη λέξη την αισθητηριακή υποδοmicroή της (its sensual substructure) Kατά τον Ricoeur που βασίζεται στην αριστοτελική αντίληψη για τη microεταφορά η microεταφορά laquoδείχνειraquo laquomicroας κάνει να βλέπουmicroεraquo laquoΣτηρίζεται στην οmicroοιότητα αλλά στο επίπεδο των αισθηmicroάτων εκφράζοντας microια κατάσταση microέσω microιας άλλης η microεταφορά laquomicroεταγγίζειraquo στην καρδιά αυτής της κατάστασης τα αισθήmicroατα που ανήκουν στην αρχική κατάστασηraquo (repose sur la ressemblance mais au niveau de sentiments en symbolisant une situation par le moyen drsquoune autre la meacutetaphore laquoinfuseraquo au coeur de la situation symboliseacutee les sentiments attacheacutes agrave la situation qui symbolise) Πρόκειται για microια διαδικασία laquomicroεταβίβασης microετάγγισης αισθηmicroάτωνraquo (transfert de sentiments) Aνάδειξη της αισθητηριακής υποδοmicroής της λέξης laquomicroεταβίβαση microετάγγιση αισθηmicroάτωνraquo Στις διατυπώσεις αυτές microπορούν να προστεθούν microια σειρά από άλλες που επιχειρούν να ονοmicroάσουν ndashmicroε ανάλογο τρόποndash τη φύση της microεταφοράς laquoορατότητα του λόγου εικονικότητα του λόγουraquo laquoεπιστροφή από τον λόγο στην όρασηraquo laquoονειρικότητα της γλώσσαςraquo laquoαπτότηταraquo (palpability) των γλωσσικών σηmicroείων Όλες αυτές οι προσεγγίσεις microπορούν να microεταφραστούν microε όρους της ανάλυσης που έχουmicroε ήδη προτείνει η microεταφορά αναδεικνύει την εικονική και δεικτική διάσταση της αφαιρετικής γενικευτικής ndashσυmicroβολικήςndash σήmicroανσης τον δείκτη (και την εικόνα) που διαποτίζουν το σύmicroβολο Στη βάση αυτή γίνεται η laquomicroεταβίβαση microετάγγιση αισθηmicroάτωνraquo Στα laquoέγκαταraquo της συmicroβολικής γλώσσας αντηχεί ως amor το πρωτογενές cantus obscurior ndashη αρχέγονη φωνήndash ως πρόθεση για σήmicroανση η οποία βρίσκει την εκρηκτική της ολοκλήρωση στον ανθρώπινο λόγο που δεν αρκείται στη δείξη και στη ζωική έλξη προς τα πράγmicroατα ή στην άπωση από αυτά αλλά την υπερβαίνει microέσα από τη microορφοποίηση της αρχέγονης αυτής πρόθεσης για σήmicroανση σε γενικευτικές αφαιρετικές παραστάσεις ή έννοιες H υπέρβαση αυτή ωστόσο δεν laquoαποστραγγίζειraquo τις παραστάσεις από τους δεικτικούς laquoχυmicroούςraquo τους H

13

παράσταση δεν παύει να είναι ένα microίγmicroα φωνής και λόγου Aυτή ακριβώς η microείξη ndashκαι η έντασηndash αναδεικνύεται στη microεταφορά Oι microεταφορικές laquoπεριπέτειεςraquo της γλωσσικής σήmicroανσης ndashαυτή η laquomicroεταβίβαση αισθηmicroάτωνraquo που δηmicroιουργεί νέες παραστάσειςndash είναι συνάρτηση αυτής της καταστατικής microείξης microιας microείξης που διατηρεί όπως θα έλεγε ο Anjieu τη σύνδεση του σηmicroείου microε τη σωmicroατική βάση της εmicroπειρίας Γιrsquo αυτό και η microεταφορά δεν ισοδυναmicroεί microε microια laquoψυχρήraquo σύγκριση (παροmicroοίωση) που κρατά τις αποστάσεις ανάmicroεσα στις παραστάσεις έννοιες (laquoείναι σανraquo) αλλά συνίσταται στη laquoθερmicroήraquo ταύτισή τους (laquoείναιraquo) Kατά τον Ricoeur αυτή είναι κατrsquo ουσίαν η αριστοτελική αντίληψη για τη microεταφορά και όχι η microεταγενέστερη (από τον Kοϊντιλιανό και microετά) παρερmicroηνεία της ndashη θεώρηση δηλαδή της microεταφοράς ως laquoσυντοmicroογραφικήςraquo παροmicroοίωσης Συmicroβαίνει ακριβώς το αντίθετο επισηmicroαίνει ο Ricoeur laquoη παροmicroοίωση είναι microια ανεπτυγmicroένη microεταφοράraquo (la comparaison est une meacutetaphore deacuteveloppeacutee) Aλλά τί σηmicroαίνει ταύτιση ως καθοριστικό χαρακτηριστικό της microεταφοράς Σηmicroαίνει laquoυπονόmicroευσηraquo ή και laquoανατροπήraquo των οριοθετήσεων ndashτης κανονικότηταςndash στην οποία βασίζεται η αφαιρετική γενικευτική ndashσυmicroβολικήndash γλώσσα Σηmicroαίνει εν τέλει microια πρωτογενέστερη microορφή γενίκευσης microέσω της οποίας οργανώνεται η εmicroπειρία Όταν λέω ότι ο Γιάννης είναι γουρούνι αυτό το είναι microοιάζει να παραβιάζει (αντίθετα microε το είναι σαν της παροmicroοίωσης) να laquoπεριφρονείraquo ndashκατά τη διατύπωση του Ricoeurndash εννοιακές οριοθετήσεις Aυτό ακριβώς οδήγησε φιλοσόφους όπως ο Locke και ο Hobbes στην laquoπρογραφήraquo της microεταφοράς Kατά τον Hobbes η microεταφορά παραβιάζει τις laquoκαθορισmicroένεςraquo σηmicroασίες των λέξεων (senses they are ordained for) Kατά τον Locke η microεταφορά ndashκαι άλλα ρητορικά σχήmicroαταndash πρέπει να στιγmicroατίζονται γιατί laquoυποβάλλουν ψευδείς ιδέες κινούν τα πάθη κι έτσι παραπλανούν την ορθή κρίση και αποτελούν εργαλεία εξαπάτησηςraquo (insinuate wrong ideas move the passions and thereby mislead the judgement and so indeed are perfect cheats) Στις απόψεις αυτές εκφράζεται η θέση microιας microακραίωνης παράδοσης που αρνείται τα laquoθερmicroάraquo δεικτικά συστατικά της συmicroβολικής σήmicroανσης Aρνείται αυτήν ακριβώς τη δηmicroιουργική laquoανατροπήraquo της συmicroβολικής laquoκανονικότηταςraquo που εκπροσωπείται από τη microεταφορική ταύτιση η οποία microε τα λόγια του Ricoeur δεν laquoσυνίσταται στη διαπίστωση της τάξης microιας δοmicroής αλλά στη ldquoλήθηrdquo της στην εξαφάνισή τηςraquo (elle ne consiste pas agrave apercevoir lrsquoordre drsquoune structure mais agrave oublier agrave eacuteliminer plusieurs attributs que le terme meacutetaphoriseacute eacutevoque en nous dans son emploi normal) laquoTο να αποκαλούmicroε microια σειρά ουρά ισοδυναmicroεί microε την αγνόηση όλων των άλλων εννοιακών χαρακτηριστικών πλην του microήκουςraquo (όπ 137) (appeler une file ldquoune queuerdquo crsquoest negliger tous les traits conceptuels sauf la forme longue) H microεταφορά είναι η laquoσύλληψη της ταυτότητας microέσα στη διαφορά και παρά τις διαφορές αλλά microε έναν τρόπο προ-εννοιακόraquo (όπ 253) (la saisie de lrsquoidentique dans les diffeacuterences mais sur un mode pre-conceptuel) Aλλά τί σηmicroαίνει laquoπρο-εννοιακός τρόποςraquo Σηmicroαίνει απλά την αρχαϊκή εικονική δεικτική αφετηρία της microεταφορικής ταύτισης που συνυπάρχει ndashσε αέναη έντασηndash microε τον αφαιρετικό γενικευτικό διαχωρισmicroό της συmicroβολικής γλώσσας Mε την ορολογία του Vygotsky (1962) η microεταφορά microπορεί να θεωρηθεί ως η δραστική επιβίωση της laquoσυmicroπλεγmicroατικήςraquo [complexive] νόησης ndashτης νόησης που εξακολουθεί να καθορίζεται από την αισθητηριακή πρόσληψη της εmicroπειρίαςndash microέσα στον χώρο της εννοιακής [conceptual] νόησης ndashτης νόησης που βασίζεται στο σύmicroβολο στη γενίκευση και την αφαίρεση H microεταφορά είναι η laquoπυκνήraquo διάσταση της laquoαναλυτικήςraquo συmicroβολικής σήmicroανσης [] Στην αναλυτική σήmicroανση της εmicroπειρίας ndashόπως εκπροσωπείται από τη γενικευτική αφαιρετική έννοιαndash laquoαντιπαρατίθεταιraquo η πυκνή σήmicroανση της microεταφοράς Kαι αυτή

14

η laquoαντιπαράθεσηraquo ολοκληρώνει τη γλωσσική σήmicroανση Kατά τον Piaget η microεταφορά είναι το τεκmicroήριο της δεικτικής νόησης ndashενός είδους νόησης που είναι όπως λέει laquoπρο-λογικό και όχι αντι-λογικόraquo (pre-logical and not anti-logical) Aυτό το είδος νόησης γενικεύει ndashlaquoδίνει ένα κοινό νόηmicroα σε έναν αριθmicroό διακεκριmicroένων αντικειmicroένωνraquo (gives a common meaning to a number of distinct objects)ndash στη βάση laquoσυγκινησιακών σχηmicroάτωνraquo [affective schemas] ndashστη βάση laquomicroετάγγισης αισθηmicroάτωνraquo όπως θα έλεγε ο Ricoeur (βλ πιο πάνω) H γενίκευση στη βάση συγκινησιακών σχηmicroάτων ndashη συγκινησιακή δεικτική σήmicroανσηndash laquoδεν επιτυγχάνει τον ίδιο βαθmicroό γενίκευσης και αφαίρεσης όπως τα λογικά σχήmicroαταraquo (do not achieve the same degree of generalisation and abstraction as logical schemas) ndashη συmicroβολική σήmicroανση Aλλά σrsquo αυτήν ακριβώς την laquoανεπάρκειαraquo βρίσκεται η ουσία της microεταφοράς ως συγκινησιακής δεικτικής laquoγείωσηςraquo ndashκαι ολοκλήρωσηςndash του συmicroβόλου Kατά την ψυχαναλυτική οπτική όπως εκπροσωπείται από τον Lacan η microεταφορική ταύτιση είναι laquoο τόπος όπου πρέπει να τοποθετήσουmicroε την αρχέγονη διάσταση της ανθρώπινης γλώσσαςraquo (le lieu ougrave nous devons situer la dimension primordiale dans le langage humain) Θα έχουmicroε την ευκαιρία να συζητήσουmicroε αργότερα τον ρόλο κατά την ψυχαναλυτική προσέγγιση αυτής της laquoαρχέγονης διάστασης της ανθρώπινης γλώσσαςraquo στη δόmicroηση του ανθρώπινου ψυχισmicroού Για την ώρα αυτό που έχει σηmicroασία να επισηmicroανθεί είναι ότι το laquoαρχέγονοraquo της microεταφοράς οφείλεται στο γεγονός ότι η διαδικασία αυτή κινητοποιείται από laquoαρχέγοναraquo συστατικά της συmicroβολικής σήmicroανσης ndashτη δείξη κατά κύριο λόγο Kαι αυτή η διάσταση είναι που laquoαποτρέπειraquo ndashαν microπορεί κανείς να θέσει το ζήτηmicroα microε τέτοιους όρουςndash την laquoαποτυχία της έννοιαςraquo (lrsquoeacutechec du concept)ndashτην laquoαποτυχίαraquo της γενικευτικής αφαιρετικής σήmicroανσης β Κείmicroενο 5 Χριστίδης Α-Φ 1999 Όψεις της microεταφοράς Στο Γλώσσα και νόηση επιmicro ∆ Κατή Μ Κονδύλη amp Β Νικηφορίδου 197-206 Αθήνα Αλεξάνδρεια copy Αλεξάνδρεια [] Το φαινόmicroενο της microεταφοράς αποτελεί δοκιmicroασία για microια συγκεκριmicroένη ndashκαι επίσης αρχαίαndash αντίληψη για τη λογικότητα Και αποτελεί δοκιmicroασία γιατί η microεταφορά απειλεί microια βασική δοmicroή του λόγου και της λογικότητας την πρόταση σαν ένα αρθρωmicroένο σύνολο διακεκριmicroένων κατηγοριών και τη λογική της λειτουργία την κατηγόρηση Στη microεταφορά οι κατηγοριακές αρθρώσεις microοιάζουν να καταργούνται microέσα από τη συmicroπύκνωση σηmicroασιών και η προτασιακή αποφαντική λογικότητα microοιάζει να υπονοmicroεύεται από το παράδοξο ή και laquoπαράλογοraquo laquoείναιraquo της microεταφοράς Ο Γιάννης είναι γουρούνι Ο κλασικός χειρισmicroός για να αντιmicroετωπιστεί το πρόβληmicroα που δηmicroιουργεί η microεταφορά για την προτασιακή λογικότητα ήταν να αναχθεί η microεταφορά στην παροmicroοίωση ndashνα αναχθεί το παράδοξο και το laquoπαράλογοraquo laquoείναιraquo της microεταφοράς στο laquoείναι σανraquo της παροmicroοίωσης που σέβεται τις κατηγοριακές και σηmicroασιακές οροθετήσεις και δεν παραβιάζει τους κανόνες της λογικότητας Η κλασική αυτή λύση έχει βέβαια περισσότερες από microία παραλλαγές Αρκεί να αναφέρω απόψεις όπως του Davidson όπου δεν εmicroφανίζεται η αναγωγή της microεταφοράς στην παροmicroοίωση ndashπου άλλωστε παρουσιάζει ποικίλες δυσκολίεςndash αλλά microετατίθεται το πρόβληmicroα της microεταφοράς από τη γλωσσική δοmicroή στη γλωσσική χρήση κατά τον Davidson η microεταφορά

15

δεν αφορά το laquoσυmicroβατικόraquo προτασιακό νόηmicroα ndashαυτό δεν είναι ποτέ microεταφορικόndash αλλά την παραγωγή και την κατανόηση της πρότασης Ο Davidson υποστηρίζει ότι αυτό που θα πρέπει να εντοπιστεί είναι οι στρατηγικές microε τις οποίες ο οmicroιλητής εννοεί και ο ακροατής κατανοεί κάτι διαφορετικό απrsquo αυτό που σηmicroαίνει η πρόταση Αν η αναγωγή της microεταφοράς στην παροmicroοίωση εξαφανίζει τη microεταφορά σώζοντας έτσι την προτασιακή λογικότητα η θεωρία του Davidson εξορίζει τη microεταφορά στον χώρο της γλωσσικής χρήσης διατηρώντας τη γλωσσική δοmicroή ndashτην πρότασηndash αmicroόλυντη από τη microεταφορά Το αποτέλεσmicroα είναι το ίδιο παρά τη διαφορετική πορεία διασώζονται οι laquoκαθορισmicroένεςraquo σηmicroασίες των λέξεων ndash laquosenses hellip they are ordained forraquo κατά τη διατύπωση του Hobbes που απειλούνται από την ανατρεπτική λειτουργία της microεταφοράς Η καλύτερη ίσως συνόψιση της αρχαίας αντιπαράθεσης του προτασιακού λόγου και της προτασιακής λογικότητας microε τη microεταφορά βρίσκεται στη διατύπωση του Locke η microεταφορά και άλλα σχετικά ρητορικά σχήmicroατα πρέπει να στιγmicroατίζονται γιατί laquoυποβάλλουν ψευδείς ιδέες κινούν τα πάθη κι έτσι παραπλανούν την ορθή κρίση κι αποτελούν εργαλεία εξαπάτησηςraquo (hellipinsinuate wrong ideas move the passions and thereby mislead the judgment and so indeed are perfect cheats) Στον φορτισmicroένο αυτό χαρακτηρισmicroό microε τον οποίο ο Locke επιχειρεί να laquoεξορκίσειraquo τη microεταφορά κρύβεται βέβαια η ουσία της Θα ξαναγυρίσουmicroε σύντοmicroα στη σχέση laquoπάθουςraquo και microεταφοράς αλλά για την ώρα θα πρέπει να επισηmicroάνουmicroε ότι αν microια ολόκληρη παράδοση επιχειρεί να laquoεξορκίσειraquo τη microεταφορά microια άλλη εξίσου αρχαία παράδοση ndashαντι-ιντελεκτουαλιστική ιρασιοναλιστική laquomicroυστικήraquo κάποτεndash την εγκαθιστά στο κέντρο του λόγου και της λογικότητας Αυτή την παράδοση όπως είναι γνωστό απηχεί στα νεότερα χρόνια η φωνή του Nietzsche Για τον Nietzsche δεν υπάρχει microη ρητορική laquoφυσικήraquo γλώσσα Οι ρητορικοί τρόποι δεν είναι κάτι που microπορεί να προστεθεί ή να αφαιρεθεί από τη γλώσσα κατά βούληση και αποτελούν τη γνησιότερη όψη της φύσης της ∆εν υπάρχει κατά τον Nietzsche πραγmicroατική έκφραση και πραγmicroατική γνώση πέρα από τη microεταφορά laquoΘέρmicroηraquo και laquoφωςraquo (Licht und Waumlrme Humboldt [1836] 1988) laquoπάθοςraquo και laquoλόγοςraquo Αυτά τα δύο αξεδιάλυτα συστατικά της ανθρώπινης νόησης και του ανθρώπινου ψυχισmicroού πολώνονται στην αρχαία αυτή αντιπαράθεση και διεκδικούν ndashτο καθένα για τον εαυτό τουndash την πρώτη θέση Και η microεταφορά είναι ένα από τα στρατηγικά microέτωπα στα οποία διαδραmicroατίζεται αυτή η σύγκρουση [9] Κείmicroενο 6 Χριστίδης Α-Φ 2001β Πολυσηmicroία Στο Όψεις της γλώσσας Αθήνα Νήσος Υπό έκδοση copy Νήσος [] οι ποικίλες σηmicroασίες που συγκροτούν τις λέξεις αποτελούν υπαινιγmicroούς ψηφίδες σπαράγmicroατα που πρέπει να συναρθρωθούν για να διαφανεί η βαθύτερη ενότητα της οποίας αποτελούν microέρος το laquoσύννεφοraquo για να θυmicroηθούmicroε τη microεταφορά του Vygotsky από το οποίο κατάγονται οι microοναχικές ξέχωρες laquoσταγόνεςraquo Kαι η συνάρθρωση αυτή είναι ταυτόχρονα και

16

εξάρθρωση H ιστορική συνάρθρωση των σηmicroασιών lsquoθέλωrsquo και lsquoστερούmicroαιrsquo πχ όπως την παρακολουθήσαmicroε στην περίπτωση του αγγλικού ρήmicroατος want υπαινίσσεται microια αδιαφοροποίητη συγκινησιακή ενότητα όπου η διάκριση lsquoεπιθυmicroώrsquo ndash lsquoστερούmicroαιrsquo δεν υφίσταται H συνάρθρωση των δύο αυτών σηmicroασιών microε άλλα λόγια υπαινίσσεται και την εξάρθρωση τους την κατάργηση των ορίων microεταξύ τους την αλληλοδιείσδυση τους την καταγωγή τους από το ενιαίο αδιάσπαστο laquoσύννεφοraquo Aν όπως υποστηρίζει ο Humboldt microε microια διατύπωση που θυmicroίζει την ανάλογη άποψη του Vygotsky laquoοι λέξεις τεmicroαχίζουν την αδιαφοροποίητη σύνθεση που αντλεί ο νους από την εmicroπειρίαraquo το παιχνίδι της πολυσηmicroίας αποκαλύπτει ότι ο τεmicroαχισmicroός αυτός δεν είναι ποτέ πλήρης οι διακεκριmicroένες σηmicroασίες που συγκροτούν microια πολύσηmicroη λέξη φανερώνουν στη συνάρθρωση τους την κίνηση για την εξάρθρωση ndashτην άρση της στεγανής οριοθέτησης Kι εδώ ακριβώς βρίσκεται το πιο ενδιαφέρον ζήτηmicroα H προσέγγιση της πολυσηmicroίας από την οπτική που προτείναmicroε αποκαλύπτει τον laquoβρασmicroόraquo που αναταράζει τη φαινοmicroενική γαλήνη της laquoκατηγορικήςraquo γλώσσας της γλώσσας που microοιάζει να αποτελείται από σαφώς οριοθετηmicroένα laquoτεmicroάχιαraquo Aποκαλύπτει τις διαλεκτικές κινήσεις που υπονοmicroεύουν ndashlaquoρηγmicroατώνουνraquondash τις οριοθετήσεις της κατηγορικής γλώσσας για τη διάλυση της οποίας microε τόσο πάθος microίλησε ο Nίτσε laquoTο είναι γεννιέταιraquo υποστηρίζει ο Heidegger laquoόταν συντρίβεται η λέξηraquo laquoόταν η ένηχη λέξη επιστρέφει στη σιωπή απrsquo όπου και παραχωρήθηκεraquo Θα microπορούσα να σταmicroατήσω εδώ microε την ελπίδα ότι η συζήτηση που προηγήθηκε φωτίζει αυτή την κρυπτική διατύπωση του Heidegger Aλλά ας microου επιτραπεί ένα τελευταίο επεξηγηmicroατικό σχόλιο H ίδια η λέξη η πολύσηmicroη λέξη όπως την παρακολουθήσαmicroε στη συζήτηση που προηγήθηκε υπαινίσσεται την αρχέγονη αδιάσπαστη και γι αυτό άρρητη microήτρα της H συνάρθρωση των ποικίλων σηmicroασιών της υπαινίσσεται το είναι ndashτη βαθύτερη ενότηταndash που τη ζωοδοτεί και που συνάmicroα τη συντρίβει αίροντας τις αρθρώσεις που την οριοθετούν H κίνηση προς τα laquoπίσωraquo ndashπρος το σύννεφοndash υπαινίσσεται τη συντριβή της σταγόνας Kαι για να αντηχήσει στrsquo αυτιά microας αυτός ο υπαινιγmicroός χρειάζεται να οξύνουmicroε τις αισθήσεις microας για να αισθανθούmicroε τις αφανείς κινήσεις που βυσσοδοmicroούν laquoπίσωraquo από την πλάτη της κατηγορικής γλώσσας ndashτις κινήσεις που αναταράσσουν τις διασπασmicroένες microοναχικές σταγόνες που τις εξωθούν να υπερβούν τη διάσπαση την οριοθέτησή τους Mια τέτοια προσέγγιση που την υπαγορεύουν τα ίδια τα φαινόmicroενα απλά laquoσυναρmicroολογεί και επαναδραστηριοποιείraquo για λογαριασmicroό του παρατηρητή laquoκάποια αφανή περιεχόmicroενα Aποκαλύπτει απαγορευmicroένα νοήmicroατα κι έτσι παρουσιάζεται σαν microια επιστροφή ή microάλλον σα microια συνειδητή απελευθέρωση αυτού που ήταν απωθηmicroένοraquo Aυτά τα τελευταία λόγια αποτελούν τον ορισmicroό που δίνει ο Marcuse για τη διαλεκτική ανάλυση Kαι η διαλεκτική microας θυmicroίζει ο Nίτσε laquoη microάνα της λογικής γεννήθηκε από τη ρητορική που microε τη σειρά της είναι παιδί του microύθου και της ποίησηςraquo των δύο κατεξοχήν χώρων που αποτολmicroούν το ταξίδι laquoαπό ένα κόσmicroο γεmicroάτο νοήmicroατα στην τελική εξάρθρωση των νοηmicroάτωνrdquo (Mπατάιγ) το ταξίδι από τη microοναχική σταγόνα πίσω στο σύννεφο που τη γέννησε [] [10] Κείmicroενο 7 Xριστίδης A-Φ 2001 ∆εικτικότητα Στο Όψεις της γλώσσας Αθήνα Νήσος Υπό έκδοση copy Νήσος

17

Στην οmicroιλία αυτή θα επιχειρήσω να σας microιλήσω γι αυτό που ο φιλόσοφος D Pears επιτυχηmicroένα ονόmicroασε laquoπρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γλώσσαςraquo ndashγια το ζήτηmicroα των ορίων της γλώσσας Aλλά τι είναι η γλώσσα Tο ερώτηmicroα αυτό ίσως να ηχεί microεγαλόστοmicroα και πλεοναστικά microέσα στα πλαίσια ενός συνεδρίου γλωσσολογίας Ωστόσο δεν παύει να είναι το ερώτηmicroα που αποτελεί το λόγο ύπαρξης της γλωσσολογίας άσχετα αν ο ερευνητικός κατακερmicroατισmicroός του σώmicroατος της γλώσσας συναρτηmicroένος microε ποικίλους προϊδεασmicroούς υποβαθmicroίζει συχνότατα στην καθηmicroερινή microας γλωσσολογική πρακτική τόσο το ερώτηmicroα αυτό όσο και τις προοπτικές απάντησής του Tο ζήτηmicroα που θα microας απασχολήσει ndashτα όρια της γλώσσας η πρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασής της και η έννοια της δεικτικότητας γύρω από την οποία θα microορφοποιηθεί η προσέγγιση στο ζήτηmicroα αυτόndash απαιτεί microια απάντηση στο ερώτηmicroα laquoτι είναι η γλώσσαraquo Θα επιλέξω να σας δώσω την απάντηση ndashή τις απαντήσειςndash δύο κορυφαίων φιλοσοφικών φυσιογνωmicroιών ndashτου Hegel και του Charles Sanders Peirce H απάντηση του Hegel συmicroπυκνώνεται σε δύο εξαίσιες microεταφορές H πρώτη microεταφορά περιγράφει τη γλώσσα ndashτον κόσmicroο των νοηmicroάτωνndash σαν laquoφόνο του πράγmicroατοςraquo H αισθητηριακή πρόσληψη βίωση της εmicroπειρίας ndashτου laquoπράγmicroατοςraquondash(που κυριαρχεί στο άγλωσσο ζώο αλλά και στο άγλωσσο βρέφος) άmicroεση προσδεδεmicroένη στο παρόν ερέθισmicroα αδιαmicroεσολάβητη microετασχηmicroατίζεται στον ανθρώπινο λόγο στην έmicromicroεση διαmicroεσολαβηmicroένη από τις διαδικασίες της γενίκευσης και της αφαίρεσης νοητική πρόσληψη ndashκαι οργάνωση ndashτης εmicroπειρίας H γλωσσική σήmicroανση αποδεσmicroεύει το υποκείmicroενο από τα δεσmicroά της άmicroεσης καθηλωmicroένης στο παρόν ερέθισmicroα άγλωσσης αισθητηριακής σήmicroανσης Tο αισθητό συγκεκριmicroένο πράγmicroα laquoπεθαίνειraquo κάτω από τα πλήγmicroατα της γενίκευσης και της αφαίρεσης ndashτου νοήmicroατος ndashκαι παραχωρεί τη θέση του στη γενικευmicroένη αφηρηmicroένη ανάκλασή του ndashτην έννοια H έννοια laquoσκύλοςraquo για να χρησιmicroοποιήσω το εγελιανό παράδειγmicroα αποσπάται ndashγενικευτικά και αφαιρετικά ndashαπό τον αισθητό πραγmicroατικό σκύλο και κατrsquo αυτό τον τρόπο το αισθητό πράγmicroα laquoπεθαίνειraquo ndashη έννοια το νόηmicroα είναι η γενικευτική και αφαιρετική laquoανάmicroνησήraquo του Aυτό που υπάρχει στην αρχή λέει ο Hegel δεν είναι το καθολικό η γενίκευση και η αφαίρεση αλλά το συγκεκριmicroένο ndashόχι laquoτο τραπέζιraquo γενικά αλλά laquoαυτό το τραπέζιraquo O άνθρωπος microπορεί να αναιρέσει αυτό το συγκεκριmicroένο χαρακτήρα της υπάρχουσας οντότητας microεταθέτοντάς την από το laquoεδώ και τώραraquo του φυσικού αισθητού κόσmicroου στον αιώνιο γενικευτικό και αφαιρετικό κόσmicroο του λόγου από τον laquoκαταρράκτηraquo του microεταβλητού κινούmicroενου συγκεκριmicroένου στο microόνιmicroο ουράνιο τόξο που βρίσκεται από πάνω του ndashτον κόσmicroο των νοηmicroάτων Aυτή είναι η δεύτερη εξαίσια microεταφορά που προανήγγειλα λίγο παραπάνω O laquoφόνος του πράγmicroατοςraquo η microετάβαση ή καλύτερα το άλmicroα από τη συγκεκριmicroένη άmicroεση βίωση της εmicroπειρίας στην έmicromicroεση αφαιρετική και γενικευτική βίωση της αφήνει βέβαια τα σηmicroάδια του Kαι η laquoπρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γλώσσαςraquo δεν microπορεί παρά να είναι η laquoνοσταλγίαraquo της χαmicroένης αδιαmicroεσολάβητης αισθητηριακής βιωmicroατικής αmicroεσότητας Kαι αν όπως επισηmicroαίνει ο Hegel αυτό που υπάρχει στην αρχή είναι το συγκεκριmicroένο και όχι το καθολικό ndashαυτό το τραπέζι και όχι το τραπέζι γενικά ndash η δείξη δεν microπορεί παρά να είναι η κατεξοχήν προσέγγιση στην άmicroεση αδιαmicroεσολάβητη σήmicroανση ndashτο πρωτεϊκό γλωσσικό όριο

18

προς το οποίο οδηγεί η πρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γενικευτικής και αφαιρετικής γλώσσας H συζήτηση του ζητήmicroατος αυτού θα πρέπει να περιmicroένει τη συνεισφορά του Peirce Για την ώρα θα περιοριστώ σε κάποιες πρόσθετες επισηmicroάνσεις πάνω στο θέmicroα αυτό Eίναι προφανές ότι η δείξη αντιπροσωπεύει τον αρχαιότερο τρόπο σήmicroανσης ndashτον αρχαιότερο τρόπο επαφής microε τον κόσmicroο Όλα τα ζωικά σήmicroατα έχουν δεικτικό χαρακτήρα στο βαθmicroό που είναι προσδεδεmicroένα σε άmicroεσα παρόντα ερεθίσmicroατα Oι προγλωσσικές εκδηλώσεις του νηπίου έχουν κι αυτές δεικτικό χαρακτήρα ndashχειρονοmicroίες κλάmicroα αργότερα γέλιο κλπndashκαι είναι χαρακτηριστικό ότι ο δεικτικός αυτός τρόπος επιζεί και microετά την εmicroβάπτιση του microικρού παιδιού στον κόσmicroο της γλώσσας Oι πρώιmicroες laquoλέξειςraquo της παιδικής γλώσσας έχουν δεικτικό χαρακτήρα ndashείναι δείκτες Aυτό είναι κοινός τόπος στη microελέτη της παιδικής γλώσσας H αρχέγονη δεικτική σήmicroανση επιζεί βέβαια και στον ενήλικα Oι άγλωσσες συγκινησιακές εκδηλώσεις του ενήλικα ndashκλάmicroα γέλιο κλπ ndashείναι βέβαια δείκτες Θα δούmicroε λίγο πιο κάτω τον γλωσσικό δεικτικό χώρο microε τα χαρακτηριστικά του αλλά για την ώρα αρκεί να επισηmicroάνω ότι στις παρυφές της αρθρωmicroένης γλώσσας λειτουργεί το επιφώνηmicroα χαρακτηριστικός εκπρόσωπος της δεικτικής σήmicroανσης O επιτονισmicroός για να δώσω ένα ακόmicroα παράδειγmicroα είναι επίσης ένα βασικό δεικτικό συστατικό της γλώσσας Aν η δείξη είναι ο αρχέγονος πρωτεϊκός τρόπος σήmicroανσης η γέφυρα της αφαιρετικής και γενικευτικής γλώσσας microε την προϊστορία της (τόσο την οντογενετική όσο και τη φυλογενετική προϊστορία της) ο αρχέγονος αυτός τρόπος δεν είναι άλλος από τον τρόπο της επιθυmicroίας της κίνησης προς τα πράγmicroατα (και προς τον άλλο) της συγκίνησης H επιθυmicroία η συγκίνηση είναι αρχαιότερη από τη γλώσσα και αυτό είναι microια άλλη microεγάλη συζήτηση που δεν microπορεί να γίνει αυτή τη στιγmicroή ndashοι περιπέτειες της επιθυmicroίας σαν αποτέλεσmicroα της εmicroπλοκής της στον ιστό της γλώσσας Για τον Hegel η επιθυmicroία είναι η microήτρα της νόησης ndashlaquoη ιδέα γεννιέται από την επιθυmicroίαraquo H δείξη είναι η microήτρα της γενικευτικής και αφαιρετικής γλώσσας Kαι ο οmicroφάλιος λώρος που τις συνδέει δεν αποκόπτεται ποτέ [] [11] Κείmicroενο 8 Θεοδωροπούλου Μ Saussure και Lacan Απο τη γλωσσολογία στην ψυχανάλυση Αν και ο Φρόυντ σε όλη τη διάρκεια της ερευνητικής και συγγραφικής του πορείας παρουσιάζει ένα microόνιmicroο ενδιαφέρον για τη γλώσσα και τη συνδέει microε την προβληmicroατική του ασυνειδήτου ndashείναι γνωστή η παροmicroοίωση που κάνει σχετικά microε τα όνειρα ότι δηλαδή είναι γρίφοι που πρέπει να αποκρυπτογραφηθούνndash εκείνος ο οποίος θέτει τη γλώσσα σε πρωταρχική σύνδεση microε το ασυνείδητο και τη δόmicroηση του υποκειmicroένου είναι ο Ζακ Λακάν Ο Λακάν προγραmicromicroατικά διατυπώνει τη θεωρία του ως laquoεπιστροφή στον Φρόυντraquo microια επιστροφή που κατά τα φαινόmicroενα κινήθηκε προς δύο κατευθύνσεις η microία microε την κυριολεξία της λέξης ndashεπιστρέφουmicroε από κάπου που έχουmicroε φύγειmiddot και όντως η ψυχανάλυση τον καιρό της εναρκτήριας οmicroιλίας του Λακάν (laquoΟ λόγος της Ρώmicroηςraquo 26-2791953) παρουσιάζει συmicroπτώmicroατα αν όχι φυγής τουλάχιστον αποmicroάκρυνσης από το πνεύmicroα του Φρόυντ ndashαπόδειξη ο αmicroερικάνικος νεοφροϋδισmicroός και η ένταξη της ψυχανάλυσης στους κλάδους της πειραmicroατικής ψυχολογίας Το άλλο πνεύmicroα της επιστροφής είναι laquoσυνδηλωτικόraquo επιστρέφουmicroε σε κάτι αφού πρώτα έχουmicroε πάει αλλού και γυρνούmicroε εmicroπλουτισmicroένοι από την

19

εmicroπειρία του καινούριου τόπου Αυτός ο καινούριος τόπος είναι για τον Λακάν η γλωσσολογία και πιο συγκεκριmicroένα η γλωσσολογία όπως αναπτύχθηκε από τον θεmicroελιωτή της F de Saussure Σε microια εποχή που ο στρουκτουραλισmicroός παιδί της σωσσυριανής σκέψης έχει εmicroπνεύσει νέες θεωρήσεις στη γλωσσολογία και την ανθρωπολογία σε microια εποχή που σφραγίζεται από laquoεπαναναγνώσειςraquo (ο Αλτουσέρ ξαναδιαβάζει τον Μαρξ και ο Φουκώ την ψυχιατρική) ο Λακάν στρέφεται στη γλωσσολογία microέσα από δύο βασικά σηmicroεία 1 Υιοθετώντας τη βασική ιδέα ότι η γλώσσα ως συmicroβολικό σύστηmicroα microαζί microε τα άλλα κοινωνικο-πολιτιστικά συστήmicroατα και τις δοmicroές τους προϋπάρχουν της γέννησης ενός ανθρώπου και υπέρ-κεινται αυτού Κατά συνέπεια το παιδί microε την κατάκτηση της γλώσσας εγγράφεται σε αυτή τη συmicroβολική τάξη η οποία επειδή ακριβώς υπέρ-κειται θα το πλάσει ανάλογα microε τις δοmicroές της Με άλλα λόγια το άτοmicroο αναδύεται ως υποκείmicroενο microέσα από την εγγραφή του στη συmicroβολική τάξη της γλώσσας ή όπως λέει ο Αλτουσέρ (1983) η κατάκτηση της γλώσσας είναι αυτή που microε την εισαγωγή στη συmicroβολική τάξη θα σηmicroαδέψει το πέρασmicroα από τον άνθρωπο-θηλαστικό στον άνθρωπο-παιδί ndashάνδρα ή γυναίκα 2 Θεωρώντας ότι το laquoτο ασυνείδητο είναι δοmicroηmicroένο σαν γλώσσαraquo δηλαδή microια δοmicroή που όπως και η γλώσσα αποτελείται από στοιχεία που βρίσκονται σε σχέση και εξοmicroοιώνοντας τους microηχανισmicroούς του ασυνειδήτου microε τους γλωσσικούς microηχανισmicroούς της microεταφοράς και της microετωνυmicroίας Για τον Λακάν η laquoεπιστροφή στον Φρόυντraquo σηmicroαίνει να επανέλθει στο προσκήνιο της ψυχανάλυσης η διάσταση της οmicroιλίας (Dor 1994 28) αφού η οmicroιλία του υποκειmicroένου είναι το microοναδικό microέσο της αναλυτικής διαδικασίας microέσα από αυτή αναδεικνύεται το ασυνείδητο αλλά και αυτή είναι ο τόπος στον οποίο εκφράζεται (όπ 41) Οι θεωρήσεις του Λακάν αποτελούν προσπάθεια επιστηmicroονικής τεκmicroηρίωσης του ασυνειδήτου δεν αποτελούν θεωρία της γλώσσας Η microεγάλη συmicroβολή του είναι ότι σε αυτή την προσπάθεια οριοθέτησης της ψυχανάλυσης ως επιστήmicroης από άλλες επιστήmicroες ndashβιολογικές ψυχολογικές κοινωνικέςndash ανέδειξε τη γλώσσα σε πρωταρχικό παράγοντα δόmicroησης του ανθρώπινου υποκειmicroένου και ότι οι απόψεις του υπήρξαν αιτία microιας ριζικής επιστηmicroολογικής microεταβολής σε σχέση microε σηmicroαντικές microεταψυχολογικές έννοιες Ο Λακάν αναγνώρισε την οφειλή του στον Saussure αφού βασικές έννοιες της λακανικής θεωρίας στηρίζονται στις σωσυριανές θεωρήσεις και διχοτοmicroίες Καταρχάς η διάκριση langue-parole η διάκριση ανάmicroεσα στο αφηρηmicroένο εσωτερικευmicroένο σύστηmicroα της γλώσσας που υπάρχει δυνάmicroει στο σύνολο των οmicroιλητών microιας γλωσσικής κοινότητας και στη συγκεκριmicroένη υλική πραγmicroάτωσή τουmiddot microε άλλα λόγια η διάκριση ανάmicroεσα στο κοινωνικό αυτό που έχει θεσπίσει η κοινότητα και το ατοmicroικό έτσι όπως αυτό εκδηλώνεται σε κάθε στιγmicroή γλωσσικής επικοινωνίας Επιπλέον η διάκριση ανάmicroεσα στο οmicroοιογενές και το ανοmicroοιογενές ανάmicroεσα σε αυτό που είναι ουσιαστικό από αυτό που είναι συmicroπτωmicroατικό ndashmicroε αυτή την τελευταία διάκριση κατακυρώνεται η langue ως το πεδίο έρευνας της γλωσσολογίας αφού η parole θεωρείται δευτερεύουσα Παρά τον δευτερεύοντα ρόλο όmicroως που της παραχωρείται ερευνητικά η parole θεωρείται ότι βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση microε τη langue ιστορικά και οντογεννητικά η parole προηγείται είναι ο χώρος στον οποίο πραγmicroατοποιούνται οι

20

γλωσσικές αλλαγές ndashmicroε αυτή την έννοια η langue είναι το προϊόν της εξέλιξης της parolendash από την άλλη όmicroως parole δεν microπορεί να υπάρξει χωρίς την ύπαρξη της langue Έπειτα η ιδέα του γλωσσικού σηmicroείου ως βασικού συστατικού της langue που αποτελεί την αδιάρρηκτη ένωση microιας ακουστικής εικόνας ή σηmicroαίνοντος microε microια έννοια ή σηmicroαινόmicroενοmiddot ένωση η οποία έχει προκύψει αυθαίρετα microέσα από την κοινή σύmicroβαση χωρίς δηλαδή να microπορεί να αιτιολογηθεί γιατί microια έννοια αποδίδεται microε το τάδε σηmicroαίνον ndashαπόδειξη η διαγλωσσική σύγκριση της ίδιας έννοιας Εκτός από την αυθαιρεσία το άλλο χαρακτηριστικό του γλωσσικού σηmicroείου είναι η γραmicromicroικότητα ndashαυτό που ο Λακάν θα αποδώσει ως σηmicroαίνουσα αλυσίδαndash το γεγονός δηλαδή ότι ο προφορικός λόγος εκτυλίσσεται microέσα στον χρόνο το ένα γλωσσικό σηmicroείο διαδέχεται το άλλο πράγmicroα που δεν συmicroβαίνει σε άλλα σηmicroεία πχ οπτικά Ένα σηmicroείο αποκτάει τη γλωσσική του αξία οριοθετούmicroενο microε βάση τις σχέσεις του ndashδιαφοράς ως προς τις δύο πλευρές του σηmicroείου αντίθεσης ως προς το σηmicroείο ως όλο (Saussure 1979 150-161)ndash microε τα άλλα σηmicroεία του συστήmicroατος Η έννοια αυτή του Saussure σχετίζεται επίσης microε την αυθαιρεσία Στο κατά τον Saussure laquoσύννεφοraquo της σκέψης όπου τίποτε δεν είναι οριοθετηmicroένο από microόνο του και στην επίσης άmicroορφη microάζα των ήχων όπου και εκεί δεν υπάρχουν οριοθετήσεις η γλώσσα επεmicroβαίνει και πάλι αυθαίρετα για laquoνα χρησιmicroεύσει ως ενδιάmicroεσο microεταξύ της σκέψης και του ήχου microέσα σε τέτοιους όρους που η ένωση τους καταλήγει αναγκαστικά σε οριοθετήσεις microονάδωνraquo (Saussure 1979 151) Τις δυο παράλληλες αυτές άmicroορφες microάζες της σκέψης και του ήχου ο Λακάν θα τις ονοmicroάσει ροή των σηmicroαινοmicroένων και ροή των σηmicroαινόντων αντίστοιχα Καθώς λοιπόν οι ενδοσυστηmicroικές σχέσεις είναι ο καθοριστικός παράγοντας οριοθέτησης της αξίας των γλωσσικών σηmicroείων ndashπαραδοχή που θεmicroελιώνει και την έννοια του συστήmicroατος ως δοmicroήςmiddot δοmicroή σηmicroαίνει στοιχεία που βρίσκονται σε σχέσηndash ο Saussure κάνει microια άλλη τρίτη διάκριση που αφορά τις σχέσεις που συνάπτουν οι γλωσσικές microονάδες microεταξύ τους Είναι δύο ειδών 1 Συνταγmicroατικές οι οποίες είναι απόρροια της γραmicromicroικότητας του σηmicroείου είναι οι σχέσεις που συνάπτει microια microονάδα microε τις γειτονικές της διατασσόmicroενη στον λόγο ndashοι σχέσεις που συνάπτει microια microονάδα microε τα γλωσσικά συmicroφραζόmicroενα γιrsquo αυτό σχέσεις in praesentia 2 Παραδειγmicroατικές δηλαδή οι σχέσεις που συνειρmicroικά ανακαλούνται ndashή συνδέονταιndash microε οποιονδήποτε τρόπο και βρίσκονται τοποθετηmicroένες στον εγκέφαλο των οmicroιλητών ndashσχέσεις που δεν προκύπτουν από τη συνεmicroφάνιση των microονάδων στον λόγο γιrsquo αυτό και σχέσεις in absentia Παρά τα φαινόmicroενα και τα δύο είδη σχέσεων έγκεινται στη σφαίρα της languemiddot πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι η langue δεν αποτελεί ένα λεξικό που περιέχει γλωσσικά σηmicroεία αλλά περιέχει και τις σχέσεις τους συνειρmicroικές και συνδυασmicroού και ότι το πώς συνδυάζονται στον λόγο αποτελεί microια ακόmicroη αυθαιρεσία ndashο Bronkart (1979 116) την ονοmicroάζει laquoαυθαιρεσία διάταξηςraquo Η άλλη σηmicroαντική διάκριση του Saussure είναι ανάmicroεσα στη συγχρονία και τη διαχρονία στην πρώτη περίπτωση νοείται η γλώσσα στην α-χρονική της διάσταση προκειmicroένου να microελετηθούν οι σχέσεις ανάmicroεσα στα γλωσσικά στοιχεία (Saussure 1979 115) ενώ στη δεύτερη η γλώσσα νοείται στην εξέλιξή της όπου αυτό που microελετάται είναι ένα στοιχείο στη διαδοχή του Η διάκριση αυτή είναι που καθιέρωσε τον Saussure ως θεmicroελιωτή της σύγχρονης γλωσσολογίας αφού αυτός αν και ξεκίνησε ως ιστορικός γλωσσολόγος έδωσε έmicroφαση στη συγχρονική microελέτη της γλώσσας και γιατί αυτή είχε παραmicroεληθεί αλλά κυρίως γιατί η συγχρονία υπάρχει στη συνείδηση των οmicroιλητών

21

Και microια τελευταία διάκριση Η γλώσσα-langue είναι microορφή και όχι ουσία που επάγεται από τη θεώρηση της γλώσσας από τον Saussure ως συστήmicroατος Που σηmicroαίνει ότι στη γλώσσα αυτό που ενδιαφέρει είναι οι σχέσεις που υπάρχουν ανάmicroεσα στα στοιχεία του συστήmicroατος και όχι το πώς ndashmicroε τί υλικό πραγmicroατώνονται Mε άλλα λόγια οι σχέσεις παραmicroένουν ανεξάρτητα από το υλικό microε το οποίο θα παρασταθεί ο λόγος (φωνητικά ή γραπτός λόγος) Που σηmicroαίνει επίσης ότι σε σχέση microε το γλωσσικό σηmicroείο τόσο το σηmicroαίνον όσο και το σηmicroαινόmicroενο microέσω της γλώσσας έχουν υποστεί microορφοποιήσεις microέσα από την τοmicroή που κάνει η γλώσσα ανάmicroεσα στις άmicroορφες microάζες της σκέψης και των ήχων

Ο Λακάν θα πάρει από τον Saussure την ιδέα της γλώσσας ως δοmicroής για να σχηmicroατίσει την καταρχήν θεώρησή του περί ασυνειδήτου Όπως αναφέρει στα Eacutecrits (Lacan 1966 806) στο ασυνείδητο δεν είναι laquoη microονοσήmicroαντη αντιστοιχία ενός σηmicroείου microε κάποιο πράγmicroαraquo που διατηρείται αλλά laquomicroια συγχρονική και αναρίθmicroητη συγκέντρωση [σηmicroαινόντων] όπου κανένα δεν υποστηρίζεται παρά από την αρχή της αντίθεσης του καθενός από τα άλλαraquo (Diatkine 1997 28 ndashυπογράmicromicroιση δική microου) Τα βασικά στοιχεία του ασυνειδήτου είναι λοιπόν τα λακανικά σηmicroαίνοντα (θα εξηγήσω παρακάτω) τα οποία σχηmicroατίζουν δίκτυο και αποκτούν αξία ndashκατά τον Saussurendash από τις αντιθέσεις τους microε τα άλλα στοιχεία Είναι ένα στοιχείο νοmicroίζω που στηρίζει την άποψη laquoτου ασυνειδήτου δοmicroηmicroένου σαν γλώσσαraquo Η φύση του λακανικού σηmicroαίνοντος όmicroως κεντρικό σηmicroείο της θεωρίας του για το ασυνείδητο έχει προκαλέσει πολλές συζητήσεις και έχει πονοκεφαλιάσει τους γλωσσολόγους στον βαθmicroό που ο Λακάν microιλάει και για την laquoυπεροχήraquo του σηmicroαίνοντος σε σχέση microε το σηmicroαινόmicroενο άποψη που εν πολλοίς φαίνεται καταρχήν παράλογη microετά από αυτά που αναπτύχθηκαν σε σχέση microε το γλωσσικό σηmicroείο παραπάνω Ο ίδιος το ορίζει ως εξής (Lacan 1966 819middot 1975 48middot αναφέρεται από τον Diatkine 1997 28) laquoΤο σηmicroαίνον αναπαριστά το υποκείmicroενο για ένα άλλο σηmicroαίνονraquo Μια πρώτη διαπίστωση στη θεωρία του για το σηmicroαίνον εmicroπλέκεται το υποκείmicroενο κάτι που είναι εντελώς ξένο στη σωσυριανή γλωσσολογία ∆ιαπίστωση δεύτερη τα λακανικά σηmicroαίνοντα διατάσσονται σε ένα δοmicroηmicroένο όλο και κάθε σηmicroαίνον ορίζεται από τα άλλα (βλ και Diatkine όπ) ndashη σωσυριανή αντίληψη του γλωσσικού συστήmicroατος και ο απόηχος της γλωσσικής αξίας ∆ιαπίστωση τρίτη Όπως ο Pierce για την ερmicroηνεία του σηmicroείου παραπέmicroπει στον interpretant lsquoερmicroηνευτήrsquo ndashσε άλλα σηmicroεία (πχ η κατανόηση της λέξης άνθρωπος απαιτεί την επιστράτευση άλλων σηmicroείων ndashάλλων ερmicroηνευτώνmiddot αυτό άλλωστε κάνει και το λεξικόmiddot βλ Χριστίδης 2001β) o Λακάν αποδίδει ρόλο ερmicroηνευτή στα σηmicroαίνοντα προκειmicroένου για την αναπαράσταση του υποκειmicroένου microέσα στο δίκτυο των σηmicroαινόντων του ασυνειδήτουmiddot που σηmicroαίνει ότι το υποκείmicroενο ndashτου ασυνειδήτουndash αναδύεται microε τη λειτουργία ενός σηmicroαίνοντος β ως ερmicroηνευτή κάποιου άλλου σηmicroαίνοντος α ndashη στιγmicroή της ερmicroηνείας στην ψυχαναλυτική διαδικασία ή της ανάδυσης του ευφυολογήmicroατος (βλ και Lacan 1966 840middot αναφέρεται όπ) Ούτως ή άλλως όmicroως το λακανικό σηmicroαίνον είναι καλύτερα να προσεγγιστεί microέσα από τις αποκλίσεις που παρουσιάζει σε σχέση microε το σωσυριανό σηmicroείο Καταρχήν το σηmicroαίνον του Saussure είναι microέρος της θεωρίας για το γλωσσικό σηmicroείο ενώ ο Λακάν δεν συνδέει τη θεωρία του για το σηmicroείο microε τη θεωρία του για το σηmicroαίνον (Arriveacute 1992 123) Κατά συνέπεια

22

το λακανικό σηmicroαίνον πρέπει να διαβαστεί διαφορετικά από το γλωσσικό σηmicroαίνον Ο Λακάν παίρνει το σωσυριανό κλάσmicroα σηmicroαινόmicroενο σηmicroαίνον και το τροποποιεί α Αντιστρέφει τη φορά του κλάσmicroατος βάζοντας επάνω το σηmicroαίνον και αναπαριστώντας το microε κεφαλαίο Σ θέλοντας να δείξει την υπεροχή του σηmicroαίνοντος σε σχέση microε το σηmicroαινόmicroενο αυτή δηλαδή που κυβερνά τον λόγο του υποκειmicroένου δηλαδή το ίδιο το υποκείmicroενο (Dor 1994 62) ndashάποψη που θεmicroελιώνεται από τον ρόλο των microεταφορικών και microετωνυmicroικών διαδικασιών στην εmicroφάνιση των ασυνείδητων φαινοmicroένων β Ονοmicroάζει τη γραmicromicroή του κλάσmicroατος microπάρα πράγmicroα που δεν είχε ονοmicroατιστεί ποτέ από τον Saussure και αργότερα θα της αποδώσει τον χαρακτηρισmicroό του laquoφράγmicroατος στη σηmicroασίαraquo ndashχαρακτηρισmicroός που της προσδίδει microια υλική χροιά Η γραmicromicroή στον Saussure έχει την έννοια της ένωσης των δύο όψεων του γλωσσικού σηmicroείου η microπάρα στον Λακάν έχει την έννοια του διαχωρισmicroού Η λειτουργικότητα της microπάρας παίζει σηmicroαντικό ρόλο στην αντίληψη του Λακάν για τη microεταφορά και τη microετωνυmicroία Η microεταφορά στον Λακάν ή αλλιώς σηmicroαίνουσα υποκατάσταση εφόσον ορίζει κάτι microέσω ενός άλλου πράγmicroατος συνίσταται στην υποκατάσταση σηmicroαινόντων έτσι που το Σ2 είναι το καινούριο σηmicroαίνον [ο Γιάννης είναι λιοντάριmiddotόπου το λιοντάρι είναι το Σ2 και Σ1 ο Γιάννης] ενώ το παλιό σηmicroαίνον Σ1 περνάει κάτω από την microπάρα ndashmicroε την έννοια του φράγmicroατος στη σηmicroασίαndash ως ολόκληρο σηmicroείο ∆ιαφορετικά θα είχαmicroε να κάνουmicroε microε ένα καινούριο σηmicroείο και όχι microε microεταφορά (Dor 1994 63-69) Στη microετωνυmicroία αντιθέτως δεν υπάρχει αυτό το πέρασmicroα της microπάρας διατηρείται το φράγmicroα της σηmicroασίας επειδή το καινούριο σηmicroαίνον βρίσκεται σε σχέση συνάφειας microε το παλιό Στη microεταφορά η υπέρβαση του φράγmicroατος δείχνει τη laquoθεmicroελιακή αξία αυτής της υπέρβασης για την ανάδειξη της σηmicroασίαςraquo η σηmicroασία αναδύεται άmicroεσα (όπ 70 71) Στη microετωνυmicroία αντιθέτως η διατήρηση του φράγmicroατος δηλώνει αντίσταση στη σηmicroασία microε την έννοια αυτό που παράγεται είναι ένα φαινοmicroενικό microη-νόηmicroα χρειάζεται microια νοητική διεργασία για να συλλάβουmicroε το νόηmicroα της microετωνυmicroικής έκφρασης (όπ 71) γ Τα βέλη και η έλλειψη που περιβάλλουν το σχήmicroα του γλωσσικού σηmicroείου σηmicroεία της ένωσης και της θεώρησης του σηmicroείου ως laquoκλειστού πεδίουraquo έχουν απαλειφθεί Οι αλλαγές αυτές συmicroπυκνώνουν τις σχετικές απόψεις του Λακάν Όπως ειπώθηκε παραπάνω για τον Saussure η γλώσσα έρχεται να κάνει microια τοmicroή στη άmicroορφη microάζα των σκέψεων και των ήχων και αmicroοιβαία να καθορίσει τα σηmicroαίνοντα και τα σηmicroαινόmicroενα (βλ σχήmicroα 1) Ο Λακάν αmicroφισβητεί τον ισοmicroορφικό αυτό καθορισmicroό και θεωρεί ότι σε αυτό που υπάρχει τmicroήση είναι η ροή των σηmicroαινόντων ndashmicroε αυτή τη διατύπωση ήδη αποmicroακρύνεται από τον Saussure αφού η τοmicroή της γλώσσας δηmicroιουργεί το σηmicroαίνονmiddot δεν προϋπάρχει ως τέτοια (βλ και Taillandier 1994 407) Το γλωσσικό σηmicroαινόmicroενο αντικαθίσταται από τη βελονιά του παπλωmicroατά ndashέννοια που συνδέεται άmicroεσα microε την ψυχαναλυτική εmicroπειρία η οποία δείχνει ότι η σχέση σηmicroαίνοντος και σηmicroαινόmicroενου είναι laquoπάντα ρευστή πάντα έτοιmicroη να χαλάσειraquo γεγονός που ενισχύεται από την ψυχωτική εmicroπειρία όπου ο δεσmicroός ανάmicroεσα στο σηmicroαίνον και το σηmicroαινόmicroενο απουσιάζει Η βελονιά του παπλωmicroατά είναι η διαδικασία microε την οποία laquoτο σηmicroαίνον σταmicroατά το αλλιώς ατέρmicroονο γλίστρηmicroα της σηmicroασίαςraquo και οριοθετεί τη σηmicroασία όχι επιmicroέρους microονάδων αλλά microε ένα εκ των υστέρων laquoκόψιmicroοraquo σφραγίζει το νόηmicroα της οmicroιλούmicroενης ακολουθίας αναδροmicroικά (Dor 1994 57-59) Αυτό το γλίστρηmicroα της σηmicroασίας αφενός δικαιολογεί την υπεροχή του σηmicroαίνοντος έναντι του σηmicroαινοmicroένου αφετέρου δείχνει

23

και άλλες αποκλίσεις σε σχέση microε τον Saussure Αποδίδεται η διαχρονία στη γραmicromicroικότητα του σηmicroαίνοντος πράγmicroα που είναι αντίθετο microε τη συγχρονική θεώρησή της από τον Saussure Επίσης η σηmicroασία συνδέεται microε την parole και δεν άπτεται της σφαίρας της langue

Έχοντας κάνει αυτές τις πρωταρχικές παρατηρήσεις microπορούmicroε να σκιαγραφήσουmicroε την άποψη του Λακάν για τη γλώσσα Καταρχήν όπως πρώτος υποστήριξε ο Φρόυντ το ζήτηmicroα της γλώσσας θέτει το ζήτηmicroα της αναπαράστασης microε την έννοια ότι η λέξη είναι το σηmicroείο ενός πράγmicroατος εν τη απουσία τουmiddot που σηmicroαίνει ότι ένα πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να microπορέσει να αναπαρασταθεί Η άποψη αυτή ndashεγελιανής προέλευσηςndash θα χρησιmicroοποιηθεί από τον Λακάν για να γίνει εmicroφανές ότι γλώσσα και άmicroεσο βίωmicroα είναι δύο αποκλειόmicroενα πράγmicroατα και αυτό είναι ένα από τα laquoδράmicroαταraquo της ανθρώπινης ύπαρξης Θεmicroελιακή έννοια για να παρακολουθήσουmicroε το ξετύλιγmicroα της σκέψης του είναι η έννοια της ενόρmicroησης έννοια που χρησιmicroοποιεί ο Φρόυντ ως ενδιάmicroεση της οργανικής ανάγκης και της επιθυmicroίας θεωρώντας την βιολογικής τάξης και η οποία αποκτάει πρόσβαση στον ψυχισmicroό microέσα από τον ψυχικό εκπρόσωποmiddot δηλαδή από τη στιγmicroή που θα αναπαρασταθεί αποτελεί έναν οριακό ενδιάmicroεσο ανάmicroεσα στο βιολογικό και τον ψυχισmicroό Ο Λακάν συνδέει την ενόρmicroηση microε την ανάγκη microέσα από microια διαφορετική σύλληψη Καταρχήν η έλλειψη αναφέρεται στην απουσία του ανατοmicroικού του σωmicroατικού συmicroπληρώmicroατος που βιώνει το παιδί από τη στιγmicroή που γεννιέται καθώς αυτό διαχωρίζεται αποσπάται από τον microητρικό κόλπο Η ενόρmicroηση σε αυτή την οπτική είναι microια τάση που κατακλύζει το παιδί και microεταφράζει αυτή τη σωmicroατική έλλειψη του microητρικού συmicroπληρώmicroατοςmiddot αντίθετα από την άποψη του Φρόυντ η ενόρmicroηση βρίσκεται πριν από κάθε αναπαράσταση Το παιδί θέλοντας να φράξει αυτό το κενό το χάσmicroα που δηmicroιουργεί αυτός ο σωmicroατικός χωρισmicroός διαmicroορφώνει την επιθυmicroία Η καταρχήν επιθυmicroία του είναι να είναι ο φαλλός η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της microητέρας το συmicroπλήρωmicroα της έλλειψης Αυτό έχει laquoδραmicroατικάraquo αποτελέσmicroατα Σε επίπεδο ψυχισmicroού η επιθυmicroία microη microπορώντας να συmicroπληρώσει το χάσmicroα το κενό microεταφέρεται διαρκώς σε άλλα υποκατάστατα σε ένα ατέλειωτο ταξίδι microετωνυmicroιών (βλ παρακάτω) αποξενώνοντας αποmicroακρύνοντας το υποκείmicroενο από την πρωταρχική του επιθυmicroία η οποία παραmicroένει ανικανοποίητη Σε επίπεδο λεκτικοποίησης η επιθυmicroία microε το να

Σχ 1 Ο ισοmicroορφικός καθορισmicroός του Saussure (1979 151)

24

περάσει στη γλώσσα γίνεται αίτηmicroα γίνεται σηmicroείο ή σύmicroβολο που σηmicroαίνει ότι δεν microπορεί ποτέ να εκφραστεί άmicroεσα αφού η λεκτικοποίηση της θα σηmicroαίνει και τον φόνο της Κατά την έκφραση του Λακάν το κύmicroα της επιθυmicroίας πρέπει να περάσει από το laquoστένωmicroα του σηmicroαίνοντοςraquo Γιrsquo αυτό η επιθυmicroία είναι πέραν του αιτήmicroατος αφού το υπερβαίνει microην microπορώντας ποτέ να ικανοποιηθείmiddot είναι εντεύθεν του αιτήmicroατος γιατί είναι σηmicroαίνον της πρωταρχικής έλλειψης ως προς το είναι [manque agrave ecirctre] ∆ύο στάδια της ψυχικής εξέλιξης του ατόmicroου είναι σηmicroαντικά για το θέmicroα της γλώσσας και τη συνακόλουθη εγγραφή του υποκειmicroένου στη συmicroβολική τάξη α Το στάδιο του καθρέφτη και συγκεκριmicroένα η τρίτη φάση του κατά την οποία το παιδί κοιτάζοντας στον καθρέφτη βιώνει microεγάλη χαρά αναγνωρίζοντας στην εικόνα που βλέπει τον εαυτό του συνολικά θέτοντας έτσι τέλος στο ψυχικό βίωmicroα που ο Λακάν ονοmicroάζει φαντασίωση του τεmicroαχισmicroένου σώmicroατος (Dor 1994 109-111) Η στιγmicroή αυτή αποκτά τεράστια σηmicroασία όσον αφορά το θέmicroα των ταυτίσεων του υποκειmicroένου (όπ υποσ 11) στον βαθmicroό που πρόκειται για microια πρωταρχική ταύτιση του παιδιού που προωθεί τη δόmicroηση του εγώ [Je] και αποτελεί την πηγή όλων των άλλων ταυτίσεων Είναι laquoδιττήraquo ndashαφού ανάγεται σε δύο όρους σώmicroα και εικόναndash άmicroεση ο Φρόυντ την αποκαλεί ναρκισσική ενώ ο Λακάν θα την ονοmicroάσει φαντασιακή αφού το παιδί ταυτίζεται microε το αντίτυπό του microέσω της εικόνας (Fages 1997 16) ndashταύτιση που προεικονίζει κατά τον Dor (όπ) laquoτον χαρακτήρα της φαντασιακής του αλλοτρίωσης από όπου και η lsquolsquoχρόνια παραγνώρισηrsquorsquo που δεν θα πάψει να διατηρεί microε τον ίδιο του τον εαυτόraquo Το δεύτερο κρίσιmicroο σηmicroείο για τη δόmicroηση του υποκειmicroένου είναι το οιδιπόδειο όπου ο πατέρας παρεmicroβαίνει ως ο τρίτος απαγορεύοντας την αιmicroοmicroειξία και σπάζοντας τη φαντασιακή ενότητα του παιδιού microε τη microητέρα βίωmicroα που κυρίως εκτυλίσσεται γύρω από την προβληmicroατική του φαλλού Όπως ήδη ειπώθηκε η καταρχήν επιθυmicroία του παιδιού είναι να είναι ο φαλλός της microητέρας η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της πιο απλά να είναι τα πάντα γιrsquo αυτήν Σε κάποιο σηmicroείο αρχίζει να συνδέει την απουσία της microητέρας microε τον τρίτο ndashτον πατέραndash και καταλαβαίνει ότι ο φαλλός είναι αλλού δεν είναι ο ίδιος δεν τον έχει η microητέρα βρίσκεται προς τη microεριά του πατέρα ndashεντοπισmicroός που θα κινητοποιήσει στο τελευταίο στάδιο του οιδιποδείου ταυτίσεις ως προς το φύλο Το σπάσιmicroο αυτό της φαντασιακής δυαδικής σχέσης και η αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα ndashη ταύτιση microε τον νόmicroο τουndash εισάγουν το παιδί στη συmicroβολική τάξη της γλώσσας της κουλτούρας του πολιτισmicroού τοποθετώντας το microέσα στην τριαδική σχέση απελευθερώνοντας το από τη φαντασιακή υποταγή του στη microητέρα και καθιστώντας το υποκείmicroενο Νοmicroίζω πως εδώ είναι το κρίσιmicroο σηmicroείο της θεωρίας του Λακάν για το τρίπολο υποκειmicroενικότητα συmicroβολική τάξη (του συστήmicroατος συγγενείας και microε αυτή την έννοια του πολιτισmicroού) συmicroβολική τάξη του συστήmicroατος της γλώσσας (ενός συστήmicroατος αναπαράστασης) Καταρχήν ο Λακάν συνδέει την είσοδο στη συmicroβολική τάξη microε την είσοδο στη γλώσσα laquoΞαναδιαβάζονταςraquo το fort-da του Φρόυντ ο οποίος εκεί βλέπει τον καταναγκασmicroό της επανάληψης ο Λακάν εκτός των άλλων εντοπίζει στο παιχνίδι αυτό και κυρίως στη λεκτική εκφορά του τη συmicroβολική κυριαρχία επί του χαmicroένου αντικειmicroένου Που σηmicroαίνει ότι το παιδί laquoκαταφέρνει στο εξής να κυριαρχεί πάνω στο ότι δεν είναι πλέον το ένα και microοναδικό αντικείmicroενο της επιθυmicroίας της microητέρας δηλαδή το αντικείmicroενο που πληροί την έλλειψη του Άλλου δηλαδή ο φαλλόςraquo (Dor 1994 124) Η επιθυmicroία αυτή όπως ειπώθηκε και παραπάνω θα microεταφερθεί στα υποκατάστατα αντικείmicroενα της επιθυmicroίαςmiddot το κυριότερο σε

25

αυτό είναι ότι θα καταστήσει το παιδί επιθυmicroούν υποκείmicroενο και όχι αντικείmicroενο επιθυmicroίας (της microητέρας) ∆εύτερον microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα η πρωταρχική επιθυmicroία απωθείται (έχουmicroε εδώ την πρωταρχική απώθηση ndashπου θα διασφαλίσει το πέρασmicroα από την άmicroεση βίωση στη συmicroβολοποίηση microέσα από τη γλώσσαndash και τη δηmicroιουργία ασυνειδήτου) Σε αυτό το σηmicroείο γίνεται κατά την άποψη microου η σύνδεση των δύο συmicroβολικών συστηmicroάτων Το παιδί microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα και ονοmicroάζοντας αυτόν εν αγνοία του ονοmicroάζει το πρωταρχικό του σηmicroαίνον την επιθυmicroία να είναι ο φαλλός Γιrsquo αυτό το Όνοmicroα του Πατέρα αποτελεί microεταφορά Εφόσον το υποκείmicroενο άλλο ονοmicroάζει και άλλο λέει κατά βάθος microε την πατρική microεταφορά εmicroφανίζεται η εγκαθίδρυση microιας ψυχικής διαίρεσης (Spaltung) του υποκειmicroένου ανάmicroεσα στο ασυνείδητο ndashτον ψυχισmicroό τουndash και τον συνειδητό του λόγο διαίρεση η οποία επέρχεται υπό το κράτος της γλώσσαςmiddot microε αυτή την έννοια κατά τον Dor (όπ 137) το ασυνείδητο θα δοmicroηθεί υποταγmicroένο στην τάξη του σηmicroαίνοντος δηλ σαν γλώσσα Άποψη που προκάλεσε τη ρήξη του Λακάν microε τη σύγχρονη ψυχαναλυτική σκέψη στον βαθmicroό που υπέταξε τη δηmicroιουργία του ασυνειδήτου στη γλώσσα αναγνωρίζοντάς τη ως βασική προϋπόθεσή του και θεώρησε το υποκείmicroενο ως υπάρχον microόνο ως οmicroιλούν (το οmicroιλ-όν) Ο Λακάν χρησιmicroοποιεί τη διάκριση του Benveniste (1966) ανάmicroεσα σε υποκείmicroενο της εκφώνησης και υποκείmicroενο του εκφωνήmicroατος για να καταδείξει ότι το υποκείmicroενο του ασυνειδήτου το υποκείmicroενο της επιθυmicroίας προσδιορίζεται σε επίπεδο εκφώνησης σε αυτό που λέγεται σε ένα κατά κάποιον τρόπο laquoκείmicroενο λόγουraquo ενώ στο εκφώνηmicroα στην πρόταση εκεί που γραmicromicroατικά θα βάλει τη στίξη το υποκείmicroενο χάνεται η αλήθεια του καθώς εmicroφανίζεται διαστρεβλωmicroένη ndashη ψυχαναλυτική εργασία συνίσταται microε αυτή την έννοια στην ανάδυση της επιθυmicroίας του υποκειmicroένου microέσα από τα εκφωνήmicroατά τουmiddot γιrsquo αυτό ο αναλυτής ακούει laquoαπό κάτωraquo από τα συγκεκριmicroένα εκφωνήmicroατα laquoπροσέχονταςraquo το συνολικό κείmicroενο του αναλυόmicroενου Αν το υποκείmicroενο αναδύεται microέσα από τη γλώσσα ndashκαι αυτό σηmicroαίνει ότι δεν είναι αιτία της γλώσσας του σηmicroαίνοντος αλλά επίπτωσή τηςndash ταυτοχρόνως όmicroως αλλοτριώνεται microέσα και από αυτήν εφόσον το ίδιο λόγω της διαδικασίας της συmicroβολοποίησης (laquoτο πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να αντιπροσωπευθείraquo) εmicroφανίζεται κατά την έκφραση του A Miller laquoσαν να υπέχει θέση ∆εν είναι εκεί αλλά και δεν είναι και απόνraquo Έτσι παρουσιάζεται το αντιφατικό φαινόmicroενο από τη microια η γλώσσα κάνει να αναδυθεί το υποκείmicroενο από την άλλη το εξαφανίζει microέσα από την αναπαράστασή του Ο Λακάν ονοmicroάζει αυτή την έκλειψη στιγmicroιαία εξαφάνιση του υποκειmicroένου το γεγονός δηλ ότι microέσω της γλώσσας το υποκείmicroενο νοείται ως αναπαράσταση ως προσωπείο που το αλλοτριώνει αποκρύπτοντάς το από τον εαυτό του (Dor 1994 146) O όρος σχίση [refente] αποδίδει αυτή ακριβώς την αλλοτρίωση microέσα και από τη γλώσσα Από τη microια λοιπόν το υποκείmicroενο βρίσκεται διαχωρισmicroένο από τον laquoλόγοraquo του ασυνειδήτου του τον λόγο της επιθυmicroίας του και από την άλλη λειτουργεί στον λόγο ως laquoυπέχον θέσηraquo ως οmicroοίωmicroα Μία ακόmicroη από τις δραmicroατικές αντιφατικότητες της ύπαρξης Μπορεί το υποκείmicroενο microε την πρόσβαση στη γλώσσα και τη συmicroβολική τάξη να απελευθερώθηκε από την αιχmicroαλωσία της φαντασιακής δυαδικής σχέσης microε τη microητέρα από την άλλη όmicroως βυθίζεται πάλι microέσω της γλώσσας σε microια άλλη φαντασιακή αιχmicroαλωσία του εαυτού του υιοθετώντας τα διάφορα εγώ του ndashαλλοτριωmicroένουndash λόγου του και αποκτώντας έτσι microια φαντασιακή εικόνα του εαυτού του ndashτο Εγώ [Moi] Στη φαντασιακή αυτή αναπαράσταση

26

εικόνα του εαυτού του υπεισέρχεται και ο Άλλος (η microητέρα καταρχήν) στον βαθmicroό που microέσα από τα microάτια του Άλλου γίνεται η αναγνώρισή microας (προεικονίζεται ήδη από το στάδιο του καθρέφτη όπου microέσα από τα microάτια του Άλλου υπάρχει η έγκριση για την ταύτιση του παιδιού microε αυτό που βλέπει) Αναλόγως όmicroως κινείται και η σχέση του Εγώ [Moi] microε τον άλλον διαποτισmicroένη από το φαντασιακό αφού microε τον ίδιο τρόπο που εκλαmicroβάνει τον εαυτό του εκλαmicroβάνει και τον άλλον Η επικοινωνία όmicroως έτσι καθίσταται laquoδιάλογος microεταξύ κουφώνraquo αφού ο καθείς επικοινωνεί microέσα από τα Εγώ [moi] του Ο Μεγάλος Άλλος ndashη επικοινωνία microε το ασυνείδητοndash καθίσταται αδύνατη στον βαθmicroό που διαχωρίζεται από τον laquoτοίχο της γλώσσαςraquomiddot ο Μεγάλος Άλλος βρίσκεται από την άλλη πλευρά του όπως ακριβώς το υποκείmicroενο λόγω της γλώσσας τίθεται εκτός της προσωπικής του αλήθειας Και είναι ο στόχος της ανάλυσης αυτό τον κενό ndashαλλοτριωmicroένοndash λόγο του υποκειmicroένου να τον καταστήσει πλήρη να τον φέρει σε επικοινωνία microε το ασυνείδητό του microε την επιθυmicroία του αποκαθιστώντας τη συmicroβολική τάξη στον φαντασιακό του λόγο

8

laquoυπερποιητικότηταraquo του ακατανόητου microαγικού λόγου έγκειται στην εξώθηση της προσπάθειας αυτής microέχρι τα όρια της γλώσσας έτσι προκύπτει η microαγική πρωτο-γλώσσαraquo [] [7] Κείmicroενο 3 Χριστίδης A-Φ 2001α O προφητικός λόγος Στο Ιστορία της ελληνικής γλώσσας Από τις αρχές έως την Ύστερη Αρχαιότητα επιmicro Α-Φ Χριστίδης Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας amp Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] Υπό έκδοση copy Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας amp Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] [hellip] Προφητικός λόγος microαγικός λόγος ποιητικός λόγος Aυτά τα είδη λόγου ndashή και laquoλόγουraquo σε κάποιες από τις όψεις τουςndash αποτελούν microια ευρεία ενότητα microε ιδιαίτερα ασαφή εσωτερικά όρια Oι ίδιοι οι αρχαίοι όπως είναι γνωστό είχαν επίγνωση αυτής της ενότητας H συγγένεια προφητείας και ποίησης λχ συζητήθηκε microε λεπτοmicroέρεια από τον Πλάτωνα ndashκαι όχι microόνον Σrsquo όλες αυτές τις γλωσσικές χρήσεις δοκιmicroάζονται τα όρια της γλώσσας H γλώσσα -ndashη δοmicroηmicroένη αναλυτική προτασιακή γλώσσαndash microοιάζει να laquoπαλινδροmicroείraquo ndashσε διάφορους βαθmicroούςndash προς την αρχέγονη άγλωσση συγκινησιακή αφετηρία της H laquoπαλινδρόmicroησηraquo αυτή εκφράζεται microε την υπονόmicroευση της οριοθετηmicroένης σηmicroασίας microε την έmicroφαση στη γλωσσική microορφή και στον ρυθmicroό microε την ανάδειξη του βιωmicroατικού συγκινησιακού ιστού των νοηmicroάτων microέσω της microεταφοράς O microαγικός λόγος (αλλά και ο παραληρηmicroατικός εκστατικός λόγος) αντιπροσωπεύει την πιο οριακή microορφή αυτής της παλινδρόmicroησης Στα microαγικά κείmicroενα συνυπάρχει όπως είναι γνωστό ο δοmicroηmicroένος κατανοητός λόγος microε τον ndashσυγκριτικάndash αδόmicroητο ακατανόητο λόγο Σrsquo αυτό το δεύτερο συστατικό που εκφράζει την laquoπαλινδρόmicroησηraquo που microας ενδιαφέρει οι αρχαίοι αναφέρονταν microε τους όρους ασύνετος λαλιά φωναί άσηmicroοι αλάλητοι στεναγmicroοί παmicromicroιγής βοή Pυθmicroικά υπνωτικά επαναλαmicroβανόmicroενες συλλαβές (πχ αλαλαλά) γλωσσικά microορφώmicroατα χωρίς σαφές σηmicroασιακό περιεχόmicroενο ή γραmicromicroατοσυντακτική ένταξη (άσκι κατάσκι χθώmicro) κυριαρχία του ονόmicroατος Aυτή είναι η οριακή παλινδρόmicroηση του microαγικού λόγου η κυριαρχία της ρυθmicroικής συλλαβής και της διάχυτης απροσδιόριστης σηmicroασίας O προτασιακός λόγος αναζητεί ndashlaquoνοσταλγείraquondash τον πρωτογενή συγκινησιακό επιφωνηmicroατικό λόγο Tο επιφώνηmicroα ndashmicroε το διάχυτο laquoάσηmicroοraquo περιεχόmicroενό τουndash microοιάζει να είναι ο στενότερος συγγενής του microαγικού λόγου Tα ίδια βασικά χαρακτηριστικά έχει και ο εκστατικός παραληρηmicroατικός λόγος όπως τον συναντάmicroε στην εκστατική θρησκευτική εmicroπειρία ή και σε ψυχοπαθολογικές διαταραχές H παλινδρόmicroηση της ποίησης κινείται στην ίδια κατεύθυνση αλλά χωρίς κατά κανόνα να φτάνει στη ρήξη microε τον προτασιακό λόγο που χαρακτηρίζει το microαγικό (ή το εκστατικό) εκφώνηmicroα Tί συmicroβαίνει στον προφητικό λόγο της laquoενθουσιαστικήςraquo microαντείας Aυτό που microοιάζει βέβαιο είναι ότι εmicroφανίζεται ndashόπως και στην περίπτωση του microαγικού λόγουndash microια διπλή διάρθρωση O άmicroεσος εκστατικός ακατανόητος σε κάποιο ποσοστό λόγος ndashή και laquoλόγοςraquondash του microάντη ή της microάντισσας και η ιερατική επεξεργασία αυτού του λόγου ώστε να είναι κοινοποιήσιmicroος H εκστατική βάση του προφητικού λόγου πιστοποιείται από ποικίλες microαρτυρίες

9

[] O προφητικός λόγος στη διπλή διάρθρωσή του ndashεκστατικό γλωσσικό υπόβαθρο δοmicroηmicroένη προτασιακή υπερδοmicroήndash αποτελεί λοιπόν microία από τις περιοχές γλωσσικής συmicroπεριφοράς όπου αποκαλύπτεται η ένταση που διαταράσσει τη φαινοmicroενική laquoγαλήνηraquo της προτασιακής γλώσσας H ένταση αυτή είναι της ίδιας τάξης microrsquo αυτήν που εκδηλώνεται στη διπλή διάρθρωση του microαγικού λόγου ή και στη διπλή διάρθρωση που εικονογραφείται από την αντίστιξη ποίησης και πρόζας Σrsquo όλες αυτές τις περιπτώσεις επιχειρείται η προσέγγιση στο θολό σηmicroαδιακά απροσδιόριστο διάχυτο συγκινησιακό υπόστρωmicroα της οροθετηmicroένης προτασιακής γλώσσας Aυτή είναι η ndashλιγότερο ή περισσότεροndash οριακή laquoπαλινδρόmicroησηraquo όλων αυτών των γλωσσικών συmicroπεριφορών [] Aς δούmicroε τώρα από πιο κοντά τα δεδοmicroένα προφητικού λόγου που διαθέτουmicroε από την ελληνική αρχαιότητα H ηρακλείτεια ρήση που συζητήθηκε θεωρείται ndashκαι σωστάndash ότι αναφέρεται στον κρυπτικό αινιγmicroατικό πολύσηmicroο χαρακτήρα των χρησmicroών που microας παραδίδονται από την αρχαιότητα H άποψη την οποία θα υποστηρίξω είναι ότι αυτή η ιδιαιτερότητα δεν είναι παρά η αντανάκλαση (και θα δούmicroε τί σηmicroαίνει αυτό αmicroέσως παρακάτω) της βαθύτερης laquoδεικτικότηταςraquo microε την έννοια που έδωσα στον όρο αυτό πιο πάνω ndashπου χαρακτηρίζει τον laquoενθουσιαστικόraquo προφητικό λόγο συνολικά αλλά και γενικότερα γλωσσικές συmicroπεριφορές που κυριαρχούνται από την κίνηση προς τη συγκινησιακή δεικτική σήmicroανση της εmicroπειρίας H πρωτογενής (ή πρωτογενέστερη) συγκινησιακή laquoδεικτικότηταraquo που εmicroφανίζεται στο εκστατικό εκφώνηmicroα του microάντη ή της microάντισσας microετασχηmicroατίζεται ndashστο επίπεδο του δοmicroηmicroένου προτασιακού χρησmicroούndash στη δευτερογενή δεικτικότητα της κρυπτικότητας της αmicroφισηmicroίας ή της πολυσηmicroίας της οmicroωνυmicroίας Tο πλεονέκτηmicroα microιας τέτοιας προσέγγισης είναι ότι αναγνωρίζει την ενότητα ndashστη βάση της δεικτικότηταςndash του προφητικού λόγου microε άλλες ανάλογες γλωσσικές συmicroπεριφορές ndashτον microαγικό λόγο τον ποιητικό λόγο την πρώιmicroη παιδική γλώσσα αλλά και microε όψεις της ίδιας της laquoκαθηmicroερινήςraquo γλώσσαςndash και εννοώ τα δεικτικά συστατικά της Σrsquo όλες αυτές τις περιπτώσεις κυριαρχεί ή αναδεικνύεται ο συγκινησιακός δεικτικός ιστός της γλωσσικής σήmicroανσης microε αποτέλεσmicroα τη σηmicroασιακή laquoδιάχυσηraquo H δεικτικότητα και η συνακόλουθη laquoδιάχυσηraquo είναι ο βαθύτερος ερmicroηνευτικός microίτος microε τον οποίο θα πρέπει να συνδεθούν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ενθουσιαστικού προφητικού λόγου [] Θα ήθελα να κλείσω την οmicroιλία αυτή ξαναγυρίζοντας στο ζήτηmicroα της σχέσης προφητικού και ποιητικού λόγου ndashένα ζήτηmicroα που ήδη τέθηκε από την αρχαιότητα [hellip] H κλασική microελέτη ndashαπό πλευράς γλωσσολογίας ndash πάνω στο ζήτηmicroα του ποιητικού λόγου ανήκει όπως είναι γνωστό στον Jakobson (Linguistics and Poetics) Tί είναι ο ποιητικός λόγος ndashη ποιητική λειτουργίαndash για τον Jakobson Eίναι η γλωσσική χρήση που επιχειρεί να laquoυπονοmicroεύσειraquo τη συmicroβατική σχέση ήχου και νοήmicroατος (την περίφηmicroη laquoαυθαιρεσίαraquo του γλωσσικού σηmicroείου) Mε τα λόγια του Pope όπως τα παραθέτει ο Jakobson στην ποίηση laquothe sound must seem an echo of the senseraquo (ο ήχος πρέπει να microοιάζει σαν ηχώ του νοήmicroατος) Tο αγωνιώδες αυτό εγχείρηmicroα αντιπροσωπεύει την παλινδρόmicroηση για την οποία επανειληmicromicroένα microιλήσαmicroε ndashτην κίνηση προς την αρχέγονη βιωmicroατική δεικτική σήmicroανση της εmicroπειρίας O ήχος αγωνίζεται να ξαναγίνει κοmicroάτι της εmicroπειρίας ndashδείκτης της και όχι

10

συmicroβατική σήmicroανσή της H ποίηση λέει ο Bαλερί laquoείναι η προσπάθεια να αποδοθούν microε έναρθρη γλώσσα εκείνα τα πράγmicroατα ή εκείνο το πράγmicroα που προσπαθούν να εκφράσουν θολά και σκοτεινά τα δάκρυα οι κραυγές τα χάδια οι αναστεναγmicroοίraquo O ρυθmicroός το microέτρο ο φωνητικός συmicroβολισmicroός οι παρηχήσεις και οι παρονοmicroασίες η microεταφορά και η συνακόλουθη πολυσηmicroαντότητα και διάχυση όλες αυτές οι όψεις του ποιητικού λόγου προσπαθούν να προσεγγίσουν αυτή τη χαmicroένη αρχέγονη θολή σηmicroασιακά συγκινησιακή αφετηρία του λόγου όπου ο ήχος σηmicroαίνει άmicroεσα βιωmicroατικά laquoδείχνειraquo laquoTα τεχνάσmicroατα της αmicroφισηmicroίαςraquo λέει ο Empson laquoβρίσκονται στις ρίζες της ποίησηςraquoΓια την ακρίβεια στις ρίζες της ποίησης ndashαλλά και της γλώσσας γενικότεραndash βρίσκεται ο θολός προγλωσσικός σχεδόν σηmicroασιακά διάχυτος ήχος της συγκίνησης H αmicroφισηmicroία και η πολυσηmicroαντότητα ndashόπως παράγονται από το παιχνίδι του φωνητικού συmicroβολισmicroού της παρονοmicroασίας και της παρήχησης της έλξης ανάmicroεσα σε λέξεις σηmicroασιακά διαφορετικές αλλά ηχητικά παρόmicroοιες ή και όmicroοιες microε συνέπεια τον κλονισmicroό των σηmicroασιακών οροθετήσεωνndashδεν είναι όπως το έχουmicroε ήδη επισηmicroάνει παρά η γλωσσική προσέγγιση σrsquo αυτό τον πρωτεϊκό οριακό ως προς τη γλώσσα δεικτικό ήχο της συγκίνησης Ποιητικός λόγος προφητικός λόγος microαγικός λόγος Πρόκειται για εmicroπαθείς microορφές λόγου ndashασαφώς διακεκριmicroένες microεταξύ τουςndash που καθορίζονται από την αναζήτηση αυτού του χαmicroένου παράδεισου της άmicroεσης βιωmicroατικής σήmicroανσης της εmicroπειρίας microέσα από την υπονόmicroευση σε διάφορους βαθmicroούς της συmicroβατικής σχέσης του ήχου και νοήmicroατος και των οροθετήσεων που συνεπάγεται [8] α Κείmicroενο 4 Χριστίδης Α-Φ 2001α Η φύση της γλώσσας Στο Ιστορία της ελληνικής γλώσσας Από τις αρχές έως την Ύστερη Αρχαιότητα επιmicro Α-Φ Χριστίδης Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας amp Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] Υπό έκδοση copy Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας amp Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] [] Στην ανάλυση της γλωσσικής σήmicroανσης από τον Peirce αναγνωρίζεται (και αυτό δεν είναι τυπικό για τον δυτικό στοχασmicroό πάνω στη γλώσσαmiddot []) η συστατική διαπλοκή ndashκαι έντασηndash ανάmicroεσα στην εικονική δεικτική και στη συmicroβολική δηλαδή γενικευτική αφαιρετική διάσταση της γλώσσας ανάmicroεσα στη laquoθέρmicroηraquo και στο laquoφωςraquo για να θυmicroηθούmicroε αυτές τις παλιές microεταφορές για τη φύση της γλώσσας Ωστόσο το σύmicroβολο ndashη γενίκευση και η αφαίρεσηndash δεν είναι το laquoψυχρόraquo αποτύπωmicroα της σχέσης του ανθρώπου microε τον κόσmicroο αλλά η laquoθερmicroήraquo ανάκλαση της επίmicroοχθης βιωmicroατικής ιστορικής σχέσης microαζί του Kαι αυτή η θέρmicroη διατηρείται στα laquoσκοτεινάraquo δεικτικά συστατικά του γλωσσικού σηmicroείου Συστατικά που υπενθυmicroίζουν ότι το microυστικό της σήmicroανσης ndashτης κάθε σήmicroανσηςndash είναι η κίνηση προς και η συγκίνηση Όπως θα έλεγε ο Kierkegaard laquoη επιθυmicroία υπάρχει microόνο όταν υπάρχει το αντικείmicroενο Tο αντικείmicroενο [της νόησης] υπάρχει microόνο όταν υπάρχει η επιθυmicroία Eπιθυmicroία και αντικείmicroενο είναι ένα ζευγάρι διδύmicroων Kανένα δεν microπορεί να υπάρξει χωρίς το άλλοraquo Kαι στην κίνηση προς βρίσκεται ακριβώς η λειτουργία της δείξης Στη δείξη ndashκαι χαρακτηριστικός αρχαϊκός εκπρόσωπός της είναι η φωνήndash βρίσκεται η microήτρα της αφαιρετικής και γενικευτικής

11

συmicroβολικής σήmicroανσης ndashτης ανθρώπινης γλώσσας Kαι ο οmicroφάλιος λώρος που τις συνδέει δεν αποκόπτεται ποτέ Για τον Kικέρωνα (De Oratore) αυτή η απώτερη laquomicroήτραraquo ndashη άmicroορφη δεικτική φωνήndash αντηχεί ως cantus obscurior ως laquoσκοτεινό τραγούδιraquo σε κάθε γλωσσική εκφορά Για τον ιερό Aυγουστίνο (De Trinitate 91015) ο λόγος είναι cum amore notitia laquomicroετά αγάπης σηmicroείωσηraquo Aν θέλει κανείς να παρατηρήσει σχεδόν laquoδιά γυmicroνού οφθαλmicroούraquo τη δράση και τη δραστικότητα αυτού του amoris ndashαντίλαλου του αρχαϊκού cantus obscurior της φωνήςndash που διαπερνά την αφαιρετική και γενικευτική notitia δεν έχει παρά να στραφεί σε microια περιοχή της γλώσσας αγνοηmicroένη από τα κυρίαρχα laquoπαραδείγmicroαταraquo της γλωσσολογικής σκέψης αρχαιότερης και νεότερης Kαι εννοώ τη microεταφορά H microεταφορά είναι το κατεξοχήν τεκmicroήριο του amoris της θέρmicroης ndashτης δεικτικής θέρmicroηςndash που διαπερνά τις φαινοmicroενικά laquoψυχρέςraquo γενικεύσεις και αφαιρέσεις που συγκροτούν το σύmicroβολο ndashτην ανθρώπινη γλώσσα Πώς συνδέεται λχ η microεταφορική έκφραση φωτεινό microυαλό microε την laquoκυριολεκτικήraquo έκφραση φωτεινή επιγραφή Aυτό που αναδεικνύεται στη microεταφορική έκφραση ndashκαι την παράγειndash είναι ο amor η δεικτική αισθηmicroατική θέρmicroη microέσα στην οποία είναι εmicroβαπτισmicroένη η έννοια laquoφωςraquo ndashη γενικευτική και αφαιρετική ανάκλαση της βίωσης του φωτός Kαι η δεικτική αυτή θέρmicroη είναι η laquoανάmicroνησηraquo ndashmicroέσα στη συmicroβολική γλώσσα που microας laquoαποmicroακρύνει από την πραγmicroατικότηταraquondash της πρωτογενούς θέρmicroης microε την οποία συνδέεται η εmicroπειρία η βίωση του φωτός το ευχάριστο συναίσθηmicroα που γεννά η εmicroπειρία του φωτός σε αντίστιξη microε το δυσάρεστο συναίσθηmicroα ndashφόβοςndash που γεννά η βίωση του σκοταδιού Eξού και οι microεταφορές όπως σκοτεινές microαύρες σκέψεις Mέσα στη laquoθέρmicroηraquo που διαποτίζει την έννοια του φωτός ή του σκότους διατηρείται η laquomicroνήmicroηraquo της πρωτογενούς δεικτικής σχέσης microε τον κόσmicroο Όπως σηmicroειώνουν οι νευροφυσιολόγοι A και H Damasio laquoο εγκέφαλος δεν απεικονίζει απλά όψεις της εξωτερικής πραγmicroατικότητας Kαταγράφει επίσης τον τρόπο microε τον οποίο εξερευνά τον κόσmicroο και αντιδρά σrsquo αυτόνraquo Ή όπως παρατηρεί ο Bickerton laquoαυτό που παρουσιάζεται σε οποιοδήποτε ζωικό είδος από τις αισθήσεις δεν είναι ldquoαυτό που υπάρχει εκεί έξωrdquo αλλά αυτό που είναι χρήσιmicroο για το είδος να ξέρει γιrsquo αυτό που είναι εκεί έξωraquo Kαι η επιστηmicroονική αυτή άποψη δεν είναι διαφορετική από τη φιλοσοφική άποψη του Peirce όπως την έχουmicroε ήδη παρουσιάσει Για τον Peirce το σύmicroβολο ndashη γενίκευση και η αφαίρεση η Thirdnessndash laquoγειώνεταιraquo στην εικόνα και στον δείκτη στη Firstness και στη Secondness H ανάδειξη της δεικτικής θέρmicroης στη microεταφορά αποκαλύπτει τη λειτουργία της Firstness και της Secondness microέσα στη Thirdness ndashτο αισθηmicroατικό laquoστηmicroόνιraquo του συmicroβολικού laquoυφαδιούraquo τη συστατική microείξη αίσθησης αισθήmicroατος και παράστασης έννοιας τη notitiam cum amore Kαι η διαφορά microεταξύ microεταφοράς και laquoκυριολεξίαςraquo ndashή ακριβέστερα microεταξύ laquoζωντανήςraquo και laquoνεκρήςraquo microεταφοράςndash βρίσκεται απλά στο ότι στην laquoκυριολεξίαraquo η δεικτική θέρmicroη είναι αφανής laquoεν υπνώσειraquo Aλλά δεν απουσιάζει Aλλιώς δεν θα ήταν δυνατή η microεταφορική laquoαφύπνισήraquo της ndashη ανάδειξή της O Adorno σrsquo ένα γράmicromicroα του στον Benjamin σχολιάζοντας την έννοια της laquoαύραςraquo που απασχολούσε τον δεύτερο σηmicroειώνει τα εξής laquoH αύρα δεν είναι πάντοτε το ίχνος του ξεχασmicroένου ανθρώπινου στοιχείου ενός πράγmicroατοςhellipraquo Στη διατύπωση αυτή microοιάζει να αντηχεί η περίφηmicroη laquoπαρατήρησηraquo του Proust laquoτα πράγmicroατα κρατούν κάτι από τη microατιά που σταmicroάτησε επάνω τουςraquo H ανάδειξη ndashστη ζωντανή microεταφοράndash της δεικτικής θέρmicroης που διαποτίζει την έννοια microπορεί να θεωρηθεί ότι ισοδυναmicroεί microε την ανάδειξη αυτής ακριβώς της αύρας ή της laquomicroατιάςraquo που είναι αποτεθειmicroένη πάνω στα πράγmicroατα Kαι η ανάδειξη αυτή αποκαλύπτει ότι ο laquoφωτεινόςraquo κόσmicroος της γενίκευσης και της αφαίρεσης ndashτων συmicroβόλωνndash δεν διαρρηγνύει ποτέ τη σχέση του microε τον θολό διάχυτο σκοτεινό κόσmicroο της αίσθησης και

12

του αισθήmicroατος ndashτης εικόνας και του δείκτη H laquoαποστείρωσηraquo του συmicroβόλου ndashmicroέσω της περιθωριοποίησης της microεταφοράς ως εργαλείου ειδικών χρήσεων της ποίησης κατά κύριο λόγοndash συρρικνώνει και στρεβλώνει το γλωσσικό φαινόmicroενο H δεικτική laquoαύραraquo που περιβάλλει την έννοια ndashlaquoορατήraquo στη microεταφοράndash αποκαλύπτει δραmicroατικά τη σχέση θέρmicroης και φωτός στη γλωσσική σήmicroανση Σrsquo αυτή τη σχέση βρίσκεται η απάντηση στο ερώτηmicroα της απώτερης καταγωγής της αλλά και του ρόλου της στη δόmicroηση της ανθρώπινης υποκειmicroενικότητας Eίναι χαρακτηριστικό ότι ο Descartes κατεξοχήν εκπρόσωπος της παράδοσης που υποβαθmicroίζει τον ρόλο της θέρmicroης στη νόηση και στο αποτύπωmicroά της ndashτη γλωσσική σήmicroανσηndash αισθάνεται υποχρεωmicroένος παρrsquo όλα αυτά να σηmicroειώσει ότι τα passions de lrsquoacircme (τα laquoπάθηraquo της ψυχής) laquoισχυροποιούν και δίνουν διάρκεια στις σκέψειςraquo (fortifient et font durer en lrsquoacircme les penseacutees) Aξίζει να αντιπαρατεθεί αυτή η παρατήρηση του Descartes που σχολιάζει το laquoπάθοςraquo κρατώντας πάντα τη σκέψη laquoσε απόστασηraquo από αυτό microε τις θέσεις του Hamann οριακού ιδεολογικού αντιπάλου του ορθολογισmicroού ιδίως όπως microορφοποιείται στην εποχή του ∆ιαφωτισmicroού laquoMόνο το πάθος δίνει στις αφαιρέσεις χέρια πόδια φτεράhellipraquo Θα πρέπει να microείνουmicroε για λίγο ακόmicroη στη microεταφορά και στη συmicroβολή της στη βαθύτερη και πλησιέστερη κατανόηση της φύσης της γλώσσας Kατά την Arendt η microεταφορά laquoδίνει πίσωraquo στη λέξη την αισθητηριακή υποδοmicroή της (its sensual substructure) Kατά τον Ricoeur που βασίζεται στην αριστοτελική αντίληψη για τη microεταφορά η microεταφορά laquoδείχνειraquo laquomicroας κάνει να βλέπουmicroεraquo laquoΣτηρίζεται στην οmicroοιότητα αλλά στο επίπεδο των αισθηmicroάτων εκφράζοντας microια κατάσταση microέσω microιας άλλης η microεταφορά laquomicroεταγγίζειraquo στην καρδιά αυτής της κατάστασης τα αισθήmicroατα που ανήκουν στην αρχική κατάστασηraquo (repose sur la ressemblance mais au niveau de sentiments en symbolisant une situation par le moyen drsquoune autre la meacutetaphore laquoinfuseraquo au coeur de la situation symboliseacutee les sentiments attacheacutes agrave la situation qui symbolise) Πρόκειται για microια διαδικασία laquomicroεταβίβασης microετάγγισης αισθηmicroάτωνraquo (transfert de sentiments) Aνάδειξη της αισθητηριακής υποδοmicroής της λέξης laquomicroεταβίβαση microετάγγιση αισθηmicroάτωνraquo Στις διατυπώσεις αυτές microπορούν να προστεθούν microια σειρά από άλλες που επιχειρούν να ονοmicroάσουν ndashmicroε ανάλογο τρόποndash τη φύση της microεταφοράς laquoορατότητα του λόγου εικονικότητα του λόγουraquo laquoεπιστροφή από τον λόγο στην όρασηraquo laquoονειρικότητα της γλώσσαςraquo laquoαπτότηταraquo (palpability) των γλωσσικών σηmicroείων Όλες αυτές οι προσεγγίσεις microπορούν να microεταφραστούν microε όρους της ανάλυσης που έχουmicroε ήδη προτείνει η microεταφορά αναδεικνύει την εικονική και δεικτική διάσταση της αφαιρετικής γενικευτικής ndashσυmicroβολικήςndash σήmicroανσης τον δείκτη (και την εικόνα) που διαποτίζουν το σύmicroβολο Στη βάση αυτή γίνεται η laquomicroεταβίβαση microετάγγιση αισθηmicroάτωνraquo Στα laquoέγκαταraquo της συmicroβολικής γλώσσας αντηχεί ως amor το πρωτογενές cantus obscurior ndashη αρχέγονη φωνήndash ως πρόθεση για σήmicroανση η οποία βρίσκει την εκρηκτική της ολοκλήρωση στον ανθρώπινο λόγο που δεν αρκείται στη δείξη και στη ζωική έλξη προς τα πράγmicroατα ή στην άπωση από αυτά αλλά την υπερβαίνει microέσα από τη microορφοποίηση της αρχέγονης αυτής πρόθεσης για σήmicroανση σε γενικευτικές αφαιρετικές παραστάσεις ή έννοιες H υπέρβαση αυτή ωστόσο δεν laquoαποστραγγίζειraquo τις παραστάσεις από τους δεικτικούς laquoχυmicroούςraquo τους H

13

παράσταση δεν παύει να είναι ένα microίγmicroα φωνής και λόγου Aυτή ακριβώς η microείξη ndashκαι η έντασηndash αναδεικνύεται στη microεταφορά Oι microεταφορικές laquoπεριπέτειεςraquo της γλωσσικής σήmicroανσης ndashαυτή η laquomicroεταβίβαση αισθηmicroάτωνraquo που δηmicroιουργεί νέες παραστάσειςndash είναι συνάρτηση αυτής της καταστατικής microείξης microιας microείξης που διατηρεί όπως θα έλεγε ο Anjieu τη σύνδεση του σηmicroείου microε τη σωmicroατική βάση της εmicroπειρίας Γιrsquo αυτό και η microεταφορά δεν ισοδυναmicroεί microε microια laquoψυχρήraquo σύγκριση (παροmicroοίωση) που κρατά τις αποστάσεις ανάmicroεσα στις παραστάσεις έννοιες (laquoείναι σανraquo) αλλά συνίσταται στη laquoθερmicroήraquo ταύτισή τους (laquoείναιraquo) Kατά τον Ricoeur αυτή είναι κατrsquo ουσίαν η αριστοτελική αντίληψη για τη microεταφορά και όχι η microεταγενέστερη (από τον Kοϊντιλιανό και microετά) παρερmicroηνεία της ndashη θεώρηση δηλαδή της microεταφοράς ως laquoσυντοmicroογραφικήςraquo παροmicroοίωσης Συmicroβαίνει ακριβώς το αντίθετο επισηmicroαίνει ο Ricoeur laquoη παροmicroοίωση είναι microια ανεπτυγmicroένη microεταφοράraquo (la comparaison est une meacutetaphore deacuteveloppeacutee) Aλλά τί σηmicroαίνει ταύτιση ως καθοριστικό χαρακτηριστικό της microεταφοράς Σηmicroαίνει laquoυπονόmicroευσηraquo ή και laquoανατροπήraquo των οριοθετήσεων ndashτης κανονικότηταςndash στην οποία βασίζεται η αφαιρετική γενικευτική ndashσυmicroβολικήndash γλώσσα Σηmicroαίνει εν τέλει microια πρωτογενέστερη microορφή γενίκευσης microέσω της οποίας οργανώνεται η εmicroπειρία Όταν λέω ότι ο Γιάννης είναι γουρούνι αυτό το είναι microοιάζει να παραβιάζει (αντίθετα microε το είναι σαν της παροmicroοίωσης) να laquoπεριφρονείraquo ndashκατά τη διατύπωση του Ricoeurndash εννοιακές οριοθετήσεις Aυτό ακριβώς οδήγησε φιλοσόφους όπως ο Locke και ο Hobbes στην laquoπρογραφήraquo της microεταφοράς Kατά τον Hobbes η microεταφορά παραβιάζει τις laquoκαθορισmicroένεςraquo σηmicroασίες των λέξεων (senses they are ordained for) Kατά τον Locke η microεταφορά ndashκαι άλλα ρητορικά σχήmicroαταndash πρέπει να στιγmicroατίζονται γιατί laquoυποβάλλουν ψευδείς ιδέες κινούν τα πάθη κι έτσι παραπλανούν την ορθή κρίση και αποτελούν εργαλεία εξαπάτησηςraquo (insinuate wrong ideas move the passions and thereby mislead the judgement and so indeed are perfect cheats) Στις απόψεις αυτές εκφράζεται η θέση microιας microακραίωνης παράδοσης που αρνείται τα laquoθερmicroάraquo δεικτικά συστατικά της συmicroβολικής σήmicroανσης Aρνείται αυτήν ακριβώς τη δηmicroιουργική laquoανατροπήraquo της συmicroβολικής laquoκανονικότηταςraquo που εκπροσωπείται από τη microεταφορική ταύτιση η οποία microε τα λόγια του Ricoeur δεν laquoσυνίσταται στη διαπίστωση της τάξης microιας δοmicroής αλλά στη ldquoλήθηrdquo της στην εξαφάνισή τηςraquo (elle ne consiste pas agrave apercevoir lrsquoordre drsquoune structure mais agrave oublier agrave eacuteliminer plusieurs attributs que le terme meacutetaphoriseacute eacutevoque en nous dans son emploi normal) laquoTο να αποκαλούmicroε microια σειρά ουρά ισοδυναmicroεί microε την αγνόηση όλων των άλλων εννοιακών χαρακτηριστικών πλην του microήκουςraquo (όπ 137) (appeler une file ldquoune queuerdquo crsquoest negliger tous les traits conceptuels sauf la forme longue) H microεταφορά είναι η laquoσύλληψη της ταυτότητας microέσα στη διαφορά και παρά τις διαφορές αλλά microε έναν τρόπο προ-εννοιακόraquo (όπ 253) (la saisie de lrsquoidentique dans les diffeacuterences mais sur un mode pre-conceptuel) Aλλά τί σηmicroαίνει laquoπρο-εννοιακός τρόποςraquo Σηmicroαίνει απλά την αρχαϊκή εικονική δεικτική αφετηρία της microεταφορικής ταύτισης που συνυπάρχει ndashσε αέναη έντασηndash microε τον αφαιρετικό γενικευτικό διαχωρισmicroό της συmicroβολικής γλώσσας Mε την ορολογία του Vygotsky (1962) η microεταφορά microπορεί να θεωρηθεί ως η δραστική επιβίωση της laquoσυmicroπλεγmicroατικήςraquo [complexive] νόησης ndashτης νόησης που εξακολουθεί να καθορίζεται από την αισθητηριακή πρόσληψη της εmicroπειρίαςndash microέσα στον χώρο της εννοιακής [conceptual] νόησης ndashτης νόησης που βασίζεται στο σύmicroβολο στη γενίκευση και την αφαίρεση H microεταφορά είναι η laquoπυκνήraquo διάσταση της laquoαναλυτικήςraquo συmicroβολικής σήmicroανσης [] Στην αναλυτική σήmicroανση της εmicroπειρίας ndashόπως εκπροσωπείται από τη γενικευτική αφαιρετική έννοιαndash laquoαντιπαρατίθεταιraquo η πυκνή σήmicroανση της microεταφοράς Kαι αυτή

14

η laquoαντιπαράθεσηraquo ολοκληρώνει τη γλωσσική σήmicroανση Kατά τον Piaget η microεταφορά είναι το τεκmicroήριο της δεικτικής νόησης ndashενός είδους νόησης που είναι όπως λέει laquoπρο-λογικό και όχι αντι-λογικόraquo (pre-logical and not anti-logical) Aυτό το είδος νόησης γενικεύει ndashlaquoδίνει ένα κοινό νόηmicroα σε έναν αριθmicroό διακεκριmicroένων αντικειmicroένωνraquo (gives a common meaning to a number of distinct objects)ndash στη βάση laquoσυγκινησιακών σχηmicroάτωνraquo [affective schemas] ndashστη βάση laquomicroετάγγισης αισθηmicroάτωνraquo όπως θα έλεγε ο Ricoeur (βλ πιο πάνω) H γενίκευση στη βάση συγκινησιακών σχηmicroάτων ndashη συγκινησιακή δεικτική σήmicroανσηndash laquoδεν επιτυγχάνει τον ίδιο βαθmicroό γενίκευσης και αφαίρεσης όπως τα λογικά σχήmicroαταraquo (do not achieve the same degree of generalisation and abstraction as logical schemas) ndashη συmicroβολική σήmicroανση Aλλά σrsquo αυτήν ακριβώς την laquoανεπάρκειαraquo βρίσκεται η ουσία της microεταφοράς ως συγκινησιακής δεικτικής laquoγείωσηςraquo ndashκαι ολοκλήρωσηςndash του συmicroβόλου Kατά την ψυχαναλυτική οπτική όπως εκπροσωπείται από τον Lacan η microεταφορική ταύτιση είναι laquoο τόπος όπου πρέπει να τοποθετήσουmicroε την αρχέγονη διάσταση της ανθρώπινης γλώσσαςraquo (le lieu ougrave nous devons situer la dimension primordiale dans le langage humain) Θα έχουmicroε την ευκαιρία να συζητήσουmicroε αργότερα τον ρόλο κατά την ψυχαναλυτική προσέγγιση αυτής της laquoαρχέγονης διάστασης της ανθρώπινης γλώσσαςraquo στη δόmicroηση του ανθρώπινου ψυχισmicroού Για την ώρα αυτό που έχει σηmicroασία να επισηmicroανθεί είναι ότι το laquoαρχέγονοraquo της microεταφοράς οφείλεται στο γεγονός ότι η διαδικασία αυτή κινητοποιείται από laquoαρχέγοναraquo συστατικά της συmicroβολικής σήmicroανσης ndashτη δείξη κατά κύριο λόγο Kαι αυτή η διάσταση είναι που laquoαποτρέπειraquo ndashαν microπορεί κανείς να θέσει το ζήτηmicroα microε τέτοιους όρουςndash την laquoαποτυχία της έννοιαςraquo (lrsquoeacutechec du concept)ndashτην laquoαποτυχίαraquo της γενικευτικής αφαιρετικής σήmicroανσης β Κείmicroενο 5 Χριστίδης Α-Φ 1999 Όψεις της microεταφοράς Στο Γλώσσα και νόηση επιmicro ∆ Κατή Μ Κονδύλη amp Β Νικηφορίδου 197-206 Αθήνα Αλεξάνδρεια copy Αλεξάνδρεια [] Το φαινόmicroενο της microεταφοράς αποτελεί δοκιmicroασία για microια συγκεκριmicroένη ndashκαι επίσης αρχαίαndash αντίληψη για τη λογικότητα Και αποτελεί δοκιmicroασία γιατί η microεταφορά απειλεί microια βασική δοmicroή του λόγου και της λογικότητας την πρόταση σαν ένα αρθρωmicroένο σύνολο διακεκριmicroένων κατηγοριών και τη λογική της λειτουργία την κατηγόρηση Στη microεταφορά οι κατηγοριακές αρθρώσεις microοιάζουν να καταργούνται microέσα από τη συmicroπύκνωση σηmicroασιών και η προτασιακή αποφαντική λογικότητα microοιάζει να υπονοmicroεύεται από το παράδοξο ή και laquoπαράλογοraquo laquoείναιraquo της microεταφοράς Ο Γιάννης είναι γουρούνι Ο κλασικός χειρισmicroός για να αντιmicroετωπιστεί το πρόβληmicroα που δηmicroιουργεί η microεταφορά για την προτασιακή λογικότητα ήταν να αναχθεί η microεταφορά στην παροmicroοίωση ndashνα αναχθεί το παράδοξο και το laquoπαράλογοraquo laquoείναιraquo της microεταφοράς στο laquoείναι σανraquo της παροmicroοίωσης που σέβεται τις κατηγοριακές και σηmicroασιακές οροθετήσεις και δεν παραβιάζει τους κανόνες της λογικότητας Η κλασική αυτή λύση έχει βέβαια περισσότερες από microία παραλλαγές Αρκεί να αναφέρω απόψεις όπως του Davidson όπου δεν εmicroφανίζεται η αναγωγή της microεταφοράς στην παροmicroοίωση ndashπου άλλωστε παρουσιάζει ποικίλες δυσκολίεςndash αλλά microετατίθεται το πρόβληmicroα της microεταφοράς από τη γλωσσική δοmicroή στη γλωσσική χρήση κατά τον Davidson η microεταφορά

15

δεν αφορά το laquoσυmicroβατικόraquo προτασιακό νόηmicroα ndashαυτό δεν είναι ποτέ microεταφορικόndash αλλά την παραγωγή και την κατανόηση της πρότασης Ο Davidson υποστηρίζει ότι αυτό που θα πρέπει να εντοπιστεί είναι οι στρατηγικές microε τις οποίες ο οmicroιλητής εννοεί και ο ακροατής κατανοεί κάτι διαφορετικό απrsquo αυτό που σηmicroαίνει η πρόταση Αν η αναγωγή της microεταφοράς στην παροmicroοίωση εξαφανίζει τη microεταφορά σώζοντας έτσι την προτασιακή λογικότητα η θεωρία του Davidson εξορίζει τη microεταφορά στον χώρο της γλωσσικής χρήσης διατηρώντας τη γλωσσική δοmicroή ndashτην πρότασηndash αmicroόλυντη από τη microεταφορά Το αποτέλεσmicroα είναι το ίδιο παρά τη διαφορετική πορεία διασώζονται οι laquoκαθορισmicroένεςraquo σηmicroασίες των λέξεων ndash laquosenses hellip they are ordained forraquo κατά τη διατύπωση του Hobbes που απειλούνται από την ανατρεπτική λειτουργία της microεταφοράς Η καλύτερη ίσως συνόψιση της αρχαίας αντιπαράθεσης του προτασιακού λόγου και της προτασιακής λογικότητας microε τη microεταφορά βρίσκεται στη διατύπωση του Locke η microεταφορά και άλλα σχετικά ρητορικά σχήmicroατα πρέπει να στιγmicroατίζονται γιατί laquoυποβάλλουν ψευδείς ιδέες κινούν τα πάθη κι έτσι παραπλανούν την ορθή κρίση κι αποτελούν εργαλεία εξαπάτησηςraquo (hellipinsinuate wrong ideas move the passions and thereby mislead the judgment and so indeed are perfect cheats) Στον φορτισmicroένο αυτό χαρακτηρισmicroό microε τον οποίο ο Locke επιχειρεί να laquoεξορκίσειraquo τη microεταφορά κρύβεται βέβαια η ουσία της Θα ξαναγυρίσουmicroε σύντοmicroα στη σχέση laquoπάθουςraquo και microεταφοράς αλλά για την ώρα θα πρέπει να επισηmicroάνουmicroε ότι αν microια ολόκληρη παράδοση επιχειρεί να laquoεξορκίσειraquo τη microεταφορά microια άλλη εξίσου αρχαία παράδοση ndashαντι-ιντελεκτουαλιστική ιρασιοναλιστική laquomicroυστικήraquo κάποτεndash την εγκαθιστά στο κέντρο του λόγου και της λογικότητας Αυτή την παράδοση όπως είναι γνωστό απηχεί στα νεότερα χρόνια η φωνή του Nietzsche Για τον Nietzsche δεν υπάρχει microη ρητορική laquoφυσικήraquo γλώσσα Οι ρητορικοί τρόποι δεν είναι κάτι που microπορεί να προστεθεί ή να αφαιρεθεί από τη γλώσσα κατά βούληση και αποτελούν τη γνησιότερη όψη της φύσης της ∆εν υπάρχει κατά τον Nietzsche πραγmicroατική έκφραση και πραγmicroατική γνώση πέρα από τη microεταφορά laquoΘέρmicroηraquo και laquoφωςraquo (Licht und Waumlrme Humboldt [1836] 1988) laquoπάθοςraquo και laquoλόγοςraquo Αυτά τα δύο αξεδιάλυτα συστατικά της ανθρώπινης νόησης και του ανθρώπινου ψυχισmicroού πολώνονται στην αρχαία αυτή αντιπαράθεση και διεκδικούν ndashτο καθένα για τον εαυτό τουndash την πρώτη θέση Και η microεταφορά είναι ένα από τα στρατηγικά microέτωπα στα οποία διαδραmicroατίζεται αυτή η σύγκρουση [9] Κείmicroενο 6 Χριστίδης Α-Φ 2001β Πολυσηmicroία Στο Όψεις της γλώσσας Αθήνα Νήσος Υπό έκδοση copy Νήσος [] οι ποικίλες σηmicroασίες που συγκροτούν τις λέξεις αποτελούν υπαινιγmicroούς ψηφίδες σπαράγmicroατα που πρέπει να συναρθρωθούν για να διαφανεί η βαθύτερη ενότητα της οποίας αποτελούν microέρος το laquoσύννεφοraquo για να θυmicroηθούmicroε τη microεταφορά του Vygotsky από το οποίο κατάγονται οι microοναχικές ξέχωρες laquoσταγόνεςraquo Kαι η συνάρθρωση αυτή είναι ταυτόχρονα και

16

εξάρθρωση H ιστορική συνάρθρωση των σηmicroασιών lsquoθέλωrsquo και lsquoστερούmicroαιrsquo πχ όπως την παρακολουθήσαmicroε στην περίπτωση του αγγλικού ρήmicroατος want υπαινίσσεται microια αδιαφοροποίητη συγκινησιακή ενότητα όπου η διάκριση lsquoεπιθυmicroώrsquo ndash lsquoστερούmicroαιrsquo δεν υφίσταται H συνάρθρωση των δύο αυτών σηmicroασιών microε άλλα λόγια υπαινίσσεται και την εξάρθρωση τους την κατάργηση των ορίων microεταξύ τους την αλληλοδιείσδυση τους την καταγωγή τους από το ενιαίο αδιάσπαστο laquoσύννεφοraquo Aν όπως υποστηρίζει ο Humboldt microε microια διατύπωση που θυmicroίζει την ανάλογη άποψη του Vygotsky laquoοι λέξεις τεmicroαχίζουν την αδιαφοροποίητη σύνθεση που αντλεί ο νους από την εmicroπειρίαraquo το παιχνίδι της πολυσηmicroίας αποκαλύπτει ότι ο τεmicroαχισmicroός αυτός δεν είναι ποτέ πλήρης οι διακεκριmicroένες σηmicroασίες που συγκροτούν microια πολύσηmicroη λέξη φανερώνουν στη συνάρθρωση τους την κίνηση για την εξάρθρωση ndashτην άρση της στεγανής οριοθέτησης Kι εδώ ακριβώς βρίσκεται το πιο ενδιαφέρον ζήτηmicroα H προσέγγιση της πολυσηmicroίας από την οπτική που προτείναmicroε αποκαλύπτει τον laquoβρασmicroόraquo που αναταράζει τη φαινοmicroενική γαλήνη της laquoκατηγορικήςraquo γλώσσας της γλώσσας που microοιάζει να αποτελείται από σαφώς οριοθετηmicroένα laquoτεmicroάχιαraquo Aποκαλύπτει τις διαλεκτικές κινήσεις που υπονοmicroεύουν ndashlaquoρηγmicroατώνουνraquondash τις οριοθετήσεις της κατηγορικής γλώσσας για τη διάλυση της οποίας microε τόσο πάθος microίλησε ο Nίτσε laquoTο είναι γεννιέταιraquo υποστηρίζει ο Heidegger laquoόταν συντρίβεται η λέξηraquo laquoόταν η ένηχη λέξη επιστρέφει στη σιωπή απrsquo όπου και παραχωρήθηκεraquo Θα microπορούσα να σταmicroατήσω εδώ microε την ελπίδα ότι η συζήτηση που προηγήθηκε φωτίζει αυτή την κρυπτική διατύπωση του Heidegger Aλλά ας microου επιτραπεί ένα τελευταίο επεξηγηmicroατικό σχόλιο H ίδια η λέξη η πολύσηmicroη λέξη όπως την παρακολουθήσαmicroε στη συζήτηση που προηγήθηκε υπαινίσσεται την αρχέγονη αδιάσπαστη και γι αυτό άρρητη microήτρα της H συνάρθρωση των ποικίλων σηmicroασιών της υπαινίσσεται το είναι ndashτη βαθύτερη ενότηταndash που τη ζωοδοτεί και που συνάmicroα τη συντρίβει αίροντας τις αρθρώσεις που την οριοθετούν H κίνηση προς τα laquoπίσωraquo ndashπρος το σύννεφοndash υπαινίσσεται τη συντριβή της σταγόνας Kαι για να αντηχήσει στrsquo αυτιά microας αυτός ο υπαινιγmicroός χρειάζεται να οξύνουmicroε τις αισθήσεις microας για να αισθανθούmicroε τις αφανείς κινήσεις που βυσσοδοmicroούν laquoπίσωraquo από την πλάτη της κατηγορικής γλώσσας ndashτις κινήσεις που αναταράσσουν τις διασπασmicroένες microοναχικές σταγόνες που τις εξωθούν να υπερβούν τη διάσπαση την οριοθέτησή τους Mια τέτοια προσέγγιση που την υπαγορεύουν τα ίδια τα φαινόmicroενα απλά laquoσυναρmicroολογεί και επαναδραστηριοποιείraquo για λογαριασmicroό του παρατηρητή laquoκάποια αφανή περιεχόmicroενα Aποκαλύπτει απαγορευmicroένα νοήmicroατα κι έτσι παρουσιάζεται σαν microια επιστροφή ή microάλλον σα microια συνειδητή απελευθέρωση αυτού που ήταν απωθηmicroένοraquo Aυτά τα τελευταία λόγια αποτελούν τον ορισmicroό που δίνει ο Marcuse για τη διαλεκτική ανάλυση Kαι η διαλεκτική microας θυmicroίζει ο Nίτσε laquoη microάνα της λογικής γεννήθηκε από τη ρητορική που microε τη σειρά της είναι παιδί του microύθου και της ποίησηςraquo των δύο κατεξοχήν χώρων που αποτολmicroούν το ταξίδι laquoαπό ένα κόσmicroο γεmicroάτο νοήmicroατα στην τελική εξάρθρωση των νοηmicroάτωνrdquo (Mπατάιγ) το ταξίδι από τη microοναχική σταγόνα πίσω στο σύννεφο που τη γέννησε [] [10] Κείmicroενο 7 Xριστίδης A-Φ 2001 ∆εικτικότητα Στο Όψεις της γλώσσας Αθήνα Νήσος Υπό έκδοση copy Νήσος

17

Στην οmicroιλία αυτή θα επιχειρήσω να σας microιλήσω γι αυτό που ο φιλόσοφος D Pears επιτυχηmicroένα ονόmicroασε laquoπρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γλώσσαςraquo ndashγια το ζήτηmicroα των ορίων της γλώσσας Aλλά τι είναι η γλώσσα Tο ερώτηmicroα αυτό ίσως να ηχεί microεγαλόστοmicroα και πλεοναστικά microέσα στα πλαίσια ενός συνεδρίου γλωσσολογίας Ωστόσο δεν παύει να είναι το ερώτηmicroα που αποτελεί το λόγο ύπαρξης της γλωσσολογίας άσχετα αν ο ερευνητικός κατακερmicroατισmicroός του σώmicroατος της γλώσσας συναρτηmicroένος microε ποικίλους προϊδεασmicroούς υποβαθmicroίζει συχνότατα στην καθηmicroερινή microας γλωσσολογική πρακτική τόσο το ερώτηmicroα αυτό όσο και τις προοπτικές απάντησής του Tο ζήτηmicroα που θα microας απασχολήσει ndashτα όρια της γλώσσας η πρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασής της και η έννοια της δεικτικότητας γύρω από την οποία θα microορφοποιηθεί η προσέγγιση στο ζήτηmicroα αυτόndash απαιτεί microια απάντηση στο ερώτηmicroα laquoτι είναι η γλώσσαraquo Θα επιλέξω να σας δώσω την απάντηση ndashή τις απαντήσειςndash δύο κορυφαίων φιλοσοφικών φυσιογνωmicroιών ndashτου Hegel και του Charles Sanders Peirce H απάντηση του Hegel συmicroπυκνώνεται σε δύο εξαίσιες microεταφορές H πρώτη microεταφορά περιγράφει τη γλώσσα ndashτον κόσmicroο των νοηmicroάτωνndash σαν laquoφόνο του πράγmicroατοςraquo H αισθητηριακή πρόσληψη βίωση της εmicroπειρίας ndashτου laquoπράγmicroατοςraquondash(που κυριαρχεί στο άγλωσσο ζώο αλλά και στο άγλωσσο βρέφος) άmicroεση προσδεδεmicroένη στο παρόν ερέθισmicroα αδιαmicroεσολάβητη microετασχηmicroατίζεται στον ανθρώπινο λόγο στην έmicromicroεση διαmicroεσολαβηmicroένη από τις διαδικασίες της γενίκευσης και της αφαίρεσης νοητική πρόσληψη ndashκαι οργάνωση ndashτης εmicroπειρίας H γλωσσική σήmicroανση αποδεσmicroεύει το υποκείmicroενο από τα δεσmicroά της άmicroεσης καθηλωmicroένης στο παρόν ερέθισmicroα άγλωσσης αισθητηριακής σήmicroανσης Tο αισθητό συγκεκριmicroένο πράγmicroα laquoπεθαίνειraquo κάτω από τα πλήγmicroατα της γενίκευσης και της αφαίρεσης ndashτου νοήmicroατος ndashκαι παραχωρεί τη θέση του στη γενικευmicroένη αφηρηmicroένη ανάκλασή του ndashτην έννοια H έννοια laquoσκύλοςraquo για να χρησιmicroοποιήσω το εγελιανό παράδειγmicroα αποσπάται ndashγενικευτικά και αφαιρετικά ndashαπό τον αισθητό πραγmicroατικό σκύλο και κατrsquo αυτό τον τρόπο το αισθητό πράγmicroα laquoπεθαίνειraquo ndashη έννοια το νόηmicroα είναι η γενικευτική και αφαιρετική laquoανάmicroνησήraquo του Aυτό που υπάρχει στην αρχή λέει ο Hegel δεν είναι το καθολικό η γενίκευση και η αφαίρεση αλλά το συγκεκριmicroένο ndashόχι laquoτο τραπέζιraquo γενικά αλλά laquoαυτό το τραπέζιraquo O άνθρωπος microπορεί να αναιρέσει αυτό το συγκεκριmicroένο χαρακτήρα της υπάρχουσας οντότητας microεταθέτοντάς την από το laquoεδώ και τώραraquo του φυσικού αισθητού κόσmicroου στον αιώνιο γενικευτικό και αφαιρετικό κόσmicroο του λόγου από τον laquoκαταρράκτηraquo του microεταβλητού κινούmicroενου συγκεκριmicroένου στο microόνιmicroο ουράνιο τόξο που βρίσκεται από πάνω του ndashτον κόσmicroο των νοηmicroάτων Aυτή είναι η δεύτερη εξαίσια microεταφορά που προανήγγειλα λίγο παραπάνω O laquoφόνος του πράγmicroατοςraquo η microετάβαση ή καλύτερα το άλmicroα από τη συγκεκριmicroένη άmicroεση βίωση της εmicroπειρίας στην έmicromicroεση αφαιρετική και γενικευτική βίωση της αφήνει βέβαια τα σηmicroάδια του Kαι η laquoπρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γλώσσαςraquo δεν microπορεί παρά να είναι η laquoνοσταλγίαraquo της χαmicroένης αδιαmicroεσολάβητης αισθητηριακής βιωmicroατικής αmicroεσότητας Kαι αν όπως επισηmicroαίνει ο Hegel αυτό που υπάρχει στην αρχή είναι το συγκεκριmicroένο και όχι το καθολικό ndashαυτό το τραπέζι και όχι το τραπέζι γενικά ndash η δείξη δεν microπορεί παρά να είναι η κατεξοχήν προσέγγιση στην άmicroεση αδιαmicroεσολάβητη σήmicroανση ndashτο πρωτεϊκό γλωσσικό όριο

18

προς το οποίο οδηγεί η πρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γενικευτικής και αφαιρετικής γλώσσας H συζήτηση του ζητήmicroατος αυτού θα πρέπει να περιmicroένει τη συνεισφορά του Peirce Για την ώρα θα περιοριστώ σε κάποιες πρόσθετες επισηmicroάνσεις πάνω στο θέmicroα αυτό Eίναι προφανές ότι η δείξη αντιπροσωπεύει τον αρχαιότερο τρόπο σήmicroανσης ndashτον αρχαιότερο τρόπο επαφής microε τον κόσmicroο Όλα τα ζωικά σήmicroατα έχουν δεικτικό χαρακτήρα στο βαθmicroό που είναι προσδεδεmicroένα σε άmicroεσα παρόντα ερεθίσmicroατα Oι προγλωσσικές εκδηλώσεις του νηπίου έχουν κι αυτές δεικτικό χαρακτήρα ndashχειρονοmicroίες κλάmicroα αργότερα γέλιο κλπndashκαι είναι χαρακτηριστικό ότι ο δεικτικός αυτός τρόπος επιζεί και microετά την εmicroβάπτιση του microικρού παιδιού στον κόσmicroο της γλώσσας Oι πρώιmicroες laquoλέξειςraquo της παιδικής γλώσσας έχουν δεικτικό χαρακτήρα ndashείναι δείκτες Aυτό είναι κοινός τόπος στη microελέτη της παιδικής γλώσσας H αρχέγονη δεικτική σήmicroανση επιζεί βέβαια και στον ενήλικα Oι άγλωσσες συγκινησιακές εκδηλώσεις του ενήλικα ndashκλάmicroα γέλιο κλπ ndashείναι βέβαια δείκτες Θα δούmicroε λίγο πιο κάτω τον γλωσσικό δεικτικό χώρο microε τα χαρακτηριστικά του αλλά για την ώρα αρκεί να επισηmicroάνω ότι στις παρυφές της αρθρωmicroένης γλώσσας λειτουργεί το επιφώνηmicroα χαρακτηριστικός εκπρόσωπος της δεικτικής σήmicroανσης O επιτονισmicroός για να δώσω ένα ακόmicroα παράδειγmicroα είναι επίσης ένα βασικό δεικτικό συστατικό της γλώσσας Aν η δείξη είναι ο αρχέγονος πρωτεϊκός τρόπος σήmicroανσης η γέφυρα της αφαιρετικής και γενικευτικής γλώσσας microε την προϊστορία της (τόσο την οντογενετική όσο και τη φυλογενετική προϊστορία της) ο αρχέγονος αυτός τρόπος δεν είναι άλλος από τον τρόπο της επιθυmicroίας της κίνησης προς τα πράγmicroατα (και προς τον άλλο) της συγκίνησης H επιθυmicroία η συγκίνηση είναι αρχαιότερη από τη γλώσσα και αυτό είναι microια άλλη microεγάλη συζήτηση που δεν microπορεί να γίνει αυτή τη στιγmicroή ndashοι περιπέτειες της επιθυmicroίας σαν αποτέλεσmicroα της εmicroπλοκής της στον ιστό της γλώσσας Για τον Hegel η επιθυmicroία είναι η microήτρα της νόησης ndashlaquoη ιδέα γεννιέται από την επιθυmicroίαraquo H δείξη είναι η microήτρα της γενικευτικής και αφαιρετικής γλώσσας Kαι ο οmicroφάλιος λώρος που τις συνδέει δεν αποκόπτεται ποτέ [] [11] Κείmicroενο 8 Θεοδωροπούλου Μ Saussure και Lacan Απο τη γλωσσολογία στην ψυχανάλυση Αν και ο Φρόυντ σε όλη τη διάρκεια της ερευνητικής και συγγραφικής του πορείας παρουσιάζει ένα microόνιmicroο ενδιαφέρον για τη γλώσσα και τη συνδέει microε την προβληmicroατική του ασυνειδήτου ndashείναι γνωστή η παροmicroοίωση που κάνει σχετικά microε τα όνειρα ότι δηλαδή είναι γρίφοι που πρέπει να αποκρυπτογραφηθούνndash εκείνος ο οποίος θέτει τη γλώσσα σε πρωταρχική σύνδεση microε το ασυνείδητο και τη δόmicroηση του υποκειmicroένου είναι ο Ζακ Λακάν Ο Λακάν προγραmicromicroατικά διατυπώνει τη θεωρία του ως laquoεπιστροφή στον Φρόυντraquo microια επιστροφή που κατά τα φαινόmicroενα κινήθηκε προς δύο κατευθύνσεις η microία microε την κυριολεξία της λέξης ndashεπιστρέφουmicroε από κάπου που έχουmicroε φύγειmiddot και όντως η ψυχανάλυση τον καιρό της εναρκτήριας οmicroιλίας του Λακάν (laquoΟ λόγος της Ρώmicroηςraquo 26-2791953) παρουσιάζει συmicroπτώmicroατα αν όχι φυγής τουλάχιστον αποmicroάκρυνσης από το πνεύmicroα του Φρόυντ ndashαπόδειξη ο αmicroερικάνικος νεοφροϋδισmicroός και η ένταξη της ψυχανάλυσης στους κλάδους της πειραmicroατικής ψυχολογίας Το άλλο πνεύmicroα της επιστροφής είναι laquoσυνδηλωτικόraquo επιστρέφουmicroε σε κάτι αφού πρώτα έχουmicroε πάει αλλού και γυρνούmicroε εmicroπλουτισmicroένοι από την

19

εmicroπειρία του καινούριου τόπου Αυτός ο καινούριος τόπος είναι για τον Λακάν η γλωσσολογία και πιο συγκεκριmicroένα η γλωσσολογία όπως αναπτύχθηκε από τον θεmicroελιωτή της F de Saussure Σε microια εποχή που ο στρουκτουραλισmicroός παιδί της σωσσυριανής σκέψης έχει εmicroπνεύσει νέες θεωρήσεις στη γλωσσολογία και την ανθρωπολογία σε microια εποχή που σφραγίζεται από laquoεπαναναγνώσειςraquo (ο Αλτουσέρ ξαναδιαβάζει τον Μαρξ και ο Φουκώ την ψυχιατρική) ο Λακάν στρέφεται στη γλωσσολογία microέσα από δύο βασικά σηmicroεία 1 Υιοθετώντας τη βασική ιδέα ότι η γλώσσα ως συmicroβολικό σύστηmicroα microαζί microε τα άλλα κοινωνικο-πολιτιστικά συστήmicroατα και τις δοmicroές τους προϋπάρχουν της γέννησης ενός ανθρώπου και υπέρ-κεινται αυτού Κατά συνέπεια το παιδί microε την κατάκτηση της γλώσσας εγγράφεται σε αυτή τη συmicroβολική τάξη η οποία επειδή ακριβώς υπέρ-κειται θα το πλάσει ανάλογα microε τις δοmicroές της Με άλλα λόγια το άτοmicroο αναδύεται ως υποκείmicroενο microέσα από την εγγραφή του στη συmicroβολική τάξη της γλώσσας ή όπως λέει ο Αλτουσέρ (1983) η κατάκτηση της γλώσσας είναι αυτή που microε την εισαγωγή στη συmicroβολική τάξη θα σηmicroαδέψει το πέρασmicroα από τον άνθρωπο-θηλαστικό στον άνθρωπο-παιδί ndashάνδρα ή γυναίκα 2 Θεωρώντας ότι το laquoτο ασυνείδητο είναι δοmicroηmicroένο σαν γλώσσαraquo δηλαδή microια δοmicroή που όπως και η γλώσσα αποτελείται από στοιχεία που βρίσκονται σε σχέση και εξοmicroοιώνοντας τους microηχανισmicroούς του ασυνειδήτου microε τους γλωσσικούς microηχανισmicroούς της microεταφοράς και της microετωνυmicroίας Για τον Λακάν η laquoεπιστροφή στον Φρόυντraquo σηmicroαίνει να επανέλθει στο προσκήνιο της ψυχανάλυσης η διάσταση της οmicroιλίας (Dor 1994 28) αφού η οmicroιλία του υποκειmicroένου είναι το microοναδικό microέσο της αναλυτικής διαδικασίας microέσα από αυτή αναδεικνύεται το ασυνείδητο αλλά και αυτή είναι ο τόπος στον οποίο εκφράζεται (όπ 41) Οι θεωρήσεις του Λακάν αποτελούν προσπάθεια επιστηmicroονικής τεκmicroηρίωσης του ασυνειδήτου δεν αποτελούν θεωρία της γλώσσας Η microεγάλη συmicroβολή του είναι ότι σε αυτή την προσπάθεια οριοθέτησης της ψυχανάλυσης ως επιστήmicroης από άλλες επιστήmicroες ndashβιολογικές ψυχολογικές κοινωνικέςndash ανέδειξε τη γλώσσα σε πρωταρχικό παράγοντα δόmicroησης του ανθρώπινου υποκειmicroένου και ότι οι απόψεις του υπήρξαν αιτία microιας ριζικής επιστηmicroολογικής microεταβολής σε σχέση microε σηmicroαντικές microεταψυχολογικές έννοιες Ο Λακάν αναγνώρισε την οφειλή του στον Saussure αφού βασικές έννοιες της λακανικής θεωρίας στηρίζονται στις σωσυριανές θεωρήσεις και διχοτοmicroίες Καταρχάς η διάκριση langue-parole η διάκριση ανάmicroεσα στο αφηρηmicroένο εσωτερικευmicroένο σύστηmicroα της γλώσσας που υπάρχει δυνάmicroει στο σύνολο των οmicroιλητών microιας γλωσσικής κοινότητας και στη συγκεκριmicroένη υλική πραγmicroάτωσή τουmiddot microε άλλα λόγια η διάκριση ανάmicroεσα στο κοινωνικό αυτό που έχει θεσπίσει η κοινότητα και το ατοmicroικό έτσι όπως αυτό εκδηλώνεται σε κάθε στιγmicroή γλωσσικής επικοινωνίας Επιπλέον η διάκριση ανάmicroεσα στο οmicroοιογενές και το ανοmicroοιογενές ανάmicroεσα σε αυτό που είναι ουσιαστικό από αυτό που είναι συmicroπτωmicroατικό ndashmicroε αυτή την τελευταία διάκριση κατακυρώνεται η langue ως το πεδίο έρευνας της γλωσσολογίας αφού η parole θεωρείται δευτερεύουσα Παρά τον δευτερεύοντα ρόλο όmicroως που της παραχωρείται ερευνητικά η parole θεωρείται ότι βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση microε τη langue ιστορικά και οντογεννητικά η parole προηγείται είναι ο χώρος στον οποίο πραγmicroατοποιούνται οι

20

γλωσσικές αλλαγές ndashmicroε αυτή την έννοια η langue είναι το προϊόν της εξέλιξης της parolendash από την άλλη όmicroως parole δεν microπορεί να υπάρξει χωρίς την ύπαρξη της langue Έπειτα η ιδέα του γλωσσικού σηmicroείου ως βασικού συστατικού της langue που αποτελεί την αδιάρρηκτη ένωση microιας ακουστικής εικόνας ή σηmicroαίνοντος microε microια έννοια ή σηmicroαινόmicroενοmiddot ένωση η οποία έχει προκύψει αυθαίρετα microέσα από την κοινή σύmicroβαση χωρίς δηλαδή να microπορεί να αιτιολογηθεί γιατί microια έννοια αποδίδεται microε το τάδε σηmicroαίνον ndashαπόδειξη η διαγλωσσική σύγκριση της ίδιας έννοιας Εκτός από την αυθαιρεσία το άλλο χαρακτηριστικό του γλωσσικού σηmicroείου είναι η γραmicromicroικότητα ndashαυτό που ο Λακάν θα αποδώσει ως σηmicroαίνουσα αλυσίδαndash το γεγονός δηλαδή ότι ο προφορικός λόγος εκτυλίσσεται microέσα στον χρόνο το ένα γλωσσικό σηmicroείο διαδέχεται το άλλο πράγmicroα που δεν συmicroβαίνει σε άλλα σηmicroεία πχ οπτικά Ένα σηmicroείο αποκτάει τη γλωσσική του αξία οριοθετούmicroενο microε βάση τις σχέσεις του ndashδιαφοράς ως προς τις δύο πλευρές του σηmicroείου αντίθεσης ως προς το σηmicroείο ως όλο (Saussure 1979 150-161)ndash microε τα άλλα σηmicroεία του συστήmicroατος Η έννοια αυτή του Saussure σχετίζεται επίσης microε την αυθαιρεσία Στο κατά τον Saussure laquoσύννεφοraquo της σκέψης όπου τίποτε δεν είναι οριοθετηmicroένο από microόνο του και στην επίσης άmicroορφη microάζα των ήχων όπου και εκεί δεν υπάρχουν οριοθετήσεις η γλώσσα επεmicroβαίνει και πάλι αυθαίρετα για laquoνα χρησιmicroεύσει ως ενδιάmicroεσο microεταξύ της σκέψης και του ήχου microέσα σε τέτοιους όρους που η ένωση τους καταλήγει αναγκαστικά σε οριοθετήσεις microονάδωνraquo (Saussure 1979 151) Τις δυο παράλληλες αυτές άmicroορφες microάζες της σκέψης και του ήχου ο Λακάν θα τις ονοmicroάσει ροή των σηmicroαινοmicroένων και ροή των σηmicroαινόντων αντίστοιχα Καθώς λοιπόν οι ενδοσυστηmicroικές σχέσεις είναι ο καθοριστικός παράγοντας οριοθέτησης της αξίας των γλωσσικών σηmicroείων ndashπαραδοχή που θεmicroελιώνει και την έννοια του συστήmicroατος ως δοmicroήςmiddot δοmicroή σηmicroαίνει στοιχεία που βρίσκονται σε σχέσηndash ο Saussure κάνει microια άλλη τρίτη διάκριση που αφορά τις σχέσεις που συνάπτουν οι γλωσσικές microονάδες microεταξύ τους Είναι δύο ειδών 1 Συνταγmicroατικές οι οποίες είναι απόρροια της γραmicromicroικότητας του σηmicroείου είναι οι σχέσεις που συνάπτει microια microονάδα microε τις γειτονικές της διατασσόmicroενη στον λόγο ndashοι σχέσεις που συνάπτει microια microονάδα microε τα γλωσσικά συmicroφραζόmicroενα γιrsquo αυτό σχέσεις in praesentia 2 Παραδειγmicroατικές δηλαδή οι σχέσεις που συνειρmicroικά ανακαλούνται ndashή συνδέονταιndash microε οποιονδήποτε τρόπο και βρίσκονται τοποθετηmicroένες στον εγκέφαλο των οmicroιλητών ndashσχέσεις που δεν προκύπτουν από τη συνεmicroφάνιση των microονάδων στον λόγο γιrsquo αυτό και σχέσεις in absentia Παρά τα φαινόmicroενα και τα δύο είδη σχέσεων έγκεινται στη σφαίρα της languemiddot πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι η langue δεν αποτελεί ένα λεξικό που περιέχει γλωσσικά σηmicroεία αλλά περιέχει και τις σχέσεις τους συνειρmicroικές και συνδυασmicroού και ότι το πώς συνδυάζονται στον λόγο αποτελεί microια ακόmicroη αυθαιρεσία ndashο Bronkart (1979 116) την ονοmicroάζει laquoαυθαιρεσία διάταξηςraquo Η άλλη σηmicroαντική διάκριση του Saussure είναι ανάmicroεσα στη συγχρονία και τη διαχρονία στην πρώτη περίπτωση νοείται η γλώσσα στην α-χρονική της διάσταση προκειmicroένου να microελετηθούν οι σχέσεις ανάmicroεσα στα γλωσσικά στοιχεία (Saussure 1979 115) ενώ στη δεύτερη η γλώσσα νοείται στην εξέλιξή της όπου αυτό που microελετάται είναι ένα στοιχείο στη διαδοχή του Η διάκριση αυτή είναι που καθιέρωσε τον Saussure ως θεmicroελιωτή της σύγχρονης γλωσσολογίας αφού αυτός αν και ξεκίνησε ως ιστορικός γλωσσολόγος έδωσε έmicroφαση στη συγχρονική microελέτη της γλώσσας και γιατί αυτή είχε παραmicroεληθεί αλλά κυρίως γιατί η συγχρονία υπάρχει στη συνείδηση των οmicroιλητών

21

Και microια τελευταία διάκριση Η γλώσσα-langue είναι microορφή και όχι ουσία που επάγεται από τη θεώρηση της γλώσσας από τον Saussure ως συστήmicroατος Που σηmicroαίνει ότι στη γλώσσα αυτό που ενδιαφέρει είναι οι σχέσεις που υπάρχουν ανάmicroεσα στα στοιχεία του συστήmicroατος και όχι το πώς ndashmicroε τί υλικό πραγmicroατώνονται Mε άλλα λόγια οι σχέσεις παραmicroένουν ανεξάρτητα από το υλικό microε το οποίο θα παρασταθεί ο λόγος (φωνητικά ή γραπτός λόγος) Που σηmicroαίνει επίσης ότι σε σχέση microε το γλωσσικό σηmicroείο τόσο το σηmicroαίνον όσο και το σηmicroαινόmicroενο microέσω της γλώσσας έχουν υποστεί microορφοποιήσεις microέσα από την τοmicroή που κάνει η γλώσσα ανάmicroεσα στις άmicroορφες microάζες της σκέψης και των ήχων

Ο Λακάν θα πάρει από τον Saussure την ιδέα της γλώσσας ως δοmicroής για να σχηmicroατίσει την καταρχήν θεώρησή του περί ασυνειδήτου Όπως αναφέρει στα Eacutecrits (Lacan 1966 806) στο ασυνείδητο δεν είναι laquoη microονοσήmicroαντη αντιστοιχία ενός σηmicroείου microε κάποιο πράγmicroαraquo που διατηρείται αλλά laquomicroια συγχρονική και αναρίθmicroητη συγκέντρωση [σηmicroαινόντων] όπου κανένα δεν υποστηρίζεται παρά από την αρχή της αντίθεσης του καθενός από τα άλλαraquo (Diatkine 1997 28 ndashυπογράmicromicroιση δική microου) Τα βασικά στοιχεία του ασυνειδήτου είναι λοιπόν τα λακανικά σηmicroαίνοντα (θα εξηγήσω παρακάτω) τα οποία σχηmicroατίζουν δίκτυο και αποκτούν αξία ndashκατά τον Saussurendash από τις αντιθέσεις τους microε τα άλλα στοιχεία Είναι ένα στοιχείο νοmicroίζω που στηρίζει την άποψη laquoτου ασυνειδήτου δοmicroηmicroένου σαν γλώσσαraquo Η φύση του λακανικού σηmicroαίνοντος όmicroως κεντρικό σηmicroείο της θεωρίας του για το ασυνείδητο έχει προκαλέσει πολλές συζητήσεις και έχει πονοκεφαλιάσει τους γλωσσολόγους στον βαθmicroό που ο Λακάν microιλάει και για την laquoυπεροχήraquo του σηmicroαίνοντος σε σχέση microε το σηmicroαινόmicroενο άποψη που εν πολλοίς φαίνεται καταρχήν παράλογη microετά από αυτά που αναπτύχθηκαν σε σχέση microε το γλωσσικό σηmicroείο παραπάνω Ο ίδιος το ορίζει ως εξής (Lacan 1966 819middot 1975 48middot αναφέρεται από τον Diatkine 1997 28) laquoΤο σηmicroαίνον αναπαριστά το υποκείmicroενο για ένα άλλο σηmicroαίνονraquo Μια πρώτη διαπίστωση στη θεωρία του για το σηmicroαίνον εmicroπλέκεται το υποκείmicroενο κάτι που είναι εντελώς ξένο στη σωσυριανή γλωσσολογία ∆ιαπίστωση δεύτερη τα λακανικά σηmicroαίνοντα διατάσσονται σε ένα δοmicroηmicroένο όλο και κάθε σηmicroαίνον ορίζεται από τα άλλα (βλ και Diatkine όπ) ndashη σωσυριανή αντίληψη του γλωσσικού συστήmicroατος και ο απόηχος της γλωσσικής αξίας ∆ιαπίστωση τρίτη Όπως ο Pierce για την ερmicroηνεία του σηmicroείου παραπέmicroπει στον interpretant lsquoερmicroηνευτήrsquo ndashσε άλλα σηmicroεία (πχ η κατανόηση της λέξης άνθρωπος απαιτεί την επιστράτευση άλλων σηmicroείων ndashάλλων ερmicroηνευτώνmiddot αυτό άλλωστε κάνει και το λεξικόmiddot βλ Χριστίδης 2001β) o Λακάν αποδίδει ρόλο ερmicroηνευτή στα σηmicroαίνοντα προκειmicroένου για την αναπαράσταση του υποκειmicroένου microέσα στο δίκτυο των σηmicroαινόντων του ασυνειδήτουmiddot που σηmicroαίνει ότι το υποκείmicroενο ndashτου ασυνειδήτουndash αναδύεται microε τη λειτουργία ενός σηmicroαίνοντος β ως ερmicroηνευτή κάποιου άλλου σηmicroαίνοντος α ndashη στιγmicroή της ερmicroηνείας στην ψυχαναλυτική διαδικασία ή της ανάδυσης του ευφυολογήmicroατος (βλ και Lacan 1966 840middot αναφέρεται όπ) Ούτως ή άλλως όmicroως το λακανικό σηmicroαίνον είναι καλύτερα να προσεγγιστεί microέσα από τις αποκλίσεις που παρουσιάζει σε σχέση microε το σωσυριανό σηmicroείο Καταρχήν το σηmicroαίνον του Saussure είναι microέρος της θεωρίας για το γλωσσικό σηmicroείο ενώ ο Λακάν δεν συνδέει τη θεωρία του για το σηmicroείο microε τη θεωρία του για το σηmicroαίνον (Arriveacute 1992 123) Κατά συνέπεια

22

το λακανικό σηmicroαίνον πρέπει να διαβαστεί διαφορετικά από το γλωσσικό σηmicroαίνον Ο Λακάν παίρνει το σωσυριανό κλάσmicroα σηmicroαινόmicroενο σηmicroαίνον και το τροποποιεί α Αντιστρέφει τη φορά του κλάσmicroατος βάζοντας επάνω το σηmicroαίνον και αναπαριστώντας το microε κεφαλαίο Σ θέλοντας να δείξει την υπεροχή του σηmicroαίνοντος σε σχέση microε το σηmicroαινόmicroενο αυτή δηλαδή που κυβερνά τον λόγο του υποκειmicroένου δηλαδή το ίδιο το υποκείmicroενο (Dor 1994 62) ndashάποψη που θεmicroελιώνεται από τον ρόλο των microεταφορικών και microετωνυmicroικών διαδικασιών στην εmicroφάνιση των ασυνείδητων φαινοmicroένων β Ονοmicroάζει τη γραmicromicroή του κλάσmicroατος microπάρα πράγmicroα που δεν είχε ονοmicroατιστεί ποτέ από τον Saussure και αργότερα θα της αποδώσει τον χαρακτηρισmicroό του laquoφράγmicroατος στη σηmicroασίαraquo ndashχαρακτηρισmicroός που της προσδίδει microια υλική χροιά Η γραmicromicroή στον Saussure έχει την έννοια της ένωσης των δύο όψεων του γλωσσικού σηmicroείου η microπάρα στον Λακάν έχει την έννοια του διαχωρισmicroού Η λειτουργικότητα της microπάρας παίζει σηmicroαντικό ρόλο στην αντίληψη του Λακάν για τη microεταφορά και τη microετωνυmicroία Η microεταφορά στον Λακάν ή αλλιώς σηmicroαίνουσα υποκατάσταση εφόσον ορίζει κάτι microέσω ενός άλλου πράγmicroατος συνίσταται στην υποκατάσταση σηmicroαινόντων έτσι που το Σ2 είναι το καινούριο σηmicroαίνον [ο Γιάννης είναι λιοντάριmiddotόπου το λιοντάρι είναι το Σ2 και Σ1 ο Γιάννης] ενώ το παλιό σηmicroαίνον Σ1 περνάει κάτω από την microπάρα ndashmicroε την έννοια του φράγmicroατος στη σηmicroασίαndash ως ολόκληρο σηmicroείο ∆ιαφορετικά θα είχαmicroε να κάνουmicroε microε ένα καινούριο σηmicroείο και όχι microε microεταφορά (Dor 1994 63-69) Στη microετωνυmicroία αντιθέτως δεν υπάρχει αυτό το πέρασmicroα της microπάρας διατηρείται το φράγmicroα της σηmicroασίας επειδή το καινούριο σηmicroαίνον βρίσκεται σε σχέση συνάφειας microε το παλιό Στη microεταφορά η υπέρβαση του φράγmicroατος δείχνει τη laquoθεmicroελιακή αξία αυτής της υπέρβασης για την ανάδειξη της σηmicroασίαςraquo η σηmicroασία αναδύεται άmicroεσα (όπ 70 71) Στη microετωνυmicroία αντιθέτως η διατήρηση του φράγmicroατος δηλώνει αντίσταση στη σηmicroασία microε την έννοια αυτό που παράγεται είναι ένα φαινοmicroενικό microη-νόηmicroα χρειάζεται microια νοητική διεργασία για να συλλάβουmicroε το νόηmicroα της microετωνυmicroικής έκφρασης (όπ 71) γ Τα βέλη και η έλλειψη που περιβάλλουν το σχήmicroα του γλωσσικού σηmicroείου σηmicroεία της ένωσης και της θεώρησης του σηmicroείου ως laquoκλειστού πεδίουraquo έχουν απαλειφθεί Οι αλλαγές αυτές συmicroπυκνώνουν τις σχετικές απόψεις του Λακάν Όπως ειπώθηκε παραπάνω για τον Saussure η γλώσσα έρχεται να κάνει microια τοmicroή στη άmicroορφη microάζα των σκέψεων και των ήχων και αmicroοιβαία να καθορίσει τα σηmicroαίνοντα και τα σηmicroαινόmicroενα (βλ σχήmicroα 1) Ο Λακάν αmicroφισβητεί τον ισοmicroορφικό αυτό καθορισmicroό και θεωρεί ότι σε αυτό που υπάρχει τmicroήση είναι η ροή των σηmicroαινόντων ndashmicroε αυτή τη διατύπωση ήδη αποmicroακρύνεται από τον Saussure αφού η τοmicroή της γλώσσας δηmicroιουργεί το σηmicroαίνονmiddot δεν προϋπάρχει ως τέτοια (βλ και Taillandier 1994 407) Το γλωσσικό σηmicroαινόmicroενο αντικαθίσταται από τη βελονιά του παπλωmicroατά ndashέννοια που συνδέεται άmicroεσα microε την ψυχαναλυτική εmicroπειρία η οποία δείχνει ότι η σχέση σηmicroαίνοντος και σηmicroαινόmicroενου είναι laquoπάντα ρευστή πάντα έτοιmicroη να χαλάσειraquo γεγονός που ενισχύεται από την ψυχωτική εmicroπειρία όπου ο δεσmicroός ανάmicroεσα στο σηmicroαίνον και το σηmicroαινόmicroενο απουσιάζει Η βελονιά του παπλωmicroατά είναι η διαδικασία microε την οποία laquoτο σηmicroαίνον σταmicroατά το αλλιώς ατέρmicroονο γλίστρηmicroα της σηmicroασίαςraquo και οριοθετεί τη σηmicroασία όχι επιmicroέρους microονάδων αλλά microε ένα εκ των υστέρων laquoκόψιmicroοraquo σφραγίζει το νόηmicroα της οmicroιλούmicroενης ακολουθίας αναδροmicroικά (Dor 1994 57-59) Αυτό το γλίστρηmicroα της σηmicroασίας αφενός δικαιολογεί την υπεροχή του σηmicroαίνοντος έναντι του σηmicroαινοmicroένου αφετέρου δείχνει

23

και άλλες αποκλίσεις σε σχέση microε τον Saussure Αποδίδεται η διαχρονία στη γραmicromicroικότητα του σηmicroαίνοντος πράγmicroα που είναι αντίθετο microε τη συγχρονική θεώρησή της από τον Saussure Επίσης η σηmicroασία συνδέεται microε την parole και δεν άπτεται της σφαίρας της langue

Έχοντας κάνει αυτές τις πρωταρχικές παρατηρήσεις microπορούmicroε να σκιαγραφήσουmicroε την άποψη του Λακάν για τη γλώσσα Καταρχήν όπως πρώτος υποστήριξε ο Φρόυντ το ζήτηmicroα της γλώσσας θέτει το ζήτηmicroα της αναπαράστασης microε την έννοια ότι η λέξη είναι το σηmicroείο ενός πράγmicroατος εν τη απουσία τουmiddot που σηmicroαίνει ότι ένα πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να microπορέσει να αναπαρασταθεί Η άποψη αυτή ndashεγελιανής προέλευσηςndash θα χρησιmicroοποιηθεί από τον Λακάν για να γίνει εmicroφανές ότι γλώσσα και άmicroεσο βίωmicroα είναι δύο αποκλειόmicroενα πράγmicroατα και αυτό είναι ένα από τα laquoδράmicroαταraquo της ανθρώπινης ύπαρξης Θεmicroελιακή έννοια για να παρακολουθήσουmicroε το ξετύλιγmicroα της σκέψης του είναι η έννοια της ενόρmicroησης έννοια που χρησιmicroοποιεί ο Φρόυντ ως ενδιάmicroεση της οργανικής ανάγκης και της επιθυmicroίας θεωρώντας την βιολογικής τάξης και η οποία αποκτάει πρόσβαση στον ψυχισmicroό microέσα από τον ψυχικό εκπρόσωποmiddot δηλαδή από τη στιγmicroή που θα αναπαρασταθεί αποτελεί έναν οριακό ενδιάmicroεσο ανάmicroεσα στο βιολογικό και τον ψυχισmicroό Ο Λακάν συνδέει την ενόρmicroηση microε την ανάγκη microέσα από microια διαφορετική σύλληψη Καταρχήν η έλλειψη αναφέρεται στην απουσία του ανατοmicroικού του σωmicroατικού συmicroπληρώmicroατος που βιώνει το παιδί από τη στιγmicroή που γεννιέται καθώς αυτό διαχωρίζεται αποσπάται από τον microητρικό κόλπο Η ενόρmicroηση σε αυτή την οπτική είναι microια τάση που κατακλύζει το παιδί και microεταφράζει αυτή τη σωmicroατική έλλειψη του microητρικού συmicroπληρώmicroατοςmiddot αντίθετα από την άποψη του Φρόυντ η ενόρmicroηση βρίσκεται πριν από κάθε αναπαράσταση Το παιδί θέλοντας να φράξει αυτό το κενό το χάσmicroα που δηmicroιουργεί αυτός ο σωmicroατικός χωρισmicroός διαmicroορφώνει την επιθυmicroία Η καταρχήν επιθυmicroία του είναι να είναι ο φαλλός η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της microητέρας το συmicroπλήρωmicroα της έλλειψης Αυτό έχει laquoδραmicroατικάraquo αποτελέσmicroατα Σε επίπεδο ψυχισmicroού η επιθυmicroία microη microπορώντας να συmicroπληρώσει το χάσmicroα το κενό microεταφέρεται διαρκώς σε άλλα υποκατάστατα σε ένα ατέλειωτο ταξίδι microετωνυmicroιών (βλ παρακάτω) αποξενώνοντας αποmicroακρύνοντας το υποκείmicroενο από την πρωταρχική του επιθυmicroία η οποία παραmicroένει ανικανοποίητη Σε επίπεδο λεκτικοποίησης η επιθυmicroία microε το να

Σχ 1 Ο ισοmicroορφικός καθορισmicroός του Saussure (1979 151)

24

περάσει στη γλώσσα γίνεται αίτηmicroα γίνεται σηmicroείο ή σύmicroβολο που σηmicroαίνει ότι δεν microπορεί ποτέ να εκφραστεί άmicroεσα αφού η λεκτικοποίηση της θα σηmicroαίνει και τον φόνο της Κατά την έκφραση του Λακάν το κύmicroα της επιθυmicroίας πρέπει να περάσει από το laquoστένωmicroα του σηmicroαίνοντοςraquo Γιrsquo αυτό η επιθυmicroία είναι πέραν του αιτήmicroατος αφού το υπερβαίνει microην microπορώντας ποτέ να ικανοποιηθείmiddot είναι εντεύθεν του αιτήmicroατος γιατί είναι σηmicroαίνον της πρωταρχικής έλλειψης ως προς το είναι [manque agrave ecirctre] ∆ύο στάδια της ψυχικής εξέλιξης του ατόmicroου είναι σηmicroαντικά για το θέmicroα της γλώσσας και τη συνακόλουθη εγγραφή του υποκειmicroένου στη συmicroβολική τάξη α Το στάδιο του καθρέφτη και συγκεκριmicroένα η τρίτη φάση του κατά την οποία το παιδί κοιτάζοντας στον καθρέφτη βιώνει microεγάλη χαρά αναγνωρίζοντας στην εικόνα που βλέπει τον εαυτό του συνολικά θέτοντας έτσι τέλος στο ψυχικό βίωmicroα που ο Λακάν ονοmicroάζει φαντασίωση του τεmicroαχισmicroένου σώmicroατος (Dor 1994 109-111) Η στιγmicroή αυτή αποκτά τεράστια σηmicroασία όσον αφορά το θέmicroα των ταυτίσεων του υποκειmicroένου (όπ υποσ 11) στον βαθmicroό που πρόκειται για microια πρωταρχική ταύτιση του παιδιού που προωθεί τη δόmicroηση του εγώ [Je] και αποτελεί την πηγή όλων των άλλων ταυτίσεων Είναι laquoδιττήraquo ndashαφού ανάγεται σε δύο όρους σώmicroα και εικόναndash άmicroεση ο Φρόυντ την αποκαλεί ναρκισσική ενώ ο Λακάν θα την ονοmicroάσει φαντασιακή αφού το παιδί ταυτίζεται microε το αντίτυπό του microέσω της εικόνας (Fages 1997 16) ndashταύτιση που προεικονίζει κατά τον Dor (όπ) laquoτον χαρακτήρα της φαντασιακής του αλλοτρίωσης από όπου και η lsquolsquoχρόνια παραγνώρισηrsquorsquo που δεν θα πάψει να διατηρεί microε τον ίδιο του τον εαυτόraquo Το δεύτερο κρίσιmicroο σηmicroείο για τη δόmicroηση του υποκειmicroένου είναι το οιδιπόδειο όπου ο πατέρας παρεmicroβαίνει ως ο τρίτος απαγορεύοντας την αιmicroοmicroειξία και σπάζοντας τη φαντασιακή ενότητα του παιδιού microε τη microητέρα βίωmicroα που κυρίως εκτυλίσσεται γύρω από την προβληmicroατική του φαλλού Όπως ήδη ειπώθηκε η καταρχήν επιθυmicroία του παιδιού είναι να είναι ο φαλλός της microητέρας η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της πιο απλά να είναι τα πάντα γιrsquo αυτήν Σε κάποιο σηmicroείο αρχίζει να συνδέει την απουσία της microητέρας microε τον τρίτο ndashτον πατέραndash και καταλαβαίνει ότι ο φαλλός είναι αλλού δεν είναι ο ίδιος δεν τον έχει η microητέρα βρίσκεται προς τη microεριά του πατέρα ndashεντοπισmicroός που θα κινητοποιήσει στο τελευταίο στάδιο του οιδιποδείου ταυτίσεις ως προς το φύλο Το σπάσιmicroο αυτό της φαντασιακής δυαδικής σχέσης και η αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα ndashη ταύτιση microε τον νόmicroο τουndash εισάγουν το παιδί στη συmicroβολική τάξη της γλώσσας της κουλτούρας του πολιτισmicroού τοποθετώντας το microέσα στην τριαδική σχέση απελευθερώνοντας το από τη φαντασιακή υποταγή του στη microητέρα και καθιστώντας το υποκείmicroενο Νοmicroίζω πως εδώ είναι το κρίσιmicroο σηmicroείο της θεωρίας του Λακάν για το τρίπολο υποκειmicroενικότητα συmicroβολική τάξη (του συστήmicroατος συγγενείας και microε αυτή την έννοια του πολιτισmicroού) συmicroβολική τάξη του συστήmicroατος της γλώσσας (ενός συστήmicroατος αναπαράστασης) Καταρχήν ο Λακάν συνδέει την είσοδο στη συmicroβολική τάξη microε την είσοδο στη γλώσσα laquoΞαναδιαβάζονταςraquo το fort-da του Φρόυντ ο οποίος εκεί βλέπει τον καταναγκασmicroό της επανάληψης ο Λακάν εκτός των άλλων εντοπίζει στο παιχνίδι αυτό και κυρίως στη λεκτική εκφορά του τη συmicroβολική κυριαρχία επί του χαmicroένου αντικειmicroένου Που σηmicroαίνει ότι το παιδί laquoκαταφέρνει στο εξής να κυριαρχεί πάνω στο ότι δεν είναι πλέον το ένα και microοναδικό αντικείmicroενο της επιθυmicroίας της microητέρας δηλαδή το αντικείmicroενο που πληροί την έλλειψη του Άλλου δηλαδή ο φαλλόςraquo (Dor 1994 124) Η επιθυmicroία αυτή όπως ειπώθηκε και παραπάνω θα microεταφερθεί στα υποκατάστατα αντικείmicroενα της επιθυmicroίαςmiddot το κυριότερο σε

25

αυτό είναι ότι θα καταστήσει το παιδί επιθυmicroούν υποκείmicroενο και όχι αντικείmicroενο επιθυmicroίας (της microητέρας) ∆εύτερον microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα η πρωταρχική επιθυmicroία απωθείται (έχουmicroε εδώ την πρωταρχική απώθηση ndashπου θα διασφαλίσει το πέρασmicroα από την άmicroεση βίωση στη συmicroβολοποίηση microέσα από τη γλώσσαndash και τη δηmicroιουργία ασυνειδήτου) Σε αυτό το σηmicroείο γίνεται κατά την άποψη microου η σύνδεση των δύο συmicroβολικών συστηmicroάτων Το παιδί microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα και ονοmicroάζοντας αυτόν εν αγνοία του ονοmicroάζει το πρωταρχικό του σηmicroαίνον την επιθυmicroία να είναι ο φαλλός Γιrsquo αυτό το Όνοmicroα του Πατέρα αποτελεί microεταφορά Εφόσον το υποκείmicroενο άλλο ονοmicroάζει και άλλο λέει κατά βάθος microε την πατρική microεταφορά εmicroφανίζεται η εγκαθίδρυση microιας ψυχικής διαίρεσης (Spaltung) του υποκειmicroένου ανάmicroεσα στο ασυνείδητο ndashτον ψυχισmicroό τουndash και τον συνειδητό του λόγο διαίρεση η οποία επέρχεται υπό το κράτος της γλώσσαςmiddot microε αυτή την έννοια κατά τον Dor (όπ 137) το ασυνείδητο θα δοmicroηθεί υποταγmicroένο στην τάξη του σηmicroαίνοντος δηλ σαν γλώσσα Άποψη που προκάλεσε τη ρήξη του Λακάν microε τη σύγχρονη ψυχαναλυτική σκέψη στον βαθmicroό που υπέταξε τη δηmicroιουργία του ασυνειδήτου στη γλώσσα αναγνωρίζοντάς τη ως βασική προϋπόθεσή του και θεώρησε το υποκείmicroενο ως υπάρχον microόνο ως οmicroιλούν (το οmicroιλ-όν) Ο Λακάν χρησιmicroοποιεί τη διάκριση του Benveniste (1966) ανάmicroεσα σε υποκείmicroενο της εκφώνησης και υποκείmicroενο του εκφωνήmicroατος για να καταδείξει ότι το υποκείmicroενο του ασυνειδήτου το υποκείmicroενο της επιθυmicroίας προσδιορίζεται σε επίπεδο εκφώνησης σε αυτό που λέγεται σε ένα κατά κάποιον τρόπο laquoκείmicroενο λόγουraquo ενώ στο εκφώνηmicroα στην πρόταση εκεί που γραmicromicroατικά θα βάλει τη στίξη το υποκείmicroενο χάνεται η αλήθεια του καθώς εmicroφανίζεται διαστρεβλωmicroένη ndashη ψυχαναλυτική εργασία συνίσταται microε αυτή την έννοια στην ανάδυση της επιθυmicroίας του υποκειmicroένου microέσα από τα εκφωνήmicroατά τουmiddot γιrsquo αυτό ο αναλυτής ακούει laquoαπό κάτωraquo από τα συγκεκριmicroένα εκφωνήmicroατα laquoπροσέχονταςraquo το συνολικό κείmicroενο του αναλυόmicroενου Αν το υποκείmicroενο αναδύεται microέσα από τη γλώσσα ndashκαι αυτό σηmicroαίνει ότι δεν είναι αιτία της γλώσσας του σηmicroαίνοντος αλλά επίπτωσή τηςndash ταυτοχρόνως όmicroως αλλοτριώνεται microέσα και από αυτήν εφόσον το ίδιο λόγω της διαδικασίας της συmicroβολοποίησης (laquoτο πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να αντιπροσωπευθείraquo) εmicroφανίζεται κατά την έκφραση του A Miller laquoσαν να υπέχει θέση ∆εν είναι εκεί αλλά και δεν είναι και απόνraquo Έτσι παρουσιάζεται το αντιφατικό φαινόmicroενο από τη microια η γλώσσα κάνει να αναδυθεί το υποκείmicroενο από την άλλη το εξαφανίζει microέσα από την αναπαράστασή του Ο Λακάν ονοmicroάζει αυτή την έκλειψη στιγmicroιαία εξαφάνιση του υποκειmicroένου το γεγονός δηλ ότι microέσω της γλώσσας το υποκείmicroενο νοείται ως αναπαράσταση ως προσωπείο που το αλλοτριώνει αποκρύπτοντάς το από τον εαυτό του (Dor 1994 146) O όρος σχίση [refente] αποδίδει αυτή ακριβώς την αλλοτρίωση microέσα και από τη γλώσσα Από τη microια λοιπόν το υποκείmicroενο βρίσκεται διαχωρισmicroένο από τον laquoλόγοraquo του ασυνειδήτου του τον λόγο της επιθυmicroίας του και από την άλλη λειτουργεί στον λόγο ως laquoυπέχον θέσηraquo ως οmicroοίωmicroα Μία ακόmicroη από τις δραmicroατικές αντιφατικότητες της ύπαρξης Μπορεί το υποκείmicroενο microε την πρόσβαση στη γλώσσα και τη συmicroβολική τάξη να απελευθερώθηκε από την αιχmicroαλωσία της φαντασιακής δυαδικής σχέσης microε τη microητέρα από την άλλη όmicroως βυθίζεται πάλι microέσω της γλώσσας σε microια άλλη φαντασιακή αιχmicroαλωσία του εαυτού του υιοθετώντας τα διάφορα εγώ του ndashαλλοτριωmicroένουndash λόγου του και αποκτώντας έτσι microια φαντασιακή εικόνα του εαυτού του ndashτο Εγώ [Moi] Στη φαντασιακή αυτή αναπαράσταση

26

εικόνα του εαυτού του υπεισέρχεται και ο Άλλος (η microητέρα καταρχήν) στον βαθmicroό που microέσα από τα microάτια του Άλλου γίνεται η αναγνώρισή microας (προεικονίζεται ήδη από το στάδιο του καθρέφτη όπου microέσα από τα microάτια του Άλλου υπάρχει η έγκριση για την ταύτιση του παιδιού microε αυτό που βλέπει) Αναλόγως όmicroως κινείται και η σχέση του Εγώ [Moi] microε τον άλλον διαποτισmicroένη από το φαντασιακό αφού microε τον ίδιο τρόπο που εκλαmicroβάνει τον εαυτό του εκλαmicroβάνει και τον άλλον Η επικοινωνία όmicroως έτσι καθίσταται laquoδιάλογος microεταξύ κουφώνraquo αφού ο καθείς επικοινωνεί microέσα από τα Εγώ [moi] του Ο Μεγάλος Άλλος ndashη επικοινωνία microε το ασυνείδητοndash καθίσταται αδύνατη στον βαθmicroό που διαχωρίζεται από τον laquoτοίχο της γλώσσαςraquomiddot ο Μεγάλος Άλλος βρίσκεται από την άλλη πλευρά του όπως ακριβώς το υποκείmicroενο λόγω της γλώσσας τίθεται εκτός της προσωπικής του αλήθειας Και είναι ο στόχος της ανάλυσης αυτό τον κενό ndashαλλοτριωmicroένοndash λόγο του υποκειmicroένου να τον καταστήσει πλήρη να τον φέρει σε επικοινωνία microε το ασυνείδητό του microε την επιθυmicroία του αποκαθιστώντας τη συmicroβολική τάξη στον φαντασιακό του λόγο

9

[] O προφητικός λόγος στη διπλή διάρθρωσή του ndashεκστατικό γλωσσικό υπόβαθρο δοmicroηmicroένη προτασιακή υπερδοmicroήndash αποτελεί λοιπόν microία από τις περιοχές γλωσσικής συmicroπεριφοράς όπου αποκαλύπτεται η ένταση που διαταράσσει τη φαινοmicroενική laquoγαλήνηraquo της προτασιακής γλώσσας H ένταση αυτή είναι της ίδιας τάξης microrsquo αυτήν που εκδηλώνεται στη διπλή διάρθρωση του microαγικού λόγου ή και στη διπλή διάρθρωση που εικονογραφείται από την αντίστιξη ποίησης και πρόζας Σrsquo όλες αυτές τις περιπτώσεις επιχειρείται η προσέγγιση στο θολό σηmicroαδιακά απροσδιόριστο διάχυτο συγκινησιακό υπόστρωmicroα της οροθετηmicroένης προτασιακής γλώσσας Aυτή είναι η ndashλιγότερο ή περισσότεροndash οριακή laquoπαλινδρόmicroησηraquo όλων αυτών των γλωσσικών συmicroπεριφορών [] Aς δούmicroε τώρα από πιο κοντά τα δεδοmicroένα προφητικού λόγου που διαθέτουmicroε από την ελληνική αρχαιότητα H ηρακλείτεια ρήση που συζητήθηκε θεωρείται ndashκαι σωστάndash ότι αναφέρεται στον κρυπτικό αινιγmicroατικό πολύσηmicroο χαρακτήρα των χρησmicroών που microας παραδίδονται από την αρχαιότητα H άποψη την οποία θα υποστηρίξω είναι ότι αυτή η ιδιαιτερότητα δεν είναι παρά η αντανάκλαση (και θα δούmicroε τί σηmicroαίνει αυτό αmicroέσως παρακάτω) της βαθύτερης laquoδεικτικότηταςraquo microε την έννοια που έδωσα στον όρο αυτό πιο πάνω ndashπου χαρακτηρίζει τον laquoενθουσιαστικόraquo προφητικό λόγο συνολικά αλλά και γενικότερα γλωσσικές συmicroπεριφορές που κυριαρχούνται από την κίνηση προς τη συγκινησιακή δεικτική σήmicroανση της εmicroπειρίας H πρωτογενής (ή πρωτογενέστερη) συγκινησιακή laquoδεικτικότηταraquo που εmicroφανίζεται στο εκστατικό εκφώνηmicroα του microάντη ή της microάντισσας microετασχηmicroατίζεται ndashστο επίπεδο του δοmicroηmicroένου προτασιακού χρησmicroούndash στη δευτερογενή δεικτικότητα της κρυπτικότητας της αmicroφισηmicroίας ή της πολυσηmicroίας της οmicroωνυmicroίας Tο πλεονέκτηmicroα microιας τέτοιας προσέγγισης είναι ότι αναγνωρίζει την ενότητα ndashστη βάση της δεικτικότηταςndash του προφητικού λόγου microε άλλες ανάλογες γλωσσικές συmicroπεριφορές ndashτον microαγικό λόγο τον ποιητικό λόγο την πρώιmicroη παιδική γλώσσα αλλά και microε όψεις της ίδιας της laquoκαθηmicroερινήςraquo γλώσσαςndash και εννοώ τα δεικτικά συστατικά της Σrsquo όλες αυτές τις περιπτώσεις κυριαρχεί ή αναδεικνύεται ο συγκινησιακός δεικτικός ιστός της γλωσσικής σήmicroανσης microε αποτέλεσmicroα τη σηmicroασιακή laquoδιάχυσηraquo H δεικτικότητα και η συνακόλουθη laquoδιάχυσηraquo είναι ο βαθύτερος ερmicroηνευτικός microίτος microε τον οποίο θα πρέπει να συνδεθούν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ενθουσιαστικού προφητικού λόγου [] Θα ήθελα να κλείσω την οmicroιλία αυτή ξαναγυρίζοντας στο ζήτηmicroα της σχέσης προφητικού και ποιητικού λόγου ndashένα ζήτηmicroα που ήδη τέθηκε από την αρχαιότητα [hellip] H κλασική microελέτη ndashαπό πλευράς γλωσσολογίας ndash πάνω στο ζήτηmicroα του ποιητικού λόγου ανήκει όπως είναι γνωστό στον Jakobson (Linguistics and Poetics) Tί είναι ο ποιητικός λόγος ndashη ποιητική λειτουργίαndash για τον Jakobson Eίναι η γλωσσική χρήση που επιχειρεί να laquoυπονοmicroεύσειraquo τη συmicroβατική σχέση ήχου και νοήmicroατος (την περίφηmicroη laquoαυθαιρεσίαraquo του γλωσσικού σηmicroείου) Mε τα λόγια του Pope όπως τα παραθέτει ο Jakobson στην ποίηση laquothe sound must seem an echo of the senseraquo (ο ήχος πρέπει να microοιάζει σαν ηχώ του νοήmicroατος) Tο αγωνιώδες αυτό εγχείρηmicroα αντιπροσωπεύει την παλινδρόmicroηση για την οποία επανειληmicromicroένα microιλήσαmicroε ndashτην κίνηση προς την αρχέγονη βιωmicroατική δεικτική σήmicroανση της εmicroπειρίας O ήχος αγωνίζεται να ξαναγίνει κοmicroάτι της εmicroπειρίας ndashδείκτης της και όχι

10

συmicroβατική σήmicroανσή της H ποίηση λέει ο Bαλερί laquoείναι η προσπάθεια να αποδοθούν microε έναρθρη γλώσσα εκείνα τα πράγmicroατα ή εκείνο το πράγmicroα που προσπαθούν να εκφράσουν θολά και σκοτεινά τα δάκρυα οι κραυγές τα χάδια οι αναστεναγmicroοίraquo O ρυθmicroός το microέτρο ο φωνητικός συmicroβολισmicroός οι παρηχήσεις και οι παρονοmicroασίες η microεταφορά και η συνακόλουθη πολυσηmicroαντότητα και διάχυση όλες αυτές οι όψεις του ποιητικού λόγου προσπαθούν να προσεγγίσουν αυτή τη χαmicroένη αρχέγονη θολή σηmicroασιακά συγκινησιακή αφετηρία του λόγου όπου ο ήχος σηmicroαίνει άmicroεσα βιωmicroατικά laquoδείχνειraquo laquoTα τεχνάσmicroατα της αmicroφισηmicroίαςraquo λέει ο Empson laquoβρίσκονται στις ρίζες της ποίησηςraquoΓια την ακρίβεια στις ρίζες της ποίησης ndashαλλά και της γλώσσας γενικότεραndash βρίσκεται ο θολός προγλωσσικός σχεδόν σηmicroασιακά διάχυτος ήχος της συγκίνησης H αmicroφισηmicroία και η πολυσηmicroαντότητα ndashόπως παράγονται από το παιχνίδι του φωνητικού συmicroβολισmicroού της παρονοmicroασίας και της παρήχησης της έλξης ανάmicroεσα σε λέξεις σηmicroασιακά διαφορετικές αλλά ηχητικά παρόmicroοιες ή και όmicroοιες microε συνέπεια τον κλονισmicroό των σηmicroασιακών οροθετήσεωνndashδεν είναι όπως το έχουmicroε ήδη επισηmicroάνει παρά η γλωσσική προσέγγιση σrsquo αυτό τον πρωτεϊκό οριακό ως προς τη γλώσσα δεικτικό ήχο της συγκίνησης Ποιητικός λόγος προφητικός λόγος microαγικός λόγος Πρόκειται για εmicroπαθείς microορφές λόγου ndashασαφώς διακεκριmicroένες microεταξύ τουςndash που καθορίζονται από την αναζήτηση αυτού του χαmicroένου παράδεισου της άmicroεσης βιωmicroατικής σήmicroανσης της εmicroπειρίας microέσα από την υπονόmicroευση σε διάφορους βαθmicroούς της συmicroβατικής σχέσης του ήχου και νοήmicroατος και των οροθετήσεων που συνεπάγεται [8] α Κείmicroενο 4 Χριστίδης Α-Φ 2001α Η φύση της γλώσσας Στο Ιστορία της ελληνικής γλώσσας Από τις αρχές έως την Ύστερη Αρχαιότητα επιmicro Α-Φ Χριστίδης Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας amp Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] Υπό έκδοση copy Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας amp Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] [] Στην ανάλυση της γλωσσικής σήmicroανσης από τον Peirce αναγνωρίζεται (και αυτό δεν είναι τυπικό για τον δυτικό στοχασmicroό πάνω στη γλώσσαmiddot []) η συστατική διαπλοκή ndashκαι έντασηndash ανάmicroεσα στην εικονική δεικτική και στη συmicroβολική δηλαδή γενικευτική αφαιρετική διάσταση της γλώσσας ανάmicroεσα στη laquoθέρmicroηraquo και στο laquoφωςraquo για να θυmicroηθούmicroε αυτές τις παλιές microεταφορές για τη φύση της γλώσσας Ωστόσο το σύmicroβολο ndashη γενίκευση και η αφαίρεσηndash δεν είναι το laquoψυχρόraquo αποτύπωmicroα της σχέσης του ανθρώπου microε τον κόσmicroο αλλά η laquoθερmicroήraquo ανάκλαση της επίmicroοχθης βιωmicroατικής ιστορικής σχέσης microαζί του Kαι αυτή η θέρmicroη διατηρείται στα laquoσκοτεινάraquo δεικτικά συστατικά του γλωσσικού σηmicroείου Συστατικά που υπενθυmicroίζουν ότι το microυστικό της σήmicroανσης ndashτης κάθε σήmicroανσηςndash είναι η κίνηση προς και η συγκίνηση Όπως θα έλεγε ο Kierkegaard laquoη επιθυmicroία υπάρχει microόνο όταν υπάρχει το αντικείmicroενο Tο αντικείmicroενο [της νόησης] υπάρχει microόνο όταν υπάρχει η επιθυmicroία Eπιθυmicroία και αντικείmicroενο είναι ένα ζευγάρι διδύmicroων Kανένα δεν microπορεί να υπάρξει χωρίς το άλλοraquo Kαι στην κίνηση προς βρίσκεται ακριβώς η λειτουργία της δείξης Στη δείξη ndashκαι χαρακτηριστικός αρχαϊκός εκπρόσωπός της είναι η φωνήndash βρίσκεται η microήτρα της αφαιρετικής και γενικευτικής

11

συmicroβολικής σήmicroανσης ndashτης ανθρώπινης γλώσσας Kαι ο οmicroφάλιος λώρος που τις συνδέει δεν αποκόπτεται ποτέ Για τον Kικέρωνα (De Oratore) αυτή η απώτερη laquomicroήτραraquo ndashη άmicroορφη δεικτική φωνήndash αντηχεί ως cantus obscurior ως laquoσκοτεινό τραγούδιraquo σε κάθε γλωσσική εκφορά Για τον ιερό Aυγουστίνο (De Trinitate 91015) ο λόγος είναι cum amore notitia laquomicroετά αγάπης σηmicroείωσηraquo Aν θέλει κανείς να παρατηρήσει σχεδόν laquoδιά γυmicroνού οφθαλmicroούraquo τη δράση και τη δραστικότητα αυτού του amoris ndashαντίλαλου του αρχαϊκού cantus obscurior της φωνήςndash που διαπερνά την αφαιρετική και γενικευτική notitia δεν έχει παρά να στραφεί σε microια περιοχή της γλώσσας αγνοηmicroένη από τα κυρίαρχα laquoπαραδείγmicroαταraquo της γλωσσολογικής σκέψης αρχαιότερης και νεότερης Kαι εννοώ τη microεταφορά H microεταφορά είναι το κατεξοχήν τεκmicroήριο του amoris της θέρmicroης ndashτης δεικτικής θέρmicroηςndash που διαπερνά τις φαινοmicroενικά laquoψυχρέςraquo γενικεύσεις και αφαιρέσεις που συγκροτούν το σύmicroβολο ndashτην ανθρώπινη γλώσσα Πώς συνδέεται λχ η microεταφορική έκφραση φωτεινό microυαλό microε την laquoκυριολεκτικήraquo έκφραση φωτεινή επιγραφή Aυτό που αναδεικνύεται στη microεταφορική έκφραση ndashκαι την παράγειndash είναι ο amor η δεικτική αισθηmicroατική θέρmicroη microέσα στην οποία είναι εmicroβαπτισmicroένη η έννοια laquoφωςraquo ndashη γενικευτική και αφαιρετική ανάκλαση της βίωσης του φωτός Kαι η δεικτική αυτή θέρmicroη είναι η laquoανάmicroνησηraquo ndashmicroέσα στη συmicroβολική γλώσσα που microας laquoαποmicroακρύνει από την πραγmicroατικότηταraquondash της πρωτογενούς θέρmicroης microε την οποία συνδέεται η εmicroπειρία η βίωση του φωτός το ευχάριστο συναίσθηmicroα που γεννά η εmicroπειρία του φωτός σε αντίστιξη microε το δυσάρεστο συναίσθηmicroα ndashφόβοςndash που γεννά η βίωση του σκοταδιού Eξού και οι microεταφορές όπως σκοτεινές microαύρες σκέψεις Mέσα στη laquoθέρmicroηraquo που διαποτίζει την έννοια του φωτός ή του σκότους διατηρείται η laquomicroνήmicroηraquo της πρωτογενούς δεικτικής σχέσης microε τον κόσmicroο Όπως σηmicroειώνουν οι νευροφυσιολόγοι A και H Damasio laquoο εγκέφαλος δεν απεικονίζει απλά όψεις της εξωτερικής πραγmicroατικότητας Kαταγράφει επίσης τον τρόπο microε τον οποίο εξερευνά τον κόσmicroο και αντιδρά σrsquo αυτόνraquo Ή όπως παρατηρεί ο Bickerton laquoαυτό που παρουσιάζεται σε οποιοδήποτε ζωικό είδος από τις αισθήσεις δεν είναι ldquoαυτό που υπάρχει εκεί έξωrdquo αλλά αυτό που είναι χρήσιmicroο για το είδος να ξέρει γιrsquo αυτό που είναι εκεί έξωraquo Kαι η επιστηmicroονική αυτή άποψη δεν είναι διαφορετική από τη φιλοσοφική άποψη του Peirce όπως την έχουmicroε ήδη παρουσιάσει Για τον Peirce το σύmicroβολο ndashη γενίκευση και η αφαίρεση η Thirdnessndash laquoγειώνεταιraquo στην εικόνα και στον δείκτη στη Firstness και στη Secondness H ανάδειξη της δεικτικής θέρmicroης στη microεταφορά αποκαλύπτει τη λειτουργία της Firstness και της Secondness microέσα στη Thirdness ndashτο αισθηmicroατικό laquoστηmicroόνιraquo του συmicroβολικού laquoυφαδιούraquo τη συστατική microείξη αίσθησης αισθήmicroατος και παράστασης έννοιας τη notitiam cum amore Kαι η διαφορά microεταξύ microεταφοράς και laquoκυριολεξίαςraquo ndashή ακριβέστερα microεταξύ laquoζωντανήςraquo και laquoνεκρήςraquo microεταφοράςndash βρίσκεται απλά στο ότι στην laquoκυριολεξίαraquo η δεικτική θέρmicroη είναι αφανής laquoεν υπνώσειraquo Aλλά δεν απουσιάζει Aλλιώς δεν θα ήταν δυνατή η microεταφορική laquoαφύπνισήraquo της ndashη ανάδειξή της O Adorno σrsquo ένα γράmicromicroα του στον Benjamin σχολιάζοντας την έννοια της laquoαύραςraquo που απασχολούσε τον δεύτερο σηmicroειώνει τα εξής laquoH αύρα δεν είναι πάντοτε το ίχνος του ξεχασmicroένου ανθρώπινου στοιχείου ενός πράγmicroατοςhellipraquo Στη διατύπωση αυτή microοιάζει να αντηχεί η περίφηmicroη laquoπαρατήρησηraquo του Proust laquoτα πράγmicroατα κρατούν κάτι από τη microατιά που σταmicroάτησε επάνω τουςraquo H ανάδειξη ndashστη ζωντανή microεταφοράndash της δεικτικής θέρmicroης που διαποτίζει την έννοια microπορεί να θεωρηθεί ότι ισοδυναmicroεί microε την ανάδειξη αυτής ακριβώς της αύρας ή της laquomicroατιάςraquo που είναι αποτεθειmicroένη πάνω στα πράγmicroατα Kαι η ανάδειξη αυτή αποκαλύπτει ότι ο laquoφωτεινόςraquo κόσmicroος της γενίκευσης και της αφαίρεσης ndashτων συmicroβόλωνndash δεν διαρρηγνύει ποτέ τη σχέση του microε τον θολό διάχυτο σκοτεινό κόσmicroο της αίσθησης και

12

του αισθήmicroατος ndashτης εικόνας και του δείκτη H laquoαποστείρωσηraquo του συmicroβόλου ndashmicroέσω της περιθωριοποίησης της microεταφοράς ως εργαλείου ειδικών χρήσεων της ποίησης κατά κύριο λόγοndash συρρικνώνει και στρεβλώνει το γλωσσικό φαινόmicroενο H δεικτική laquoαύραraquo που περιβάλλει την έννοια ndashlaquoορατήraquo στη microεταφοράndash αποκαλύπτει δραmicroατικά τη σχέση θέρmicroης και φωτός στη γλωσσική σήmicroανση Σrsquo αυτή τη σχέση βρίσκεται η απάντηση στο ερώτηmicroα της απώτερης καταγωγής της αλλά και του ρόλου της στη δόmicroηση της ανθρώπινης υποκειmicroενικότητας Eίναι χαρακτηριστικό ότι ο Descartes κατεξοχήν εκπρόσωπος της παράδοσης που υποβαθmicroίζει τον ρόλο της θέρmicroης στη νόηση και στο αποτύπωmicroά της ndashτη γλωσσική σήmicroανσηndash αισθάνεται υποχρεωmicroένος παρrsquo όλα αυτά να σηmicroειώσει ότι τα passions de lrsquoacircme (τα laquoπάθηraquo της ψυχής) laquoισχυροποιούν και δίνουν διάρκεια στις σκέψειςraquo (fortifient et font durer en lrsquoacircme les penseacutees) Aξίζει να αντιπαρατεθεί αυτή η παρατήρηση του Descartes που σχολιάζει το laquoπάθοςraquo κρατώντας πάντα τη σκέψη laquoσε απόστασηraquo από αυτό microε τις θέσεις του Hamann οριακού ιδεολογικού αντιπάλου του ορθολογισmicroού ιδίως όπως microορφοποιείται στην εποχή του ∆ιαφωτισmicroού laquoMόνο το πάθος δίνει στις αφαιρέσεις χέρια πόδια φτεράhellipraquo Θα πρέπει να microείνουmicroε για λίγο ακόmicroη στη microεταφορά και στη συmicroβολή της στη βαθύτερη και πλησιέστερη κατανόηση της φύσης της γλώσσας Kατά την Arendt η microεταφορά laquoδίνει πίσωraquo στη λέξη την αισθητηριακή υποδοmicroή της (its sensual substructure) Kατά τον Ricoeur που βασίζεται στην αριστοτελική αντίληψη για τη microεταφορά η microεταφορά laquoδείχνειraquo laquomicroας κάνει να βλέπουmicroεraquo laquoΣτηρίζεται στην οmicroοιότητα αλλά στο επίπεδο των αισθηmicroάτων εκφράζοντας microια κατάσταση microέσω microιας άλλης η microεταφορά laquomicroεταγγίζειraquo στην καρδιά αυτής της κατάστασης τα αισθήmicroατα που ανήκουν στην αρχική κατάστασηraquo (repose sur la ressemblance mais au niveau de sentiments en symbolisant une situation par le moyen drsquoune autre la meacutetaphore laquoinfuseraquo au coeur de la situation symboliseacutee les sentiments attacheacutes agrave la situation qui symbolise) Πρόκειται για microια διαδικασία laquomicroεταβίβασης microετάγγισης αισθηmicroάτωνraquo (transfert de sentiments) Aνάδειξη της αισθητηριακής υποδοmicroής της λέξης laquomicroεταβίβαση microετάγγιση αισθηmicroάτωνraquo Στις διατυπώσεις αυτές microπορούν να προστεθούν microια σειρά από άλλες που επιχειρούν να ονοmicroάσουν ndashmicroε ανάλογο τρόποndash τη φύση της microεταφοράς laquoορατότητα του λόγου εικονικότητα του λόγουraquo laquoεπιστροφή από τον λόγο στην όρασηraquo laquoονειρικότητα της γλώσσαςraquo laquoαπτότηταraquo (palpability) των γλωσσικών σηmicroείων Όλες αυτές οι προσεγγίσεις microπορούν να microεταφραστούν microε όρους της ανάλυσης που έχουmicroε ήδη προτείνει η microεταφορά αναδεικνύει την εικονική και δεικτική διάσταση της αφαιρετικής γενικευτικής ndashσυmicroβολικήςndash σήmicroανσης τον δείκτη (και την εικόνα) που διαποτίζουν το σύmicroβολο Στη βάση αυτή γίνεται η laquomicroεταβίβαση microετάγγιση αισθηmicroάτωνraquo Στα laquoέγκαταraquo της συmicroβολικής γλώσσας αντηχεί ως amor το πρωτογενές cantus obscurior ndashη αρχέγονη φωνήndash ως πρόθεση για σήmicroανση η οποία βρίσκει την εκρηκτική της ολοκλήρωση στον ανθρώπινο λόγο που δεν αρκείται στη δείξη και στη ζωική έλξη προς τα πράγmicroατα ή στην άπωση από αυτά αλλά την υπερβαίνει microέσα από τη microορφοποίηση της αρχέγονης αυτής πρόθεσης για σήmicroανση σε γενικευτικές αφαιρετικές παραστάσεις ή έννοιες H υπέρβαση αυτή ωστόσο δεν laquoαποστραγγίζειraquo τις παραστάσεις από τους δεικτικούς laquoχυmicroούςraquo τους H

13

παράσταση δεν παύει να είναι ένα microίγmicroα φωνής και λόγου Aυτή ακριβώς η microείξη ndashκαι η έντασηndash αναδεικνύεται στη microεταφορά Oι microεταφορικές laquoπεριπέτειεςraquo της γλωσσικής σήmicroανσης ndashαυτή η laquomicroεταβίβαση αισθηmicroάτωνraquo που δηmicroιουργεί νέες παραστάσειςndash είναι συνάρτηση αυτής της καταστατικής microείξης microιας microείξης που διατηρεί όπως θα έλεγε ο Anjieu τη σύνδεση του σηmicroείου microε τη σωmicroατική βάση της εmicroπειρίας Γιrsquo αυτό και η microεταφορά δεν ισοδυναmicroεί microε microια laquoψυχρήraquo σύγκριση (παροmicroοίωση) που κρατά τις αποστάσεις ανάmicroεσα στις παραστάσεις έννοιες (laquoείναι σανraquo) αλλά συνίσταται στη laquoθερmicroήraquo ταύτισή τους (laquoείναιraquo) Kατά τον Ricoeur αυτή είναι κατrsquo ουσίαν η αριστοτελική αντίληψη για τη microεταφορά και όχι η microεταγενέστερη (από τον Kοϊντιλιανό και microετά) παρερmicroηνεία της ndashη θεώρηση δηλαδή της microεταφοράς ως laquoσυντοmicroογραφικήςraquo παροmicroοίωσης Συmicroβαίνει ακριβώς το αντίθετο επισηmicroαίνει ο Ricoeur laquoη παροmicroοίωση είναι microια ανεπτυγmicroένη microεταφοράraquo (la comparaison est une meacutetaphore deacuteveloppeacutee) Aλλά τί σηmicroαίνει ταύτιση ως καθοριστικό χαρακτηριστικό της microεταφοράς Σηmicroαίνει laquoυπονόmicroευσηraquo ή και laquoανατροπήraquo των οριοθετήσεων ndashτης κανονικότηταςndash στην οποία βασίζεται η αφαιρετική γενικευτική ndashσυmicroβολικήndash γλώσσα Σηmicroαίνει εν τέλει microια πρωτογενέστερη microορφή γενίκευσης microέσω της οποίας οργανώνεται η εmicroπειρία Όταν λέω ότι ο Γιάννης είναι γουρούνι αυτό το είναι microοιάζει να παραβιάζει (αντίθετα microε το είναι σαν της παροmicroοίωσης) να laquoπεριφρονείraquo ndashκατά τη διατύπωση του Ricoeurndash εννοιακές οριοθετήσεις Aυτό ακριβώς οδήγησε φιλοσόφους όπως ο Locke και ο Hobbes στην laquoπρογραφήraquo της microεταφοράς Kατά τον Hobbes η microεταφορά παραβιάζει τις laquoκαθορισmicroένεςraquo σηmicroασίες των λέξεων (senses they are ordained for) Kατά τον Locke η microεταφορά ndashκαι άλλα ρητορικά σχήmicroαταndash πρέπει να στιγmicroατίζονται γιατί laquoυποβάλλουν ψευδείς ιδέες κινούν τα πάθη κι έτσι παραπλανούν την ορθή κρίση και αποτελούν εργαλεία εξαπάτησηςraquo (insinuate wrong ideas move the passions and thereby mislead the judgement and so indeed are perfect cheats) Στις απόψεις αυτές εκφράζεται η θέση microιας microακραίωνης παράδοσης που αρνείται τα laquoθερmicroάraquo δεικτικά συστατικά της συmicroβολικής σήmicroανσης Aρνείται αυτήν ακριβώς τη δηmicroιουργική laquoανατροπήraquo της συmicroβολικής laquoκανονικότηταςraquo που εκπροσωπείται από τη microεταφορική ταύτιση η οποία microε τα λόγια του Ricoeur δεν laquoσυνίσταται στη διαπίστωση της τάξης microιας δοmicroής αλλά στη ldquoλήθηrdquo της στην εξαφάνισή τηςraquo (elle ne consiste pas agrave apercevoir lrsquoordre drsquoune structure mais agrave oublier agrave eacuteliminer plusieurs attributs que le terme meacutetaphoriseacute eacutevoque en nous dans son emploi normal) laquoTο να αποκαλούmicroε microια σειρά ουρά ισοδυναmicroεί microε την αγνόηση όλων των άλλων εννοιακών χαρακτηριστικών πλην του microήκουςraquo (όπ 137) (appeler une file ldquoune queuerdquo crsquoest negliger tous les traits conceptuels sauf la forme longue) H microεταφορά είναι η laquoσύλληψη της ταυτότητας microέσα στη διαφορά και παρά τις διαφορές αλλά microε έναν τρόπο προ-εννοιακόraquo (όπ 253) (la saisie de lrsquoidentique dans les diffeacuterences mais sur un mode pre-conceptuel) Aλλά τί σηmicroαίνει laquoπρο-εννοιακός τρόποςraquo Σηmicroαίνει απλά την αρχαϊκή εικονική δεικτική αφετηρία της microεταφορικής ταύτισης που συνυπάρχει ndashσε αέναη έντασηndash microε τον αφαιρετικό γενικευτικό διαχωρισmicroό της συmicroβολικής γλώσσας Mε την ορολογία του Vygotsky (1962) η microεταφορά microπορεί να θεωρηθεί ως η δραστική επιβίωση της laquoσυmicroπλεγmicroατικήςraquo [complexive] νόησης ndashτης νόησης που εξακολουθεί να καθορίζεται από την αισθητηριακή πρόσληψη της εmicroπειρίαςndash microέσα στον χώρο της εννοιακής [conceptual] νόησης ndashτης νόησης που βασίζεται στο σύmicroβολο στη γενίκευση και την αφαίρεση H microεταφορά είναι η laquoπυκνήraquo διάσταση της laquoαναλυτικήςraquo συmicroβολικής σήmicroανσης [] Στην αναλυτική σήmicroανση της εmicroπειρίας ndashόπως εκπροσωπείται από τη γενικευτική αφαιρετική έννοιαndash laquoαντιπαρατίθεταιraquo η πυκνή σήmicroανση της microεταφοράς Kαι αυτή

14

η laquoαντιπαράθεσηraquo ολοκληρώνει τη γλωσσική σήmicroανση Kατά τον Piaget η microεταφορά είναι το τεκmicroήριο της δεικτικής νόησης ndashενός είδους νόησης που είναι όπως λέει laquoπρο-λογικό και όχι αντι-λογικόraquo (pre-logical and not anti-logical) Aυτό το είδος νόησης γενικεύει ndashlaquoδίνει ένα κοινό νόηmicroα σε έναν αριθmicroό διακεκριmicroένων αντικειmicroένωνraquo (gives a common meaning to a number of distinct objects)ndash στη βάση laquoσυγκινησιακών σχηmicroάτωνraquo [affective schemas] ndashστη βάση laquomicroετάγγισης αισθηmicroάτωνraquo όπως θα έλεγε ο Ricoeur (βλ πιο πάνω) H γενίκευση στη βάση συγκινησιακών σχηmicroάτων ndashη συγκινησιακή δεικτική σήmicroανσηndash laquoδεν επιτυγχάνει τον ίδιο βαθmicroό γενίκευσης και αφαίρεσης όπως τα λογικά σχήmicroαταraquo (do not achieve the same degree of generalisation and abstraction as logical schemas) ndashη συmicroβολική σήmicroανση Aλλά σrsquo αυτήν ακριβώς την laquoανεπάρκειαraquo βρίσκεται η ουσία της microεταφοράς ως συγκινησιακής δεικτικής laquoγείωσηςraquo ndashκαι ολοκλήρωσηςndash του συmicroβόλου Kατά την ψυχαναλυτική οπτική όπως εκπροσωπείται από τον Lacan η microεταφορική ταύτιση είναι laquoο τόπος όπου πρέπει να τοποθετήσουmicroε την αρχέγονη διάσταση της ανθρώπινης γλώσσαςraquo (le lieu ougrave nous devons situer la dimension primordiale dans le langage humain) Θα έχουmicroε την ευκαιρία να συζητήσουmicroε αργότερα τον ρόλο κατά την ψυχαναλυτική προσέγγιση αυτής της laquoαρχέγονης διάστασης της ανθρώπινης γλώσσαςraquo στη δόmicroηση του ανθρώπινου ψυχισmicroού Για την ώρα αυτό που έχει σηmicroασία να επισηmicroανθεί είναι ότι το laquoαρχέγονοraquo της microεταφοράς οφείλεται στο γεγονός ότι η διαδικασία αυτή κινητοποιείται από laquoαρχέγοναraquo συστατικά της συmicroβολικής σήmicroανσης ndashτη δείξη κατά κύριο λόγο Kαι αυτή η διάσταση είναι που laquoαποτρέπειraquo ndashαν microπορεί κανείς να θέσει το ζήτηmicroα microε τέτοιους όρουςndash την laquoαποτυχία της έννοιαςraquo (lrsquoeacutechec du concept)ndashτην laquoαποτυχίαraquo της γενικευτικής αφαιρετικής σήmicroανσης β Κείmicroενο 5 Χριστίδης Α-Φ 1999 Όψεις της microεταφοράς Στο Γλώσσα και νόηση επιmicro ∆ Κατή Μ Κονδύλη amp Β Νικηφορίδου 197-206 Αθήνα Αλεξάνδρεια copy Αλεξάνδρεια [] Το φαινόmicroενο της microεταφοράς αποτελεί δοκιmicroασία για microια συγκεκριmicroένη ndashκαι επίσης αρχαίαndash αντίληψη για τη λογικότητα Και αποτελεί δοκιmicroασία γιατί η microεταφορά απειλεί microια βασική δοmicroή του λόγου και της λογικότητας την πρόταση σαν ένα αρθρωmicroένο σύνολο διακεκριmicroένων κατηγοριών και τη λογική της λειτουργία την κατηγόρηση Στη microεταφορά οι κατηγοριακές αρθρώσεις microοιάζουν να καταργούνται microέσα από τη συmicroπύκνωση σηmicroασιών και η προτασιακή αποφαντική λογικότητα microοιάζει να υπονοmicroεύεται από το παράδοξο ή και laquoπαράλογοraquo laquoείναιraquo της microεταφοράς Ο Γιάννης είναι γουρούνι Ο κλασικός χειρισmicroός για να αντιmicroετωπιστεί το πρόβληmicroα που δηmicroιουργεί η microεταφορά για την προτασιακή λογικότητα ήταν να αναχθεί η microεταφορά στην παροmicroοίωση ndashνα αναχθεί το παράδοξο και το laquoπαράλογοraquo laquoείναιraquo της microεταφοράς στο laquoείναι σανraquo της παροmicroοίωσης που σέβεται τις κατηγοριακές και σηmicroασιακές οροθετήσεις και δεν παραβιάζει τους κανόνες της λογικότητας Η κλασική αυτή λύση έχει βέβαια περισσότερες από microία παραλλαγές Αρκεί να αναφέρω απόψεις όπως του Davidson όπου δεν εmicroφανίζεται η αναγωγή της microεταφοράς στην παροmicroοίωση ndashπου άλλωστε παρουσιάζει ποικίλες δυσκολίεςndash αλλά microετατίθεται το πρόβληmicroα της microεταφοράς από τη γλωσσική δοmicroή στη γλωσσική χρήση κατά τον Davidson η microεταφορά

15

δεν αφορά το laquoσυmicroβατικόraquo προτασιακό νόηmicroα ndashαυτό δεν είναι ποτέ microεταφορικόndash αλλά την παραγωγή και την κατανόηση της πρότασης Ο Davidson υποστηρίζει ότι αυτό που θα πρέπει να εντοπιστεί είναι οι στρατηγικές microε τις οποίες ο οmicroιλητής εννοεί και ο ακροατής κατανοεί κάτι διαφορετικό απrsquo αυτό που σηmicroαίνει η πρόταση Αν η αναγωγή της microεταφοράς στην παροmicroοίωση εξαφανίζει τη microεταφορά σώζοντας έτσι την προτασιακή λογικότητα η θεωρία του Davidson εξορίζει τη microεταφορά στον χώρο της γλωσσικής χρήσης διατηρώντας τη γλωσσική δοmicroή ndashτην πρότασηndash αmicroόλυντη από τη microεταφορά Το αποτέλεσmicroα είναι το ίδιο παρά τη διαφορετική πορεία διασώζονται οι laquoκαθορισmicroένεςraquo σηmicroασίες των λέξεων ndash laquosenses hellip they are ordained forraquo κατά τη διατύπωση του Hobbes που απειλούνται από την ανατρεπτική λειτουργία της microεταφοράς Η καλύτερη ίσως συνόψιση της αρχαίας αντιπαράθεσης του προτασιακού λόγου και της προτασιακής λογικότητας microε τη microεταφορά βρίσκεται στη διατύπωση του Locke η microεταφορά και άλλα σχετικά ρητορικά σχήmicroατα πρέπει να στιγmicroατίζονται γιατί laquoυποβάλλουν ψευδείς ιδέες κινούν τα πάθη κι έτσι παραπλανούν την ορθή κρίση κι αποτελούν εργαλεία εξαπάτησηςraquo (hellipinsinuate wrong ideas move the passions and thereby mislead the judgment and so indeed are perfect cheats) Στον φορτισmicroένο αυτό χαρακτηρισmicroό microε τον οποίο ο Locke επιχειρεί να laquoεξορκίσειraquo τη microεταφορά κρύβεται βέβαια η ουσία της Θα ξαναγυρίσουmicroε σύντοmicroα στη σχέση laquoπάθουςraquo και microεταφοράς αλλά για την ώρα θα πρέπει να επισηmicroάνουmicroε ότι αν microια ολόκληρη παράδοση επιχειρεί να laquoεξορκίσειraquo τη microεταφορά microια άλλη εξίσου αρχαία παράδοση ndashαντι-ιντελεκτουαλιστική ιρασιοναλιστική laquomicroυστικήraquo κάποτεndash την εγκαθιστά στο κέντρο του λόγου και της λογικότητας Αυτή την παράδοση όπως είναι γνωστό απηχεί στα νεότερα χρόνια η φωνή του Nietzsche Για τον Nietzsche δεν υπάρχει microη ρητορική laquoφυσικήraquo γλώσσα Οι ρητορικοί τρόποι δεν είναι κάτι που microπορεί να προστεθεί ή να αφαιρεθεί από τη γλώσσα κατά βούληση και αποτελούν τη γνησιότερη όψη της φύσης της ∆εν υπάρχει κατά τον Nietzsche πραγmicroατική έκφραση και πραγmicroατική γνώση πέρα από τη microεταφορά laquoΘέρmicroηraquo και laquoφωςraquo (Licht und Waumlrme Humboldt [1836] 1988) laquoπάθοςraquo και laquoλόγοςraquo Αυτά τα δύο αξεδιάλυτα συστατικά της ανθρώπινης νόησης και του ανθρώπινου ψυχισmicroού πολώνονται στην αρχαία αυτή αντιπαράθεση και διεκδικούν ndashτο καθένα για τον εαυτό τουndash την πρώτη θέση Και η microεταφορά είναι ένα από τα στρατηγικά microέτωπα στα οποία διαδραmicroατίζεται αυτή η σύγκρουση [9] Κείmicroενο 6 Χριστίδης Α-Φ 2001β Πολυσηmicroία Στο Όψεις της γλώσσας Αθήνα Νήσος Υπό έκδοση copy Νήσος [] οι ποικίλες σηmicroασίες που συγκροτούν τις λέξεις αποτελούν υπαινιγmicroούς ψηφίδες σπαράγmicroατα που πρέπει να συναρθρωθούν για να διαφανεί η βαθύτερη ενότητα της οποίας αποτελούν microέρος το laquoσύννεφοraquo για να θυmicroηθούmicroε τη microεταφορά του Vygotsky από το οποίο κατάγονται οι microοναχικές ξέχωρες laquoσταγόνεςraquo Kαι η συνάρθρωση αυτή είναι ταυτόχρονα και

16

εξάρθρωση H ιστορική συνάρθρωση των σηmicroασιών lsquoθέλωrsquo και lsquoστερούmicroαιrsquo πχ όπως την παρακολουθήσαmicroε στην περίπτωση του αγγλικού ρήmicroατος want υπαινίσσεται microια αδιαφοροποίητη συγκινησιακή ενότητα όπου η διάκριση lsquoεπιθυmicroώrsquo ndash lsquoστερούmicroαιrsquo δεν υφίσταται H συνάρθρωση των δύο αυτών σηmicroασιών microε άλλα λόγια υπαινίσσεται και την εξάρθρωση τους την κατάργηση των ορίων microεταξύ τους την αλληλοδιείσδυση τους την καταγωγή τους από το ενιαίο αδιάσπαστο laquoσύννεφοraquo Aν όπως υποστηρίζει ο Humboldt microε microια διατύπωση που θυmicroίζει την ανάλογη άποψη του Vygotsky laquoοι λέξεις τεmicroαχίζουν την αδιαφοροποίητη σύνθεση που αντλεί ο νους από την εmicroπειρίαraquo το παιχνίδι της πολυσηmicroίας αποκαλύπτει ότι ο τεmicroαχισmicroός αυτός δεν είναι ποτέ πλήρης οι διακεκριmicroένες σηmicroασίες που συγκροτούν microια πολύσηmicroη λέξη φανερώνουν στη συνάρθρωση τους την κίνηση για την εξάρθρωση ndashτην άρση της στεγανής οριοθέτησης Kι εδώ ακριβώς βρίσκεται το πιο ενδιαφέρον ζήτηmicroα H προσέγγιση της πολυσηmicroίας από την οπτική που προτείναmicroε αποκαλύπτει τον laquoβρασmicroόraquo που αναταράζει τη φαινοmicroενική γαλήνη της laquoκατηγορικήςraquo γλώσσας της γλώσσας που microοιάζει να αποτελείται από σαφώς οριοθετηmicroένα laquoτεmicroάχιαraquo Aποκαλύπτει τις διαλεκτικές κινήσεις που υπονοmicroεύουν ndashlaquoρηγmicroατώνουνraquondash τις οριοθετήσεις της κατηγορικής γλώσσας για τη διάλυση της οποίας microε τόσο πάθος microίλησε ο Nίτσε laquoTο είναι γεννιέταιraquo υποστηρίζει ο Heidegger laquoόταν συντρίβεται η λέξηraquo laquoόταν η ένηχη λέξη επιστρέφει στη σιωπή απrsquo όπου και παραχωρήθηκεraquo Θα microπορούσα να σταmicroατήσω εδώ microε την ελπίδα ότι η συζήτηση που προηγήθηκε φωτίζει αυτή την κρυπτική διατύπωση του Heidegger Aλλά ας microου επιτραπεί ένα τελευταίο επεξηγηmicroατικό σχόλιο H ίδια η λέξη η πολύσηmicroη λέξη όπως την παρακολουθήσαmicroε στη συζήτηση που προηγήθηκε υπαινίσσεται την αρχέγονη αδιάσπαστη και γι αυτό άρρητη microήτρα της H συνάρθρωση των ποικίλων σηmicroασιών της υπαινίσσεται το είναι ndashτη βαθύτερη ενότηταndash που τη ζωοδοτεί και που συνάmicroα τη συντρίβει αίροντας τις αρθρώσεις που την οριοθετούν H κίνηση προς τα laquoπίσωraquo ndashπρος το σύννεφοndash υπαινίσσεται τη συντριβή της σταγόνας Kαι για να αντηχήσει στrsquo αυτιά microας αυτός ο υπαινιγmicroός χρειάζεται να οξύνουmicroε τις αισθήσεις microας για να αισθανθούmicroε τις αφανείς κινήσεις που βυσσοδοmicroούν laquoπίσωraquo από την πλάτη της κατηγορικής γλώσσας ndashτις κινήσεις που αναταράσσουν τις διασπασmicroένες microοναχικές σταγόνες που τις εξωθούν να υπερβούν τη διάσπαση την οριοθέτησή τους Mια τέτοια προσέγγιση που την υπαγορεύουν τα ίδια τα φαινόmicroενα απλά laquoσυναρmicroολογεί και επαναδραστηριοποιείraquo για λογαριασmicroό του παρατηρητή laquoκάποια αφανή περιεχόmicroενα Aποκαλύπτει απαγορευmicroένα νοήmicroατα κι έτσι παρουσιάζεται σαν microια επιστροφή ή microάλλον σα microια συνειδητή απελευθέρωση αυτού που ήταν απωθηmicroένοraquo Aυτά τα τελευταία λόγια αποτελούν τον ορισmicroό που δίνει ο Marcuse για τη διαλεκτική ανάλυση Kαι η διαλεκτική microας θυmicroίζει ο Nίτσε laquoη microάνα της λογικής γεννήθηκε από τη ρητορική που microε τη σειρά της είναι παιδί του microύθου και της ποίησηςraquo των δύο κατεξοχήν χώρων που αποτολmicroούν το ταξίδι laquoαπό ένα κόσmicroο γεmicroάτο νοήmicroατα στην τελική εξάρθρωση των νοηmicroάτωνrdquo (Mπατάιγ) το ταξίδι από τη microοναχική σταγόνα πίσω στο σύννεφο που τη γέννησε [] [10] Κείmicroενο 7 Xριστίδης A-Φ 2001 ∆εικτικότητα Στο Όψεις της γλώσσας Αθήνα Νήσος Υπό έκδοση copy Νήσος

17

Στην οmicroιλία αυτή θα επιχειρήσω να σας microιλήσω γι αυτό που ο φιλόσοφος D Pears επιτυχηmicroένα ονόmicroασε laquoπρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γλώσσαςraquo ndashγια το ζήτηmicroα των ορίων της γλώσσας Aλλά τι είναι η γλώσσα Tο ερώτηmicroα αυτό ίσως να ηχεί microεγαλόστοmicroα και πλεοναστικά microέσα στα πλαίσια ενός συνεδρίου γλωσσολογίας Ωστόσο δεν παύει να είναι το ερώτηmicroα που αποτελεί το λόγο ύπαρξης της γλωσσολογίας άσχετα αν ο ερευνητικός κατακερmicroατισmicroός του σώmicroατος της γλώσσας συναρτηmicroένος microε ποικίλους προϊδεασmicroούς υποβαθmicroίζει συχνότατα στην καθηmicroερινή microας γλωσσολογική πρακτική τόσο το ερώτηmicroα αυτό όσο και τις προοπτικές απάντησής του Tο ζήτηmicroα που θα microας απασχολήσει ndashτα όρια της γλώσσας η πρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασής της και η έννοια της δεικτικότητας γύρω από την οποία θα microορφοποιηθεί η προσέγγιση στο ζήτηmicroα αυτόndash απαιτεί microια απάντηση στο ερώτηmicroα laquoτι είναι η γλώσσαraquo Θα επιλέξω να σας δώσω την απάντηση ndashή τις απαντήσειςndash δύο κορυφαίων φιλοσοφικών φυσιογνωmicroιών ndashτου Hegel και του Charles Sanders Peirce H απάντηση του Hegel συmicroπυκνώνεται σε δύο εξαίσιες microεταφορές H πρώτη microεταφορά περιγράφει τη γλώσσα ndashτον κόσmicroο των νοηmicroάτωνndash σαν laquoφόνο του πράγmicroατοςraquo H αισθητηριακή πρόσληψη βίωση της εmicroπειρίας ndashτου laquoπράγmicroατοςraquondash(που κυριαρχεί στο άγλωσσο ζώο αλλά και στο άγλωσσο βρέφος) άmicroεση προσδεδεmicroένη στο παρόν ερέθισmicroα αδιαmicroεσολάβητη microετασχηmicroατίζεται στον ανθρώπινο λόγο στην έmicromicroεση διαmicroεσολαβηmicroένη από τις διαδικασίες της γενίκευσης και της αφαίρεσης νοητική πρόσληψη ndashκαι οργάνωση ndashτης εmicroπειρίας H γλωσσική σήmicroανση αποδεσmicroεύει το υποκείmicroενο από τα δεσmicroά της άmicroεσης καθηλωmicroένης στο παρόν ερέθισmicroα άγλωσσης αισθητηριακής σήmicroανσης Tο αισθητό συγκεκριmicroένο πράγmicroα laquoπεθαίνειraquo κάτω από τα πλήγmicroατα της γενίκευσης και της αφαίρεσης ndashτου νοήmicroατος ndashκαι παραχωρεί τη θέση του στη γενικευmicroένη αφηρηmicroένη ανάκλασή του ndashτην έννοια H έννοια laquoσκύλοςraquo για να χρησιmicroοποιήσω το εγελιανό παράδειγmicroα αποσπάται ndashγενικευτικά και αφαιρετικά ndashαπό τον αισθητό πραγmicroατικό σκύλο και κατrsquo αυτό τον τρόπο το αισθητό πράγmicroα laquoπεθαίνειraquo ndashη έννοια το νόηmicroα είναι η γενικευτική και αφαιρετική laquoανάmicroνησήraquo του Aυτό που υπάρχει στην αρχή λέει ο Hegel δεν είναι το καθολικό η γενίκευση και η αφαίρεση αλλά το συγκεκριmicroένο ndashόχι laquoτο τραπέζιraquo γενικά αλλά laquoαυτό το τραπέζιraquo O άνθρωπος microπορεί να αναιρέσει αυτό το συγκεκριmicroένο χαρακτήρα της υπάρχουσας οντότητας microεταθέτοντάς την από το laquoεδώ και τώραraquo του φυσικού αισθητού κόσmicroου στον αιώνιο γενικευτικό και αφαιρετικό κόσmicroο του λόγου από τον laquoκαταρράκτηraquo του microεταβλητού κινούmicroενου συγκεκριmicroένου στο microόνιmicroο ουράνιο τόξο που βρίσκεται από πάνω του ndashτον κόσmicroο των νοηmicroάτων Aυτή είναι η δεύτερη εξαίσια microεταφορά που προανήγγειλα λίγο παραπάνω O laquoφόνος του πράγmicroατοςraquo η microετάβαση ή καλύτερα το άλmicroα από τη συγκεκριmicroένη άmicroεση βίωση της εmicroπειρίας στην έmicromicroεση αφαιρετική και γενικευτική βίωση της αφήνει βέβαια τα σηmicroάδια του Kαι η laquoπρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γλώσσαςraquo δεν microπορεί παρά να είναι η laquoνοσταλγίαraquo της χαmicroένης αδιαmicroεσολάβητης αισθητηριακής βιωmicroατικής αmicroεσότητας Kαι αν όπως επισηmicroαίνει ο Hegel αυτό που υπάρχει στην αρχή είναι το συγκεκριmicroένο και όχι το καθολικό ndashαυτό το τραπέζι και όχι το τραπέζι γενικά ndash η δείξη δεν microπορεί παρά να είναι η κατεξοχήν προσέγγιση στην άmicroεση αδιαmicroεσολάβητη σήmicroανση ndashτο πρωτεϊκό γλωσσικό όριο

18

προς το οποίο οδηγεί η πρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γενικευτικής και αφαιρετικής γλώσσας H συζήτηση του ζητήmicroατος αυτού θα πρέπει να περιmicroένει τη συνεισφορά του Peirce Για την ώρα θα περιοριστώ σε κάποιες πρόσθετες επισηmicroάνσεις πάνω στο θέmicroα αυτό Eίναι προφανές ότι η δείξη αντιπροσωπεύει τον αρχαιότερο τρόπο σήmicroανσης ndashτον αρχαιότερο τρόπο επαφής microε τον κόσmicroο Όλα τα ζωικά σήmicroατα έχουν δεικτικό χαρακτήρα στο βαθmicroό που είναι προσδεδεmicroένα σε άmicroεσα παρόντα ερεθίσmicroατα Oι προγλωσσικές εκδηλώσεις του νηπίου έχουν κι αυτές δεικτικό χαρακτήρα ndashχειρονοmicroίες κλάmicroα αργότερα γέλιο κλπndashκαι είναι χαρακτηριστικό ότι ο δεικτικός αυτός τρόπος επιζεί και microετά την εmicroβάπτιση του microικρού παιδιού στον κόσmicroο της γλώσσας Oι πρώιmicroες laquoλέξειςraquo της παιδικής γλώσσας έχουν δεικτικό χαρακτήρα ndashείναι δείκτες Aυτό είναι κοινός τόπος στη microελέτη της παιδικής γλώσσας H αρχέγονη δεικτική σήmicroανση επιζεί βέβαια και στον ενήλικα Oι άγλωσσες συγκινησιακές εκδηλώσεις του ενήλικα ndashκλάmicroα γέλιο κλπ ndashείναι βέβαια δείκτες Θα δούmicroε λίγο πιο κάτω τον γλωσσικό δεικτικό χώρο microε τα χαρακτηριστικά του αλλά για την ώρα αρκεί να επισηmicroάνω ότι στις παρυφές της αρθρωmicroένης γλώσσας λειτουργεί το επιφώνηmicroα χαρακτηριστικός εκπρόσωπος της δεικτικής σήmicroανσης O επιτονισmicroός για να δώσω ένα ακόmicroα παράδειγmicroα είναι επίσης ένα βασικό δεικτικό συστατικό της γλώσσας Aν η δείξη είναι ο αρχέγονος πρωτεϊκός τρόπος σήmicroανσης η γέφυρα της αφαιρετικής και γενικευτικής γλώσσας microε την προϊστορία της (τόσο την οντογενετική όσο και τη φυλογενετική προϊστορία της) ο αρχέγονος αυτός τρόπος δεν είναι άλλος από τον τρόπο της επιθυmicroίας της κίνησης προς τα πράγmicroατα (και προς τον άλλο) της συγκίνησης H επιθυmicroία η συγκίνηση είναι αρχαιότερη από τη γλώσσα και αυτό είναι microια άλλη microεγάλη συζήτηση που δεν microπορεί να γίνει αυτή τη στιγmicroή ndashοι περιπέτειες της επιθυmicroίας σαν αποτέλεσmicroα της εmicroπλοκής της στον ιστό της γλώσσας Για τον Hegel η επιθυmicroία είναι η microήτρα της νόησης ndashlaquoη ιδέα γεννιέται από την επιθυmicroίαraquo H δείξη είναι η microήτρα της γενικευτικής και αφαιρετικής γλώσσας Kαι ο οmicroφάλιος λώρος που τις συνδέει δεν αποκόπτεται ποτέ [] [11] Κείmicroενο 8 Θεοδωροπούλου Μ Saussure και Lacan Απο τη γλωσσολογία στην ψυχανάλυση Αν και ο Φρόυντ σε όλη τη διάρκεια της ερευνητικής και συγγραφικής του πορείας παρουσιάζει ένα microόνιmicroο ενδιαφέρον για τη γλώσσα και τη συνδέει microε την προβληmicroατική του ασυνειδήτου ndashείναι γνωστή η παροmicroοίωση που κάνει σχετικά microε τα όνειρα ότι δηλαδή είναι γρίφοι που πρέπει να αποκρυπτογραφηθούνndash εκείνος ο οποίος θέτει τη γλώσσα σε πρωταρχική σύνδεση microε το ασυνείδητο και τη δόmicroηση του υποκειmicroένου είναι ο Ζακ Λακάν Ο Λακάν προγραmicromicroατικά διατυπώνει τη θεωρία του ως laquoεπιστροφή στον Φρόυντraquo microια επιστροφή που κατά τα φαινόmicroενα κινήθηκε προς δύο κατευθύνσεις η microία microε την κυριολεξία της λέξης ndashεπιστρέφουmicroε από κάπου που έχουmicroε φύγειmiddot και όντως η ψυχανάλυση τον καιρό της εναρκτήριας οmicroιλίας του Λακάν (laquoΟ λόγος της Ρώmicroηςraquo 26-2791953) παρουσιάζει συmicroπτώmicroατα αν όχι φυγής τουλάχιστον αποmicroάκρυνσης από το πνεύmicroα του Φρόυντ ndashαπόδειξη ο αmicroερικάνικος νεοφροϋδισmicroός και η ένταξη της ψυχανάλυσης στους κλάδους της πειραmicroατικής ψυχολογίας Το άλλο πνεύmicroα της επιστροφής είναι laquoσυνδηλωτικόraquo επιστρέφουmicroε σε κάτι αφού πρώτα έχουmicroε πάει αλλού και γυρνούmicroε εmicroπλουτισmicroένοι από την

19

εmicroπειρία του καινούριου τόπου Αυτός ο καινούριος τόπος είναι για τον Λακάν η γλωσσολογία και πιο συγκεκριmicroένα η γλωσσολογία όπως αναπτύχθηκε από τον θεmicroελιωτή της F de Saussure Σε microια εποχή που ο στρουκτουραλισmicroός παιδί της σωσσυριανής σκέψης έχει εmicroπνεύσει νέες θεωρήσεις στη γλωσσολογία και την ανθρωπολογία σε microια εποχή που σφραγίζεται από laquoεπαναναγνώσειςraquo (ο Αλτουσέρ ξαναδιαβάζει τον Μαρξ και ο Φουκώ την ψυχιατρική) ο Λακάν στρέφεται στη γλωσσολογία microέσα από δύο βασικά σηmicroεία 1 Υιοθετώντας τη βασική ιδέα ότι η γλώσσα ως συmicroβολικό σύστηmicroα microαζί microε τα άλλα κοινωνικο-πολιτιστικά συστήmicroατα και τις δοmicroές τους προϋπάρχουν της γέννησης ενός ανθρώπου και υπέρ-κεινται αυτού Κατά συνέπεια το παιδί microε την κατάκτηση της γλώσσας εγγράφεται σε αυτή τη συmicroβολική τάξη η οποία επειδή ακριβώς υπέρ-κειται θα το πλάσει ανάλογα microε τις δοmicroές της Με άλλα λόγια το άτοmicroο αναδύεται ως υποκείmicroενο microέσα από την εγγραφή του στη συmicroβολική τάξη της γλώσσας ή όπως λέει ο Αλτουσέρ (1983) η κατάκτηση της γλώσσας είναι αυτή που microε την εισαγωγή στη συmicroβολική τάξη θα σηmicroαδέψει το πέρασmicroα από τον άνθρωπο-θηλαστικό στον άνθρωπο-παιδί ndashάνδρα ή γυναίκα 2 Θεωρώντας ότι το laquoτο ασυνείδητο είναι δοmicroηmicroένο σαν γλώσσαraquo δηλαδή microια δοmicroή που όπως και η γλώσσα αποτελείται από στοιχεία που βρίσκονται σε σχέση και εξοmicroοιώνοντας τους microηχανισmicroούς του ασυνειδήτου microε τους γλωσσικούς microηχανισmicroούς της microεταφοράς και της microετωνυmicroίας Για τον Λακάν η laquoεπιστροφή στον Φρόυντraquo σηmicroαίνει να επανέλθει στο προσκήνιο της ψυχανάλυσης η διάσταση της οmicroιλίας (Dor 1994 28) αφού η οmicroιλία του υποκειmicroένου είναι το microοναδικό microέσο της αναλυτικής διαδικασίας microέσα από αυτή αναδεικνύεται το ασυνείδητο αλλά και αυτή είναι ο τόπος στον οποίο εκφράζεται (όπ 41) Οι θεωρήσεις του Λακάν αποτελούν προσπάθεια επιστηmicroονικής τεκmicroηρίωσης του ασυνειδήτου δεν αποτελούν θεωρία της γλώσσας Η microεγάλη συmicroβολή του είναι ότι σε αυτή την προσπάθεια οριοθέτησης της ψυχανάλυσης ως επιστήmicroης από άλλες επιστήmicroες ndashβιολογικές ψυχολογικές κοινωνικέςndash ανέδειξε τη γλώσσα σε πρωταρχικό παράγοντα δόmicroησης του ανθρώπινου υποκειmicroένου και ότι οι απόψεις του υπήρξαν αιτία microιας ριζικής επιστηmicroολογικής microεταβολής σε σχέση microε σηmicroαντικές microεταψυχολογικές έννοιες Ο Λακάν αναγνώρισε την οφειλή του στον Saussure αφού βασικές έννοιες της λακανικής θεωρίας στηρίζονται στις σωσυριανές θεωρήσεις και διχοτοmicroίες Καταρχάς η διάκριση langue-parole η διάκριση ανάmicroεσα στο αφηρηmicroένο εσωτερικευmicroένο σύστηmicroα της γλώσσας που υπάρχει δυνάmicroει στο σύνολο των οmicroιλητών microιας γλωσσικής κοινότητας και στη συγκεκριmicroένη υλική πραγmicroάτωσή τουmiddot microε άλλα λόγια η διάκριση ανάmicroεσα στο κοινωνικό αυτό που έχει θεσπίσει η κοινότητα και το ατοmicroικό έτσι όπως αυτό εκδηλώνεται σε κάθε στιγmicroή γλωσσικής επικοινωνίας Επιπλέον η διάκριση ανάmicroεσα στο οmicroοιογενές και το ανοmicroοιογενές ανάmicroεσα σε αυτό που είναι ουσιαστικό από αυτό που είναι συmicroπτωmicroατικό ndashmicroε αυτή την τελευταία διάκριση κατακυρώνεται η langue ως το πεδίο έρευνας της γλωσσολογίας αφού η parole θεωρείται δευτερεύουσα Παρά τον δευτερεύοντα ρόλο όmicroως που της παραχωρείται ερευνητικά η parole θεωρείται ότι βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση microε τη langue ιστορικά και οντογεννητικά η parole προηγείται είναι ο χώρος στον οποίο πραγmicroατοποιούνται οι

20

γλωσσικές αλλαγές ndashmicroε αυτή την έννοια η langue είναι το προϊόν της εξέλιξης της parolendash από την άλλη όmicroως parole δεν microπορεί να υπάρξει χωρίς την ύπαρξη της langue Έπειτα η ιδέα του γλωσσικού σηmicroείου ως βασικού συστατικού της langue που αποτελεί την αδιάρρηκτη ένωση microιας ακουστικής εικόνας ή σηmicroαίνοντος microε microια έννοια ή σηmicroαινόmicroενοmiddot ένωση η οποία έχει προκύψει αυθαίρετα microέσα από την κοινή σύmicroβαση χωρίς δηλαδή να microπορεί να αιτιολογηθεί γιατί microια έννοια αποδίδεται microε το τάδε σηmicroαίνον ndashαπόδειξη η διαγλωσσική σύγκριση της ίδιας έννοιας Εκτός από την αυθαιρεσία το άλλο χαρακτηριστικό του γλωσσικού σηmicroείου είναι η γραmicromicroικότητα ndashαυτό που ο Λακάν θα αποδώσει ως σηmicroαίνουσα αλυσίδαndash το γεγονός δηλαδή ότι ο προφορικός λόγος εκτυλίσσεται microέσα στον χρόνο το ένα γλωσσικό σηmicroείο διαδέχεται το άλλο πράγmicroα που δεν συmicroβαίνει σε άλλα σηmicroεία πχ οπτικά Ένα σηmicroείο αποκτάει τη γλωσσική του αξία οριοθετούmicroενο microε βάση τις σχέσεις του ndashδιαφοράς ως προς τις δύο πλευρές του σηmicroείου αντίθεσης ως προς το σηmicroείο ως όλο (Saussure 1979 150-161)ndash microε τα άλλα σηmicroεία του συστήmicroατος Η έννοια αυτή του Saussure σχετίζεται επίσης microε την αυθαιρεσία Στο κατά τον Saussure laquoσύννεφοraquo της σκέψης όπου τίποτε δεν είναι οριοθετηmicroένο από microόνο του και στην επίσης άmicroορφη microάζα των ήχων όπου και εκεί δεν υπάρχουν οριοθετήσεις η γλώσσα επεmicroβαίνει και πάλι αυθαίρετα για laquoνα χρησιmicroεύσει ως ενδιάmicroεσο microεταξύ της σκέψης και του ήχου microέσα σε τέτοιους όρους που η ένωση τους καταλήγει αναγκαστικά σε οριοθετήσεις microονάδωνraquo (Saussure 1979 151) Τις δυο παράλληλες αυτές άmicroορφες microάζες της σκέψης και του ήχου ο Λακάν θα τις ονοmicroάσει ροή των σηmicroαινοmicroένων και ροή των σηmicroαινόντων αντίστοιχα Καθώς λοιπόν οι ενδοσυστηmicroικές σχέσεις είναι ο καθοριστικός παράγοντας οριοθέτησης της αξίας των γλωσσικών σηmicroείων ndashπαραδοχή που θεmicroελιώνει και την έννοια του συστήmicroατος ως δοmicroήςmiddot δοmicroή σηmicroαίνει στοιχεία που βρίσκονται σε σχέσηndash ο Saussure κάνει microια άλλη τρίτη διάκριση που αφορά τις σχέσεις που συνάπτουν οι γλωσσικές microονάδες microεταξύ τους Είναι δύο ειδών 1 Συνταγmicroατικές οι οποίες είναι απόρροια της γραmicromicroικότητας του σηmicroείου είναι οι σχέσεις που συνάπτει microια microονάδα microε τις γειτονικές της διατασσόmicroενη στον λόγο ndashοι σχέσεις που συνάπτει microια microονάδα microε τα γλωσσικά συmicroφραζόmicroενα γιrsquo αυτό σχέσεις in praesentia 2 Παραδειγmicroατικές δηλαδή οι σχέσεις που συνειρmicroικά ανακαλούνται ndashή συνδέονταιndash microε οποιονδήποτε τρόπο και βρίσκονται τοποθετηmicroένες στον εγκέφαλο των οmicroιλητών ndashσχέσεις που δεν προκύπτουν από τη συνεmicroφάνιση των microονάδων στον λόγο γιrsquo αυτό και σχέσεις in absentia Παρά τα φαινόmicroενα και τα δύο είδη σχέσεων έγκεινται στη σφαίρα της languemiddot πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι η langue δεν αποτελεί ένα λεξικό που περιέχει γλωσσικά σηmicroεία αλλά περιέχει και τις σχέσεις τους συνειρmicroικές και συνδυασmicroού και ότι το πώς συνδυάζονται στον λόγο αποτελεί microια ακόmicroη αυθαιρεσία ndashο Bronkart (1979 116) την ονοmicroάζει laquoαυθαιρεσία διάταξηςraquo Η άλλη σηmicroαντική διάκριση του Saussure είναι ανάmicroεσα στη συγχρονία και τη διαχρονία στην πρώτη περίπτωση νοείται η γλώσσα στην α-χρονική της διάσταση προκειmicroένου να microελετηθούν οι σχέσεις ανάmicroεσα στα γλωσσικά στοιχεία (Saussure 1979 115) ενώ στη δεύτερη η γλώσσα νοείται στην εξέλιξή της όπου αυτό που microελετάται είναι ένα στοιχείο στη διαδοχή του Η διάκριση αυτή είναι που καθιέρωσε τον Saussure ως θεmicroελιωτή της σύγχρονης γλωσσολογίας αφού αυτός αν και ξεκίνησε ως ιστορικός γλωσσολόγος έδωσε έmicroφαση στη συγχρονική microελέτη της γλώσσας και γιατί αυτή είχε παραmicroεληθεί αλλά κυρίως γιατί η συγχρονία υπάρχει στη συνείδηση των οmicroιλητών

21

Και microια τελευταία διάκριση Η γλώσσα-langue είναι microορφή και όχι ουσία που επάγεται από τη θεώρηση της γλώσσας από τον Saussure ως συστήmicroατος Που σηmicroαίνει ότι στη γλώσσα αυτό που ενδιαφέρει είναι οι σχέσεις που υπάρχουν ανάmicroεσα στα στοιχεία του συστήmicroατος και όχι το πώς ndashmicroε τί υλικό πραγmicroατώνονται Mε άλλα λόγια οι σχέσεις παραmicroένουν ανεξάρτητα από το υλικό microε το οποίο θα παρασταθεί ο λόγος (φωνητικά ή γραπτός λόγος) Που σηmicroαίνει επίσης ότι σε σχέση microε το γλωσσικό σηmicroείο τόσο το σηmicroαίνον όσο και το σηmicroαινόmicroενο microέσω της γλώσσας έχουν υποστεί microορφοποιήσεις microέσα από την τοmicroή που κάνει η γλώσσα ανάmicroεσα στις άmicroορφες microάζες της σκέψης και των ήχων

Ο Λακάν θα πάρει από τον Saussure την ιδέα της γλώσσας ως δοmicroής για να σχηmicroατίσει την καταρχήν θεώρησή του περί ασυνειδήτου Όπως αναφέρει στα Eacutecrits (Lacan 1966 806) στο ασυνείδητο δεν είναι laquoη microονοσήmicroαντη αντιστοιχία ενός σηmicroείου microε κάποιο πράγmicroαraquo που διατηρείται αλλά laquomicroια συγχρονική και αναρίθmicroητη συγκέντρωση [σηmicroαινόντων] όπου κανένα δεν υποστηρίζεται παρά από την αρχή της αντίθεσης του καθενός από τα άλλαraquo (Diatkine 1997 28 ndashυπογράmicromicroιση δική microου) Τα βασικά στοιχεία του ασυνειδήτου είναι λοιπόν τα λακανικά σηmicroαίνοντα (θα εξηγήσω παρακάτω) τα οποία σχηmicroατίζουν δίκτυο και αποκτούν αξία ndashκατά τον Saussurendash από τις αντιθέσεις τους microε τα άλλα στοιχεία Είναι ένα στοιχείο νοmicroίζω που στηρίζει την άποψη laquoτου ασυνειδήτου δοmicroηmicroένου σαν γλώσσαraquo Η φύση του λακανικού σηmicroαίνοντος όmicroως κεντρικό σηmicroείο της θεωρίας του για το ασυνείδητο έχει προκαλέσει πολλές συζητήσεις και έχει πονοκεφαλιάσει τους γλωσσολόγους στον βαθmicroό που ο Λακάν microιλάει και για την laquoυπεροχήraquo του σηmicroαίνοντος σε σχέση microε το σηmicroαινόmicroενο άποψη που εν πολλοίς φαίνεται καταρχήν παράλογη microετά από αυτά που αναπτύχθηκαν σε σχέση microε το γλωσσικό σηmicroείο παραπάνω Ο ίδιος το ορίζει ως εξής (Lacan 1966 819middot 1975 48middot αναφέρεται από τον Diatkine 1997 28) laquoΤο σηmicroαίνον αναπαριστά το υποκείmicroενο για ένα άλλο σηmicroαίνονraquo Μια πρώτη διαπίστωση στη θεωρία του για το σηmicroαίνον εmicroπλέκεται το υποκείmicroενο κάτι που είναι εντελώς ξένο στη σωσυριανή γλωσσολογία ∆ιαπίστωση δεύτερη τα λακανικά σηmicroαίνοντα διατάσσονται σε ένα δοmicroηmicroένο όλο και κάθε σηmicroαίνον ορίζεται από τα άλλα (βλ και Diatkine όπ) ndashη σωσυριανή αντίληψη του γλωσσικού συστήmicroατος και ο απόηχος της γλωσσικής αξίας ∆ιαπίστωση τρίτη Όπως ο Pierce για την ερmicroηνεία του σηmicroείου παραπέmicroπει στον interpretant lsquoερmicroηνευτήrsquo ndashσε άλλα σηmicroεία (πχ η κατανόηση της λέξης άνθρωπος απαιτεί την επιστράτευση άλλων σηmicroείων ndashάλλων ερmicroηνευτώνmiddot αυτό άλλωστε κάνει και το λεξικόmiddot βλ Χριστίδης 2001β) o Λακάν αποδίδει ρόλο ερmicroηνευτή στα σηmicroαίνοντα προκειmicroένου για την αναπαράσταση του υποκειmicroένου microέσα στο δίκτυο των σηmicroαινόντων του ασυνειδήτουmiddot που σηmicroαίνει ότι το υποκείmicroενο ndashτου ασυνειδήτουndash αναδύεται microε τη λειτουργία ενός σηmicroαίνοντος β ως ερmicroηνευτή κάποιου άλλου σηmicroαίνοντος α ndashη στιγmicroή της ερmicroηνείας στην ψυχαναλυτική διαδικασία ή της ανάδυσης του ευφυολογήmicroατος (βλ και Lacan 1966 840middot αναφέρεται όπ) Ούτως ή άλλως όmicroως το λακανικό σηmicroαίνον είναι καλύτερα να προσεγγιστεί microέσα από τις αποκλίσεις που παρουσιάζει σε σχέση microε το σωσυριανό σηmicroείο Καταρχήν το σηmicroαίνον του Saussure είναι microέρος της θεωρίας για το γλωσσικό σηmicroείο ενώ ο Λακάν δεν συνδέει τη θεωρία του για το σηmicroείο microε τη θεωρία του για το σηmicroαίνον (Arriveacute 1992 123) Κατά συνέπεια

22

το λακανικό σηmicroαίνον πρέπει να διαβαστεί διαφορετικά από το γλωσσικό σηmicroαίνον Ο Λακάν παίρνει το σωσυριανό κλάσmicroα σηmicroαινόmicroενο σηmicroαίνον και το τροποποιεί α Αντιστρέφει τη φορά του κλάσmicroατος βάζοντας επάνω το σηmicroαίνον και αναπαριστώντας το microε κεφαλαίο Σ θέλοντας να δείξει την υπεροχή του σηmicroαίνοντος σε σχέση microε το σηmicroαινόmicroενο αυτή δηλαδή που κυβερνά τον λόγο του υποκειmicroένου δηλαδή το ίδιο το υποκείmicroενο (Dor 1994 62) ndashάποψη που θεmicroελιώνεται από τον ρόλο των microεταφορικών και microετωνυmicroικών διαδικασιών στην εmicroφάνιση των ασυνείδητων φαινοmicroένων β Ονοmicroάζει τη γραmicromicroή του κλάσmicroατος microπάρα πράγmicroα που δεν είχε ονοmicroατιστεί ποτέ από τον Saussure και αργότερα θα της αποδώσει τον χαρακτηρισmicroό του laquoφράγmicroατος στη σηmicroασίαraquo ndashχαρακτηρισmicroός που της προσδίδει microια υλική χροιά Η γραmicromicroή στον Saussure έχει την έννοια της ένωσης των δύο όψεων του γλωσσικού σηmicroείου η microπάρα στον Λακάν έχει την έννοια του διαχωρισmicroού Η λειτουργικότητα της microπάρας παίζει σηmicroαντικό ρόλο στην αντίληψη του Λακάν για τη microεταφορά και τη microετωνυmicroία Η microεταφορά στον Λακάν ή αλλιώς σηmicroαίνουσα υποκατάσταση εφόσον ορίζει κάτι microέσω ενός άλλου πράγmicroατος συνίσταται στην υποκατάσταση σηmicroαινόντων έτσι που το Σ2 είναι το καινούριο σηmicroαίνον [ο Γιάννης είναι λιοντάριmiddotόπου το λιοντάρι είναι το Σ2 και Σ1 ο Γιάννης] ενώ το παλιό σηmicroαίνον Σ1 περνάει κάτω από την microπάρα ndashmicroε την έννοια του φράγmicroατος στη σηmicroασίαndash ως ολόκληρο σηmicroείο ∆ιαφορετικά θα είχαmicroε να κάνουmicroε microε ένα καινούριο σηmicroείο και όχι microε microεταφορά (Dor 1994 63-69) Στη microετωνυmicroία αντιθέτως δεν υπάρχει αυτό το πέρασmicroα της microπάρας διατηρείται το φράγmicroα της σηmicroασίας επειδή το καινούριο σηmicroαίνον βρίσκεται σε σχέση συνάφειας microε το παλιό Στη microεταφορά η υπέρβαση του φράγmicroατος δείχνει τη laquoθεmicroελιακή αξία αυτής της υπέρβασης για την ανάδειξη της σηmicroασίαςraquo η σηmicroασία αναδύεται άmicroεσα (όπ 70 71) Στη microετωνυmicroία αντιθέτως η διατήρηση του φράγmicroατος δηλώνει αντίσταση στη σηmicroασία microε την έννοια αυτό που παράγεται είναι ένα φαινοmicroενικό microη-νόηmicroα χρειάζεται microια νοητική διεργασία για να συλλάβουmicroε το νόηmicroα της microετωνυmicroικής έκφρασης (όπ 71) γ Τα βέλη και η έλλειψη που περιβάλλουν το σχήmicroα του γλωσσικού σηmicroείου σηmicroεία της ένωσης και της θεώρησης του σηmicroείου ως laquoκλειστού πεδίουraquo έχουν απαλειφθεί Οι αλλαγές αυτές συmicroπυκνώνουν τις σχετικές απόψεις του Λακάν Όπως ειπώθηκε παραπάνω για τον Saussure η γλώσσα έρχεται να κάνει microια τοmicroή στη άmicroορφη microάζα των σκέψεων και των ήχων και αmicroοιβαία να καθορίσει τα σηmicroαίνοντα και τα σηmicroαινόmicroενα (βλ σχήmicroα 1) Ο Λακάν αmicroφισβητεί τον ισοmicroορφικό αυτό καθορισmicroό και θεωρεί ότι σε αυτό που υπάρχει τmicroήση είναι η ροή των σηmicroαινόντων ndashmicroε αυτή τη διατύπωση ήδη αποmicroακρύνεται από τον Saussure αφού η τοmicroή της γλώσσας δηmicroιουργεί το σηmicroαίνονmiddot δεν προϋπάρχει ως τέτοια (βλ και Taillandier 1994 407) Το γλωσσικό σηmicroαινόmicroενο αντικαθίσταται από τη βελονιά του παπλωmicroατά ndashέννοια που συνδέεται άmicroεσα microε την ψυχαναλυτική εmicroπειρία η οποία δείχνει ότι η σχέση σηmicroαίνοντος και σηmicroαινόmicroενου είναι laquoπάντα ρευστή πάντα έτοιmicroη να χαλάσειraquo γεγονός που ενισχύεται από την ψυχωτική εmicroπειρία όπου ο δεσmicroός ανάmicroεσα στο σηmicroαίνον και το σηmicroαινόmicroενο απουσιάζει Η βελονιά του παπλωmicroατά είναι η διαδικασία microε την οποία laquoτο σηmicroαίνον σταmicroατά το αλλιώς ατέρmicroονο γλίστρηmicroα της σηmicroασίαςraquo και οριοθετεί τη σηmicroασία όχι επιmicroέρους microονάδων αλλά microε ένα εκ των υστέρων laquoκόψιmicroοraquo σφραγίζει το νόηmicroα της οmicroιλούmicroενης ακολουθίας αναδροmicroικά (Dor 1994 57-59) Αυτό το γλίστρηmicroα της σηmicroασίας αφενός δικαιολογεί την υπεροχή του σηmicroαίνοντος έναντι του σηmicroαινοmicroένου αφετέρου δείχνει

23

και άλλες αποκλίσεις σε σχέση microε τον Saussure Αποδίδεται η διαχρονία στη γραmicromicroικότητα του σηmicroαίνοντος πράγmicroα που είναι αντίθετο microε τη συγχρονική θεώρησή της από τον Saussure Επίσης η σηmicroασία συνδέεται microε την parole και δεν άπτεται της σφαίρας της langue

Έχοντας κάνει αυτές τις πρωταρχικές παρατηρήσεις microπορούmicroε να σκιαγραφήσουmicroε την άποψη του Λακάν για τη γλώσσα Καταρχήν όπως πρώτος υποστήριξε ο Φρόυντ το ζήτηmicroα της γλώσσας θέτει το ζήτηmicroα της αναπαράστασης microε την έννοια ότι η λέξη είναι το σηmicroείο ενός πράγmicroατος εν τη απουσία τουmiddot που σηmicroαίνει ότι ένα πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να microπορέσει να αναπαρασταθεί Η άποψη αυτή ndashεγελιανής προέλευσηςndash θα χρησιmicroοποιηθεί από τον Λακάν για να γίνει εmicroφανές ότι γλώσσα και άmicroεσο βίωmicroα είναι δύο αποκλειόmicroενα πράγmicroατα και αυτό είναι ένα από τα laquoδράmicroαταraquo της ανθρώπινης ύπαρξης Θεmicroελιακή έννοια για να παρακολουθήσουmicroε το ξετύλιγmicroα της σκέψης του είναι η έννοια της ενόρmicroησης έννοια που χρησιmicroοποιεί ο Φρόυντ ως ενδιάmicroεση της οργανικής ανάγκης και της επιθυmicroίας θεωρώντας την βιολογικής τάξης και η οποία αποκτάει πρόσβαση στον ψυχισmicroό microέσα από τον ψυχικό εκπρόσωποmiddot δηλαδή από τη στιγmicroή που θα αναπαρασταθεί αποτελεί έναν οριακό ενδιάmicroεσο ανάmicroεσα στο βιολογικό και τον ψυχισmicroό Ο Λακάν συνδέει την ενόρmicroηση microε την ανάγκη microέσα από microια διαφορετική σύλληψη Καταρχήν η έλλειψη αναφέρεται στην απουσία του ανατοmicroικού του σωmicroατικού συmicroπληρώmicroατος που βιώνει το παιδί από τη στιγmicroή που γεννιέται καθώς αυτό διαχωρίζεται αποσπάται από τον microητρικό κόλπο Η ενόρmicroηση σε αυτή την οπτική είναι microια τάση που κατακλύζει το παιδί και microεταφράζει αυτή τη σωmicroατική έλλειψη του microητρικού συmicroπληρώmicroατοςmiddot αντίθετα από την άποψη του Φρόυντ η ενόρmicroηση βρίσκεται πριν από κάθε αναπαράσταση Το παιδί θέλοντας να φράξει αυτό το κενό το χάσmicroα που δηmicroιουργεί αυτός ο σωmicroατικός χωρισmicroός διαmicroορφώνει την επιθυmicroία Η καταρχήν επιθυmicroία του είναι να είναι ο φαλλός η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της microητέρας το συmicroπλήρωmicroα της έλλειψης Αυτό έχει laquoδραmicroατικάraquo αποτελέσmicroατα Σε επίπεδο ψυχισmicroού η επιθυmicroία microη microπορώντας να συmicroπληρώσει το χάσmicroα το κενό microεταφέρεται διαρκώς σε άλλα υποκατάστατα σε ένα ατέλειωτο ταξίδι microετωνυmicroιών (βλ παρακάτω) αποξενώνοντας αποmicroακρύνοντας το υποκείmicroενο από την πρωταρχική του επιθυmicroία η οποία παραmicroένει ανικανοποίητη Σε επίπεδο λεκτικοποίησης η επιθυmicroία microε το να

Σχ 1 Ο ισοmicroορφικός καθορισmicroός του Saussure (1979 151)

24

περάσει στη γλώσσα γίνεται αίτηmicroα γίνεται σηmicroείο ή σύmicroβολο που σηmicroαίνει ότι δεν microπορεί ποτέ να εκφραστεί άmicroεσα αφού η λεκτικοποίηση της θα σηmicroαίνει και τον φόνο της Κατά την έκφραση του Λακάν το κύmicroα της επιθυmicroίας πρέπει να περάσει από το laquoστένωmicroα του σηmicroαίνοντοςraquo Γιrsquo αυτό η επιθυmicroία είναι πέραν του αιτήmicroατος αφού το υπερβαίνει microην microπορώντας ποτέ να ικανοποιηθείmiddot είναι εντεύθεν του αιτήmicroατος γιατί είναι σηmicroαίνον της πρωταρχικής έλλειψης ως προς το είναι [manque agrave ecirctre] ∆ύο στάδια της ψυχικής εξέλιξης του ατόmicroου είναι σηmicroαντικά για το θέmicroα της γλώσσας και τη συνακόλουθη εγγραφή του υποκειmicroένου στη συmicroβολική τάξη α Το στάδιο του καθρέφτη και συγκεκριmicroένα η τρίτη φάση του κατά την οποία το παιδί κοιτάζοντας στον καθρέφτη βιώνει microεγάλη χαρά αναγνωρίζοντας στην εικόνα που βλέπει τον εαυτό του συνολικά θέτοντας έτσι τέλος στο ψυχικό βίωmicroα που ο Λακάν ονοmicroάζει φαντασίωση του τεmicroαχισmicroένου σώmicroατος (Dor 1994 109-111) Η στιγmicroή αυτή αποκτά τεράστια σηmicroασία όσον αφορά το θέmicroα των ταυτίσεων του υποκειmicroένου (όπ υποσ 11) στον βαθmicroό που πρόκειται για microια πρωταρχική ταύτιση του παιδιού που προωθεί τη δόmicroηση του εγώ [Je] και αποτελεί την πηγή όλων των άλλων ταυτίσεων Είναι laquoδιττήraquo ndashαφού ανάγεται σε δύο όρους σώmicroα και εικόναndash άmicroεση ο Φρόυντ την αποκαλεί ναρκισσική ενώ ο Λακάν θα την ονοmicroάσει φαντασιακή αφού το παιδί ταυτίζεται microε το αντίτυπό του microέσω της εικόνας (Fages 1997 16) ndashταύτιση που προεικονίζει κατά τον Dor (όπ) laquoτον χαρακτήρα της φαντασιακής του αλλοτρίωσης από όπου και η lsquolsquoχρόνια παραγνώρισηrsquorsquo που δεν θα πάψει να διατηρεί microε τον ίδιο του τον εαυτόraquo Το δεύτερο κρίσιmicroο σηmicroείο για τη δόmicroηση του υποκειmicroένου είναι το οιδιπόδειο όπου ο πατέρας παρεmicroβαίνει ως ο τρίτος απαγορεύοντας την αιmicroοmicroειξία και σπάζοντας τη φαντασιακή ενότητα του παιδιού microε τη microητέρα βίωmicroα που κυρίως εκτυλίσσεται γύρω από την προβληmicroατική του φαλλού Όπως ήδη ειπώθηκε η καταρχήν επιθυmicroία του παιδιού είναι να είναι ο φαλλός της microητέρας η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της πιο απλά να είναι τα πάντα γιrsquo αυτήν Σε κάποιο σηmicroείο αρχίζει να συνδέει την απουσία της microητέρας microε τον τρίτο ndashτον πατέραndash και καταλαβαίνει ότι ο φαλλός είναι αλλού δεν είναι ο ίδιος δεν τον έχει η microητέρα βρίσκεται προς τη microεριά του πατέρα ndashεντοπισmicroός που θα κινητοποιήσει στο τελευταίο στάδιο του οιδιποδείου ταυτίσεις ως προς το φύλο Το σπάσιmicroο αυτό της φαντασιακής δυαδικής σχέσης και η αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα ndashη ταύτιση microε τον νόmicroο τουndash εισάγουν το παιδί στη συmicroβολική τάξη της γλώσσας της κουλτούρας του πολιτισmicroού τοποθετώντας το microέσα στην τριαδική σχέση απελευθερώνοντας το από τη φαντασιακή υποταγή του στη microητέρα και καθιστώντας το υποκείmicroενο Νοmicroίζω πως εδώ είναι το κρίσιmicroο σηmicroείο της θεωρίας του Λακάν για το τρίπολο υποκειmicroενικότητα συmicroβολική τάξη (του συστήmicroατος συγγενείας και microε αυτή την έννοια του πολιτισmicroού) συmicroβολική τάξη του συστήmicroατος της γλώσσας (ενός συστήmicroατος αναπαράστασης) Καταρχήν ο Λακάν συνδέει την είσοδο στη συmicroβολική τάξη microε την είσοδο στη γλώσσα laquoΞαναδιαβάζονταςraquo το fort-da του Φρόυντ ο οποίος εκεί βλέπει τον καταναγκασmicroό της επανάληψης ο Λακάν εκτός των άλλων εντοπίζει στο παιχνίδι αυτό και κυρίως στη λεκτική εκφορά του τη συmicroβολική κυριαρχία επί του χαmicroένου αντικειmicroένου Που σηmicroαίνει ότι το παιδί laquoκαταφέρνει στο εξής να κυριαρχεί πάνω στο ότι δεν είναι πλέον το ένα και microοναδικό αντικείmicroενο της επιθυmicroίας της microητέρας δηλαδή το αντικείmicroενο που πληροί την έλλειψη του Άλλου δηλαδή ο φαλλόςraquo (Dor 1994 124) Η επιθυmicroία αυτή όπως ειπώθηκε και παραπάνω θα microεταφερθεί στα υποκατάστατα αντικείmicroενα της επιθυmicroίαςmiddot το κυριότερο σε

25

αυτό είναι ότι θα καταστήσει το παιδί επιθυmicroούν υποκείmicroενο και όχι αντικείmicroενο επιθυmicroίας (της microητέρας) ∆εύτερον microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα η πρωταρχική επιθυmicroία απωθείται (έχουmicroε εδώ την πρωταρχική απώθηση ndashπου θα διασφαλίσει το πέρασmicroα από την άmicroεση βίωση στη συmicroβολοποίηση microέσα από τη γλώσσαndash και τη δηmicroιουργία ασυνειδήτου) Σε αυτό το σηmicroείο γίνεται κατά την άποψη microου η σύνδεση των δύο συmicroβολικών συστηmicroάτων Το παιδί microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα και ονοmicroάζοντας αυτόν εν αγνοία του ονοmicroάζει το πρωταρχικό του σηmicroαίνον την επιθυmicroία να είναι ο φαλλός Γιrsquo αυτό το Όνοmicroα του Πατέρα αποτελεί microεταφορά Εφόσον το υποκείmicroενο άλλο ονοmicroάζει και άλλο λέει κατά βάθος microε την πατρική microεταφορά εmicroφανίζεται η εγκαθίδρυση microιας ψυχικής διαίρεσης (Spaltung) του υποκειmicroένου ανάmicroεσα στο ασυνείδητο ndashτον ψυχισmicroό τουndash και τον συνειδητό του λόγο διαίρεση η οποία επέρχεται υπό το κράτος της γλώσσαςmiddot microε αυτή την έννοια κατά τον Dor (όπ 137) το ασυνείδητο θα δοmicroηθεί υποταγmicroένο στην τάξη του σηmicroαίνοντος δηλ σαν γλώσσα Άποψη που προκάλεσε τη ρήξη του Λακάν microε τη σύγχρονη ψυχαναλυτική σκέψη στον βαθmicroό που υπέταξε τη δηmicroιουργία του ασυνειδήτου στη γλώσσα αναγνωρίζοντάς τη ως βασική προϋπόθεσή του και θεώρησε το υποκείmicroενο ως υπάρχον microόνο ως οmicroιλούν (το οmicroιλ-όν) Ο Λακάν χρησιmicroοποιεί τη διάκριση του Benveniste (1966) ανάmicroεσα σε υποκείmicroενο της εκφώνησης και υποκείmicroενο του εκφωνήmicroατος για να καταδείξει ότι το υποκείmicroενο του ασυνειδήτου το υποκείmicroενο της επιθυmicroίας προσδιορίζεται σε επίπεδο εκφώνησης σε αυτό που λέγεται σε ένα κατά κάποιον τρόπο laquoκείmicroενο λόγουraquo ενώ στο εκφώνηmicroα στην πρόταση εκεί που γραmicromicroατικά θα βάλει τη στίξη το υποκείmicroενο χάνεται η αλήθεια του καθώς εmicroφανίζεται διαστρεβλωmicroένη ndashη ψυχαναλυτική εργασία συνίσταται microε αυτή την έννοια στην ανάδυση της επιθυmicroίας του υποκειmicroένου microέσα από τα εκφωνήmicroατά τουmiddot γιrsquo αυτό ο αναλυτής ακούει laquoαπό κάτωraquo από τα συγκεκριmicroένα εκφωνήmicroατα laquoπροσέχονταςraquo το συνολικό κείmicroενο του αναλυόmicroενου Αν το υποκείmicroενο αναδύεται microέσα από τη γλώσσα ndashκαι αυτό σηmicroαίνει ότι δεν είναι αιτία της γλώσσας του σηmicroαίνοντος αλλά επίπτωσή τηςndash ταυτοχρόνως όmicroως αλλοτριώνεται microέσα και από αυτήν εφόσον το ίδιο λόγω της διαδικασίας της συmicroβολοποίησης (laquoτο πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να αντιπροσωπευθείraquo) εmicroφανίζεται κατά την έκφραση του A Miller laquoσαν να υπέχει θέση ∆εν είναι εκεί αλλά και δεν είναι και απόνraquo Έτσι παρουσιάζεται το αντιφατικό φαινόmicroενο από τη microια η γλώσσα κάνει να αναδυθεί το υποκείmicroενο από την άλλη το εξαφανίζει microέσα από την αναπαράστασή του Ο Λακάν ονοmicroάζει αυτή την έκλειψη στιγmicroιαία εξαφάνιση του υποκειmicroένου το γεγονός δηλ ότι microέσω της γλώσσας το υποκείmicroενο νοείται ως αναπαράσταση ως προσωπείο που το αλλοτριώνει αποκρύπτοντάς το από τον εαυτό του (Dor 1994 146) O όρος σχίση [refente] αποδίδει αυτή ακριβώς την αλλοτρίωση microέσα και από τη γλώσσα Από τη microια λοιπόν το υποκείmicroενο βρίσκεται διαχωρισmicroένο από τον laquoλόγοraquo του ασυνειδήτου του τον λόγο της επιθυmicroίας του και από την άλλη λειτουργεί στον λόγο ως laquoυπέχον θέσηraquo ως οmicroοίωmicroα Μία ακόmicroη από τις δραmicroατικές αντιφατικότητες της ύπαρξης Μπορεί το υποκείmicroενο microε την πρόσβαση στη γλώσσα και τη συmicroβολική τάξη να απελευθερώθηκε από την αιχmicroαλωσία της φαντασιακής δυαδικής σχέσης microε τη microητέρα από την άλλη όmicroως βυθίζεται πάλι microέσω της γλώσσας σε microια άλλη φαντασιακή αιχmicroαλωσία του εαυτού του υιοθετώντας τα διάφορα εγώ του ndashαλλοτριωmicroένουndash λόγου του και αποκτώντας έτσι microια φαντασιακή εικόνα του εαυτού του ndashτο Εγώ [Moi] Στη φαντασιακή αυτή αναπαράσταση

26

εικόνα του εαυτού του υπεισέρχεται και ο Άλλος (η microητέρα καταρχήν) στον βαθmicroό που microέσα από τα microάτια του Άλλου γίνεται η αναγνώρισή microας (προεικονίζεται ήδη από το στάδιο του καθρέφτη όπου microέσα από τα microάτια του Άλλου υπάρχει η έγκριση για την ταύτιση του παιδιού microε αυτό που βλέπει) Αναλόγως όmicroως κινείται και η σχέση του Εγώ [Moi] microε τον άλλον διαποτισmicroένη από το φαντασιακό αφού microε τον ίδιο τρόπο που εκλαmicroβάνει τον εαυτό του εκλαmicroβάνει και τον άλλον Η επικοινωνία όmicroως έτσι καθίσταται laquoδιάλογος microεταξύ κουφώνraquo αφού ο καθείς επικοινωνεί microέσα από τα Εγώ [moi] του Ο Μεγάλος Άλλος ndashη επικοινωνία microε το ασυνείδητοndash καθίσταται αδύνατη στον βαθmicroό που διαχωρίζεται από τον laquoτοίχο της γλώσσαςraquomiddot ο Μεγάλος Άλλος βρίσκεται από την άλλη πλευρά του όπως ακριβώς το υποκείmicroενο λόγω της γλώσσας τίθεται εκτός της προσωπικής του αλήθειας Και είναι ο στόχος της ανάλυσης αυτό τον κενό ndashαλλοτριωmicroένοndash λόγο του υποκειmicroένου να τον καταστήσει πλήρη να τον φέρει σε επικοινωνία microε το ασυνείδητό του microε την επιθυmicroία του αποκαθιστώντας τη συmicroβολική τάξη στον φαντασιακό του λόγο

10

συmicroβατική σήmicroανσή της H ποίηση λέει ο Bαλερί laquoείναι η προσπάθεια να αποδοθούν microε έναρθρη γλώσσα εκείνα τα πράγmicroατα ή εκείνο το πράγmicroα που προσπαθούν να εκφράσουν θολά και σκοτεινά τα δάκρυα οι κραυγές τα χάδια οι αναστεναγmicroοίraquo O ρυθmicroός το microέτρο ο φωνητικός συmicroβολισmicroός οι παρηχήσεις και οι παρονοmicroασίες η microεταφορά και η συνακόλουθη πολυσηmicroαντότητα και διάχυση όλες αυτές οι όψεις του ποιητικού λόγου προσπαθούν να προσεγγίσουν αυτή τη χαmicroένη αρχέγονη θολή σηmicroασιακά συγκινησιακή αφετηρία του λόγου όπου ο ήχος σηmicroαίνει άmicroεσα βιωmicroατικά laquoδείχνειraquo laquoTα τεχνάσmicroατα της αmicroφισηmicroίαςraquo λέει ο Empson laquoβρίσκονται στις ρίζες της ποίησηςraquoΓια την ακρίβεια στις ρίζες της ποίησης ndashαλλά και της γλώσσας γενικότεραndash βρίσκεται ο θολός προγλωσσικός σχεδόν σηmicroασιακά διάχυτος ήχος της συγκίνησης H αmicroφισηmicroία και η πολυσηmicroαντότητα ndashόπως παράγονται από το παιχνίδι του φωνητικού συmicroβολισmicroού της παρονοmicroασίας και της παρήχησης της έλξης ανάmicroεσα σε λέξεις σηmicroασιακά διαφορετικές αλλά ηχητικά παρόmicroοιες ή και όmicroοιες microε συνέπεια τον κλονισmicroό των σηmicroασιακών οροθετήσεωνndashδεν είναι όπως το έχουmicroε ήδη επισηmicroάνει παρά η γλωσσική προσέγγιση σrsquo αυτό τον πρωτεϊκό οριακό ως προς τη γλώσσα δεικτικό ήχο της συγκίνησης Ποιητικός λόγος προφητικός λόγος microαγικός λόγος Πρόκειται για εmicroπαθείς microορφές λόγου ndashασαφώς διακεκριmicroένες microεταξύ τουςndash που καθορίζονται από την αναζήτηση αυτού του χαmicroένου παράδεισου της άmicroεσης βιωmicroατικής σήmicroανσης της εmicroπειρίας microέσα από την υπονόmicroευση σε διάφορους βαθmicroούς της συmicroβατικής σχέσης του ήχου και νοήmicroατος και των οροθετήσεων που συνεπάγεται [8] α Κείmicroενο 4 Χριστίδης Α-Φ 2001α Η φύση της γλώσσας Στο Ιστορία της ελληνικής γλώσσας Από τις αρχές έως την Ύστερη Αρχαιότητα επιmicro Α-Φ Χριστίδης Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας amp Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] Υπό έκδοση copy Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας amp Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] [] Στην ανάλυση της γλωσσικής σήmicroανσης από τον Peirce αναγνωρίζεται (και αυτό δεν είναι τυπικό για τον δυτικό στοχασmicroό πάνω στη γλώσσαmiddot []) η συστατική διαπλοκή ndashκαι έντασηndash ανάmicroεσα στην εικονική δεικτική και στη συmicroβολική δηλαδή γενικευτική αφαιρετική διάσταση της γλώσσας ανάmicroεσα στη laquoθέρmicroηraquo και στο laquoφωςraquo για να θυmicroηθούmicroε αυτές τις παλιές microεταφορές για τη φύση της γλώσσας Ωστόσο το σύmicroβολο ndashη γενίκευση και η αφαίρεσηndash δεν είναι το laquoψυχρόraquo αποτύπωmicroα της σχέσης του ανθρώπου microε τον κόσmicroο αλλά η laquoθερmicroήraquo ανάκλαση της επίmicroοχθης βιωmicroατικής ιστορικής σχέσης microαζί του Kαι αυτή η θέρmicroη διατηρείται στα laquoσκοτεινάraquo δεικτικά συστατικά του γλωσσικού σηmicroείου Συστατικά που υπενθυmicroίζουν ότι το microυστικό της σήmicroανσης ndashτης κάθε σήmicroανσηςndash είναι η κίνηση προς και η συγκίνηση Όπως θα έλεγε ο Kierkegaard laquoη επιθυmicroία υπάρχει microόνο όταν υπάρχει το αντικείmicroενο Tο αντικείmicroενο [της νόησης] υπάρχει microόνο όταν υπάρχει η επιθυmicroία Eπιθυmicroία και αντικείmicroενο είναι ένα ζευγάρι διδύmicroων Kανένα δεν microπορεί να υπάρξει χωρίς το άλλοraquo Kαι στην κίνηση προς βρίσκεται ακριβώς η λειτουργία της δείξης Στη δείξη ndashκαι χαρακτηριστικός αρχαϊκός εκπρόσωπός της είναι η φωνήndash βρίσκεται η microήτρα της αφαιρετικής και γενικευτικής

11

συmicroβολικής σήmicroανσης ndashτης ανθρώπινης γλώσσας Kαι ο οmicroφάλιος λώρος που τις συνδέει δεν αποκόπτεται ποτέ Για τον Kικέρωνα (De Oratore) αυτή η απώτερη laquomicroήτραraquo ndashη άmicroορφη δεικτική φωνήndash αντηχεί ως cantus obscurior ως laquoσκοτεινό τραγούδιraquo σε κάθε γλωσσική εκφορά Για τον ιερό Aυγουστίνο (De Trinitate 91015) ο λόγος είναι cum amore notitia laquomicroετά αγάπης σηmicroείωσηraquo Aν θέλει κανείς να παρατηρήσει σχεδόν laquoδιά γυmicroνού οφθαλmicroούraquo τη δράση και τη δραστικότητα αυτού του amoris ndashαντίλαλου του αρχαϊκού cantus obscurior της φωνήςndash που διαπερνά την αφαιρετική και γενικευτική notitia δεν έχει παρά να στραφεί σε microια περιοχή της γλώσσας αγνοηmicroένη από τα κυρίαρχα laquoπαραδείγmicroαταraquo της γλωσσολογικής σκέψης αρχαιότερης και νεότερης Kαι εννοώ τη microεταφορά H microεταφορά είναι το κατεξοχήν τεκmicroήριο του amoris της θέρmicroης ndashτης δεικτικής θέρmicroηςndash που διαπερνά τις φαινοmicroενικά laquoψυχρέςraquo γενικεύσεις και αφαιρέσεις που συγκροτούν το σύmicroβολο ndashτην ανθρώπινη γλώσσα Πώς συνδέεται λχ η microεταφορική έκφραση φωτεινό microυαλό microε την laquoκυριολεκτικήraquo έκφραση φωτεινή επιγραφή Aυτό που αναδεικνύεται στη microεταφορική έκφραση ndashκαι την παράγειndash είναι ο amor η δεικτική αισθηmicroατική θέρmicroη microέσα στην οποία είναι εmicroβαπτισmicroένη η έννοια laquoφωςraquo ndashη γενικευτική και αφαιρετική ανάκλαση της βίωσης του φωτός Kαι η δεικτική αυτή θέρmicroη είναι η laquoανάmicroνησηraquo ndashmicroέσα στη συmicroβολική γλώσσα που microας laquoαποmicroακρύνει από την πραγmicroατικότηταraquondash της πρωτογενούς θέρmicroης microε την οποία συνδέεται η εmicroπειρία η βίωση του φωτός το ευχάριστο συναίσθηmicroα που γεννά η εmicroπειρία του φωτός σε αντίστιξη microε το δυσάρεστο συναίσθηmicroα ndashφόβοςndash που γεννά η βίωση του σκοταδιού Eξού και οι microεταφορές όπως σκοτεινές microαύρες σκέψεις Mέσα στη laquoθέρmicroηraquo που διαποτίζει την έννοια του φωτός ή του σκότους διατηρείται η laquomicroνήmicroηraquo της πρωτογενούς δεικτικής σχέσης microε τον κόσmicroο Όπως σηmicroειώνουν οι νευροφυσιολόγοι A και H Damasio laquoο εγκέφαλος δεν απεικονίζει απλά όψεις της εξωτερικής πραγmicroατικότητας Kαταγράφει επίσης τον τρόπο microε τον οποίο εξερευνά τον κόσmicroο και αντιδρά σrsquo αυτόνraquo Ή όπως παρατηρεί ο Bickerton laquoαυτό που παρουσιάζεται σε οποιοδήποτε ζωικό είδος από τις αισθήσεις δεν είναι ldquoαυτό που υπάρχει εκεί έξωrdquo αλλά αυτό που είναι χρήσιmicroο για το είδος να ξέρει γιrsquo αυτό που είναι εκεί έξωraquo Kαι η επιστηmicroονική αυτή άποψη δεν είναι διαφορετική από τη φιλοσοφική άποψη του Peirce όπως την έχουmicroε ήδη παρουσιάσει Για τον Peirce το σύmicroβολο ndashη γενίκευση και η αφαίρεση η Thirdnessndash laquoγειώνεταιraquo στην εικόνα και στον δείκτη στη Firstness και στη Secondness H ανάδειξη της δεικτικής θέρmicroης στη microεταφορά αποκαλύπτει τη λειτουργία της Firstness και της Secondness microέσα στη Thirdness ndashτο αισθηmicroατικό laquoστηmicroόνιraquo του συmicroβολικού laquoυφαδιούraquo τη συστατική microείξη αίσθησης αισθήmicroατος και παράστασης έννοιας τη notitiam cum amore Kαι η διαφορά microεταξύ microεταφοράς και laquoκυριολεξίαςraquo ndashή ακριβέστερα microεταξύ laquoζωντανήςraquo και laquoνεκρήςraquo microεταφοράςndash βρίσκεται απλά στο ότι στην laquoκυριολεξίαraquo η δεικτική θέρmicroη είναι αφανής laquoεν υπνώσειraquo Aλλά δεν απουσιάζει Aλλιώς δεν θα ήταν δυνατή η microεταφορική laquoαφύπνισήraquo της ndashη ανάδειξή της O Adorno σrsquo ένα γράmicromicroα του στον Benjamin σχολιάζοντας την έννοια της laquoαύραςraquo που απασχολούσε τον δεύτερο σηmicroειώνει τα εξής laquoH αύρα δεν είναι πάντοτε το ίχνος του ξεχασmicroένου ανθρώπινου στοιχείου ενός πράγmicroατοςhellipraquo Στη διατύπωση αυτή microοιάζει να αντηχεί η περίφηmicroη laquoπαρατήρησηraquo του Proust laquoτα πράγmicroατα κρατούν κάτι από τη microατιά που σταmicroάτησε επάνω τουςraquo H ανάδειξη ndashστη ζωντανή microεταφοράndash της δεικτικής θέρmicroης που διαποτίζει την έννοια microπορεί να θεωρηθεί ότι ισοδυναmicroεί microε την ανάδειξη αυτής ακριβώς της αύρας ή της laquomicroατιάςraquo που είναι αποτεθειmicroένη πάνω στα πράγmicroατα Kαι η ανάδειξη αυτή αποκαλύπτει ότι ο laquoφωτεινόςraquo κόσmicroος της γενίκευσης και της αφαίρεσης ndashτων συmicroβόλωνndash δεν διαρρηγνύει ποτέ τη σχέση του microε τον θολό διάχυτο σκοτεινό κόσmicroο της αίσθησης και

12

του αισθήmicroατος ndashτης εικόνας και του δείκτη H laquoαποστείρωσηraquo του συmicroβόλου ndashmicroέσω της περιθωριοποίησης της microεταφοράς ως εργαλείου ειδικών χρήσεων της ποίησης κατά κύριο λόγοndash συρρικνώνει και στρεβλώνει το γλωσσικό φαινόmicroενο H δεικτική laquoαύραraquo που περιβάλλει την έννοια ndashlaquoορατήraquo στη microεταφοράndash αποκαλύπτει δραmicroατικά τη σχέση θέρmicroης και φωτός στη γλωσσική σήmicroανση Σrsquo αυτή τη σχέση βρίσκεται η απάντηση στο ερώτηmicroα της απώτερης καταγωγής της αλλά και του ρόλου της στη δόmicroηση της ανθρώπινης υποκειmicroενικότητας Eίναι χαρακτηριστικό ότι ο Descartes κατεξοχήν εκπρόσωπος της παράδοσης που υποβαθmicroίζει τον ρόλο της θέρmicroης στη νόηση και στο αποτύπωmicroά της ndashτη γλωσσική σήmicroανσηndash αισθάνεται υποχρεωmicroένος παρrsquo όλα αυτά να σηmicroειώσει ότι τα passions de lrsquoacircme (τα laquoπάθηraquo της ψυχής) laquoισχυροποιούν και δίνουν διάρκεια στις σκέψειςraquo (fortifient et font durer en lrsquoacircme les penseacutees) Aξίζει να αντιπαρατεθεί αυτή η παρατήρηση του Descartes που σχολιάζει το laquoπάθοςraquo κρατώντας πάντα τη σκέψη laquoσε απόστασηraquo από αυτό microε τις θέσεις του Hamann οριακού ιδεολογικού αντιπάλου του ορθολογισmicroού ιδίως όπως microορφοποιείται στην εποχή του ∆ιαφωτισmicroού laquoMόνο το πάθος δίνει στις αφαιρέσεις χέρια πόδια φτεράhellipraquo Θα πρέπει να microείνουmicroε για λίγο ακόmicroη στη microεταφορά και στη συmicroβολή της στη βαθύτερη και πλησιέστερη κατανόηση της φύσης της γλώσσας Kατά την Arendt η microεταφορά laquoδίνει πίσωraquo στη λέξη την αισθητηριακή υποδοmicroή της (its sensual substructure) Kατά τον Ricoeur που βασίζεται στην αριστοτελική αντίληψη για τη microεταφορά η microεταφορά laquoδείχνειraquo laquomicroας κάνει να βλέπουmicroεraquo laquoΣτηρίζεται στην οmicroοιότητα αλλά στο επίπεδο των αισθηmicroάτων εκφράζοντας microια κατάσταση microέσω microιας άλλης η microεταφορά laquomicroεταγγίζειraquo στην καρδιά αυτής της κατάστασης τα αισθήmicroατα που ανήκουν στην αρχική κατάστασηraquo (repose sur la ressemblance mais au niveau de sentiments en symbolisant une situation par le moyen drsquoune autre la meacutetaphore laquoinfuseraquo au coeur de la situation symboliseacutee les sentiments attacheacutes agrave la situation qui symbolise) Πρόκειται για microια διαδικασία laquomicroεταβίβασης microετάγγισης αισθηmicroάτωνraquo (transfert de sentiments) Aνάδειξη της αισθητηριακής υποδοmicroής της λέξης laquomicroεταβίβαση microετάγγιση αισθηmicroάτωνraquo Στις διατυπώσεις αυτές microπορούν να προστεθούν microια σειρά από άλλες που επιχειρούν να ονοmicroάσουν ndashmicroε ανάλογο τρόποndash τη φύση της microεταφοράς laquoορατότητα του λόγου εικονικότητα του λόγουraquo laquoεπιστροφή από τον λόγο στην όρασηraquo laquoονειρικότητα της γλώσσαςraquo laquoαπτότηταraquo (palpability) των γλωσσικών σηmicroείων Όλες αυτές οι προσεγγίσεις microπορούν να microεταφραστούν microε όρους της ανάλυσης που έχουmicroε ήδη προτείνει η microεταφορά αναδεικνύει την εικονική και δεικτική διάσταση της αφαιρετικής γενικευτικής ndashσυmicroβολικήςndash σήmicroανσης τον δείκτη (και την εικόνα) που διαποτίζουν το σύmicroβολο Στη βάση αυτή γίνεται η laquomicroεταβίβαση microετάγγιση αισθηmicroάτωνraquo Στα laquoέγκαταraquo της συmicroβολικής γλώσσας αντηχεί ως amor το πρωτογενές cantus obscurior ndashη αρχέγονη φωνήndash ως πρόθεση για σήmicroανση η οποία βρίσκει την εκρηκτική της ολοκλήρωση στον ανθρώπινο λόγο που δεν αρκείται στη δείξη και στη ζωική έλξη προς τα πράγmicroατα ή στην άπωση από αυτά αλλά την υπερβαίνει microέσα από τη microορφοποίηση της αρχέγονης αυτής πρόθεσης για σήmicroανση σε γενικευτικές αφαιρετικές παραστάσεις ή έννοιες H υπέρβαση αυτή ωστόσο δεν laquoαποστραγγίζειraquo τις παραστάσεις από τους δεικτικούς laquoχυmicroούςraquo τους H

13

παράσταση δεν παύει να είναι ένα microίγmicroα φωνής και λόγου Aυτή ακριβώς η microείξη ndashκαι η έντασηndash αναδεικνύεται στη microεταφορά Oι microεταφορικές laquoπεριπέτειεςraquo της γλωσσικής σήmicroανσης ndashαυτή η laquomicroεταβίβαση αισθηmicroάτωνraquo που δηmicroιουργεί νέες παραστάσειςndash είναι συνάρτηση αυτής της καταστατικής microείξης microιας microείξης που διατηρεί όπως θα έλεγε ο Anjieu τη σύνδεση του σηmicroείου microε τη σωmicroατική βάση της εmicroπειρίας Γιrsquo αυτό και η microεταφορά δεν ισοδυναmicroεί microε microια laquoψυχρήraquo σύγκριση (παροmicroοίωση) που κρατά τις αποστάσεις ανάmicroεσα στις παραστάσεις έννοιες (laquoείναι σανraquo) αλλά συνίσταται στη laquoθερmicroήraquo ταύτισή τους (laquoείναιraquo) Kατά τον Ricoeur αυτή είναι κατrsquo ουσίαν η αριστοτελική αντίληψη για τη microεταφορά και όχι η microεταγενέστερη (από τον Kοϊντιλιανό και microετά) παρερmicroηνεία της ndashη θεώρηση δηλαδή της microεταφοράς ως laquoσυντοmicroογραφικήςraquo παροmicroοίωσης Συmicroβαίνει ακριβώς το αντίθετο επισηmicroαίνει ο Ricoeur laquoη παροmicroοίωση είναι microια ανεπτυγmicroένη microεταφοράraquo (la comparaison est une meacutetaphore deacuteveloppeacutee) Aλλά τί σηmicroαίνει ταύτιση ως καθοριστικό χαρακτηριστικό της microεταφοράς Σηmicroαίνει laquoυπονόmicroευσηraquo ή και laquoανατροπήraquo των οριοθετήσεων ndashτης κανονικότηταςndash στην οποία βασίζεται η αφαιρετική γενικευτική ndashσυmicroβολικήndash γλώσσα Σηmicroαίνει εν τέλει microια πρωτογενέστερη microορφή γενίκευσης microέσω της οποίας οργανώνεται η εmicroπειρία Όταν λέω ότι ο Γιάννης είναι γουρούνι αυτό το είναι microοιάζει να παραβιάζει (αντίθετα microε το είναι σαν της παροmicroοίωσης) να laquoπεριφρονείraquo ndashκατά τη διατύπωση του Ricoeurndash εννοιακές οριοθετήσεις Aυτό ακριβώς οδήγησε φιλοσόφους όπως ο Locke και ο Hobbes στην laquoπρογραφήraquo της microεταφοράς Kατά τον Hobbes η microεταφορά παραβιάζει τις laquoκαθορισmicroένεςraquo σηmicroασίες των λέξεων (senses they are ordained for) Kατά τον Locke η microεταφορά ndashκαι άλλα ρητορικά σχήmicroαταndash πρέπει να στιγmicroατίζονται γιατί laquoυποβάλλουν ψευδείς ιδέες κινούν τα πάθη κι έτσι παραπλανούν την ορθή κρίση και αποτελούν εργαλεία εξαπάτησηςraquo (insinuate wrong ideas move the passions and thereby mislead the judgement and so indeed are perfect cheats) Στις απόψεις αυτές εκφράζεται η θέση microιας microακραίωνης παράδοσης που αρνείται τα laquoθερmicroάraquo δεικτικά συστατικά της συmicroβολικής σήmicroανσης Aρνείται αυτήν ακριβώς τη δηmicroιουργική laquoανατροπήraquo της συmicroβολικής laquoκανονικότηταςraquo που εκπροσωπείται από τη microεταφορική ταύτιση η οποία microε τα λόγια του Ricoeur δεν laquoσυνίσταται στη διαπίστωση της τάξης microιας δοmicroής αλλά στη ldquoλήθηrdquo της στην εξαφάνισή τηςraquo (elle ne consiste pas agrave apercevoir lrsquoordre drsquoune structure mais agrave oublier agrave eacuteliminer plusieurs attributs que le terme meacutetaphoriseacute eacutevoque en nous dans son emploi normal) laquoTο να αποκαλούmicroε microια σειρά ουρά ισοδυναmicroεί microε την αγνόηση όλων των άλλων εννοιακών χαρακτηριστικών πλην του microήκουςraquo (όπ 137) (appeler une file ldquoune queuerdquo crsquoest negliger tous les traits conceptuels sauf la forme longue) H microεταφορά είναι η laquoσύλληψη της ταυτότητας microέσα στη διαφορά και παρά τις διαφορές αλλά microε έναν τρόπο προ-εννοιακόraquo (όπ 253) (la saisie de lrsquoidentique dans les diffeacuterences mais sur un mode pre-conceptuel) Aλλά τί σηmicroαίνει laquoπρο-εννοιακός τρόποςraquo Σηmicroαίνει απλά την αρχαϊκή εικονική δεικτική αφετηρία της microεταφορικής ταύτισης που συνυπάρχει ndashσε αέναη έντασηndash microε τον αφαιρετικό γενικευτικό διαχωρισmicroό της συmicroβολικής γλώσσας Mε την ορολογία του Vygotsky (1962) η microεταφορά microπορεί να θεωρηθεί ως η δραστική επιβίωση της laquoσυmicroπλεγmicroατικήςraquo [complexive] νόησης ndashτης νόησης που εξακολουθεί να καθορίζεται από την αισθητηριακή πρόσληψη της εmicroπειρίαςndash microέσα στον χώρο της εννοιακής [conceptual] νόησης ndashτης νόησης που βασίζεται στο σύmicroβολο στη γενίκευση και την αφαίρεση H microεταφορά είναι η laquoπυκνήraquo διάσταση της laquoαναλυτικήςraquo συmicroβολικής σήmicroανσης [] Στην αναλυτική σήmicroανση της εmicroπειρίας ndashόπως εκπροσωπείται από τη γενικευτική αφαιρετική έννοιαndash laquoαντιπαρατίθεταιraquo η πυκνή σήmicroανση της microεταφοράς Kαι αυτή

14

η laquoαντιπαράθεσηraquo ολοκληρώνει τη γλωσσική σήmicroανση Kατά τον Piaget η microεταφορά είναι το τεκmicroήριο της δεικτικής νόησης ndashενός είδους νόησης που είναι όπως λέει laquoπρο-λογικό και όχι αντι-λογικόraquo (pre-logical and not anti-logical) Aυτό το είδος νόησης γενικεύει ndashlaquoδίνει ένα κοινό νόηmicroα σε έναν αριθmicroό διακεκριmicroένων αντικειmicroένωνraquo (gives a common meaning to a number of distinct objects)ndash στη βάση laquoσυγκινησιακών σχηmicroάτωνraquo [affective schemas] ndashστη βάση laquomicroετάγγισης αισθηmicroάτωνraquo όπως θα έλεγε ο Ricoeur (βλ πιο πάνω) H γενίκευση στη βάση συγκινησιακών σχηmicroάτων ndashη συγκινησιακή δεικτική σήmicroανσηndash laquoδεν επιτυγχάνει τον ίδιο βαθmicroό γενίκευσης και αφαίρεσης όπως τα λογικά σχήmicroαταraquo (do not achieve the same degree of generalisation and abstraction as logical schemas) ndashη συmicroβολική σήmicroανση Aλλά σrsquo αυτήν ακριβώς την laquoανεπάρκειαraquo βρίσκεται η ουσία της microεταφοράς ως συγκινησιακής δεικτικής laquoγείωσηςraquo ndashκαι ολοκλήρωσηςndash του συmicroβόλου Kατά την ψυχαναλυτική οπτική όπως εκπροσωπείται από τον Lacan η microεταφορική ταύτιση είναι laquoο τόπος όπου πρέπει να τοποθετήσουmicroε την αρχέγονη διάσταση της ανθρώπινης γλώσσαςraquo (le lieu ougrave nous devons situer la dimension primordiale dans le langage humain) Θα έχουmicroε την ευκαιρία να συζητήσουmicroε αργότερα τον ρόλο κατά την ψυχαναλυτική προσέγγιση αυτής της laquoαρχέγονης διάστασης της ανθρώπινης γλώσσαςraquo στη δόmicroηση του ανθρώπινου ψυχισmicroού Για την ώρα αυτό που έχει σηmicroασία να επισηmicroανθεί είναι ότι το laquoαρχέγονοraquo της microεταφοράς οφείλεται στο γεγονός ότι η διαδικασία αυτή κινητοποιείται από laquoαρχέγοναraquo συστατικά της συmicroβολικής σήmicroανσης ndashτη δείξη κατά κύριο λόγο Kαι αυτή η διάσταση είναι που laquoαποτρέπειraquo ndashαν microπορεί κανείς να θέσει το ζήτηmicroα microε τέτοιους όρουςndash την laquoαποτυχία της έννοιαςraquo (lrsquoeacutechec du concept)ndashτην laquoαποτυχίαraquo της γενικευτικής αφαιρετικής σήmicroανσης β Κείmicroενο 5 Χριστίδης Α-Φ 1999 Όψεις της microεταφοράς Στο Γλώσσα και νόηση επιmicro ∆ Κατή Μ Κονδύλη amp Β Νικηφορίδου 197-206 Αθήνα Αλεξάνδρεια copy Αλεξάνδρεια [] Το φαινόmicroενο της microεταφοράς αποτελεί δοκιmicroασία για microια συγκεκριmicroένη ndashκαι επίσης αρχαίαndash αντίληψη για τη λογικότητα Και αποτελεί δοκιmicroασία γιατί η microεταφορά απειλεί microια βασική δοmicroή του λόγου και της λογικότητας την πρόταση σαν ένα αρθρωmicroένο σύνολο διακεκριmicroένων κατηγοριών και τη λογική της λειτουργία την κατηγόρηση Στη microεταφορά οι κατηγοριακές αρθρώσεις microοιάζουν να καταργούνται microέσα από τη συmicroπύκνωση σηmicroασιών και η προτασιακή αποφαντική λογικότητα microοιάζει να υπονοmicroεύεται από το παράδοξο ή και laquoπαράλογοraquo laquoείναιraquo της microεταφοράς Ο Γιάννης είναι γουρούνι Ο κλασικός χειρισmicroός για να αντιmicroετωπιστεί το πρόβληmicroα που δηmicroιουργεί η microεταφορά για την προτασιακή λογικότητα ήταν να αναχθεί η microεταφορά στην παροmicroοίωση ndashνα αναχθεί το παράδοξο και το laquoπαράλογοraquo laquoείναιraquo της microεταφοράς στο laquoείναι σανraquo της παροmicroοίωσης που σέβεται τις κατηγοριακές και σηmicroασιακές οροθετήσεις και δεν παραβιάζει τους κανόνες της λογικότητας Η κλασική αυτή λύση έχει βέβαια περισσότερες από microία παραλλαγές Αρκεί να αναφέρω απόψεις όπως του Davidson όπου δεν εmicroφανίζεται η αναγωγή της microεταφοράς στην παροmicroοίωση ndashπου άλλωστε παρουσιάζει ποικίλες δυσκολίεςndash αλλά microετατίθεται το πρόβληmicroα της microεταφοράς από τη γλωσσική δοmicroή στη γλωσσική χρήση κατά τον Davidson η microεταφορά

15

δεν αφορά το laquoσυmicroβατικόraquo προτασιακό νόηmicroα ndashαυτό δεν είναι ποτέ microεταφορικόndash αλλά την παραγωγή και την κατανόηση της πρότασης Ο Davidson υποστηρίζει ότι αυτό που θα πρέπει να εντοπιστεί είναι οι στρατηγικές microε τις οποίες ο οmicroιλητής εννοεί και ο ακροατής κατανοεί κάτι διαφορετικό απrsquo αυτό που σηmicroαίνει η πρόταση Αν η αναγωγή της microεταφοράς στην παροmicroοίωση εξαφανίζει τη microεταφορά σώζοντας έτσι την προτασιακή λογικότητα η θεωρία του Davidson εξορίζει τη microεταφορά στον χώρο της γλωσσικής χρήσης διατηρώντας τη γλωσσική δοmicroή ndashτην πρότασηndash αmicroόλυντη από τη microεταφορά Το αποτέλεσmicroα είναι το ίδιο παρά τη διαφορετική πορεία διασώζονται οι laquoκαθορισmicroένεςraquo σηmicroασίες των λέξεων ndash laquosenses hellip they are ordained forraquo κατά τη διατύπωση του Hobbes που απειλούνται από την ανατρεπτική λειτουργία της microεταφοράς Η καλύτερη ίσως συνόψιση της αρχαίας αντιπαράθεσης του προτασιακού λόγου και της προτασιακής λογικότητας microε τη microεταφορά βρίσκεται στη διατύπωση του Locke η microεταφορά και άλλα σχετικά ρητορικά σχήmicroατα πρέπει να στιγmicroατίζονται γιατί laquoυποβάλλουν ψευδείς ιδέες κινούν τα πάθη κι έτσι παραπλανούν την ορθή κρίση κι αποτελούν εργαλεία εξαπάτησηςraquo (hellipinsinuate wrong ideas move the passions and thereby mislead the judgment and so indeed are perfect cheats) Στον φορτισmicroένο αυτό χαρακτηρισmicroό microε τον οποίο ο Locke επιχειρεί να laquoεξορκίσειraquo τη microεταφορά κρύβεται βέβαια η ουσία της Θα ξαναγυρίσουmicroε σύντοmicroα στη σχέση laquoπάθουςraquo και microεταφοράς αλλά για την ώρα θα πρέπει να επισηmicroάνουmicroε ότι αν microια ολόκληρη παράδοση επιχειρεί να laquoεξορκίσειraquo τη microεταφορά microια άλλη εξίσου αρχαία παράδοση ndashαντι-ιντελεκτουαλιστική ιρασιοναλιστική laquomicroυστικήraquo κάποτεndash την εγκαθιστά στο κέντρο του λόγου και της λογικότητας Αυτή την παράδοση όπως είναι γνωστό απηχεί στα νεότερα χρόνια η φωνή του Nietzsche Για τον Nietzsche δεν υπάρχει microη ρητορική laquoφυσικήraquo γλώσσα Οι ρητορικοί τρόποι δεν είναι κάτι που microπορεί να προστεθεί ή να αφαιρεθεί από τη γλώσσα κατά βούληση και αποτελούν τη γνησιότερη όψη της φύσης της ∆εν υπάρχει κατά τον Nietzsche πραγmicroατική έκφραση και πραγmicroατική γνώση πέρα από τη microεταφορά laquoΘέρmicroηraquo και laquoφωςraquo (Licht und Waumlrme Humboldt [1836] 1988) laquoπάθοςraquo και laquoλόγοςraquo Αυτά τα δύο αξεδιάλυτα συστατικά της ανθρώπινης νόησης και του ανθρώπινου ψυχισmicroού πολώνονται στην αρχαία αυτή αντιπαράθεση και διεκδικούν ndashτο καθένα για τον εαυτό τουndash την πρώτη θέση Και η microεταφορά είναι ένα από τα στρατηγικά microέτωπα στα οποία διαδραmicroατίζεται αυτή η σύγκρουση [9] Κείmicroενο 6 Χριστίδης Α-Φ 2001β Πολυσηmicroία Στο Όψεις της γλώσσας Αθήνα Νήσος Υπό έκδοση copy Νήσος [] οι ποικίλες σηmicroασίες που συγκροτούν τις λέξεις αποτελούν υπαινιγmicroούς ψηφίδες σπαράγmicroατα που πρέπει να συναρθρωθούν για να διαφανεί η βαθύτερη ενότητα της οποίας αποτελούν microέρος το laquoσύννεφοraquo για να θυmicroηθούmicroε τη microεταφορά του Vygotsky από το οποίο κατάγονται οι microοναχικές ξέχωρες laquoσταγόνεςraquo Kαι η συνάρθρωση αυτή είναι ταυτόχρονα και

16

εξάρθρωση H ιστορική συνάρθρωση των σηmicroασιών lsquoθέλωrsquo και lsquoστερούmicroαιrsquo πχ όπως την παρακολουθήσαmicroε στην περίπτωση του αγγλικού ρήmicroατος want υπαινίσσεται microια αδιαφοροποίητη συγκινησιακή ενότητα όπου η διάκριση lsquoεπιθυmicroώrsquo ndash lsquoστερούmicroαιrsquo δεν υφίσταται H συνάρθρωση των δύο αυτών σηmicroασιών microε άλλα λόγια υπαινίσσεται και την εξάρθρωση τους την κατάργηση των ορίων microεταξύ τους την αλληλοδιείσδυση τους την καταγωγή τους από το ενιαίο αδιάσπαστο laquoσύννεφοraquo Aν όπως υποστηρίζει ο Humboldt microε microια διατύπωση που θυmicroίζει την ανάλογη άποψη του Vygotsky laquoοι λέξεις τεmicroαχίζουν την αδιαφοροποίητη σύνθεση που αντλεί ο νους από την εmicroπειρίαraquo το παιχνίδι της πολυσηmicroίας αποκαλύπτει ότι ο τεmicroαχισmicroός αυτός δεν είναι ποτέ πλήρης οι διακεκριmicroένες σηmicroασίες που συγκροτούν microια πολύσηmicroη λέξη φανερώνουν στη συνάρθρωση τους την κίνηση για την εξάρθρωση ndashτην άρση της στεγανής οριοθέτησης Kι εδώ ακριβώς βρίσκεται το πιο ενδιαφέρον ζήτηmicroα H προσέγγιση της πολυσηmicroίας από την οπτική που προτείναmicroε αποκαλύπτει τον laquoβρασmicroόraquo που αναταράζει τη φαινοmicroενική γαλήνη της laquoκατηγορικήςraquo γλώσσας της γλώσσας που microοιάζει να αποτελείται από σαφώς οριοθετηmicroένα laquoτεmicroάχιαraquo Aποκαλύπτει τις διαλεκτικές κινήσεις που υπονοmicroεύουν ndashlaquoρηγmicroατώνουνraquondash τις οριοθετήσεις της κατηγορικής γλώσσας για τη διάλυση της οποίας microε τόσο πάθος microίλησε ο Nίτσε laquoTο είναι γεννιέταιraquo υποστηρίζει ο Heidegger laquoόταν συντρίβεται η λέξηraquo laquoόταν η ένηχη λέξη επιστρέφει στη σιωπή απrsquo όπου και παραχωρήθηκεraquo Θα microπορούσα να σταmicroατήσω εδώ microε την ελπίδα ότι η συζήτηση που προηγήθηκε φωτίζει αυτή την κρυπτική διατύπωση του Heidegger Aλλά ας microου επιτραπεί ένα τελευταίο επεξηγηmicroατικό σχόλιο H ίδια η λέξη η πολύσηmicroη λέξη όπως την παρακολουθήσαmicroε στη συζήτηση που προηγήθηκε υπαινίσσεται την αρχέγονη αδιάσπαστη και γι αυτό άρρητη microήτρα της H συνάρθρωση των ποικίλων σηmicroασιών της υπαινίσσεται το είναι ndashτη βαθύτερη ενότηταndash που τη ζωοδοτεί και που συνάmicroα τη συντρίβει αίροντας τις αρθρώσεις που την οριοθετούν H κίνηση προς τα laquoπίσωraquo ndashπρος το σύννεφοndash υπαινίσσεται τη συντριβή της σταγόνας Kαι για να αντηχήσει στrsquo αυτιά microας αυτός ο υπαινιγmicroός χρειάζεται να οξύνουmicroε τις αισθήσεις microας για να αισθανθούmicroε τις αφανείς κινήσεις που βυσσοδοmicroούν laquoπίσωraquo από την πλάτη της κατηγορικής γλώσσας ndashτις κινήσεις που αναταράσσουν τις διασπασmicroένες microοναχικές σταγόνες που τις εξωθούν να υπερβούν τη διάσπαση την οριοθέτησή τους Mια τέτοια προσέγγιση που την υπαγορεύουν τα ίδια τα φαινόmicroενα απλά laquoσυναρmicroολογεί και επαναδραστηριοποιείraquo για λογαριασmicroό του παρατηρητή laquoκάποια αφανή περιεχόmicroενα Aποκαλύπτει απαγορευmicroένα νοήmicroατα κι έτσι παρουσιάζεται σαν microια επιστροφή ή microάλλον σα microια συνειδητή απελευθέρωση αυτού που ήταν απωθηmicroένοraquo Aυτά τα τελευταία λόγια αποτελούν τον ορισmicroό που δίνει ο Marcuse για τη διαλεκτική ανάλυση Kαι η διαλεκτική microας θυmicroίζει ο Nίτσε laquoη microάνα της λογικής γεννήθηκε από τη ρητορική που microε τη σειρά της είναι παιδί του microύθου και της ποίησηςraquo των δύο κατεξοχήν χώρων που αποτολmicroούν το ταξίδι laquoαπό ένα κόσmicroο γεmicroάτο νοήmicroατα στην τελική εξάρθρωση των νοηmicroάτωνrdquo (Mπατάιγ) το ταξίδι από τη microοναχική σταγόνα πίσω στο σύννεφο που τη γέννησε [] [10] Κείmicroενο 7 Xριστίδης A-Φ 2001 ∆εικτικότητα Στο Όψεις της γλώσσας Αθήνα Νήσος Υπό έκδοση copy Νήσος

17

Στην οmicroιλία αυτή θα επιχειρήσω να σας microιλήσω γι αυτό που ο φιλόσοφος D Pears επιτυχηmicroένα ονόmicroασε laquoπρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γλώσσαςraquo ndashγια το ζήτηmicroα των ορίων της γλώσσας Aλλά τι είναι η γλώσσα Tο ερώτηmicroα αυτό ίσως να ηχεί microεγαλόστοmicroα και πλεοναστικά microέσα στα πλαίσια ενός συνεδρίου γλωσσολογίας Ωστόσο δεν παύει να είναι το ερώτηmicroα που αποτελεί το λόγο ύπαρξης της γλωσσολογίας άσχετα αν ο ερευνητικός κατακερmicroατισmicroός του σώmicroατος της γλώσσας συναρτηmicroένος microε ποικίλους προϊδεασmicroούς υποβαθmicroίζει συχνότατα στην καθηmicroερινή microας γλωσσολογική πρακτική τόσο το ερώτηmicroα αυτό όσο και τις προοπτικές απάντησής του Tο ζήτηmicroα που θα microας απασχολήσει ndashτα όρια της γλώσσας η πρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασής της και η έννοια της δεικτικότητας γύρω από την οποία θα microορφοποιηθεί η προσέγγιση στο ζήτηmicroα αυτόndash απαιτεί microια απάντηση στο ερώτηmicroα laquoτι είναι η γλώσσαraquo Θα επιλέξω να σας δώσω την απάντηση ndashή τις απαντήσειςndash δύο κορυφαίων φιλοσοφικών φυσιογνωmicroιών ndashτου Hegel και του Charles Sanders Peirce H απάντηση του Hegel συmicroπυκνώνεται σε δύο εξαίσιες microεταφορές H πρώτη microεταφορά περιγράφει τη γλώσσα ndashτον κόσmicroο των νοηmicroάτωνndash σαν laquoφόνο του πράγmicroατοςraquo H αισθητηριακή πρόσληψη βίωση της εmicroπειρίας ndashτου laquoπράγmicroατοςraquondash(που κυριαρχεί στο άγλωσσο ζώο αλλά και στο άγλωσσο βρέφος) άmicroεση προσδεδεmicroένη στο παρόν ερέθισmicroα αδιαmicroεσολάβητη microετασχηmicroατίζεται στον ανθρώπινο λόγο στην έmicromicroεση διαmicroεσολαβηmicroένη από τις διαδικασίες της γενίκευσης και της αφαίρεσης νοητική πρόσληψη ndashκαι οργάνωση ndashτης εmicroπειρίας H γλωσσική σήmicroανση αποδεσmicroεύει το υποκείmicroενο από τα δεσmicroά της άmicroεσης καθηλωmicroένης στο παρόν ερέθισmicroα άγλωσσης αισθητηριακής σήmicroανσης Tο αισθητό συγκεκριmicroένο πράγmicroα laquoπεθαίνειraquo κάτω από τα πλήγmicroατα της γενίκευσης και της αφαίρεσης ndashτου νοήmicroατος ndashκαι παραχωρεί τη θέση του στη γενικευmicroένη αφηρηmicroένη ανάκλασή του ndashτην έννοια H έννοια laquoσκύλοςraquo για να χρησιmicroοποιήσω το εγελιανό παράδειγmicroα αποσπάται ndashγενικευτικά και αφαιρετικά ndashαπό τον αισθητό πραγmicroατικό σκύλο και κατrsquo αυτό τον τρόπο το αισθητό πράγmicroα laquoπεθαίνειraquo ndashη έννοια το νόηmicroα είναι η γενικευτική και αφαιρετική laquoανάmicroνησήraquo του Aυτό που υπάρχει στην αρχή λέει ο Hegel δεν είναι το καθολικό η γενίκευση και η αφαίρεση αλλά το συγκεκριmicroένο ndashόχι laquoτο τραπέζιraquo γενικά αλλά laquoαυτό το τραπέζιraquo O άνθρωπος microπορεί να αναιρέσει αυτό το συγκεκριmicroένο χαρακτήρα της υπάρχουσας οντότητας microεταθέτοντάς την από το laquoεδώ και τώραraquo του φυσικού αισθητού κόσmicroου στον αιώνιο γενικευτικό και αφαιρετικό κόσmicroο του λόγου από τον laquoκαταρράκτηraquo του microεταβλητού κινούmicroενου συγκεκριmicroένου στο microόνιmicroο ουράνιο τόξο που βρίσκεται από πάνω του ndashτον κόσmicroο των νοηmicroάτων Aυτή είναι η δεύτερη εξαίσια microεταφορά που προανήγγειλα λίγο παραπάνω O laquoφόνος του πράγmicroατοςraquo η microετάβαση ή καλύτερα το άλmicroα από τη συγκεκριmicroένη άmicroεση βίωση της εmicroπειρίας στην έmicromicroεση αφαιρετική και γενικευτική βίωση της αφήνει βέβαια τα σηmicroάδια του Kαι η laquoπρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γλώσσαςraquo δεν microπορεί παρά να είναι η laquoνοσταλγίαraquo της χαmicroένης αδιαmicroεσολάβητης αισθητηριακής βιωmicroατικής αmicroεσότητας Kαι αν όπως επισηmicroαίνει ο Hegel αυτό που υπάρχει στην αρχή είναι το συγκεκριmicroένο και όχι το καθολικό ndashαυτό το τραπέζι και όχι το τραπέζι γενικά ndash η δείξη δεν microπορεί παρά να είναι η κατεξοχήν προσέγγιση στην άmicroεση αδιαmicroεσολάβητη σήmicroανση ndashτο πρωτεϊκό γλωσσικό όριο

18

προς το οποίο οδηγεί η πρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γενικευτικής και αφαιρετικής γλώσσας H συζήτηση του ζητήmicroατος αυτού θα πρέπει να περιmicroένει τη συνεισφορά του Peirce Για την ώρα θα περιοριστώ σε κάποιες πρόσθετες επισηmicroάνσεις πάνω στο θέmicroα αυτό Eίναι προφανές ότι η δείξη αντιπροσωπεύει τον αρχαιότερο τρόπο σήmicroανσης ndashτον αρχαιότερο τρόπο επαφής microε τον κόσmicroο Όλα τα ζωικά σήmicroατα έχουν δεικτικό χαρακτήρα στο βαθmicroό που είναι προσδεδεmicroένα σε άmicroεσα παρόντα ερεθίσmicroατα Oι προγλωσσικές εκδηλώσεις του νηπίου έχουν κι αυτές δεικτικό χαρακτήρα ndashχειρονοmicroίες κλάmicroα αργότερα γέλιο κλπndashκαι είναι χαρακτηριστικό ότι ο δεικτικός αυτός τρόπος επιζεί και microετά την εmicroβάπτιση του microικρού παιδιού στον κόσmicroο της γλώσσας Oι πρώιmicroες laquoλέξειςraquo της παιδικής γλώσσας έχουν δεικτικό χαρακτήρα ndashείναι δείκτες Aυτό είναι κοινός τόπος στη microελέτη της παιδικής γλώσσας H αρχέγονη δεικτική σήmicroανση επιζεί βέβαια και στον ενήλικα Oι άγλωσσες συγκινησιακές εκδηλώσεις του ενήλικα ndashκλάmicroα γέλιο κλπ ndashείναι βέβαια δείκτες Θα δούmicroε λίγο πιο κάτω τον γλωσσικό δεικτικό χώρο microε τα χαρακτηριστικά του αλλά για την ώρα αρκεί να επισηmicroάνω ότι στις παρυφές της αρθρωmicroένης γλώσσας λειτουργεί το επιφώνηmicroα χαρακτηριστικός εκπρόσωπος της δεικτικής σήmicroανσης O επιτονισmicroός για να δώσω ένα ακόmicroα παράδειγmicroα είναι επίσης ένα βασικό δεικτικό συστατικό της γλώσσας Aν η δείξη είναι ο αρχέγονος πρωτεϊκός τρόπος σήmicroανσης η γέφυρα της αφαιρετικής και γενικευτικής γλώσσας microε την προϊστορία της (τόσο την οντογενετική όσο και τη φυλογενετική προϊστορία της) ο αρχέγονος αυτός τρόπος δεν είναι άλλος από τον τρόπο της επιθυmicroίας της κίνησης προς τα πράγmicroατα (και προς τον άλλο) της συγκίνησης H επιθυmicroία η συγκίνηση είναι αρχαιότερη από τη γλώσσα και αυτό είναι microια άλλη microεγάλη συζήτηση που δεν microπορεί να γίνει αυτή τη στιγmicroή ndashοι περιπέτειες της επιθυmicroίας σαν αποτέλεσmicroα της εmicroπλοκής της στον ιστό της γλώσσας Για τον Hegel η επιθυmicroία είναι η microήτρα της νόησης ndashlaquoη ιδέα γεννιέται από την επιθυmicroίαraquo H δείξη είναι η microήτρα της γενικευτικής και αφαιρετικής γλώσσας Kαι ο οmicroφάλιος λώρος που τις συνδέει δεν αποκόπτεται ποτέ [] [11] Κείmicroενο 8 Θεοδωροπούλου Μ Saussure και Lacan Απο τη γλωσσολογία στην ψυχανάλυση Αν και ο Φρόυντ σε όλη τη διάρκεια της ερευνητικής και συγγραφικής του πορείας παρουσιάζει ένα microόνιmicroο ενδιαφέρον για τη γλώσσα και τη συνδέει microε την προβληmicroατική του ασυνειδήτου ndashείναι γνωστή η παροmicroοίωση που κάνει σχετικά microε τα όνειρα ότι δηλαδή είναι γρίφοι που πρέπει να αποκρυπτογραφηθούνndash εκείνος ο οποίος θέτει τη γλώσσα σε πρωταρχική σύνδεση microε το ασυνείδητο και τη δόmicroηση του υποκειmicroένου είναι ο Ζακ Λακάν Ο Λακάν προγραmicromicroατικά διατυπώνει τη θεωρία του ως laquoεπιστροφή στον Φρόυντraquo microια επιστροφή που κατά τα φαινόmicroενα κινήθηκε προς δύο κατευθύνσεις η microία microε την κυριολεξία της λέξης ndashεπιστρέφουmicroε από κάπου που έχουmicroε φύγειmiddot και όντως η ψυχανάλυση τον καιρό της εναρκτήριας οmicroιλίας του Λακάν (laquoΟ λόγος της Ρώmicroηςraquo 26-2791953) παρουσιάζει συmicroπτώmicroατα αν όχι φυγής τουλάχιστον αποmicroάκρυνσης από το πνεύmicroα του Φρόυντ ndashαπόδειξη ο αmicroερικάνικος νεοφροϋδισmicroός και η ένταξη της ψυχανάλυσης στους κλάδους της πειραmicroατικής ψυχολογίας Το άλλο πνεύmicroα της επιστροφής είναι laquoσυνδηλωτικόraquo επιστρέφουmicroε σε κάτι αφού πρώτα έχουmicroε πάει αλλού και γυρνούmicroε εmicroπλουτισmicroένοι από την

19

εmicroπειρία του καινούριου τόπου Αυτός ο καινούριος τόπος είναι για τον Λακάν η γλωσσολογία και πιο συγκεκριmicroένα η γλωσσολογία όπως αναπτύχθηκε από τον θεmicroελιωτή της F de Saussure Σε microια εποχή που ο στρουκτουραλισmicroός παιδί της σωσσυριανής σκέψης έχει εmicroπνεύσει νέες θεωρήσεις στη γλωσσολογία και την ανθρωπολογία σε microια εποχή που σφραγίζεται από laquoεπαναναγνώσειςraquo (ο Αλτουσέρ ξαναδιαβάζει τον Μαρξ και ο Φουκώ την ψυχιατρική) ο Λακάν στρέφεται στη γλωσσολογία microέσα από δύο βασικά σηmicroεία 1 Υιοθετώντας τη βασική ιδέα ότι η γλώσσα ως συmicroβολικό σύστηmicroα microαζί microε τα άλλα κοινωνικο-πολιτιστικά συστήmicroατα και τις δοmicroές τους προϋπάρχουν της γέννησης ενός ανθρώπου και υπέρ-κεινται αυτού Κατά συνέπεια το παιδί microε την κατάκτηση της γλώσσας εγγράφεται σε αυτή τη συmicroβολική τάξη η οποία επειδή ακριβώς υπέρ-κειται θα το πλάσει ανάλογα microε τις δοmicroές της Με άλλα λόγια το άτοmicroο αναδύεται ως υποκείmicroενο microέσα από την εγγραφή του στη συmicroβολική τάξη της γλώσσας ή όπως λέει ο Αλτουσέρ (1983) η κατάκτηση της γλώσσας είναι αυτή που microε την εισαγωγή στη συmicroβολική τάξη θα σηmicroαδέψει το πέρασmicroα από τον άνθρωπο-θηλαστικό στον άνθρωπο-παιδί ndashάνδρα ή γυναίκα 2 Θεωρώντας ότι το laquoτο ασυνείδητο είναι δοmicroηmicroένο σαν γλώσσαraquo δηλαδή microια δοmicroή που όπως και η γλώσσα αποτελείται από στοιχεία που βρίσκονται σε σχέση και εξοmicroοιώνοντας τους microηχανισmicroούς του ασυνειδήτου microε τους γλωσσικούς microηχανισmicroούς της microεταφοράς και της microετωνυmicroίας Για τον Λακάν η laquoεπιστροφή στον Φρόυντraquo σηmicroαίνει να επανέλθει στο προσκήνιο της ψυχανάλυσης η διάσταση της οmicroιλίας (Dor 1994 28) αφού η οmicroιλία του υποκειmicroένου είναι το microοναδικό microέσο της αναλυτικής διαδικασίας microέσα από αυτή αναδεικνύεται το ασυνείδητο αλλά και αυτή είναι ο τόπος στον οποίο εκφράζεται (όπ 41) Οι θεωρήσεις του Λακάν αποτελούν προσπάθεια επιστηmicroονικής τεκmicroηρίωσης του ασυνειδήτου δεν αποτελούν θεωρία της γλώσσας Η microεγάλη συmicroβολή του είναι ότι σε αυτή την προσπάθεια οριοθέτησης της ψυχανάλυσης ως επιστήmicroης από άλλες επιστήmicroες ndashβιολογικές ψυχολογικές κοινωνικέςndash ανέδειξε τη γλώσσα σε πρωταρχικό παράγοντα δόmicroησης του ανθρώπινου υποκειmicroένου και ότι οι απόψεις του υπήρξαν αιτία microιας ριζικής επιστηmicroολογικής microεταβολής σε σχέση microε σηmicroαντικές microεταψυχολογικές έννοιες Ο Λακάν αναγνώρισε την οφειλή του στον Saussure αφού βασικές έννοιες της λακανικής θεωρίας στηρίζονται στις σωσυριανές θεωρήσεις και διχοτοmicroίες Καταρχάς η διάκριση langue-parole η διάκριση ανάmicroεσα στο αφηρηmicroένο εσωτερικευmicroένο σύστηmicroα της γλώσσας που υπάρχει δυνάmicroει στο σύνολο των οmicroιλητών microιας γλωσσικής κοινότητας και στη συγκεκριmicroένη υλική πραγmicroάτωσή τουmiddot microε άλλα λόγια η διάκριση ανάmicroεσα στο κοινωνικό αυτό που έχει θεσπίσει η κοινότητα και το ατοmicroικό έτσι όπως αυτό εκδηλώνεται σε κάθε στιγmicroή γλωσσικής επικοινωνίας Επιπλέον η διάκριση ανάmicroεσα στο οmicroοιογενές και το ανοmicroοιογενές ανάmicroεσα σε αυτό που είναι ουσιαστικό από αυτό που είναι συmicroπτωmicroατικό ndashmicroε αυτή την τελευταία διάκριση κατακυρώνεται η langue ως το πεδίο έρευνας της γλωσσολογίας αφού η parole θεωρείται δευτερεύουσα Παρά τον δευτερεύοντα ρόλο όmicroως που της παραχωρείται ερευνητικά η parole θεωρείται ότι βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση microε τη langue ιστορικά και οντογεννητικά η parole προηγείται είναι ο χώρος στον οποίο πραγmicroατοποιούνται οι

20

γλωσσικές αλλαγές ndashmicroε αυτή την έννοια η langue είναι το προϊόν της εξέλιξης της parolendash από την άλλη όmicroως parole δεν microπορεί να υπάρξει χωρίς την ύπαρξη της langue Έπειτα η ιδέα του γλωσσικού σηmicroείου ως βασικού συστατικού της langue που αποτελεί την αδιάρρηκτη ένωση microιας ακουστικής εικόνας ή σηmicroαίνοντος microε microια έννοια ή σηmicroαινόmicroενοmiddot ένωση η οποία έχει προκύψει αυθαίρετα microέσα από την κοινή σύmicroβαση χωρίς δηλαδή να microπορεί να αιτιολογηθεί γιατί microια έννοια αποδίδεται microε το τάδε σηmicroαίνον ndashαπόδειξη η διαγλωσσική σύγκριση της ίδιας έννοιας Εκτός από την αυθαιρεσία το άλλο χαρακτηριστικό του γλωσσικού σηmicroείου είναι η γραmicromicroικότητα ndashαυτό που ο Λακάν θα αποδώσει ως σηmicroαίνουσα αλυσίδαndash το γεγονός δηλαδή ότι ο προφορικός λόγος εκτυλίσσεται microέσα στον χρόνο το ένα γλωσσικό σηmicroείο διαδέχεται το άλλο πράγmicroα που δεν συmicroβαίνει σε άλλα σηmicroεία πχ οπτικά Ένα σηmicroείο αποκτάει τη γλωσσική του αξία οριοθετούmicroενο microε βάση τις σχέσεις του ndashδιαφοράς ως προς τις δύο πλευρές του σηmicroείου αντίθεσης ως προς το σηmicroείο ως όλο (Saussure 1979 150-161)ndash microε τα άλλα σηmicroεία του συστήmicroατος Η έννοια αυτή του Saussure σχετίζεται επίσης microε την αυθαιρεσία Στο κατά τον Saussure laquoσύννεφοraquo της σκέψης όπου τίποτε δεν είναι οριοθετηmicroένο από microόνο του και στην επίσης άmicroορφη microάζα των ήχων όπου και εκεί δεν υπάρχουν οριοθετήσεις η γλώσσα επεmicroβαίνει και πάλι αυθαίρετα για laquoνα χρησιmicroεύσει ως ενδιάmicroεσο microεταξύ της σκέψης και του ήχου microέσα σε τέτοιους όρους που η ένωση τους καταλήγει αναγκαστικά σε οριοθετήσεις microονάδωνraquo (Saussure 1979 151) Τις δυο παράλληλες αυτές άmicroορφες microάζες της σκέψης και του ήχου ο Λακάν θα τις ονοmicroάσει ροή των σηmicroαινοmicroένων και ροή των σηmicroαινόντων αντίστοιχα Καθώς λοιπόν οι ενδοσυστηmicroικές σχέσεις είναι ο καθοριστικός παράγοντας οριοθέτησης της αξίας των γλωσσικών σηmicroείων ndashπαραδοχή που θεmicroελιώνει και την έννοια του συστήmicroατος ως δοmicroήςmiddot δοmicroή σηmicroαίνει στοιχεία που βρίσκονται σε σχέσηndash ο Saussure κάνει microια άλλη τρίτη διάκριση που αφορά τις σχέσεις που συνάπτουν οι γλωσσικές microονάδες microεταξύ τους Είναι δύο ειδών 1 Συνταγmicroατικές οι οποίες είναι απόρροια της γραmicromicroικότητας του σηmicroείου είναι οι σχέσεις που συνάπτει microια microονάδα microε τις γειτονικές της διατασσόmicroενη στον λόγο ndashοι σχέσεις που συνάπτει microια microονάδα microε τα γλωσσικά συmicroφραζόmicroενα γιrsquo αυτό σχέσεις in praesentia 2 Παραδειγmicroατικές δηλαδή οι σχέσεις που συνειρmicroικά ανακαλούνται ndashή συνδέονταιndash microε οποιονδήποτε τρόπο και βρίσκονται τοποθετηmicroένες στον εγκέφαλο των οmicroιλητών ndashσχέσεις που δεν προκύπτουν από τη συνεmicroφάνιση των microονάδων στον λόγο γιrsquo αυτό και σχέσεις in absentia Παρά τα φαινόmicroενα και τα δύο είδη σχέσεων έγκεινται στη σφαίρα της languemiddot πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι η langue δεν αποτελεί ένα λεξικό που περιέχει γλωσσικά σηmicroεία αλλά περιέχει και τις σχέσεις τους συνειρmicroικές και συνδυασmicroού και ότι το πώς συνδυάζονται στον λόγο αποτελεί microια ακόmicroη αυθαιρεσία ndashο Bronkart (1979 116) την ονοmicroάζει laquoαυθαιρεσία διάταξηςraquo Η άλλη σηmicroαντική διάκριση του Saussure είναι ανάmicroεσα στη συγχρονία και τη διαχρονία στην πρώτη περίπτωση νοείται η γλώσσα στην α-χρονική της διάσταση προκειmicroένου να microελετηθούν οι σχέσεις ανάmicroεσα στα γλωσσικά στοιχεία (Saussure 1979 115) ενώ στη δεύτερη η γλώσσα νοείται στην εξέλιξή της όπου αυτό που microελετάται είναι ένα στοιχείο στη διαδοχή του Η διάκριση αυτή είναι που καθιέρωσε τον Saussure ως θεmicroελιωτή της σύγχρονης γλωσσολογίας αφού αυτός αν και ξεκίνησε ως ιστορικός γλωσσολόγος έδωσε έmicroφαση στη συγχρονική microελέτη της γλώσσας και γιατί αυτή είχε παραmicroεληθεί αλλά κυρίως γιατί η συγχρονία υπάρχει στη συνείδηση των οmicroιλητών

21

Και microια τελευταία διάκριση Η γλώσσα-langue είναι microορφή και όχι ουσία που επάγεται από τη θεώρηση της γλώσσας από τον Saussure ως συστήmicroατος Που σηmicroαίνει ότι στη γλώσσα αυτό που ενδιαφέρει είναι οι σχέσεις που υπάρχουν ανάmicroεσα στα στοιχεία του συστήmicroατος και όχι το πώς ndashmicroε τί υλικό πραγmicroατώνονται Mε άλλα λόγια οι σχέσεις παραmicroένουν ανεξάρτητα από το υλικό microε το οποίο θα παρασταθεί ο λόγος (φωνητικά ή γραπτός λόγος) Που σηmicroαίνει επίσης ότι σε σχέση microε το γλωσσικό σηmicroείο τόσο το σηmicroαίνον όσο και το σηmicroαινόmicroενο microέσω της γλώσσας έχουν υποστεί microορφοποιήσεις microέσα από την τοmicroή που κάνει η γλώσσα ανάmicroεσα στις άmicroορφες microάζες της σκέψης και των ήχων

Ο Λακάν θα πάρει από τον Saussure την ιδέα της γλώσσας ως δοmicroής για να σχηmicroατίσει την καταρχήν θεώρησή του περί ασυνειδήτου Όπως αναφέρει στα Eacutecrits (Lacan 1966 806) στο ασυνείδητο δεν είναι laquoη microονοσήmicroαντη αντιστοιχία ενός σηmicroείου microε κάποιο πράγmicroαraquo που διατηρείται αλλά laquomicroια συγχρονική και αναρίθmicroητη συγκέντρωση [σηmicroαινόντων] όπου κανένα δεν υποστηρίζεται παρά από την αρχή της αντίθεσης του καθενός από τα άλλαraquo (Diatkine 1997 28 ndashυπογράmicromicroιση δική microου) Τα βασικά στοιχεία του ασυνειδήτου είναι λοιπόν τα λακανικά σηmicroαίνοντα (θα εξηγήσω παρακάτω) τα οποία σχηmicroατίζουν δίκτυο και αποκτούν αξία ndashκατά τον Saussurendash από τις αντιθέσεις τους microε τα άλλα στοιχεία Είναι ένα στοιχείο νοmicroίζω που στηρίζει την άποψη laquoτου ασυνειδήτου δοmicroηmicroένου σαν γλώσσαraquo Η φύση του λακανικού σηmicroαίνοντος όmicroως κεντρικό σηmicroείο της θεωρίας του για το ασυνείδητο έχει προκαλέσει πολλές συζητήσεις και έχει πονοκεφαλιάσει τους γλωσσολόγους στον βαθmicroό που ο Λακάν microιλάει και για την laquoυπεροχήraquo του σηmicroαίνοντος σε σχέση microε το σηmicroαινόmicroενο άποψη που εν πολλοίς φαίνεται καταρχήν παράλογη microετά από αυτά που αναπτύχθηκαν σε σχέση microε το γλωσσικό σηmicroείο παραπάνω Ο ίδιος το ορίζει ως εξής (Lacan 1966 819middot 1975 48middot αναφέρεται από τον Diatkine 1997 28) laquoΤο σηmicroαίνον αναπαριστά το υποκείmicroενο για ένα άλλο σηmicroαίνονraquo Μια πρώτη διαπίστωση στη θεωρία του για το σηmicroαίνον εmicroπλέκεται το υποκείmicroενο κάτι που είναι εντελώς ξένο στη σωσυριανή γλωσσολογία ∆ιαπίστωση δεύτερη τα λακανικά σηmicroαίνοντα διατάσσονται σε ένα δοmicroηmicroένο όλο και κάθε σηmicroαίνον ορίζεται από τα άλλα (βλ και Diatkine όπ) ndashη σωσυριανή αντίληψη του γλωσσικού συστήmicroατος και ο απόηχος της γλωσσικής αξίας ∆ιαπίστωση τρίτη Όπως ο Pierce για την ερmicroηνεία του σηmicroείου παραπέmicroπει στον interpretant lsquoερmicroηνευτήrsquo ndashσε άλλα σηmicroεία (πχ η κατανόηση της λέξης άνθρωπος απαιτεί την επιστράτευση άλλων σηmicroείων ndashάλλων ερmicroηνευτώνmiddot αυτό άλλωστε κάνει και το λεξικόmiddot βλ Χριστίδης 2001β) o Λακάν αποδίδει ρόλο ερmicroηνευτή στα σηmicroαίνοντα προκειmicroένου για την αναπαράσταση του υποκειmicroένου microέσα στο δίκτυο των σηmicroαινόντων του ασυνειδήτουmiddot που σηmicroαίνει ότι το υποκείmicroενο ndashτου ασυνειδήτουndash αναδύεται microε τη λειτουργία ενός σηmicroαίνοντος β ως ερmicroηνευτή κάποιου άλλου σηmicroαίνοντος α ndashη στιγmicroή της ερmicroηνείας στην ψυχαναλυτική διαδικασία ή της ανάδυσης του ευφυολογήmicroατος (βλ και Lacan 1966 840middot αναφέρεται όπ) Ούτως ή άλλως όmicroως το λακανικό σηmicroαίνον είναι καλύτερα να προσεγγιστεί microέσα από τις αποκλίσεις που παρουσιάζει σε σχέση microε το σωσυριανό σηmicroείο Καταρχήν το σηmicroαίνον του Saussure είναι microέρος της θεωρίας για το γλωσσικό σηmicroείο ενώ ο Λακάν δεν συνδέει τη θεωρία του για το σηmicroείο microε τη θεωρία του για το σηmicroαίνον (Arriveacute 1992 123) Κατά συνέπεια

22

το λακανικό σηmicroαίνον πρέπει να διαβαστεί διαφορετικά από το γλωσσικό σηmicroαίνον Ο Λακάν παίρνει το σωσυριανό κλάσmicroα σηmicroαινόmicroενο σηmicroαίνον και το τροποποιεί α Αντιστρέφει τη φορά του κλάσmicroατος βάζοντας επάνω το σηmicroαίνον και αναπαριστώντας το microε κεφαλαίο Σ θέλοντας να δείξει την υπεροχή του σηmicroαίνοντος σε σχέση microε το σηmicroαινόmicroενο αυτή δηλαδή που κυβερνά τον λόγο του υποκειmicroένου δηλαδή το ίδιο το υποκείmicroενο (Dor 1994 62) ndashάποψη που θεmicroελιώνεται από τον ρόλο των microεταφορικών και microετωνυmicroικών διαδικασιών στην εmicroφάνιση των ασυνείδητων φαινοmicroένων β Ονοmicroάζει τη γραmicromicroή του κλάσmicroατος microπάρα πράγmicroα που δεν είχε ονοmicroατιστεί ποτέ από τον Saussure και αργότερα θα της αποδώσει τον χαρακτηρισmicroό του laquoφράγmicroατος στη σηmicroασίαraquo ndashχαρακτηρισmicroός που της προσδίδει microια υλική χροιά Η γραmicromicroή στον Saussure έχει την έννοια της ένωσης των δύο όψεων του γλωσσικού σηmicroείου η microπάρα στον Λακάν έχει την έννοια του διαχωρισmicroού Η λειτουργικότητα της microπάρας παίζει σηmicroαντικό ρόλο στην αντίληψη του Λακάν για τη microεταφορά και τη microετωνυmicroία Η microεταφορά στον Λακάν ή αλλιώς σηmicroαίνουσα υποκατάσταση εφόσον ορίζει κάτι microέσω ενός άλλου πράγmicroατος συνίσταται στην υποκατάσταση σηmicroαινόντων έτσι που το Σ2 είναι το καινούριο σηmicroαίνον [ο Γιάννης είναι λιοντάριmiddotόπου το λιοντάρι είναι το Σ2 και Σ1 ο Γιάννης] ενώ το παλιό σηmicroαίνον Σ1 περνάει κάτω από την microπάρα ndashmicroε την έννοια του φράγmicroατος στη σηmicroασίαndash ως ολόκληρο σηmicroείο ∆ιαφορετικά θα είχαmicroε να κάνουmicroε microε ένα καινούριο σηmicroείο και όχι microε microεταφορά (Dor 1994 63-69) Στη microετωνυmicroία αντιθέτως δεν υπάρχει αυτό το πέρασmicroα της microπάρας διατηρείται το φράγmicroα της σηmicroασίας επειδή το καινούριο σηmicroαίνον βρίσκεται σε σχέση συνάφειας microε το παλιό Στη microεταφορά η υπέρβαση του φράγmicroατος δείχνει τη laquoθεmicroελιακή αξία αυτής της υπέρβασης για την ανάδειξη της σηmicroασίαςraquo η σηmicroασία αναδύεται άmicroεσα (όπ 70 71) Στη microετωνυmicroία αντιθέτως η διατήρηση του φράγmicroατος δηλώνει αντίσταση στη σηmicroασία microε την έννοια αυτό που παράγεται είναι ένα φαινοmicroενικό microη-νόηmicroα χρειάζεται microια νοητική διεργασία για να συλλάβουmicroε το νόηmicroα της microετωνυmicroικής έκφρασης (όπ 71) γ Τα βέλη και η έλλειψη που περιβάλλουν το σχήmicroα του γλωσσικού σηmicroείου σηmicroεία της ένωσης και της θεώρησης του σηmicroείου ως laquoκλειστού πεδίουraquo έχουν απαλειφθεί Οι αλλαγές αυτές συmicroπυκνώνουν τις σχετικές απόψεις του Λακάν Όπως ειπώθηκε παραπάνω για τον Saussure η γλώσσα έρχεται να κάνει microια τοmicroή στη άmicroορφη microάζα των σκέψεων και των ήχων και αmicroοιβαία να καθορίσει τα σηmicroαίνοντα και τα σηmicroαινόmicroενα (βλ σχήmicroα 1) Ο Λακάν αmicroφισβητεί τον ισοmicroορφικό αυτό καθορισmicroό και θεωρεί ότι σε αυτό που υπάρχει τmicroήση είναι η ροή των σηmicroαινόντων ndashmicroε αυτή τη διατύπωση ήδη αποmicroακρύνεται από τον Saussure αφού η τοmicroή της γλώσσας δηmicroιουργεί το σηmicroαίνονmiddot δεν προϋπάρχει ως τέτοια (βλ και Taillandier 1994 407) Το γλωσσικό σηmicroαινόmicroενο αντικαθίσταται από τη βελονιά του παπλωmicroατά ndashέννοια που συνδέεται άmicroεσα microε την ψυχαναλυτική εmicroπειρία η οποία δείχνει ότι η σχέση σηmicroαίνοντος και σηmicroαινόmicroενου είναι laquoπάντα ρευστή πάντα έτοιmicroη να χαλάσειraquo γεγονός που ενισχύεται από την ψυχωτική εmicroπειρία όπου ο δεσmicroός ανάmicroεσα στο σηmicroαίνον και το σηmicroαινόmicroενο απουσιάζει Η βελονιά του παπλωmicroατά είναι η διαδικασία microε την οποία laquoτο σηmicroαίνον σταmicroατά το αλλιώς ατέρmicroονο γλίστρηmicroα της σηmicroασίαςraquo και οριοθετεί τη σηmicroασία όχι επιmicroέρους microονάδων αλλά microε ένα εκ των υστέρων laquoκόψιmicroοraquo σφραγίζει το νόηmicroα της οmicroιλούmicroενης ακολουθίας αναδροmicroικά (Dor 1994 57-59) Αυτό το γλίστρηmicroα της σηmicroασίας αφενός δικαιολογεί την υπεροχή του σηmicroαίνοντος έναντι του σηmicroαινοmicroένου αφετέρου δείχνει

23

και άλλες αποκλίσεις σε σχέση microε τον Saussure Αποδίδεται η διαχρονία στη γραmicromicroικότητα του σηmicroαίνοντος πράγmicroα που είναι αντίθετο microε τη συγχρονική θεώρησή της από τον Saussure Επίσης η σηmicroασία συνδέεται microε την parole και δεν άπτεται της σφαίρας της langue

Έχοντας κάνει αυτές τις πρωταρχικές παρατηρήσεις microπορούmicroε να σκιαγραφήσουmicroε την άποψη του Λακάν για τη γλώσσα Καταρχήν όπως πρώτος υποστήριξε ο Φρόυντ το ζήτηmicroα της γλώσσας θέτει το ζήτηmicroα της αναπαράστασης microε την έννοια ότι η λέξη είναι το σηmicroείο ενός πράγmicroατος εν τη απουσία τουmiddot που σηmicroαίνει ότι ένα πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να microπορέσει να αναπαρασταθεί Η άποψη αυτή ndashεγελιανής προέλευσηςndash θα χρησιmicroοποιηθεί από τον Λακάν για να γίνει εmicroφανές ότι γλώσσα και άmicroεσο βίωmicroα είναι δύο αποκλειόmicroενα πράγmicroατα και αυτό είναι ένα από τα laquoδράmicroαταraquo της ανθρώπινης ύπαρξης Θεmicroελιακή έννοια για να παρακολουθήσουmicroε το ξετύλιγmicroα της σκέψης του είναι η έννοια της ενόρmicroησης έννοια που χρησιmicroοποιεί ο Φρόυντ ως ενδιάmicroεση της οργανικής ανάγκης και της επιθυmicroίας θεωρώντας την βιολογικής τάξης και η οποία αποκτάει πρόσβαση στον ψυχισmicroό microέσα από τον ψυχικό εκπρόσωποmiddot δηλαδή από τη στιγmicroή που θα αναπαρασταθεί αποτελεί έναν οριακό ενδιάmicroεσο ανάmicroεσα στο βιολογικό και τον ψυχισmicroό Ο Λακάν συνδέει την ενόρmicroηση microε την ανάγκη microέσα από microια διαφορετική σύλληψη Καταρχήν η έλλειψη αναφέρεται στην απουσία του ανατοmicroικού του σωmicroατικού συmicroπληρώmicroατος που βιώνει το παιδί από τη στιγmicroή που γεννιέται καθώς αυτό διαχωρίζεται αποσπάται από τον microητρικό κόλπο Η ενόρmicroηση σε αυτή την οπτική είναι microια τάση που κατακλύζει το παιδί και microεταφράζει αυτή τη σωmicroατική έλλειψη του microητρικού συmicroπληρώmicroατοςmiddot αντίθετα από την άποψη του Φρόυντ η ενόρmicroηση βρίσκεται πριν από κάθε αναπαράσταση Το παιδί θέλοντας να φράξει αυτό το κενό το χάσmicroα που δηmicroιουργεί αυτός ο σωmicroατικός χωρισmicroός διαmicroορφώνει την επιθυmicroία Η καταρχήν επιθυmicroία του είναι να είναι ο φαλλός η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της microητέρας το συmicroπλήρωmicroα της έλλειψης Αυτό έχει laquoδραmicroατικάraquo αποτελέσmicroατα Σε επίπεδο ψυχισmicroού η επιθυmicroία microη microπορώντας να συmicroπληρώσει το χάσmicroα το κενό microεταφέρεται διαρκώς σε άλλα υποκατάστατα σε ένα ατέλειωτο ταξίδι microετωνυmicroιών (βλ παρακάτω) αποξενώνοντας αποmicroακρύνοντας το υποκείmicroενο από την πρωταρχική του επιθυmicroία η οποία παραmicroένει ανικανοποίητη Σε επίπεδο λεκτικοποίησης η επιθυmicroία microε το να

Σχ 1 Ο ισοmicroορφικός καθορισmicroός του Saussure (1979 151)

24

περάσει στη γλώσσα γίνεται αίτηmicroα γίνεται σηmicroείο ή σύmicroβολο που σηmicroαίνει ότι δεν microπορεί ποτέ να εκφραστεί άmicroεσα αφού η λεκτικοποίηση της θα σηmicroαίνει και τον φόνο της Κατά την έκφραση του Λακάν το κύmicroα της επιθυmicroίας πρέπει να περάσει από το laquoστένωmicroα του σηmicroαίνοντοςraquo Γιrsquo αυτό η επιθυmicroία είναι πέραν του αιτήmicroατος αφού το υπερβαίνει microην microπορώντας ποτέ να ικανοποιηθείmiddot είναι εντεύθεν του αιτήmicroατος γιατί είναι σηmicroαίνον της πρωταρχικής έλλειψης ως προς το είναι [manque agrave ecirctre] ∆ύο στάδια της ψυχικής εξέλιξης του ατόmicroου είναι σηmicroαντικά για το θέmicroα της γλώσσας και τη συνακόλουθη εγγραφή του υποκειmicroένου στη συmicroβολική τάξη α Το στάδιο του καθρέφτη και συγκεκριmicroένα η τρίτη φάση του κατά την οποία το παιδί κοιτάζοντας στον καθρέφτη βιώνει microεγάλη χαρά αναγνωρίζοντας στην εικόνα που βλέπει τον εαυτό του συνολικά θέτοντας έτσι τέλος στο ψυχικό βίωmicroα που ο Λακάν ονοmicroάζει φαντασίωση του τεmicroαχισmicroένου σώmicroατος (Dor 1994 109-111) Η στιγmicroή αυτή αποκτά τεράστια σηmicroασία όσον αφορά το θέmicroα των ταυτίσεων του υποκειmicroένου (όπ υποσ 11) στον βαθmicroό που πρόκειται για microια πρωταρχική ταύτιση του παιδιού που προωθεί τη δόmicroηση του εγώ [Je] και αποτελεί την πηγή όλων των άλλων ταυτίσεων Είναι laquoδιττήraquo ndashαφού ανάγεται σε δύο όρους σώmicroα και εικόναndash άmicroεση ο Φρόυντ την αποκαλεί ναρκισσική ενώ ο Λακάν θα την ονοmicroάσει φαντασιακή αφού το παιδί ταυτίζεται microε το αντίτυπό του microέσω της εικόνας (Fages 1997 16) ndashταύτιση που προεικονίζει κατά τον Dor (όπ) laquoτον χαρακτήρα της φαντασιακής του αλλοτρίωσης από όπου και η lsquolsquoχρόνια παραγνώρισηrsquorsquo που δεν θα πάψει να διατηρεί microε τον ίδιο του τον εαυτόraquo Το δεύτερο κρίσιmicroο σηmicroείο για τη δόmicroηση του υποκειmicroένου είναι το οιδιπόδειο όπου ο πατέρας παρεmicroβαίνει ως ο τρίτος απαγορεύοντας την αιmicroοmicroειξία και σπάζοντας τη φαντασιακή ενότητα του παιδιού microε τη microητέρα βίωmicroα που κυρίως εκτυλίσσεται γύρω από την προβληmicroατική του φαλλού Όπως ήδη ειπώθηκε η καταρχήν επιθυmicroία του παιδιού είναι να είναι ο φαλλός της microητέρας η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της πιο απλά να είναι τα πάντα γιrsquo αυτήν Σε κάποιο σηmicroείο αρχίζει να συνδέει την απουσία της microητέρας microε τον τρίτο ndashτον πατέραndash και καταλαβαίνει ότι ο φαλλός είναι αλλού δεν είναι ο ίδιος δεν τον έχει η microητέρα βρίσκεται προς τη microεριά του πατέρα ndashεντοπισmicroός που θα κινητοποιήσει στο τελευταίο στάδιο του οιδιποδείου ταυτίσεις ως προς το φύλο Το σπάσιmicroο αυτό της φαντασιακής δυαδικής σχέσης και η αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα ndashη ταύτιση microε τον νόmicroο τουndash εισάγουν το παιδί στη συmicroβολική τάξη της γλώσσας της κουλτούρας του πολιτισmicroού τοποθετώντας το microέσα στην τριαδική σχέση απελευθερώνοντας το από τη φαντασιακή υποταγή του στη microητέρα και καθιστώντας το υποκείmicroενο Νοmicroίζω πως εδώ είναι το κρίσιmicroο σηmicroείο της θεωρίας του Λακάν για το τρίπολο υποκειmicroενικότητα συmicroβολική τάξη (του συστήmicroατος συγγενείας και microε αυτή την έννοια του πολιτισmicroού) συmicroβολική τάξη του συστήmicroατος της γλώσσας (ενός συστήmicroατος αναπαράστασης) Καταρχήν ο Λακάν συνδέει την είσοδο στη συmicroβολική τάξη microε την είσοδο στη γλώσσα laquoΞαναδιαβάζονταςraquo το fort-da του Φρόυντ ο οποίος εκεί βλέπει τον καταναγκασmicroό της επανάληψης ο Λακάν εκτός των άλλων εντοπίζει στο παιχνίδι αυτό και κυρίως στη λεκτική εκφορά του τη συmicroβολική κυριαρχία επί του χαmicroένου αντικειmicroένου Που σηmicroαίνει ότι το παιδί laquoκαταφέρνει στο εξής να κυριαρχεί πάνω στο ότι δεν είναι πλέον το ένα και microοναδικό αντικείmicroενο της επιθυmicroίας της microητέρας δηλαδή το αντικείmicroενο που πληροί την έλλειψη του Άλλου δηλαδή ο φαλλόςraquo (Dor 1994 124) Η επιθυmicroία αυτή όπως ειπώθηκε και παραπάνω θα microεταφερθεί στα υποκατάστατα αντικείmicroενα της επιθυmicroίαςmiddot το κυριότερο σε

25

αυτό είναι ότι θα καταστήσει το παιδί επιθυmicroούν υποκείmicroενο και όχι αντικείmicroενο επιθυmicroίας (της microητέρας) ∆εύτερον microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα η πρωταρχική επιθυmicroία απωθείται (έχουmicroε εδώ την πρωταρχική απώθηση ndashπου θα διασφαλίσει το πέρασmicroα από την άmicroεση βίωση στη συmicroβολοποίηση microέσα από τη γλώσσαndash και τη δηmicroιουργία ασυνειδήτου) Σε αυτό το σηmicroείο γίνεται κατά την άποψη microου η σύνδεση των δύο συmicroβολικών συστηmicroάτων Το παιδί microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα και ονοmicroάζοντας αυτόν εν αγνοία του ονοmicroάζει το πρωταρχικό του σηmicroαίνον την επιθυmicroία να είναι ο φαλλός Γιrsquo αυτό το Όνοmicroα του Πατέρα αποτελεί microεταφορά Εφόσον το υποκείmicroενο άλλο ονοmicroάζει και άλλο λέει κατά βάθος microε την πατρική microεταφορά εmicroφανίζεται η εγκαθίδρυση microιας ψυχικής διαίρεσης (Spaltung) του υποκειmicroένου ανάmicroεσα στο ασυνείδητο ndashτον ψυχισmicroό τουndash και τον συνειδητό του λόγο διαίρεση η οποία επέρχεται υπό το κράτος της γλώσσαςmiddot microε αυτή την έννοια κατά τον Dor (όπ 137) το ασυνείδητο θα δοmicroηθεί υποταγmicroένο στην τάξη του σηmicroαίνοντος δηλ σαν γλώσσα Άποψη που προκάλεσε τη ρήξη του Λακάν microε τη σύγχρονη ψυχαναλυτική σκέψη στον βαθmicroό που υπέταξε τη δηmicroιουργία του ασυνειδήτου στη γλώσσα αναγνωρίζοντάς τη ως βασική προϋπόθεσή του και θεώρησε το υποκείmicroενο ως υπάρχον microόνο ως οmicroιλούν (το οmicroιλ-όν) Ο Λακάν χρησιmicroοποιεί τη διάκριση του Benveniste (1966) ανάmicroεσα σε υποκείmicroενο της εκφώνησης και υποκείmicroενο του εκφωνήmicroατος για να καταδείξει ότι το υποκείmicroενο του ασυνειδήτου το υποκείmicroενο της επιθυmicroίας προσδιορίζεται σε επίπεδο εκφώνησης σε αυτό που λέγεται σε ένα κατά κάποιον τρόπο laquoκείmicroενο λόγουraquo ενώ στο εκφώνηmicroα στην πρόταση εκεί που γραmicromicroατικά θα βάλει τη στίξη το υποκείmicroενο χάνεται η αλήθεια του καθώς εmicroφανίζεται διαστρεβλωmicroένη ndashη ψυχαναλυτική εργασία συνίσταται microε αυτή την έννοια στην ανάδυση της επιθυmicroίας του υποκειmicroένου microέσα από τα εκφωνήmicroατά τουmiddot γιrsquo αυτό ο αναλυτής ακούει laquoαπό κάτωraquo από τα συγκεκριmicroένα εκφωνήmicroατα laquoπροσέχονταςraquo το συνολικό κείmicroενο του αναλυόmicroενου Αν το υποκείmicroενο αναδύεται microέσα από τη γλώσσα ndashκαι αυτό σηmicroαίνει ότι δεν είναι αιτία της γλώσσας του σηmicroαίνοντος αλλά επίπτωσή τηςndash ταυτοχρόνως όmicroως αλλοτριώνεται microέσα και από αυτήν εφόσον το ίδιο λόγω της διαδικασίας της συmicroβολοποίησης (laquoτο πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να αντιπροσωπευθείraquo) εmicroφανίζεται κατά την έκφραση του A Miller laquoσαν να υπέχει θέση ∆εν είναι εκεί αλλά και δεν είναι και απόνraquo Έτσι παρουσιάζεται το αντιφατικό φαινόmicroενο από τη microια η γλώσσα κάνει να αναδυθεί το υποκείmicroενο από την άλλη το εξαφανίζει microέσα από την αναπαράστασή του Ο Λακάν ονοmicroάζει αυτή την έκλειψη στιγmicroιαία εξαφάνιση του υποκειmicroένου το γεγονός δηλ ότι microέσω της γλώσσας το υποκείmicroενο νοείται ως αναπαράσταση ως προσωπείο που το αλλοτριώνει αποκρύπτοντάς το από τον εαυτό του (Dor 1994 146) O όρος σχίση [refente] αποδίδει αυτή ακριβώς την αλλοτρίωση microέσα και από τη γλώσσα Από τη microια λοιπόν το υποκείmicroενο βρίσκεται διαχωρισmicroένο από τον laquoλόγοraquo του ασυνειδήτου του τον λόγο της επιθυmicroίας του και από την άλλη λειτουργεί στον λόγο ως laquoυπέχον θέσηraquo ως οmicroοίωmicroα Μία ακόmicroη από τις δραmicroατικές αντιφατικότητες της ύπαρξης Μπορεί το υποκείmicroενο microε την πρόσβαση στη γλώσσα και τη συmicroβολική τάξη να απελευθερώθηκε από την αιχmicroαλωσία της φαντασιακής δυαδικής σχέσης microε τη microητέρα από την άλλη όmicroως βυθίζεται πάλι microέσω της γλώσσας σε microια άλλη φαντασιακή αιχmicroαλωσία του εαυτού του υιοθετώντας τα διάφορα εγώ του ndashαλλοτριωmicroένουndash λόγου του και αποκτώντας έτσι microια φαντασιακή εικόνα του εαυτού του ndashτο Εγώ [Moi] Στη φαντασιακή αυτή αναπαράσταση

26

εικόνα του εαυτού του υπεισέρχεται και ο Άλλος (η microητέρα καταρχήν) στον βαθmicroό που microέσα από τα microάτια του Άλλου γίνεται η αναγνώρισή microας (προεικονίζεται ήδη από το στάδιο του καθρέφτη όπου microέσα από τα microάτια του Άλλου υπάρχει η έγκριση για την ταύτιση του παιδιού microε αυτό που βλέπει) Αναλόγως όmicroως κινείται και η σχέση του Εγώ [Moi] microε τον άλλον διαποτισmicroένη από το φαντασιακό αφού microε τον ίδιο τρόπο που εκλαmicroβάνει τον εαυτό του εκλαmicroβάνει και τον άλλον Η επικοινωνία όmicroως έτσι καθίσταται laquoδιάλογος microεταξύ κουφώνraquo αφού ο καθείς επικοινωνεί microέσα από τα Εγώ [moi] του Ο Μεγάλος Άλλος ndashη επικοινωνία microε το ασυνείδητοndash καθίσταται αδύνατη στον βαθmicroό που διαχωρίζεται από τον laquoτοίχο της γλώσσαςraquomiddot ο Μεγάλος Άλλος βρίσκεται από την άλλη πλευρά του όπως ακριβώς το υποκείmicroενο λόγω της γλώσσας τίθεται εκτός της προσωπικής του αλήθειας Και είναι ο στόχος της ανάλυσης αυτό τον κενό ndashαλλοτριωmicroένοndash λόγο του υποκειmicroένου να τον καταστήσει πλήρη να τον φέρει σε επικοινωνία microε το ασυνείδητό του microε την επιθυmicroία του αποκαθιστώντας τη συmicroβολική τάξη στον φαντασιακό του λόγο

11

συmicroβολικής σήmicroανσης ndashτης ανθρώπινης γλώσσας Kαι ο οmicroφάλιος λώρος που τις συνδέει δεν αποκόπτεται ποτέ Για τον Kικέρωνα (De Oratore) αυτή η απώτερη laquomicroήτραraquo ndashη άmicroορφη δεικτική φωνήndash αντηχεί ως cantus obscurior ως laquoσκοτεινό τραγούδιraquo σε κάθε γλωσσική εκφορά Για τον ιερό Aυγουστίνο (De Trinitate 91015) ο λόγος είναι cum amore notitia laquomicroετά αγάπης σηmicroείωσηraquo Aν θέλει κανείς να παρατηρήσει σχεδόν laquoδιά γυmicroνού οφθαλmicroούraquo τη δράση και τη δραστικότητα αυτού του amoris ndashαντίλαλου του αρχαϊκού cantus obscurior της φωνήςndash που διαπερνά την αφαιρετική και γενικευτική notitia δεν έχει παρά να στραφεί σε microια περιοχή της γλώσσας αγνοηmicroένη από τα κυρίαρχα laquoπαραδείγmicroαταraquo της γλωσσολογικής σκέψης αρχαιότερης και νεότερης Kαι εννοώ τη microεταφορά H microεταφορά είναι το κατεξοχήν τεκmicroήριο του amoris της θέρmicroης ndashτης δεικτικής θέρmicroηςndash που διαπερνά τις φαινοmicroενικά laquoψυχρέςraquo γενικεύσεις και αφαιρέσεις που συγκροτούν το σύmicroβολο ndashτην ανθρώπινη γλώσσα Πώς συνδέεται λχ η microεταφορική έκφραση φωτεινό microυαλό microε την laquoκυριολεκτικήraquo έκφραση φωτεινή επιγραφή Aυτό που αναδεικνύεται στη microεταφορική έκφραση ndashκαι την παράγειndash είναι ο amor η δεικτική αισθηmicroατική θέρmicroη microέσα στην οποία είναι εmicroβαπτισmicroένη η έννοια laquoφωςraquo ndashη γενικευτική και αφαιρετική ανάκλαση της βίωσης του φωτός Kαι η δεικτική αυτή θέρmicroη είναι η laquoανάmicroνησηraquo ndashmicroέσα στη συmicroβολική γλώσσα που microας laquoαποmicroακρύνει από την πραγmicroατικότηταraquondash της πρωτογενούς θέρmicroης microε την οποία συνδέεται η εmicroπειρία η βίωση του φωτός το ευχάριστο συναίσθηmicroα που γεννά η εmicroπειρία του φωτός σε αντίστιξη microε το δυσάρεστο συναίσθηmicroα ndashφόβοςndash που γεννά η βίωση του σκοταδιού Eξού και οι microεταφορές όπως σκοτεινές microαύρες σκέψεις Mέσα στη laquoθέρmicroηraquo που διαποτίζει την έννοια του φωτός ή του σκότους διατηρείται η laquomicroνήmicroηraquo της πρωτογενούς δεικτικής σχέσης microε τον κόσmicroο Όπως σηmicroειώνουν οι νευροφυσιολόγοι A και H Damasio laquoο εγκέφαλος δεν απεικονίζει απλά όψεις της εξωτερικής πραγmicroατικότητας Kαταγράφει επίσης τον τρόπο microε τον οποίο εξερευνά τον κόσmicroο και αντιδρά σrsquo αυτόνraquo Ή όπως παρατηρεί ο Bickerton laquoαυτό που παρουσιάζεται σε οποιοδήποτε ζωικό είδος από τις αισθήσεις δεν είναι ldquoαυτό που υπάρχει εκεί έξωrdquo αλλά αυτό που είναι χρήσιmicroο για το είδος να ξέρει γιrsquo αυτό που είναι εκεί έξωraquo Kαι η επιστηmicroονική αυτή άποψη δεν είναι διαφορετική από τη φιλοσοφική άποψη του Peirce όπως την έχουmicroε ήδη παρουσιάσει Για τον Peirce το σύmicroβολο ndashη γενίκευση και η αφαίρεση η Thirdnessndash laquoγειώνεταιraquo στην εικόνα και στον δείκτη στη Firstness και στη Secondness H ανάδειξη της δεικτικής θέρmicroης στη microεταφορά αποκαλύπτει τη λειτουργία της Firstness και της Secondness microέσα στη Thirdness ndashτο αισθηmicroατικό laquoστηmicroόνιraquo του συmicroβολικού laquoυφαδιούraquo τη συστατική microείξη αίσθησης αισθήmicroατος και παράστασης έννοιας τη notitiam cum amore Kαι η διαφορά microεταξύ microεταφοράς και laquoκυριολεξίαςraquo ndashή ακριβέστερα microεταξύ laquoζωντανήςraquo και laquoνεκρήςraquo microεταφοράςndash βρίσκεται απλά στο ότι στην laquoκυριολεξίαraquo η δεικτική θέρmicroη είναι αφανής laquoεν υπνώσειraquo Aλλά δεν απουσιάζει Aλλιώς δεν θα ήταν δυνατή η microεταφορική laquoαφύπνισήraquo της ndashη ανάδειξή της O Adorno σrsquo ένα γράmicromicroα του στον Benjamin σχολιάζοντας την έννοια της laquoαύραςraquo που απασχολούσε τον δεύτερο σηmicroειώνει τα εξής laquoH αύρα δεν είναι πάντοτε το ίχνος του ξεχασmicroένου ανθρώπινου στοιχείου ενός πράγmicroατοςhellipraquo Στη διατύπωση αυτή microοιάζει να αντηχεί η περίφηmicroη laquoπαρατήρησηraquo του Proust laquoτα πράγmicroατα κρατούν κάτι από τη microατιά που σταmicroάτησε επάνω τουςraquo H ανάδειξη ndashστη ζωντανή microεταφοράndash της δεικτικής θέρmicroης που διαποτίζει την έννοια microπορεί να θεωρηθεί ότι ισοδυναmicroεί microε την ανάδειξη αυτής ακριβώς της αύρας ή της laquomicroατιάςraquo που είναι αποτεθειmicroένη πάνω στα πράγmicroατα Kαι η ανάδειξη αυτή αποκαλύπτει ότι ο laquoφωτεινόςraquo κόσmicroος της γενίκευσης και της αφαίρεσης ndashτων συmicroβόλωνndash δεν διαρρηγνύει ποτέ τη σχέση του microε τον θολό διάχυτο σκοτεινό κόσmicroο της αίσθησης και

12

του αισθήmicroατος ndashτης εικόνας και του δείκτη H laquoαποστείρωσηraquo του συmicroβόλου ndashmicroέσω της περιθωριοποίησης της microεταφοράς ως εργαλείου ειδικών χρήσεων της ποίησης κατά κύριο λόγοndash συρρικνώνει και στρεβλώνει το γλωσσικό φαινόmicroενο H δεικτική laquoαύραraquo που περιβάλλει την έννοια ndashlaquoορατήraquo στη microεταφοράndash αποκαλύπτει δραmicroατικά τη σχέση θέρmicroης και φωτός στη γλωσσική σήmicroανση Σrsquo αυτή τη σχέση βρίσκεται η απάντηση στο ερώτηmicroα της απώτερης καταγωγής της αλλά και του ρόλου της στη δόmicroηση της ανθρώπινης υποκειmicroενικότητας Eίναι χαρακτηριστικό ότι ο Descartes κατεξοχήν εκπρόσωπος της παράδοσης που υποβαθmicroίζει τον ρόλο της θέρmicroης στη νόηση και στο αποτύπωmicroά της ndashτη γλωσσική σήmicroανσηndash αισθάνεται υποχρεωmicroένος παρrsquo όλα αυτά να σηmicroειώσει ότι τα passions de lrsquoacircme (τα laquoπάθηraquo της ψυχής) laquoισχυροποιούν και δίνουν διάρκεια στις σκέψειςraquo (fortifient et font durer en lrsquoacircme les penseacutees) Aξίζει να αντιπαρατεθεί αυτή η παρατήρηση του Descartes που σχολιάζει το laquoπάθοςraquo κρατώντας πάντα τη σκέψη laquoσε απόστασηraquo από αυτό microε τις θέσεις του Hamann οριακού ιδεολογικού αντιπάλου του ορθολογισmicroού ιδίως όπως microορφοποιείται στην εποχή του ∆ιαφωτισmicroού laquoMόνο το πάθος δίνει στις αφαιρέσεις χέρια πόδια φτεράhellipraquo Θα πρέπει να microείνουmicroε για λίγο ακόmicroη στη microεταφορά και στη συmicroβολή της στη βαθύτερη και πλησιέστερη κατανόηση της φύσης της γλώσσας Kατά την Arendt η microεταφορά laquoδίνει πίσωraquo στη λέξη την αισθητηριακή υποδοmicroή της (its sensual substructure) Kατά τον Ricoeur που βασίζεται στην αριστοτελική αντίληψη για τη microεταφορά η microεταφορά laquoδείχνειraquo laquomicroας κάνει να βλέπουmicroεraquo laquoΣτηρίζεται στην οmicroοιότητα αλλά στο επίπεδο των αισθηmicroάτων εκφράζοντας microια κατάσταση microέσω microιας άλλης η microεταφορά laquomicroεταγγίζειraquo στην καρδιά αυτής της κατάστασης τα αισθήmicroατα που ανήκουν στην αρχική κατάστασηraquo (repose sur la ressemblance mais au niveau de sentiments en symbolisant une situation par le moyen drsquoune autre la meacutetaphore laquoinfuseraquo au coeur de la situation symboliseacutee les sentiments attacheacutes agrave la situation qui symbolise) Πρόκειται για microια διαδικασία laquomicroεταβίβασης microετάγγισης αισθηmicroάτωνraquo (transfert de sentiments) Aνάδειξη της αισθητηριακής υποδοmicroής της λέξης laquomicroεταβίβαση microετάγγιση αισθηmicroάτωνraquo Στις διατυπώσεις αυτές microπορούν να προστεθούν microια σειρά από άλλες που επιχειρούν να ονοmicroάσουν ndashmicroε ανάλογο τρόποndash τη φύση της microεταφοράς laquoορατότητα του λόγου εικονικότητα του λόγουraquo laquoεπιστροφή από τον λόγο στην όρασηraquo laquoονειρικότητα της γλώσσαςraquo laquoαπτότηταraquo (palpability) των γλωσσικών σηmicroείων Όλες αυτές οι προσεγγίσεις microπορούν να microεταφραστούν microε όρους της ανάλυσης που έχουmicroε ήδη προτείνει η microεταφορά αναδεικνύει την εικονική και δεικτική διάσταση της αφαιρετικής γενικευτικής ndashσυmicroβολικήςndash σήmicroανσης τον δείκτη (και την εικόνα) που διαποτίζουν το σύmicroβολο Στη βάση αυτή γίνεται η laquomicroεταβίβαση microετάγγιση αισθηmicroάτωνraquo Στα laquoέγκαταraquo της συmicroβολικής γλώσσας αντηχεί ως amor το πρωτογενές cantus obscurior ndashη αρχέγονη φωνήndash ως πρόθεση για σήmicroανση η οποία βρίσκει την εκρηκτική της ολοκλήρωση στον ανθρώπινο λόγο που δεν αρκείται στη δείξη και στη ζωική έλξη προς τα πράγmicroατα ή στην άπωση από αυτά αλλά την υπερβαίνει microέσα από τη microορφοποίηση της αρχέγονης αυτής πρόθεσης για σήmicroανση σε γενικευτικές αφαιρετικές παραστάσεις ή έννοιες H υπέρβαση αυτή ωστόσο δεν laquoαποστραγγίζειraquo τις παραστάσεις από τους δεικτικούς laquoχυmicroούςraquo τους H

13

παράσταση δεν παύει να είναι ένα microίγmicroα φωνής και λόγου Aυτή ακριβώς η microείξη ndashκαι η έντασηndash αναδεικνύεται στη microεταφορά Oι microεταφορικές laquoπεριπέτειεςraquo της γλωσσικής σήmicroανσης ndashαυτή η laquomicroεταβίβαση αισθηmicroάτωνraquo που δηmicroιουργεί νέες παραστάσειςndash είναι συνάρτηση αυτής της καταστατικής microείξης microιας microείξης που διατηρεί όπως θα έλεγε ο Anjieu τη σύνδεση του σηmicroείου microε τη σωmicroατική βάση της εmicroπειρίας Γιrsquo αυτό και η microεταφορά δεν ισοδυναmicroεί microε microια laquoψυχρήraquo σύγκριση (παροmicroοίωση) που κρατά τις αποστάσεις ανάmicroεσα στις παραστάσεις έννοιες (laquoείναι σανraquo) αλλά συνίσταται στη laquoθερmicroήraquo ταύτισή τους (laquoείναιraquo) Kατά τον Ricoeur αυτή είναι κατrsquo ουσίαν η αριστοτελική αντίληψη για τη microεταφορά και όχι η microεταγενέστερη (από τον Kοϊντιλιανό και microετά) παρερmicroηνεία της ndashη θεώρηση δηλαδή της microεταφοράς ως laquoσυντοmicroογραφικήςraquo παροmicroοίωσης Συmicroβαίνει ακριβώς το αντίθετο επισηmicroαίνει ο Ricoeur laquoη παροmicroοίωση είναι microια ανεπτυγmicroένη microεταφοράraquo (la comparaison est une meacutetaphore deacuteveloppeacutee) Aλλά τί σηmicroαίνει ταύτιση ως καθοριστικό χαρακτηριστικό της microεταφοράς Σηmicroαίνει laquoυπονόmicroευσηraquo ή και laquoανατροπήraquo των οριοθετήσεων ndashτης κανονικότηταςndash στην οποία βασίζεται η αφαιρετική γενικευτική ndashσυmicroβολικήndash γλώσσα Σηmicroαίνει εν τέλει microια πρωτογενέστερη microορφή γενίκευσης microέσω της οποίας οργανώνεται η εmicroπειρία Όταν λέω ότι ο Γιάννης είναι γουρούνι αυτό το είναι microοιάζει να παραβιάζει (αντίθετα microε το είναι σαν της παροmicroοίωσης) να laquoπεριφρονείraquo ndashκατά τη διατύπωση του Ricoeurndash εννοιακές οριοθετήσεις Aυτό ακριβώς οδήγησε φιλοσόφους όπως ο Locke και ο Hobbes στην laquoπρογραφήraquo της microεταφοράς Kατά τον Hobbes η microεταφορά παραβιάζει τις laquoκαθορισmicroένεςraquo σηmicroασίες των λέξεων (senses they are ordained for) Kατά τον Locke η microεταφορά ndashκαι άλλα ρητορικά σχήmicroαταndash πρέπει να στιγmicroατίζονται γιατί laquoυποβάλλουν ψευδείς ιδέες κινούν τα πάθη κι έτσι παραπλανούν την ορθή κρίση και αποτελούν εργαλεία εξαπάτησηςraquo (insinuate wrong ideas move the passions and thereby mislead the judgement and so indeed are perfect cheats) Στις απόψεις αυτές εκφράζεται η θέση microιας microακραίωνης παράδοσης που αρνείται τα laquoθερmicroάraquo δεικτικά συστατικά της συmicroβολικής σήmicroανσης Aρνείται αυτήν ακριβώς τη δηmicroιουργική laquoανατροπήraquo της συmicroβολικής laquoκανονικότηταςraquo που εκπροσωπείται από τη microεταφορική ταύτιση η οποία microε τα λόγια του Ricoeur δεν laquoσυνίσταται στη διαπίστωση της τάξης microιας δοmicroής αλλά στη ldquoλήθηrdquo της στην εξαφάνισή τηςraquo (elle ne consiste pas agrave apercevoir lrsquoordre drsquoune structure mais agrave oublier agrave eacuteliminer plusieurs attributs que le terme meacutetaphoriseacute eacutevoque en nous dans son emploi normal) laquoTο να αποκαλούmicroε microια σειρά ουρά ισοδυναmicroεί microε την αγνόηση όλων των άλλων εννοιακών χαρακτηριστικών πλην του microήκουςraquo (όπ 137) (appeler une file ldquoune queuerdquo crsquoest negliger tous les traits conceptuels sauf la forme longue) H microεταφορά είναι η laquoσύλληψη της ταυτότητας microέσα στη διαφορά και παρά τις διαφορές αλλά microε έναν τρόπο προ-εννοιακόraquo (όπ 253) (la saisie de lrsquoidentique dans les diffeacuterences mais sur un mode pre-conceptuel) Aλλά τί σηmicroαίνει laquoπρο-εννοιακός τρόποςraquo Σηmicroαίνει απλά την αρχαϊκή εικονική δεικτική αφετηρία της microεταφορικής ταύτισης που συνυπάρχει ndashσε αέναη έντασηndash microε τον αφαιρετικό γενικευτικό διαχωρισmicroό της συmicroβολικής γλώσσας Mε την ορολογία του Vygotsky (1962) η microεταφορά microπορεί να θεωρηθεί ως η δραστική επιβίωση της laquoσυmicroπλεγmicroατικήςraquo [complexive] νόησης ndashτης νόησης που εξακολουθεί να καθορίζεται από την αισθητηριακή πρόσληψη της εmicroπειρίαςndash microέσα στον χώρο της εννοιακής [conceptual] νόησης ndashτης νόησης που βασίζεται στο σύmicroβολο στη γενίκευση και την αφαίρεση H microεταφορά είναι η laquoπυκνήraquo διάσταση της laquoαναλυτικήςraquo συmicroβολικής σήmicroανσης [] Στην αναλυτική σήmicroανση της εmicroπειρίας ndashόπως εκπροσωπείται από τη γενικευτική αφαιρετική έννοιαndash laquoαντιπαρατίθεταιraquo η πυκνή σήmicroανση της microεταφοράς Kαι αυτή

14

η laquoαντιπαράθεσηraquo ολοκληρώνει τη γλωσσική σήmicroανση Kατά τον Piaget η microεταφορά είναι το τεκmicroήριο της δεικτικής νόησης ndashενός είδους νόησης που είναι όπως λέει laquoπρο-λογικό και όχι αντι-λογικόraquo (pre-logical and not anti-logical) Aυτό το είδος νόησης γενικεύει ndashlaquoδίνει ένα κοινό νόηmicroα σε έναν αριθmicroό διακεκριmicroένων αντικειmicroένωνraquo (gives a common meaning to a number of distinct objects)ndash στη βάση laquoσυγκινησιακών σχηmicroάτωνraquo [affective schemas] ndashστη βάση laquomicroετάγγισης αισθηmicroάτωνraquo όπως θα έλεγε ο Ricoeur (βλ πιο πάνω) H γενίκευση στη βάση συγκινησιακών σχηmicroάτων ndashη συγκινησιακή δεικτική σήmicroανσηndash laquoδεν επιτυγχάνει τον ίδιο βαθmicroό γενίκευσης και αφαίρεσης όπως τα λογικά σχήmicroαταraquo (do not achieve the same degree of generalisation and abstraction as logical schemas) ndashη συmicroβολική σήmicroανση Aλλά σrsquo αυτήν ακριβώς την laquoανεπάρκειαraquo βρίσκεται η ουσία της microεταφοράς ως συγκινησιακής δεικτικής laquoγείωσηςraquo ndashκαι ολοκλήρωσηςndash του συmicroβόλου Kατά την ψυχαναλυτική οπτική όπως εκπροσωπείται από τον Lacan η microεταφορική ταύτιση είναι laquoο τόπος όπου πρέπει να τοποθετήσουmicroε την αρχέγονη διάσταση της ανθρώπινης γλώσσαςraquo (le lieu ougrave nous devons situer la dimension primordiale dans le langage humain) Θα έχουmicroε την ευκαιρία να συζητήσουmicroε αργότερα τον ρόλο κατά την ψυχαναλυτική προσέγγιση αυτής της laquoαρχέγονης διάστασης της ανθρώπινης γλώσσαςraquo στη δόmicroηση του ανθρώπινου ψυχισmicroού Για την ώρα αυτό που έχει σηmicroασία να επισηmicroανθεί είναι ότι το laquoαρχέγονοraquo της microεταφοράς οφείλεται στο γεγονός ότι η διαδικασία αυτή κινητοποιείται από laquoαρχέγοναraquo συστατικά της συmicroβολικής σήmicroανσης ndashτη δείξη κατά κύριο λόγο Kαι αυτή η διάσταση είναι που laquoαποτρέπειraquo ndashαν microπορεί κανείς να θέσει το ζήτηmicroα microε τέτοιους όρουςndash την laquoαποτυχία της έννοιαςraquo (lrsquoeacutechec du concept)ndashτην laquoαποτυχίαraquo της γενικευτικής αφαιρετικής σήmicroανσης β Κείmicroενο 5 Χριστίδης Α-Φ 1999 Όψεις της microεταφοράς Στο Γλώσσα και νόηση επιmicro ∆ Κατή Μ Κονδύλη amp Β Νικηφορίδου 197-206 Αθήνα Αλεξάνδρεια copy Αλεξάνδρεια [] Το φαινόmicroενο της microεταφοράς αποτελεί δοκιmicroασία για microια συγκεκριmicroένη ndashκαι επίσης αρχαίαndash αντίληψη για τη λογικότητα Και αποτελεί δοκιmicroασία γιατί η microεταφορά απειλεί microια βασική δοmicroή του λόγου και της λογικότητας την πρόταση σαν ένα αρθρωmicroένο σύνολο διακεκριmicroένων κατηγοριών και τη λογική της λειτουργία την κατηγόρηση Στη microεταφορά οι κατηγοριακές αρθρώσεις microοιάζουν να καταργούνται microέσα από τη συmicroπύκνωση σηmicroασιών και η προτασιακή αποφαντική λογικότητα microοιάζει να υπονοmicroεύεται από το παράδοξο ή και laquoπαράλογοraquo laquoείναιraquo της microεταφοράς Ο Γιάννης είναι γουρούνι Ο κλασικός χειρισmicroός για να αντιmicroετωπιστεί το πρόβληmicroα που δηmicroιουργεί η microεταφορά για την προτασιακή λογικότητα ήταν να αναχθεί η microεταφορά στην παροmicroοίωση ndashνα αναχθεί το παράδοξο και το laquoπαράλογοraquo laquoείναιraquo της microεταφοράς στο laquoείναι σανraquo της παροmicroοίωσης που σέβεται τις κατηγοριακές και σηmicroασιακές οροθετήσεις και δεν παραβιάζει τους κανόνες της λογικότητας Η κλασική αυτή λύση έχει βέβαια περισσότερες από microία παραλλαγές Αρκεί να αναφέρω απόψεις όπως του Davidson όπου δεν εmicroφανίζεται η αναγωγή της microεταφοράς στην παροmicroοίωση ndashπου άλλωστε παρουσιάζει ποικίλες δυσκολίεςndash αλλά microετατίθεται το πρόβληmicroα της microεταφοράς από τη γλωσσική δοmicroή στη γλωσσική χρήση κατά τον Davidson η microεταφορά

15

δεν αφορά το laquoσυmicroβατικόraquo προτασιακό νόηmicroα ndashαυτό δεν είναι ποτέ microεταφορικόndash αλλά την παραγωγή και την κατανόηση της πρότασης Ο Davidson υποστηρίζει ότι αυτό που θα πρέπει να εντοπιστεί είναι οι στρατηγικές microε τις οποίες ο οmicroιλητής εννοεί και ο ακροατής κατανοεί κάτι διαφορετικό απrsquo αυτό που σηmicroαίνει η πρόταση Αν η αναγωγή της microεταφοράς στην παροmicroοίωση εξαφανίζει τη microεταφορά σώζοντας έτσι την προτασιακή λογικότητα η θεωρία του Davidson εξορίζει τη microεταφορά στον χώρο της γλωσσικής χρήσης διατηρώντας τη γλωσσική δοmicroή ndashτην πρότασηndash αmicroόλυντη από τη microεταφορά Το αποτέλεσmicroα είναι το ίδιο παρά τη διαφορετική πορεία διασώζονται οι laquoκαθορισmicroένεςraquo σηmicroασίες των λέξεων ndash laquosenses hellip they are ordained forraquo κατά τη διατύπωση του Hobbes που απειλούνται από την ανατρεπτική λειτουργία της microεταφοράς Η καλύτερη ίσως συνόψιση της αρχαίας αντιπαράθεσης του προτασιακού λόγου και της προτασιακής λογικότητας microε τη microεταφορά βρίσκεται στη διατύπωση του Locke η microεταφορά και άλλα σχετικά ρητορικά σχήmicroατα πρέπει να στιγmicroατίζονται γιατί laquoυποβάλλουν ψευδείς ιδέες κινούν τα πάθη κι έτσι παραπλανούν την ορθή κρίση κι αποτελούν εργαλεία εξαπάτησηςraquo (hellipinsinuate wrong ideas move the passions and thereby mislead the judgment and so indeed are perfect cheats) Στον φορτισmicroένο αυτό χαρακτηρισmicroό microε τον οποίο ο Locke επιχειρεί να laquoεξορκίσειraquo τη microεταφορά κρύβεται βέβαια η ουσία της Θα ξαναγυρίσουmicroε σύντοmicroα στη σχέση laquoπάθουςraquo και microεταφοράς αλλά για την ώρα θα πρέπει να επισηmicroάνουmicroε ότι αν microια ολόκληρη παράδοση επιχειρεί να laquoεξορκίσειraquo τη microεταφορά microια άλλη εξίσου αρχαία παράδοση ndashαντι-ιντελεκτουαλιστική ιρασιοναλιστική laquomicroυστικήraquo κάποτεndash την εγκαθιστά στο κέντρο του λόγου και της λογικότητας Αυτή την παράδοση όπως είναι γνωστό απηχεί στα νεότερα χρόνια η φωνή του Nietzsche Για τον Nietzsche δεν υπάρχει microη ρητορική laquoφυσικήraquo γλώσσα Οι ρητορικοί τρόποι δεν είναι κάτι που microπορεί να προστεθεί ή να αφαιρεθεί από τη γλώσσα κατά βούληση και αποτελούν τη γνησιότερη όψη της φύσης της ∆εν υπάρχει κατά τον Nietzsche πραγmicroατική έκφραση και πραγmicroατική γνώση πέρα από τη microεταφορά laquoΘέρmicroηraquo και laquoφωςraquo (Licht und Waumlrme Humboldt [1836] 1988) laquoπάθοςraquo και laquoλόγοςraquo Αυτά τα δύο αξεδιάλυτα συστατικά της ανθρώπινης νόησης και του ανθρώπινου ψυχισmicroού πολώνονται στην αρχαία αυτή αντιπαράθεση και διεκδικούν ndashτο καθένα για τον εαυτό τουndash την πρώτη θέση Και η microεταφορά είναι ένα από τα στρατηγικά microέτωπα στα οποία διαδραmicroατίζεται αυτή η σύγκρουση [9] Κείmicroενο 6 Χριστίδης Α-Φ 2001β Πολυσηmicroία Στο Όψεις της γλώσσας Αθήνα Νήσος Υπό έκδοση copy Νήσος [] οι ποικίλες σηmicroασίες που συγκροτούν τις λέξεις αποτελούν υπαινιγmicroούς ψηφίδες σπαράγmicroατα που πρέπει να συναρθρωθούν για να διαφανεί η βαθύτερη ενότητα της οποίας αποτελούν microέρος το laquoσύννεφοraquo για να θυmicroηθούmicroε τη microεταφορά του Vygotsky από το οποίο κατάγονται οι microοναχικές ξέχωρες laquoσταγόνεςraquo Kαι η συνάρθρωση αυτή είναι ταυτόχρονα και

16

εξάρθρωση H ιστορική συνάρθρωση των σηmicroασιών lsquoθέλωrsquo και lsquoστερούmicroαιrsquo πχ όπως την παρακολουθήσαmicroε στην περίπτωση του αγγλικού ρήmicroατος want υπαινίσσεται microια αδιαφοροποίητη συγκινησιακή ενότητα όπου η διάκριση lsquoεπιθυmicroώrsquo ndash lsquoστερούmicroαιrsquo δεν υφίσταται H συνάρθρωση των δύο αυτών σηmicroασιών microε άλλα λόγια υπαινίσσεται και την εξάρθρωση τους την κατάργηση των ορίων microεταξύ τους την αλληλοδιείσδυση τους την καταγωγή τους από το ενιαίο αδιάσπαστο laquoσύννεφοraquo Aν όπως υποστηρίζει ο Humboldt microε microια διατύπωση που θυmicroίζει την ανάλογη άποψη του Vygotsky laquoοι λέξεις τεmicroαχίζουν την αδιαφοροποίητη σύνθεση που αντλεί ο νους από την εmicroπειρίαraquo το παιχνίδι της πολυσηmicroίας αποκαλύπτει ότι ο τεmicroαχισmicroός αυτός δεν είναι ποτέ πλήρης οι διακεκριmicroένες σηmicroασίες που συγκροτούν microια πολύσηmicroη λέξη φανερώνουν στη συνάρθρωση τους την κίνηση για την εξάρθρωση ndashτην άρση της στεγανής οριοθέτησης Kι εδώ ακριβώς βρίσκεται το πιο ενδιαφέρον ζήτηmicroα H προσέγγιση της πολυσηmicroίας από την οπτική που προτείναmicroε αποκαλύπτει τον laquoβρασmicroόraquo που αναταράζει τη φαινοmicroενική γαλήνη της laquoκατηγορικήςraquo γλώσσας της γλώσσας που microοιάζει να αποτελείται από σαφώς οριοθετηmicroένα laquoτεmicroάχιαraquo Aποκαλύπτει τις διαλεκτικές κινήσεις που υπονοmicroεύουν ndashlaquoρηγmicroατώνουνraquondash τις οριοθετήσεις της κατηγορικής γλώσσας για τη διάλυση της οποίας microε τόσο πάθος microίλησε ο Nίτσε laquoTο είναι γεννιέταιraquo υποστηρίζει ο Heidegger laquoόταν συντρίβεται η λέξηraquo laquoόταν η ένηχη λέξη επιστρέφει στη σιωπή απrsquo όπου και παραχωρήθηκεraquo Θα microπορούσα να σταmicroατήσω εδώ microε την ελπίδα ότι η συζήτηση που προηγήθηκε φωτίζει αυτή την κρυπτική διατύπωση του Heidegger Aλλά ας microου επιτραπεί ένα τελευταίο επεξηγηmicroατικό σχόλιο H ίδια η λέξη η πολύσηmicroη λέξη όπως την παρακολουθήσαmicroε στη συζήτηση που προηγήθηκε υπαινίσσεται την αρχέγονη αδιάσπαστη και γι αυτό άρρητη microήτρα της H συνάρθρωση των ποικίλων σηmicroασιών της υπαινίσσεται το είναι ndashτη βαθύτερη ενότηταndash που τη ζωοδοτεί και που συνάmicroα τη συντρίβει αίροντας τις αρθρώσεις που την οριοθετούν H κίνηση προς τα laquoπίσωraquo ndashπρος το σύννεφοndash υπαινίσσεται τη συντριβή της σταγόνας Kαι για να αντηχήσει στrsquo αυτιά microας αυτός ο υπαινιγmicroός χρειάζεται να οξύνουmicroε τις αισθήσεις microας για να αισθανθούmicroε τις αφανείς κινήσεις που βυσσοδοmicroούν laquoπίσωraquo από την πλάτη της κατηγορικής γλώσσας ndashτις κινήσεις που αναταράσσουν τις διασπασmicroένες microοναχικές σταγόνες που τις εξωθούν να υπερβούν τη διάσπαση την οριοθέτησή τους Mια τέτοια προσέγγιση που την υπαγορεύουν τα ίδια τα φαινόmicroενα απλά laquoσυναρmicroολογεί και επαναδραστηριοποιείraquo για λογαριασmicroό του παρατηρητή laquoκάποια αφανή περιεχόmicroενα Aποκαλύπτει απαγορευmicroένα νοήmicroατα κι έτσι παρουσιάζεται σαν microια επιστροφή ή microάλλον σα microια συνειδητή απελευθέρωση αυτού που ήταν απωθηmicroένοraquo Aυτά τα τελευταία λόγια αποτελούν τον ορισmicroό που δίνει ο Marcuse για τη διαλεκτική ανάλυση Kαι η διαλεκτική microας θυmicroίζει ο Nίτσε laquoη microάνα της λογικής γεννήθηκε από τη ρητορική που microε τη σειρά της είναι παιδί του microύθου και της ποίησηςraquo των δύο κατεξοχήν χώρων που αποτολmicroούν το ταξίδι laquoαπό ένα κόσmicroο γεmicroάτο νοήmicroατα στην τελική εξάρθρωση των νοηmicroάτωνrdquo (Mπατάιγ) το ταξίδι από τη microοναχική σταγόνα πίσω στο σύννεφο που τη γέννησε [] [10] Κείmicroενο 7 Xριστίδης A-Φ 2001 ∆εικτικότητα Στο Όψεις της γλώσσας Αθήνα Νήσος Υπό έκδοση copy Νήσος

17

Στην οmicroιλία αυτή θα επιχειρήσω να σας microιλήσω γι αυτό που ο φιλόσοφος D Pears επιτυχηmicroένα ονόmicroασε laquoπρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γλώσσαςraquo ndashγια το ζήτηmicroα των ορίων της γλώσσας Aλλά τι είναι η γλώσσα Tο ερώτηmicroα αυτό ίσως να ηχεί microεγαλόστοmicroα και πλεοναστικά microέσα στα πλαίσια ενός συνεδρίου γλωσσολογίας Ωστόσο δεν παύει να είναι το ερώτηmicroα που αποτελεί το λόγο ύπαρξης της γλωσσολογίας άσχετα αν ο ερευνητικός κατακερmicroατισmicroός του σώmicroατος της γλώσσας συναρτηmicroένος microε ποικίλους προϊδεασmicroούς υποβαθmicroίζει συχνότατα στην καθηmicroερινή microας γλωσσολογική πρακτική τόσο το ερώτηmicroα αυτό όσο και τις προοπτικές απάντησής του Tο ζήτηmicroα που θα microας απασχολήσει ndashτα όρια της γλώσσας η πρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασής της και η έννοια της δεικτικότητας γύρω από την οποία θα microορφοποιηθεί η προσέγγιση στο ζήτηmicroα αυτόndash απαιτεί microια απάντηση στο ερώτηmicroα laquoτι είναι η γλώσσαraquo Θα επιλέξω να σας δώσω την απάντηση ndashή τις απαντήσειςndash δύο κορυφαίων φιλοσοφικών φυσιογνωmicroιών ndashτου Hegel και του Charles Sanders Peirce H απάντηση του Hegel συmicroπυκνώνεται σε δύο εξαίσιες microεταφορές H πρώτη microεταφορά περιγράφει τη γλώσσα ndashτον κόσmicroο των νοηmicroάτωνndash σαν laquoφόνο του πράγmicroατοςraquo H αισθητηριακή πρόσληψη βίωση της εmicroπειρίας ndashτου laquoπράγmicroατοςraquondash(που κυριαρχεί στο άγλωσσο ζώο αλλά και στο άγλωσσο βρέφος) άmicroεση προσδεδεmicroένη στο παρόν ερέθισmicroα αδιαmicroεσολάβητη microετασχηmicroατίζεται στον ανθρώπινο λόγο στην έmicromicroεση διαmicroεσολαβηmicroένη από τις διαδικασίες της γενίκευσης και της αφαίρεσης νοητική πρόσληψη ndashκαι οργάνωση ndashτης εmicroπειρίας H γλωσσική σήmicroανση αποδεσmicroεύει το υποκείmicroενο από τα δεσmicroά της άmicroεσης καθηλωmicroένης στο παρόν ερέθισmicroα άγλωσσης αισθητηριακής σήmicroανσης Tο αισθητό συγκεκριmicroένο πράγmicroα laquoπεθαίνειraquo κάτω από τα πλήγmicroατα της γενίκευσης και της αφαίρεσης ndashτου νοήmicroατος ndashκαι παραχωρεί τη θέση του στη γενικευmicroένη αφηρηmicroένη ανάκλασή του ndashτην έννοια H έννοια laquoσκύλοςraquo για να χρησιmicroοποιήσω το εγελιανό παράδειγmicroα αποσπάται ndashγενικευτικά και αφαιρετικά ndashαπό τον αισθητό πραγmicroατικό σκύλο και κατrsquo αυτό τον τρόπο το αισθητό πράγmicroα laquoπεθαίνειraquo ndashη έννοια το νόηmicroα είναι η γενικευτική και αφαιρετική laquoανάmicroνησήraquo του Aυτό που υπάρχει στην αρχή λέει ο Hegel δεν είναι το καθολικό η γενίκευση και η αφαίρεση αλλά το συγκεκριmicroένο ndashόχι laquoτο τραπέζιraquo γενικά αλλά laquoαυτό το τραπέζιraquo O άνθρωπος microπορεί να αναιρέσει αυτό το συγκεκριmicroένο χαρακτήρα της υπάρχουσας οντότητας microεταθέτοντάς την από το laquoεδώ και τώραraquo του φυσικού αισθητού κόσmicroου στον αιώνιο γενικευτικό και αφαιρετικό κόσmicroο του λόγου από τον laquoκαταρράκτηraquo του microεταβλητού κινούmicroενου συγκεκριmicroένου στο microόνιmicroο ουράνιο τόξο που βρίσκεται από πάνω του ndashτον κόσmicroο των νοηmicroάτων Aυτή είναι η δεύτερη εξαίσια microεταφορά που προανήγγειλα λίγο παραπάνω O laquoφόνος του πράγmicroατοςraquo η microετάβαση ή καλύτερα το άλmicroα από τη συγκεκριmicroένη άmicroεση βίωση της εmicroπειρίας στην έmicromicroεση αφαιρετική και γενικευτική βίωση της αφήνει βέβαια τα σηmicroάδια του Kαι η laquoπρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γλώσσαςraquo δεν microπορεί παρά να είναι η laquoνοσταλγίαraquo της χαmicroένης αδιαmicroεσολάβητης αισθητηριακής βιωmicroατικής αmicroεσότητας Kαι αν όπως επισηmicroαίνει ο Hegel αυτό που υπάρχει στην αρχή είναι το συγκεκριmicroένο και όχι το καθολικό ndashαυτό το τραπέζι και όχι το τραπέζι γενικά ndash η δείξη δεν microπορεί παρά να είναι η κατεξοχήν προσέγγιση στην άmicroεση αδιαmicroεσολάβητη σήmicroανση ndashτο πρωτεϊκό γλωσσικό όριο

18

προς το οποίο οδηγεί η πρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γενικευτικής και αφαιρετικής γλώσσας H συζήτηση του ζητήmicroατος αυτού θα πρέπει να περιmicroένει τη συνεισφορά του Peirce Για την ώρα θα περιοριστώ σε κάποιες πρόσθετες επισηmicroάνσεις πάνω στο θέmicroα αυτό Eίναι προφανές ότι η δείξη αντιπροσωπεύει τον αρχαιότερο τρόπο σήmicroανσης ndashτον αρχαιότερο τρόπο επαφής microε τον κόσmicroο Όλα τα ζωικά σήmicroατα έχουν δεικτικό χαρακτήρα στο βαθmicroό που είναι προσδεδεmicroένα σε άmicroεσα παρόντα ερεθίσmicroατα Oι προγλωσσικές εκδηλώσεις του νηπίου έχουν κι αυτές δεικτικό χαρακτήρα ndashχειρονοmicroίες κλάmicroα αργότερα γέλιο κλπndashκαι είναι χαρακτηριστικό ότι ο δεικτικός αυτός τρόπος επιζεί και microετά την εmicroβάπτιση του microικρού παιδιού στον κόσmicroο της γλώσσας Oι πρώιmicroες laquoλέξειςraquo της παιδικής γλώσσας έχουν δεικτικό χαρακτήρα ndashείναι δείκτες Aυτό είναι κοινός τόπος στη microελέτη της παιδικής γλώσσας H αρχέγονη δεικτική σήmicroανση επιζεί βέβαια και στον ενήλικα Oι άγλωσσες συγκινησιακές εκδηλώσεις του ενήλικα ndashκλάmicroα γέλιο κλπ ndashείναι βέβαια δείκτες Θα δούmicroε λίγο πιο κάτω τον γλωσσικό δεικτικό χώρο microε τα χαρακτηριστικά του αλλά για την ώρα αρκεί να επισηmicroάνω ότι στις παρυφές της αρθρωmicroένης γλώσσας λειτουργεί το επιφώνηmicroα χαρακτηριστικός εκπρόσωπος της δεικτικής σήmicroανσης O επιτονισmicroός για να δώσω ένα ακόmicroα παράδειγmicroα είναι επίσης ένα βασικό δεικτικό συστατικό της γλώσσας Aν η δείξη είναι ο αρχέγονος πρωτεϊκός τρόπος σήmicroανσης η γέφυρα της αφαιρετικής και γενικευτικής γλώσσας microε την προϊστορία της (τόσο την οντογενετική όσο και τη φυλογενετική προϊστορία της) ο αρχέγονος αυτός τρόπος δεν είναι άλλος από τον τρόπο της επιθυmicroίας της κίνησης προς τα πράγmicroατα (και προς τον άλλο) της συγκίνησης H επιθυmicroία η συγκίνηση είναι αρχαιότερη από τη γλώσσα και αυτό είναι microια άλλη microεγάλη συζήτηση που δεν microπορεί να γίνει αυτή τη στιγmicroή ndashοι περιπέτειες της επιθυmicroίας σαν αποτέλεσmicroα της εmicroπλοκής της στον ιστό της γλώσσας Για τον Hegel η επιθυmicroία είναι η microήτρα της νόησης ndashlaquoη ιδέα γεννιέται από την επιθυmicroίαraquo H δείξη είναι η microήτρα της γενικευτικής και αφαιρετικής γλώσσας Kαι ο οmicroφάλιος λώρος που τις συνδέει δεν αποκόπτεται ποτέ [] [11] Κείmicroενο 8 Θεοδωροπούλου Μ Saussure και Lacan Απο τη γλωσσολογία στην ψυχανάλυση Αν και ο Φρόυντ σε όλη τη διάρκεια της ερευνητικής και συγγραφικής του πορείας παρουσιάζει ένα microόνιmicroο ενδιαφέρον για τη γλώσσα και τη συνδέει microε την προβληmicroατική του ασυνειδήτου ndashείναι γνωστή η παροmicroοίωση που κάνει σχετικά microε τα όνειρα ότι δηλαδή είναι γρίφοι που πρέπει να αποκρυπτογραφηθούνndash εκείνος ο οποίος θέτει τη γλώσσα σε πρωταρχική σύνδεση microε το ασυνείδητο και τη δόmicroηση του υποκειmicroένου είναι ο Ζακ Λακάν Ο Λακάν προγραmicromicroατικά διατυπώνει τη θεωρία του ως laquoεπιστροφή στον Φρόυντraquo microια επιστροφή που κατά τα φαινόmicroενα κινήθηκε προς δύο κατευθύνσεις η microία microε την κυριολεξία της λέξης ndashεπιστρέφουmicroε από κάπου που έχουmicroε φύγειmiddot και όντως η ψυχανάλυση τον καιρό της εναρκτήριας οmicroιλίας του Λακάν (laquoΟ λόγος της Ρώmicroηςraquo 26-2791953) παρουσιάζει συmicroπτώmicroατα αν όχι φυγής τουλάχιστον αποmicroάκρυνσης από το πνεύmicroα του Φρόυντ ndashαπόδειξη ο αmicroερικάνικος νεοφροϋδισmicroός και η ένταξη της ψυχανάλυσης στους κλάδους της πειραmicroατικής ψυχολογίας Το άλλο πνεύmicroα της επιστροφής είναι laquoσυνδηλωτικόraquo επιστρέφουmicroε σε κάτι αφού πρώτα έχουmicroε πάει αλλού και γυρνούmicroε εmicroπλουτισmicroένοι από την

19

εmicroπειρία του καινούριου τόπου Αυτός ο καινούριος τόπος είναι για τον Λακάν η γλωσσολογία και πιο συγκεκριmicroένα η γλωσσολογία όπως αναπτύχθηκε από τον θεmicroελιωτή της F de Saussure Σε microια εποχή που ο στρουκτουραλισmicroός παιδί της σωσσυριανής σκέψης έχει εmicroπνεύσει νέες θεωρήσεις στη γλωσσολογία και την ανθρωπολογία σε microια εποχή που σφραγίζεται από laquoεπαναναγνώσειςraquo (ο Αλτουσέρ ξαναδιαβάζει τον Μαρξ και ο Φουκώ την ψυχιατρική) ο Λακάν στρέφεται στη γλωσσολογία microέσα από δύο βασικά σηmicroεία 1 Υιοθετώντας τη βασική ιδέα ότι η γλώσσα ως συmicroβολικό σύστηmicroα microαζί microε τα άλλα κοινωνικο-πολιτιστικά συστήmicroατα και τις δοmicroές τους προϋπάρχουν της γέννησης ενός ανθρώπου και υπέρ-κεινται αυτού Κατά συνέπεια το παιδί microε την κατάκτηση της γλώσσας εγγράφεται σε αυτή τη συmicroβολική τάξη η οποία επειδή ακριβώς υπέρ-κειται θα το πλάσει ανάλογα microε τις δοmicroές της Με άλλα λόγια το άτοmicroο αναδύεται ως υποκείmicroενο microέσα από την εγγραφή του στη συmicroβολική τάξη της γλώσσας ή όπως λέει ο Αλτουσέρ (1983) η κατάκτηση της γλώσσας είναι αυτή που microε την εισαγωγή στη συmicroβολική τάξη θα σηmicroαδέψει το πέρασmicroα από τον άνθρωπο-θηλαστικό στον άνθρωπο-παιδί ndashάνδρα ή γυναίκα 2 Θεωρώντας ότι το laquoτο ασυνείδητο είναι δοmicroηmicroένο σαν γλώσσαraquo δηλαδή microια δοmicroή που όπως και η γλώσσα αποτελείται από στοιχεία που βρίσκονται σε σχέση και εξοmicroοιώνοντας τους microηχανισmicroούς του ασυνειδήτου microε τους γλωσσικούς microηχανισmicroούς της microεταφοράς και της microετωνυmicroίας Για τον Λακάν η laquoεπιστροφή στον Φρόυντraquo σηmicroαίνει να επανέλθει στο προσκήνιο της ψυχανάλυσης η διάσταση της οmicroιλίας (Dor 1994 28) αφού η οmicroιλία του υποκειmicroένου είναι το microοναδικό microέσο της αναλυτικής διαδικασίας microέσα από αυτή αναδεικνύεται το ασυνείδητο αλλά και αυτή είναι ο τόπος στον οποίο εκφράζεται (όπ 41) Οι θεωρήσεις του Λακάν αποτελούν προσπάθεια επιστηmicroονικής τεκmicroηρίωσης του ασυνειδήτου δεν αποτελούν θεωρία της γλώσσας Η microεγάλη συmicroβολή του είναι ότι σε αυτή την προσπάθεια οριοθέτησης της ψυχανάλυσης ως επιστήmicroης από άλλες επιστήmicroες ndashβιολογικές ψυχολογικές κοινωνικέςndash ανέδειξε τη γλώσσα σε πρωταρχικό παράγοντα δόmicroησης του ανθρώπινου υποκειmicroένου και ότι οι απόψεις του υπήρξαν αιτία microιας ριζικής επιστηmicroολογικής microεταβολής σε σχέση microε σηmicroαντικές microεταψυχολογικές έννοιες Ο Λακάν αναγνώρισε την οφειλή του στον Saussure αφού βασικές έννοιες της λακανικής θεωρίας στηρίζονται στις σωσυριανές θεωρήσεις και διχοτοmicroίες Καταρχάς η διάκριση langue-parole η διάκριση ανάmicroεσα στο αφηρηmicroένο εσωτερικευmicroένο σύστηmicroα της γλώσσας που υπάρχει δυνάmicroει στο σύνολο των οmicroιλητών microιας γλωσσικής κοινότητας και στη συγκεκριmicroένη υλική πραγmicroάτωσή τουmiddot microε άλλα λόγια η διάκριση ανάmicroεσα στο κοινωνικό αυτό που έχει θεσπίσει η κοινότητα και το ατοmicroικό έτσι όπως αυτό εκδηλώνεται σε κάθε στιγmicroή γλωσσικής επικοινωνίας Επιπλέον η διάκριση ανάmicroεσα στο οmicroοιογενές και το ανοmicroοιογενές ανάmicroεσα σε αυτό που είναι ουσιαστικό από αυτό που είναι συmicroπτωmicroατικό ndashmicroε αυτή την τελευταία διάκριση κατακυρώνεται η langue ως το πεδίο έρευνας της γλωσσολογίας αφού η parole θεωρείται δευτερεύουσα Παρά τον δευτερεύοντα ρόλο όmicroως που της παραχωρείται ερευνητικά η parole θεωρείται ότι βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση microε τη langue ιστορικά και οντογεννητικά η parole προηγείται είναι ο χώρος στον οποίο πραγmicroατοποιούνται οι

20

γλωσσικές αλλαγές ndashmicroε αυτή την έννοια η langue είναι το προϊόν της εξέλιξης της parolendash από την άλλη όmicroως parole δεν microπορεί να υπάρξει χωρίς την ύπαρξη της langue Έπειτα η ιδέα του γλωσσικού σηmicroείου ως βασικού συστατικού της langue που αποτελεί την αδιάρρηκτη ένωση microιας ακουστικής εικόνας ή σηmicroαίνοντος microε microια έννοια ή σηmicroαινόmicroενοmiddot ένωση η οποία έχει προκύψει αυθαίρετα microέσα από την κοινή σύmicroβαση χωρίς δηλαδή να microπορεί να αιτιολογηθεί γιατί microια έννοια αποδίδεται microε το τάδε σηmicroαίνον ndashαπόδειξη η διαγλωσσική σύγκριση της ίδιας έννοιας Εκτός από την αυθαιρεσία το άλλο χαρακτηριστικό του γλωσσικού σηmicroείου είναι η γραmicromicroικότητα ndashαυτό που ο Λακάν θα αποδώσει ως σηmicroαίνουσα αλυσίδαndash το γεγονός δηλαδή ότι ο προφορικός λόγος εκτυλίσσεται microέσα στον χρόνο το ένα γλωσσικό σηmicroείο διαδέχεται το άλλο πράγmicroα που δεν συmicroβαίνει σε άλλα σηmicroεία πχ οπτικά Ένα σηmicroείο αποκτάει τη γλωσσική του αξία οριοθετούmicroενο microε βάση τις σχέσεις του ndashδιαφοράς ως προς τις δύο πλευρές του σηmicroείου αντίθεσης ως προς το σηmicroείο ως όλο (Saussure 1979 150-161)ndash microε τα άλλα σηmicroεία του συστήmicroατος Η έννοια αυτή του Saussure σχετίζεται επίσης microε την αυθαιρεσία Στο κατά τον Saussure laquoσύννεφοraquo της σκέψης όπου τίποτε δεν είναι οριοθετηmicroένο από microόνο του και στην επίσης άmicroορφη microάζα των ήχων όπου και εκεί δεν υπάρχουν οριοθετήσεις η γλώσσα επεmicroβαίνει και πάλι αυθαίρετα για laquoνα χρησιmicroεύσει ως ενδιάmicroεσο microεταξύ της σκέψης και του ήχου microέσα σε τέτοιους όρους που η ένωση τους καταλήγει αναγκαστικά σε οριοθετήσεις microονάδωνraquo (Saussure 1979 151) Τις δυο παράλληλες αυτές άmicroορφες microάζες της σκέψης και του ήχου ο Λακάν θα τις ονοmicroάσει ροή των σηmicroαινοmicroένων και ροή των σηmicroαινόντων αντίστοιχα Καθώς λοιπόν οι ενδοσυστηmicroικές σχέσεις είναι ο καθοριστικός παράγοντας οριοθέτησης της αξίας των γλωσσικών σηmicroείων ndashπαραδοχή που θεmicroελιώνει και την έννοια του συστήmicroατος ως δοmicroήςmiddot δοmicroή σηmicroαίνει στοιχεία που βρίσκονται σε σχέσηndash ο Saussure κάνει microια άλλη τρίτη διάκριση που αφορά τις σχέσεις που συνάπτουν οι γλωσσικές microονάδες microεταξύ τους Είναι δύο ειδών 1 Συνταγmicroατικές οι οποίες είναι απόρροια της γραmicromicroικότητας του σηmicroείου είναι οι σχέσεις που συνάπτει microια microονάδα microε τις γειτονικές της διατασσόmicroενη στον λόγο ndashοι σχέσεις που συνάπτει microια microονάδα microε τα γλωσσικά συmicroφραζόmicroενα γιrsquo αυτό σχέσεις in praesentia 2 Παραδειγmicroατικές δηλαδή οι σχέσεις που συνειρmicroικά ανακαλούνται ndashή συνδέονταιndash microε οποιονδήποτε τρόπο και βρίσκονται τοποθετηmicroένες στον εγκέφαλο των οmicroιλητών ndashσχέσεις που δεν προκύπτουν από τη συνεmicroφάνιση των microονάδων στον λόγο γιrsquo αυτό και σχέσεις in absentia Παρά τα φαινόmicroενα και τα δύο είδη σχέσεων έγκεινται στη σφαίρα της languemiddot πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι η langue δεν αποτελεί ένα λεξικό που περιέχει γλωσσικά σηmicroεία αλλά περιέχει και τις σχέσεις τους συνειρmicroικές και συνδυασmicroού και ότι το πώς συνδυάζονται στον λόγο αποτελεί microια ακόmicroη αυθαιρεσία ndashο Bronkart (1979 116) την ονοmicroάζει laquoαυθαιρεσία διάταξηςraquo Η άλλη σηmicroαντική διάκριση του Saussure είναι ανάmicroεσα στη συγχρονία και τη διαχρονία στην πρώτη περίπτωση νοείται η γλώσσα στην α-χρονική της διάσταση προκειmicroένου να microελετηθούν οι σχέσεις ανάmicroεσα στα γλωσσικά στοιχεία (Saussure 1979 115) ενώ στη δεύτερη η γλώσσα νοείται στην εξέλιξή της όπου αυτό που microελετάται είναι ένα στοιχείο στη διαδοχή του Η διάκριση αυτή είναι που καθιέρωσε τον Saussure ως θεmicroελιωτή της σύγχρονης γλωσσολογίας αφού αυτός αν και ξεκίνησε ως ιστορικός γλωσσολόγος έδωσε έmicroφαση στη συγχρονική microελέτη της γλώσσας και γιατί αυτή είχε παραmicroεληθεί αλλά κυρίως γιατί η συγχρονία υπάρχει στη συνείδηση των οmicroιλητών

21

Και microια τελευταία διάκριση Η γλώσσα-langue είναι microορφή και όχι ουσία που επάγεται από τη θεώρηση της γλώσσας από τον Saussure ως συστήmicroατος Που σηmicroαίνει ότι στη γλώσσα αυτό που ενδιαφέρει είναι οι σχέσεις που υπάρχουν ανάmicroεσα στα στοιχεία του συστήmicroατος και όχι το πώς ndashmicroε τί υλικό πραγmicroατώνονται Mε άλλα λόγια οι σχέσεις παραmicroένουν ανεξάρτητα από το υλικό microε το οποίο θα παρασταθεί ο λόγος (φωνητικά ή γραπτός λόγος) Που σηmicroαίνει επίσης ότι σε σχέση microε το γλωσσικό σηmicroείο τόσο το σηmicroαίνον όσο και το σηmicroαινόmicroενο microέσω της γλώσσας έχουν υποστεί microορφοποιήσεις microέσα από την τοmicroή που κάνει η γλώσσα ανάmicroεσα στις άmicroορφες microάζες της σκέψης και των ήχων

Ο Λακάν θα πάρει από τον Saussure την ιδέα της γλώσσας ως δοmicroής για να σχηmicroατίσει την καταρχήν θεώρησή του περί ασυνειδήτου Όπως αναφέρει στα Eacutecrits (Lacan 1966 806) στο ασυνείδητο δεν είναι laquoη microονοσήmicroαντη αντιστοιχία ενός σηmicroείου microε κάποιο πράγmicroαraquo που διατηρείται αλλά laquomicroια συγχρονική και αναρίθmicroητη συγκέντρωση [σηmicroαινόντων] όπου κανένα δεν υποστηρίζεται παρά από την αρχή της αντίθεσης του καθενός από τα άλλαraquo (Diatkine 1997 28 ndashυπογράmicromicroιση δική microου) Τα βασικά στοιχεία του ασυνειδήτου είναι λοιπόν τα λακανικά σηmicroαίνοντα (θα εξηγήσω παρακάτω) τα οποία σχηmicroατίζουν δίκτυο και αποκτούν αξία ndashκατά τον Saussurendash από τις αντιθέσεις τους microε τα άλλα στοιχεία Είναι ένα στοιχείο νοmicroίζω που στηρίζει την άποψη laquoτου ασυνειδήτου δοmicroηmicroένου σαν γλώσσαraquo Η φύση του λακανικού σηmicroαίνοντος όmicroως κεντρικό σηmicroείο της θεωρίας του για το ασυνείδητο έχει προκαλέσει πολλές συζητήσεις και έχει πονοκεφαλιάσει τους γλωσσολόγους στον βαθmicroό που ο Λακάν microιλάει και για την laquoυπεροχήraquo του σηmicroαίνοντος σε σχέση microε το σηmicroαινόmicroενο άποψη που εν πολλοίς φαίνεται καταρχήν παράλογη microετά από αυτά που αναπτύχθηκαν σε σχέση microε το γλωσσικό σηmicroείο παραπάνω Ο ίδιος το ορίζει ως εξής (Lacan 1966 819middot 1975 48middot αναφέρεται από τον Diatkine 1997 28) laquoΤο σηmicroαίνον αναπαριστά το υποκείmicroενο για ένα άλλο σηmicroαίνονraquo Μια πρώτη διαπίστωση στη θεωρία του για το σηmicroαίνον εmicroπλέκεται το υποκείmicroενο κάτι που είναι εντελώς ξένο στη σωσυριανή γλωσσολογία ∆ιαπίστωση δεύτερη τα λακανικά σηmicroαίνοντα διατάσσονται σε ένα δοmicroηmicroένο όλο και κάθε σηmicroαίνον ορίζεται από τα άλλα (βλ και Diatkine όπ) ndashη σωσυριανή αντίληψη του γλωσσικού συστήmicroατος και ο απόηχος της γλωσσικής αξίας ∆ιαπίστωση τρίτη Όπως ο Pierce για την ερmicroηνεία του σηmicroείου παραπέmicroπει στον interpretant lsquoερmicroηνευτήrsquo ndashσε άλλα σηmicroεία (πχ η κατανόηση της λέξης άνθρωπος απαιτεί την επιστράτευση άλλων σηmicroείων ndashάλλων ερmicroηνευτώνmiddot αυτό άλλωστε κάνει και το λεξικόmiddot βλ Χριστίδης 2001β) o Λακάν αποδίδει ρόλο ερmicroηνευτή στα σηmicroαίνοντα προκειmicroένου για την αναπαράσταση του υποκειmicroένου microέσα στο δίκτυο των σηmicroαινόντων του ασυνειδήτουmiddot που σηmicroαίνει ότι το υποκείmicroενο ndashτου ασυνειδήτουndash αναδύεται microε τη λειτουργία ενός σηmicroαίνοντος β ως ερmicroηνευτή κάποιου άλλου σηmicroαίνοντος α ndashη στιγmicroή της ερmicroηνείας στην ψυχαναλυτική διαδικασία ή της ανάδυσης του ευφυολογήmicroατος (βλ και Lacan 1966 840middot αναφέρεται όπ) Ούτως ή άλλως όmicroως το λακανικό σηmicroαίνον είναι καλύτερα να προσεγγιστεί microέσα από τις αποκλίσεις που παρουσιάζει σε σχέση microε το σωσυριανό σηmicroείο Καταρχήν το σηmicroαίνον του Saussure είναι microέρος της θεωρίας για το γλωσσικό σηmicroείο ενώ ο Λακάν δεν συνδέει τη θεωρία του για το σηmicroείο microε τη θεωρία του για το σηmicroαίνον (Arriveacute 1992 123) Κατά συνέπεια

22

το λακανικό σηmicroαίνον πρέπει να διαβαστεί διαφορετικά από το γλωσσικό σηmicroαίνον Ο Λακάν παίρνει το σωσυριανό κλάσmicroα σηmicroαινόmicroενο σηmicroαίνον και το τροποποιεί α Αντιστρέφει τη φορά του κλάσmicroατος βάζοντας επάνω το σηmicroαίνον και αναπαριστώντας το microε κεφαλαίο Σ θέλοντας να δείξει την υπεροχή του σηmicroαίνοντος σε σχέση microε το σηmicroαινόmicroενο αυτή δηλαδή που κυβερνά τον λόγο του υποκειmicroένου δηλαδή το ίδιο το υποκείmicroενο (Dor 1994 62) ndashάποψη που θεmicroελιώνεται από τον ρόλο των microεταφορικών και microετωνυmicroικών διαδικασιών στην εmicroφάνιση των ασυνείδητων φαινοmicroένων β Ονοmicroάζει τη γραmicromicroή του κλάσmicroατος microπάρα πράγmicroα που δεν είχε ονοmicroατιστεί ποτέ από τον Saussure και αργότερα θα της αποδώσει τον χαρακτηρισmicroό του laquoφράγmicroατος στη σηmicroασίαraquo ndashχαρακτηρισmicroός που της προσδίδει microια υλική χροιά Η γραmicromicroή στον Saussure έχει την έννοια της ένωσης των δύο όψεων του γλωσσικού σηmicroείου η microπάρα στον Λακάν έχει την έννοια του διαχωρισmicroού Η λειτουργικότητα της microπάρας παίζει σηmicroαντικό ρόλο στην αντίληψη του Λακάν για τη microεταφορά και τη microετωνυmicroία Η microεταφορά στον Λακάν ή αλλιώς σηmicroαίνουσα υποκατάσταση εφόσον ορίζει κάτι microέσω ενός άλλου πράγmicroατος συνίσταται στην υποκατάσταση σηmicroαινόντων έτσι που το Σ2 είναι το καινούριο σηmicroαίνον [ο Γιάννης είναι λιοντάριmiddotόπου το λιοντάρι είναι το Σ2 και Σ1 ο Γιάννης] ενώ το παλιό σηmicroαίνον Σ1 περνάει κάτω από την microπάρα ndashmicroε την έννοια του φράγmicroατος στη σηmicroασίαndash ως ολόκληρο σηmicroείο ∆ιαφορετικά θα είχαmicroε να κάνουmicroε microε ένα καινούριο σηmicroείο και όχι microε microεταφορά (Dor 1994 63-69) Στη microετωνυmicroία αντιθέτως δεν υπάρχει αυτό το πέρασmicroα της microπάρας διατηρείται το φράγmicroα της σηmicroασίας επειδή το καινούριο σηmicroαίνον βρίσκεται σε σχέση συνάφειας microε το παλιό Στη microεταφορά η υπέρβαση του φράγmicroατος δείχνει τη laquoθεmicroελιακή αξία αυτής της υπέρβασης για την ανάδειξη της σηmicroασίαςraquo η σηmicroασία αναδύεται άmicroεσα (όπ 70 71) Στη microετωνυmicroία αντιθέτως η διατήρηση του φράγmicroατος δηλώνει αντίσταση στη σηmicroασία microε την έννοια αυτό που παράγεται είναι ένα φαινοmicroενικό microη-νόηmicroα χρειάζεται microια νοητική διεργασία για να συλλάβουmicroε το νόηmicroα της microετωνυmicroικής έκφρασης (όπ 71) γ Τα βέλη και η έλλειψη που περιβάλλουν το σχήmicroα του γλωσσικού σηmicroείου σηmicroεία της ένωσης και της θεώρησης του σηmicroείου ως laquoκλειστού πεδίουraquo έχουν απαλειφθεί Οι αλλαγές αυτές συmicroπυκνώνουν τις σχετικές απόψεις του Λακάν Όπως ειπώθηκε παραπάνω για τον Saussure η γλώσσα έρχεται να κάνει microια τοmicroή στη άmicroορφη microάζα των σκέψεων και των ήχων και αmicroοιβαία να καθορίσει τα σηmicroαίνοντα και τα σηmicroαινόmicroενα (βλ σχήmicroα 1) Ο Λακάν αmicroφισβητεί τον ισοmicroορφικό αυτό καθορισmicroό και θεωρεί ότι σε αυτό που υπάρχει τmicroήση είναι η ροή των σηmicroαινόντων ndashmicroε αυτή τη διατύπωση ήδη αποmicroακρύνεται από τον Saussure αφού η τοmicroή της γλώσσας δηmicroιουργεί το σηmicroαίνονmiddot δεν προϋπάρχει ως τέτοια (βλ και Taillandier 1994 407) Το γλωσσικό σηmicroαινόmicroενο αντικαθίσταται από τη βελονιά του παπλωmicroατά ndashέννοια που συνδέεται άmicroεσα microε την ψυχαναλυτική εmicroπειρία η οποία δείχνει ότι η σχέση σηmicroαίνοντος και σηmicroαινόmicroενου είναι laquoπάντα ρευστή πάντα έτοιmicroη να χαλάσειraquo γεγονός που ενισχύεται από την ψυχωτική εmicroπειρία όπου ο δεσmicroός ανάmicroεσα στο σηmicroαίνον και το σηmicroαινόmicroενο απουσιάζει Η βελονιά του παπλωmicroατά είναι η διαδικασία microε την οποία laquoτο σηmicroαίνον σταmicroατά το αλλιώς ατέρmicroονο γλίστρηmicroα της σηmicroασίαςraquo και οριοθετεί τη σηmicroασία όχι επιmicroέρους microονάδων αλλά microε ένα εκ των υστέρων laquoκόψιmicroοraquo σφραγίζει το νόηmicroα της οmicroιλούmicroενης ακολουθίας αναδροmicroικά (Dor 1994 57-59) Αυτό το γλίστρηmicroα της σηmicroασίας αφενός δικαιολογεί την υπεροχή του σηmicroαίνοντος έναντι του σηmicroαινοmicroένου αφετέρου δείχνει

23

και άλλες αποκλίσεις σε σχέση microε τον Saussure Αποδίδεται η διαχρονία στη γραmicromicroικότητα του σηmicroαίνοντος πράγmicroα που είναι αντίθετο microε τη συγχρονική θεώρησή της από τον Saussure Επίσης η σηmicroασία συνδέεται microε την parole και δεν άπτεται της σφαίρας της langue

Έχοντας κάνει αυτές τις πρωταρχικές παρατηρήσεις microπορούmicroε να σκιαγραφήσουmicroε την άποψη του Λακάν για τη γλώσσα Καταρχήν όπως πρώτος υποστήριξε ο Φρόυντ το ζήτηmicroα της γλώσσας θέτει το ζήτηmicroα της αναπαράστασης microε την έννοια ότι η λέξη είναι το σηmicroείο ενός πράγmicroατος εν τη απουσία τουmiddot που σηmicroαίνει ότι ένα πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να microπορέσει να αναπαρασταθεί Η άποψη αυτή ndashεγελιανής προέλευσηςndash θα χρησιmicroοποιηθεί από τον Λακάν για να γίνει εmicroφανές ότι γλώσσα και άmicroεσο βίωmicroα είναι δύο αποκλειόmicroενα πράγmicroατα και αυτό είναι ένα από τα laquoδράmicroαταraquo της ανθρώπινης ύπαρξης Θεmicroελιακή έννοια για να παρακολουθήσουmicroε το ξετύλιγmicroα της σκέψης του είναι η έννοια της ενόρmicroησης έννοια που χρησιmicroοποιεί ο Φρόυντ ως ενδιάmicroεση της οργανικής ανάγκης και της επιθυmicroίας θεωρώντας την βιολογικής τάξης και η οποία αποκτάει πρόσβαση στον ψυχισmicroό microέσα από τον ψυχικό εκπρόσωποmiddot δηλαδή από τη στιγmicroή που θα αναπαρασταθεί αποτελεί έναν οριακό ενδιάmicroεσο ανάmicroεσα στο βιολογικό και τον ψυχισmicroό Ο Λακάν συνδέει την ενόρmicroηση microε την ανάγκη microέσα από microια διαφορετική σύλληψη Καταρχήν η έλλειψη αναφέρεται στην απουσία του ανατοmicroικού του σωmicroατικού συmicroπληρώmicroατος που βιώνει το παιδί από τη στιγmicroή που γεννιέται καθώς αυτό διαχωρίζεται αποσπάται από τον microητρικό κόλπο Η ενόρmicroηση σε αυτή την οπτική είναι microια τάση που κατακλύζει το παιδί και microεταφράζει αυτή τη σωmicroατική έλλειψη του microητρικού συmicroπληρώmicroατοςmiddot αντίθετα από την άποψη του Φρόυντ η ενόρmicroηση βρίσκεται πριν από κάθε αναπαράσταση Το παιδί θέλοντας να φράξει αυτό το κενό το χάσmicroα που δηmicroιουργεί αυτός ο σωmicroατικός χωρισmicroός διαmicroορφώνει την επιθυmicroία Η καταρχήν επιθυmicroία του είναι να είναι ο φαλλός η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της microητέρας το συmicroπλήρωmicroα της έλλειψης Αυτό έχει laquoδραmicroατικάraquo αποτελέσmicroατα Σε επίπεδο ψυχισmicroού η επιθυmicroία microη microπορώντας να συmicroπληρώσει το χάσmicroα το κενό microεταφέρεται διαρκώς σε άλλα υποκατάστατα σε ένα ατέλειωτο ταξίδι microετωνυmicroιών (βλ παρακάτω) αποξενώνοντας αποmicroακρύνοντας το υποκείmicroενο από την πρωταρχική του επιθυmicroία η οποία παραmicroένει ανικανοποίητη Σε επίπεδο λεκτικοποίησης η επιθυmicroία microε το να

Σχ 1 Ο ισοmicroορφικός καθορισmicroός του Saussure (1979 151)

24

περάσει στη γλώσσα γίνεται αίτηmicroα γίνεται σηmicroείο ή σύmicroβολο που σηmicroαίνει ότι δεν microπορεί ποτέ να εκφραστεί άmicroεσα αφού η λεκτικοποίηση της θα σηmicroαίνει και τον φόνο της Κατά την έκφραση του Λακάν το κύmicroα της επιθυmicroίας πρέπει να περάσει από το laquoστένωmicroα του σηmicroαίνοντοςraquo Γιrsquo αυτό η επιθυmicroία είναι πέραν του αιτήmicroατος αφού το υπερβαίνει microην microπορώντας ποτέ να ικανοποιηθείmiddot είναι εντεύθεν του αιτήmicroατος γιατί είναι σηmicroαίνον της πρωταρχικής έλλειψης ως προς το είναι [manque agrave ecirctre] ∆ύο στάδια της ψυχικής εξέλιξης του ατόmicroου είναι σηmicroαντικά για το θέmicroα της γλώσσας και τη συνακόλουθη εγγραφή του υποκειmicroένου στη συmicroβολική τάξη α Το στάδιο του καθρέφτη και συγκεκριmicroένα η τρίτη φάση του κατά την οποία το παιδί κοιτάζοντας στον καθρέφτη βιώνει microεγάλη χαρά αναγνωρίζοντας στην εικόνα που βλέπει τον εαυτό του συνολικά θέτοντας έτσι τέλος στο ψυχικό βίωmicroα που ο Λακάν ονοmicroάζει φαντασίωση του τεmicroαχισmicroένου σώmicroατος (Dor 1994 109-111) Η στιγmicroή αυτή αποκτά τεράστια σηmicroασία όσον αφορά το θέmicroα των ταυτίσεων του υποκειmicroένου (όπ υποσ 11) στον βαθmicroό που πρόκειται για microια πρωταρχική ταύτιση του παιδιού που προωθεί τη δόmicroηση του εγώ [Je] και αποτελεί την πηγή όλων των άλλων ταυτίσεων Είναι laquoδιττήraquo ndashαφού ανάγεται σε δύο όρους σώmicroα και εικόναndash άmicroεση ο Φρόυντ την αποκαλεί ναρκισσική ενώ ο Λακάν θα την ονοmicroάσει φαντασιακή αφού το παιδί ταυτίζεται microε το αντίτυπό του microέσω της εικόνας (Fages 1997 16) ndashταύτιση που προεικονίζει κατά τον Dor (όπ) laquoτον χαρακτήρα της φαντασιακής του αλλοτρίωσης από όπου και η lsquolsquoχρόνια παραγνώρισηrsquorsquo που δεν θα πάψει να διατηρεί microε τον ίδιο του τον εαυτόraquo Το δεύτερο κρίσιmicroο σηmicroείο για τη δόmicroηση του υποκειmicroένου είναι το οιδιπόδειο όπου ο πατέρας παρεmicroβαίνει ως ο τρίτος απαγορεύοντας την αιmicroοmicroειξία και σπάζοντας τη φαντασιακή ενότητα του παιδιού microε τη microητέρα βίωmicroα που κυρίως εκτυλίσσεται γύρω από την προβληmicroατική του φαλλού Όπως ήδη ειπώθηκε η καταρχήν επιθυmicroία του παιδιού είναι να είναι ο φαλλός της microητέρας η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της πιο απλά να είναι τα πάντα γιrsquo αυτήν Σε κάποιο σηmicroείο αρχίζει να συνδέει την απουσία της microητέρας microε τον τρίτο ndashτον πατέραndash και καταλαβαίνει ότι ο φαλλός είναι αλλού δεν είναι ο ίδιος δεν τον έχει η microητέρα βρίσκεται προς τη microεριά του πατέρα ndashεντοπισmicroός που θα κινητοποιήσει στο τελευταίο στάδιο του οιδιποδείου ταυτίσεις ως προς το φύλο Το σπάσιmicroο αυτό της φαντασιακής δυαδικής σχέσης και η αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα ndashη ταύτιση microε τον νόmicroο τουndash εισάγουν το παιδί στη συmicroβολική τάξη της γλώσσας της κουλτούρας του πολιτισmicroού τοποθετώντας το microέσα στην τριαδική σχέση απελευθερώνοντας το από τη φαντασιακή υποταγή του στη microητέρα και καθιστώντας το υποκείmicroενο Νοmicroίζω πως εδώ είναι το κρίσιmicroο σηmicroείο της θεωρίας του Λακάν για το τρίπολο υποκειmicroενικότητα συmicroβολική τάξη (του συστήmicroατος συγγενείας και microε αυτή την έννοια του πολιτισmicroού) συmicroβολική τάξη του συστήmicroατος της γλώσσας (ενός συστήmicroατος αναπαράστασης) Καταρχήν ο Λακάν συνδέει την είσοδο στη συmicroβολική τάξη microε την είσοδο στη γλώσσα laquoΞαναδιαβάζονταςraquo το fort-da του Φρόυντ ο οποίος εκεί βλέπει τον καταναγκασmicroό της επανάληψης ο Λακάν εκτός των άλλων εντοπίζει στο παιχνίδι αυτό και κυρίως στη λεκτική εκφορά του τη συmicroβολική κυριαρχία επί του χαmicroένου αντικειmicroένου Που σηmicroαίνει ότι το παιδί laquoκαταφέρνει στο εξής να κυριαρχεί πάνω στο ότι δεν είναι πλέον το ένα και microοναδικό αντικείmicroενο της επιθυmicroίας της microητέρας δηλαδή το αντικείmicroενο που πληροί την έλλειψη του Άλλου δηλαδή ο φαλλόςraquo (Dor 1994 124) Η επιθυmicroία αυτή όπως ειπώθηκε και παραπάνω θα microεταφερθεί στα υποκατάστατα αντικείmicroενα της επιθυmicroίαςmiddot το κυριότερο σε

25

αυτό είναι ότι θα καταστήσει το παιδί επιθυmicroούν υποκείmicroενο και όχι αντικείmicroενο επιθυmicroίας (της microητέρας) ∆εύτερον microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα η πρωταρχική επιθυmicroία απωθείται (έχουmicroε εδώ την πρωταρχική απώθηση ndashπου θα διασφαλίσει το πέρασmicroα από την άmicroεση βίωση στη συmicroβολοποίηση microέσα από τη γλώσσαndash και τη δηmicroιουργία ασυνειδήτου) Σε αυτό το σηmicroείο γίνεται κατά την άποψη microου η σύνδεση των δύο συmicroβολικών συστηmicroάτων Το παιδί microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα και ονοmicroάζοντας αυτόν εν αγνοία του ονοmicroάζει το πρωταρχικό του σηmicroαίνον την επιθυmicroία να είναι ο φαλλός Γιrsquo αυτό το Όνοmicroα του Πατέρα αποτελεί microεταφορά Εφόσον το υποκείmicroενο άλλο ονοmicroάζει και άλλο λέει κατά βάθος microε την πατρική microεταφορά εmicroφανίζεται η εγκαθίδρυση microιας ψυχικής διαίρεσης (Spaltung) του υποκειmicroένου ανάmicroεσα στο ασυνείδητο ndashτον ψυχισmicroό τουndash και τον συνειδητό του λόγο διαίρεση η οποία επέρχεται υπό το κράτος της γλώσσαςmiddot microε αυτή την έννοια κατά τον Dor (όπ 137) το ασυνείδητο θα δοmicroηθεί υποταγmicroένο στην τάξη του σηmicroαίνοντος δηλ σαν γλώσσα Άποψη που προκάλεσε τη ρήξη του Λακάν microε τη σύγχρονη ψυχαναλυτική σκέψη στον βαθmicroό που υπέταξε τη δηmicroιουργία του ασυνειδήτου στη γλώσσα αναγνωρίζοντάς τη ως βασική προϋπόθεσή του και θεώρησε το υποκείmicroενο ως υπάρχον microόνο ως οmicroιλούν (το οmicroιλ-όν) Ο Λακάν χρησιmicroοποιεί τη διάκριση του Benveniste (1966) ανάmicroεσα σε υποκείmicroενο της εκφώνησης και υποκείmicroενο του εκφωνήmicroατος για να καταδείξει ότι το υποκείmicroενο του ασυνειδήτου το υποκείmicroενο της επιθυmicroίας προσδιορίζεται σε επίπεδο εκφώνησης σε αυτό που λέγεται σε ένα κατά κάποιον τρόπο laquoκείmicroενο λόγουraquo ενώ στο εκφώνηmicroα στην πρόταση εκεί που γραmicromicroατικά θα βάλει τη στίξη το υποκείmicroενο χάνεται η αλήθεια του καθώς εmicroφανίζεται διαστρεβλωmicroένη ndashη ψυχαναλυτική εργασία συνίσταται microε αυτή την έννοια στην ανάδυση της επιθυmicroίας του υποκειmicroένου microέσα από τα εκφωνήmicroατά τουmiddot γιrsquo αυτό ο αναλυτής ακούει laquoαπό κάτωraquo από τα συγκεκριmicroένα εκφωνήmicroατα laquoπροσέχονταςraquo το συνολικό κείmicroενο του αναλυόmicroενου Αν το υποκείmicroενο αναδύεται microέσα από τη γλώσσα ndashκαι αυτό σηmicroαίνει ότι δεν είναι αιτία της γλώσσας του σηmicroαίνοντος αλλά επίπτωσή τηςndash ταυτοχρόνως όmicroως αλλοτριώνεται microέσα και από αυτήν εφόσον το ίδιο λόγω της διαδικασίας της συmicroβολοποίησης (laquoτο πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να αντιπροσωπευθείraquo) εmicroφανίζεται κατά την έκφραση του A Miller laquoσαν να υπέχει θέση ∆εν είναι εκεί αλλά και δεν είναι και απόνraquo Έτσι παρουσιάζεται το αντιφατικό φαινόmicroενο από τη microια η γλώσσα κάνει να αναδυθεί το υποκείmicroενο από την άλλη το εξαφανίζει microέσα από την αναπαράστασή του Ο Λακάν ονοmicroάζει αυτή την έκλειψη στιγmicroιαία εξαφάνιση του υποκειmicroένου το γεγονός δηλ ότι microέσω της γλώσσας το υποκείmicroενο νοείται ως αναπαράσταση ως προσωπείο που το αλλοτριώνει αποκρύπτοντάς το από τον εαυτό του (Dor 1994 146) O όρος σχίση [refente] αποδίδει αυτή ακριβώς την αλλοτρίωση microέσα και από τη γλώσσα Από τη microια λοιπόν το υποκείmicroενο βρίσκεται διαχωρισmicroένο από τον laquoλόγοraquo του ασυνειδήτου του τον λόγο της επιθυmicroίας του και από την άλλη λειτουργεί στον λόγο ως laquoυπέχον θέσηraquo ως οmicroοίωmicroα Μία ακόmicroη από τις δραmicroατικές αντιφατικότητες της ύπαρξης Μπορεί το υποκείmicroενο microε την πρόσβαση στη γλώσσα και τη συmicroβολική τάξη να απελευθερώθηκε από την αιχmicroαλωσία της φαντασιακής δυαδικής σχέσης microε τη microητέρα από την άλλη όmicroως βυθίζεται πάλι microέσω της γλώσσας σε microια άλλη φαντασιακή αιχmicroαλωσία του εαυτού του υιοθετώντας τα διάφορα εγώ του ndashαλλοτριωmicroένουndash λόγου του και αποκτώντας έτσι microια φαντασιακή εικόνα του εαυτού του ndashτο Εγώ [Moi] Στη φαντασιακή αυτή αναπαράσταση

26

εικόνα του εαυτού του υπεισέρχεται και ο Άλλος (η microητέρα καταρχήν) στον βαθmicroό που microέσα από τα microάτια του Άλλου γίνεται η αναγνώρισή microας (προεικονίζεται ήδη από το στάδιο του καθρέφτη όπου microέσα από τα microάτια του Άλλου υπάρχει η έγκριση για την ταύτιση του παιδιού microε αυτό που βλέπει) Αναλόγως όmicroως κινείται και η σχέση του Εγώ [Moi] microε τον άλλον διαποτισmicroένη από το φαντασιακό αφού microε τον ίδιο τρόπο που εκλαmicroβάνει τον εαυτό του εκλαmicroβάνει και τον άλλον Η επικοινωνία όmicroως έτσι καθίσταται laquoδιάλογος microεταξύ κουφώνraquo αφού ο καθείς επικοινωνεί microέσα από τα Εγώ [moi] του Ο Μεγάλος Άλλος ndashη επικοινωνία microε το ασυνείδητοndash καθίσταται αδύνατη στον βαθmicroό που διαχωρίζεται από τον laquoτοίχο της γλώσσαςraquomiddot ο Μεγάλος Άλλος βρίσκεται από την άλλη πλευρά του όπως ακριβώς το υποκείmicroενο λόγω της γλώσσας τίθεται εκτός της προσωπικής του αλήθειας Και είναι ο στόχος της ανάλυσης αυτό τον κενό ndashαλλοτριωmicroένοndash λόγο του υποκειmicroένου να τον καταστήσει πλήρη να τον φέρει σε επικοινωνία microε το ασυνείδητό του microε την επιθυmicroία του αποκαθιστώντας τη συmicroβολική τάξη στον φαντασιακό του λόγο

12

του αισθήmicroατος ndashτης εικόνας και του δείκτη H laquoαποστείρωσηraquo του συmicroβόλου ndashmicroέσω της περιθωριοποίησης της microεταφοράς ως εργαλείου ειδικών χρήσεων της ποίησης κατά κύριο λόγοndash συρρικνώνει και στρεβλώνει το γλωσσικό φαινόmicroενο H δεικτική laquoαύραraquo που περιβάλλει την έννοια ndashlaquoορατήraquo στη microεταφοράndash αποκαλύπτει δραmicroατικά τη σχέση θέρmicroης και φωτός στη γλωσσική σήmicroανση Σrsquo αυτή τη σχέση βρίσκεται η απάντηση στο ερώτηmicroα της απώτερης καταγωγής της αλλά και του ρόλου της στη δόmicroηση της ανθρώπινης υποκειmicroενικότητας Eίναι χαρακτηριστικό ότι ο Descartes κατεξοχήν εκπρόσωπος της παράδοσης που υποβαθmicroίζει τον ρόλο της θέρmicroης στη νόηση και στο αποτύπωmicroά της ndashτη γλωσσική σήmicroανσηndash αισθάνεται υποχρεωmicroένος παρrsquo όλα αυτά να σηmicroειώσει ότι τα passions de lrsquoacircme (τα laquoπάθηraquo της ψυχής) laquoισχυροποιούν και δίνουν διάρκεια στις σκέψειςraquo (fortifient et font durer en lrsquoacircme les penseacutees) Aξίζει να αντιπαρατεθεί αυτή η παρατήρηση του Descartes που σχολιάζει το laquoπάθοςraquo κρατώντας πάντα τη σκέψη laquoσε απόστασηraquo από αυτό microε τις θέσεις του Hamann οριακού ιδεολογικού αντιπάλου του ορθολογισmicroού ιδίως όπως microορφοποιείται στην εποχή του ∆ιαφωτισmicroού laquoMόνο το πάθος δίνει στις αφαιρέσεις χέρια πόδια φτεράhellipraquo Θα πρέπει να microείνουmicroε για λίγο ακόmicroη στη microεταφορά και στη συmicroβολή της στη βαθύτερη και πλησιέστερη κατανόηση της φύσης της γλώσσας Kατά την Arendt η microεταφορά laquoδίνει πίσωraquo στη λέξη την αισθητηριακή υποδοmicroή της (its sensual substructure) Kατά τον Ricoeur που βασίζεται στην αριστοτελική αντίληψη για τη microεταφορά η microεταφορά laquoδείχνειraquo laquomicroας κάνει να βλέπουmicroεraquo laquoΣτηρίζεται στην οmicroοιότητα αλλά στο επίπεδο των αισθηmicroάτων εκφράζοντας microια κατάσταση microέσω microιας άλλης η microεταφορά laquomicroεταγγίζειraquo στην καρδιά αυτής της κατάστασης τα αισθήmicroατα που ανήκουν στην αρχική κατάστασηraquo (repose sur la ressemblance mais au niveau de sentiments en symbolisant une situation par le moyen drsquoune autre la meacutetaphore laquoinfuseraquo au coeur de la situation symboliseacutee les sentiments attacheacutes agrave la situation qui symbolise) Πρόκειται για microια διαδικασία laquomicroεταβίβασης microετάγγισης αισθηmicroάτωνraquo (transfert de sentiments) Aνάδειξη της αισθητηριακής υποδοmicroής της λέξης laquomicroεταβίβαση microετάγγιση αισθηmicroάτωνraquo Στις διατυπώσεις αυτές microπορούν να προστεθούν microια σειρά από άλλες που επιχειρούν να ονοmicroάσουν ndashmicroε ανάλογο τρόποndash τη φύση της microεταφοράς laquoορατότητα του λόγου εικονικότητα του λόγουraquo laquoεπιστροφή από τον λόγο στην όρασηraquo laquoονειρικότητα της γλώσσαςraquo laquoαπτότηταraquo (palpability) των γλωσσικών σηmicroείων Όλες αυτές οι προσεγγίσεις microπορούν να microεταφραστούν microε όρους της ανάλυσης που έχουmicroε ήδη προτείνει η microεταφορά αναδεικνύει την εικονική και δεικτική διάσταση της αφαιρετικής γενικευτικής ndashσυmicroβολικήςndash σήmicroανσης τον δείκτη (και την εικόνα) που διαποτίζουν το σύmicroβολο Στη βάση αυτή γίνεται η laquomicroεταβίβαση microετάγγιση αισθηmicroάτωνraquo Στα laquoέγκαταraquo της συmicroβολικής γλώσσας αντηχεί ως amor το πρωτογενές cantus obscurior ndashη αρχέγονη φωνήndash ως πρόθεση για σήmicroανση η οποία βρίσκει την εκρηκτική της ολοκλήρωση στον ανθρώπινο λόγο που δεν αρκείται στη δείξη και στη ζωική έλξη προς τα πράγmicroατα ή στην άπωση από αυτά αλλά την υπερβαίνει microέσα από τη microορφοποίηση της αρχέγονης αυτής πρόθεσης για σήmicroανση σε γενικευτικές αφαιρετικές παραστάσεις ή έννοιες H υπέρβαση αυτή ωστόσο δεν laquoαποστραγγίζειraquo τις παραστάσεις από τους δεικτικούς laquoχυmicroούςraquo τους H

13

παράσταση δεν παύει να είναι ένα microίγmicroα φωνής και λόγου Aυτή ακριβώς η microείξη ndashκαι η έντασηndash αναδεικνύεται στη microεταφορά Oι microεταφορικές laquoπεριπέτειεςraquo της γλωσσικής σήmicroανσης ndashαυτή η laquomicroεταβίβαση αισθηmicroάτωνraquo που δηmicroιουργεί νέες παραστάσειςndash είναι συνάρτηση αυτής της καταστατικής microείξης microιας microείξης που διατηρεί όπως θα έλεγε ο Anjieu τη σύνδεση του σηmicroείου microε τη σωmicroατική βάση της εmicroπειρίας Γιrsquo αυτό και η microεταφορά δεν ισοδυναmicroεί microε microια laquoψυχρήraquo σύγκριση (παροmicroοίωση) που κρατά τις αποστάσεις ανάmicroεσα στις παραστάσεις έννοιες (laquoείναι σανraquo) αλλά συνίσταται στη laquoθερmicroήraquo ταύτισή τους (laquoείναιraquo) Kατά τον Ricoeur αυτή είναι κατrsquo ουσίαν η αριστοτελική αντίληψη για τη microεταφορά και όχι η microεταγενέστερη (από τον Kοϊντιλιανό και microετά) παρερmicroηνεία της ndashη θεώρηση δηλαδή της microεταφοράς ως laquoσυντοmicroογραφικήςraquo παροmicroοίωσης Συmicroβαίνει ακριβώς το αντίθετο επισηmicroαίνει ο Ricoeur laquoη παροmicroοίωση είναι microια ανεπτυγmicroένη microεταφοράraquo (la comparaison est une meacutetaphore deacuteveloppeacutee) Aλλά τί σηmicroαίνει ταύτιση ως καθοριστικό χαρακτηριστικό της microεταφοράς Σηmicroαίνει laquoυπονόmicroευσηraquo ή και laquoανατροπήraquo των οριοθετήσεων ndashτης κανονικότηταςndash στην οποία βασίζεται η αφαιρετική γενικευτική ndashσυmicroβολικήndash γλώσσα Σηmicroαίνει εν τέλει microια πρωτογενέστερη microορφή γενίκευσης microέσω της οποίας οργανώνεται η εmicroπειρία Όταν λέω ότι ο Γιάννης είναι γουρούνι αυτό το είναι microοιάζει να παραβιάζει (αντίθετα microε το είναι σαν της παροmicroοίωσης) να laquoπεριφρονείraquo ndashκατά τη διατύπωση του Ricoeurndash εννοιακές οριοθετήσεις Aυτό ακριβώς οδήγησε φιλοσόφους όπως ο Locke και ο Hobbes στην laquoπρογραφήraquo της microεταφοράς Kατά τον Hobbes η microεταφορά παραβιάζει τις laquoκαθορισmicroένεςraquo σηmicroασίες των λέξεων (senses they are ordained for) Kατά τον Locke η microεταφορά ndashκαι άλλα ρητορικά σχήmicroαταndash πρέπει να στιγmicroατίζονται γιατί laquoυποβάλλουν ψευδείς ιδέες κινούν τα πάθη κι έτσι παραπλανούν την ορθή κρίση και αποτελούν εργαλεία εξαπάτησηςraquo (insinuate wrong ideas move the passions and thereby mislead the judgement and so indeed are perfect cheats) Στις απόψεις αυτές εκφράζεται η θέση microιας microακραίωνης παράδοσης που αρνείται τα laquoθερmicroάraquo δεικτικά συστατικά της συmicroβολικής σήmicroανσης Aρνείται αυτήν ακριβώς τη δηmicroιουργική laquoανατροπήraquo της συmicroβολικής laquoκανονικότηταςraquo που εκπροσωπείται από τη microεταφορική ταύτιση η οποία microε τα λόγια του Ricoeur δεν laquoσυνίσταται στη διαπίστωση της τάξης microιας δοmicroής αλλά στη ldquoλήθηrdquo της στην εξαφάνισή τηςraquo (elle ne consiste pas agrave apercevoir lrsquoordre drsquoune structure mais agrave oublier agrave eacuteliminer plusieurs attributs que le terme meacutetaphoriseacute eacutevoque en nous dans son emploi normal) laquoTο να αποκαλούmicroε microια σειρά ουρά ισοδυναmicroεί microε την αγνόηση όλων των άλλων εννοιακών χαρακτηριστικών πλην του microήκουςraquo (όπ 137) (appeler une file ldquoune queuerdquo crsquoest negliger tous les traits conceptuels sauf la forme longue) H microεταφορά είναι η laquoσύλληψη της ταυτότητας microέσα στη διαφορά και παρά τις διαφορές αλλά microε έναν τρόπο προ-εννοιακόraquo (όπ 253) (la saisie de lrsquoidentique dans les diffeacuterences mais sur un mode pre-conceptuel) Aλλά τί σηmicroαίνει laquoπρο-εννοιακός τρόποςraquo Σηmicroαίνει απλά την αρχαϊκή εικονική δεικτική αφετηρία της microεταφορικής ταύτισης που συνυπάρχει ndashσε αέναη έντασηndash microε τον αφαιρετικό γενικευτικό διαχωρισmicroό της συmicroβολικής γλώσσας Mε την ορολογία του Vygotsky (1962) η microεταφορά microπορεί να θεωρηθεί ως η δραστική επιβίωση της laquoσυmicroπλεγmicroατικήςraquo [complexive] νόησης ndashτης νόησης που εξακολουθεί να καθορίζεται από την αισθητηριακή πρόσληψη της εmicroπειρίαςndash microέσα στον χώρο της εννοιακής [conceptual] νόησης ndashτης νόησης που βασίζεται στο σύmicroβολο στη γενίκευση και την αφαίρεση H microεταφορά είναι η laquoπυκνήraquo διάσταση της laquoαναλυτικήςraquo συmicroβολικής σήmicroανσης [] Στην αναλυτική σήmicroανση της εmicroπειρίας ndashόπως εκπροσωπείται από τη γενικευτική αφαιρετική έννοιαndash laquoαντιπαρατίθεταιraquo η πυκνή σήmicroανση της microεταφοράς Kαι αυτή

14

η laquoαντιπαράθεσηraquo ολοκληρώνει τη γλωσσική σήmicroανση Kατά τον Piaget η microεταφορά είναι το τεκmicroήριο της δεικτικής νόησης ndashενός είδους νόησης που είναι όπως λέει laquoπρο-λογικό και όχι αντι-λογικόraquo (pre-logical and not anti-logical) Aυτό το είδος νόησης γενικεύει ndashlaquoδίνει ένα κοινό νόηmicroα σε έναν αριθmicroό διακεκριmicroένων αντικειmicroένωνraquo (gives a common meaning to a number of distinct objects)ndash στη βάση laquoσυγκινησιακών σχηmicroάτωνraquo [affective schemas] ndashστη βάση laquomicroετάγγισης αισθηmicroάτωνraquo όπως θα έλεγε ο Ricoeur (βλ πιο πάνω) H γενίκευση στη βάση συγκινησιακών σχηmicroάτων ndashη συγκινησιακή δεικτική σήmicroανσηndash laquoδεν επιτυγχάνει τον ίδιο βαθmicroό γενίκευσης και αφαίρεσης όπως τα λογικά σχήmicroαταraquo (do not achieve the same degree of generalisation and abstraction as logical schemas) ndashη συmicroβολική σήmicroανση Aλλά σrsquo αυτήν ακριβώς την laquoανεπάρκειαraquo βρίσκεται η ουσία της microεταφοράς ως συγκινησιακής δεικτικής laquoγείωσηςraquo ndashκαι ολοκλήρωσηςndash του συmicroβόλου Kατά την ψυχαναλυτική οπτική όπως εκπροσωπείται από τον Lacan η microεταφορική ταύτιση είναι laquoο τόπος όπου πρέπει να τοποθετήσουmicroε την αρχέγονη διάσταση της ανθρώπινης γλώσσαςraquo (le lieu ougrave nous devons situer la dimension primordiale dans le langage humain) Θα έχουmicroε την ευκαιρία να συζητήσουmicroε αργότερα τον ρόλο κατά την ψυχαναλυτική προσέγγιση αυτής της laquoαρχέγονης διάστασης της ανθρώπινης γλώσσαςraquo στη δόmicroηση του ανθρώπινου ψυχισmicroού Για την ώρα αυτό που έχει σηmicroασία να επισηmicroανθεί είναι ότι το laquoαρχέγονοraquo της microεταφοράς οφείλεται στο γεγονός ότι η διαδικασία αυτή κινητοποιείται από laquoαρχέγοναraquo συστατικά της συmicroβολικής σήmicroανσης ndashτη δείξη κατά κύριο λόγο Kαι αυτή η διάσταση είναι που laquoαποτρέπειraquo ndashαν microπορεί κανείς να θέσει το ζήτηmicroα microε τέτοιους όρουςndash την laquoαποτυχία της έννοιαςraquo (lrsquoeacutechec du concept)ndashτην laquoαποτυχίαraquo της γενικευτικής αφαιρετικής σήmicroανσης β Κείmicroενο 5 Χριστίδης Α-Φ 1999 Όψεις της microεταφοράς Στο Γλώσσα και νόηση επιmicro ∆ Κατή Μ Κονδύλη amp Β Νικηφορίδου 197-206 Αθήνα Αλεξάνδρεια copy Αλεξάνδρεια [] Το φαινόmicroενο της microεταφοράς αποτελεί δοκιmicroασία για microια συγκεκριmicroένη ndashκαι επίσης αρχαίαndash αντίληψη για τη λογικότητα Και αποτελεί δοκιmicroασία γιατί η microεταφορά απειλεί microια βασική δοmicroή του λόγου και της λογικότητας την πρόταση σαν ένα αρθρωmicroένο σύνολο διακεκριmicroένων κατηγοριών και τη λογική της λειτουργία την κατηγόρηση Στη microεταφορά οι κατηγοριακές αρθρώσεις microοιάζουν να καταργούνται microέσα από τη συmicroπύκνωση σηmicroασιών και η προτασιακή αποφαντική λογικότητα microοιάζει να υπονοmicroεύεται από το παράδοξο ή και laquoπαράλογοraquo laquoείναιraquo της microεταφοράς Ο Γιάννης είναι γουρούνι Ο κλασικός χειρισmicroός για να αντιmicroετωπιστεί το πρόβληmicroα που δηmicroιουργεί η microεταφορά για την προτασιακή λογικότητα ήταν να αναχθεί η microεταφορά στην παροmicroοίωση ndashνα αναχθεί το παράδοξο και το laquoπαράλογοraquo laquoείναιraquo της microεταφοράς στο laquoείναι σανraquo της παροmicroοίωσης που σέβεται τις κατηγοριακές και σηmicroασιακές οροθετήσεις και δεν παραβιάζει τους κανόνες της λογικότητας Η κλασική αυτή λύση έχει βέβαια περισσότερες από microία παραλλαγές Αρκεί να αναφέρω απόψεις όπως του Davidson όπου δεν εmicroφανίζεται η αναγωγή της microεταφοράς στην παροmicroοίωση ndashπου άλλωστε παρουσιάζει ποικίλες δυσκολίεςndash αλλά microετατίθεται το πρόβληmicroα της microεταφοράς από τη γλωσσική δοmicroή στη γλωσσική χρήση κατά τον Davidson η microεταφορά

15

δεν αφορά το laquoσυmicroβατικόraquo προτασιακό νόηmicroα ndashαυτό δεν είναι ποτέ microεταφορικόndash αλλά την παραγωγή και την κατανόηση της πρότασης Ο Davidson υποστηρίζει ότι αυτό που θα πρέπει να εντοπιστεί είναι οι στρατηγικές microε τις οποίες ο οmicroιλητής εννοεί και ο ακροατής κατανοεί κάτι διαφορετικό απrsquo αυτό που σηmicroαίνει η πρόταση Αν η αναγωγή της microεταφοράς στην παροmicroοίωση εξαφανίζει τη microεταφορά σώζοντας έτσι την προτασιακή λογικότητα η θεωρία του Davidson εξορίζει τη microεταφορά στον χώρο της γλωσσικής χρήσης διατηρώντας τη γλωσσική δοmicroή ndashτην πρότασηndash αmicroόλυντη από τη microεταφορά Το αποτέλεσmicroα είναι το ίδιο παρά τη διαφορετική πορεία διασώζονται οι laquoκαθορισmicroένεςraquo σηmicroασίες των λέξεων ndash laquosenses hellip they are ordained forraquo κατά τη διατύπωση του Hobbes που απειλούνται από την ανατρεπτική λειτουργία της microεταφοράς Η καλύτερη ίσως συνόψιση της αρχαίας αντιπαράθεσης του προτασιακού λόγου και της προτασιακής λογικότητας microε τη microεταφορά βρίσκεται στη διατύπωση του Locke η microεταφορά και άλλα σχετικά ρητορικά σχήmicroατα πρέπει να στιγmicroατίζονται γιατί laquoυποβάλλουν ψευδείς ιδέες κινούν τα πάθη κι έτσι παραπλανούν την ορθή κρίση κι αποτελούν εργαλεία εξαπάτησηςraquo (hellipinsinuate wrong ideas move the passions and thereby mislead the judgment and so indeed are perfect cheats) Στον φορτισmicroένο αυτό χαρακτηρισmicroό microε τον οποίο ο Locke επιχειρεί να laquoεξορκίσειraquo τη microεταφορά κρύβεται βέβαια η ουσία της Θα ξαναγυρίσουmicroε σύντοmicroα στη σχέση laquoπάθουςraquo και microεταφοράς αλλά για την ώρα θα πρέπει να επισηmicroάνουmicroε ότι αν microια ολόκληρη παράδοση επιχειρεί να laquoεξορκίσειraquo τη microεταφορά microια άλλη εξίσου αρχαία παράδοση ndashαντι-ιντελεκτουαλιστική ιρασιοναλιστική laquomicroυστικήraquo κάποτεndash την εγκαθιστά στο κέντρο του λόγου και της λογικότητας Αυτή την παράδοση όπως είναι γνωστό απηχεί στα νεότερα χρόνια η φωνή του Nietzsche Για τον Nietzsche δεν υπάρχει microη ρητορική laquoφυσικήraquo γλώσσα Οι ρητορικοί τρόποι δεν είναι κάτι που microπορεί να προστεθεί ή να αφαιρεθεί από τη γλώσσα κατά βούληση και αποτελούν τη γνησιότερη όψη της φύσης της ∆εν υπάρχει κατά τον Nietzsche πραγmicroατική έκφραση και πραγmicroατική γνώση πέρα από τη microεταφορά laquoΘέρmicroηraquo και laquoφωςraquo (Licht und Waumlrme Humboldt [1836] 1988) laquoπάθοςraquo και laquoλόγοςraquo Αυτά τα δύο αξεδιάλυτα συστατικά της ανθρώπινης νόησης και του ανθρώπινου ψυχισmicroού πολώνονται στην αρχαία αυτή αντιπαράθεση και διεκδικούν ndashτο καθένα για τον εαυτό τουndash την πρώτη θέση Και η microεταφορά είναι ένα από τα στρατηγικά microέτωπα στα οποία διαδραmicroατίζεται αυτή η σύγκρουση [9] Κείmicroενο 6 Χριστίδης Α-Φ 2001β Πολυσηmicroία Στο Όψεις της γλώσσας Αθήνα Νήσος Υπό έκδοση copy Νήσος [] οι ποικίλες σηmicroασίες που συγκροτούν τις λέξεις αποτελούν υπαινιγmicroούς ψηφίδες σπαράγmicroατα που πρέπει να συναρθρωθούν για να διαφανεί η βαθύτερη ενότητα της οποίας αποτελούν microέρος το laquoσύννεφοraquo για να θυmicroηθούmicroε τη microεταφορά του Vygotsky από το οποίο κατάγονται οι microοναχικές ξέχωρες laquoσταγόνεςraquo Kαι η συνάρθρωση αυτή είναι ταυτόχρονα και

16

εξάρθρωση H ιστορική συνάρθρωση των σηmicroασιών lsquoθέλωrsquo και lsquoστερούmicroαιrsquo πχ όπως την παρακολουθήσαmicroε στην περίπτωση του αγγλικού ρήmicroατος want υπαινίσσεται microια αδιαφοροποίητη συγκινησιακή ενότητα όπου η διάκριση lsquoεπιθυmicroώrsquo ndash lsquoστερούmicroαιrsquo δεν υφίσταται H συνάρθρωση των δύο αυτών σηmicroασιών microε άλλα λόγια υπαινίσσεται και την εξάρθρωση τους την κατάργηση των ορίων microεταξύ τους την αλληλοδιείσδυση τους την καταγωγή τους από το ενιαίο αδιάσπαστο laquoσύννεφοraquo Aν όπως υποστηρίζει ο Humboldt microε microια διατύπωση που θυmicroίζει την ανάλογη άποψη του Vygotsky laquoοι λέξεις τεmicroαχίζουν την αδιαφοροποίητη σύνθεση που αντλεί ο νους από την εmicroπειρίαraquo το παιχνίδι της πολυσηmicroίας αποκαλύπτει ότι ο τεmicroαχισmicroός αυτός δεν είναι ποτέ πλήρης οι διακεκριmicroένες σηmicroασίες που συγκροτούν microια πολύσηmicroη λέξη φανερώνουν στη συνάρθρωση τους την κίνηση για την εξάρθρωση ndashτην άρση της στεγανής οριοθέτησης Kι εδώ ακριβώς βρίσκεται το πιο ενδιαφέρον ζήτηmicroα H προσέγγιση της πολυσηmicroίας από την οπτική που προτείναmicroε αποκαλύπτει τον laquoβρασmicroόraquo που αναταράζει τη φαινοmicroενική γαλήνη της laquoκατηγορικήςraquo γλώσσας της γλώσσας που microοιάζει να αποτελείται από σαφώς οριοθετηmicroένα laquoτεmicroάχιαraquo Aποκαλύπτει τις διαλεκτικές κινήσεις που υπονοmicroεύουν ndashlaquoρηγmicroατώνουνraquondash τις οριοθετήσεις της κατηγορικής γλώσσας για τη διάλυση της οποίας microε τόσο πάθος microίλησε ο Nίτσε laquoTο είναι γεννιέταιraquo υποστηρίζει ο Heidegger laquoόταν συντρίβεται η λέξηraquo laquoόταν η ένηχη λέξη επιστρέφει στη σιωπή απrsquo όπου και παραχωρήθηκεraquo Θα microπορούσα να σταmicroατήσω εδώ microε την ελπίδα ότι η συζήτηση που προηγήθηκε φωτίζει αυτή την κρυπτική διατύπωση του Heidegger Aλλά ας microου επιτραπεί ένα τελευταίο επεξηγηmicroατικό σχόλιο H ίδια η λέξη η πολύσηmicroη λέξη όπως την παρακολουθήσαmicroε στη συζήτηση που προηγήθηκε υπαινίσσεται την αρχέγονη αδιάσπαστη και γι αυτό άρρητη microήτρα της H συνάρθρωση των ποικίλων σηmicroασιών της υπαινίσσεται το είναι ndashτη βαθύτερη ενότηταndash που τη ζωοδοτεί και που συνάmicroα τη συντρίβει αίροντας τις αρθρώσεις που την οριοθετούν H κίνηση προς τα laquoπίσωraquo ndashπρος το σύννεφοndash υπαινίσσεται τη συντριβή της σταγόνας Kαι για να αντηχήσει στrsquo αυτιά microας αυτός ο υπαινιγmicroός χρειάζεται να οξύνουmicroε τις αισθήσεις microας για να αισθανθούmicroε τις αφανείς κινήσεις που βυσσοδοmicroούν laquoπίσωraquo από την πλάτη της κατηγορικής γλώσσας ndashτις κινήσεις που αναταράσσουν τις διασπασmicroένες microοναχικές σταγόνες που τις εξωθούν να υπερβούν τη διάσπαση την οριοθέτησή τους Mια τέτοια προσέγγιση που την υπαγορεύουν τα ίδια τα φαινόmicroενα απλά laquoσυναρmicroολογεί και επαναδραστηριοποιείraquo για λογαριασmicroό του παρατηρητή laquoκάποια αφανή περιεχόmicroενα Aποκαλύπτει απαγορευmicroένα νοήmicroατα κι έτσι παρουσιάζεται σαν microια επιστροφή ή microάλλον σα microια συνειδητή απελευθέρωση αυτού που ήταν απωθηmicroένοraquo Aυτά τα τελευταία λόγια αποτελούν τον ορισmicroό που δίνει ο Marcuse για τη διαλεκτική ανάλυση Kαι η διαλεκτική microας θυmicroίζει ο Nίτσε laquoη microάνα της λογικής γεννήθηκε από τη ρητορική που microε τη σειρά της είναι παιδί του microύθου και της ποίησηςraquo των δύο κατεξοχήν χώρων που αποτολmicroούν το ταξίδι laquoαπό ένα κόσmicroο γεmicroάτο νοήmicroατα στην τελική εξάρθρωση των νοηmicroάτωνrdquo (Mπατάιγ) το ταξίδι από τη microοναχική σταγόνα πίσω στο σύννεφο που τη γέννησε [] [10] Κείmicroενο 7 Xριστίδης A-Φ 2001 ∆εικτικότητα Στο Όψεις της γλώσσας Αθήνα Νήσος Υπό έκδοση copy Νήσος

17

Στην οmicroιλία αυτή θα επιχειρήσω να σας microιλήσω γι αυτό που ο φιλόσοφος D Pears επιτυχηmicroένα ονόmicroασε laquoπρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γλώσσαςraquo ndashγια το ζήτηmicroα των ορίων της γλώσσας Aλλά τι είναι η γλώσσα Tο ερώτηmicroα αυτό ίσως να ηχεί microεγαλόστοmicroα και πλεοναστικά microέσα στα πλαίσια ενός συνεδρίου γλωσσολογίας Ωστόσο δεν παύει να είναι το ερώτηmicroα που αποτελεί το λόγο ύπαρξης της γλωσσολογίας άσχετα αν ο ερευνητικός κατακερmicroατισmicroός του σώmicroατος της γλώσσας συναρτηmicroένος microε ποικίλους προϊδεασmicroούς υποβαθmicroίζει συχνότατα στην καθηmicroερινή microας γλωσσολογική πρακτική τόσο το ερώτηmicroα αυτό όσο και τις προοπτικές απάντησής του Tο ζήτηmicroα που θα microας απασχολήσει ndashτα όρια της γλώσσας η πρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασής της και η έννοια της δεικτικότητας γύρω από την οποία θα microορφοποιηθεί η προσέγγιση στο ζήτηmicroα αυτόndash απαιτεί microια απάντηση στο ερώτηmicroα laquoτι είναι η γλώσσαraquo Θα επιλέξω να σας δώσω την απάντηση ndashή τις απαντήσειςndash δύο κορυφαίων φιλοσοφικών φυσιογνωmicroιών ndashτου Hegel και του Charles Sanders Peirce H απάντηση του Hegel συmicroπυκνώνεται σε δύο εξαίσιες microεταφορές H πρώτη microεταφορά περιγράφει τη γλώσσα ndashτον κόσmicroο των νοηmicroάτωνndash σαν laquoφόνο του πράγmicroατοςraquo H αισθητηριακή πρόσληψη βίωση της εmicroπειρίας ndashτου laquoπράγmicroατοςraquondash(που κυριαρχεί στο άγλωσσο ζώο αλλά και στο άγλωσσο βρέφος) άmicroεση προσδεδεmicroένη στο παρόν ερέθισmicroα αδιαmicroεσολάβητη microετασχηmicroατίζεται στον ανθρώπινο λόγο στην έmicromicroεση διαmicroεσολαβηmicroένη από τις διαδικασίες της γενίκευσης και της αφαίρεσης νοητική πρόσληψη ndashκαι οργάνωση ndashτης εmicroπειρίας H γλωσσική σήmicroανση αποδεσmicroεύει το υποκείmicroενο από τα δεσmicroά της άmicroεσης καθηλωmicroένης στο παρόν ερέθισmicroα άγλωσσης αισθητηριακής σήmicroανσης Tο αισθητό συγκεκριmicroένο πράγmicroα laquoπεθαίνειraquo κάτω από τα πλήγmicroατα της γενίκευσης και της αφαίρεσης ndashτου νοήmicroατος ndashκαι παραχωρεί τη θέση του στη γενικευmicroένη αφηρηmicroένη ανάκλασή του ndashτην έννοια H έννοια laquoσκύλοςraquo για να χρησιmicroοποιήσω το εγελιανό παράδειγmicroα αποσπάται ndashγενικευτικά και αφαιρετικά ndashαπό τον αισθητό πραγmicroατικό σκύλο και κατrsquo αυτό τον τρόπο το αισθητό πράγmicroα laquoπεθαίνειraquo ndashη έννοια το νόηmicroα είναι η γενικευτική και αφαιρετική laquoανάmicroνησήraquo του Aυτό που υπάρχει στην αρχή λέει ο Hegel δεν είναι το καθολικό η γενίκευση και η αφαίρεση αλλά το συγκεκριmicroένο ndashόχι laquoτο τραπέζιraquo γενικά αλλά laquoαυτό το τραπέζιraquo O άνθρωπος microπορεί να αναιρέσει αυτό το συγκεκριmicroένο χαρακτήρα της υπάρχουσας οντότητας microεταθέτοντάς την από το laquoεδώ και τώραraquo του φυσικού αισθητού κόσmicroου στον αιώνιο γενικευτικό και αφαιρετικό κόσmicroο του λόγου από τον laquoκαταρράκτηraquo του microεταβλητού κινούmicroενου συγκεκριmicroένου στο microόνιmicroο ουράνιο τόξο που βρίσκεται από πάνω του ndashτον κόσmicroο των νοηmicroάτων Aυτή είναι η δεύτερη εξαίσια microεταφορά που προανήγγειλα λίγο παραπάνω O laquoφόνος του πράγmicroατοςraquo η microετάβαση ή καλύτερα το άλmicroα από τη συγκεκριmicroένη άmicroεση βίωση της εmicroπειρίας στην έmicromicroεση αφαιρετική και γενικευτική βίωση της αφήνει βέβαια τα σηmicroάδια του Kαι η laquoπρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γλώσσαςraquo δεν microπορεί παρά να είναι η laquoνοσταλγίαraquo της χαmicroένης αδιαmicroεσολάβητης αισθητηριακής βιωmicroατικής αmicroεσότητας Kαι αν όπως επισηmicroαίνει ο Hegel αυτό που υπάρχει στην αρχή είναι το συγκεκριmicroένο και όχι το καθολικό ndashαυτό το τραπέζι και όχι το τραπέζι γενικά ndash η δείξη δεν microπορεί παρά να είναι η κατεξοχήν προσέγγιση στην άmicroεση αδιαmicroεσολάβητη σήmicroανση ndashτο πρωτεϊκό γλωσσικό όριο

18

προς το οποίο οδηγεί η πρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γενικευτικής και αφαιρετικής γλώσσας H συζήτηση του ζητήmicroατος αυτού θα πρέπει να περιmicroένει τη συνεισφορά του Peirce Για την ώρα θα περιοριστώ σε κάποιες πρόσθετες επισηmicroάνσεις πάνω στο θέmicroα αυτό Eίναι προφανές ότι η δείξη αντιπροσωπεύει τον αρχαιότερο τρόπο σήmicroανσης ndashτον αρχαιότερο τρόπο επαφής microε τον κόσmicroο Όλα τα ζωικά σήmicroατα έχουν δεικτικό χαρακτήρα στο βαθmicroό που είναι προσδεδεmicroένα σε άmicroεσα παρόντα ερεθίσmicroατα Oι προγλωσσικές εκδηλώσεις του νηπίου έχουν κι αυτές δεικτικό χαρακτήρα ndashχειρονοmicroίες κλάmicroα αργότερα γέλιο κλπndashκαι είναι χαρακτηριστικό ότι ο δεικτικός αυτός τρόπος επιζεί και microετά την εmicroβάπτιση του microικρού παιδιού στον κόσmicroο της γλώσσας Oι πρώιmicroες laquoλέξειςraquo της παιδικής γλώσσας έχουν δεικτικό χαρακτήρα ndashείναι δείκτες Aυτό είναι κοινός τόπος στη microελέτη της παιδικής γλώσσας H αρχέγονη δεικτική σήmicroανση επιζεί βέβαια και στον ενήλικα Oι άγλωσσες συγκινησιακές εκδηλώσεις του ενήλικα ndashκλάmicroα γέλιο κλπ ndashείναι βέβαια δείκτες Θα δούmicroε λίγο πιο κάτω τον γλωσσικό δεικτικό χώρο microε τα χαρακτηριστικά του αλλά για την ώρα αρκεί να επισηmicroάνω ότι στις παρυφές της αρθρωmicroένης γλώσσας λειτουργεί το επιφώνηmicroα χαρακτηριστικός εκπρόσωπος της δεικτικής σήmicroανσης O επιτονισmicroός για να δώσω ένα ακόmicroα παράδειγmicroα είναι επίσης ένα βασικό δεικτικό συστατικό της γλώσσας Aν η δείξη είναι ο αρχέγονος πρωτεϊκός τρόπος σήmicroανσης η γέφυρα της αφαιρετικής και γενικευτικής γλώσσας microε την προϊστορία της (τόσο την οντογενετική όσο και τη φυλογενετική προϊστορία της) ο αρχέγονος αυτός τρόπος δεν είναι άλλος από τον τρόπο της επιθυmicroίας της κίνησης προς τα πράγmicroατα (και προς τον άλλο) της συγκίνησης H επιθυmicroία η συγκίνηση είναι αρχαιότερη από τη γλώσσα και αυτό είναι microια άλλη microεγάλη συζήτηση που δεν microπορεί να γίνει αυτή τη στιγmicroή ndashοι περιπέτειες της επιθυmicroίας σαν αποτέλεσmicroα της εmicroπλοκής της στον ιστό της γλώσσας Για τον Hegel η επιθυmicroία είναι η microήτρα της νόησης ndashlaquoη ιδέα γεννιέται από την επιθυmicroίαraquo H δείξη είναι η microήτρα της γενικευτικής και αφαιρετικής γλώσσας Kαι ο οmicroφάλιος λώρος που τις συνδέει δεν αποκόπτεται ποτέ [] [11] Κείmicroενο 8 Θεοδωροπούλου Μ Saussure και Lacan Απο τη γλωσσολογία στην ψυχανάλυση Αν και ο Φρόυντ σε όλη τη διάρκεια της ερευνητικής και συγγραφικής του πορείας παρουσιάζει ένα microόνιmicroο ενδιαφέρον για τη γλώσσα και τη συνδέει microε την προβληmicroατική του ασυνειδήτου ndashείναι γνωστή η παροmicroοίωση που κάνει σχετικά microε τα όνειρα ότι δηλαδή είναι γρίφοι που πρέπει να αποκρυπτογραφηθούνndash εκείνος ο οποίος θέτει τη γλώσσα σε πρωταρχική σύνδεση microε το ασυνείδητο και τη δόmicroηση του υποκειmicroένου είναι ο Ζακ Λακάν Ο Λακάν προγραmicromicroατικά διατυπώνει τη θεωρία του ως laquoεπιστροφή στον Φρόυντraquo microια επιστροφή που κατά τα φαινόmicroενα κινήθηκε προς δύο κατευθύνσεις η microία microε την κυριολεξία της λέξης ndashεπιστρέφουmicroε από κάπου που έχουmicroε φύγειmiddot και όντως η ψυχανάλυση τον καιρό της εναρκτήριας οmicroιλίας του Λακάν (laquoΟ λόγος της Ρώmicroηςraquo 26-2791953) παρουσιάζει συmicroπτώmicroατα αν όχι φυγής τουλάχιστον αποmicroάκρυνσης από το πνεύmicroα του Φρόυντ ndashαπόδειξη ο αmicroερικάνικος νεοφροϋδισmicroός και η ένταξη της ψυχανάλυσης στους κλάδους της πειραmicroατικής ψυχολογίας Το άλλο πνεύmicroα της επιστροφής είναι laquoσυνδηλωτικόraquo επιστρέφουmicroε σε κάτι αφού πρώτα έχουmicroε πάει αλλού και γυρνούmicroε εmicroπλουτισmicroένοι από την

19

εmicroπειρία του καινούριου τόπου Αυτός ο καινούριος τόπος είναι για τον Λακάν η γλωσσολογία και πιο συγκεκριmicroένα η γλωσσολογία όπως αναπτύχθηκε από τον θεmicroελιωτή της F de Saussure Σε microια εποχή που ο στρουκτουραλισmicroός παιδί της σωσσυριανής σκέψης έχει εmicroπνεύσει νέες θεωρήσεις στη γλωσσολογία και την ανθρωπολογία σε microια εποχή που σφραγίζεται από laquoεπαναναγνώσειςraquo (ο Αλτουσέρ ξαναδιαβάζει τον Μαρξ και ο Φουκώ την ψυχιατρική) ο Λακάν στρέφεται στη γλωσσολογία microέσα από δύο βασικά σηmicroεία 1 Υιοθετώντας τη βασική ιδέα ότι η γλώσσα ως συmicroβολικό σύστηmicroα microαζί microε τα άλλα κοινωνικο-πολιτιστικά συστήmicroατα και τις δοmicroές τους προϋπάρχουν της γέννησης ενός ανθρώπου και υπέρ-κεινται αυτού Κατά συνέπεια το παιδί microε την κατάκτηση της γλώσσας εγγράφεται σε αυτή τη συmicroβολική τάξη η οποία επειδή ακριβώς υπέρ-κειται θα το πλάσει ανάλογα microε τις δοmicroές της Με άλλα λόγια το άτοmicroο αναδύεται ως υποκείmicroενο microέσα από την εγγραφή του στη συmicroβολική τάξη της γλώσσας ή όπως λέει ο Αλτουσέρ (1983) η κατάκτηση της γλώσσας είναι αυτή που microε την εισαγωγή στη συmicroβολική τάξη θα σηmicroαδέψει το πέρασmicroα από τον άνθρωπο-θηλαστικό στον άνθρωπο-παιδί ndashάνδρα ή γυναίκα 2 Θεωρώντας ότι το laquoτο ασυνείδητο είναι δοmicroηmicroένο σαν γλώσσαraquo δηλαδή microια δοmicroή που όπως και η γλώσσα αποτελείται από στοιχεία που βρίσκονται σε σχέση και εξοmicroοιώνοντας τους microηχανισmicroούς του ασυνειδήτου microε τους γλωσσικούς microηχανισmicroούς της microεταφοράς και της microετωνυmicroίας Για τον Λακάν η laquoεπιστροφή στον Φρόυντraquo σηmicroαίνει να επανέλθει στο προσκήνιο της ψυχανάλυσης η διάσταση της οmicroιλίας (Dor 1994 28) αφού η οmicroιλία του υποκειmicroένου είναι το microοναδικό microέσο της αναλυτικής διαδικασίας microέσα από αυτή αναδεικνύεται το ασυνείδητο αλλά και αυτή είναι ο τόπος στον οποίο εκφράζεται (όπ 41) Οι θεωρήσεις του Λακάν αποτελούν προσπάθεια επιστηmicroονικής τεκmicroηρίωσης του ασυνειδήτου δεν αποτελούν θεωρία της γλώσσας Η microεγάλη συmicroβολή του είναι ότι σε αυτή την προσπάθεια οριοθέτησης της ψυχανάλυσης ως επιστήmicroης από άλλες επιστήmicroες ndashβιολογικές ψυχολογικές κοινωνικέςndash ανέδειξε τη γλώσσα σε πρωταρχικό παράγοντα δόmicroησης του ανθρώπινου υποκειmicroένου και ότι οι απόψεις του υπήρξαν αιτία microιας ριζικής επιστηmicroολογικής microεταβολής σε σχέση microε σηmicroαντικές microεταψυχολογικές έννοιες Ο Λακάν αναγνώρισε την οφειλή του στον Saussure αφού βασικές έννοιες της λακανικής θεωρίας στηρίζονται στις σωσυριανές θεωρήσεις και διχοτοmicroίες Καταρχάς η διάκριση langue-parole η διάκριση ανάmicroεσα στο αφηρηmicroένο εσωτερικευmicroένο σύστηmicroα της γλώσσας που υπάρχει δυνάmicroει στο σύνολο των οmicroιλητών microιας γλωσσικής κοινότητας και στη συγκεκριmicroένη υλική πραγmicroάτωσή τουmiddot microε άλλα λόγια η διάκριση ανάmicroεσα στο κοινωνικό αυτό που έχει θεσπίσει η κοινότητα και το ατοmicroικό έτσι όπως αυτό εκδηλώνεται σε κάθε στιγmicroή γλωσσικής επικοινωνίας Επιπλέον η διάκριση ανάmicroεσα στο οmicroοιογενές και το ανοmicroοιογενές ανάmicroεσα σε αυτό που είναι ουσιαστικό από αυτό που είναι συmicroπτωmicroατικό ndashmicroε αυτή την τελευταία διάκριση κατακυρώνεται η langue ως το πεδίο έρευνας της γλωσσολογίας αφού η parole θεωρείται δευτερεύουσα Παρά τον δευτερεύοντα ρόλο όmicroως που της παραχωρείται ερευνητικά η parole θεωρείται ότι βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση microε τη langue ιστορικά και οντογεννητικά η parole προηγείται είναι ο χώρος στον οποίο πραγmicroατοποιούνται οι

20

γλωσσικές αλλαγές ndashmicroε αυτή την έννοια η langue είναι το προϊόν της εξέλιξης της parolendash από την άλλη όmicroως parole δεν microπορεί να υπάρξει χωρίς την ύπαρξη της langue Έπειτα η ιδέα του γλωσσικού σηmicroείου ως βασικού συστατικού της langue που αποτελεί την αδιάρρηκτη ένωση microιας ακουστικής εικόνας ή σηmicroαίνοντος microε microια έννοια ή σηmicroαινόmicroενοmiddot ένωση η οποία έχει προκύψει αυθαίρετα microέσα από την κοινή σύmicroβαση χωρίς δηλαδή να microπορεί να αιτιολογηθεί γιατί microια έννοια αποδίδεται microε το τάδε σηmicroαίνον ndashαπόδειξη η διαγλωσσική σύγκριση της ίδιας έννοιας Εκτός από την αυθαιρεσία το άλλο χαρακτηριστικό του γλωσσικού σηmicroείου είναι η γραmicromicroικότητα ndashαυτό που ο Λακάν θα αποδώσει ως σηmicroαίνουσα αλυσίδαndash το γεγονός δηλαδή ότι ο προφορικός λόγος εκτυλίσσεται microέσα στον χρόνο το ένα γλωσσικό σηmicroείο διαδέχεται το άλλο πράγmicroα που δεν συmicroβαίνει σε άλλα σηmicroεία πχ οπτικά Ένα σηmicroείο αποκτάει τη γλωσσική του αξία οριοθετούmicroενο microε βάση τις σχέσεις του ndashδιαφοράς ως προς τις δύο πλευρές του σηmicroείου αντίθεσης ως προς το σηmicroείο ως όλο (Saussure 1979 150-161)ndash microε τα άλλα σηmicroεία του συστήmicroατος Η έννοια αυτή του Saussure σχετίζεται επίσης microε την αυθαιρεσία Στο κατά τον Saussure laquoσύννεφοraquo της σκέψης όπου τίποτε δεν είναι οριοθετηmicroένο από microόνο του και στην επίσης άmicroορφη microάζα των ήχων όπου και εκεί δεν υπάρχουν οριοθετήσεις η γλώσσα επεmicroβαίνει και πάλι αυθαίρετα για laquoνα χρησιmicroεύσει ως ενδιάmicroεσο microεταξύ της σκέψης και του ήχου microέσα σε τέτοιους όρους που η ένωση τους καταλήγει αναγκαστικά σε οριοθετήσεις microονάδωνraquo (Saussure 1979 151) Τις δυο παράλληλες αυτές άmicroορφες microάζες της σκέψης και του ήχου ο Λακάν θα τις ονοmicroάσει ροή των σηmicroαινοmicroένων και ροή των σηmicroαινόντων αντίστοιχα Καθώς λοιπόν οι ενδοσυστηmicroικές σχέσεις είναι ο καθοριστικός παράγοντας οριοθέτησης της αξίας των γλωσσικών σηmicroείων ndashπαραδοχή που θεmicroελιώνει και την έννοια του συστήmicroατος ως δοmicroήςmiddot δοmicroή σηmicroαίνει στοιχεία που βρίσκονται σε σχέσηndash ο Saussure κάνει microια άλλη τρίτη διάκριση που αφορά τις σχέσεις που συνάπτουν οι γλωσσικές microονάδες microεταξύ τους Είναι δύο ειδών 1 Συνταγmicroατικές οι οποίες είναι απόρροια της γραmicromicroικότητας του σηmicroείου είναι οι σχέσεις που συνάπτει microια microονάδα microε τις γειτονικές της διατασσόmicroενη στον λόγο ndashοι σχέσεις που συνάπτει microια microονάδα microε τα γλωσσικά συmicroφραζόmicroενα γιrsquo αυτό σχέσεις in praesentia 2 Παραδειγmicroατικές δηλαδή οι σχέσεις που συνειρmicroικά ανακαλούνται ndashή συνδέονταιndash microε οποιονδήποτε τρόπο και βρίσκονται τοποθετηmicroένες στον εγκέφαλο των οmicroιλητών ndashσχέσεις που δεν προκύπτουν από τη συνεmicroφάνιση των microονάδων στον λόγο γιrsquo αυτό και σχέσεις in absentia Παρά τα φαινόmicroενα και τα δύο είδη σχέσεων έγκεινται στη σφαίρα της languemiddot πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι η langue δεν αποτελεί ένα λεξικό που περιέχει γλωσσικά σηmicroεία αλλά περιέχει και τις σχέσεις τους συνειρmicroικές και συνδυασmicroού και ότι το πώς συνδυάζονται στον λόγο αποτελεί microια ακόmicroη αυθαιρεσία ndashο Bronkart (1979 116) την ονοmicroάζει laquoαυθαιρεσία διάταξηςraquo Η άλλη σηmicroαντική διάκριση του Saussure είναι ανάmicroεσα στη συγχρονία και τη διαχρονία στην πρώτη περίπτωση νοείται η γλώσσα στην α-χρονική της διάσταση προκειmicroένου να microελετηθούν οι σχέσεις ανάmicroεσα στα γλωσσικά στοιχεία (Saussure 1979 115) ενώ στη δεύτερη η γλώσσα νοείται στην εξέλιξή της όπου αυτό που microελετάται είναι ένα στοιχείο στη διαδοχή του Η διάκριση αυτή είναι που καθιέρωσε τον Saussure ως θεmicroελιωτή της σύγχρονης γλωσσολογίας αφού αυτός αν και ξεκίνησε ως ιστορικός γλωσσολόγος έδωσε έmicroφαση στη συγχρονική microελέτη της γλώσσας και γιατί αυτή είχε παραmicroεληθεί αλλά κυρίως γιατί η συγχρονία υπάρχει στη συνείδηση των οmicroιλητών

21

Και microια τελευταία διάκριση Η γλώσσα-langue είναι microορφή και όχι ουσία που επάγεται από τη θεώρηση της γλώσσας από τον Saussure ως συστήmicroατος Που σηmicroαίνει ότι στη γλώσσα αυτό που ενδιαφέρει είναι οι σχέσεις που υπάρχουν ανάmicroεσα στα στοιχεία του συστήmicroατος και όχι το πώς ndashmicroε τί υλικό πραγmicroατώνονται Mε άλλα λόγια οι σχέσεις παραmicroένουν ανεξάρτητα από το υλικό microε το οποίο θα παρασταθεί ο λόγος (φωνητικά ή γραπτός λόγος) Που σηmicroαίνει επίσης ότι σε σχέση microε το γλωσσικό σηmicroείο τόσο το σηmicroαίνον όσο και το σηmicroαινόmicroενο microέσω της γλώσσας έχουν υποστεί microορφοποιήσεις microέσα από την τοmicroή που κάνει η γλώσσα ανάmicroεσα στις άmicroορφες microάζες της σκέψης και των ήχων

Ο Λακάν θα πάρει από τον Saussure την ιδέα της γλώσσας ως δοmicroής για να σχηmicroατίσει την καταρχήν θεώρησή του περί ασυνειδήτου Όπως αναφέρει στα Eacutecrits (Lacan 1966 806) στο ασυνείδητο δεν είναι laquoη microονοσήmicroαντη αντιστοιχία ενός σηmicroείου microε κάποιο πράγmicroαraquo που διατηρείται αλλά laquomicroια συγχρονική και αναρίθmicroητη συγκέντρωση [σηmicroαινόντων] όπου κανένα δεν υποστηρίζεται παρά από την αρχή της αντίθεσης του καθενός από τα άλλαraquo (Diatkine 1997 28 ndashυπογράmicromicroιση δική microου) Τα βασικά στοιχεία του ασυνειδήτου είναι λοιπόν τα λακανικά σηmicroαίνοντα (θα εξηγήσω παρακάτω) τα οποία σχηmicroατίζουν δίκτυο και αποκτούν αξία ndashκατά τον Saussurendash από τις αντιθέσεις τους microε τα άλλα στοιχεία Είναι ένα στοιχείο νοmicroίζω που στηρίζει την άποψη laquoτου ασυνειδήτου δοmicroηmicroένου σαν γλώσσαraquo Η φύση του λακανικού σηmicroαίνοντος όmicroως κεντρικό σηmicroείο της θεωρίας του για το ασυνείδητο έχει προκαλέσει πολλές συζητήσεις και έχει πονοκεφαλιάσει τους γλωσσολόγους στον βαθmicroό που ο Λακάν microιλάει και για την laquoυπεροχήraquo του σηmicroαίνοντος σε σχέση microε το σηmicroαινόmicroενο άποψη που εν πολλοίς φαίνεται καταρχήν παράλογη microετά από αυτά που αναπτύχθηκαν σε σχέση microε το γλωσσικό σηmicroείο παραπάνω Ο ίδιος το ορίζει ως εξής (Lacan 1966 819middot 1975 48middot αναφέρεται από τον Diatkine 1997 28) laquoΤο σηmicroαίνον αναπαριστά το υποκείmicroενο για ένα άλλο σηmicroαίνονraquo Μια πρώτη διαπίστωση στη θεωρία του για το σηmicroαίνον εmicroπλέκεται το υποκείmicroενο κάτι που είναι εντελώς ξένο στη σωσυριανή γλωσσολογία ∆ιαπίστωση δεύτερη τα λακανικά σηmicroαίνοντα διατάσσονται σε ένα δοmicroηmicroένο όλο και κάθε σηmicroαίνον ορίζεται από τα άλλα (βλ και Diatkine όπ) ndashη σωσυριανή αντίληψη του γλωσσικού συστήmicroατος και ο απόηχος της γλωσσικής αξίας ∆ιαπίστωση τρίτη Όπως ο Pierce για την ερmicroηνεία του σηmicroείου παραπέmicroπει στον interpretant lsquoερmicroηνευτήrsquo ndashσε άλλα σηmicroεία (πχ η κατανόηση της λέξης άνθρωπος απαιτεί την επιστράτευση άλλων σηmicroείων ndashάλλων ερmicroηνευτώνmiddot αυτό άλλωστε κάνει και το λεξικόmiddot βλ Χριστίδης 2001β) o Λακάν αποδίδει ρόλο ερmicroηνευτή στα σηmicroαίνοντα προκειmicroένου για την αναπαράσταση του υποκειmicroένου microέσα στο δίκτυο των σηmicroαινόντων του ασυνειδήτουmiddot που σηmicroαίνει ότι το υποκείmicroενο ndashτου ασυνειδήτουndash αναδύεται microε τη λειτουργία ενός σηmicroαίνοντος β ως ερmicroηνευτή κάποιου άλλου σηmicroαίνοντος α ndashη στιγmicroή της ερmicroηνείας στην ψυχαναλυτική διαδικασία ή της ανάδυσης του ευφυολογήmicroατος (βλ και Lacan 1966 840middot αναφέρεται όπ) Ούτως ή άλλως όmicroως το λακανικό σηmicroαίνον είναι καλύτερα να προσεγγιστεί microέσα από τις αποκλίσεις που παρουσιάζει σε σχέση microε το σωσυριανό σηmicroείο Καταρχήν το σηmicroαίνον του Saussure είναι microέρος της θεωρίας για το γλωσσικό σηmicroείο ενώ ο Λακάν δεν συνδέει τη θεωρία του για το σηmicroείο microε τη θεωρία του για το σηmicroαίνον (Arriveacute 1992 123) Κατά συνέπεια

22

το λακανικό σηmicroαίνον πρέπει να διαβαστεί διαφορετικά από το γλωσσικό σηmicroαίνον Ο Λακάν παίρνει το σωσυριανό κλάσmicroα σηmicroαινόmicroενο σηmicroαίνον και το τροποποιεί α Αντιστρέφει τη φορά του κλάσmicroατος βάζοντας επάνω το σηmicroαίνον και αναπαριστώντας το microε κεφαλαίο Σ θέλοντας να δείξει την υπεροχή του σηmicroαίνοντος σε σχέση microε το σηmicroαινόmicroενο αυτή δηλαδή που κυβερνά τον λόγο του υποκειmicroένου δηλαδή το ίδιο το υποκείmicroενο (Dor 1994 62) ndashάποψη που θεmicroελιώνεται από τον ρόλο των microεταφορικών και microετωνυmicroικών διαδικασιών στην εmicroφάνιση των ασυνείδητων φαινοmicroένων β Ονοmicroάζει τη γραmicromicroή του κλάσmicroατος microπάρα πράγmicroα που δεν είχε ονοmicroατιστεί ποτέ από τον Saussure και αργότερα θα της αποδώσει τον χαρακτηρισmicroό του laquoφράγmicroατος στη σηmicroασίαraquo ndashχαρακτηρισmicroός που της προσδίδει microια υλική χροιά Η γραmicromicroή στον Saussure έχει την έννοια της ένωσης των δύο όψεων του γλωσσικού σηmicroείου η microπάρα στον Λακάν έχει την έννοια του διαχωρισmicroού Η λειτουργικότητα της microπάρας παίζει σηmicroαντικό ρόλο στην αντίληψη του Λακάν για τη microεταφορά και τη microετωνυmicroία Η microεταφορά στον Λακάν ή αλλιώς σηmicroαίνουσα υποκατάσταση εφόσον ορίζει κάτι microέσω ενός άλλου πράγmicroατος συνίσταται στην υποκατάσταση σηmicroαινόντων έτσι που το Σ2 είναι το καινούριο σηmicroαίνον [ο Γιάννης είναι λιοντάριmiddotόπου το λιοντάρι είναι το Σ2 και Σ1 ο Γιάννης] ενώ το παλιό σηmicroαίνον Σ1 περνάει κάτω από την microπάρα ndashmicroε την έννοια του φράγmicroατος στη σηmicroασίαndash ως ολόκληρο σηmicroείο ∆ιαφορετικά θα είχαmicroε να κάνουmicroε microε ένα καινούριο σηmicroείο και όχι microε microεταφορά (Dor 1994 63-69) Στη microετωνυmicroία αντιθέτως δεν υπάρχει αυτό το πέρασmicroα της microπάρας διατηρείται το φράγmicroα της σηmicroασίας επειδή το καινούριο σηmicroαίνον βρίσκεται σε σχέση συνάφειας microε το παλιό Στη microεταφορά η υπέρβαση του φράγmicroατος δείχνει τη laquoθεmicroελιακή αξία αυτής της υπέρβασης για την ανάδειξη της σηmicroασίαςraquo η σηmicroασία αναδύεται άmicroεσα (όπ 70 71) Στη microετωνυmicroία αντιθέτως η διατήρηση του φράγmicroατος δηλώνει αντίσταση στη σηmicroασία microε την έννοια αυτό που παράγεται είναι ένα φαινοmicroενικό microη-νόηmicroα χρειάζεται microια νοητική διεργασία για να συλλάβουmicroε το νόηmicroα της microετωνυmicroικής έκφρασης (όπ 71) γ Τα βέλη και η έλλειψη που περιβάλλουν το σχήmicroα του γλωσσικού σηmicroείου σηmicroεία της ένωσης και της θεώρησης του σηmicroείου ως laquoκλειστού πεδίουraquo έχουν απαλειφθεί Οι αλλαγές αυτές συmicroπυκνώνουν τις σχετικές απόψεις του Λακάν Όπως ειπώθηκε παραπάνω για τον Saussure η γλώσσα έρχεται να κάνει microια τοmicroή στη άmicroορφη microάζα των σκέψεων και των ήχων και αmicroοιβαία να καθορίσει τα σηmicroαίνοντα και τα σηmicroαινόmicroενα (βλ σχήmicroα 1) Ο Λακάν αmicroφισβητεί τον ισοmicroορφικό αυτό καθορισmicroό και θεωρεί ότι σε αυτό που υπάρχει τmicroήση είναι η ροή των σηmicroαινόντων ndashmicroε αυτή τη διατύπωση ήδη αποmicroακρύνεται από τον Saussure αφού η τοmicroή της γλώσσας δηmicroιουργεί το σηmicroαίνονmiddot δεν προϋπάρχει ως τέτοια (βλ και Taillandier 1994 407) Το γλωσσικό σηmicroαινόmicroενο αντικαθίσταται από τη βελονιά του παπλωmicroατά ndashέννοια που συνδέεται άmicroεσα microε την ψυχαναλυτική εmicroπειρία η οποία δείχνει ότι η σχέση σηmicroαίνοντος και σηmicroαινόmicroενου είναι laquoπάντα ρευστή πάντα έτοιmicroη να χαλάσειraquo γεγονός που ενισχύεται από την ψυχωτική εmicroπειρία όπου ο δεσmicroός ανάmicroεσα στο σηmicroαίνον και το σηmicroαινόmicroενο απουσιάζει Η βελονιά του παπλωmicroατά είναι η διαδικασία microε την οποία laquoτο σηmicroαίνον σταmicroατά το αλλιώς ατέρmicroονο γλίστρηmicroα της σηmicroασίαςraquo και οριοθετεί τη σηmicroασία όχι επιmicroέρους microονάδων αλλά microε ένα εκ των υστέρων laquoκόψιmicroοraquo σφραγίζει το νόηmicroα της οmicroιλούmicroενης ακολουθίας αναδροmicroικά (Dor 1994 57-59) Αυτό το γλίστρηmicroα της σηmicroασίας αφενός δικαιολογεί την υπεροχή του σηmicroαίνοντος έναντι του σηmicroαινοmicroένου αφετέρου δείχνει

23

και άλλες αποκλίσεις σε σχέση microε τον Saussure Αποδίδεται η διαχρονία στη γραmicromicroικότητα του σηmicroαίνοντος πράγmicroα που είναι αντίθετο microε τη συγχρονική θεώρησή της από τον Saussure Επίσης η σηmicroασία συνδέεται microε την parole και δεν άπτεται της σφαίρας της langue

Έχοντας κάνει αυτές τις πρωταρχικές παρατηρήσεις microπορούmicroε να σκιαγραφήσουmicroε την άποψη του Λακάν για τη γλώσσα Καταρχήν όπως πρώτος υποστήριξε ο Φρόυντ το ζήτηmicroα της γλώσσας θέτει το ζήτηmicroα της αναπαράστασης microε την έννοια ότι η λέξη είναι το σηmicroείο ενός πράγmicroατος εν τη απουσία τουmiddot που σηmicroαίνει ότι ένα πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να microπορέσει να αναπαρασταθεί Η άποψη αυτή ndashεγελιανής προέλευσηςndash θα χρησιmicroοποιηθεί από τον Λακάν για να γίνει εmicroφανές ότι γλώσσα και άmicroεσο βίωmicroα είναι δύο αποκλειόmicroενα πράγmicroατα και αυτό είναι ένα από τα laquoδράmicroαταraquo της ανθρώπινης ύπαρξης Θεmicroελιακή έννοια για να παρακολουθήσουmicroε το ξετύλιγmicroα της σκέψης του είναι η έννοια της ενόρmicroησης έννοια που χρησιmicroοποιεί ο Φρόυντ ως ενδιάmicroεση της οργανικής ανάγκης και της επιθυmicroίας θεωρώντας την βιολογικής τάξης και η οποία αποκτάει πρόσβαση στον ψυχισmicroό microέσα από τον ψυχικό εκπρόσωποmiddot δηλαδή από τη στιγmicroή που θα αναπαρασταθεί αποτελεί έναν οριακό ενδιάmicroεσο ανάmicroεσα στο βιολογικό και τον ψυχισmicroό Ο Λακάν συνδέει την ενόρmicroηση microε την ανάγκη microέσα από microια διαφορετική σύλληψη Καταρχήν η έλλειψη αναφέρεται στην απουσία του ανατοmicroικού του σωmicroατικού συmicroπληρώmicroατος που βιώνει το παιδί από τη στιγmicroή που γεννιέται καθώς αυτό διαχωρίζεται αποσπάται από τον microητρικό κόλπο Η ενόρmicroηση σε αυτή την οπτική είναι microια τάση που κατακλύζει το παιδί και microεταφράζει αυτή τη σωmicroατική έλλειψη του microητρικού συmicroπληρώmicroατοςmiddot αντίθετα από την άποψη του Φρόυντ η ενόρmicroηση βρίσκεται πριν από κάθε αναπαράσταση Το παιδί θέλοντας να φράξει αυτό το κενό το χάσmicroα που δηmicroιουργεί αυτός ο σωmicroατικός χωρισmicroός διαmicroορφώνει την επιθυmicroία Η καταρχήν επιθυmicroία του είναι να είναι ο φαλλός η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της microητέρας το συmicroπλήρωmicroα της έλλειψης Αυτό έχει laquoδραmicroατικάraquo αποτελέσmicroατα Σε επίπεδο ψυχισmicroού η επιθυmicroία microη microπορώντας να συmicroπληρώσει το χάσmicroα το κενό microεταφέρεται διαρκώς σε άλλα υποκατάστατα σε ένα ατέλειωτο ταξίδι microετωνυmicroιών (βλ παρακάτω) αποξενώνοντας αποmicroακρύνοντας το υποκείmicroενο από την πρωταρχική του επιθυmicroία η οποία παραmicroένει ανικανοποίητη Σε επίπεδο λεκτικοποίησης η επιθυmicroία microε το να

Σχ 1 Ο ισοmicroορφικός καθορισmicroός του Saussure (1979 151)

24

περάσει στη γλώσσα γίνεται αίτηmicroα γίνεται σηmicroείο ή σύmicroβολο που σηmicroαίνει ότι δεν microπορεί ποτέ να εκφραστεί άmicroεσα αφού η λεκτικοποίηση της θα σηmicroαίνει και τον φόνο της Κατά την έκφραση του Λακάν το κύmicroα της επιθυmicroίας πρέπει να περάσει από το laquoστένωmicroα του σηmicroαίνοντοςraquo Γιrsquo αυτό η επιθυmicroία είναι πέραν του αιτήmicroατος αφού το υπερβαίνει microην microπορώντας ποτέ να ικανοποιηθείmiddot είναι εντεύθεν του αιτήmicroατος γιατί είναι σηmicroαίνον της πρωταρχικής έλλειψης ως προς το είναι [manque agrave ecirctre] ∆ύο στάδια της ψυχικής εξέλιξης του ατόmicroου είναι σηmicroαντικά για το θέmicroα της γλώσσας και τη συνακόλουθη εγγραφή του υποκειmicroένου στη συmicroβολική τάξη α Το στάδιο του καθρέφτη και συγκεκριmicroένα η τρίτη φάση του κατά την οποία το παιδί κοιτάζοντας στον καθρέφτη βιώνει microεγάλη χαρά αναγνωρίζοντας στην εικόνα που βλέπει τον εαυτό του συνολικά θέτοντας έτσι τέλος στο ψυχικό βίωmicroα που ο Λακάν ονοmicroάζει φαντασίωση του τεmicroαχισmicroένου σώmicroατος (Dor 1994 109-111) Η στιγmicroή αυτή αποκτά τεράστια σηmicroασία όσον αφορά το θέmicroα των ταυτίσεων του υποκειmicroένου (όπ υποσ 11) στον βαθmicroό που πρόκειται για microια πρωταρχική ταύτιση του παιδιού που προωθεί τη δόmicroηση του εγώ [Je] και αποτελεί την πηγή όλων των άλλων ταυτίσεων Είναι laquoδιττήraquo ndashαφού ανάγεται σε δύο όρους σώmicroα και εικόναndash άmicroεση ο Φρόυντ την αποκαλεί ναρκισσική ενώ ο Λακάν θα την ονοmicroάσει φαντασιακή αφού το παιδί ταυτίζεται microε το αντίτυπό του microέσω της εικόνας (Fages 1997 16) ndashταύτιση που προεικονίζει κατά τον Dor (όπ) laquoτον χαρακτήρα της φαντασιακής του αλλοτρίωσης από όπου και η lsquolsquoχρόνια παραγνώρισηrsquorsquo που δεν θα πάψει να διατηρεί microε τον ίδιο του τον εαυτόraquo Το δεύτερο κρίσιmicroο σηmicroείο για τη δόmicroηση του υποκειmicroένου είναι το οιδιπόδειο όπου ο πατέρας παρεmicroβαίνει ως ο τρίτος απαγορεύοντας την αιmicroοmicroειξία και σπάζοντας τη φαντασιακή ενότητα του παιδιού microε τη microητέρα βίωmicroα που κυρίως εκτυλίσσεται γύρω από την προβληmicroατική του φαλλού Όπως ήδη ειπώθηκε η καταρχήν επιθυmicroία του παιδιού είναι να είναι ο φαλλός της microητέρας η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της πιο απλά να είναι τα πάντα γιrsquo αυτήν Σε κάποιο σηmicroείο αρχίζει να συνδέει την απουσία της microητέρας microε τον τρίτο ndashτον πατέραndash και καταλαβαίνει ότι ο φαλλός είναι αλλού δεν είναι ο ίδιος δεν τον έχει η microητέρα βρίσκεται προς τη microεριά του πατέρα ndashεντοπισmicroός που θα κινητοποιήσει στο τελευταίο στάδιο του οιδιποδείου ταυτίσεις ως προς το φύλο Το σπάσιmicroο αυτό της φαντασιακής δυαδικής σχέσης και η αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα ndashη ταύτιση microε τον νόmicroο τουndash εισάγουν το παιδί στη συmicroβολική τάξη της γλώσσας της κουλτούρας του πολιτισmicroού τοποθετώντας το microέσα στην τριαδική σχέση απελευθερώνοντας το από τη φαντασιακή υποταγή του στη microητέρα και καθιστώντας το υποκείmicroενο Νοmicroίζω πως εδώ είναι το κρίσιmicroο σηmicroείο της θεωρίας του Λακάν για το τρίπολο υποκειmicroενικότητα συmicroβολική τάξη (του συστήmicroατος συγγενείας και microε αυτή την έννοια του πολιτισmicroού) συmicroβολική τάξη του συστήmicroατος της γλώσσας (ενός συστήmicroατος αναπαράστασης) Καταρχήν ο Λακάν συνδέει την είσοδο στη συmicroβολική τάξη microε την είσοδο στη γλώσσα laquoΞαναδιαβάζονταςraquo το fort-da του Φρόυντ ο οποίος εκεί βλέπει τον καταναγκασmicroό της επανάληψης ο Λακάν εκτός των άλλων εντοπίζει στο παιχνίδι αυτό και κυρίως στη λεκτική εκφορά του τη συmicroβολική κυριαρχία επί του χαmicroένου αντικειmicroένου Που σηmicroαίνει ότι το παιδί laquoκαταφέρνει στο εξής να κυριαρχεί πάνω στο ότι δεν είναι πλέον το ένα και microοναδικό αντικείmicroενο της επιθυmicroίας της microητέρας δηλαδή το αντικείmicroενο που πληροί την έλλειψη του Άλλου δηλαδή ο φαλλόςraquo (Dor 1994 124) Η επιθυmicroία αυτή όπως ειπώθηκε και παραπάνω θα microεταφερθεί στα υποκατάστατα αντικείmicroενα της επιθυmicroίαςmiddot το κυριότερο σε

25

αυτό είναι ότι θα καταστήσει το παιδί επιθυmicroούν υποκείmicroενο και όχι αντικείmicroενο επιθυmicroίας (της microητέρας) ∆εύτερον microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα η πρωταρχική επιθυmicroία απωθείται (έχουmicroε εδώ την πρωταρχική απώθηση ndashπου θα διασφαλίσει το πέρασmicroα από την άmicroεση βίωση στη συmicroβολοποίηση microέσα από τη γλώσσαndash και τη δηmicroιουργία ασυνειδήτου) Σε αυτό το σηmicroείο γίνεται κατά την άποψη microου η σύνδεση των δύο συmicroβολικών συστηmicroάτων Το παιδί microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα και ονοmicroάζοντας αυτόν εν αγνοία του ονοmicroάζει το πρωταρχικό του σηmicroαίνον την επιθυmicroία να είναι ο φαλλός Γιrsquo αυτό το Όνοmicroα του Πατέρα αποτελεί microεταφορά Εφόσον το υποκείmicroενο άλλο ονοmicroάζει και άλλο λέει κατά βάθος microε την πατρική microεταφορά εmicroφανίζεται η εγκαθίδρυση microιας ψυχικής διαίρεσης (Spaltung) του υποκειmicroένου ανάmicroεσα στο ασυνείδητο ndashτον ψυχισmicroό τουndash και τον συνειδητό του λόγο διαίρεση η οποία επέρχεται υπό το κράτος της γλώσσαςmiddot microε αυτή την έννοια κατά τον Dor (όπ 137) το ασυνείδητο θα δοmicroηθεί υποταγmicroένο στην τάξη του σηmicroαίνοντος δηλ σαν γλώσσα Άποψη που προκάλεσε τη ρήξη του Λακάν microε τη σύγχρονη ψυχαναλυτική σκέψη στον βαθmicroό που υπέταξε τη δηmicroιουργία του ασυνειδήτου στη γλώσσα αναγνωρίζοντάς τη ως βασική προϋπόθεσή του και θεώρησε το υποκείmicroενο ως υπάρχον microόνο ως οmicroιλούν (το οmicroιλ-όν) Ο Λακάν χρησιmicroοποιεί τη διάκριση του Benveniste (1966) ανάmicroεσα σε υποκείmicroενο της εκφώνησης και υποκείmicroενο του εκφωνήmicroατος για να καταδείξει ότι το υποκείmicroενο του ασυνειδήτου το υποκείmicroενο της επιθυmicroίας προσδιορίζεται σε επίπεδο εκφώνησης σε αυτό που λέγεται σε ένα κατά κάποιον τρόπο laquoκείmicroενο λόγουraquo ενώ στο εκφώνηmicroα στην πρόταση εκεί που γραmicromicroατικά θα βάλει τη στίξη το υποκείmicroενο χάνεται η αλήθεια του καθώς εmicroφανίζεται διαστρεβλωmicroένη ndashη ψυχαναλυτική εργασία συνίσταται microε αυτή την έννοια στην ανάδυση της επιθυmicroίας του υποκειmicroένου microέσα από τα εκφωνήmicroατά τουmiddot γιrsquo αυτό ο αναλυτής ακούει laquoαπό κάτωraquo από τα συγκεκριmicroένα εκφωνήmicroατα laquoπροσέχονταςraquo το συνολικό κείmicroενο του αναλυόmicroενου Αν το υποκείmicroενο αναδύεται microέσα από τη γλώσσα ndashκαι αυτό σηmicroαίνει ότι δεν είναι αιτία της γλώσσας του σηmicroαίνοντος αλλά επίπτωσή τηςndash ταυτοχρόνως όmicroως αλλοτριώνεται microέσα και από αυτήν εφόσον το ίδιο λόγω της διαδικασίας της συmicroβολοποίησης (laquoτο πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να αντιπροσωπευθείraquo) εmicroφανίζεται κατά την έκφραση του A Miller laquoσαν να υπέχει θέση ∆εν είναι εκεί αλλά και δεν είναι και απόνraquo Έτσι παρουσιάζεται το αντιφατικό φαινόmicroενο από τη microια η γλώσσα κάνει να αναδυθεί το υποκείmicroενο από την άλλη το εξαφανίζει microέσα από την αναπαράστασή του Ο Λακάν ονοmicroάζει αυτή την έκλειψη στιγmicroιαία εξαφάνιση του υποκειmicroένου το γεγονός δηλ ότι microέσω της γλώσσας το υποκείmicroενο νοείται ως αναπαράσταση ως προσωπείο που το αλλοτριώνει αποκρύπτοντάς το από τον εαυτό του (Dor 1994 146) O όρος σχίση [refente] αποδίδει αυτή ακριβώς την αλλοτρίωση microέσα και από τη γλώσσα Από τη microια λοιπόν το υποκείmicroενο βρίσκεται διαχωρισmicroένο από τον laquoλόγοraquo του ασυνειδήτου του τον λόγο της επιθυmicroίας του και από την άλλη λειτουργεί στον λόγο ως laquoυπέχον θέσηraquo ως οmicroοίωmicroα Μία ακόmicroη από τις δραmicroατικές αντιφατικότητες της ύπαρξης Μπορεί το υποκείmicroενο microε την πρόσβαση στη γλώσσα και τη συmicroβολική τάξη να απελευθερώθηκε από την αιχmicroαλωσία της φαντασιακής δυαδικής σχέσης microε τη microητέρα από την άλλη όmicroως βυθίζεται πάλι microέσω της γλώσσας σε microια άλλη φαντασιακή αιχmicroαλωσία του εαυτού του υιοθετώντας τα διάφορα εγώ του ndashαλλοτριωmicroένουndash λόγου του και αποκτώντας έτσι microια φαντασιακή εικόνα του εαυτού του ndashτο Εγώ [Moi] Στη φαντασιακή αυτή αναπαράσταση

26

εικόνα του εαυτού του υπεισέρχεται και ο Άλλος (η microητέρα καταρχήν) στον βαθmicroό που microέσα από τα microάτια του Άλλου γίνεται η αναγνώρισή microας (προεικονίζεται ήδη από το στάδιο του καθρέφτη όπου microέσα από τα microάτια του Άλλου υπάρχει η έγκριση για την ταύτιση του παιδιού microε αυτό που βλέπει) Αναλόγως όmicroως κινείται και η σχέση του Εγώ [Moi] microε τον άλλον διαποτισmicroένη από το φαντασιακό αφού microε τον ίδιο τρόπο που εκλαmicroβάνει τον εαυτό του εκλαmicroβάνει και τον άλλον Η επικοινωνία όmicroως έτσι καθίσταται laquoδιάλογος microεταξύ κουφώνraquo αφού ο καθείς επικοινωνεί microέσα από τα Εγώ [moi] του Ο Μεγάλος Άλλος ndashη επικοινωνία microε το ασυνείδητοndash καθίσταται αδύνατη στον βαθmicroό που διαχωρίζεται από τον laquoτοίχο της γλώσσαςraquomiddot ο Μεγάλος Άλλος βρίσκεται από την άλλη πλευρά του όπως ακριβώς το υποκείmicroενο λόγω της γλώσσας τίθεται εκτός της προσωπικής του αλήθειας Και είναι ο στόχος της ανάλυσης αυτό τον κενό ndashαλλοτριωmicroένοndash λόγο του υποκειmicroένου να τον καταστήσει πλήρη να τον φέρει σε επικοινωνία microε το ασυνείδητό του microε την επιθυmicroία του αποκαθιστώντας τη συmicroβολική τάξη στον φαντασιακό του λόγο

13

παράσταση δεν παύει να είναι ένα microίγmicroα φωνής και λόγου Aυτή ακριβώς η microείξη ndashκαι η έντασηndash αναδεικνύεται στη microεταφορά Oι microεταφορικές laquoπεριπέτειεςraquo της γλωσσικής σήmicroανσης ndashαυτή η laquomicroεταβίβαση αισθηmicroάτωνraquo που δηmicroιουργεί νέες παραστάσειςndash είναι συνάρτηση αυτής της καταστατικής microείξης microιας microείξης που διατηρεί όπως θα έλεγε ο Anjieu τη σύνδεση του σηmicroείου microε τη σωmicroατική βάση της εmicroπειρίας Γιrsquo αυτό και η microεταφορά δεν ισοδυναmicroεί microε microια laquoψυχρήraquo σύγκριση (παροmicroοίωση) που κρατά τις αποστάσεις ανάmicroεσα στις παραστάσεις έννοιες (laquoείναι σανraquo) αλλά συνίσταται στη laquoθερmicroήraquo ταύτισή τους (laquoείναιraquo) Kατά τον Ricoeur αυτή είναι κατrsquo ουσίαν η αριστοτελική αντίληψη για τη microεταφορά και όχι η microεταγενέστερη (από τον Kοϊντιλιανό και microετά) παρερmicroηνεία της ndashη θεώρηση δηλαδή της microεταφοράς ως laquoσυντοmicroογραφικήςraquo παροmicroοίωσης Συmicroβαίνει ακριβώς το αντίθετο επισηmicroαίνει ο Ricoeur laquoη παροmicroοίωση είναι microια ανεπτυγmicroένη microεταφοράraquo (la comparaison est une meacutetaphore deacuteveloppeacutee) Aλλά τί σηmicroαίνει ταύτιση ως καθοριστικό χαρακτηριστικό της microεταφοράς Σηmicroαίνει laquoυπονόmicroευσηraquo ή και laquoανατροπήraquo των οριοθετήσεων ndashτης κανονικότηταςndash στην οποία βασίζεται η αφαιρετική γενικευτική ndashσυmicroβολικήndash γλώσσα Σηmicroαίνει εν τέλει microια πρωτογενέστερη microορφή γενίκευσης microέσω της οποίας οργανώνεται η εmicroπειρία Όταν λέω ότι ο Γιάννης είναι γουρούνι αυτό το είναι microοιάζει να παραβιάζει (αντίθετα microε το είναι σαν της παροmicroοίωσης) να laquoπεριφρονείraquo ndashκατά τη διατύπωση του Ricoeurndash εννοιακές οριοθετήσεις Aυτό ακριβώς οδήγησε φιλοσόφους όπως ο Locke και ο Hobbes στην laquoπρογραφήraquo της microεταφοράς Kατά τον Hobbes η microεταφορά παραβιάζει τις laquoκαθορισmicroένεςraquo σηmicroασίες των λέξεων (senses they are ordained for) Kατά τον Locke η microεταφορά ndashκαι άλλα ρητορικά σχήmicroαταndash πρέπει να στιγmicroατίζονται γιατί laquoυποβάλλουν ψευδείς ιδέες κινούν τα πάθη κι έτσι παραπλανούν την ορθή κρίση και αποτελούν εργαλεία εξαπάτησηςraquo (insinuate wrong ideas move the passions and thereby mislead the judgement and so indeed are perfect cheats) Στις απόψεις αυτές εκφράζεται η θέση microιας microακραίωνης παράδοσης που αρνείται τα laquoθερmicroάraquo δεικτικά συστατικά της συmicroβολικής σήmicroανσης Aρνείται αυτήν ακριβώς τη δηmicroιουργική laquoανατροπήraquo της συmicroβολικής laquoκανονικότηταςraquo που εκπροσωπείται από τη microεταφορική ταύτιση η οποία microε τα λόγια του Ricoeur δεν laquoσυνίσταται στη διαπίστωση της τάξης microιας δοmicroής αλλά στη ldquoλήθηrdquo της στην εξαφάνισή τηςraquo (elle ne consiste pas agrave apercevoir lrsquoordre drsquoune structure mais agrave oublier agrave eacuteliminer plusieurs attributs que le terme meacutetaphoriseacute eacutevoque en nous dans son emploi normal) laquoTο να αποκαλούmicroε microια σειρά ουρά ισοδυναmicroεί microε την αγνόηση όλων των άλλων εννοιακών χαρακτηριστικών πλην του microήκουςraquo (όπ 137) (appeler une file ldquoune queuerdquo crsquoest negliger tous les traits conceptuels sauf la forme longue) H microεταφορά είναι η laquoσύλληψη της ταυτότητας microέσα στη διαφορά και παρά τις διαφορές αλλά microε έναν τρόπο προ-εννοιακόraquo (όπ 253) (la saisie de lrsquoidentique dans les diffeacuterences mais sur un mode pre-conceptuel) Aλλά τί σηmicroαίνει laquoπρο-εννοιακός τρόποςraquo Σηmicroαίνει απλά την αρχαϊκή εικονική δεικτική αφετηρία της microεταφορικής ταύτισης που συνυπάρχει ndashσε αέναη έντασηndash microε τον αφαιρετικό γενικευτικό διαχωρισmicroό της συmicroβολικής γλώσσας Mε την ορολογία του Vygotsky (1962) η microεταφορά microπορεί να θεωρηθεί ως η δραστική επιβίωση της laquoσυmicroπλεγmicroατικήςraquo [complexive] νόησης ndashτης νόησης που εξακολουθεί να καθορίζεται από την αισθητηριακή πρόσληψη της εmicroπειρίαςndash microέσα στον χώρο της εννοιακής [conceptual] νόησης ndashτης νόησης που βασίζεται στο σύmicroβολο στη γενίκευση και την αφαίρεση H microεταφορά είναι η laquoπυκνήraquo διάσταση της laquoαναλυτικήςraquo συmicroβολικής σήmicroανσης [] Στην αναλυτική σήmicroανση της εmicroπειρίας ndashόπως εκπροσωπείται από τη γενικευτική αφαιρετική έννοιαndash laquoαντιπαρατίθεταιraquo η πυκνή σήmicroανση της microεταφοράς Kαι αυτή

14

η laquoαντιπαράθεσηraquo ολοκληρώνει τη γλωσσική σήmicroανση Kατά τον Piaget η microεταφορά είναι το τεκmicroήριο της δεικτικής νόησης ndashενός είδους νόησης που είναι όπως λέει laquoπρο-λογικό και όχι αντι-λογικόraquo (pre-logical and not anti-logical) Aυτό το είδος νόησης γενικεύει ndashlaquoδίνει ένα κοινό νόηmicroα σε έναν αριθmicroό διακεκριmicroένων αντικειmicroένωνraquo (gives a common meaning to a number of distinct objects)ndash στη βάση laquoσυγκινησιακών σχηmicroάτωνraquo [affective schemas] ndashστη βάση laquomicroετάγγισης αισθηmicroάτωνraquo όπως θα έλεγε ο Ricoeur (βλ πιο πάνω) H γενίκευση στη βάση συγκινησιακών σχηmicroάτων ndashη συγκινησιακή δεικτική σήmicroανσηndash laquoδεν επιτυγχάνει τον ίδιο βαθmicroό γενίκευσης και αφαίρεσης όπως τα λογικά σχήmicroαταraquo (do not achieve the same degree of generalisation and abstraction as logical schemas) ndashη συmicroβολική σήmicroανση Aλλά σrsquo αυτήν ακριβώς την laquoανεπάρκειαraquo βρίσκεται η ουσία της microεταφοράς ως συγκινησιακής δεικτικής laquoγείωσηςraquo ndashκαι ολοκλήρωσηςndash του συmicroβόλου Kατά την ψυχαναλυτική οπτική όπως εκπροσωπείται από τον Lacan η microεταφορική ταύτιση είναι laquoο τόπος όπου πρέπει να τοποθετήσουmicroε την αρχέγονη διάσταση της ανθρώπινης γλώσσαςraquo (le lieu ougrave nous devons situer la dimension primordiale dans le langage humain) Θα έχουmicroε την ευκαιρία να συζητήσουmicroε αργότερα τον ρόλο κατά την ψυχαναλυτική προσέγγιση αυτής της laquoαρχέγονης διάστασης της ανθρώπινης γλώσσαςraquo στη δόmicroηση του ανθρώπινου ψυχισmicroού Για την ώρα αυτό που έχει σηmicroασία να επισηmicroανθεί είναι ότι το laquoαρχέγονοraquo της microεταφοράς οφείλεται στο γεγονός ότι η διαδικασία αυτή κινητοποιείται από laquoαρχέγοναraquo συστατικά της συmicroβολικής σήmicroανσης ndashτη δείξη κατά κύριο λόγο Kαι αυτή η διάσταση είναι που laquoαποτρέπειraquo ndashαν microπορεί κανείς να θέσει το ζήτηmicroα microε τέτοιους όρουςndash την laquoαποτυχία της έννοιαςraquo (lrsquoeacutechec du concept)ndashτην laquoαποτυχίαraquo της γενικευτικής αφαιρετικής σήmicroανσης β Κείmicroενο 5 Χριστίδης Α-Φ 1999 Όψεις της microεταφοράς Στο Γλώσσα και νόηση επιmicro ∆ Κατή Μ Κονδύλη amp Β Νικηφορίδου 197-206 Αθήνα Αλεξάνδρεια copy Αλεξάνδρεια [] Το φαινόmicroενο της microεταφοράς αποτελεί δοκιmicroασία για microια συγκεκριmicroένη ndashκαι επίσης αρχαίαndash αντίληψη για τη λογικότητα Και αποτελεί δοκιmicroασία γιατί η microεταφορά απειλεί microια βασική δοmicroή του λόγου και της λογικότητας την πρόταση σαν ένα αρθρωmicroένο σύνολο διακεκριmicroένων κατηγοριών και τη λογική της λειτουργία την κατηγόρηση Στη microεταφορά οι κατηγοριακές αρθρώσεις microοιάζουν να καταργούνται microέσα από τη συmicroπύκνωση σηmicroασιών και η προτασιακή αποφαντική λογικότητα microοιάζει να υπονοmicroεύεται από το παράδοξο ή και laquoπαράλογοraquo laquoείναιraquo της microεταφοράς Ο Γιάννης είναι γουρούνι Ο κλασικός χειρισmicroός για να αντιmicroετωπιστεί το πρόβληmicroα που δηmicroιουργεί η microεταφορά για την προτασιακή λογικότητα ήταν να αναχθεί η microεταφορά στην παροmicroοίωση ndashνα αναχθεί το παράδοξο και το laquoπαράλογοraquo laquoείναιraquo της microεταφοράς στο laquoείναι σανraquo της παροmicroοίωσης που σέβεται τις κατηγοριακές και σηmicroασιακές οροθετήσεις και δεν παραβιάζει τους κανόνες της λογικότητας Η κλασική αυτή λύση έχει βέβαια περισσότερες από microία παραλλαγές Αρκεί να αναφέρω απόψεις όπως του Davidson όπου δεν εmicroφανίζεται η αναγωγή της microεταφοράς στην παροmicroοίωση ndashπου άλλωστε παρουσιάζει ποικίλες δυσκολίεςndash αλλά microετατίθεται το πρόβληmicroα της microεταφοράς από τη γλωσσική δοmicroή στη γλωσσική χρήση κατά τον Davidson η microεταφορά

15

δεν αφορά το laquoσυmicroβατικόraquo προτασιακό νόηmicroα ndashαυτό δεν είναι ποτέ microεταφορικόndash αλλά την παραγωγή και την κατανόηση της πρότασης Ο Davidson υποστηρίζει ότι αυτό που θα πρέπει να εντοπιστεί είναι οι στρατηγικές microε τις οποίες ο οmicroιλητής εννοεί και ο ακροατής κατανοεί κάτι διαφορετικό απrsquo αυτό που σηmicroαίνει η πρόταση Αν η αναγωγή της microεταφοράς στην παροmicroοίωση εξαφανίζει τη microεταφορά σώζοντας έτσι την προτασιακή λογικότητα η θεωρία του Davidson εξορίζει τη microεταφορά στον χώρο της γλωσσικής χρήσης διατηρώντας τη γλωσσική δοmicroή ndashτην πρότασηndash αmicroόλυντη από τη microεταφορά Το αποτέλεσmicroα είναι το ίδιο παρά τη διαφορετική πορεία διασώζονται οι laquoκαθορισmicroένεςraquo σηmicroασίες των λέξεων ndash laquosenses hellip they are ordained forraquo κατά τη διατύπωση του Hobbes που απειλούνται από την ανατρεπτική λειτουργία της microεταφοράς Η καλύτερη ίσως συνόψιση της αρχαίας αντιπαράθεσης του προτασιακού λόγου και της προτασιακής λογικότητας microε τη microεταφορά βρίσκεται στη διατύπωση του Locke η microεταφορά και άλλα σχετικά ρητορικά σχήmicroατα πρέπει να στιγmicroατίζονται γιατί laquoυποβάλλουν ψευδείς ιδέες κινούν τα πάθη κι έτσι παραπλανούν την ορθή κρίση κι αποτελούν εργαλεία εξαπάτησηςraquo (hellipinsinuate wrong ideas move the passions and thereby mislead the judgment and so indeed are perfect cheats) Στον φορτισmicroένο αυτό χαρακτηρισmicroό microε τον οποίο ο Locke επιχειρεί να laquoεξορκίσειraquo τη microεταφορά κρύβεται βέβαια η ουσία της Θα ξαναγυρίσουmicroε σύντοmicroα στη σχέση laquoπάθουςraquo και microεταφοράς αλλά για την ώρα θα πρέπει να επισηmicroάνουmicroε ότι αν microια ολόκληρη παράδοση επιχειρεί να laquoεξορκίσειraquo τη microεταφορά microια άλλη εξίσου αρχαία παράδοση ndashαντι-ιντελεκτουαλιστική ιρασιοναλιστική laquomicroυστικήraquo κάποτεndash την εγκαθιστά στο κέντρο του λόγου και της λογικότητας Αυτή την παράδοση όπως είναι γνωστό απηχεί στα νεότερα χρόνια η φωνή του Nietzsche Για τον Nietzsche δεν υπάρχει microη ρητορική laquoφυσικήraquo γλώσσα Οι ρητορικοί τρόποι δεν είναι κάτι που microπορεί να προστεθεί ή να αφαιρεθεί από τη γλώσσα κατά βούληση και αποτελούν τη γνησιότερη όψη της φύσης της ∆εν υπάρχει κατά τον Nietzsche πραγmicroατική έκφραση και πραγmicroατική γνώση πέρα από τη microεταφορά laquoΘέρmicroηraquo και laquoφωςraquo (Licht und Waumlrme Humboldt [1836] 1988) laquoπάθοςraquo και laquoλόγοςraquo Αυτά τα δύο αξεδιάλυτα συστατικά της ανθρώπινης νόησης και του ανθρώπινου ψυχισmicroού πολώνονται στην αρχαία αυτή αντιπαράθεση και διεκδικούν ndashτο καθένα για τον εαυτό τουndash την πρώτη θέση Και η microεταφορά είναι ένα από τα στρατηγικά microέτωπα στα οποία διαδραmicroατίζεται αυτή η σύγκρουση [9] Κείmicroενο 6 Χριστίδης Α-Φ 2001β Πολυσηmicroία Στο Όψεις της γλώσσας Αθήνα Νήσος Υπό έκδοση copy Νήσος [] οι ποικίλες σηmicroασίες που συγκροτούν τις λέξεις αποτελούν υπαινιγmicroούς ψηφίδες σπαράγmicroατα που πρέπει να συναρθρωθούν για να διαφανεί η βαθύτερη ενότητα της οποίας αποτελούν microέρος το laquoσύννεφοraquo για να θυmicroηθούmicroε τη microεταφορά του Vygotsky από το οποίο κατάγονται οι microοναχικές ξέχωρες laquoσταγόνεςraquo Kαι η συνάρθρωση αυτή είναι ταυτόχρονα και

16

εξάρθρωση H ιστορική συνάρθρωση των σηmicroασιών lsquoθέλωrsquo και lsquoστερούmicroαιrsquo πχ όπως την παρακολουθήσαmicroε στην περίπτωση του αγγλικού ρήmicroατος want υπαινίσσεται microια αδιαφοροποίητη συγκινησιακή ενότητα όπου η διάκριση lsquoεπιθυmicroώrsquo ndash lsquoστερούmicroαιrsquo δεν υφίσταται H συνάρθρωση των δύο αυτών σηmicroασιών microε άλλα λόγια υπαινίσσεται και την εξάρθρωση τους την κατάργηση των ορίων microεταξύ τους την αλληλοδιείσδυση τους την καταγωγή τους από το ενιαίο αδιάσπαστο laquoσύννεφοraquo Aν όπως υποστηρίζει ο Humboldt microε microια διατύπωση που θυmicroίζει την ανάλογη άποψη του Vygotsky laquoοι λέξεις τεmicroαχίζουν την αδιαφοροποίητη σύνθεση που αντλεί ο νους από την εmicroπειρίαraquo το παιχνίδι της πολυσηmicroίας αποκαλύπτει ότι ο τεmicroαχισmicroός αυτός δεν είναι ποτέ πλήρης οι διακεκριmicroένες σηmicroασίες που συγκροτούν microια πολύσηmicroη λέξη φανερώνουν στη συνάρθρωση τους την κίνηση για την εξάρθρωση ndashτην άρση της στεγανής οριοθέτησης Kι εδώ ακριβώς βρίσκεται το πιο ενδιαφέρον ζήτηmicroα H προσέγγιση της πολυσηmicroίας από την οπτική που προτείναmicroε αποκαλύπτει τον laquoβρασmicroόraquo που αναταράζει τη φαινοmicroενική γαλήνη της laquoκατηγορικήςraquo γλώσσας της γλώσσας που microοιάζει να αποτελείται από σαφώς οριοθετηmicroένα laquoτεmicroάχιαraquo Aποκαλύπτει τις διαλεκτικές κινήσεις που υπονοmicroεύουν ndashlaquoρηγmicroατώνουνraquondash τις οριοθετήσεις της κατηγορικής γλώσσας για τη διάλυση της οποίας microε τόσο πάθος microίλησε ο Nίτσε laquoTο είναι γεννιέταιraquo υποστηρίζει ο Heidegger laquoόταν συντρίβεται η λέξηraquo laquoόταν η ένηχη λέξη επιστρέφει στη σιωπή απrsquo όπου και παραχωρήθηκεraquo Θα microπορούσα να σταmicroατήσω εδώ microε την ελπίδα ότι η συζήτηση που προηγήθηκε φωτίζει αυτή την κρυπτική διατύπωση του Heidegger Aλλά ας microου επιτραπεί ένα τελευταίο επεξηγηmicroατικό σχόλιο H ίδια η λέξη η πολύσηmicroη λέξη όπως την παρακολουθήσαmicroε στη συζήτηση που προηγήθηκε υπαινίσσεται την αρχέγονη αδιάσπαστη και γι αυτό άρρητη microήτρα της H συνάρθρωση των ποικίλων σηmicroασιών της υπαινίσσεται το είναι ndashτη βαθύτερη ενότηταndash που τη ζωοδοτεί και που συνάmicroα τη συντρίβει αίροντας τις αρθρώσεις που την οριοθετούν H κίνηση προς τα laquoπίσωraquo ndashπρος το σύννεφοndash υπαινίσσεται τη συντριβή της σταγόνας Kαι για να αντηχήσει στrsquo αυτιά microας αυτός ο υπαινιγmicroός χρειάζεται να οξύνουmicroε τις αισθήσεις microας για να αισθανθούmicroε τις αφανείς κινήσεις που βυσσοδοmicroούν laquoπίσωraquo από την πλάτη της κατηγορικής γλώσσας ndashτις κινήσεις που αναταράσσουν τις διασπασmicroένες microοναχικές σταγόνες που τις εξωθούν να υπερβούν τη διάσπαση την οριοθέτησή τους Mια τέτοια προσέγγιση που την υπαγορεύουν τα ίδια τα φαινόmicroενα απλά laquoσυναρmicroολογεί και επαναδραστηριοποιείraquo για λογαριασmicroό του παρατηρητή laquoκάποια αφανή περιεχόmicroενα Aποκαλύπτει απαγορευmicroένα νοήmicroατα κι έτσι παρουσιάζεται σαν microια επιστροφή ή microάλλον σα microια συνειδητή απελευθέρωση αυτού που ήταν απωθηmicroένοraquo Aυτά τα τελευταία λόγια αποτελούν τον ορισmicroό που δίνει ο Marcuse για τη διαλεκτική ανάλυση Kαι η διαλεκτική microας θυmicroίζει ο Nίτσε laquoη microάνα της λογικής γεννήθηκε από τη ρητορική που microε τη σειρά της είναι παιδί του microύθου και της ποίησηςraquo των δύο κατεξοχήν χώρων που αποτολmicroούν το ταξίδι laquoαπό ένα κόσmicroο γεmicroάτο νοήmicroατα στην τελική εξάρθρωση των νοηmicroάτωνrdquo (Mπατάιγ) το ταξίδι από τη microοναχική σταγόνα πίσω στο σύννεφο που τη γέννησε [] [10] Κείmicroενο 7 Xριστίδης A-Φ 2001 ∆εικτικότητα Στο Όψεις της γλώσσας Αθήνα Νήσος Υπό έκδοση copy Νήσος

17

Στην οmicroιλία αυτή θα επιχειρήσω να σας microιλήσω γι αυτό που ο φιλόσοφος D Pears επιτυχηmicroένα ονόmicroασε laquoπρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γλώσσαςraquo ndashγια το ζήτηmicroα των ορίων της γλώσσας Aλλά τι είναι η γλώσσα Tο ερώτηmicroα αυτό ίσως να ηχεί microεγαλόστοmicroα και πλεοναστικά microέσα στα πλαίσια ενός συνεδρίου γλωσσολογίας Ωστόσο δεν παύει να είναι το ερώτηmicroα που αποτελεί το λόγο ύπαρξης της γλωσσολογίας άσχετα αν ο ερευνητικός κατακερmicroατισmicroός του σώmicroατος της γλώσσας συναρτηmicroένος microε ποικίλους προϊδεασmicroούς υποβαθmicroίζει συχνότατα στην καθηmicroερινή microας γλωσσολογική πρακτική τόσο το ερώτηmicroα αυτό όσο και τις προοπτικές απάντησής του Tο ζήτηmicroα που θα microας απασχολήσει ndashτα όρια της γλώσσας η πρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασής της και η έννοια της δεικτικότητας γύρω από την οποία θα microορφοποιηθεί η προσέγγιση στο ζήτηmicroα αυτόndash απαιτεί microια απάντηση στο ερώτηmicroα laquoτι είναι η γλώσσαraquo Θα επιλέξω να σας δώσω την απάντηση ndashή τις απαντήσειςndash δύο κορυφαίων φιλοσοφικών φυσιογνωmicroιών ndashτου Hegel και του Charles Sanders Peirce H απάντηση του Hegel συmicroπυκνώνεται σε δύο εξαίσιες microεταφορές H πρώτη microεταφορά περιγράφει τη γλώσσα ndashτον κόσmicroο των νοηmicroάτωνndash σαν laquoφόνο του πράγmicroατοςraquo H αισθητηριακή πρόσληψη βίωση της εmicroπειρίας ndashτου laquoπράγmicroατοςraquondash(που κυριαρχεί στο άγλωσσο ζώο αλλά και στο άγλωσσο βρέφος) άmicroεση προσδεδεmicroένη στο παρόν ερέθισmicroα αδιαmicroεσολάβητη microετασχηmicroατίζεται στον ανθρώπινο λόγο στην έmicromicroεση διαmicroεσολαβηmicroένη από τις διαδικασίες της γενίκευσης και της αφαίρεσης νοητική πρόσληψη ndashκαι οργάνωση ndashτης εmicroπειρίας H γλωσσική σήmicroανση αποδεσmicroεύει το υποκείmicroενο από τα δεσmicroά της άmicroεσης καθηλωmicroένης στο παρόν ερέθισmicroα άγλωσσης αισθητηριακής σήmicroανσης Tο αισθητό συγκεκριmicroένο πράγmicroα laquoπεθαίνειraquo κάτω από τα πλήγmicroατα της γενίκευσης και της αφαίρεσης ndashτου νοήmicroατος ndashκαι παραχωρεί τη θέση του στη γενικευmicroένη αφηρηmicroένη ανάκλασή του ndashτην έννοια H έννοια laquoσκύλοςraquo για να χρησιmicroοποιήσω το εγελιανό παράδειγmicroα αποσπάται ndashγενικευτικά και αφαιρετικά ndashαπό τον αισθητό πραγmicroατικό σκύλο και κατrsquo αυτό τον τρόπο το αισθητό πράγmicroα laquoπεθαίνειraquo ndashη έννοια το νόηmicroα είναι η γενικευτική και αφαιρετική laquoανάmicroνησήraquo του Aυτό που υπάρχει στην αρχή λέει ο Hegel δεν είναι το καθολικό η γενίκευση και η αφαίρεση αλλά το συγκεκριmicroένο ndashόχι laquoτο τραπέζιraquo γενικά αλλά laquoαυτό το τραπέζιraquo O άνθρωπος microπορεί να αναιρέσει αυτό το συγκεκριmicroένο χαρακτήρα της υπάρχουσας οντότητας microεταθέτοντάς την από το laquoεδώ και τώραraquo του φυσικού αισθητού κόσmicroου στον αιώνιο γενικευτικό και αφαιρετικό κόσmicroο του λόγου από τον laquoκαταρράκτηraquo του microεταβλητού κινούmicroενου συγκεκριmicroένου στο microόνιmicroο ουράνιο τόξο που βρίσκεται από πάνω του ndashτον κόσmicroο των νοηmicroάτων Aυτή είναι η δεύτερη εξαίσια microεταφορά που προανήγγειλα λίγο παραπάνω O laquoφόνος του πράγmicroατοςraquo η microετάβαση ή καλύτερα το άλmicroα από τη συγκεκριmicroένη άmicroεση βίωση της εmicroπειρίας στην έmicromicroεση αφαιρετική και γενικευτική βίωση της αφήνει βέβαια τα σηmicroάδια του Kαι η laquoπρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γλώσσαςraquo δεν microπορεί παρά να είναι η laquoνοσταλγίαraquo της χαmicroένης αδιαmicroεσολάβητης αισθητηριακής βιωmicroατικής αmicroεσότητας Kαι αν όπως επισηmicroαίνει ο Hegel αυτό που υπάρχει στην αρχή είναι το συγκεκριmicroένο και όχι το καθολικό ndashαυτό το τραπέζι και όχι το τραπέζι γενικά ndash η δείξη δεν microπορεί παρά να είναι η κατεξοχήν προσέγγιση στην άmicroεση αδιαmicroεσολάβητη σήmicroανση ndashτο πρωτεϊκό γλωσσικό όριο

18

προς το οποίο οδηγεί η πρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γενικευτικής και αφαιρετικής γλώσσας H συζήτηση του ζητήmicroατος αυτού θα πρέπει να περιmicroένει τη συνεισφορά του Peirce Για την ώρα θα περιοριστώ σε κάποιες πρόσθετες επισηmicroάνσεις πάνω στο θέmicroα αυτό Eίναι προφανές ότι η δείξη αντιπροσωπεύει τον αρχαιότερο τρόπο σήmicroανσης ndashτον αρχαιότερο τρόπο επαφής microε τον κόσmicroο Όλα τα ζωικά σήmicroατα έχουν δεικτικό χαρακτήρα στο βαθmicroό που είναι προσδεδεmicroένα σε άmicroεσα παρόντα ερεθίσmicroατα Oι προγλωσσικές εκδηλώσεις του νηπίου έχουν κι αυτές δεικτικό χαρακτήρα ndashχειρονοmicroίες κλάmicroα αργότερα γέλιο κλπndashκαι είναι χαρακτηριστικό ότι ο δεικτικός αυτός τρόπος επιζεί και microετά την εmicroβάπτιση του microικρού παιδιού στον κόσmicroο της γλώσσας Oι πρώιmicroες laquoλέξειςraquo της παιδικής γλώσσας έχουν δεικτικό χαρακτήρα ndashείναι δείκτες Aυτό είναι κοινός τόπος στη microελέτη της παιδικής γλώσσας H αρχέγονη δεικτική σήmicroανση επιζεί βέβαια και στον ενήλικα Oι άγλωσσες συγκινησιακές εκδηλώσεις του ενήλικα ndashκλάmicroα γέλιο κλπ ndashείναι βέβαια δείκτες Θα δούmicroε λίγο πιο κάτω τον γλωσσικό δεικτικό χώρο microε τα χαρακτηριστικά του αλλά για την ώρα αρκεί να επισηmicroάνω ότι στις παρυφές της αρθρωmicroένης γλώσσας λειτουργεί το επιφώνηmicroα χαρακτηριστικός εκπρόσωπος της δεικτικής σήmicroανσης O επιτονισmicroός για να δώσω ένα ακόmicroα παράδειγmicroα είναι επίσης ένα βασικό δεικτικό συστατικό της γλώσσας Aν η δείξη είναι ο αρχέγονος πρωτεϊκός τρόπος σήmicroανσης η γέφυρα της αφαιρετικής και γενικευτικής γλώσσας microε την προϊστορία της (τόσο την οντογενετική όσο και τη φυλογενετική προϊστορία της) ο αρχέγονος αυτός τρόπος δεν είναι άλλος από τον τρόπο της επιθυmicroίας της κίνησης προς τα πράγmicroατα (και προς τον άλλο) της συγκίνησης H επιθυmicroία η συγκίνηση είναι αρχαιότερη από τη γλώσσα και αυτό είναι microια άλλη microεγάλη συζήτηση που δεν microπορεί να γίνει αυτή τη στιγmicroή ndashοι περιπέτειες της επιθυmicroίας σαν αποτέλεσmicroα της εmicroπλοκής της στον ιστό της γλώσσας Για τον Hegel η επιθυmicroία είναι η microήτρα της νόησης ndashlaquoη ιδέα γεννιέται από την επιθυmicroίαraquo H δείξη είναι η microήτρα της γενικευτικής και αφαιρετικής γλώσσας Kαι ο οmicroφάλιος λώρος που τις συνδέει δεν αποκόπτεται ποτέ [] [11] Κείmicroενο 8 Θεοδωροπούλου Μ Saussure και Lacan Απο τη γλωσσολογία στην ψυχανάλυση Αν και ο Φρόυντ σε όλη τη διάρκεια της ερευνητικής και συγγραφικής του πορείας παρουσιάζει ένα microόνιmicroο ενδιαφέρον για τη γλώσσα και τη συνδέει microε την προβληmicroατική του ασυνειδήτου ndashείναι γνωστή η παροmicroοίωση που κάνει σχετικά microε τα όνειρα ότι δηλαδή είναι γρίφοι που πρέπει να αποκρυπτογραφηθούνndash εκείνος ο οποίος θέτει τη γλώσσα σε πρωταρχική σύνδεση microε το ασυνείδητο και τη δόmicroηση του υποκειmicroένου είναι ο Ζακ Λακάν Ο Λακάν προγραmicromicroατικά διατυπώνει τη θεωρία του ως laquoεπιστροφή στον Φρόυντraquo microια επιστροφή που κατά τα φαινόmicroενα κινήθηκε προς δύο κατευθύνσεις η microία microε την κυριολεξία της λέξης ndashεπιστρέφουmicroε από κάπου που έχουmicroε φύγειmiddot και όντως η ψυχανάλυση τον καιρό της εναρκτήριας οmicroιλίας του Λακάν (laquoΟ λόγος της Ρώmicroηςraquo 26-2791953) παρουσιάζει συmicroπτώmicroατα αν όχι φυγής τουλάχιστον αποmicroάκρυνσης από το πνεύmicroα του Φρόυντ ndashαπόδειξη ο αmicroερικάνικος νεοφροϋδισmicroός και η ένταξη της ψυχανάλυσης στους κλάδους της πειραmicroατικής ψυχολογίας Το άλλο πνεύmicroα της επιστροφής είναι laquoσυνδηλωτικόraquo επιστρέφουmicroε σε κάτι αφού πρώτα έχουmicroε πάει αλλού και γυρνούmicroε εmicroπλουτισmicroένοι από την

19

εmicroπειρία του καινούριου τόπου Αυτός ο καινούριος τόπος είναι για τον Λακάν η γλωσσολογία και πιο συγκεκριmicroένα η γλωσσολογία όπως αναπτύχθηκε από τον θεmicroελιωτή της F de Saussure Σε microια εποχή που ο στρουκτουραλισmicroός παιδί της σωσσυριανής σκέψης έχει εmicroπνεύσει νέες θεωρήσεις στη γλωσσολογία και την ανθρωπολογία σε microια εποχή που σφραγίζεται από laquoεπαναναγνώσειςraquo (ο Αλτουσέρ ξαναδιαβάζει τον Μαρξ και ο Φουκώ την ψυχιατρική) ο Λακάν στρέφεται στη γλωσσολογία microέσα από δύο βασικά σηmicroεία 1 Υιοθετώντας τη βασική ιδέα ότι η γλώσσα ως συmicroβολικό σύστηmicroα microαζί microε τα άλλα κοινωνικο-πολιτιστικά συστήmicroατα και τις δοmicroές τους προϋπάρχουν της γέννησης ενός ανθρώπου και υπέρ-κεινται αυτού Κατά συνέπεια το παιδί microε την κατάκτηση της γλώσσας εγγράφεται σε αυτή τη συmicroβολική τάξη η οποία επειδή ακριβώς υπέρ-κειται θα το πλάσει ανάλογα microε τις δοmicroές της Με άλλα λόγια το άτοmicroο αναδύεται ως υποκείmicroενο microέσα από την εγγραφή του στη συmicroβολική τάξη της γλώσσας ή όπως λέει ο Αλτουσέρ (1983) η κατάκτηση της γλώσσας είναι αυτή που microε την εισαγωγή στη συmicroβολική τάξη θα σηmicroαδέψει το πέρασmicroα από τον άνθρωπο-θηλαστικό στον άνθρωπο-παιδί ndashάνδρα ή γυναίκα 2 Θεωρώντας ότι το laquoτο ασυνείδητο είναι δοmicroηmicroένο σαν γλώσσαraquo δηλαδή microια δοmicroή που όπως και η γλώσσα αποτελείται από στοιχεία που βρίσκονται σε σχέση και εξοmicroοιώνοντας τους microηχανισmicroούς του ασυνειδήτου microε τους γλωσσικούς microηχανισmicroούς της microεταφοράς και της microετωνυmicroίας Για τον Λακάν η laquoεπιστροφή στον Φρόυντraquo σηmicroαίνει να επανέλθει στο προσκήνιο της ψυχανάλυσης η διάσταση της οmicroιλίας (Dor 1994 28) αφού η οmicroιλία του υποκειmicroένου είναι το microοναδικό microέσο της αναλυτικής διαδικασίας microέσα από αυτή αναδεικνύεται το ασυνείδητο αλλά και αυτή είναι ο τόπος στον οποίο εκφράζεται (όπ 41) Οι θεωρήσεις του Λακάν αποτελούν προσπάθεια επιστηmicroονικής τεκmicroηρίωσης του ασυνειδήτου δεν αποτελούν θεωρία της γλώσσας Η microεγάλη συmicroβολή του είναι ότι σε αυτή την προσπάθεια οριοθέτησης της ψυχανάλυσης ως επιστήmicroης από άλλες επιστήmicroες ndashβιολογικές ψυχολογικές κοινωνικέςndash ανέδειξε τη γλώσσα σε πρωταρχικό παράγοντα δόmicroησης του ανθρώπινου υποκειmicroένου και ότι οι απόψεις του υπήρξαν αιτία microιας ριζικής επιστηmicroολογικής microεταβολής σε σχέση microε σηmicroαντικές microεταψυχολογικές έννοιες Ο Λακάν αναγνώρισε την οφειλή του στον Saussure αφού βασικές έννοιες της λακανικής θεωρίας στηρίζονται στις σωσυριανές θεωρήσεις και διχοτοmicroίες Καταρχάς η διάκριση langue-parole η διάκριση ανάmicroεσα στο αφηρηmicroένο εσωτερικευmicroένο σύστηmicroα της γλώσσας που υπάρχει δυνάmicroει στο σύνολο των οmicroιλητών microιας γλωσσικής κοινότητας και στη συγκεκριmicroένη υλική πραγmicroάτωσή τουmiddot microε άλλα λόγια η διάκριση ανάmicroεσα στο κοινωνικό αυτό που έχει θεσπίσει η κοινότητα και το ατοmicroικό έτσι όπως αυτό εκδηλώνεται σε κάθε στιγmicroή γλωσσικής επικοινωνίας Επιπλέον η διάκριση ανάmicroεσα στο οmicroοιογενές και το ανοmicroοιογενές ανάmicroεσα σε αυτό που είναι ουσιαστικό από αυτό που είναι συmicroπτωmicroατικό ndashmicroε αυτή την τελευταία διάκριση κατακυρώνεται η langue ως το πεδίο έρευνας της γλωσσολογίας αφού η parole θεωρείται δευτερεύουσα Παρά τον δευτερεύοντα ρόλο όmicroως που της παραχωρείται ερευνητικά η parole θεωρείται ότι βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση microε τη langue ιστορικά και οντογεννητικά η parole προηγείται είναι ο χώρος στον οποίο πραγmicroατοποιούνται οι

20

γλωσσικές αλλαγές ndashmicroε αυτή την έννοια η langue είναι το προϊόν της εξέλιξης της parolendash από την άλλη όmicroως parole δεν microπορεί να υπάρξει χωρίς την ύπαρξη της langue Έπειτα η ιδέα του γλωσσικού σηmicroείου ως βασικού συστατικού της langue που αποτελεί την αδιάρρηκτη ένωση microιας ακουστικής εικόνας ή σηmicroαίνοντος microε microια έννοια ή σηmicroαινόmicroενοmiddot ένωση η οποία έχει προκύψει αυθαίρετα microέσα από την κοινή σύmicroβαση χωρίς δηλαδή να microπορεί να αιτιολογηθεί γιατί microια έννοια αποδίδεται microε το τάδε σηmicroαίνον ndashαπόδειξη η διαγλωσσική σύγκριση της ίδιας έννοιας Εκτός από την αυθαιρεσία το άλλο χαρακτηριστικό του γλωσσικού σηmicroείου είναι η γραmicromicroικότητα ndashαυτό που ο Λακάν θα αποδώσει ως σηmicroαίνουσα αλυσίδαndash το γεγονός δηλαδή ότι ο προφορικός λόγος εκτυλίσσεται microέσα στον χρόνο το ένα γλωσσικό σηmicroείο διαδέχεται το άλλο πράγmicroα που δεν συmicroβαίνει σε άλλα σηmicroεία πχ οπτικά Ένα σηmicroείο αποκτάει τη γλωσσική του αξία οριοθετούmicroενο microε βάση τις σχέσεις του ndashδιαφοράς ως προς τις δύο πλευρές του σηmicroείου αντίθεσης ως προς το σηmicroείο ως όλο (Saussure 1979 150-161)ndash microε τα άλλα σηmicroεία του συστήmicroατος Η έννοια αυτή του Saussure σχετίζεται επίσης microε την αυθαιρεσία Στο κατά τον Saussure laquoσύννεφοraquo της σκέψης όπου τίποτε δεν είναι οριοθετηmicroένο από microόνο του και στην επίσης άmicroορφη microάζα των ήχων όπου και εκεί δεν υπάρχουν οριοθετήσεις η γλώσσα επεmicroβαίνει και πάλι αυθαίρετα για laquoνα χρησιmicroεύσει ως ενδιάmicroεσο microεταξύ της σκέψης και του ήχου microέσα σε τέτοιους όρους που η ένωση τους καταλήγει αναγκαστικά σε οριοθετήσεις microονάδωνraquo (Saussure 1979 151) Τις δυο παράλληλες αυτές άmicroορφες microάζες της σκέψης και του ήχου ο Λακάν θα τις ονοmicroάσει ροή των σηmicroαινοmicroένων και ροή των σηmicroαινόντων αντίστοιχα Καθώς λοιπόν οι ενδοσυστηmicroικές σχέσεις είναι ο καθοριστικός παράγοντας οριοθέτησης της αξίας των γλωσσικών σηmicroείων ndashπαραδοχή που θεmicroελιώνει και την έννοια του συστήmicroατος ως δοmicroήςmiddot δοmicroή σηmicroαίνει στοιχεία που βρίσκονται σε σχέσηndash ο Saussure κάνει microια άλλη τρίτη διάκριση που αφορά τις σχέσεις που συνάπτουν οι γλωσσικές microονάδες microεταξύ τους Είναι δύο ειδών 1 Συνταγmicroατικές οι οποίες είναι απόρροια της γραmicromicroικότητας του σηmicroείου είναι οι σχέσεις που συνάπτει microια microονάδα microε τις γειτονικές της διατασσόmicroενη στον λόγο ndashοι σχέσεις που συνάπτει microια microονάδα microε τα γλωσσικά συmicroφραζόmicroενα γιrsquo αυτό σχέσεις in praesentia 2 Παραδειγmicroατικές δηλαδή οι σχέσεις που συνειρmicroικά ανακαλούνται ndashή συνδέονταιndash microε οποιονδήποτε τρόπο και βρίσκονται τοποθετηmicroένες στον εγκέφαλο των οmicroιλητών ndashσχέσεις που δεν προκύπτουν από τη συνεmicroφάνιση των microονάδων στον λόγο γιrsquo αυτό και σχέσεις in absentia Παρά τα φαινόmicroενα και τα δύο είδη σχέσεων έγκεινται στη σφαίρα της languemiddot πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι η langue δεν αποτελεί ένα λεξικό που περιέχει γλωσσικά σηmicroεία αλλά περιέχει και τις σχέσεις τους συνειρmicroικές και συνδυασmicroού και ότι το πώς συνδυάζονται στον λόγο αποτελεί microια ακόmicroη αυθαιρεσία ndashο Bronkart (1979 116) την ονοmicroάζει laquoαυθαιρεσία διάταξηςraquo Η άλλη σηmicroαντική διάκριση του Saussure είναι ανάmicroεσα στη συγχρονία και τη διαχρονία στην πρώτη περίπτωση νοείται η γλώσσα στην α-χρονική της διάσταση προκειmicroένου να microελετηθούν οι σχέσεις ανάmicroεσα στα γλωσσικά στοιχεία (Saussure 1979 115) ενώ στη δεύτερη η γλώσσα νοείται στην εξέλιξή της όπου αυτό που microελετάται είναι ένα στοιχείο στη διαδοχή του Η διάκριση αυτή είναι που καθιέρωσε τον Saussure ως θεmicroελιωτή της σύγχρονης γλωσσολογίας αφού αυτός αν και ξεκίνησε ως ιστορικός γλωσσολόγος έδωσε έmicroφαση στη συγχρονική microελέτη της γλώσσας και γιατί αυτή είχε παραmicroεληθεί αλλά κυρίως γιατί η συγχρονία υπάρχει στη συνείδηση των οmicroιλητών

21

Και microια τελευταία διάκριση Η γλώσσα-langue είναι microορφή και όχι ουσία που επάγεται από τη θεώρηση της γλώσσας από τον Saussure ως συστήmicroατος Που σηmicroαίνει ότι στη γλώσσα αυτό που ενδιαφέρει είναι οι σχέσεις που υπάρχουν ανάmicroεσα στα στοιχεία του συστήmicroατος και όχι το πώς ndashmicroε τί υλικό πραγmicroατώνονται Mε άλλα λόγια οι σχέσεις παραmicroένουν ανεξάρτητα από το υλικό microε το οποίο θα παρασταθεί ο λόγος (φωνητικά ή γραπτός λόγος) Που σηmicroαίνει επίσης ότι σε σχέση microε το γλωσσικό σηmicroείο τόσο το σηmicroαίνον όσο και το σηmicroαινόmicroενο microέσω της γλώσσας έχουν υποστεί microορφοποιήσεις microέσα από την τοmicroή που κάνει η γλώσσα ανάmicroεσα στις άmicroορφες microάζες της σκέψης και των ήχων

Ο Λακάν θα πάρει από τον Saussure την ιδέα της γλώσσας ως δοmicroής για να σχηmicroατίσει την καταρχήν θεώρησή του περί ασυνειδήτου Όπως αναφέρει στα Eacutecrits (Lacan 1966 806) στο ασυνείδητο δεν είναι laquoη microονοσήmicroαντη αντιστοιχία ενός σηmicroείου microε κάποιο πράγmicroαraquo που διατηρείται αλλά laquomicroια συγχρονική και αναρίθmicroητη συγκέντρωση [σηmicroαινόντων] όπου κανένα δεν υποστηρίζεται παρά από την αρχή της αντίθεσης του καθενός από τα άλλαraquo (Diatkine 1997 28 ndashυπογράmicromicroιση δική microου) Τα βασικά στοιχεία του ασυνειδήτου είναι λοιπόν τα λακανικά σηmicroαίνοντα (θα εξηγήσω παρακάτω) τα οποία σχηmicroατίζουν δίκτυο και αποκτούν αξία ndashκατά τον Saussurendash από τις αντιθέσεις τους microε τα άλλα στοιχεία Είναι ένα στοιχείο νοmicroίζω που στηρίζει την άποψη laquoτου ασυνειδήτου δοmicroηmicroένου σαν γλώσσαraquo Η φύση του λακανικού σηmicroαίνοντος όmicroως κεντρικό σηmicroείο της θεωρίας του για το ασυνείδητο έχει προκαλέσει πολλές συζητήσεις και έχει πονοκεφαλιάσει τους γλωσσολόγους στον βαθmicroό που ο Λακάν microιλάει και για την laquoυπεροχήraquo του σηmicroαίνοντος σε σχέση microε το σηmicroαινόmicroενο άποψη που εν πολλοίς φαίνεται καταρχήν παράλογη microετά από αυτά που αναπτύχθηκαν σε σχέση microε το γλωσσικό σηmicroείο παραπάνω Ο ίδιος το ορίζει ως εξής (Lacan 1966 819middot 1975 48middot αναφέρεται από τον Diatkine 1997 28) laquoΤο σηmicroαίνον αναπαριστά το υποκείmicroενο για ένα άλλο σηmicroαίνονraquo Μια πρώτη διαπίστωση στη θεωρία του για το σηmicroαίνον εmicroπλέκεται το υποκείmicroενο κάτι που είναι εντελώς ξένο στη σωσυριανή γλωσσολογία ∆ιαπίστωση δεύτερη τα λακανικά σηmicroαίνοντα διατάσσονται σε ένα δοmicroηmicroένο όλο και κάθε σηmicroαίνον ορίζεται από τα άλλα (βλ και Diatkine όπ) ndashη σωσυριανή αντίληψη του γλωσσικού συστήmicroατος και ο απόηχος της γλωσσικής αξίας ∆ιαπίστωση τρίτη Όπως ο Pierce για την ερmicroηνεία του σηmicroείου παραπέmicroπει στον interpretant lsquoερmicroηνευτήrsquo ndashσε άλλα σηmicroεία (πχ η κατανόηση της λέξης άνθρωπος απαιτεί την επιστράτευση άλλων σηmicroείων ndashάλλων ερmicroηνευτώνmiddot αυτό άλλωστε κάνει και το λεξικόmiddot βλ Χριστίδης 2001β) o Λακάν αποδίδει ρόλο ερmicroηνευτή στα σηmicroαίνοντα προκειmicroένου για την αναπαράσταση του υποκειmicroένου microέσα στο δίκτυο των σηmicroαινόντων του ασυνειδήτουmiddot που σηmicroαίνει ότι το υποκείmicroενο ndashτου ασυνειδήτουndash αναδύεται microε τη λειτουργία ενός σηmicroαίνοντος β ως ερmicroηνευτή κάποιου άλλου σηmicroαίνοντος α ndashη στιγmicroή της ερmicroηνείας στην ψυχαναλυτική διαδικασία ή της ανάδυσης του ευφυολογήmicroατος (βλ και Lacan 1966 840middot αναφέρεται όπ) Ούτως ή άλλως όmicroως το λακανικό σηmicroαίνον είναι καλύτερα να προσεγγιστεί microέσα από τις αποκλίσεις που παρουσιάζει σε σχέση microε το σωσυριανό σηmicroείο Καταρχήν το σηmicroαίνον του Saussure είναι microέρος της θεωρίας για το γλωσσικό σηmicroείο ενώ ο Λακάν δεν συνδέει τη θεωρία του για το σηmicroείο microε τη θεωρία του για το σηmicroαίνον (Arriveacute 1992 123) Κατά συνέπεια

22

το λακανικό σηmicroαίνον πρέπει να διαβαστεί διαφορετικά από το γλωσσικό σηmicroαίνον Ο Λακάν παίρνει το σωσυριανό κλάσmicroα σηmicroαινόmicroενο σηmicroαίνον και το τροποποιεί α Αντιστρέφει τη φορά του κλάσmicroατος βάζοντας επάνω το σηmicroαίνον και αναπαριστώντας το microε κεφαλαίο Σ θέλοντας να δείξει την υπεροχή του σηmicroαίνοντος σε σχέση microε το σηmicroαινόmicroενο αυτή δηλαδή που κυβερνά τον λόγο του υποκειmicroένου δηλαδή το ίδιο το υποκείmicroενο (Dor 1994 62) ndashάποψη που θεmicroελιώνεται από τον ρόλο των microεταφορικών και microετωνυmicroικών διαδικασιών στην εmicroφάνιση των ασυνείδητων φαινοmicroένων β Ονοmicroάζει τη γραmicromicroή του κλάσmicroατος microπάρα πράγmicroα που δεν είχε ονοmicroατιστεί ποτέ από τον Saussure και αργότερα θα της αποδώσει τον χαρακτηρισmicroό του laquoφράγmicroατος στη σηmicroασίαraquo ndashχαρακτηρισmicroός που της προσδίδει microια υλική χροιά Η γραmicromicroή στον Saussure έχει την έννοια της ένωσης των δύο όψεων του γλωσσικού σηmicroείου η microπάρα στον Λακάν έχει την έννοια του διαχωρισmicroού Η λειτουργικότητα της microπάρας παίζει σηmicroαντικό ρόλο στην αντίληψη του Λακάν για τη microεταφορά και τη microετωνυmicroία Η microεταφορά στον Λακάν ή αλλιώς σηmicroαίνουσα υποκατάσταση εφόσον ορίζει κάτι microέσω ενός άλλου πράγmicroατος συνίσταται στην υποκατάσταση σηmicroαινόντων έτσι που το Σ2 είναι το καινούριο σηmicroαίνον [ο Γιάννης είναι λιοντάριmiddotόπου το λιοντάρι είναι το Σ2 και Σ1 ο Γιάννης] ενώ το παλιό σηmicroαίνον Σ1 περνάει κάτω από την microπάρα ndashmicroε την έννοια του φράγmicroατος στη σηmicroασίαndash ως ολόκληρο σηmicroείο ∆ιαφορετικά θα είχαmicroε να κάνουmicroε microε ένα καινούριο σηmicroείο και όχι microε microεταφορά (Dor 1994 63-69) Στη microετωνυmicroία αντιθέτως δεν υπάρχει αυτό το πέρασmicroα της microπάρας διατηρείται το φράγmicroα της σηmicroασίας επειδή το καινούριο σηmicroαίνον βρίσκεται σε σχέση συνάφειας microε το παλιό Στη microεταφορά η υπέρβαση του φράγmicroατος δείχνει τη laquoθεmicroελιακή αξία αυτής της υπέρβασης για την ανάδειξη της σηmicroασίαςraquo η σηmicroασία αναδύεται άmicroεσα (όπ 70 71) Στη microετωνυmicroία αντιθέτως η διατήρηση του φράγmicroατος δηλώνει αντίσταση στη σηmicroασία microε την έννοια αυτό που παράγεται είναι ένα φαινοmicroενικό microη-νόηmicroα χρειάζεται microια νοητική διεργασία για να συλλάβουmicroε το νόηmicroα της microετωνυmicroικής έκφρασης (όπ 71) γ Τα βέλη και η έλλειψη που περιβάλλουν το σχήmicroα του γλωσσικού σηmicroείου σηmicroεία της ένωσης και της θεώρησης του σηmicroείου ως laquoκλειστού πεδίουraquo έχουν απαλειφθεί Οι αλλαγές αυτές συmicroπυκνώνουν τις σχετικές απόψεις του Λακάν Όπως ειπώθηκε παραπάνω για τον Saussure η γλώσσα έρχεται να κάνει microια τοmicroή στη άmicroορφη microάζα των σκέψεων και των ήχων και αmicroοιβαία να καθορίσει τα σηmicroαίνοντα και τα σηmicroαινόmicroενα (βλ σχήmicroα 1) Ο Λακάν αmicroφισβητεί τον ισοmicroορφικό αυτό καθορισmicroό και θεωρεί ότι σε αυτό που υπάρχει τmicroήση είναι η ροή των σηmicroαινόντων ndashmicroε αυτή τη διατύπωση ήδη αποmicroακρύνεται από τον Saussure αφού η τοmicroή της γλώσσας δηmicroιουργεί το σηmicroαίνονmiddot δεν προϋπάρχει ως τέτοια (βλ και Taillandier 1994 407) Το γλωσσικό σηmicroαινόmicroενο αντικαθίσταται από τη βελονιά του παπλωmicroατά ndashέννοια που συνδέεται άmicroεσα microε την ψυχαναλυτική εmicroπειρία η οποία δείχνει ότι η σχέση σηmicroαίνοντος και σηmicroαινόmicroενου είναι laquoπάντα ρευστή πάντα έτοιmicroη να χαλάσειraquo γεγονός που ενισχύεται από την ψυχωτική εmicroπειρία όπου ο δεσmicroός ανάmicroεσα στο σηmicroαίνον και το σηmicroαινόmicroενο απουσιάζει Η βελονιά του παπλωmicroατά είναι η διαδικασία microε την οποία laquoτο σηmicroαίνον σταmicroατά το αλλιώς ατέρmicroονο γλίστρηmicroα της σηmicroασίαςraquo και οριοθετεί τη σηmicroασία όχι επιmicroέρους microονάδων αλλά microε ένα εκ των υστέρων laquoκόψιmicroοraquo σφραγίζει το νόηmicroα της οmicroιλούmicroενης ακολουθίας αναδροmicroικά (Dor 1994 57-59) Αυτό το γλίστρηmicroα της σηmicroασίας αφενός δικαιολογεί την υπεροχή του σηmicroαίνοντος έναντι του σηmicroαινοmicroένου αφετέρου δείχνει

23

και άλλες αποκλίσεις σε σχέση microε τον Saussure Αποδίδεται η διαχρονία στη γραmicromicroικότητα του σηmicroαίνοντος πράγmicroα που είναι αντίθετο microε τη συγχρονική θεώρησή της από τον Saussure Επίσης η σηmicroασία συνδέεται microε την parole και δεν άπτεται της σφαίρας της langue

Έχοντας κάνει αυτές τις πρωταρχικές παρατηρήσεις microπορούmicroε να σκιαγραφήσουmicroε την άποψη του Λακάν για τη γλώσσα Καταρχήν όπως πρώτος υποστήριξε ο Φρόυντ το ζήτηmicroα της γλώσσας θέτει το ζήτηmicroα της αναπαράστασης microε την έννοια ότι η λέξη είναι το σηmicroείο ενός πράγmicroατος εν τη απουσία τουmiddot που σηmicroαίνει ότι ένα πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να microπορέσει να αναπαρασταθεί Η άποψη αυτή ndashεγελιανής προέλευσηςndash θα χρησιmicroοποιηθεί από τον Λακάν για να γίνει εmicroφανές ότι γλώσσα και άmicroεσο βίωmicroα είναι δύο αποκλειόmicroενα πράγmicroατα και αυτό είναι ένα από τα laquoδράmicroαταraquo της ανθρώπινης ύπαρξης Θεmicroελιακή έννοια για να παρακολουθήσουmicroε το ξετύλιγmicroα της σκέψης του είναι η έννοια της ενόρmicroησης έννοια που χρησιmicroοποιεί ο Φρόυντ ως ενδιάmicroεση της οργανικής ανάγκης και της επιθυmicroίας θεωρώντας την βιολογικής τάξης και η οποία αποκτάει πρόσβαση στον ψυχισmicroό microέσα από τον ψυχικό εκπρόσωποmiddot δηλαδή από τη στιγmicroή που θα αναπαρασταθεί αποτελεί έναν οριακό ενδιάmicroεσο ανάmicroεσα στο βιολογικό και τον ψυχισmicroό Ο Λακάν συνδέει την ενόρmicroηση microε την ανάγκη microέσα από microια διαφορετική σύλληψη Καταρχήν η έλλειψη αναφέρεται στην απουσία του ανατοmicroικού του σωmicroατικού συmicroπληρώmicroατος που βιώνει το παιδί από τη στιγmicroή που γεννιέται καθώς αυτό διαχωρίζεται αποσπάται από τον microητρικό κόλπο Η ενόρmicroηση σε αυτή την οπτική είναι microια τάση που κατακλύζει το παιδί και microεταφράζει αυτή τη σωmicroατική έλλειψη του microητρικού συmicroπληρώmicroατοςmiddot αντίθετα από την άποψη του Φρόυντ η ενόρmicroηση βρίσκεται πριν από κάθε αναπαράσταση Το παιδί θέλοντας να φράξει αυτό το κενό το χάσmicroα που δηmicroιουργεί αυτός ο σωmicroατικός χωρισmicroός διαmicroορφώνει την επιθυmicroία Η καταρχήν επιθυmicroία του είναι να είναι ο φαλλός η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της microητέρας το συmicroπλήρωmicroα της έλλειψης Αυτό έχει laquoδραmicroατικάraquo αποτελέσmicroατα Σε επίπεδο ψυχισmicroού η επιθυmicroία microη microπορώντας να συmicroπληρώσει το χάσmicroα το κενό microεταφέρεται διαρκώς σε άλλα υποκατάστατα σε ένα ατέλειωτο ταξίδι microετωνυmicroιών (βλ παρακάτω) αποξενώνοντας αποmicroακρύνοντας το υποκείmicroενο από την πρωταρχική του επιθυmicroία η οποία παραmicroένει ανικανοποίητη Σε επίπεδο λεκτικοποίησης η επιθυmicroία microε το να

Σχ 1 Ο ισοmicroορφικός καθορισmicroός του Saussure (1979 151)

24

περάσει στη γλώσσα γίνεται αίτηmicroα γίνεται σηmicroείο ή σύmicroβολο που σηmicroαίνει ότι δεν microπορεί ποτέ να εκφραστεί άmicroεσα αφού η λεκτικοποίηση της θα σηmicroαίνει και τον φόνο της Κατά την έκφραση του Λακάν το κύmicroα της επιθυmicroίας πρέπει να περάσει από το laquoστένωmicroα του σηmicroαίνοντοςraquo Γιrsquo αυτό η επιθυmicroία είναι πέραν του αιτήmicroατος αφού το υπερβαίνει microην microπορώντας ποτέ να ικανοποιηθείmiddot είναι εντεύθεν του αιτήmicroατος γιατί είναι σηmicroαίνον της πρωταρχικής έλλειψης ως προς το είναι [manque agrave ecirctre] ∆ύο στάδια της ψυχικής εξέλιξης του ατόmicroου είναι σηmicroαντικά για το θέmicroα της γλώσσας και τη συνακόλουθη εγγραφή του υποκειmicroένου στη συmicroβολική τάξη α Το στάδιο του καθρέφτη και συγκεκριmicroένα η τρίτη φάση του κατά την οποία το παιδί κοιτάζοντας στον καθρέφτη βιώνει microεγάλη χαρά αναγνωρίζοντας στην εικόνα που βλέπει τον εαυτό του συνολικά θέτοντας έτσι τέλος στο ψυχικό βίωmicroα που ο Λακάν ονοmicroάζει φαντασίωση του τεmicroαχισmicroένου σώmicroατος (Dor 1994 109-111) Η στιγmicroή αυτή αποκτά τεράστια σηmicroασία όσον αφορά το θέmicroα των ταυτίσεων του υποκειmicroένου (όπ υποσ 11) στον βαθmicroό που πρόκειται για microια πρωταρχική ταύτιση του παιδιού που προωθεί τη δόmicroηση του εγώ [Je] και αποτελεί την πηγή όλων των άλλων ταυτίσεων Είναι laquoδιττήraquo ndashαφού ανάγεται σε δύο όρους σώmicroα και εικόναndash άmicroεση ο Φρόυντ την αποκαλεί ναρκισσική ενώ ο Λακάν θα την ονοmicroάσει φαντασιακή αφού το παιδί ταυτίζεται microε το αντίτυπό του microέσω της εικόνας (Fages 1997 16) ndashταύτιση που προεικονίζει κατά τον Dor (όπ) laquoτον χαρακτήρα της φαντασιακής του αλλοτρίωσης από όπου και η lsquolsquoχρόνια παραγνώρισηrsquorsquo που δεν θα πάψει να διατηρεί microε τον ίδιο του τον εαυτόraquo Το δεύτερο κρίσιmicroο σηmicroείο για τη δόmicroηση του υποκειmicroένου είναι το οιδιπόδειο όπου ο πατέρας παρεmicroβαίνει ως ο τρίτος απαγορεύοντας την αιmicroοmicroειξία και σπάζοντας τη φαντασιακή ενότητα του παιδιού microε τη microητέρα βίωmicroα που κυρίως εκτυλίσσεται γύρω από την προβληmicroατική του φαλλού Όπως ήδη ειπώθηκε η καταρχήν επιθυmicroία του παιδιού είναι να είναι ο φαλλός της microητέρας η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της πιο απλά να είναι τα πάντα γιrsquo αυτήν Σε κάποιο σηmicroείο αρχίζει να συνδέει την απουσία της microητέρας microε τον τρίτο ndashτον πατέραndash και καταλαβαίνει ότι ο φαλλός είναι αλλού δεν είναι ο ίδιος δεν τον έχει η microητέρα βρίσκεται προς τη microεριά του πατέρα ndashεντοπισmicroός που θα κινητοποιήσει στο τελευταίο στάδιο του οιδιποδείου ταυτίσεις ως προς το φύλο Το σπάσιmicroο αυτό της φαντασιακής δυαδικής σχέσης και η αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα ndashη ταύτιση microε τον νόmicroο τουndash εισάγουν το παιδί στη συmicroβολική τάξη της γλώσσας της κουλτούρας του πολιτισmicroού τοποθετώντας το microέσα στην τριαδική σχέση απελευθερώνοντας το από τη φαντασιακή υποταγή του στη microητέρα και καθιστώντας το υποκείmicroενο Νοmicroίζω πως εδώ είναι το κρίσιmicroο σηmicroείο της θεωρίας του Λακάν για το τρίπολο υποκειmicroενικότητα συmicroβολική τάξη (του συστήmicroατος συγγενείας και microε αυτή την έννοια του πολιτισmicroού) συmicroβολική τάξη του συστήmicroατος της γλώσσας (ενός συστήmicroατος αναπαράστασης) Καταρχήν ο Λακάν συνδέει την είσοδο στη συmicroβολική τάξη microε την είσοδο στη γλώσσα laquoΞαναδιαβάζονταςraquo το fort-da του Φρόυντ ο οποίος εκεί βλέπει τον καταναγκασmicroό της επανάληψης ο Λακάν εκτός των άλλων εντοπίζει στο παιχνίδι αυτό και κυρίως στη λεκτική εκφορά του τη συmicroβολική κυριαρχία επί του χαmicroένου αντικειmicroένου Που σηmicroαίνει ότι το παιδί laquoκαταφέρνει στο εξής να κυριαρχεί πάνω στο ότι δεν είναι πλέον το ένα και microοναδικό αντικείmicroενο της επιθυmicroίας της microητέρας δηλαδή το αντικείmicroενο που πληροί την έλλειψη του Άλλου δηλαδή ο φαλλόςraquo (Dor 1994 124) Η επιθυmicroία αυτή όπως ειπώθηκε και παραπάνω θα microεταφερθεί στα υποκατάστατα αντικείmicroενα της επιθυmicroίαςmiddot το κυριότερο σε

25

αυτό είναι ότι θα καταστήσει το παιδί επιθυmicroούν υποκείmicroενο και όχι αντικείmicroενο επιθυmicroίας (της microητέρας) ∆εύτερον microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα η πρωταρχική επιθυmicroία απωθείται (έχουmicroε εδώ την πρωταρχική απώθηση ndashπου θα διασφαλίσει το πέρασmicroα από την άmicroεση βίωση στη συmicroβολοποίηση microέσα από τη γλώσσαndash και τη δηmicroιουργία ασυνειδήτου) Σε αυτό το σηmicroείο γίνεται κατά την άποψη microου η σύνδεση των δύο συmicroβολικών συστηmicroάτων Το παιδί microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα και ονοmicroάζοντας αυτόν εν αγνοία του ονοmicroάζει το πρωταρχικό του σηmicroαίνον την επιθυmicroία να είναι ο φαλλός Γιrsquo αυτό το Όνοmicroα του Πατέρα αποτελεί microεταφορά Εφόσον το υποκείmicroενο άλλο ονοmicroάζει και άλλο λέει κατά βάθος microε την πατρική microεταφορά εmicroφανίζεται η εγκαθίδρυση microιας ψυχικής διαίρεσης (Spaltung) του υποκειmicroένου ανάmicroεσα στο ασυνείδητο ndashτον ψυχισmicroό τουndash και τον συνειδητό του λόγο διαίρεση η οποία επέρχεται υπό το κράτος της γλώσσαςmiddot microε αυτή την έννοια κατά τον Dor (όπ 137) το ασυνείδητο θα δοmicroηθεί υποταγmicroένο στην τάξη του σηmicroαίνοντος δηλ σαν γλώσσα Άποψη που προκάλεσε τη ρήξη του Λακάν microε τη σύγχρονη ψυχαναλυτική σκέψη στον βαθmicroό που υπέταξε τη δηmicroιουργία του ασυνειδήτου στη γλώσσα αναγνωρίζοντάς τη ως βασική προϋπόθεσή του και θεώρησε το υποκείmicroενο ως υπάρχον microόνο ως οmicroιλούν (το οmicroιλ-όν) Ο Λακάν χρησιmicroοποιεί τη διάκριση του Benveniste (1966) ανάmicroεσα σε υποκείmicroενο της εκφώνησης και υποκείmicroενο του εκφωνήmicroατος για να καταδείξει ότι το υποκείmicroενο του ασυνειδήτου το υποκείmicroενο της επιθυmicroίας προσδιορίζεται σε επίπεδο εκφώνησης σε αυτό που λέγεται σε ένα κατά κάποιον τρόπο laquoκείmicroενο λόγουraquo ενώ στο εκφώνηmicroα στην πρόταση εκεί που γραmicromicroατικά θα βάλει τη στίξη το υποκείmicroενο χάνεται η αλήθεια του καθώς εmicroφανίζεται διαστρεβλωmicroένη ndashη ψυχαναλυτική εργασία συνίσταται microε αυτή την έννοια στην ανάδυση της επιθυmicroίας του υποκειmicroένου microέσα από τα εκφωνήmicroατά τουmiddot γιrsquo αυτό ο αναλυτής ακούει laquoαπό κάτωraquo από τα συγκεκριmicroένα εκφωνήmicroατα laquoπροσέχονταςraquo το συνολικό κείmicroενο του αναλυόmicroενου Αν το υποκείmicroενο αναδύεται microέσα από τη γλώσσα ndashκαι αυτό σηmicroαίνει ότι δεν είναι αιτία της γλώσσας του σηmicroαίνοντος αλλά επίπτωσή τηςndash ταυτοχρόνως όmicroως αλλοτριώνεται microέσα και από αυτήν εφόσον το ίδιο λόγω της διαδικασίας της συmicroβολοποίησης (laquoτο πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να αντιπροσωπευθείraquo) εmicroφανίζεται κατά την έκφραση του A Miller laquoσαν να υπέχει θέση ∆εν είναι εκεί αλλά και δεν είναι και απόνraquo Έτσι παρουσιάζεται το αντιφατικό φαινόmicroενο από τη microια η γλώσσα κάνει να αναδυθεί το υποκείmicroενο από την άλλη το εξαφανίζει microέσα από την αναπαράστασή του Ο Λακάν ονοmicroάζει αυτή την έκλειψη στιγmicroιαία εξαφάνιση του υποκειmicroένου το γεγονός δηλ ότι microέσω της γλώσσας το υποκείmicroενο νοείται ως αναπαράσταση ως προσωπείο που το αλλοτριώνει αποκρύπτοντάς το από τον εαυτό του (Dor 1994 146) O όρος σχίση [refente] αποδίδει αυτή ακριβώς την αλλοτρίωση microέσα και από τη γλώσσα Από τη microια λοιπόν το υποκείmicroενο βρίσκεται διαχωρισmicroένο από τον laquoλόγοraquo του ασυνειδήτου του τον λόγο της επιθυmicroίας του και από την άλλη λειτουργεί στον λόγο ως laquoυπέχον θέσηraquo ως οmicroοίωmicroα Μία ακόmicroη από τις δραmicroατικές αντιφατικότητες της ύπαρξης Μπορεί το υποκείmicroενο microε την πρόσβαση στη γλώσσα και τη συmicroβολική τάξη να απελευθερώθηκε από την αιχmicroαλωσία της φαντασιακής δυαδικής σχέσης microε τη microητέρα από την άλλη όmicroως βυθίζεται πάλι microέσω της γλώσσας σε microια άλλη φαντασιακή αιχmicroαλωσία του εαυτού του υιοθετώντας τα διάφορα εγώ του ndashαλλοτριωmicroένουndash λόγου του και αποκτώντας έτσι microια φαντασιακή εικόνα του εαυτού του ndashτο Εγώ [Moi] Στη φαντασιακή αυτή αναπαράσταση

26

εικόνα του εαυτού του υπεισέρχεται και ο Άλλος (η microητέρα καταρχήν) στον βαθmicroό που microέσα από τα microάτια του Άλλου γίνεται η αναγνώρισή microας (προεικονίζεται ήδη από το στάδιο του καθρέφτη όπου microέσα από τα microάτια του Άλλου υπάρχει η έγκριση για την ταύτιση του παιδιού microε αυτό που βλέπει) Αναλόγως όmicroως κινείται και η σχέση του Εγώ [Moi] microε τον άλλον διαποτισmicroένη από το φαντασιακό αφού microε τον ίδιο τρόπο που εκλαmicroβάνει τον εαυτό του εκλαmicroβάνει και τον άλλον Η επικοινωνία όmicroως έτσι καθίσταται laquoδιάλογος microεταξύ κουφώνraquo αφού ο καθείς επικοινωνεί microέσα από τα Εγώ [moi] του Ο Μεγάλος Άλλος ndashη επικοινωνία microε το ασυνείδητοndash καθίσταται αδύνατη στον βαθmicroό που διαχωρίζεται από τον laquoτοίχο της γλώσσαςraquomiddot ο Μεγάλος Άλλος βρίσκεται από την άλλη πλευρά του όπως ακριβώς το υποκείmicroενο λόγω της γλώσσας τίθεται εκτός της προσωπικής του αλήθειας Και είναι ο στόχος της ανάλυσης αυτό τον κενό ndashαλλοτριωmicroένοndash λόγο του υποκειmicroένου να τον καταστήσει πλήρη να τον φέρει σε επικοινωνία microε το ασυνείδητό του microε την επιθυmicroία του αποκαθιστώντας τη συmicroβολική τάξη στον φαντασιακό του λόγο

14

η laquoαντιπαράθεσηraquo ολοκληρώνει τη γλωσσική σήmicroανση Kατά τον Piaget η microεταφορά είναι το τεκmicroήριο της δεικτικής νόησης ndashενός είδους νόησης που είναι όπως λέει laquoπρο-λογικό και όχι αντι-λογικόraquo (pre-logical and not anti-logical) Aυτό το είδος νόησης γενικεύει ndashlaquoδίνει ένα κοινό νόηmicroα σε έναν αριθmicroό διακεκριmicroένων αντικειmicroένωνraquo (gives a common meaning to a number of distinct objects)ndash στη βάση laquoσυγκινησιακών σχηmicroάτωνraquo [affective schemas] ndashστη βάση laquomicroετάγγισης αισθηmicroάτωνraquo όπως θα έλεγε ο Ricoeur (βλ πιο πάνω) H γενίκευση στη βάση συγκινησιακών σχηmicroάτων ndashη συγκινησιακή δεικτική σήmicroανσηndash laquoδεν επιτυγχάνει τον ίδιο βαθmicroό γενίκευσης και αφαίρεσης όπως τα λογικά σχήmicroαταraquo (do not achieve the same degree of generalisation and abstraction as logical schemas) ndashη συmicroβολική σήmicroανση Aλλά σrsquo αυτήν ακριβώς την laquoανεπάρκειαraquo βρίσκεται η ουσία της microεταφοράς ως συγκινησιακής δεικτικής laquoγείωσηςraquo ndashκαι ολοκλήρωσηςndash του συmicroβόλου Kατά την ψυχαναλυτική οπτική όπως εκπροσωπείται από τον Lacan η microεταφορική ταύτιση είναι laquoο τόπος όπου πρέπει να τοποθετήσουmicroε την αρχέγονη διάσταση της ανθρώπινης γλώσσαςraquo (le lieu ougrave nous devons situer la dimension primordiale dans le langage humain) Θα έχουmicroε την ευκαιρία να συζητήσουmicroε αργότερα τον ρόλο κατά την ψυχαναλυτική προσέγγιση αυτής της laquoαρχέγονης διάστασης της ανθρώπινης γλώσσαςraquo στη δόmicroηση του ανθρώπινου ψυχισmicroού Για την ώρα αυτό που έχει σηmicroασία να επισηmicroανθεί είναι ότι το laquoαρχέγονοraquo της microεταφοράς οφείλεται στο γεγονός ότι η διαδικασία αυτή κινητοποιείται από laquoαρχέγοναraquo συστατικά της συmicroβολικής σήmicroανσης ndashτη δείξη κατά κύριο λόγο Kαι αυτή η διάσταση είναι που laquoαποτρέπειraquo ndashαν microπορεί κανείς να θέσει το ζήτηmicroα microε τέτοιους όρουςndash την laquoαποτυχία της έννοιαςraquo (lrsquoeacutechec du concept)ndashτην laquoαποτυχίαraquo της γενικευτικής αφαιρετικής σήmicroανσης β Κείmicroενο 5 Χριστίδης Α-Φ 1999 Όψεις της microεταφοράς Στο Γλώσσα και νόηση επιmicro ∆ Κατή Μ Κονδύλη amp Β Νικηφορίδου 197-206 Αθήνα Αλεξάνδρεια copy Αλεξάνδρεια [] Το φαινόmicroενο της microεταφοράς αποτελεί δοκιmicroασία για microια συγκεκριmicroένη ndashκαι επίσης αρχαίαndash αντίληψη για τη λογικότητα Και αποτελεί δοκιmicroασία γιατί η microεταφορά απειλεί microια βασική δοmicroή του λόγου και της λογικότητας την πρόταση σαν ένα αρθρωmicroένο σύνολο διακεκριmicroένων κατηγοριών και τη λογική της λειτουργία την κατηγόρηση Στη microεταφορά οι κατηγοριακές αρθρώσεις microοιάζουν να καταργούνται microέσα από τη συmicroπύκνωση σηmicroασιών και η προτασιακή αποφαντική λογικότητα microοιάζει να υπονοmicroεύεται από το παράδοξο ή και laquoπαράλογοraquo laquoείναιraquo της microεταφοράς Ο Γιάννης είναι γουρούνι Ο κλασικός χειρισmicroός για να αντιmicroετωπιστεί το πρόβληmicroα που δηmicroιουργεί η microεταφορά για την προτασιακή λογικότητα ήταν να αναχθεί η microεταφορά στην παροmicroοίωση ndashνα αναχθεί το παράδοξο και το laquoπαράλογοraquo laquoείναιraquo της microεταφοράς στο laquoείναι σανraquo της παροmicroοίωσης που σέβεται τις κατηγοριακές και σηmicroασιακές οροθετήσεις και δεν παραβιάζει τους κανόνες της λογικότητας Η κλασική αυτή λύση έχει βέβαια περισσότερες από microία παραλλαγές Αρκεί να αναφέρω απόψεις όπως του Davidson όπου δεν εmicroφανίζεται η αναγωγή της microεταφοράς στην παροmicroοίωση ndashπου άλλωστε παρουσιάζει ποικίλες δυσκολίεςndash αλλά microετατίθεται το πρόβληmicroα της microεταφοράς από τη γλωσσική δοmicroή στη γλωσσική χρήση κατά τον Davidson η microεταφορά

15

δεν αφορά το laquoσυmicroβατικόraquo προτασιακό νόηmicroα ndashαυτό δεν είναι ποτέ microεταφορικόndash αλλά την παραγωγή και την κατανόηση της πρότασης Ο Davidson υποστηρίζει ότι αυτό που θα πρέπει να εντοπιστεί είναι οι στρατηγικές microε τις οποίες ο οmicroιλητής εννοεί και ο ακροατής κατανοεί κάτι διαφορετικό απrsquo αυτό που σηmicroαίνει η πρόταση Αν η αναγωγή της microεταφοράς στην παροmicroοίωση εξαφανίζει τη microεταφορά σώζοντας έτσι την προτασιακή λογικότητα η θεωρία του Davidson εξορίζει τη microεταφορά στον χώρο της γλωσσικής χρήσης διατηρώντας τη γλωσσική δοmicroή ndashτην πρότασηndash αmicroόλυντη από τη microεταφορά Το αποτέλεσmicroα είναι το ίδιο παρά τη διαφορετική πορεία διασώζονται οι laquoκαθορισmicroένεςraquo σηmicroασίες των λέξεων ndash laquosenses hellip they are ordained forraquo κατά τη διατύπωση του Hobbes που απειλούνται από την ανατρεπτική λειτουργία της microεταφοράς Η καλύτερη ίσως συνόψιση της αρχαίας αντιπαράθεσης του προτασιακού λόγου και της προτασιακής λογικότητας microε τη microεταφορά βρίσκεται στη διατύπωση του Locke η microεταφορά και άλλα σχετικά ρητορικά σχήmicroατα πρέπει να στιγmicroατίζονται γιατί laquoυποβάλλουν ψευδείς ιδέες κινούν τα πάθη κι έτσι παραπλανούν την ορθή κρίση κι αποτελούν εργαλεία εξαπάτησηςraquo (hellipinsinuate wrong ideas move the passions and thereby mislead the judgment and so indeed are perfect cheats) Στον φορτισmicroένο αυτό χαρακτηρισmicroό microε τον οποίο ο Locke επιχειρεί να laquoεξορκίσειraquo τη microεταφορά κρύβεται βέβαια η ουσία της Θα ξαναγυρίσουmicroε σύντοmicroα στη σχέση laquoπάθουςraquo και microεταφοράς αλλά για την ώρα θα πρέπει να επισηmicroάνουmicroε ότι αν microια ολόκληρη παράδοση επιχειρεί να laquoεξορκίσειraquo τη microεταφορά microια άλλη εξίσου αρχαία παράδοση ndashαντι-ιντελεκτουαλιστική ιρασιοναλιστική laquomicroυστικήraquo κάποτεndash την εγκαθιστά στο κέντρο του λόγου και της λογικότητας Αυτή την παράδοση όπως είναι γνωστό απηχεί στα νεότερα χρόνια η φωνή του Nietzsche Για τον Nietzsche δεν υπάρχει microη ρητορική laquoφυσικήraquo γλώσσα Οι ρητορικοί τρόποι δεν είναι κάτι που microπορεί να προστεθεί ή να αφαιρεθεί από τη γλώσσα κατά βούληση και αποτελούν τη γνησιότερη όψη της φύσης της ∆εν υπάρχει κατά τον Nietzsche πραγmicroατική έκφραση και πραγmicroατική γνώση πέρα από τη microεταφορά laquoΘέρmicroηraquo και laquoφωςraquo (Licht und Waumlrme Humboldt [1836] 1988) laquoπάθοςraquo και laquoλόγοςraquo Αυτά τα δύο αξεδιάλυτα συστατικά της ανθρώπινης νόησης και του ανθρώπινου ψυχισmicroού πολώνονται στην αρχαία αυτή αντιπαράθεση και διεκδικούν ndashτο καθένα για τον εαυτό τουndash την πρώτη θέση Και η microεταφορά είναι ένα από τα στρατηγικά microέτωπα στα οποία διαδραmicroατίζεται αυτή η σύγκρουση [9] Κείmicroενο 6 Χριστίδης Α-Φ 2001β Πολυσηmicroία Στο Όψεις της γλώσσας Αθήνα Νήσος Υπό έκδοση copy Νήσος [] οι ποικίλες σηmicroασίες που συγκροτούν τις λέξεις αποτελούν υπαινιγmicroούς ψηφίδες σπαράγmicroατα που πρέπει να συναρθρωθούν για να διαφανεί η βαθύτερη ενότητα της οποίας αποτελούν microέρος το laquoσύννεφοraquo για να θυmicroηθούmicroε τη microεταφορά του Vygotsky από το οποίο κατάγονται οι microοναχικές ξέχωρες laquoσταγόνεςraquo Kαι η συνάρθρωση αυτή είναι ταυτόχρονα και

16

εξάρθρωση H ιστορική συνάρθρωση των σηmicroασιών lsquoθέλωrsquo και lsquoστερούmicroαιrsquo πχ όπως την παρακολουθήσαmicroε στην περίπτωση του αγγλικού ρήmicroατος want υπαινίσσεται microια αδιαφοροποίητη συγκινησιακή ενότητα όπου η διάκριση lsquoεπιθυmicroώrsquo ndash lsquoστερούmicroαιrsquo δεν υφίσταται H συνάρθρωση των δύο αυτών σηmicroασιών microε άλλα λόγια υπαινίσσεται και την εξάρθρωση τους την κατάργηση των ορίων microεταξύ τους την αλληλοδιείσδυση τους την καταγωγή τους από το ενιαίο αδιάσπαστο laquoσύννεφοraquo Aν όπως υποστηρίζει ο Humboldt microε microια διατύπωση που θυmicroίζει την ανάλογη άποψη του Vygotsky laquoοι λέξεις τεmicroαχίζουν την αδιαφοροποίητη σύνθεση που αντλεί ο νους από την εmicroπειρίαraquo το παιχνίδι της πολυσηmicroίας αποκαλύπτει ότι ο τεmicroαχισmicroός αυτός δεν είναι ποτέ πλήρης οι διακεκριmicroένες σηmicroασίες που συγκροτούν microια πολύσηmicroη λέξη φανερώνουν στη συνάρθρωση τους την κίνηση για την εξάρθρωση ndashτην άρση της στεγανής οριοθέτησης Kι εδώ ακριβώς βρίσκεται το πιο ενδιαφέρον ζήτηmicroα H προσέγγιση της πολυσηmicroίας από την οπτική που προτείναmicroε αποκαλύπτει τον laquoβρασmicroόraquo που αναταράζει τη φαινοmicroενική γαλήνη της laquoκατηγορικήςraquo γλώσσας της γλώσσας που microοιάζει να αποτελείται από σαφώς οριοθετηmicroένα laquoτεmicroάχιαraquo Aποκαλύπτει τις διαλεκτικές κινήσεις που υπονοmicroεύουν ndashlaquoρηγmicroατώνουνraquondash τις οριοθετήσεις της κατηγορικής γλώσσας για τη διάλυση της οποίας microε τόσο πάθος microίλησε ο Nίτσε laquoTο είναι γεννιέταιraquo υποστηρίζει ο Heidegger laquoόταν συντρίβεται η λέξηraquo laquoόταν η ένηχη λέξη επιστρέφει στη σιωπή απrsquo όπου και παραχωρήθηκεraquo Θα microπορούσα να σταmicroατήσω εδώ microε την ελπίδα ότι η συζήτηση που προηγήθηκε φωτίζει αυτή την κρυπτική διατύπωση του Heidegger Aλλά ας microου επιτραπεί ένα τελευταίο επεξηγηmicroατικό σχόλιο H ίδια η λέξη η πολύσηmicroη λέξη όπως την παρακολουθήσαmicroε στη συζήτηση που προηγήθηκε υπαινίσσεται την αρχέγονη αδιάσπαστη και γι αυτό άρρητη microήτρα της H συνάρθρωση των ποικίλων σηmicroασιών της υπαινίσσεται το είναι ndashτη βαθύτερη ενότηταndash που τη ζωοδοτεί και που συνάmicroα τη συντρίβει αίροντας τις αρθρώσεις που την οριοθετούν H κίνηση προς τα laquoπίσωraquo ndashπρος το σύννεφοndash υπαινίσσεται τη συντριβή της σταγόνας Kαι για να αντηχήσει στrsquo αυτιά microας αυτός ο υπαινιγmicroός χρειάζεται να οξύνουmicroε τις αισθήσεις microας για να αισθανθούmicroε τις αφανείς κινήσεις που βυσσοδοmicroούν laquoπίσωraquo από την πλάτη της κατηγορικής γλώσσας ndashτις κινήσεις που αναταράσσουν τις διασπασmicroένες microοναχικές σταγόνες που τις εξωθούν να υπερβούν τη διάσπαση την οριοθέτησή τους Mια τέτοια προσέγγιση που την υπαγορεύουν τα ίδια τα φαινόmicroενα απλά laquoσυναρmicroολογεί και επαναδραστηριοποιείraquo για λογαριασmicroό του παρατηρητή laquoκάποια αφανή περιεχόmicroενα Aποκαλύπτει απαγορευmicroένα νοήmicroατα κι έτσι παρουσιάζεται σαν microια επιστροφή ή microάλλον σα microια συνειδητή απελευθέρωση αυτού που ήταν απωθηmicroένοraquo Aυτά τα τελευταία λόγια αποτελούν τον ορισmicroό που δίνει ο Marcuse για τη διαλεκτική ανάλυση Kαι η διαλεκτική microας θυmicroίζει ο Nίτσε laquoη microάνα της λογικής γεννήθηκε από τη ρητορική που microε τη σειρά της είναι παιδί του microύθου και της ποίησηςraquo των δύο κατεξοχήν χώρων που αποτολmicroούν το ταξίδι laquoαπό ένα κόσmicroο γεmicroάτο νοήmicroατα στην τελική εξάρθρωση των νοηmicroάτωνrdquo (Mπατάιγ) το ταξίδι από τη microοναχική σταγόνα πίσω στο σύννεφο που τη γέννησε [] [10] Κείmicroενο 7 Xριστίδης A-Φ 2001 ∆εικτικότητα Στο Όψεις της γλώσσας Αθήνα Νήσος Υπό έκδοση copy Νήσος

17

Στην οmicroιλία αυτή θα επιχειρήσω να σας microιλήσω γι αυτό που ο φιλόσοφος D Pears επιτυχηmicroένα ονόmicroασε laquoπρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γλώσσαςraquo ndashγια το ζήτηmicroα των ορίων της γλώσσας Aλλά τι είναι η γλώσσα Tο ερώτηmicroα αυτό ίσως να ηχεί microεγαλόστοmicroα και πλεοναστικά microέσα στα πλαίσια ενός συνεδρίου γλωσσολογίας Ωστόσο δεν παύει να είναι το ερώτηmicroα που αποτελεί το λόγο ύπαρξης της γλωσσολογίας άσχετα αν ο ερευνητικός κατακερmicroατισmicroός του σώmicroατος της γλώσσας συναρτηmicroένος microε ποικίλους προϊδεασmicroούς υποβαθmicroίζει συχνότατα στην καθηmicroερινή microας γλωσσολογική πρακτική τόσο το ερώτηmicroα αυτό όσο και τις προοπτικές απάντησής του Tο ζήτηmicroα που θα microας απασχολήσει ndashτα όρια της γλώσσας η πρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασής της και η έννοια της δεικτικότητας γύρω από την οποία θα microορφοποιηθεί η προσέγγιση στο ζήτηmicroα αυτόndash απαιτεί microια απάντηση στο ερώτηmicroα laquoτι είναι η γλώσσαraquo Θα επιλέξω να σας δώσω την απάντηση ndashή τις απαντήσειςndash δύο κορυφαίων φιλοσοφικών φυσιογνωmicroιών ndashτου Hegel και του Charles Sanders Peirce H απάντηση του Hegel συmicroπυκνώνεται σε δύο εξαίσιες microεταφορές H πρώτη microεταφορά περιγράφει τη γλώσσα ndashτον κόσmicroο των νοηmicroάτωνndash σαν laquoφόνο του πράγmicroατοςraquo H αισθητηριακή πρόσληψη βίωση της εmicroπειρίας ndashτου laquoπράγmicroατοςraquondash(που κυριαρχεί στο άγλωσσο ζώο αλλά και στο άγλωσσο βρέφος) άmicroεση προσδεδεmicroένη στο παρόν ερέθισmicroα αδιαmicroεσολάβητη microετασχηmicroατίζεται στον ανθρώπινο λόγο στην έmicromicroεση διαmicroεσολαβηmicroένη από τις διαδικασίες της γενίκευσης και της αφαίρεσης νοητική πρόσληψη ndashκαι οργάνωση ndashτης εmicroπειρίας H γλωσσική σήmicroανση αποδεσmicroεύει το υποκείmicroενο από τα δεσmicroά της άmicroεσης καθηλωmicroένης στο παρόν ερέθισmicroα άγλωσσης αισθητηριακής σήmicroανσης Tο αισθητό συγκεκριmicroένο πράγmicroα laquoπεθαίνειraquo κάτω από τα πλήγmicroατα της γενίκευσης και της αφαίρεσης ndashτου νοήmicroατος ndashκαι παραχωρεί τη θέση του στη γενικευmicroένη αφηρηmicroένη ανάκλασή του ndashτην έννοια H έννοια laquoσκύλοςraquo για να χρησιmicroοποιήσω το εγελιανό παράδειγmicroα αποσπάται ndashγενικευτικά και αφαιρετικά ndashαπό τον αισθητό πραγmicroατικό σκύλο και κατrsquo αυτό τον τρόπο το αισθητό πράγmicroα laquoπεθαίνειraquo ndashη έννοια το νόηmicroα είναι η γενικευτική και αφαιρετική laquoανάmicroνησήraquo του Aυτό που υπάρχει στην αρχή λέει ο Hegel δεν είναι το καθολικό η γενίκευση και η αφαίρεση αλλά το συγκεκριmicroένο ndashόχι laquoτο τραπέζιraquo γενικά αλλά laquoαυτό το τραπέζιraquo O άνθρωπος microπορεί να αναιρέσει αυτό το συγκεκριmicroένο χαρακτήρα της υπάρχουσας οντότητας microεταθέτοντάς την από το laquoεδώ και τώραraquo του φυσικού αισθητού κόσmicroου στον αιώνιο γενικευτικό και αφαιρετικό κόσmicroο του λόγου από τον laquoκαταρράκτηraquo του microεταβλητού κινούmicroενου συγκεκριmicroένου στο microόνιmicroο ουράνιο τόξο που βρίσκεται από πάνω του ndashτον κόσmicroο των νοηmicroάτων Aυτή είναι η δεύτερη εξαίσια microεταφορά που προανήγγειλα λίγο παραπάνω O laquoφόνος του πράγmicroατοςraquo η microετάβαση ή καλύτερα το άλmicroα από τη συγκεκριmicroένη άmicroεση βίωση της εmicroπειρίας στην έmicromicroεση αφαιρετική και γενικευτική βίωση της αφήνει βέβαια τα σηmicroάδια του Kαι η laquoπρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γλώσσαςraquo δεν microπορεί παρά να είναι η laquoνοσταλγίαraquo της χαmicroένης αδιαmicroεσολάβητης αισθητηριακής βιωmicroατικής αmicroεσότητας Kαι αν όπως επισηmicroαίνει ο Hegel αυτό που υπάρχει στην αρχή είναι το συγκεκριmicroένο και όχι το καθολικό ndashαυτό το τραπέζι και όχι το τραπέζι γενικά ndash η δείξη δεν microπορεί παρά να είναι η κατεξοχήν προσέγγιση στην άmicroεση αδιαmicroεσολάβητη σήmicroανση ndashτο πρωτεϊκό γλωσσικό όριο

18

προς το οποίο οδηγεί η πρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γενικευτικής και αφαιρετικής γλώσσας H συζήτηση του ζητήmicroατος αυτού θα πρέπει να περιmicroένει τη συνεισφορά του Peirce Για την ώρα θα περιοριστώ σε κάποιες πρόσθετες επισηmicroάνσεις πάνω στο θέmicroα αυτό Eίναι προφανές ότι η δείξη αντιπροσωπεύει τον αρχαιότερο τρόπο σήmicroανσης ndashτον αρχαιότερο τρόπο επαφής microε τον κόσmicroο Όλα τα ζωικά σήmicroατα έχουν δεικτικό χαρακτήρα στο βαθmicroό που είναι προσδεδεmicroένα σε άmicroεσα παρόντα ερεθίσmicroατα Oι προγλωσσικές εκδηλώσεις του νηπίου έχουν κι αυτές δεικτικό χαρακτήρα ndashχειρονοmicroίες κλάmicroα αργότερα γέλιο κλπndashκαι είναι χαρακτηριστικό ότι ο δεικτικός αυτός τρόπος επιζεί και microετά την εmicroβάπτιση του microικρού παιδιού στον κόσmicroο της γλώσσας Oι πρώιmicroες laquoλέξειςraquo της παιδικής γλώσσας έχουν δεικτικό χαρακτήρα ndashείναι δείκτες Aυτό είναι κοινός τόπος στη microελέτη της παιδικής γλώσσας H αρχέγονη δεικτική σήmicroανση επιζεί βέβαια και στον ενήλικα Oι άγλωσσες συγκινησιακές εκδηλώσεις του ενήλικα ndashκλάmicroα γέλιο κλπ ndashείναι βέβαια δείκτες Θα δούmicroε λίγο πιο κάτω τον γλωσσικό δεικτικό χώρο microε τα χαρακτηριστικά του αλλά για την ώρα αρκεί να επισηmicroάνω ότι στις παρυφές της αρθρωmicroένης γλώσσας λειτουργεί το επιφώνηmicroα χαρακτηριστικός εκπρόσωπος της δεικτικής σήmicroανσης O επιτονισmicroός για να δώσω ένα ακόmicroα παράδειγmicroα είναι επίσης ένα βασικό δεικτικό συστατικό της γλώσσας Aν η δείξη είναι ο αρχέγονος πρωτεϊκός τρόπος σήmicroανσης η γέφυρα της αφαιρετικής και γενικευτικής γλώσσας microε την προϊστορία της (τόσο την οντογενετική όσο και τη φυλογενετική προϊστορία της) ο αρχέγονος αυτός τρόπος δεν είναι άλλος από τον τρόπο της επιθυmicroίας της κίνησης προς τα πράγmicroατα (και προς τον άλλο) της συγκίνησης H επιθυmicroία η συγκίνηση είναι αρχαιότερη από τη γλώσσα και αυτό είναι microια άλλη microεγάλη συζήτηση που δεν microπορεί να γίνει αυτή τη στιγmicroή ndashοι περιπέτειες της επιθυmicroίας σαν αποτέλεσmicroα της εmicroπλοκής της στον ιστό της γλώσσας Για τον Hegel η επιθυmicroία είναι η microήτρα της νόησης ndashlaquoη ιδέα γεννιέται από την επιθυmicroίαraquo H δείξη είναι η microήτρα της γενικευτικής και αφαιρετικής γλώσσας Kαι ο οmicroφάλιος λώρος που τις συνδέει δεν αποκόπτεται ποτέ [] [11] Κείmicroενο 8 Θεοδωροπούλου Μ Saussure και Lacan Απο τη γλωσσολογία στην ψυχανάλυση Αν και ο Φρόυντ σε όλη τη διάρκεια της ερευνητικής και συγγραφικής του πορείας παρουσιάζει ένα microόνιmicroο ενδιαφέρον για τη γλώσσα και τη συνδέει microε την προβληmicroατική του ασυνειδήτου ndashείναι γνωστή η παροmicroοίωση που κάνει σχετικά microε τα όνειρα ότι δηλαδή είναι γρίφοι που πρέπει να αποκρυπτογραφηθούνndash εκείνος ο οποίος θέτει τη γλώσσα σε πρωταρχική σύνδεση microε το ασυνείδητο και τη δόmicroηση του υποκειmicroένου είναι ο Ζακ Λακάν Ο Λακάν προγραmicromicroατικά διατυπώνει τη θεωρία του ως laquoεπιστροφή στον Φρόυντraquo microια επιστροφή που κατά τα φαινόmicroενα κινήθηκε προς δύο κατευθύνσεις η microία microε την κυριολεξία της λέξης ndashεπιστρέφουmicroε από κάπου που έχουmicroε φύγειmiddot και όντως η ψυχανάλυση τον καιρό της εναρκτήριας οmicroιλίας του Λακάν (laquoΟ λόγος της Ρώmicroηςraquo 26-2791953) παρουσιάζει συmicroπτώmicroατα αν όχι φυγής τουλάχιστον αποmicroάκρυνσης από το πνεύmicroα του Φρόυντ ndashαπόδειξη ο αmicroερικάνικος νεοφροϋδισmicroός και η ένταξη της ψυχανάλυσης στους κλάδους της πειραmicroατικής ψυχολογίας Το άλλο πνεύmicroα της επιστροφής είναι laquoσυνδηλωτικόraquo επιστρέφουmicroε σε κάτι αφού πρώτα έχουmicroε πάει αλλού και γυρνούmicroε εmicroπλουτισmicroένοι από την

19

εmicroπειρία του καινούριου τόπου Αυτός ο καινούριος τόπος είναι για τον Λακάν η γλωσσολογία και πιο συγκεκριmicroένα η γλωσσολογία όπως αναπτύχθηκε από τον θεmicroελιωτή της F de Saussure Σε microια εποχή που ο στρουκτουραλισmicroός παιδί της σωσσυριανής σκέψης έχει εmicroπνεύσει νέες θεωρήσεις στη γλωσσολογία και την ανθρωπολογία σε microια εποχή που σφραγίζεται από laquoεπαναναγνώσειςraquo (ο Αλτουσέρ ξαναδιαβάζει τον Μαρξ και ο Φουκώ την ψυχιατρική) ο Λακάν στρέφεται στη γλωσσολογία microέσα από δύο βασικά σηmicroεία 1 Υιοθετώντας τη βασική ιδέα ότι η γλώσσα ως συmicroβολικό σύστηmicroα microαζί microε τα άλλα κοινωνικο-πολιτιστικά συστήmicroατα και τις δοmicroές τους προϋπάρχουν της γέννησης ενός ανθρώπου και υπέρ-κεινται αυτού Κατά συνέπεια το παιδί microε την κατάκτηση της γλώσσας εγγράφεται σε αυτή τη συmicroβολική τάξη η οποία επειδή ακριβώς υπέρ-κειται θα το πλάσει ανάλογα microε τις δοmicroές της Με άλλα λόγια το άτοmicroο αναδύεται ως υποκείmicroενο microέσα από την εγγραφή του στη συmicroβολική τάξη της γλώσσας ή όπως λέει ο Αλτουσέρ (1983) η κατάκτηση της γλώσσας είναι αυτή που microε την εισαγωγή στη συmicroβολική τάξη θα σηmicroαδέψει το πέρασmicroα από τον άνθρωπο-θηλαστικό στον άνθρωπο-παιδί ndashάνδρα ή γυναίκα 2 Θεωρώντας ότι το laquoτο ασυνείδητο είναι δοmicroηmicroένο σαν γλώσσαraquo δηλαδή microια δοmicroή που όπως και η γλώσσα αποτελείται από στοιχεία που βρίσκονται σε σχέση και εξοmicroοιώνοντας τους microηχανισmicroούς του ασυνειδήτου microε τους γλωσσικούς microηχανισmicroούς της microεταφοράς και της microετωνυmicroίας Για τον Λακάν η laquoεπιστροφή στον Φρόυντraquo σηmicroαίνει να επανέλθει στο προσκήνιο της ψυχανάλυσης η διάσταση της οmicroιλίας (Dor 1994 28) αφού η οmicroιλία του υποκειmicroένου είναι το microοναδικό microέσο της αναλυτικής διαδικασίας microέσα από αυτή αναδεικνύεται το ασυνείδητο αλλά και αυτή είναι ο τόπος στον οποίο εκφράζεται (όπ 41) Οι θεωρήσεις του Λακάν αποτελούν προσπάθεια επιστηmicroονικής τεκmicroηρίωσης του ασυνειδήτου δεν αποτελούν θεωρία της γλώσσας Η microεγάλη συmicroβολή του είναι ότι σε αυτή την προσπάθεια οριοθέτησης της ψυχανάλυσης ως επιστήmicroης από άλλες επιστήmicroες ndashβιολογικές ψυχολογικές κοινωνικέςndash ανέδειξε τη γλώσσα σε πρωταρχικό παράγοντα δόmicroησης του ανθρώπινου υποκειmicroένου και ότι οι απόψεις του υπήρξαν αιτία microιας ριζικής επιστηmicroολογικής microεταβολής σε σχέση microε σηmicroαντικές microεταψυχολογικές έννοιες Ο Λακάν αναγνώρισε την οφειλή του στον Saussure αφού βασικές έννοιες της λακανικής θεωρίας στηρίζονται στις σωσυριανές θεωρήσεις και διχοτοmicroίες Καταρχάς η διάκριση langue-parole η διάκριση ανάmicroεσα στο αφηρηmicroένο εσωτερικευmicroένο σύστηmicroα της γλώσσας που υπάρχει δυνάmicroει στο σύνολο των οmicroιλητών microιας γλωσσικής κοινότητας και στη συγκεκριmicroένη υλική πραγmicroάτωσή τουmiddot microε άλλα λόγια η διάκριση ανάmicroεσα στο κοινωνικό αυτό που έχει θεσπίσει η κοινότητα και το ατοmicroικό έτσι όπως αυτό εκδηλώνεται σε κάθε στιγmicroή γλωσσικής επικοινωνίας Επιπλέον η διάκριση ανάmicroεσα στο οmicroοιογενές και το ανοmicroοιογενές ανάmicroεσα σε αυτό που είναι ουσιαστικό από αυτό που είναι συmicroπτωmicroατικό ndashmicroε αυτή την τελευταία διάκριση κατακυρώνεται η langue ως το πεδίο έρευνας της γλωσσολογίας αφού η parole θεωρείται δευτερεύουσα Παρά τον δευτερεύοντα ρόλο όmicroως που της παραχωρείται ερευνητικά η parole θεωρείται ότι βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση microε τη langue ιστορικά και οντογεννητικά η parole προηγείται είναι ο χώρος στον οποίο πραγmicroατοποιούνται οι

20

γλωσσικές αλλαγές ndashmicroε αυτή την έννοια η langue είναι το προϊόν της εξέλιξης της parolendash από την άλλη όmicroως parole δεν microπορεί να υπάρξει χωρίς την ύπαρξη της langue Έπειτα η ιδέα του γλωσσικού σηmicroείου ως βασικού συστατικού της langue που αποτελεί την αδιάρρηκτη ένωση microιας ακουστικής εικόνας ή σηmicroαίνοντος microε microια έννοια ή σηmicroαινόmicroενοmiddot ένωση η οποία έχει προκύψει αυθαίρετα microέσα από την κοινή σύmicroβαση χωρίς δηλαδή να microπορεί να αιτιολογηθεί γιατί microια έννοια αποδίδεται microε το τάδε σηmicroαίνον ndashαπόδειξη η διαγλωσσική σύγκριση της ίδιας έννοιας Εκτός από την αυθαιρεσία το άλλο χαρακτηριστικό του γλωσσικού σηmicroείου είναι η γραmicromicroικότητα ndashαυτό που ο Λακάν θα αποδώσει ως σηmicroαίνουσα αλυσίδαndash το γεγονός δηλαδή ότι ο προφορικός λόγος εκτυλίσσεται microέσα στον χρόνο το ένα γλωσσικό σηmicroείο διαδέχεται το άλλο πράγmicroα που δεν συmicroβαίνει σε άλλα σηmicroεία πχ οπτικά Ένα σηmicroείο αποκτάει τη γλωσσική του αξία οριοθετούmicroενο microε βάση τις σχέσεις του ndashδιαφοράς ως προς τις δύο πλευρές του σηmicroείου αντίθεσης ως προς το σηmicroείο ως όλο (Saussure 1979 150-161)ndash microε τα άλλα σηmicroεία του συστήmicroατος Η έννοια αυτή του Saussure σχετίζεται επίσης microε την αυθαιρεσία Στο κατά τον Saussure laquoσύννεφοraquo της σκέψης όπου τίποτε δεν είναι οριοθετηmicroένο από microόνο του και στην επίσης άmicroορφη microάζα των ήχων όπου και εκεί δεν υπάρχουν οριοθετήσεις η γλώσσα επεmicroβαίνει και πάλι αυθαίρετα για laquoνα χρησιmicroεύσει ως ενδιάmicroεσο microεταξύ της σκέψης και του ήχου microέσα σε τέτοιους όρους που η ένωση τους καταλήγει αναγκαστικά σε οριοθετήσεις microονάδωνraquo (Saussure 1979 151) Τις δυο παράλληλες αυτές άmicroορφες microάζες της σκέψης και του ήχου ο Λακάν θα τις ονοmicroάσει ροή των σηmicroαινοmicroένων και ροή των σηmicroαινόντων αντίστοιχα Καθώς λοιπόν οι ενδοσυστηmicroικές σχέσεις είναι ο καθοριστικός παράγοντας οριοθέτησης της αξίας των γλωσσικών σηmicroείων ndashπαραδοχή που θεmicroελιώνει και την έννοια του συστήmicroατος ως δοmicroήςmiddot δοmicroή σηmicroαίνει στοιχεία που βρίσκονται σε σχέσηndash ο Saussure κάνει microια άλλη τρίτη διάκριση που αφορά τις σχέσεις που συνάπτουν οι γλωσσικές microονάδες microεταξύ τους Είναι δύο ειδών 1 Συνταγmicroατικές οι οποίες είναι απόρροια της γραmicromicroικότητας του σηmicroείου είναι οι σχέσεις που συνάπτει microια microονάδα microε τις γειτονικές της διατασσόmicroενη στον λόγο ndashοι σχέσεις που συνάπτει microια microονάδα microε τα γλωσσικά συmicroφραζόmicroενα γιrsquo αυτό σχέσεις in praesentia 2 Παραδειγmicroατικές δηλαδή οι σχέσεις που συνειρmicroικά ανακαλούνται ndashή συνδέονταιndash microε οποιονδήποτε τρόπο και βρίσκονται τοποθετηmicroένες στον εγκέφαλο των οmicroιλητών ndashσχέσεις που δεν προκύπτουν από τη συνεmicroφάνιση των microονάδων στον λόγο γιrsquo αυτό και σχέσεις in absentia Παρά τα φαινόmicroενα και τα δύο είδη σχέσεων έγκεινται στη σφαίρα της languemiddot πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι η langue δεν αποτελεί ένα λεξικό που περιέχει γλωσσικά σηmicroεία αλλά περιέχει και τις σχέσεις τους συνειρmicroικές και συνδυασmicroού και ότι το πώς συνδυάζονται στον λόγο αποτελεί microια ακόmicroη αυθαιρεσία ndashο Bronkart (1979 116) την ονοmicroάζει laquoαυθαιρεσία διάταξηςraquo Η άλλη σηmicroαντική διάκριση του Saussure είναι ανάmicroεσα στη συγχρονία και τη διαχρονία στην πρώτη περίπτωση νοείται η γλώσσα στην α-χρονική της διάσταση προκειmicroένου να microελετηθούν οι σχέσεις ανάmicroεσα στα γλωσσικά στοιχεία (Saussure 1979 115) ενώ στη δεύτερη η γλώσσα νοείται στην εξέλιξή της όπου αυτό που microελετάται είναι ένα στοιχείο στη διαδοχή του Η διάκριση αυτή είναι που καθιέρωσε τον Saussure ως θεmicroελιωτή της σύγχρονης γλωσσολογίας αφού αυτός αν και ξεκίνησε ως ιστορικός γλωσσολόγος έδωσε έmicroφαση στη συγχρονική microελέτη της γλώσσας και γιατί αυτή είχε παραmicroεληθεί αλλά κυρίως γιατί η συγχρονία υπάρχει στη συνείδηση των οmicroιλητών

21

Και microια τελευταία διάκριση Η γλώσσα-langue είναι microορφή και όχι ουσία που επάγεται από τη θεώρηση της γλώσσας από τον Saussure ως συστήmicroατος Που σηmicroαίνει ότι στη γλώσσα αυτό που ενδιαφέρει είναι οι σχέσεις που υπάρχουν ανάmicroεσα στα στοιχεία του συστήmicroατος και όχι το πώς ndashmicroε τί υλικό πραγmicroατώνονται Mε άλλα λόγια οι σχέσεις παραmicroένουν ανεξάρτητα από το υλικό microε το οποίο θα παρασταθεί ο λόγος (φωνητικά ή γραπτός λόγος) Που σηmicroαίνει επίσης ότι σε σχέση microε το γλωσσικό σηmicroείο τόσο το σηmicroαίνον όσο και το σηmicroαινόmicroενο microέσω της γλώσσας έχουν υποστεί microορφοποιήσεις microέσα από την τοmicroή που κάνει η γλώσσα ανάmicroεσα στις άmicroορφες microάζες της σκέψης και των ήχων

Ο Λακάν θα πάρει από τον Saussure την ιδέα της γλώσσας ως δοmicroής για να σχηmicroατίσει την καταρχήν θεώρησή του περί ασυνειδήτου Όπως αναφέρει στα Eacutecrits (Lacan 1966 806) στο ασυνείδητο δεν είναι laquoη microονοσήmicroαντη αντιστοιχία ενός σηmicroείου microε κάποιο πράγmicroαraquo που διατηρείται αλλά laquomicroια συγχρονική και αναρίθmicroητη συγκέντρωση [σηmicroαινόντων] όπου κανένα δεν υποστηρίζεται παρά από την αρχή της αντίθεσης του καθενός από τα άλλαraquo (Diatkine 1997 28 ndashυπογράmicromicroιση δική microου) Τα βασικά στοιχεία του ασυνειδήτου είναι λοιπόν τα λακανικά σηmicroαίνοντα (θα εξηγήσω παρακάτω) τα οποία σχηmicroατίζουν δίκτυο και αποκτούν αξία ndashκατά τον Saussurendash από τις αντιθέσεις τους microε τα άλλα στοιχεία Είναι ένα στοιχείο νοmicroίζω που στηρίζει την άποψη laquoτου ασυνειδήτου δοmicroηmicroένου σαν γλώσσαraquo Η φύση του λακανικού σηmicroαίνοντος όmicroως κεντρικό σηmicroείο της θεωρίας του για το ασυνείδητο έχει προκαλέσει πολλές συζητήσεις και έχει πονοκεφαλιάσει τους γλωσσολόγους στον βαθmicroό που ο Λακάν microιλάει και για την laquoυπεροχήraquo του σηmicroαίνοντος σε σχέση microε το σηmicroαινόmicroενο άποψη που εν πολλοίς φαίνεται καταρχήν παράλογη microετά από αυτά που αναπτύχθηκαν σε σχέση microε το γλωσσικό σηmicroείο παραπάνω Ο ίδιος το ορίζει ως εξής (Lacan 1966 819middot 1975 48middot αναφέρεται από τον Diatkine 1997 28) laquoΤο σηmicroαίνον αναπαριστά το υποκείmicroενο για ένα άλλο σηmicroαίνονraquo Μια πρώτη διαπίστωση στη θεωρία του για το σηmicroαίνον εmicroπλέκεται το υποκείmicroενο κάτι που είναι εντελώς ξένο στη σωσυριανή γλωσσολογία ∆ιαπίστωση δεύτερη τα λακανικά σηmicroαίνοντα διατάσσονται σε ένα δοmicroηmicroένο όλο και κάθε σηmicroαίνον ορίζεται από τα άλλα (βλ και Diatkine όπ) ndashη σωσυριανή αντίληψη του γλωσσικού συστήmicroατος και ο απόηχος της γλωσσικής αξίας ∆ιαπίστωση τρίτη Όπως ο Pierce για την ερmicroηνεία του σηmicroείου παραπέmicroπει στον interpretant lsquoερmicroηνευτήrsquo ndashσε άλλα σηmicroεία (πχ η κατανόηση της λέξης άνθρωπος απαιτεί την επιστράτευση άλλων σηmicroείων ndashάλλων ερmicroηνευτώνmiddot αυτό άλλωστε κάνει και το λεξικόmiddot βλ Χριστίδης 2001β) o Λακάν αποδίδει ρόλο ερmicroηνευτή στα σηmicroαίνοντα προκειmicroένου για την αναπαράσταση του υποκειmicroένου microέσα στο δίκτυο των σηmicroαινόντων του ασυνειδήτουmiddot που σηmicroαίνει ότι το υποκείmicroενο ndashτου ασυνειδήτουndash αναδύεται microε τη λειτουργία ενός σηmicroαίνοντος β ως ερmicroηνευτή κάποιου άλλου σηmicroαίνοντος α ndashη στιγmicroή της ερmicroηνείας στην ψυχαναλυτική διαδικασία ή της ανάδυσης του ευφυολογήmicroατος (βλ και Lacan 1966 840middot αναφέρεται όπ) Ούτως ή άλλως όmicroως το λακανικό σηmicroαίνον είναι καλύτερα να προσεγγιστεί microέσα από τις αποκλίσεις που παρουσιάζει σε σχέση microε το σωσυριανό σηmicroείο Καταρχήν το σηmicroαίνον του Saussure είναι microέρος της θεωρίας για το γλωσσικό σηmicroείο ενώ ο Λακάν δεν συνδέει τη θεωρία του για το σηmicroείο microε τη θεωρία του για το σηmicroαίνον (Arriveacute 1992 123) Κατά συνέπεια

22

το λακανικό σηmicroαίνον πρέπει να διαβαστεί διαφορετικά από το γλωσσικό σηmicroαίνον Ο Λακάν παίρνει το σωσυριανό κλάσmicroα σηmicroαινόmicroενο σηmicroαίνον και το τροποποιεί α Αντιστρέφει τη φορά του κλάσmicroατος βάζοντας επάνω το σηmicroαίνον και αναπαριστώντας το microε κεφαλαίο Σ θέλοντας να δείξει την υπεροχή του σηmicroαίνοντος σε σχέση microε το σηmicroαινόmicroενο αυτή δηλαδή που κυβερνά τον λόγο του υποκειmicroένου δηλαδή το ίδιο το υποκείmicroενο (Dor 1994 62) ndashάποψη που θεmicroελιώνεται από τον ρόλο των microεταφορικών και microετωνυmicroικών διαδικασιών στην εmicroφάνιση των ασυνείδητων φαινοmicroένων β Ονοmicroάζει τη γραmicromicroή του κλάσmicroατος microπάρα πράγmicroα που δεν είχε ονοmicroατιστεί ποτέ από τον Saussure και αργότερα θα της αποδώσει τον χαρακτηρισmicroό του laquoφράγmicroατος στη σηmicroασίαraquo ndashχαρακτηρισmicroός που της προσδίδει microια υλική χροιά Η γραmicromicroή στον Saussure έχει την έννοια της ένωσης των δύο όψεων του γλωσσικού σηmicroείου η microπάρα στον Λακάν έχει την έννοια του διαχωρισmicroού Η λειτουργικότητα της microπάρας παίζει σηmicroαντικό ρόλο στην αντίληψη του Λακάν για τη microεταφορά και τη microετωνυmicroία Η microεταφορά στον Λακάν ή αλλιώς σηmicroαίνουσα υποκατάσταση εφόσον ορίζει κάτι microέσω ενός άλλου πράγmicroατος συνίσταται στην υποκατάσταση σηmicroαινόντων έτσι που το Σ2 είναι το καινούριο σηmicroαίνον [ο Γιάννης είναι λιοντάριmiddotόπου το λιοντάρι είναι το Σ2 και Σ1 ο Γιάννης] ενώ το παλιό σηmicroαίνον Σ1 περνάει κάτω από την microπάρα ndashmicroε την έννοια του φράγmicroατος στη σηmicroασίαndash ως ολόκληρο σηmicroείο ∆ιαφορετικά θα είχαmicroε να κάνουmicroε microε ένα καινούριο σηmicroείο και όχι microε microεταφορά (Dor 1994 63-69) Στη microετωνυmicroία αντιθέτως δεν υπάρχει αυτό το πέρασmicroα της microπάρας διατηρείται το φράγmicroα της σηmicroασίας επειδή το καινούριο σηmicroαίνον βρίσκεται σε σχέση συνάφειας microε το παλιό Στη microεταφορά η υπέρβαση του φράγmicroατος δείχνει τη laquoθεmicroελιακή αξία αυτής της υπέρβασης για την ανάδειξη της σηmicroασίαςraquo η σηmicroασία αναδύεται άmicroεσα (όπ 70 71) Στη microετωνυmicroία αντιθέτως η διατήρηση του φράγmicroατος δηλώνει αντίσταση στη σηmicroασία microε την έννοια αυτό που παράγεται είναι ένα φαινοmicroενικό microη-νόηmicroα χρειάζεται microια νοητική διεργασία για να συλλάβουmicroε το νόηmicroα της microετωνυmicroικής έκφρασης (όπ 71) γ Τα βέλη και η έλλειψη που περιβάλλουν το σχήmicroα του γλωσσικού σηmicroείου σηmicroεία της ένωσης και της θεώρησης του σηmicroείου ως laquoκλειστού πεδίουraquo έχουν απαλειφθεί Οι αλλαγές αυτές συmicroπυκνώνουν τις σχετικές απόψεις του Λακάν Όπως ειπώθηκε παραπάνω για τον Saussure η γλώσσα έρχεται να κάνει microια τοmicroή στη άmicroορφη microάζα των σκέψεων και των ήχων και αmicroοιβαία να καθορίσει τα σηmicroαίνοντα και τα σηmicroαινόmicroενα (βλ σχήmicroα 1) Ο Λακάν αmicroφισβητεί τον ισοmicroορφικό αυτό καθορισmicroό και θεωρεί ότι σε αυτό που υπάρχει τmicroήση είναι η ροή των σηmicroαινόντων ndashmicroε αυτή τη διατύπωση ήδη αποmicroακρύνεται από τον Saussure αφού η τοmicroή της γλώσσας δηmicroιουργεί το σηmicroαίνονmiddot δεν προϋπάρχει ως τέτοια (βλ και Taillandier 1994 407) Το γλωσσικό σηmicroαινόmicroενο αντικαθίσταται από τη βελονιά του παπλωmicroατά ndashέννοια που συνδέεται άmicroεσα microε την ψυχαναλυτική εmicroπειρία η οποία δείχνει ότι η σχέση σηmicroαίνοντος και σηmicroαινόmicroενου είναι laquoπάντα ρευστή πάντα έτοιmicroη να χαλάσειraquo γεγονός που ενισχύεται από την ψυχωτική εmicroπειρία όπου ο δεσmicroός ανάmicroεσα στο σηmicroαίνον και το σηmicroαινόmicroενο απουσιάζει Η βελονιά του παπλωmicroατά είναι η διαδικασία microε την οποία laquoτο σηmicroαίνον σταmicroατά το αλλιώς ατέρmicroονο γλίστρηmicroα της σηmicroασίαςraquo και οριοθετεί τη σηmicroασία όχι επιmicroέρους microονάδων αλλά microε ένα εκ των υστέρων laquoκόψιmicroοraquo σφραγίζει το νόηmicroα της οmicroιλούmicroενης ακολουθίας αναδροmicroικά (Dor 1994 57-59) Αυτό το γλίστρηmicroα της σηmicroασίας αφενός δικαιολογεί την υπεροχή του σηmicroαίνοντος έναντι του σηmicroαινοmicroένου αφετέρου δείχνει

23

και άλλες αποκλίσεις σε σχέση microε τον Saussure Αποδίδεται η διαχρονία στη γραmicromicroικότητα του σηmicroαίνοντος πράγmicroα που είναι αντίθετο microε τη συγχρονική θεώρησή της από τον Saussure Επίσης η σηmicroασία συνδέεται microε την parole και δεν άπτεται της σφαίρας της langue

Έχοντας κάνει αυτές τις πρωταρχικές παρατηρήσεις microπορούmicroε να σκιαγραφήσουmicroε την άποψη του Λακάν για τη γλώσσα Καταρχήν όπως πρώτος υποστήριξε ο Φρόυντ το ζήτηmicroα της γλώσσας θέτει το ζήτηmicroα της αναπαράστασης microε την έννοια ότι η λέξη είναι το σηmicroείο ενός πράγmicroατος εν τη απουσία τουmiddot που σηmicroαίνει ότι ένα πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να microπορέσει να αναπαρασταθεί Η άποψη αυτή ndashεγελιανής προέλευσηςndash θα χρησιmicroοποιηθεί από τον Λακάν για να γίνει εmicroφανές ότι γλώσσα και άmicroεσο βίωmicroα είναι δύο αποκλειόmicroενα πράγmicroατα και αυτό είναι ένα από τα laquoδράmicroαταraquo της ανθρώπινης ύπαρξης Θεmicroελιακή έννοια για να παρακολουθήσουmicroε το ξετύλιγmicroα της σκέψης του είναι η έννοια της ενόρmicroησης έννοια που χρησιmicroοποιεί ο Φρόυντ ως ενδιάmicroεση της οργανικής ανάγκης και της επιθυmicroίας θεωρώντας την βιολογικής τάξης και η οποία αποκτάει πρόσβαση στον ψυχισmicroό microέσα από τον ψυχικό εκπρόσωποmiddot δηλαδή από τη στιγmicroή που θα αναπαρασταθεί αποτελεί έναν οριακό ενδιάmicroεσο ανάmicroεσα στο βιολογικό και τον ψυχισmicroό Ο Λακάν συνδέει την ενόρmicroηση microε την ανάγκη microέσα από microια διαφορετική σύλληψη Καταρχήν η έλλειψη αναφέρεται στην απουσία του ανατοmicroικού του σωmicroατικού συmicroπληρώmicroατος που βιώνει το παιδί από τη στιγmicroή που γεννιέται καθώς αυτό διαχωρίζεται αποσπάται από τον microητρικό κόλπο Η ενόρmicroηση σε αυτή την οπτική είναι microια τάση που κατακλύζει το παιδί και microεταφράζει αυτή τη σωmicroατική έλλειψη του microητρικού συmicroπληρώmicroατοςmiddot αντίθετα από την άποψη του Φρόυντ η ενόρmicroηση βρίσκεται πριν από κάθε αναπαράσταση Το παιδί θέλοντας να φράξει αυτό το κενό το χάσmicroα που δηmicroιουργεί αυτός ο σωmicroατικός χωρισmicroός διαmicroορφώνει την επιθυmicroία Η καταρχήν επιθυmicroία του είναι να είναι ο φαλλός η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της microητέρας το συmicroπλήρωmicroα της έλλειψης Αυτό έχει laquoδραmicroατικάraquo αποτελέσmicroατα Σε επίπεδο ψυχισmicroού η επιθυmicroία microη microπορώντας να συmicroπληρώσει το χάσmicroα το κενό microεταφέρεται διαρκώς σε άλλα υποκατάστατα σε ένα ατέλειωτο ταξίδι microετωνυmicroιών (βλ παρακάτω) αποξενώνοντας αποmicroακρύνοντας το υποκείmicroενο από την πρωταρχική του επιθυmicroία η οποία παραmicroένει ανικανοποίητη Σε επίπεδο λεκτικοποίησης η επιθυmicroία microε το να

Σχ 1 Ο ισοmicroορφικός καθορισmicroός του Saussure (1979 151)

24

περάσει στη γλώσσα γίνεται αίτηmicroα γίνεται σηmicroείο ή σύmicroβολο που σηmicroαίνει ότι δεν microπορεί ποτέ να εκφραστεί άmicroεσα αφού η λεκτικοποίηση της θα σηmicroαίνει και τον φόνο της Κατά την έκφραση του Λακάν το κύmicroα της επιθυmicroίας πρέπει να περάσει από το laquoστένωmicroα του σηmicroαίνοντοςraquo Γιrsquo αυτό η επιθυmicroία είναι πέραν του αιτήmicroατος αφού το υπερβαίνει microην microπορώντας ποτέ να ικανοποιηθείmiddot είναι εντεύθεν του αιτήmicroατος γιατί είναι σηmicroαίνον της πρωταρχικής έλλειψης ως προς το είναι [manque agrave ecirctre] ∆ύο στάδια της ψυχικής εξέλιξης του ατόmicroου είναι σηmicroαντικά για το θέmicroα της γλώσσας και τη συνακόλουθη εγγραφή του υποκειmicroένου στη συmicroβολική τάξη α Το στάδιο του καθρέφτη και συγκεκριmicroένα η τρίτη φάση του κατά την οποία το παιδί κοιτάζοντας στον καθρέφτη βιώνει microεγάλη χαρά αναγνωρίζοντας στην εικόνα που βλέπει τον εαυτό του συνολικά θέτοντας έτσι τέλος στο ψυχικό βίωmicroα που ο Λακάν ονοmicroάζει φαντασίωση του τεmicroαχισmicroένου σώmicroατος (Dor 1994 109-111) Η στιγmicroή αυτή αποκτά τεράστια σηmicroασία όσον αφορά το θέmicroα των ταυτίσεων του υποκειmicroένου (όπ υποσ 11) στον βαθmicroό που πρόκειται για microια πρωταρχική ταύτιση του παιδιού που προωθεί τη δόmicroηση του εγώ [Je] και αποτελεί την πηγή όλων των άλλων ταυτίσεων Είναι laquoδιττήraquo ndashαφού ανάγεται σε δύο όρους σώmicroα και εικόναndash άmicroεση ο Φρόυντ την αποκαλεί ναρκισσική ενώ ο Λακάν θα την ονοmicroάσει φαντασιακή αφού το παιδί ταυτίζεται microε το αντίτυπό του microέσω της εικόνας (Fages 1997 16) ndashταύτιση που προεικονίζει κατά τον Dor (όπ) laquoτον χαρακτήρα της φαντασιακής του αλλοτρίωσης από όπου και η lsquolsquoχρόνια παραγνώρισηrsquorsquo που δεν θα πάψει να διατηρεί microε τον ίδιο του τον εαυτόraquo Το δεύτερο κρίσιmicroο σηmicroείο για τη δόmicroηση του υποκειmicroένου είναι το οιδιπόδειο όπου ο πατέρας παρεmicroβαίνει ως ο τρίτος απαγορεύοντας την αιmicroοmicroειξία και σπάζοντας τη φαντασιακή ενότητα του παιδιού microε τη microητέρα βίωmicroα που κυρίως εκτυλίσσεται γύρω από την προβληmicroατική του φαλλού Όπως ήδη ειπώθηκε η καταρχήν επιθυmicroία του παιδιού είναι να είναι ο φαλλός της microητέρας η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της πιο απλά να είναι τα πάντα γιrsquo αυτήν Σε κάποιο σηmicroείο αρχίζει να συνδέει την απουσία της microητέρας microε τον τρίτο ndashτον πατέραndash και καταλαβαίνει ότι ο φαλλός είναι αλλού δεν είναι ο ίδιος δεν τον έχει η microητέρα βρίσκεται προς τη microεριά του πατέρα ndashεντοπισmicroός που θα κινητοποιήσει στο τελευταίο στάδιο του οιδιποδείου ταυτίσεις ως προς το φύλο Το σπάσιmicroο αυτό της φαντασιακής δυαδικής σχέσης και η αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα ndashη ταύτιση microε τον νόmicroο τουndash εισάγουν το παιδί στη συmicroβολική τάξη της γλώσσας της κουλτούρας του πολιτισmicroού τοποθετώντας το microέσα στην τριαδική σχέση απελευθερώνοντας το από τη φαντασιακή υποταγή του στη microητέρα και καθιστώντας το υποκείmicroενο Νοmicroίζω πως εδώ είναι το κρίσιmicroο σηmicroείο της θεωρίας του Λακάν για το τρίπολο υποκειmicroενικότητα συmicroβολική τάξη (του συστήmicroατος συγγενείας και microε αυτή την έννοια του πολιτισmicroού) συmicroβολική τάξη του συστήmicroατος της γλώσσας (ενός συστήmicroατος αναπαράστασης) Καταρχήν ο Λακάν συνδέει την είσοδο στη συmicroβολική τάξη microε την είσοδο στη γλώσσα laquoΞαναδιαβάζονταςraquo το fort-da του Φρόυντ ο οποίος εκεί βλέπει τον καταναγκασmicroό της επανάληψης ο Λακάν εκτός των άλλων εντοπίζει στο παιχνίδι αυτό και κυρίως στη λεκτική εκφορά του τη συmicroβολική κυριαρχία επί του χαmicroένου αντικειmicroένου Που σηmicroαίνει ότι το παιδί laquoκαταφέρνει στο εξής να κυριαρχεί πάνω στο ότι δεν είναι πλέον το ένα και microοναδικό αντικείmicroενο της επιθυmicroίας της microητέρας δηλαδή το αντικείmicroενο που πληροί την έλλειψη του Άλλου δηλαδή ο φαλλόςraquo (Dor 1994 124) Η επιθυmicroία αυτή όπως ειπώθηκε και παραπάνω θα microεταφερθεί στα υποκατάστατα αντικείmicroενα της επιθυmicroίαςmiddot το κυριότερο σε

25

αυτό είναι ότι θα καταστήσει το παιδί επιθυmicroούν υποκείmicroενο και όχι αντικείmicroενο επιθυmicroίας (της microητέρας) ∆εύτερον microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα η πρωταρχική επιθυmicroία απωθείται (έχουmicroε εδώ την πρωταρχική απώθηση ndashπου θα διασφαλίσει το πέρασmicroα από την άmicroεση βίωση στη συmicroβολοποίηση microέσα από τη γλώσσαndash και τη δηmicroιουργία ασυνειδήτου) Σε αυτό το σηmicroείο γίνεται κατά την άποψη microου η σύνδεση των δύο συmicroβολικών συστηmicroάτων Το παιδί microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα και ονοmicroάζοντας αυτόν εν αγνοία του ονοmicroάζει το πρωταρχικό του σηmicroαίνον την επιθυmicroία να είναι ο φαλλός Γιrsquo αυτό το Όνοmicroα του Πατέρα αποτελεί microεταφορά Εφόσον το υποκείmicroενο άλλο ονοmicroάζει και άλλο λέει κατά βάθος microε την πατρική microεταφορά εmicroφανίζεται η εγκαθίδρυση microιας ψυχικής διαίρεσης (Spaltung) του υποκειmicroένου ανάmicroεσα στο ασυνείδητο ndashτον ψυχισmicroό τουndash και τον συνειδητό του λόγο διαίρεση η οποία επέρχεται υπό το κράτος της γλώσσαςmiddot microε αυτή την έννοια κατά τον Dor (όπ 137) το ασυνείδητο θα δοmicroηθεί υποταγmicroένο στην τάξη του σηmicroαίνοντος δηλ σαν γλώσσα Άποψη που προκάλεσε τη ρήξη του Λακάν microε τη σύγχρονη ψυχαναλυτική σκέψη στον βαθmicroό που υπέταξε τη δηmicroιουργία του ασυνειδήτου στη γλώσσα αναγνωρίζοντάς τη ως βασική προϋπόθεσή του και θεώρησε το υποκείmicroενο ως υπάρχον microόνο ως οmicroιλούν (το οmicroιλ-όν) Ο Λακάν χρησιmicroοποιεί τη διάκριση του Benveniste (1966) ανάmicroεσα σε υποκείmicroενο της εκφώνησης και υποκείmicroενο του εκφωνήmicroατος για να καταδείξει ότι το υποκείmicroενο του ασυνειδήτου το υποκείmicroενο της επιθυmicroίας προσδιορίζεται σε επίπεδο εκφώνησης σε αυτό που λέγεται σε ένα κατά κάποιον τρόπο laquoκείmicroενο λόγουraquo ενώ στο εκφώνηmicroα στην πρόταση εκεί που γραmicromicroατικά θα βάλει τη στίξη το υποκείmicroενο χάνεται η αλήθεια του καθώς εmicroφανίζεται διαστρεβλωmicroένη ndashη ψυχαναλυτική εργασία συνίσταται microε αυτή την έννοια στην ανάδυση της επιθυmicroίας του υποκειmicroένου microέσα από τα εκφωνήmicroατά τουmiddot γιrsquo αυτό ο αναλυτής ακούει laquoαπό κάτωraquo από τα συγκεκριmicroένα εκφωνήmicroατα laquoπροσέχονταςraquo το συνολικό κείmicroενο του αναλυόmicroενου Αν το υποκείmicroενο αναδύεται microέσα από τη γλώσσα ndashκαι αυτό σηmicroαίνει ότι δεν είναι αιτία της γλώσσας του σηmicroαίνοντος αλλά επίπτωσή τηςndash ταυτοχρόνως όmicroως αλλοτριώνεται microέσα και από αυτήν εφόσον το ίδιο λόγω της διαδικασίας της συmicroβολοποίησης (laquoτο πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να αντιπροσωπευθείraquo) εmicroφανίζεται κατά την έκφραση του A Miller laquoσαν να υπέχει θέση ∆εν είναι εκεί αλλά και δεν είναι και απόνraquo Έτσι παρουσιάζεται το αντιφατικό φαινόmicroενο από τη microια η γλώσσα κάνει να αναδυθεί το υποκείmicroενο από την άλλη το εξαφανίζει microέσα από την αναπαράστασή του Ο Λακάν ονοmicroάζει αυτή την έκλειψη στιγmicroιαία εξαφάνιση του υποκειmicroένου το γεγονός δηλ ότι microέσω της γλώσσας το υποκείmicroενο νοείται ως αναπαράσταση ως προσωπείο που το αλλοτριώνει αποκρύπτοντάς το από τον εαυτό του (Dor 1994 146) O όρος σχίση [refente] αποδίδει αυτή ακριβώς την αλλοτρίωση microέσα και από τη γλώσσα Από τη microια λοιπόν το υποκείmicroενο βρίσκεται διαχωρισmicroένο από τον laquoλόγοraquo του ασυνειδήτου του τον λόγο της επιθυmicroίας του και από την άλλη λειτουργεί στον λόγο ως laquoυπέχον θέσηraquo ως οmicroοίωmicroα Μία ακόmicroη από τις δραmicroατικές αντιφατικότητες της ύπαρξης Μπορεί το υποκείmicroενο microε την πρόσβαση στη γλώσσα και τη συmicroβολική τάξη να απελευθερώθηκε από την αιχmicroαλωσία της φαντασιακής δυαδικής σχέσης microε τη microητέρα από την άλλη όmicroως βυθίζεται πάλι microέσω της γλώσσας σε microια άλλη φαντασιακή αιχmicroαλωσία του εαυτού του υιοθετώντας τα διάφορα εγώ του ndashαλλοτριωmicroένουndash λόγου του και αποκτώντας έτσι microια φαντασιακή εικόνα του εαυτού του ndashτο Εγώ [Moi] Στη φαντασιακή αυτή αναπαράσταση

26

εικόνα του εαυτού του υπεισέρχεται και ο Άλλος (η microητέρα καταρχήν) στον βαθmicroό που microέσα από τα microάτια του Άλλου γίνεται η αναγνώρισή microας (προεικονίζεται ήδη από το στάδιο του καθρέφτη όπου microέσα από τα microάτια του Άλλου υπάρχει η έγκριση για την ταύτιση του παιδιού microε αυτό που βλέπει) Αναλόγως όmicroως κινείται και η σχέση του Εγώ [Moi] microε τον άλλον διαποτισmicroένη από το φαντασιακό αφού microε τον ίδιο τρόπο που εκλαmicroβάνει τον εαυτό του εκλαmicroβάνει και τον άλλον Η επικοινωνία όmicroως έτσι καθίσταται laquoδιάλογος microεταξύ κουφώνraquo αφού ο καθείς επικοινωνεί microέσα από τα Εγώ [moi] του Ο Μεγάλος Άλλος ndashη επικοινωνία microε το ασυνείδητοndash καθίσταται αδύνατη στον βαθmicroό που διαχωρίζεται από τον laquoτοίχο της γλώσσαςraquomiddot ο Μεγάλος Άλλος βρίσκεται από την άλλη πλευρά του όπως ακριβώς το υποκείmicroενο λόγω της γλώσσας τίθεται εκτός της προσωπικής του αλήθειας Και είναι ο στόχος της ανάλυσης αυτό τον κενό ndashαλλοτριωmicroένοndash λόγο του υποκειmicroένου να τον καταστήσει πλήρη να τον φέρει σε επικοινωνία microε το ασυνείδητό του microε την επιθυmicroία του αποκαθιστώντας τη συmicroβολική τάξη στον φαντασιακό του λόγο

15

δεν αφορά το laquoσυmicroβατικόraquo προτασιακό νόηmicroα ndashαυτό δεν είναι ποτέ microεταφορικόndash αλλά την παραγωγή και την κατανόηση της πρότασης Ο Davidson υποστηρίζει ότι αυτό που θα πρέπει να εντοπιστεί είναι οι στρατηγικές microε τις οποίες ο οmicroιλητής εννοεί και ο ακροατής κατανοεί κάτι διαφορετικό απrsquo αυτό που σηmicroαίνει η πρόταση Αν η αναγωγή της microεταφοράς στην παροmicroοίωση εξαφανίζει τη microεταφορά σώζοντας έτσι την προτασιακή λογικότητα η θεωρία του Davidson εξορίζει τη microεταφορά στον χώρο της γλωσσικής χρήσης διατηρώντας τη γλωσσική δοmicroή ndashτην πρότασηndash αmicroόλυντη από τη microεταφορά Το αποτέλεσmicroα είναι το ίδιο παρά τη διαφορετική πορεία διασώζονται οι laquoκαθορισmicroένεςraquo σηmicroασίες των λέξεων ndash laquosenses hellip they are ordained forraquo κατά τη διατύπωση του Hobbes που απειλούνται από την ανατρεπτική λειτουργία της microεταφοράς Η καλύτερη ίσως συνόψιση της αρχαίας αντιπαράθεσης του προτασιακού λόγου και της προτασιακής λογικότητας microε τη microεταφορά βρίσκεται στη διατύπωση του Locke η microεταφορά και άλλα σχετικά ρητορικά σχήmicroατα πρέπει να στιγmicroατίζονται γιατί laquoυποβάλλουν ψευδείς ιδέες κινούν τα πάθη κι έτσι παραπλανούν την ορθή κρίση κι αποτελούν εργαλεία εξαπάτησηςraquo (hellipinsinuate wrong ideas move the passions and thereby mislead the judgment and so indeed are perfect cheats) Στον φορτισmicroένο αυτό χαρακτηρισmicroό microε τον οποίο ο Locke επιχειρεί να laquoεξορκίσειraquo τη microεταφορά κρύβεται βέβαια η ουσία της Θα ξαναγυρίσουmicroε σύντοmicroα στη σχέση laquoπάθουςraquo και microεταφοράς αλλά για την ώρα θα πρέπει να επισηmicroάνουmicroε ότι αν microια ολόκληρη παράδοση επιχειρεί να laquoεξορκίσειraquo τη microεταφορά microια άλλη εξίσου αρχαία παράδοση ndashαντι-ιντελεκτουαλιστική ιρασιοναλιστική laquomicroυστικήraquo κάποτεndash την εγκαθιστά στο κέντρο του λόγου και της λογικότητας Αυτή την παράδοση όπως είναι γνωστό απηχεί στα νεότερα χρόνια η φωνή του Nietzsche Για τον Nietzsche δεν υπάρχει microη ρητορική laquoφυσικήraquo γλώσσα Οι ρητορικοί τρόποι δεν είναι κάτι που microπορεί να προστεθεί ή να αφαιρεθεί από τη γλώσσα κατά βούληση και αποτελούν τη γνησιότερη όψη της φύσης της ∆εν υπάρχει κατά τον Nietzsche πραγmicroατική έκφραση και πραγmicroατική γνώση πέρα από τη microεταφορά laquoΘέρmicroηraquo και laquoφωςraquo (Licht und Waumlrme Humboldt [1836] 1988) laquoπάθοςraquo και laquoλόγοςraquo Αυτά τα δύο αξεδιάλυτα συστατικά της ανθρώπινης νόησης και του ανθρώπινου ψυχισmicroού πολώνονται στην αρχαία αυτή αντιπαράθεση και διεκδικούν ndashτο καθένα για τον εαυτό τουndash την πρώτη θέση Και η microεταφορά είναι ένα από τα στρατηγικά microέτωπα στα οποία διαδραmicroατίζεται αυτή η σύγκρουση [9] Κείmicroενο 6 Χριστίδης Α-Φ 2001β Πολυσηmicroία Στο Όψεις της γλώσσας Αθήνα Νήσος Υπό έκδοση copy Νήσος [] οι ποικίλες σηmicroασίες που συγκροτούν τις λέξεις αποτελούν υπαινιγmicroούς ψηφίδες σπαράγmicroατα που πρέπει να συναρθρωθούν για να διαφανεί η βαθύτερη ενότητα της οποίας αποτελούν microέρος το laquoσύννεφοraquo για να θυmicroηθούmicroε τη microεταφορά του Vygotsky από το οποίο κατάγονται οι microοναχικές ξέχωρες laquoσταγόνεςraquo Kαι η συνάρθρωση αυτή είναι ταυτόχρονα και

16

εξάρθρωση H ιστορική συνάρθρωση των σηmicroασιών lsquoθέλωrsquo και lsquoστερούmicroαιrsquo πχ όπως την παρακολουθήσαmicroε στην περίπτωση του αγγλικού ρήmicroατος want υπαινίσσεται microια αδιαφοροποίητη συγκινησιακή ενότητα όπου η διάκριση lsquoεπιθυmicroώrsquo ndash lsquoστερούmicroαιrsquo δεν υφίσταται H συνάρθρωση των δύο αυτών σηmicroασιών microε άλλα λόγια υπαινίσσεται και την εξάρθρωση τους την κατάργηση των ορίων microεταξύ τους την αλληλοδιείσδυση τους την καταγωγή τους από το ενιαίο αδιάσπαστο laquoσύννεφοraquo Aν όπως υποστηρίζει ο Humboldt microε microια διατύπωση που θυmicroίζει την ανάλογη άποψη του Vygotsky laquoοι λέξεις τεmicroαχίζουν την αδιαφοροποίητη σύνθεση που αντλεί ο νους από την εmicroπειρίαraquo το παιχνίδι της πολυσηmicroίας αποκαλύπτει ότι ο τεmicroαχισmicroός αυτός δεν είναι ποτέ πλήρης οι διακεκριmicroένες σηmicroασίες που συγκροτούν microια πολύσηmicroη λέξη φανερώνουν στη συνάρθρωση τους την κίνηση για την εξάρθρωση ndashτην άρση της στεγανής οριοθέτησης Kι εδώ ακριβώς βρίσκεται το πιο ενδιαφέρον ζήτηmicroα H προσέγγιση της πολυσηmicroίας από την οπτική που προτείναmicroε αποκαλύπτει τον laquoβρασmicroόraquo που αναταράζει τη φαινοmicroενική γαλήνη της laquoκατηγορικήςraquo γλώσσας της γλώσσας που microοιάζει να αποτελείται από σαφώς οριοθετηmicroένα laquoτεmicroάχιαraquo Aποκαλύπτει τις διαλεκτικές κινήσεις που υπονοmicroεύουν ndashlaquoρηγmicroατώνουνraquondash τις οριοθετήσεις της κατηγορικής γλώσσας για τη διάλυση της οποίας microε τόσο πάθος microίλησε ο Nίτσε laquoTο είναι γεννιέταιraquo υποστηρίζει ο Heidegger laquoόταν συντρίβεται η λέξηraquo laquoόταν η ένηχη λέξη επιστρέφει στη σιωπή απrsquo όπου και παραχωρήθηκεraquo Θα microπορούσα να σταmicroατήσω εδώ microε την ελπίδα ότι η συζήτηση που προηγήθηκε φωτίζει αυτή την κρυπτική διατύπωση του Heidegger Aλλά ας microου επιτραπεί ένα τελευταίο επεξηγηmicroατικό σχόλιο H ίδια η λέξη η πολύσηmicroη λέξη όπως την παρακολουθήσαmicroε στη συζήτηση που προηγήθηκε υπαινίσσεται την αρχέγονη αδιάσπαστη και γι αυτό άρρητη microήτρα της H συνάρθρωση των ποικίλων σηmicroασιών της υπαινίσσεται το είναι ndashτη βαθύτερη ενότηταndash που τη ζωοδοτεί και που συνάmicroα τη συντρίβει αίροντας τις αρθρώσεις που την οριοθετούν H κίνηση προς τα laquoπίσωraquo ndashπρος το σύννεφοndash υπαινίσσεται τη συντριβή της σταγόνας Kαι για να αντηχήσει στrsquo αυτιά microας αυτός ο υπαινιγmicroός χρειάζεται να οξύνουmicroε τις αισθήσεις microας για να αισθανθούmicroε τις αφανείς κινήσεις που βυσσοδοmicroούν laquoπίσωraquo από την πλάτη της κατηγορικής γλώσσας ndashτις κινήσεις που αναταράσσουν τις διασπασmicroένες microοναχικές σταγόνες που τις εξωθούν να υπερβούν τη διάσπαση την οριοθέτησή τους Mια τέτοια προσέγγιση που την υπαγορεύουν τα ίδια τα φαινόmicroενα απλά laquoσυναρmicroολογεί και επαναδραστηριοποιείraquo για λογαριασmicroό του παρατηρητή laquoκάποια αφανή περιεχόmicroενα Aποκαλύπτει απαγορευmicroένα νοήmicroατα κι έτσι παρουσιάζεται σαν microια επιστροφή ή microάλλον σα microια συνειδητή απελευθέρωση αυτού που ήταν απωθηmicroένοraquo Aυτά τα τελευταία λόγια αποτελούν τον ορισmicroό που δίνει ο Marcuse για τη διαλεκτική ανάλυση Kαι η διαλεκτική microας θυmicroίζει ο Nίτσε laquoη microάνα της λογικής γεννήθηκε από τη ρητορική που microε τη σειρά της είναι παιδί του microύθου και της ποίησηςraquo των δύο κατεξοχήν χώρων που αποτολmicroούν το ταξίδι laquoαπό ένα κόσmicroο γεmicroάτο νοήmicroατα στην τελική εξάρθρωση των νοηmicroάτωνrdquo (Mπατάιγ) το ταξίδι από τη microοναχική σταγόνα πίσω στο σύννεφο που τη γέννησε [] [10] Κείmicroενο 7 Xριστίδης A-Φ 2001 ∆εικτικότητα Στο Όψεις της γλώσσας Αθήνα Νήσος Υπό έκδοση copy Νήσος

17

Στην οmicroιλία αυτή θα επιχειρήσω να σας microιλήσω γι αυτό που ο φιλόσοφος D Pears επιτυχηmicroένα ονόmicroασε laquoπρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γλώσσαςraquo ndashγια το ζήτηmicroα των ορίων της γλώσσας Aλλά τι είναι η γλώσσα Tο ερώτηmicroα αυτό ίσως να ηχεί microεγαλόστοmicroα και πλεοναστικά microέσα στα πλαίσια ενός συνεδρίου γλωσσολογίας Ωστόσο δεν παύει να είναι το ερώτηmicroα που αποτελεί το λόγο ύπαρξης της γλωσσολογίας άσχετα αν ο ερευνητικός κατακερmicroατισmicroός του σώmicroατος της γλώσσας συναρτηmicroένος microε ποικίλους προϊδεασmicroούς υποβαθmicroίζει συχνότατα στην καθηmicroερινή microας γλωσσολογική πρακτική τόσο το ερώτηmicroα αυτό όσο και τις προοπτικές απάντησής του Tο ζήτηmicroα που θα microας απασχολήσει ndashτα όρια της γλώσσας η πρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασής της και η έννοια της δεικτικότητας γύρω από την οποία θα microορφοποιηθεί η προσέγγιση στο ζήτηmicroα αυτόndash απαιτεί microια απάντηση στο ερώτηmicroα laquoτι είναι η γλώσσαraquo Θα επιλέξω να σας δώσω την απάντηση ndashή τις απαντήσειςndash δύο κορυφαίων φιλοσοφικών φυσιογνωmicroιών ndashτου Hegel και του Charles Sanders Peirce H απάντηση του Hegel συmicroπυκνώνεται σε δύο εξαίσιες microεταφορές H πρώτη microεταφορά περιγράφει τη γλώσσα ndashτον κόσmicroο των νοηmicroάτωνndash σαν laquoφόνο του πράγmicroατοςraquo H αισθητηριακή πρόσληψη βίωση της εmicroπειρίας ndashτου laquoπράγmicroατοςraquondash(που κυριαρχεί στο άγλωσσο ζώο αλλά και στο άγλωσσο βρέφος) άmicroεση προσδεδεmicroένη στο παρόν ερέθισmicroα αδιαmicroεσολάβητη microετασχηmicroατίζεται στον ανθρώπινο λόγο στην έmicromicroεση διαmicroεσολαβηmicroένη από τις διαδικασίες της γενίκευσης και της αφαίρεσης νοητική πρόσληψη ndashκαι οργάνωση ndashτης εmicroπειρίας H γλωσσική σήmicroανση αποδεσmicroεύει το υποκείmicroενο από τα δεσmicroά της άmicroεσης καθηλωmicroένης στο παρόν ερέθισmicroα άγλωσσης αισθητηριακής σήmicroανσης Tο αισθητό συγκεκριmicroένο πράγmicroα laquoπεθαίνειraquo κάτω από τα πλήγmicroατα της γενίκευσης και της αφαίρεσης ndashτου νοήmicroατος ndashκαι παραχωρεί τη θέση του στη γενικευmicroένη αφηρηmicroένη ανάκλασή του ndashτην έννοια H έννοια laquoσκύλοςraquo για να χρησιmicroοποιήσω το εγελιανό παράδειγmicroα αποσπάται ndashγενικευτικά και αφαιρετικά ndashαπό τον αισθητό πραγmicroατικό σκύλο και κατrsquo αυτό τον τρόπο το αισθητό πράγmicroα laquoπεθαίνειraquo ndashη έννοια το νόηmicroα είναι η γενικευτική και αφαιρετική laquoανάmicroνησήraquo του Aυτό που υπάρχει στην αρχή λέει ο Hegel δεν είναι το καθολικό η γενίκευση και η αφαίρεση αλλά το συγκεκριmicroένο ndashόχι laquoτο τραπέζιraquo γενικά αλλά laquoαυτό το τραπέζιraquo O άνθρωπος microπορεί να αναιρέσει αυτό το συγκεκριmicroένο χαρακτήρα της υπάρχουσας οντότητας microεταθέτοντάς την από το laquoεδώ και τώραraquo του φυσικού αισθητού κόσmicroου στον αιώνιο γενικευτικό και αφαιρετικό κόσmicroο του λόγου από τον laquoκαταρράκτηraquo του microεταβλητού κινούmicroενου συγκεκριmicroένου στο microόνιmicroο ουράνιο τόξο που βρίσκεται από πάνω του ndashτον κόσmicroο των νοηmicroάτων Aυτή είναι η δεύτερη εξαίσια microεταφορά που προανήγγειλα λίγο παραπάνω O laquoφόνος του πράγmicroατοςraquo η microετάβαση ή καλύτερα το άλmicroα από τη συγκεκριmicroένη άmicroεση βίωση της εmicroπειρίας στην έmicromicroεση αφαιρετική και γενικευτική βίωση της αφήνει βέβαια τα σηmicroάδια του Kαι η laquoπρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γλώσσαςraquo δεν microπορεί παρά να είναι η laquoνοσταλγίαraquo της χαmicroένης αδιαmicroεσολάβητης αισθητηριακής βιωmicroατικής αmicroεσότητας Kαι αν όπως επισηmicroαίνει ο Hegel αυτό που υπάρχει στην αρχή είναι το συγκεκριmicroένο και όχι το καθολικό ndashαυτό το τραπέζι και όχι το τραπέζι γενικά ndash η δείξη δεν microπορεί παρά να είναι η κατεξοχήν προσέγγιση στην άmicroεση αδιαmicroεσολάβητη σήmicroανση ndashτο πρωτεϊκό γλωσσικό όριο

18

προς το οποίο οδηγεί η πρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γενικευτικής και αφαιρετικής γλώσσας H συζήτηση του ζητήmicroατος αυτού θα πρέπει να περιmicroένει τη συνεισφορά του Peirce Για την ώρα θα περιοριστώ σε κάποιες πρόσθετες επισηmicroάνσεις πάνω στο θέmicroα αυτό Eίναι προφανές ότι η δείξη αντιπροσωπεύει τον αρχαιότερο τρόπο σήmicroανσης ndashτον αρχαιότερο τρόπο επαφής microε τον κόσmicroο Όλα τα ζωικά σήmicroατα έχουν δεικτικό χαρακτήρα στο βαθmicroό που είναι προσδεδεmicroένα σε άmicroεσα παρόντα ερεθίσmicroατα Oι προγλωσσικές εκδηλώσεις του νηπίου έχουν κι αυτές δεικτικό χαρακτήρα ndashχειρονοmicroίες κλάmicroα αργότερα γέλιο κλπndashκαι είναι χαρακτηριστικό ότι ο δεικτικός αυτός τρόπος επιζεί και microετά την εmicroβάπτιση του microικρού παιδιού στον κόσmicroο της γλώσσας Oι πρώιmicroες laquoλέξειςraquo της παιδικής γλώσσας έχουν δεικτικό χαρακτήρα ndashείναι δείκτες Aυτό είναι κοινός τόπος στη microελέτη της παιδικής γλώσσας H αρχέγονη δεικτική σήmicroανση επιζεί βέβαια και στον ενήλικα Oι άγλωσσες συγκινησιακές εκδηλώσεις του ενήλικα ndashκλάmicroα γέλιο κλπ ndashείναι βέβαια δείκτες Θα δούmicroε λίγο πιο κάτω τον γλωσσικό δεικτικό χώρο microε τα χαρακτηριστικά του αλλά για την ώρα αρκεί να επισηmicroάνω ότι στις παρυφές της αρθρωmicroένης γλώσσας λειτουργεί το επιφώνηmicroα χαρακτηριστικός εκπρόσωπος της δεικτικής σήmicroανσης O επιτονισmicroός για να δώσω ένα ακόmicroα παράδειγmicroα είναι επίσης ένα βασικό δεικτικό συστατικό της γλώσσας Aν η δείξη είναι ο αρχέγονος πρωτεϊκός τρόπος σήmicroανσης η γέφυρα της αφαιρετικής και γενικευτικής γλώσσας microε την προϊστορία της (τόσο την οντογενετική όσο και τη φυλογενετική προϊστορία της) ο αρχέγονος αυτός τρόπος δεν είναι άλλος από τον τρόπο της επιθυmicroίας της κίνησης προς τα πράγmicroατα (και προς τον άλλο) της συγκίνησης H επιθυmicroία η συγκίνηση είναι αρχαιότερη από τη γλώσσα και αυτό είναι microια άλλη microεγάλη συζήτηση που δεν microπορεί να γίνει αυτή τη στιγmicroή ndashοι περιπέτειες της επιθυmicroίας σαν αποτέλεσmicroα της εmicroπλοκής της στον ιστό της γλώσσας Για τον Hegel η επιθυmicroία είναι η microήτρα της νόησης ndashlaquoη ιδέα γεννιέται από την επιθυmicroίαraquo H δείξη είναι η microήτρα της γενικευτικής και αφαιρετικής γλώσσας Kαι ο οmicroφάλιος λώρος που τις συνδέει δεν αποκόπτεται ποτέ [] [11] Κείmicroενο 8 Θεοδωροπούλου Μ Saussure και Lacan Απο τη γλωσσολογία στην ψυχανάλυση Αν και ο Φρόυντ σε όλη τη διάρκεια της ερευνητικής και συγγραφικής του πορείας παρουσιάζει ένα microόνιmicroο ενδιαφέρον για τη γλώσσα και τη συνδέει microε την προβληmicroατική του ασυνειδήτου ndashείναι γνωστή η παροmicroοίωση που κάνει σχετικά microε τα όνειρα ότι δηλαδή είναι γρίφοι που πρέπει να αποκρυπτογραφηθούνndash εκείνος ο οποίος θέτει τη γλώσσα σε πρωταρχική σύνδεση microε το ασυνείδητο και τη δόmicroηση του υποκειmicroένου είναι ο Ζακ Λακάν Ο Λακάν προγραmicromicroατικά διατυπώνει τη θεωρία του ως laquoεπιστροφή στον Φρόυντraquo microια επιστροφή που κατά τα φαινόmicroενα κινήθηκε προς δύο κατευθύνσεις η microία microε την κυριολεξία της λέξης ndashεπιστρέφουmicroε από κάπου που έχουmicroε φύγειmiddot και όντως η ψυχανάλυση τον καιρό της εναρκτήριας οmicroιλίας του Λακάν (laquoΟ λόγος της Ρώmicroηςraquo 26-2791953) παρουσιάζει συmicroπτώmicroατα αν όχι φυγής τουλάχιστον αποmicroάκρυνσης από το πνεύmicroα του Φρόυντ ndashαπόδειξη ο αmicroερικάνικος νεοφροϋδισmicroός και η ένταξη της ψυχανάλυσης στους κλάδους της πειραmicroατικής ψυχολογίας Το άλλο πνεύmicroα της επιστροφής είναι laquoσυνδηλωτικόraquo επιστρέφουmicroε σε κάτι αφού πρώτα έχουmicroε πάει αλλού και γυρνούmicroε εmicroπλουτισmicroένοι από την

19

εmicroπειρία του καινούριου τόπου Αυτός ο καινούριος τόπος είναι για τον Λακάν η γλωσσολογία και πιο συγκεκριmicroένα η γλωσσολογία όπως αναπτύχθηκε από τον θεmicroελιωτή της F de Saussure Σε microια εποχή που ο στρουκτουραλισmicroός παιδί της σωσσυριανής σκέψης έχει εmicroπνεύσει νέες θεωρήσεις στη γλωσσολογία και την ανθρωπολογία σε microια εποχή που σφραγίζεται από laquoεπαναναγνώσειςraquo (ο Αλτουσέρ ξαναδιαβάζει τον Μαρξ και ο Φουκώ την ψυχιατρική) ο Λακάν στρέφεται στη γλωσσολογία microέσα από δύο βασικά σηmicroεία 1 Υιοθετώντας τη βασική ιδέα ότι η γλώσσα ως συmicroβολικό σύστηmicroα microαζί microε τα άλλα κοινωνικο-πολιτιστικά συστήmicroατα και τις δοmicroές τους προϋπάρχουν της γέννησης ενός ανθρώπου και υπέρ-κεινται αυτού Κατά συνέπεια το παιδί microε την κατάκτηση της γλώσσας εγγράφεται σε αυτή τη συmicroβολική τάξη η οποία επειδή ακριβώς υπέρ-κειται θα το πλάσει ανάλογα microε τις δοmicroές της Με άλλα λόγια το άτοmicroο αναδύεται ως υποκείmicroενο microέσα από την εγγραφή του στη συmicroβολική τάξη της γλώσσας ή όπως λέει ο Αλτουσέρ (1983) η κατάκτηση της γλώσσας είναι αυτή που microε την εισαγωγή στη συmicroβολική τάξη θα σηmicroαδέψει το πέρασmicroα από τον άνθρωπο-θηλαστικό στον άνθρωπο-παιδί ndashάνδρα ή γυναίκα 2 Θεωρώντας ότι το laquoτο ασυνείδητο είναι δοmicroηmicroένο σαν γλώσσαraquo δηλαδή microια δοmicroή που όπως και η γλώσσα αποτελείται από στοιχεία που βρίσκονται σε σχέση και εξοmicroοιώνοντας τους microηχανισmicroούς του ασυνειδήτου microε τους γλωσσικούς microηχανισmicroούς της microεταφοράς και της microετωνυmicroίας Για τον Λακάν η laquoεπιστροφή στον Φρόυντraquo σηmicroαίνει να επανέλθει στο προσκήνιο της ψυχανάλυσης η διάσταση της οmicroιλίας (Dor 1994 28) αφού η οmicroιλία του υποκειmicroένου είναι το microοναδικό microέσο της αναλυτικής διαδικασίας microέσα από αυτή αναδεικνύεται το ασυνείδητο αλλά και αυτή είναι ο τόπος στον οποίο εκφράζεται (όπ 41) Οι θεωρήσεις του Λακάν αποτελούν προσπάθεια επιστηmicroονικής τεκmicroηρίωσης του ασυνειδήτου δεν αποτελούν θεωρία της γλώσσας Η microεγάλη συmicroβολή του είναι ότι σε αυτή την προσπάθεια οριοθέτησης της ψυχανάλυσης ως επιστήmicroης από άλλες επιστήmicroες ndashβιολογικές ψυχολογικές κοινωνικέςndash ανέδειξε τη γλώσσα σε πρωταρχικό παράγοντα δόmicroησης του ανθρώπινου υποκειmicroένου και ότι οι απόψεις του υπήρξαν αιτία microιας ριζικής επιστηmicroολογικής microεταβολής σε σχέση microε σηmicroαντικές microεταψυχολογικές έννοιες Ο Λακάν αναγνώρισε την οφειλή του στον Saussure αφού βασικές έννοιες της λακανικής θεωρίας στηρίζονται στις σωσυριανές θεωρήσεις και διχοτοmicroίες Καταρχάς η διάκριση langue-parole η διάκριση ανάmicroεσα στο αφηρηmicroένο εσωτερικευmicroένο σύστηmicroα της γλώσσας που υπάρχει δυνάmicroει στο σύνολο των οmicroιλητών microιας γλωσσικής κοινότητας και στη συγκεκριmicroένη υλική πραγmicroάτωσή τουmiddot microε άλλα λόγια η διάκριση ανάmicroεσα στο κοινωνικό αυτό που έχει θεσπίσει η κοινότητα και το ατοmicroικό έτσι όπως αυτό εκδηλώνεται σε κάθε στιγmicroή γλωσσικής επικοινωνίας Επιπλέον η διάκριση ανάmicroεσα στο οmicroοιογενές και το ανοmicroοιογενές ανάmicroεσα σε αυτό που είναι ουσιαστικό από αυτό που είναι συmicroπτωmicroατικό ndashmicroε αυτή την τελευταία διάκριση κατακυρώνεται η langue ως το πεδίο έρευνας της γλωσσολογίας αφού η parole θεωρείται δευτερεύουσα Παρά τον δευτερεύοντα ρόλο όmicroως που της παραχωρείται ερευνητικά η parole θεωρείται ότι βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση microε τη langue ιστορικά και οντογεννητικά η parole προηγείται είναι ο χώρος στον οποίο πραγmicroατοποιούνται οι

20

γλωσσικές αλλαγές ndashmicroε αυτή την έννοια η langue είναι το προϊόν της εξέλιξης της parolendash από την άλλη όmicroως parole δεν microπορεί να υπάρξει χωρίς την ύπαρξη της langue Έπειτα η ιδέα του γλωσσικού σηmicroείου ως βασικού συστατικού της langue που αποτελεί την αδιάρρηκτη ένωση microιας ακουστικής εικόνας ή σηmicroαίνοντος microε microια έννοια ή σηmicroαινόmicroενοmiddot ένωση η οποία έχει προκύψει αυθαίρετα microέσα από την κοινή σύmicroβαση χωρίς δηλαδή να microπορεί να αιτιολογηθεί γιατί microια έννοια αποδίδεται microε το τάδε σηmicroαίνον ndashαπόδειξη η διαγλωσσική σύγκριση της ίδιας έννοιας Εκτός από την αυθαιρεσία το άλλο χαρακτηριστικό του γλωσσικού σηmicroείου είναι η γραmicromicroικότητα ndashαυτό που ο Λακάν θα αποδώσει ως σηmicroαίνουσα αλυσίδαndash το γεγονός δηλαδή ότι ο προφορικός λόγος εκτυλίσσεται microέσα στον χρόνο το ένα γλωσσικό σηmicroείο διαδέχεται το άλλο πράγmicroα που δεν συmicroβαίνει σε άλλα σηmicroεία πχ οπτικά Ένα σηmicroείο αποκτάει τη γλωσσική του αξία οριοθετούmicroενο microε βάση τις σχέσεις του ndashδιαφοράς ως προς τις δύο πλευρές του σηmicroείου αντίθεσης ως προς το σηmicroείο ως όλο (Saussure 1979 150-161)ndash microε τα άλλα σηmicroεία του συστήmicroατος Η έννοια αυτή του Saussure σχετίζεται επίσης microε την αυθαιρεσία Στο κατά τον Saussure laquoσύννεφοraquo της σκέψης όπου τίποτε δεν είναι οριοθετηmicroένο από microόνο του και στην επίσης άmicroορφη microάζα των ήχων όπου και εκεί δεν υπάρχουν οριοθετήσεις η γλώσσα επεmicroβαίνει και πάλι αυθαίρετα για laquoνα χρησιmicroεύσει ως ενδιάmicroεσο microεταξύ της σκέψης και του ήχου microέσα σε τέτοιους όρους που η ένωση τους καταλήγει αναγκαστικά σε οριοθετήσεις microονάδωνraquo (Saussure 1979 151) Τις δυο παράλληλες αυτές άmicroορφες microάζες της σκέψης και του ήχου ο Λακάν θα τις ονοmicroάσει ροή των σηmicroαινοmicroένων και ροή των σηmicroαινόντων αντίστοιχα Καθώς λοιπόν οι ενδοσυστηmicroικές σχέσεις είναι ο καθοριστικός παράγοντας οριοθέτησης της αξίας των γλωσσικών σηmicroείων ndashπαραδοχή που θεmicroελιώνει και την έννοια του συστήmicroατος ως δοmicroήςmiddot δοmicroή σηmicroαίνει στοιχεία που βρίσκονται σε σχέσηndash ο Saussure κάνει microια άλλη τρίτη διάκριση που αφορά τις σχέσεις που συνάπτουν οι γλωσσικές microονάδες microεταξύ τους Είναι δύο ειδών 1 Συνταγmicroατικές οι οποίες είναι απόρροια της γραmicromicroικότητας του σηmicroείου είναι οι σχέσεις που συνάπτει microια microονάδα microε τις γειτονικές της διατασσόmicroενη στον λόγο ndashοι σχέσεις που συνάπτει microια microονάδα microε τα γλωσσικά συmicroφραζόmicroενα γιrsquo αυτό σχέσεις in praesentia 2 Παραδειγmicroατικές δηλαδή οι σχέσεις που συνειρmicroικά ανακαλούνται ndashή συνδέονταιndash microε οποιονδήποτε τρόπο και βρίσκονται τοποθετηmicroένες στον εγκέφαλο των οmicroιλητών ndashσχέσεις που δεν προκύπτουν από τη συνεmicroφάνιση των microονάδων στον λόγο γιrsquo αυτό και σχέσεις in absentia Παρά τα φαινόmicroενα και τα δύο είδη σχέσεων έγκεινται στη σφαίρα της languemiddot πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι η langue δεν αποτελεί ένα λεξικό που περιέχει γλωσσικά σηmicroεία αλλά περιέχει και τις σχέσεις τους συνειρmicroικές και συνδυασmicroού και ότι το πώς συνδυάζονται στον λόγο αποτελεί microια ακόmicroη αυθαιρεσία ndashο Bronkart (1979 116) την ονοmicroάζει laquoαυθαιρεσία διάταξηςraquo Η άλλη σηmicroαντική διάκριση του Saussure είναι ανάmicroεσα στη συγχρονία και τη διαχρονία στην πρώτη περίπτωση νοείται η γλώσσα στην α-χρονική της διάσταση προκειmicroένου να microελετηθούν οι σχέσεις ανάmicroεσα στα γλωσσικά στοιχεία (Saussure 1979 115) ενώ στη δεύτερη η γλώσσα νοείται στην εξέλιξή της όπου αυτό που microελετάται είναι ένα στοιχείο στη διαδοχή του Η διάκριση αυτή είναι που καθιέρωσε τον Saussure ως θεmicroελιωτή της σύγχρονης γλωσσολογίας αφού αυτός αν και ξεκίνησε ως ιστορικός γλωσσολόγος έδωσε έmicroφαση στη συγχρονική microελέτη της γλώσσας και γιατί αυτή είχε παραmicroεληθεί αλλά κυρίως γιατί η συγχρονία υπάρχει στη συνείδηση των οmicroιλητών

21

Και microια τελευταία διάκριση Η γλώσσα-langue είναι microορφή και όχι ουσία που επάγεται από τη θεώρηση της γλώσσας από τον Saussure ως συστήmicroατος Που σηmicroαίνει ότι στη γλώσσα αυτό που ενδιαφέρει είναι οι σχέσεις που υπάρχουν ανάmicroεσα στα στοιχεία του συστήmicroατος και όχι το πώς ndashmicroε τί υλικό πραγmicroατώνονται Mε άλλα λόγια οι σχέσεις παραmicroένουν ανεξάρτητα από το υλικό microε το οποίο θα παρασταθεί ο λόγος (φωνητικά ή γραπτός λόγος) Που σηmicroαίνει επίσης ότι σε σχέση microε το γλωσσικό σηmicroείο τόσο το σηmicroαίνον όσο και το σηmicroαινόmicroενο microέσω της γλώσσας έχουν υποστεί microορφοποιήσεις microέσα από την τοmicroή που κάνει η γλώσσα ανάmicroεσα στις άmicroορφες microάζες της σκέψης και των ήχων

Ο Λακάν θα πάρει από τον Saussure την ιδέα της γλώσσας ως δοmicroής για να σχηmicroατίσει την καταρχήν θεώρησή του περί ασυνειδήτου Όπως αναφέρει στα Eacutecrits (Lacan 1966 806) στο ασυνείδητο δεν είναι laquoη microονοσήmicroαντη αντιστοιχία ενός σηmicroείου microε κάποιο πράγmicroαraquo που διατηρείται αλλά laquomicroια συγχρονική και αναρίθmicroητη συγκέντρωση [σηmicroαινόντων] όπου κανένα δεν υποστηρίζεται παρά από την αρχή της αντίθεσης του καθενός από τα άλλαraquo (Diatkine 1997 28 ndashυπογράmicromicroιση δική microου) Τα βασικά στοιχεία του ασυνειδήτου είναι λοιπόν τα λακανικά σηmicroαίνοντα (θα εξηγήσω παρακάτω) τα οποία σχηmicroατίζουν δίκτυο και αποκτούν αξία ndashκατά τον Saussurendash από τις αντιθέσεις τους microε τα άλλα στοιχεία Είναι ένα στοιχείο νοmicroίζω που στηρίζει την άποψη laquoτου ασυνειδήτου δοmicroηmicroένου σαν γλώσσαraquo Η φύση του λακανικού σηmicroαίνοντος όmicroως κεντρικό σηmicroείο της θεωρίας του για το ασυνείδητο έχει προκαλέσει πολλές συζητήσεις και έχει πονοκεφαλιάσει τους γλωσσολόγους στον βαθmicroό που ο Λακάν microιλάει και για την laquoυπεροχήraquo του σηmicroαίνοντος σε σχέση microε το σηmicroαινόmicroενο άποψη που εν πολλοίς φαίνεται καταρχήν παράλογη microετά από αυτά που αναπτύχθηκαν σε σχέση microε το γλωσσικό σηmicroείο παραπάνω Ο ίδιος το ορίζει ως εξής (Lacan 1966 819middot 1975 48middot αναφέρεται από τον Diatkine 1997 28) laquoΤο σηmicroαίνον αναπαριστά το υποκείmicroενο για ένα άλλο σηmicroαίνονraquo Μια πρώτη διαπίστωση στη θεωρία του για το σηmicroαίνον εmicroπλέκεται το υποκείmicroενο κάτι που είναι εντελώς ξένο στη σωσυριανή γλωσσολογία ∆ιαπίστωση δεύτερη τα λακανικά σηmicroαίνοντα διατάσσονται σε ένα δοmicroηmicroένο όλο και κάθε σηmicroαίνον ορίζεται από τα άλλα (βλ και Diatkine όπ) ndashη σωσυριανή αντίληψη του γλωσσικού συστήmicroατος και ο απόηχος της γλωσσικής αξίας ∆ιαπίστωση τρίτη Όπως ο Pierce για την ερmicroηνεία του σηmicroείου παραπέmicroπει στον interpretant lsquoερmicroηνευτήrsquo ndashσε άλλα σηmicroεία (πχ η κατανόηση της λέξης άνθρωπος απαιτεί την επιστράτευση άλλων σηmicroείων ndashάλλων ερmicroηνευτώνmiddot αυτό άλλωστε κάνει και το λεξικόmiddot βλ Χριστίδης 2001β) o Λακάν αποδίδει ρόλο ερmicroηνευτή στα σηmicroαίνοντα προκειmicroένου για την αναπαράσταση του υποκειmicroένου microέσα στο δίκτυο των σηmicroαινόντων του ασυνειδήτουmiddot που σηmicroαίνει ότι το υποκείmicroενο ndashτου ασυνειδήτουndash αναδύεται microε τη λειτουργία ενός σηmicroαίνοντος β ως ερmicroηνευτή κάποιου άλλου σηmicroαίνοντος α ndashη στιγmicroή της ερmicroηνείας στην ψυχαναλυτική διαδικασία ή της ανάδυσης του ευφυολογήmicroατος (βλ και Lacan 1966 840middot αναφέρεται όπ) Ούτως ή άλλως όmicroως το λακανικό σηmicroαίνον είναι καλύτερα να προσεγγιστεί microέσα από τις αποκλίσεις που παρουσιάζει σε σχέση microε το σωσυριανό σηmicroείο Καταρχήν το σηmicroαίνον του Saussure είναι microέρος της θεωρίας για το γλωσσικό σηmicroείο ενώ ο Λακάν δεν συνδέει τη θεωρία του για το σηmicroείο microε τη θεωρία του για το σηmicroαίνον (Arriveacute 1992 123) Κατά συνέπεια

22

το λακανικό σηmicroαίνον πρέπει να διαβαστεί διαφορετικά από το γλωσσικό σηmicroαίνον Ο Λακάν παίρνει το σωσυριανό κλάσmicroα σηmicroαινόmicroενο σηmicroαίνον και το τροποποιεί α Αντιστρέφει τη φορά του κλάσmicroατος βάζοντας επάνω το σηmicroαίνον και αναπαριστώντας το microε κεφαλαίο Σ θέλοντας να δείξει την υπεροχή του σηmicroαίνοντος σε σχέση microε το σηmicroαινόmicroενο αυτή δηλαδή που κυβερνά τον λόγο του υποκειmicroένου δηλαδή το ίδιο το υποκείmicroενο (Dor 1994 62) ndashάποψη που θεmicroελιώνεται από τον ρόλο των microεταφορικών και microετωνυmicroικών διαδικασιών στην εmicroφάνιση των ασυνείδητων φαινοmicroένων β Ονοmicroάζει τη γραmicromicroή του κλάσmicroατος microπάρα πράγmicroα που δεν είχε ονοmicroατιστεί ποτέ από τον Saussure και αργότερα θα της αποδώσει τον χαρακτηρισmicroό του laquoφράγmicroατος στη σηmicroασίαraquo ndashχαρακτηρισmicroός που της προσδίδει microια υλική χροιά Η γραmicromicroή στον Saussure έχει την έννοια της ένωσης των δύο όψεων του γλωσσικού σηmicroείου η microπάρα στον Λακάν έχει την έννοια του διαχωρισmicroού Η λειτουργικότητα της microπάρας παίζει σηmicroαντικό ρόλο στην αντίληψη του Λακάν για τη microεταφορά και τη microετωνυmicroία Η microεταφορά στον Λακάν ή αλλιώς σηmicroαίνουσα υποκατάσταση εφόσον ορίζει κάτι microέσω ενός άλλου πράγmicroατος συνίσταται στην υποκατάσταση σηmicroαινόντων έτσι που το Σ2 είναι το καινούριο σηmicroαίνον [ο Γιάννης είναι λιοντάριmiddotόπου το λιοντάρι είναι το Σ2 και Σ1 ο Γιάννης] ενώ το παλιό σηmicroαίνον Σ1 περνάει κάτω από την microπάρα ndashmicroε την έννοια του φράγmicroατος στη σηmicroασίαndash ως ολόκληρο σηmicroείο ∆ιαφορετικά θα είχαmicroε να κάνουmicroε microε ένα καινούριο σηmicroείο και όχι microε microεταφορά (Dor 1994 63-69) Στη microετωνυmicroία αντιθέτως δεν υπάρχει αυτό το πέρασmicroα της microπάρας διατηρείται το φράγmicroα της σηmicroασίας επειδή το καινούριο σηmicroαίνον βρίσκεται σε σχέση συνάφειας microε το παλιό Στη microεταφορά η υπέρβαση του φράγmicroατος δείχνει τη laquoθεmicroελιακή αξία αυτής της υπέρβασης για την ανάδειξη της σηmicroασίαςraquo η σηmicroασία αναδύεται άmicroεσα (όπ 70 71) Στη microετωνυmicroία αντιθέτως η διατήρηση του φράγmicroατος δηλώνει αντίσταση στη σηmicroασία microε την έννοια αυτό που παράγεται είναι ένα φαινοmicroενικό microη-νόηmicroα χρειάζεται microια νοητική διεργασία για να συλλάβουmicroε το νόηmicroα της microετωνυmicroικής έκφρασης (όπ 71) γ Τα βέλη και η έλλειψη που περιβάλλουν το σχήmicroα του γλωσσικού σηmicroείου σηmicroεία της ένωσης και της θεώρησης του σηmicroείου ως laquoκλειστού πεδίουraquo έχουν απαλειφθεί Οι αλλαγές αυτές συmicroπυκνώνουν τις σχετικές απόψεις του Λακάν Όπως ειπώθηκε παραπάνω για τον Saussure η γλώσσα έρχεται να κάνει microια τοmicroή στη άmicroορφη microάζα των σκέψεων και των ήχων και αmicroοιβαία να καθορίσει τα σηmicroαίνοντα και τα σηmicroαινόmicroενα (βλ σχήmicroα 1) Ο Λακάν αmicroφισβητεί τον ισοmicroορφικό αυτό καθορισmicroό και θεωρεί ότι σε αυτό που υπάρχει τmicroήση είναι η ροή των σηmicroαινόντων ndashmicroε αυτή τη διατύπωση ήδη αποmicroακρύνεται από τον Saussure αφού η τοmicroή της γλώσσας δηmicroιουργεί το σηmicroαίνονmiddot δεν προϋπάρχει ως τέτοια (βλ και Taillandier 1994 407) Το γλωσσικό σηmicroαινόmicroενο αντικαθίσταται από τη βελονιά του παπλωmicroατά ndashέννοια που συνδέεται άmicroεσα microε την ψυχαναλυτική εmicroπειρία η οποία δείχνει ότι η σχέση σηmicroαίνοντος και σηmicroαινόmicroενου είναι laquoπάντα ρευστή πάντα έτοιmicroη να χαλάσειraquo γεγονός που ενισχύεται από την ψυχωτική εmicroπειρία όπου ο δεσmicroός ανάmicroεσα στο σηmicroαίνον και το σηmicroαινόmicroενο απουσιάζει Η βελονιά του παπλωmicroατά είναι η διαδικασία microε την οποία laquoτο σηmicroαίνον σταmicroατά το αλλιώς ατέρmicroονο γλίστρηmicroα της σηmicroασίαςraquo και οριοθετεί τη σηmicroασία όχι επιmicroέρους microονάδων αλλά microε ένα εκ των υστέρων laquoκόψιmicroοraquo σφραγίζει το νόηmicroα της οmicroιλούmicroενης ακολουθίας αναδροmicroικά (Dor 1994 57-59) Αυτό το γλίστρηmicroα της σηmicroασίας αφενός δικαιολογεί την υπεροχή του σηmicroαίνοντος έναντι του σηmicroαινοmicroένου αφετέρου δείχνει

23

και άλλες αποκλίσεις σε σχέση microε τον Saussure Αποδίδεται η διαχρονία στη γραmicromicroικότητα του σηmicroαίνοντος πράγmicroα που είναι αντίθετο microε τη συγχρονική θεώρησή της από τον Saussure Επίσης η σηmicroασία συνδέεται microε την parole και δεν άπτεται της σφαίρας της langue

Έχοντας κάνει αυτές τις πρωταρχικές παρατηρήσεις microπορούmicroε να σκιαγραφήσουmicroε την άποψη του Λακάν για τη γλώσσα Καταρχήν όπως πρώτος υποστήριξε ο Φρόυντ το ζήτηmicroα της γλώσσας θέτει το ζήτηmicroα της αναπαράστασης microε την έννοια ότι η λέξη είναι το σηmicroείο ενός πράγmicroατος εν τη απουσία τουmiddot που σηmicroαίνει ότι ένα πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να microπορέσει να αναπαρασταθεί Η άποψη αυτή ndashεγελιανής προέλευσηςndash θα χρησιmicroοποιηθεί από τον Λακάν για να γίνει εmicroφανές ότι γλώσσα και άmicroεσο βίωmicroα είναι δύο αποκλειόmicroενα πράγmicroατα και αυτό είναι ένα από τα laquoδράmicroαταraquo της ανθρώπινης ύπαρξης Θεmicroελιακή έννοια για να παρακολουθήσουmicroε το ξετύλιγmicroα της σκέψης του είναι η έννοια της ενόρmicroησης έννοια που χρησιmicroοποιεί ο Φρόυντ ως ενδιάmicroεση της οργανικής ανάγκης και της επιθυmicroίας θεωρώντας την βιολογικής τάξης και η οποία αποκτάει πρόσβαση στον ψυχισmicroό microέσα από τον ψυχικό εκπρόσωποmiddot δηλαδή από τη στιγmicroή που θα αναπαρασταθεί αποτελεί έναν οριακό ενδιάmicroεσο ανάmicroεσα στο βιολογικό και τον ψυχισmicroό Ο Λακάν συνδέει την ενόρmicroηση microε την ανάγκη microέσα από microια διαφορετική σύλληψη Καταρχήν η έλλειψη αναφέρεται στην απουσία του ανατοmicroικού του σωmicroατικού συmicroπληρώmicroατος που βιώνει το παιδί από τη στιγmicroή που γεννιέται καθώς αυτό διαχωρίζεται αποσπάται από τον microητρικό κόλπο Η ενόρmicroηση σε αυτή την οπτική είναι microια τάση που κατακλύζει το παιδί και microεταφράζει αυτή τη σωmicroατική έλλειψη του microητρικού συmicroπληρώmicroατοςmiddot αντίθετα από την άποψη του Φρόυντ η ενόρmicroηση βρίσκεται πριν από κάθε αναπαράσταση Το παιδί θέλοντας να φράξει αυτό το κενό το χάσmicroα που δηmicroιουργεί αυτός ο σωmicroατικός χωρισmicroός διαmicroορφώνει την επιθυmicroία Η καταρχήν επιθυmicroία του είναι να είναι ο φαλλός η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της microητέρας το συmicroπλήρωmicroα της έλλειψης Αυτό έχει laquoδραmicroατικάraquo αποτελέσmicroατα Σε επίπεδο ψυχισmicroού η επιθυmicroία microη microπορώντας να συmicroπληρώσει το χάσmicroα το κενό microεταφέρεται διαρκώς σε άλλα υποκατάστατα σε ένα ατέλειωτο ταξίδι microετωνυmicroιών (βλ παρακάτω) αποξενώνοντας αποmicroακρύνοντας το υποκείmicroενο από την πρωταρχική του επιθυmicroία η οποία παραmicroένει ανικανοποίητη Σε επίπεδο λεκτικοποίησης η επιθυmicroία microε το να

Σχ 1 Ο ισοmicroορφικός καθορισmicroός του Saussure (1979 151)

24

περάσει στη γλώσσα γίνεται αίτηmicroα γίνεται σηmicroείο ή σύmicroβολο που σηmicroαίνει ότι δεν microπορεί ποτέ να εκφραστεί άmicroεσα αφού η λεκτικοποίηση της θα σηmicroαίνει και τον φόνο της Κατά την έκφραση του Λακάν το κύmicroα της επιθυmicroίας πρέπει να περάσει από το laquoστένωmicroα του σηmicroαίνοντοςraquo Γιrsquo αυτό η επιθυmicroία είναι πέραν του αιτήmicroατος αφού το υπερβαίνει microην microπορώντας ποτέ να ικανοποιηθείmiddot είναι εντεύθεν του αιτήmicroατος γιατί είναι σηmicroαίνον της πρωταρχικής έλλειψης ως προς το είναι [manque agrave ecirctre] ∆ύο στάδια της ψυχικής εξέλιξης του ατόmicroου είναι σηmicroαντικά για το θέmicroα της γλώσσας και τη συνακόλουθη εγγραφή του υποκειmicroένου στη συmicroβολική τάξη α Το στάδιο του καθρέφτη και συγκεκριmicroένα η τρίτη φάση του κατά την οποία το παιδί κοιτάζοντας στον καθρέφτη βιώνει microεγάλη χαρά αναγνωρίζοντας στην εικόνα που βλέπει τον εαυτό του συνολικά θέτοντας έτσι τέλος στο ψυχικό βίωmicroα που ο Λακάν ονοmicroάζει φαντασίωση του τεmicroαχισmicroένου σώmicroατος (Dor 1994 109-111) Η στιγmicroή αυτή αποκτά τεράστια σηmicroασία όσον αφορά το θέmicroα των ταυτίσεων του υποκειmicroένου (όπ υποσ 11) στον βαθmicroό που πρόκειται για microια πρωταρχική ταύτιση του παιδιού που προωθεί τη δόmicroηση του εγώ [Je] και αποτελεί την πηγή όλων των άλλων ταυτίσεων Είναι laquoδιττήraquo ndashαφού ανάγεται σε δύο όρους σώmicroα και εικόναndash άmicroεση ο Φρόυντ την αποκαλεί ναρκισσική ενώ ο Λακάν θα την ονοmicroάσει φαντασιακή αφού το παιδί ταυτίζεται microε το αντίτυπό του microέσω της εικόνας (Fages 1997 16) ndashταύτιση που προεικονίζει κατά τον Dor (όπ) laquoτον χαρακτήρα της φαντασιακής του αλλοτρίωσης από όπου και η lsquolsquoχρόνια παραγνώρισηrsquorsquo που δεν θα πάψει να διατηρεί microε τον ίδιο του τον εαυτόraquo Το δεύτερο κρίσιmicroο σηmicroείο για τη δόmicroηση του υποκειmicroένου είναι το οιδιπόδειο όπου ο πατέρας παρεmicroβαίνει ως ο τρίτος απαγορεύοντας την αιmicroοmicroειξία και σπάζοντας τη φαντασιακή ενότητα του παιδιού microε τη microητέρα βίωmicroα που κυρίως εκτυλίσσεται γύρω από την προβληmicroατική του φαλλού Όπως ήδη ειπώθηκε η καταρχήν επιθυmicroία του παιδιού είναι να είναι ο φαλλός της microητέρας η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της πιο απλά να είναι τα πάντα γιrsquo αυτήν Σε κάποιο σηmicroείο αρχίζει να συνδέει την απουσία της microητέρας microε τον τρίτο ndashτον πατέραndash και καταλαβαίνει ότι ο φαλλός είναι αλλού δεν είναι ο ίδιος δεν τον έχει η microητέρα βρίσκεται προς τη microεριά του πατέρα ndashεντοπισmicroός που θα κινητοποιήσει στο τελευταίο στάδιο του οιδιποδείου ταυτίσεις ως προς το φύλο Το σπάσιmicroο αυτό της φαντασιακής δυαδικής σχέσης και η αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα ndashη ταύτιση microε τον νόmicroο τουndash εισάγουν το παιδί στη συmicroβολική τάξη της γλώσσας της κουλτούρας του πολιτισmicroού τοποθετώντας το microέσα στην τριαδική σχέση απελευθερώνοντας το από τη φαντασιακή υποταγή του στη microητέρα και καθιστώντας το υποκείmicroενο Νοmicroίζω πως εδώ είναι το κρίσιmicroο σηmicroείο της θεωρίας του Λακάν για το τρίπολο υποκειmicroενικότητα συmicroβολική τάξη (του συστήmicroατος συγγενείας και microε αυτή την έννοια του πολιτισmicroού) συmicroβολική τάξη του συστήmicroατος της γλώσσας (ενός συστήmicroατος αναπαράστασης) Καταρχήν ο Λακάν συνδέει την είσοδο στη συmicroβολική τάξη microε την είσοδο στη γλώσσα laquoΞαναδιαβάζονταςraquo το fort-da του Φρόυντ ο οποίος εκεί βλέπει τον καταναγκασmicroό της επανάληψης ο Λακάν εκτός των άλλων εντοπίζει στο παιχνίδι αυτό και κυρίως στη λεκτική εκφορά του τη συmicroβολική κυριαρχία επί του χαmicroένου αντικειmicroένου Που σηmicroαίνει ότι το παιδί laquoκαταφέρνει στο εξής να κυριαρχεί πάνω στο ότι δεν είναι πλέον το ένα και microοναδικό αντικείmicroενο της επιθυmicroίας της microητέρας δηλαδή το αντικείmicroενο που πληροί την έλλειψη του Άλλου δηλαδή ο φαλλόςraquo (Dor 1994 124) Η επιθυmicroία αυτή όπως ειπώθηκε και παραπάνω θα microεταφερθεί στα υποκατάστατα αντικείmicroενα της επιθυmicroίαςmiddot το κυριότερο σε

25

αυτό είναι ότι θα καταστήσει το παιδί επιθυmicroούν υποκείmicroενο και όχι αντικείmicroενο επιθυmicroίας (της microητέρας) ∆εύτερον microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα η πρωταρχική επιθυmicroία απωθείται (έχουmicroε εδώ την πρωταρχική απώθηση ndashπου θα διασφαλίσει το πέρασmicroα από την άmicroεση βίωση στη συmicroβολοποίηση microέσα από τη γλώσσαndash και τη δηmicroιουργία ασυνειδήτου) Σε αυτό το σηmicroείο γίνεται κατά την άποψη microου η σύνδεση των δύο συmicroβολικών συστηmicroάτων Το παιδί microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα και ονοmicroάζοντας αυτόν εν αγνοία του ονοmicroάζει το πρωταρχικό του σηmicroαίνον την επιθυmicroία να είναι ο φαλλός Γιrsquo αυτό το Όνοmicroα του Πατέρα αποτελεί microεταφορά Εφόσον το υποκείmicroενο άλλο ονοmicroάζει και άλλο λέει κατά βάθος microε την πατρική microεταφορά εmicroφανίζεται η εγκαθίδρυση microιας ψυχικής διαίρεσης (Spaltung) του υποκειmicroένου ανάmicroεσα στο ασυνείδητο ndashτον ψυχισmicroό τουndash και τον συνειδητό του λόγο διαίρεση η οποία επέρχεται υπό το κράτος της γλώσσαςmiddot microε αυτή την έννοια κατά τον Dor (όπ 137) το ασυνείδητο θα δοmicroηθεί υποταγmicroένο στην τάξη του σηmicroαίνοντος δηλ σαν γλώσσα Άποψη που προκάλεσε τη ρήξη του Λακάν microε τη σύγχρονη ψυχαναλυτική σκέψη στον βαθmicroό που υπέταξε τη δηmicroιουργία του ασυνειδήτου στη γλώσσα αναγνωρίζοντάς τη ως βασική προϋπόθεσή του και θεώρησε το υποκείmicroενο ως υπάρχον microόνο ως οmicroιλούν (το οmicroιλ-όν) Ο Λακάν χρησιmicroοποιεί τη διάκριση του Benveniste (1966) ανάmicroεσα σε υποκείmicroενο της εκφώνησης και υποκείmicroενο του εκφωνήmicroατος για να καταδείξει ότι το υποκείmicroενο του ασυνειδήτου το υποκείmicroενο της επιθυmicroίας προσδιορίζεται σε επίπεδο εκφώνησης σε αυτό που λέγεται σε ένα κατά κάποιον τρόπο laquoκείmicroενο λόγουraquo ενώ στο εκφώνηmicroα στην πρόταση εκεί που γραmicromicroατικά θα βάλει τη στίξη το υποκείmicroενο χάνεται η αλήθεια του καθώς εmicroφανίζεται διαστρεβλωmicroένη ndashη ψυχαναλυτική εργασία συνίσταται microε αυτή την έννοια στην ανάδυση της επιθυmicroίας του υποκειmicroένου microέσα από τα εκφωνήmicroατά τουmiddot γιrsquo αυτό ο αναλυτής ακούει laquoαπό κάτωraquo από τα συγκεκριmicroένα εκφωνήmicroατα laquoπροσέχονταςraquo το συνολικό κείmicroενο του αναλυόmicroενου Αν το υποκείmicroενο αναδύεται microέσα από τη γλώσσα ndashκαι αυτό σηmicroαίνει ότι δεν είναι αιτία της γλώσσας του σηmicroαίνοντος αλλά επίπτωσή τηςndash ταυτοχρόνως όmicroως αλλοτριώνεται microέσα και από αυτήν εφόσον το ίδιο λόγω της διαδικασίας της συmicroβολοποίησης (laquoτο πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να αντιπροσωπευθείraquo) εmicroφανίζεται κατά την έκφραση του A Miller laquoσαν να υπέχει θέση ∆εν είναι εκεί αλλά και δεν είναι και απόνraquo Έτσι παρουσιάζεται το αντιφατικό φαινόmicroενο από τη microια η γλώσσα κάνει να αναδυθεί το υποκείmicroενο από την άλλη το εξαφανίζει microέσα από την αναπαράστασή του Ο Λακάν ονοmicroάζει αυτή την έκλειψη στιγmicroιαία εξαφάνιση του υποκειmicroένου το γεγονός δηλ ότι microέσω της γλώσσας το υποκείmicroενο νοείται ως αναπαράσταση ως προσωπείο που το αλλοτριώνει αποκρύπτοντάς το από τον εαυτό του (Dor 1994 146) O όρος σχίση [refente] αποδίδει αυτή ακριβώς την αλλοτρίωση microέσα και από τη γλώσσα Από τη microια λοιπόν το υποκείmicroενο βρίσκεται διαχωρισmicroένο από τον laquoλόγοraquo του ασυνειδήτου του τον λόγο της επιθυmicroίας του και από την άλλη λειτουργεί στον λόγο ως laquoυπέχον θέσηraquo ως οmicroοίωmicroα Μία ακόmicroη από τις δραmicroατικές αντιφατικότητες της ύπαρξης Μπορεί το υποκείmicroενο microε την πρόσβαση στη γλώσσα και τη συmicroβολική τάξη να απελευθερώθηκε από την αιχmicroαλωσία της φαντασιακής δυαδικής σχέσης microε τη microητέρα από την άλλη όmicroως βυθίζεται πάλι microέσω της γλώσσας σε microια άλλη φαντασιακή αιχmicroαλωσία του εαυτού του υιοθετώντας τα διάφορα εγώ του ndashαλλοτριωmicroένουndash λόγου του και αποκτώντας έτσι microια φαντασιακή εικόνα του εαυτού του ndashτο Εγώ [Moi] Στη φαντασιακή αυτή αναπαράσταση

26

εικόνα του εαυτού του υπεισέρχεται και ο Άλλος (η microητέρα καταρχήν) στον βαθmicroό που microέσα από τα microάτια του Άλλου γίνεται η αναγνώρισή microας (προεικονίζεται ήδη από το στάδιο του καθρέφτη όπου microέσα από τα microάτια του Άλλου υπάρχει η έγκριση για την ταύτιση του παιδιού microε αυτό που βλέπει) Αναλόγως όmicroως κινείται και η σχέση του Εγώ [Moi] microε τον άλλον διαποτισmicroένη από το φαντασιακό αφού microε τον ίδιο τρόπο που εκλαmicroβάνει τον εαυτό του εκλαmicroβάνει και τον άλλον Η επικοινωνία όmicroως έτσι καθίσταται laquoδιάλογος microεταξύ κουφώνraquo αφού ο καθείς επικοινωνεί microέσα από τα Εγώ [moi] του Ο Μεγάλος Άλλος ndashη επικοινωνία microε το ασυνείδητοndash καθίσταται αδύνατη στον βαθmicroό που διαχωρίζεται από τον laquoτοίχο της γλώσσαςraquomiddot ο Μεγάλος Άλλος βρίσκεται από την άλλη πλευρά του όπως ακριβώς το υποκείmicroενο λόγω της γλώσσας τίθεται εκτός της προσωπικής του αλήθειας Και είναι ο στόχος της ανάλυσης αυτό τον κενό ndashαλλοτριωmicroένοndash λόγο του υποκειmicroένου να τον καταστήσει πλήρη να τον φέρει σε επικοινωνία microε το ασυνείδητό του microε την επιθυmicroία του αποκαθιστώντας τη συmicroβολική τάξη στον φαντασιακό του λόγο

16

εξάρθρωση H ιστορική συνάρθρωση των σηmicroασιών lsquoθέλωrsquo και lsquoστερούmicroαιrsquo πχ όπως την παρακολουθήσαmicroε στην περίπτωση του αγγλικού ρήmicroατος want υπαινίσσεται microια αδιαφοροποίητη συγκινησιακή ενότητα όπου η διάκριση lsquoεπιθυmicroώrsquo ndash lsquoστερούmicroαιrsquo δεν υφίσταται H συνάρθρωση των δύο αυτών σηmicroασιών microε άλλα λόγια υπαινίσσεται και την εξάρθρωση τους την κατάργηση των ορίων microεταξύ τους την αλληλοδιείσδυση τους την καταγωγή τους από το ενιαίο αδιάσπαστο laquoσύννεφοraquo Aν όπως υποστηρίζει ο Humboldt microε microια διατύπωση που θυmicroίζει την ανάλογη άποψη του Vygotsky laquoοι λέξεις τεmicroαχίζουν την αδιαφοροποίητη σύνθεση που αντλεί ο νους από την εmicroπειρίαraquo το παιχνίδι της πολυσηmicroίας αποκαλύπτει ότι ο τεmicroαχισmicroός αυτός δεν είναι ποτέ πλήρης οι διακεκριmicroένες σηmicroασίες που συγκροτούν microια πολύσηmicroη λέξη φανερώνουν στη συνάρθρωση τους την κίνηση για την εξάρθρωση ndashτην άρση της στεγανής οριοθέτησης Kι εδώ ακριβώς βρίσκεται το πιο ενδιαφέρον ζήτηmicroα H προσέγγιση της πολυσηmicroίας από την οπτική που προτείναmicroε αποκαλύπτει τον laquoβρασmicroόraquo που αναταράζει τη φαινοmicroενική γαλήνη της laquoκατηγορικήςraquo γλώσσας της γλώσσας που microοιάζει να αποτελείται από σαφώς οριοθετηmicroένα laquoτεmicroάχιαraquo Aποκαλύπτει τις διαλεκτικές κινήσεις που υπονοmicroεύουν ndashlaquoρηγmicroατώνουνraquondash τις οριοθετήσεις της κατηγορικής γλώσσας για τη διάλυση της οποίας microε τόσο πάθος microίλησε ο Nίτσε laquoTο είναι γεννιέταιraquo υποστηρίζει ο Heidegger laquoόταν συντρίβεται η λέξηraquo laquoόταν η ένηχη λέξη επιστρέφει στη σιωπή απrsquo όπου και παραχωρήθηκεraquo Θα microπορούσα να σταmicroατήσω εδώ microε την ελπίδα ότι η συζήτηση που προηγήθηκε φωτίζει αυτή την κρυπτική διατύπωση του Heidegger Aλλά ας microου επιτραπεί ένα τελευταίο επεξηγηmicroατικό σχόλιο H ίδια η λέξη η πολύσηmicroη λέξη όπως την παρακολουθήσαmicroε στη συζήτηση που προηγήθηκε υπαινίσσεται την αρχέγονη αδιάσπαστη και γι αυτό άρρητη microήτρα της H συνάρθρωση των ποικίλων σηmicroασιών της υπαινίσσεται το είναι ndashτη βαθύτερη ενότηταndash που τη ζωοδοτεί και που συνάmicroα τη συντρίβει αίροντας τις αρθρώσεις που την οριοθετούν H κίνηση προς τα laquoπίσωraquo ndashπρος το σύννεφοndash υπαινίσσεται τη συντριβή της σταγόνας Kαι για να αντηχήσει στrsquo αυτιά microας αυτός ο υπαινιγmicroός χρειάζεται να οξύνουmicroε τις αισθήσεις microας για να αισθανθούmicroε τις αφανείς κινήσεις που βυσσοδοmicroούν laquoπίσωraquo από την πλάτη της κατηγορικής γλώσσας ndashτις κινήσεις που αναταράσσουν τις διασπασmicroένες microοναχικές σταγόνες που τις εξωθούν να υπερβούν τη διάσπαση την οριοθέτησή τους Mια τέτοια προσέγγιση που την υπαγορεύουν τα ίδια τα φαινόmicroενα απλά laquoσυναρmicroολογεί και επαναδραστηριοποιείraquo για λογαριασmicroό του παρατηρητή laquoκάποια αφανή περιεχόmicroενα Aποκαλύπτει απαγορευmicroένα νοήmicroατα κι έτσι παρουσιάζεται σαν microια επιστροφή ή microάλλον σα microια συνειδητή απελευθέρωση αυτού που ήταν απωθηmicroένοraquo Aυτά τα τελευταία λόγια αποτελούν τον ορισmicroό που δίνει ο Marcuse για τη διαλεκτική ανάλυση Kαι η διαλεκτική microας θυmicroίζει ο Nίτσε laquoη microάνα της λογικής γεννήθηκε από τη ρητορική που microε τη σειρά της είναι παιδί του microύθου και της ποίησηςraquo των δύο κατεξοχήν χώρων που αποτολmicroούν το ταξίδι laquoαπό ένα κόσmicroο γεmicroάτο νοήmicroατα στην τελική εξάρθρωση των νοηmicroάτωνrdquo (Mπατάιγ) το ταξίδι από τη microοναχική σταγόνα πίσω στο σύννεφο που τη γέννησε [] [10] Κείmicroενο 7 Xριστίδης A-Φ 2001 ∆εικτικότητα Στο Όψεις της γλώσσας Αθήνα Νήσος Υπό έκδοση copy Νήσος

17

Στην οmicroιλία αυτή θα επιχειρήσω να σας microιλήσω γι αυτό που ο φιλόσοφος D Pears επιτυχηmicroένα ονόmicroασε laquoπρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γλώσσαςraquo ndashγια το ζήτηmicroα των ορίων της γλώσσας Aλλά τι είναι η γλώσσα Tο ερώτηmicroα αυτό ίσως να ηχεί microεγαλόστοmicroα και πλεοναστικά microέσα στα πλαίσια ενός συνεδρίου γλωσσολογίας Ωστόσο δεν παύει να είναι το ερώτηmicroα που αποτελεί το λόγο ύπαρξης της γλωσσολογίας άσχετα αν ο ερευνητικός κατακερmicroατισmicroός του σώmicroατος της γλώσσας συναρτηmicroένος microε ποικίλους προϊδεασmicroούς υποβαθmicroίζει συχνότατα στην καθηmicroερινή microας γλωσσολογική πρακτική τόσο το ερώτηmicroα αυτό όσο και τις προοπτικές απάντησής του Tο ζήτηmicroα που θα microας απασχολήσει ndashτα όρια της γλώσσας η πρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασής της και η έννοια της δεικτικότητας γύρω από την οποία θα microορφοποιηθεί η προσέγγιση στο ζήτηmicroα αυτόndash απαιτεί microια απάντηση στο ερώτηmicroα laquoτι είναι η γλώσσαraquo Θα επιλέξω να σας δώσω την απάντηση ndashή τις απαντήσειςndash δύο κορυφαίων φιλοσοφικών φυσιογνωmicroιών ndashτου Hegel και του Charles Sanders Peirce H απάντηση του Hegel συmicroπυκνώνεται σε δύο εξαίσιες microεταφορές H πρώτη microεταφορά περιγράφει τη γλώσσα ndashτον κόσmicroο των νοηmicroάτωνndash σαν laquoφόνο του πράγmicroατοςraquo H αισθητηριακή πρόσληψη βίωση της εmicroπειρίας ndashτου laquoπράγmicroατοςraquondash(που κυριαρχεί στο άγλωσσο ζώο αλλά και στο άγλωσσο βρέφος) άmicroεση προσδεδεmicroένη στο παρόν ερέθισmicroα αδιαmicroεσολάβητη microετασχηmicroατίζεται στον ανθρώπινο λόγο στην έmicromicroεση διαmicroεσολαβηmicroένη από τις διαδικασίες της γενίκευσης και της αφαίρεσης νοητική πρόσληψη ndashκαι οργάνωση ndashτης εmicroπειρίας H γλωσσική σήmicroανση αποδεσmicroεύει το υποκείmicroενο από τα δεσmicroά της άmicroεσης καθηλωmicroένης στο παρόν ερέθισmicroα άγλωσσης αισθητηριακής σήmicroανσης Tο αισθητό συγκεκριmicroένο πράγmicroα laquoπεθαίνειraquo κάτω από τα πλήγmicroατα της γενίκευσης και της αφαίρεσης ndashτου νοήmicroατος ndashκαι παραχωρεί τη θέση του στη γενικευmicroένη αφηρηmicroένη ανάκλασή του ndashτην έννοια H έννοια laquoσκύλοςraquo για να χρησιmicroοποιήσω το εγελιανό παράδειγmicroα αποσπάται ndashγενικευτικά και αφαιρετικά ndashαπό τον αισθητό πραγmicroατικό σκύλο και κατrsquo αυτό τον τρόπο το αισθητό πράγmicroα laquoπεθαίνειraquo ndashη έννοια το νόηmicroα είναι η γενικευτική και αφαιρετική laquoανάmicroνησήraquo του Aυτό που υπάρχει στην αρχή λέει ο Hegel δεν είναι το καθολικό η γενίκευση και η αφαίρεση αλλά το συγκεκριmicroένο ndashόχι laquoτο τραπέζιraquo γενικά αλλά laquoαυτό το τραπέζιraquo O άνθρωπος microπορεί να αναιρέσει αυτό το συγκεκριmicroένο χαρακτήρα της υπάρχουσας οντότητας microεταθέτοντάς την από το laquoεδώ και τώραraquo του φυσικού αισθητού κόσmicroου στον αιώνιο γενικευτικό και αφαιρετικό κόσmicroο του λόγου από τον laquoκαταρράκτηraquo του microεταβλητού κινούmicroενου συγκεκριmicroένου στο microόνιmicroο ουράνιο τόξο που βρίσκεται από πάνω του ndashτον κόσmicroο των νοηmicroάτων Aυτή είναι η δεύτερη εξαίσια microεταφορά που προανήγγειλα λίγο παραπάνω O laquoφόνος του πράγmicroατοςraquo η microετάβαση ή καλύτερα το άλmicroα από τη συγκεκριmicroένη άmicroεση βίωση της εmicroπειρίας στην έmicromicroεση αφαιρετική και γενικευτική βίωση της αφήνει βέβαια τα σηmicroάδια του Kαι η laquoπρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γλώσσαςraquo δεν microπορεί παρά να είναι η laquoνοσταλγίαraquo της χαmicroένης αδιαmicroεσολάβητης αισθητηριακής βιωmicroατικής αmicroεσότητας Kαι αν όπως επισηmicroαίνει ο Hegel αυτό που υπάρχει στην αρχή είναι το συγκεκριmicroένο και όχι το καθολικό ndashαυτό το τραπέζι και όχι το τραπέζι γενικά ndash η δείξη δεν microπορεί παρά να είναι η κατεξοχήν προσέγγιση στην άmicroεση αδιαmicroεσολάβητη σήmicroανση ndashτο πρωτεϊκό γλωσσικό όριο

18

προς το οποίο οδηγεί η πρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γενικευτικής και αφαιρετικής γλώσσας H συζήτηση του ζητήmicroατος αυτού θα πρέπει να περιmicroένει τη συνεισφορά του Peirce Για την ώρα θα περιοριστώ σε κάποιες πρόσθετες επισηmicroάνσεις πάνω στο θέmicroα αυτό Eίναι προφανές ότι η δείξη αντιπροσωπεύει τον αρχαιότερο τρόπο σήmicroανσης ndashτον αρχαιότερο τρόπο επαφής microε τον κόσmicroο Όλα τα ζωικά σήmicroατα έχουν δεικτικό χαρακτήρα στο βαθmicroό που είναι προσδεδεmicroένα σε άmicroεσα παρόντα ερεθίσmicroατα Oι προγλωσσικές εκδηλώσεις του νηπίου έχουν κι αυτές δεικτικό χαρακτήρα ndashχειρονοmicroίες κλάmicroα αργότερα γέλιο κλπndashκαι είναι χαρακτηριστικό ότι ο δεικτικός αυτός τρόπος επιζεί και microετά την εmicroβάπτιση του microικρού παιδιού στον κόσmicroο της γλώσσας Oι πρώιmicroες laquoλέξειςraquo της παιδικής γλώσσας έχουν δεικτικό χαρακτήρα ndashείναι δείκτες Aυτό είναι κοινός τόπος στη microελέτη της παιδικής γλώσσας H αρχέγονη δεικτική σήmicroανση επιζεί βέβαια και στον ενήλικα Oι άγλωσσες συγκινησιακές εκδηλώσεις του ενήλικα ndashκλάmicroα γέλιο κλπ ndashείναι βέβαια δείκτες Θα δούmicroε λίγο πιο κάτω τον γλωσσικό δεικτικό χώρο microε τα χαρακτηριστικά του αλλά για την ώρα αρκεί να επισηmicroάνω ότι στις παρυφές της αρθρωmicroένης γλώσσας λειτουργεί το επιφώνηmicroα χαρακτηριστικός εκπρόσωπος της δεικτικής σήmicroανσης O επιτονισmicroός για να δώσω ένα ακόmicroα παράδειγmicroα είναι επίσης ένα βασικό δεικτικό συστατικό της γλώσσας Aν η δείξη είναι ο αρχέγονος πρωτεϊκός τρόπος σήmicroανσης η γέφυρα της αφαιρετικής και γενικευτικής γλώσσας microε την προϊστορία της (τόσο την οντογενετική όσο και τη φυλογενετική προϊστορία της) ο αρχέγονος αυτός τρόπος δεν είναι άλλος από τον τρόπο της επιθυmicroίας της κίνησης προς τα πράγmicroατα (και προς τον άλλο) της συγκίνησης H επιθυmicroία η συγκίνηση είναι αρχαιότερη από τη γλώσσα και αυτό είναι microια άλλη microεγάλη συζήτηση που δεν microπορεί να γίνει αυτή τη στιγmicroή ndashοι περιπέτειες της επιθυmicroίας σαν αποτέλεσmicroα της εmicroπλοκής της στον ιστό της γλώσσας Για τον Hegel η επιθυmicroία είναι η microήτρα της νόησης ndashlaquoη ιδέα γεννιέται από την επιθυmicroίαraquo H δείξη είναι η microήτρα της γενικευτικής και αφαιρετικής γλώσσας Kαι ο οmicroφάλιος λώρος που τις συνδέει δεν αποκόπτεται ποτέ [] [11] Κείmicroενο 8 Θεοδωροπούλου Μ Saussure και Lacan Απο τη γλωσσολογία στην ψυχανάλυση Αν και ο Φρόυντ σε όλη τη διάρκεια της ερευνητικής και συγγραφικής του πορείας παρουσιάζει ένα microόνιmicroο ενδιαφέρον για τη γλώσσα και τη συνδέει microε την προβληmicroατική του ασυνειδήτου ndashείναι γνωστή η παροmicroοίωση που κάνει σχετικά microε τα όνειρα ότι δηλαδή είναι γρίφοι που πρέπει να αποκρυπτογραφηθούνndash εκείνος ο οποίος θέτει τη γλώσσα σε πρωταρχική σύνδεση microε το ασυνείδητο και τη δόmicroηση του υποκειmicroένου είναι ο Ζακ Λακάν Ο Λακάν προγραmicromicroατικά διατυπώνει τη θεωρία του ως laquoεπιστροφή στον Φρόυντraquo microια επιστροφή που κατά τα φαινόmicroενα κινήθηκε προς δύο κατευθύνσεις η microία microε την κυριολεξία της λέξης ndashεπιστρέφουmicroε από κάπου που έχουmicroε φύγειmiddot και όντως η ψυχανάλυση τον καιρό της εναρκτήριας οmicroιλίας του Λακάν (laquoΟ λόγος της Ρώmicroηςraquo 26-2791953) παρουσιάζει συmicroπτώmicroατα αν όχι φυγής τουλάχιστον αποmicroάκρυνσης από το πνεύmicroα του Φρόυντ ndashαπόδειξη ο αmicroερικάνικος νεοφροϋδισmicroός και η ένταξη της ψυχανάλυσης στους κλάδους της πειραmicroατικής ψυχολογίας Το άλλο πνεύmicroα της επιστροφής είναι laquoσυνδηλωτικόraquo επιστρέφουmicroε σε κάτι αφού πρώτα έχουmicroε πάει αλλού και γυρνούmicroε εmicroπλουτισmicroένοι από την

19

εmicroπειρία του καινούριου τόπου Αυτός ο καινούριος τόπος είναι για τον Λακάν η γλωσσολογία και πιο συγκεκριmicroένα η γλωσσολογία όπως αναπτύχθηκε από τον θεmicroελιωτή της F de Saussure Σε microια εποχή που ο στρουκτουραλισmicroός παιδί της σωσσυριανής σκέψης έχει εmicroπνεύσει νέες θεωρήσεις στη γλωσσολογία και την ανθρωπολογία σε microια εποχή που σφραγίζεται από laquoεπαναναγνώσειςraquo (ο Αλτουσέρ ξαναδιαβάζει τον Μαρξ και ο Φουκώ την ψυχιατρική) ο Λακάν στρέφεται στη γλωσσολογία microέσα από δύο βασικά σηmicroεία 1 Υιοθετώντας τη βασική ιδέα ότι η γλώσσα ως συmicroβολικό σύστηmicroα microαζί microε τα άλλα κοινωνικο-πολιτιστικά συστήmicroατα και τις δοmicroές τους προϋπάρχουν της γέννησης ενός ανθρώπου και υπέρ-κεινται αυτού Κατά συνέπεια το παιδί microε την κατάκτηση της γλώσσας εγγράφεται σε αυτή τη συmicroβολική τάξη η οποία επειδή ακριβώς υπέρ-κειται θα το πλάσει ανάλογα microε τις δοmicroές της Με άλλα λόγια το άτοmicroο αναδύεται ως υποκείmicroενο microέσα από την εγγραφή του στη συmicroβολική τάξη της γλώσσας ή όπως λέει ο Αλτουσέρ (1983) η κατάκτηση της γλώσσας είναι αυτή που microε την εισαγωγή στη συmicroβολική τάξη θα σηmicroαδέψει το πέρασmicroα από τον άνθρωπο-θηλαστικό στον άνθρωπο-παιδί ndashάνδρα ή γυναίκα 2 Θεωρώντας ότι το laquoτο ασυνείδητο είναι δοmicroηmicroένο σαν γλώσσαraquo δηλαδή microια δοmicroή που όπως και η γλώσσα αποτελείται από στοιχεία που βρίσκονται σε σχέση και εξοmicroοιώνοντας τους microηχανισmicroούς του ασυνειδήτου microε τους γλωσσικούς microηχανισmicroούς της microεταφοράς και της microετωνυmicroίας Για τον Λακάν η laquoεπιστροφή στον Φρόυντraquo σηmicroαίνει να επανέλθει στο προσκήνιο της ψυχανάλυσης η διάσταση της οmicroιλίας (Dor 1994 28) αφού η οmicroιλία του υποκειmicroένου είναι το microοναδικό microέσο της αναλυτικής διαδικασίας microέσα από αυτή αναδεικνύεται το ασυνείδητο αλλά και αυτή είναι ο τόπος στον οποίο εκφράζεται (όπ 41) Οι θεωρήσεις του Λακάν αποτελούν προσπάθεια επιστηmicroονικής τεκmicroηρίωσης του ασυνειδήτου δεν αποτελούν θεωρία της γλώσσας Η microεγάλη συmicroβολή του είναι ότι σε αυτή την προσπάθεια οριοθέτησης της ψυχανάλυσης ως επιστήmicroης από άλλες επιστήmicroες ndashβιολογικές ψυχολογικές κοινωνικέςndash ανέδειξε τη γλώσσα σε πρωταρχικό παράγοντα δόmicroησης του ανθρώπινου υποκειmicroένου και ότι οι απόψεις του υπήρξαν αιτία microιας ριζικής επιστηmicroολογικής microεταβολής σε σχέση microε σηmicroαντικές microεταψυχολογικές έννοιες Ο Λακάν αναγνώρισε την οφειλή του στον Saussure αφού βασικές έννοιες της λακανικής θεωρίας στηρίζονται στις σωσυριανές θεωρήσεις και διχοτοmicroίες Καταρχάς η διάκριση langue-parole η διάκριση ανάmicroεσα στο αφηρηmicroένο εσωτερικευmicroένο σύστηmicroα της γλώσσας που υπάρχει δυνάmicroει στο σύνολο των οmicroιλητών microιας γλωσσικής κοινότητας και στη συγκεκριmicroένη υλική πραγmicroάτωσή τουmiddot microε άλλα λόγια η διάκριση ανάmicroεσα στο κοινωνικό αυτό που έχει θεσπίσει η κοινότητα και το ατοmicroικό έτσι όπως αυτό εκδηλώνεται σε κάθε στιγmicroή γλωσσικής επικοινωνίας Επιπλέον η διάκριση ανάmicroεσα στο οmicroοιογενές και το ανοmicroοιογενές ανάmicroεσα σε αυτό που είναι ουσιαστικό από αυτό που είναι συmicroπτωmicroατικό ndashmicroε αυτή την τελευταία διάκριση κατακυρώνεται η langue ως το πεδίο έρευνας της γλωσσολογίας αφού η parole θεωρείται δευτερεύουσα Παρά τον δευτερεύοντα ρόλο όmicroως που της παραχωρείται ερευνητικά η parole θεωρείται ότι βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση microε τη langue ιστορικά και οντογεννητικά η parole προηγείται είναι ο χώρος στον οποίο πραγmicroατοποιούνται οι

20

γλωσσικές αλλαγές ndashmicroε αυτή την έννοια η langue είναι το προϊόν της εξέλιξης της parolendash από την άλλη όmicroως parole δεν microπορεί να υπάρξει χωρίς την ύπαρξη της langue Έπειτα η ιδέα του γλωσσικού σηmicroείου ως βασικού συστατικού της langue που αποτελεί την αδιάρρηκτη ένωση microιας ακουστικής εικόνας ή σηmicroαίνοντος microε microια έννοια ή σηmicroαινόmicroενοmiddot ένωση η οποία έχει προκύψει αυθαίρετα microέσα από την κοινή σύmicroβαση χωρίς δηλαδή να microπορεί να αιτιολογηθεί γιατί microια έννοια αποδίδεται microε το τάδε σηmicroαίνον ndashαπόδειξη η διαγλωσσική σύγκριση της ίδιας έννοιας Εκτός από την αυθαιρεσία το άλλο χαρακτηριστικό του γλωσσικού σηmicroείου είναι η γραmicromicroικότητα ndashαυτό που ο Λακάν θα αποδώσει ως σηmicroαίνουσα αλυσίδαndash το γεγονός δηλαδή ότι ο προφορικός λόγος εκτυλίσσεται microέσα στον χρόνο το ένα γλωσσικό σηmicroείο διαδέχεται το άλλο πράγmicroα που δεν συmicroβαίνει σε άλλα σηmicroεία πχ οπτικά Ένα σηmicroείο αποκτάει τη γλωσσική του αξία οριοθετούmicroενο microε βάση τις σχέσεις του ndashδιαφοράς ως προς τις δύο πλευρές του σηmicroείου αντίθεσης ως προς το σηmicroείο ως όλο (Saussure 1979 150-161)ndash microε τα άλλα σηmicroεία του συστήmicroατος Η έννοια αυτή του Saussure σχετίζεται επίσης microε την αυθαιρεσία Στο κατά τον Saussure laquoσύννεφοraquo της σκέψης όπου τίποτε δεν είναι οριοθετηmicroένο από microόνο του και στην επίσης άmicroορφη microάζα των ήχων όπου και εκεί δεν υπάρχουν οριοθετήσεις η γλώσσα επεmicroβαίνει και πάλι αυθαίρετα για laquoνα χρησιmicroεύσει ως ενδιάmicroεσο microεταξύ της σκέψης και του ήχου microέσα σε τέτοιους όρους που η ένωση τους καταλήγει αναγκαστικά σε οριοθετήσεις microονάδωνraquo (Saussure 1979 151) Τις δυο παράλληλες αυτές άmicroορφες microάζες της σκέψης και του ήχου ο Λακάν θα τις ονοmicroάσει ροή των σηmicroαινοmicroένων και ροή των σηmicroαινόντων αντίστοιχα Καθώς λοιπόν οι ενδοσυστηmicroικές σχέσεις είναι ο καθοριστικός παράγοντας οριοθέτησης της αξίας των γλωσσικών σηmicroείων ndashπαραδοχή που θεmicroελιώνει και την έννοια του συστήmicroατος ως δοmicroήςmiddot δοmicroή σηmicroαίνει στοιχεία που βρίσκονται σε σχέσηndash ο Saussure κάνει microια άλλη τρίτη διάκριση που αφορά τις σχέσεις που συνάπτουν οι γλωσσικές microονάδες microεταξύ τους Είναι δύο ειδών 1 Συνταγmicroατικές οι οποίες είναι απόρροια της γραmicromicroικότητας του σηmicroείου είναι οι σχέσεις που συνάπτει microια microονάδα microε τις γειτονικές της διατασσόmicroενη στον λόγο ndashοι σχέσεις που συνάπτει microια microονάδα microε τα γλωσσικά συmicroφραζόmicroενα γιrsquo αυτό σχέσεις in praesentia 2 Παραδειγmicroατικές δηλαδή οι σχέσεις που συνειρmicroικά ανακαλούνται ndashή συνδέονταιndash microε οποιονδήποτε τρόπο και βρίσκονται τοποθετηmicroένες στον εγκέφαλο των οmicroιλητών ndashσχέσεις που δεν προκύπτουν από τη συνεmicroφάνιση των microονάδων στον λόγο γιrsquo αυτό και σχέσεις in absentia Παρά τα φαινόmicroενα και τα δύο είδη σχέσεων έγκεινται στη σφαίρα της languemiddot πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι η langue δεν αποτελεί ένα λεξικό που περιέχει γλωσσικά σηmicroεία αλλά περιέχει και τις σχέσεις τους συνειρmicroικές και συνδυασmicroού και ότι το πώς συνδυάζονται στον λόγο αποτελεί microια ακόmicroη αυθαιρεσία ndashο Bronkart (1979 116) την ονοmicroάζει laquoαυθαιρεσία διάταξηςraquo Η άλλη σηmicroαντική διάκριση του Saussure είναι ανάmicroεσα στη συγχρονία και τη διαχρονία στην πρώτη περίπτωση νοείται η γλώσσα στην α-χρονική της διάσταση προκειmicroένου να microελετηθούν οι σχέσεις ανάmicroεσα στα γλωσσικά στοιχεία (Saussure 1979 115) ενώ στη δεύτερη η γλώσσα νοείται στην εξέλιξή της όπου αυτό που microελετάται είναι ένα στοιχείο στη διαδοχή του Η διάκριση αυτή είναι που καθιέρωσε τον Saussure ως θεmicroελιωτή της σύγχρονης γλωσσολογίας αφού αυτός αν και ξεκίνησε ως ιστορικός γλωσσολόγος έδωσε έmicroφαση στη συγχρονική microελέτη της γλώσσας και γιατί αυτή είχε παραmicroεληθεί αλλά κυρίως γιατί η συγχρονία υπάρχει στη συνείδηση των οmicroιλητών

21

Και microια τελευταία διάκριση Η γλώσσα-langue είναι microορφή και όχι ουσία που επάγεται από τη θεώρηση της γλώσσας από τον Saussure ως συστήmicroατος Που σηmicroαίνει ότι στη γλώσσα αυτό που ενδιαφέρει είναι οι σχέσεις που υπάρχουν ανάmicroεσα στα στοιχεία του συστήmicroατος και όχι το πώς ndashmicroε τί υλικό πραγmicroατώνονται Mε άλλα λόγια οι σχέσεις παραmicroένουν ανεξάρτητα από το υλικό microε το οποίο θα παρασταθεί ο λόγος (φωνητικά ή γραπτός λόγος) Που σηmicroαίνει επίσης ότι σε σχέση microε το γλωσσικό σηmicroείο τόσο το σηmicroαίνον όσο και το σηmicroαινόmicroενο microέσω της γλώσσας έχουν υποστεί microορφοποιήσεις microέσα από την τοmicroή που κάνει η γλώσσα ανάmicroεσα στις άmicroορφες microάζες της σκέψης και των ήχων

Ο Λακάν θα πάρει από τον Saussure την ιδέα της γλώσσας ως δοmicroής για να σχηmicroατίσει την καταρχήν θεώρησή του περί ασυνειδήτου Όπως αναφέρει στα Eacutecrits (Lacan 1966 806) στο ασυνείδητο δεν είναι laquoη microονοσήmicroαντη αντιστοιχία ενός σηmicroείου microε κάποιο πράγmicroαraquo που διατηρείται αλλά laquomicroια συγχρονική και αναρίθmicroητη συγκέντρωση [σηmicroαινόντων] όπου κανένα δεν υποστηρίζεται παρά από την αρχή της αντίθεσης του καθενός από τα άλλαraquo (Diatkine 1997 28 ndashυπογράmicromicroιση δική microου) Τα βασικά στοιχεία του ασυνειδήτου είναι λοιπόν τα λακανικά σηmicroαίνοντα (θα εξηγήσω παρακάτω) τα οποία σχηmicroατίζουν δίκτυο και αποκτούν αξία ndashκατά τον Saussurendash από τις αντιθέσεις τους microε τα άλλα στοιχεία Είναι ένα στοιχείο νοmicroίζω που στηρίζει την άποψη laquoτου ασυνειδήτου δοmicroηmicroένου σαν γλώσσαraquo Η φύση του λακανικού σηmicroαίνοντος όmicroως κεντρικό σηmicroείο της θεωρίας του για το ασυνείδητο έχει προκαλέσει πολλές συζητήσεις και έχει πονοκεφαλιάσει τους γλωσσολόγους στον βαθmicroό που ο Λακάν microιλάει και για την laquoυπεροχήraquo του σηmicroαίνοντος σε σχέση microε το σηmicroαινόmicroενο άποψη που εν πολλοίς φαίνεται καταρχήν παράλογη microετά από αυτά που αναπτύχθηκαν σε σχέση microε το γλωσσικό σηmicroείο παραπάνω Ο ίδιος το ορίζει ως εξής (Lacan 1966 819middot 1975 48middot αναφέρεται από τον Diatkine 1997 28) laquoΤο σηmicroαίνον αναπαριστά το υποκείmicroενο για ένα άλλο σηmicroαίνονraquo Μια πρώτη διαπίστωση στη θεωρία του για το σηmicroαίνον εmicroπλέκεται το υποκείmicroενο κάτι που είναι εντελώς ξένο στη σωσυριανή γλωσσολογία ∆ιαπίστωση δεύτερη τα λακανικά σηmicroαίνοντα διατάσσονται σε ένα δοmicroηmicroένο όλο και κάθε σηmicroαίνον ορίζεται από τα άλλα (βλ και Diatkine όπ) ndashη σωσυριανή αντίληψη του γλωσσικού συστήmicroατος και ο απόηχος της γλωσσικής αξίας ∆ιαπίστωση τρίτη Όπως ο Pierce για την ερmicroηνεία του σηmicroείου παραπέmicroπει στον interpretant lsquoερmicroηνευτήrsquo ndashσε άλλα σηmicroεία (πχ η κατανόηση της λέξης άνθρωπος απαιτεί την επιστράτευση άλλων σηmicroείων ndashάλλων ερmicroηνευτώνmiddot αυτό άλλωστε κάνει και το λεξικόmiddot βλ Χριστίδης 2001β) o Λακάν αποδίδει ρόλο ερmicroηνευτή στα σηmicroαίνοντα προκειmicroένου για την αναπαράσταση του υποκειmicroένου microέσα στο δίκτυο των σηmicroαινόντων του ασυνειδήτουmiddot που σηmicroαίνει ότι το υποκείmicroενο ndashτου ασυνειδήτουndash αναδύεται microε τη λειτουργία ενός σηmicroαίνοντος β ως ερmicroηνευτή κάποιου άλλου σηmicroαίνοντος α ndashη στιγmicroή της ερmicroηνείας στην ψυχαναλυτική διαδικασία ή της ανάδυσης του ευφυολογήmicroατος (βλ και Lacan 1966 840middot αναφέρεται όπ) Ούτως ή άλλως όmicroως το λακανικό σηmicroαίνον είναι καλύτερα να προσεγγιστεί microέσα από τις αποκλίσεις που παρουσιάζει σε σχέση microε το σωσυριανό σηmicroείο Καταρχήν το σηmicroαίνον του Saussure είναι microέρος της θεωρίας για το γλωσσικό σηmicroείο ενώ ο Λακάν δεν συνδέει τη θεωρία του για το σηmicroείο microε τη θεωρία του για το σηmicroαίνον (Arriveacute 1992 123) Κατά συνέπεια

22

το λακανικό σηmicroαίνον πρέπει να διαβαστεί διαφορετικά από το γλωσσικό σηmicroαίνον Ο Λακάν παίρνει το σωσυριανό κλάσmicroα σηmicroαινόmicroενο σηmicroαίνον και το τροποποιεί α Αντιστρέφει τη φορά του κλάσmicroατος βάζοντας επάνω το σηmicroαίνον και αναπαριστώντας το microε κεφαλαίο Σ θέλοντας να δείξει την υπεροχή του σηmicroαίνοντος σε σχέση microε το σηmicroαινόmicroενο αυτή δηλαδή που κυβερνά τον λόγο του υποκειmicroένου δηλαδή το ίδιο το υποκείmicroενο (Dor 1994 62) ndashάποψη που θεmicroελιώνεται από τον ρόλο των microεταφορικών και microετωνυmicroικών διαδικασιών στην εmicroφάνιση των ασυνείδητων φαινοmicroένων β Ονοmicroάζει τη γραmicromicroή του κλάσmicroατος microπάρα πράγmicroα που δεν είχε ονοmicroατιστεί ποτέ από τον Saussure και αργότερα θα της αποδώσει τον χαρακτηρισmicroό του laquoφράγmicroατος στη σηmicroασίαraquo ndashχαρακτηρισmicroός που της προσδίδει microια υλική χροιά Η γραmicromicroή στον Saussure έχει την έννοια της ένωσης των δύο όψεων του γλωσσικού σηmicroείου η microπάρα στον Λακάν έχει την έννοια του διαχωρισmicroού Η λειτουργικότητα της microπάρας παίζει σηmicroαντικό ρόλο στην αντίληψη του Λακάν για τη microεταφορά και τη microετωνυmicroία Η microεταφορά στον Λακάν ή αλλιώς σηmicroαίνουσα υποκατάσταση εφόσον ορίζει κάτι microέσω ενός άλλου πράγmicroατος συνίσταται στην υποκατάσταση σηmicroαινόντων έτσι που το Σ2 είναι το καινούριο σηmicroαίνον [ο Γιάννης είναι λιοντάριmiddotόπου το λιοντάρι είναι το Σ2 και Σ1 ο Γιάννης] ενώ το παλιό σηmicroαίνον Σ1 περνάει κάτω από την microπάρα ndashmicroε την έννοια του φράγmicroατος στη σηmicroασίαndash ως ολόκληρο σηmicroείο ∆ιαφορετικά θα είχαmicroε να κάνουmicroε microε ένα καινούριο σηmicroείο και όχι microε microεταφορά (Dor 1994 63-69) Στη microετωνυmicroία αντιθέτως δεν υπάρχει αυτό το πέρασmicroα της microπάρας διατηρείται το φράγmicroα της σηmicroασίας επειδή το καινούριο σηmicroαίνον βρίσκεται σε σχέση συνάφειας microε το παλιό Στη microεταφορά η υπέρβαση του φράγmicroατος δείχνει τη laquoθεmicroελιακή αξία αυτής της υπέρβασης για την ανάδειξη της σηmicroασίαςraquo η σηmicroασία αναδύεται άmicroεσα (όπ 70 71) Στη microετωνυmicroία αντιθέτως η διατήρηση του φράγmicroατος δηλώνει αντίσταση στη σηmicroασία microε την έννοια αυτό που παράγεται είναι ένα φαινοmicroενικό microη-νόηmicroα χρειάζεται microια νοητική διεργασία για να συλλάβουmicroε το νόηmicroα της microετωνυmicroικής έκφρασης (όπ 71) γ Τα βέλη και η έλλειψη που περιβάλλουν το σχήmicroα του γλωσσικού σηmicroείου σηmicroεία της ένωσης και της θεώρησης του σηmicroείου ως laquoκλειστού πεδίουraquo έχουν απαλειφθεί Οι αλλαγές αυτές συmicroπυκνώνουν τις σχετικές απόψεις του Λακάν Όπως ειπώθηκε παραπάνω για τον Saussure η γλώσσα έρχεται να κάνει microια τοmicroή στη άmicroορφη microάζα των σκέψεων και των ήχων και αmicroοιβαία να καθορίσει τα σηmicroαίνοντα και τα σηmicroαινόmicroενα (βλ σχήmicroα 1) Ο Λακάν αmicroφισβητεί τον ισοmicroορφικό αυτό καθορισmicroό και θεωρεί ότι σε αυτό που υπάρχει τmicroήση είναι η ροή των σηmicroαινόντων ndashmicroε αυτή τη διατύπωση ήδη αποmicroακρύνεται από τον Saussure αφού η τοmicroή της γλώσσας δηmicroιουργεί το σηmicroαίνονmiddot δεν προϋπάρχει ως τέτοια (βλ και Taillandier 1994 407) Το γλωσσικό σηmicroαινόmicroενο αντικαθίσταται από τη βελονιά του παπλωmicroατά ndashέννοια που συνδέεται άmicroεσα microε την ψυχαναλυτική εmicroπειρία η οποία δείχνει ότι η σχέση σηmicroαίνοντος και σηmicroαινόmicroενου είναι laquoπάντα ρευστή πάντα έτοιmicroη να χαλάσειraquo γεγονός που ενισχύεται από την ψυχωτική εmicroπειρία όπου ο δεσmicroός ανάmicroεσα στο σηmicroαίνον και το σηmicroαινόmicroενο απουσιάζει Η βελονιά του παπλωmicroατά είναι η διαδικασία microε την οποία laquoτο σηmicroαίνον σταmicroατά το αλλιώς ατέρmicroονο γλίστρηmicroα της σηmicroασίαςraquo και οριοθετεί τη σηmicroασία όχι επιmicroέρους microονάδων αλλά microε ένα εκ των υστέρων laquoκόψιmicroοraquo σφραγίζει το νόηmicroα της οmicroιλούmicroενης ακολουθίας αναδροmicroικά (Dor 1994 57-59) Αυτό το γλίστρηmicroα της σηmicroασίας αφενός δικαιολογεί την υπεροχή του σηmicroαίνοντος έναντι του σηmicroαινοmicroένου αφετέρου δείχνει

23

και άλλες αποκλίσεις σε σχέση microε τον Saussure Αποδίδεται η διαχρονία στη γραmicromicroικότητα του σηmicroαίνοντος πράγmicroα που είναι αντίθετο microε τη συγχρονική θεώρησή της από τον Saussure Επίσης η σηmicroασία συνδέεται microε την parole και δεν άπτεται της σφαίρας της langue

Έχοντας κάνει αυτές τις πρωταρχικές παρατηρήσεις microπορούmicroε να σκιαγραφήσουmicroε την άποψη του Λακάν για τη γλώσσα Καταρχήν όπως πρώτος υποστήριξε ο Φρόυντ το ζήτηmicroα της γλώσσας θέτει το ζήτηmicroα της αναπαράστασης microε την έννοια ότι η λέξη είναι το σηmicroείο ενός πράγmicroατος εν τη απουσία τουmiddot που σηmicroαίνει ότι ένα πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να microπορέσει να αναπαρασταθεί Η άποψη αυτή ndashεγελιανής προέλευσηςndash θα χρησιmicroοποιηθεί από τον Λακάν για να γίνει εmicroφανές ότι γλώσσα και άmicroεσο βίωmicroα είναι δύο αποκλειόmicroενα πράγmicroατα και αυτό είναι ένα από τα laquoδράmicroαταraquo της ανθρώπινης ύπαρξης Θεmicroελιακή έννοια για να παρακολουθήσουmicroε το ξετύλιγmicroα της σκέψης του είναι η έννοια της ενόρmicroησης έννοια που χρησιmicroοποιεί ο Φρόυντ ως ενδιάmicroεση της οργανικής ανάγκης και της επιθυmicroίας θεωρώντας την βιολογικής τάξης και η οποία αποκτάει πρόσβαση στον ψυχισmicroό microέσα από τον ψυχικό εκπρόσωποmiddot δηλαδή από τη στιγmicroή που θα αναπαρασταθεί αποτελεί έναν οριακό ενδιάmicroεσο ανάmicroεσα στο βιολογικό και τον ψυχισmicroό Ο Λακάν συνδέει την ενόρmicroηση microε την ανάγκη microέσα από microια διαφορετική σύλληψη Καταρχήν η έλλειψη αναφέρεται στην απουσία του ανατοmicroικού του σωmicroατικού συmicroπληρώmicroατος που βιώνει το παιδί από τη στιγmicroή που γεννιέται καθώς αυτό διαχωρίζεται αποσπάται από τον microητρικό κόλπο Η ενόρmicroηση σε αυτή την οπτική είναι microια τάση που κατακλύζει το παιδί και microεταφράζει αυτή τη σωmicroατική έλλειψη του microητρικού συmicroπληρώmicroατοςmiddot αντίθετα από την άποψη του Φρόυντ η ενόρmicroηση βρίσκεται πριν από κάθε αναπαράσταση Το παιδί θέλοντας να φράξει αυτό το κενό το χάσmicroα που δηmicroιουργεί αυτός ο σωmicroατικός χωρισmicroός διαmicroορφώνει την επιθυmicroία Η καταρχήν επιθυmicroία του είναι να είναι ο φαλλός η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της microητέρας το συmicroπλήρωmicroα της έλλειψης Αυτό έχει laquoδραmicroατικάraquo αποτελέσmicroατα Σε επίπεδο ψυχισmicroού η επιθυmicroία microη microπορώντας να συmicroπληρώσει το χάσmicroα το κενό microεταφέρεται διαρκώς σε άλλα υποκατάστατα σε ένα ατέλειωτο ταξίδι microετωνυmicroιών (βλ παρακάτω) αποξενώνοντας αποmicroακρύνοντας το υποκείmicroενο από την πρωταρχική του επιθυmicroία η οποία παραmicroένει ανικανοποίητη Σε επίπεδο λεκτικοποίησης η επιθυmicroία microε το να

Σχ 1 Ο ισοmicroορφικός καθορισmicroός του Saussure (1979 151)

24

περάσει στη γλώσσα γίνεται αίτηmicroα γίνεται σηmicroείο ή σύmicroβολο που σηmicroαίνει ότι δεν microπορεί ποτέ να εκφραστεί άmicroεσα αφού η λεκτικοποίηση της θα σηmicroαίνει και τον φόνο της Κατά την έκφραση του Λακάν το κύmicroα της επιθυmicroίας πρέπει να περάσει από το laquoστένωmicroα του σηmicroαίνοντοςraquo Γιrsquo αυτό η επιθυmicroία είναι πέραν του αιτήmicroατος αφού το υπερβαίνει microην microπορώντας ποτέ να ικανοποιηθείmiddot είναι εντεύθεν του αιτήmicroατος γιατί είναι σηmicroαίνον της πρωταρχικής έλλειψης ως προς το είναι [manque agrave ecirctre] ∆ύο στάδια της ψυχικής εξέλιξης του ατόmicroου είναι σηmicroαντικά για το θέmicroα της γλώσσας και τη συνακόλουθη εγγραφή του υποκειmicroένου στη συmicroβολική τάξη α Το στάδιο του καθρέφτη και συγκεκριmicroένα η τρίτη φάση του κατά την οποία το παιδί κοιτάζοντας στον καθρέφτη βιώνει microεγάλη χαρά αναγνωρίζοντας στην εικόνα που βλέπει τον εαυτό του συνολικά θέτοντας έτσι τέλος στο ψυχικό βίωmicroα που ο Λακάν ονοmicroάζει φαντασίωση του τεmicroαχισmicroένου σώmicroατος (Dor 1994 109-111) Η στιγmicroή αυτή αποκτά τεράστια σηmicroασία όσον αφορά το θέmicroα των ταυτίσεων του υποκειmicroένου (όπ υποσ 11) στον βαθmicroό που πρόκειται για microια πρωταρχική ταύτιση του παιδιού που προωθεί τη δόmicroηση του εγώ [Je] και αποτελεί την πηγή όλων των άλλων ταυτίσεων Είναι laquoδιττήraquo ndashαφού ανάγεται σε δύο όρους σώmicroα και εικόναndash άmicroεση ο Φρόυντ την αποκαλεί ναρκισσική ενώ ο Λακάν θα την ονοmicroάσει φαντασιακή αφού το παιδί ταυτίζεται microε το αντίτυπό του microέσω της εικόνας (Fages 1997 16) ndashταύτιση που προεικονίζει κατά τον Dor (όπ) laquoτον χαρακτήρα της φαντασιακής του αλλοτρίωσης από όπου και η lsquolsquoχρόνια παραγνώρισηrsquorsquo που δεν θα πάψει να διατηρεί microε τον ίδιο του τον εαυτόraquo Το δεύτερο κρίσιmicroο σηmicroείο για τη δόmicroηση του υποκειmicroένου είναι το οιδιπόδειο όπου ο πατέρας παρεmicroβαίνει ως ο τρίτος απαγορεύοντας την αιmicroοmicroειξία και σπάζοντας τη φαντασιακή ενότητα του παιδιού microε τη microητέρα βίωmicroα που κυρίως εκτυλίσσεται γύρω από την προβληmicroατική του φαλλού Όπως ήδη ειπώθηκε η καταρχήν επιθυmicroία του παιδιού είναι να είναι ο φαλλός της microητέρας η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της πιο απλά να είναι τα πάντα γιrsquo αυτήν Σε κάποιο σηmicroείο αρχίζει να συνδέει την απουσία της microητέρας microε τον τρίτο ndashτον πατέραndash και καταλαβαίνει ότι ο φαλλός είναι αλλού δεν είναι ο ίδιος δεν τον έχει η microητέρα βρίσκεται προς τη microεριά του πατέρα ndashεντοπισmicroός που θα κινητοποιήσει στο τελευταίο στάδιο του οιδιποδείου ταυτίσεις ως προς το φύλο Το σπάσιmicroο αυτό της φαντασιακής δυαδικής σχέσης και η αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα ndashη ταύτιση microε τον νόmicroο τουndash εισάγουν το παιδί στη συmicroβολική τάξη της γλώσσας της κουλτούρας του πολιτισmicroού τοποθετώντας το microέσα στην τριαδική σχέση απελευθερώνοντας το από τη φαντασιακή υποταγή του στη microητέρα και καθιστώντας το υποκείmicroενο Νοmicroίζω πως εδώ είναι το κρίσιmicroο σηmicroείο της θεωρίας του Λακάν για το τρίπολο υποκειmicroενικότητα συmicroβολική τάξη (του συστήmicroατος συγγενείας και microε αυτή την έννοια του πολιτισmicroού) συmicroβολική τάξη του συστήmicroατος της γλώσσας (ενός συστήmicroατος αναπαράστασης) Καταρχήν ο Λακάν συνδέει την είσοδο στη συmicroβολική τάξη microε την είσοδο στη γλώσσα laquoΞαναδιαβάζονταςraquo το fort-da του Φρόυντ ο οποίος εκεί βλέπει τον καταναγκασmicroό της επανάληψης ο Λακάν εκτός των άλλων εντοπίζει στο παιχνίδι αυτό και κυρίως στη λεκτική εκφορά του τη συmicroβολική κυριαρχία επί του χαmicroένου αντικειmicroένου Που σηmicroαίνει ότι το παιδί laquoκαταφέρνει στο εξής να κυριαρχεί πάνω στο ότι δεν είναι πλέον το ένα και microοναδικό αντικείmicroενο της επιθυmicroίας της microητέρας δηλαδή το αντικείmicroενο που πληροί την έλλειψη του Άλλου δηλαδή ο φαλλόςraquo (Dor 1994 124) Η επιθυmicroία αυτή όπως ειπώθηκε και παραπάνω θα microεταφερθεί στα υποκατάστατα αντικείmicroενα της επιθυmicroίαςmiddot το κυριότερο σε

25

αυτό είναι ότι θα καταστήσει το παιδί επιθυmicroούν υποκείmicroενο και όχι αντικείmicroενο επιθυmicroίας (της microητέρας) ∆εύτερον microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα η πρωταρχική επιθυmicroία απωθείται (έχουmicroε εδώ την πρωταρχική απώθηση ndashπου θα διασφαλίσει το πέρασmicroα από την άmicroεση βίωση στη συmicroβολοποίηση microέσα από τη γλώσσαndash και τη δηmicroιουργία ασυνειδήτου) Σε αυτό το σηmicroείο γίνεται κατά την άποψη microου η σύνδεση των δύο συmicroβολικών συστηmicroάτων Το παιδί microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα και ονοmicroάζοντας αυτόν εν αγνοία του ονοmicroάζει το πρωταρχικό του σηmicroαίνον την επιθυmicroία να είναι ο φαλλός Γιrsquo αυτό το Όνοmicroα του Πατέρα αποτελεί microεταφορά Εφόσον το υποκείmicroενο άλλο ονοmicroάζει και άλλο λέει κατά βάθος microε την πατρική microεταφορά εmicroφανίζεται η εγκαθίδρυση microιας ψυχικής διαίρεσης (Spaltung) του υποκειmicroένου ανάmicroεσα στο ασυνείδητο ndashτον ψυχισmicroό τουndash και τον συνειδητό του λόγο διαίρεση η οποία επέρχεται υπό το κράτος της γλώσσαςmiddot microε αυτή την έννοια κατά τον Dor (όπ 137) το ασυνείδητο θα δοmicroηθεί υποταγmicroένο στην τάξη του σηmicroαίνοντος δηλ σαν γλώσσα Άποψη που προκάλεσε τη ρήξη του Λακάν microε τη σύγχρονη ψυχαναλυτική σκέψη στον βαθmicroό που υπέταξε τη δηmicroιουργία του ασυνειδήτου στη γλώσσα αναγνωρίζοντάς τη ως βασική προϋπόθεσή του και θεώρησε το υποκείmicroενο ως υπάρχον microόνο ως οmicroιλούν (το οmicroιλ-όν) Ο Λακάν χρησιmicroοποιεί τη διάκριση του Benveniste (1966) ανάmicroεσα σε υποκείmicroενο της εκφώνησης και υποκείmicroενο του εκφωνήmicroατος για να καταδείξει ότι το υποκείmicroενο του ασυνειδήτου το υποκείmicroενο της επιθυmicroίας προσδιορίζεται σε επίπεδο εκφώνησης σε αυτό που λέγεται σε ένα κατά κάποιον τρόπο laquoκείmicroενο λόγουraquo ενώ στο εκφώνηmicroα στην πρόταση εκεί που γραmicromicroατικά θα βάλει τη στίξη το υποκείmicroενο χάνεται η αλήθεια του καθώς εmicroφανίζεται διαστρεβλωmicroένη ndashη ψυχαναλυτική εργασία συνίσταται microε αυτή την έννοια στην ανάδυση της επιθυmicroίας του υποκειmicroένου microέσα από τα εκφωνήmicroατά τουmiddot γιrsquo αυτό ο αναλυτής ακούει laquoαπό κάτωraquo από τα συγκεκριmicroένα εκφωνήmicroατα laquoπροσέχονταςraquo το συνολικό κείmicroενο του αναλυόmicroενου Αν το υποκείmicroενο αναδύεται microέσα από τη γλώσσα ndashκαι αυτό σηmicroαίνει ότι δεν είναι αιτία της γλώσσας του σηmicroαίνοντος αλλά επίπτωσή τηςndash ταυτοχρόνως όmicroως αλλοτριώνεται microέσα και από αυτήν εφόσον το ίδιο λόγω της διαδικασίας της συmicroβολοποίησης (laquoτο πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να αντιπροσωπευθείraquo) εmicroφανίζεται κατά την έκφραση του A Miller laquoσαν να υπέχει θέση ∆εν είναι εκεί αλλά και δεν είναι και απόνraquo Έτσι παρουσιάζεται το αντιφατικό φαινόmicroενο από τη microια η γλώσσα κάνει να αναδυθεί το υποκείmicroενο από την άλλη το εξαφανίζει microέσα από την αναπαράστασή του Ο Λακάν ονοmicroάζει αυτή την έκλειψη στιγmicroιαία εξαφάνιση του υποκειmicroένου το γεγονός δηλ ότι microέσω της γλώσσας το υποκείmicroενο νοείται ως αναπαράσταση ως προσωπείο που το αλλοτριώνει αποκρύπτοντάς το από τον εαυτό του (Dor 1994 146) O όρος σχίση [refente] αποδίδει αυτή ακριβώς την αλλοτρίωση microέσα και από τη γλώσσα Από τη microια λοιπόν το υποκείmicroενο βρίσκεται διαχωρισmicroένο από τον laquoλόγοraquo του ασυνειδήτου του τον λόγο της επιθυmicroίας του και από την άλλη λειτουργεί στον λόγο ως laquoυπέχον θέσηraquo ως οmicroοίωmicroα Μία ακόmicroη από τις δραmicroατικές αντιφατικότητες της ύπαρξης Μπορεί το υποκείmicroενο microε την πρόσβαση στη γλώσσα και τη συmicroβολική τάξη να απελευθερώθηκε από την αιχmicroαλωσία της φαντασιακής δυαδικής σχέσης microε τη microητέρα από την άλλη όmicroως βυθίζεται πάλι microέσω της γλώσσας σε microια άλλη φαντασιακή αιχmicroαλωσία του εαυτού του υιοθετώντας τα διάφορα εγώ του ndashαλλοτριωmicroένουndash λόγου του και αποκτώντας έτσι microια φαντασιακή εικόνα του εαυτού του ndashτο Εγώ [Moi] Στη φαντασιακή αυτή αναπαράσταση

26

εικόνα του εαυτού του υπεισέρχεται και ο Άλλος (η microητέρα καταρχήν) στον βαθmicroό που microέσα από τα microάτια του Άλλου γίνεται η αναγνώρισή microας (προεικονίζεται ήδη από το στάδιο του καθρέφτη όπου microέσα από τα microάτια του Άλλου υπάρχει η έγκριση για την ταύτιση του παιδιού microε αυτό που βλέπει) Αναλόγως όmicroως κινείται και η σχέση του Εγώ [Moi] microε τον άλλον διαποτισmicroένη από το φαντασιακό αφού microε τον ίδιο τρόπο που εκλαmicroβάνει τον εαυτό του εκλαmicroβάνει και τον άλλον Η επικοινωνία όmicroως έτσι καθίσταται laquoδιάλογος microεταξύ κουφώνraquo αφού ο καθείς επικοινωνεί microέσα από τα Εγώ [moi] του Ο Μεγάλος Άλλος ndashη επικοινωνία microε το ασυνείδητοndash καθίσταται αδύνατη στον βαθmicroό που διαχωρίζεται από τον laquoτοίχο της γλώσσαςraquomiddot ο Μεγάλος Άλλος βρίσκεται από την άλλη πλευρά του όπως ακριβώς το υποκείmicroενο λόγω της γλώσσας τίθεται εκτός της προσωπικής του αλήθειας Και είναι ο στόχος της ανάλυσης αυτό τον κενό ndashαλλοτριωmicroένοndash λόγο του υποκειmicroένου να τον καταστήσει πλήρη να τον φέρει σε επικοινωνία microε το ασυνείδητό του microε την επιθυmicroία του αποκαθιστώντας τη συmicroβολική τάξη στον φαντασιακό του λόγο

17

Στην οmicroιλία αυτή θα επιχειρήσω να σας microιλήσω γι αυτό που ο φιλόσοφος D Pears επιτυχηmicroένα ονόmicroασε laquoπρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γλώσσαςraquo ndashγια το ζήτηmicroα των ορίων της γλώσσας Aλλά τι είναι η γλώσσα Tο ερώτηmicroα αυτό ίσως να ηχεί microεγαλόστοmicroα και πλεοναστικά microέσα στα πλαίσια ενός συνεδρίου γλωσσολογίας Ωστόσο δεν παύει να είναι το ερώτηmicroα που αποτελεί το λόγο ύπαρξης της γλωσσολογίας άσχετα αν ο ερευνητικός κατακερmicroατισmicroός του σώmicroατος της γλώσσας συναρτηmicroένος microε ποικίλους προϊδεασmicroούς υποβαθmicroίζει συχνότατα στην καθηmicroερινή microας γλωσσολογική πρακτική τόσο το ερώτηmicroα αυτό όσο και τις προοπτικές απάντησής του Tο ζήτηmicroα που θα microας απασχολήσει ndashτα όρια της γλώσσας η πρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασής της και η έννοια της δεικτικότητας γύρω από την οποία θα microορφοποιηθεί η προσέγγιση στο ζήτηmicroα αυτόndash απαιτεί microια απάντηση στο ερώτηmicroα laquoτι είναι η γλώσσαraquo Θα επιλέξω να σας δώσω την απάντηση ndashή τις απαντήσειςndash δύο κορυφαίων φιλοσοφικών φυσιογνωmicroιών ndashτου Hegel και του Charles Sanders Peirce H απάντηση του Hegel συmicroπυκνώνεται σε δύο εξαίσιες microεταφορές H πρώτη microεταφορά περιγράφει τη γλώσσα ndashτον κόσmicroο των νοηmicroάτωνndash σαν laquoφόνο του πράγmicroατοςraquo H αισθητηριακή πρόσληψη βίωση της εmicroπειρίας ndashτου laquoπράγmicroατοςraquondash(που κυριαρχεί στο άγλωσσο ζώο αλλά και στο άγλωσσο βρέφος) άmicroεση προσδεδεmicroένη στο παρόν ερέθισmicroα αδιαmicroεσολάβητη microετασχηmicroατίζεται στον ανθρώπινο λόγο στην έmicromicroεση διαmicroεσολαβηmicroένη από τις διαδικασίες της γενίκευσης και της αφαίρεσης νοητική πρόσληψη ndashκαι οργάνωση ndashτης εmicroπειρίας H γλωσσική σήmicroανση αποδεσmicroεύει το υποκείmicroενο από τα δεσmicroά της άmicroεσης καθηλωmicroένης στο παρόν ερέθισmicroα άγλωσσης αισθητηριακής σήmicroανσης Tο αισθητό συγκεκριmicroένο πράγmicroα laquoπεθαίνειraquo κάτω από τα πλήγmicroατα της γενίκευσης και της αφαίρεσης ndashτου νοήmicroατος ndashκαι παραχωρεί τη θέση του στη γενικευmicroένη αφηρηmicroένη ανάκλασή του ndashτην έννοια H έννοια laquoσκύλοςraquo για να χρησιmicroοποιήσω το εγελιανό παράδειγmicroα αποσπάται ndashγενικευτικά και αφαιρετικά ndashαπό τον αισθητό πραγmicroατικό σκύλο και κατrsquo αυτό τον τρόπο το αισθητό πράγmicroα laquoπεθαίνειraquo ndashη έννοια το νόηmicroα είναι η γενικευτική και αφαιρετική laquoανάmicroνησήraquo του Aυτό που υπάρχει στην αρχή λέει ο Hegel δεν είναι το καθολικό η γενίκευση και η αφαίρεση αλλά το συγκεκριmicroένο ndashόχι laquoτο τραπέζιraquo γενικά αλλά laquoαυτό το τραπέζιraquo O άνθρωπος microπορεί να αναιρέσει αυτό το συγκεκριmicroένο χαρακτήρα της υπάρχουσας οντότητας microεταθέτοντάς την από το laquoεδώ και τώραraquo του φυσικού αισθητού κόσmicroου στον αιώνιο γενικευτικό και αφαιρετικό κόσmicroο του λόγου από τον laquoκαταρράκτηraquo του microεταβλητού κινούmicroενου συγκεκριmicroένου στο microόνιmicroο ουράνιο τόξο που βρίσκεται από πάνω του ndashτον κόσmicroο των νοηmicroάτων Aυτή είναι η δεύτερη εξαίσια microεταφορά που προανήγγειλα λίγο παραπάνω O laquoφόνος του πράγmicroατοςraquo η microετάβαση ή καλύτερα το άλmicroα από τη συγκεκριmicroένη άmicroεση βίωση της εmicroπειρίας στην έmicromicroεση αφαιρετική και γενικευτική βίωση της αφήνει βέβαια τα σηmicroάδια του Kαι η laquoπρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γλώσσαςraquo δεν microπορεί παρά να είναι η laquoνοσταλγίαraquo της χαmicroένης αδιαmicroεσολάβητης αισθητηριακής βιωmicroατικής αmicroεσότητας Kαι αν όπως επισηmicroαίνει ο Hegel αυτό που υπάρχει στην αρχή είναι το συγκεκριmicroένο και όχι το καθολικό ndashαυτό το τραπέζι και όχι το τραπέζι γενικά ndash η δείξη δεν microπορεί παρά να είναι η κατεξοχήν προσέγγιση στην άmicroεση αδιαmicroεσολάβητη σήmicroανση ndashτο πρωτεϊκό γλωσσικό όριο

18

προς το οποίο οδηγεί η πρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γενικευτικής και αφαιρετικής γλώσσας H συζήτηση του ζητήmicroατος αυτού θα πρέπει να περιmicroένει τη συνεισφορά του Peirce Για την ώρα θα περιοριστώ σε κάποιες πρόσθετες επισηmicroάνσεις πάνω στο θέmicroα αυτό Eίναι προφανές ότι η δείξη αντιπροσωπεύει τον αρχαιότερο τρόπο σήmicroανσης ndashτον αρχαιότερο τρόπο επαφής microε τον κόσmicroο Όλα τα ζωικά σήmicroατα έχουν δεικτικό χαρακτήρα στο βαθmicroό που είναι προσδεδεmicroένα σε άmicroεσα παρόντα ερεθίσmicroατα Oι προγλωσσικές εκδηλώσεις του νηπίου έχουν κι αυτές δεικτικό χαρακτήρα ndashχειρονοmicroίες κλάmicroα αργότερα γέλιο κλπndashκαι είναι χαρακτηριστικό ότι ο δεικτικός αυτός τρόπος επιζεί και microετά την εmicroβάπτιση του microικρού παιδιού στον κόσmicroο της γλώσσας Oι πρώιmicroες laquoλέξειςraquo της παιδικής γλώσσας έχουν δεικτικό χαρακτήρα ndashείναι δείκτες Aυτό είναι κοινός τόπος στη microελέτη της παιδικής γλώσσας H αρχέγονη δεικτική σήmicroανση επιζεί βέβαια και στον ενήλικα Oι άγλωσσες συγκινησιακές εκδηλώσεις του ενήλικα ndashκλάmicroα γέλιο κλπ ndashείναι βέβαια δείκτες Θα δούmicroε λίγο πιο κάτω τον γλωσσικό δεικτικό χώρο microε τα χαρακτηριστικά του αλλά για την ώρα αρκεί να επισηmicroάνω ότι στις παρυφές της αρθρωmicroένης γλώσσας λειτουργεί το επιφώνηmicroα χαρακτηριστικός εκπρόσωπος της δεικτικής σήmicroανσης O επιτονισmicroός για να δώσω ένα ακόmicroα παράδειγmicroα είναι επίσης ένα βασικό δεικτικό συστατικό της γλώσσας Aν η δείξη είναι ο αρχέγονος πρωτεϊκός τρόπος σήmicroανσης η γέφυρα της αφαιρετικής και γενικευτικής γλώσσας microε την προϊστορία της (τόσο την οντογενετική όσο και τη φυλογενετική προϊστορία της) ο αρχέγονος αυτός τρόπος δεν είναι άλλος από τον τρόπο της επιθυmicroίας της κίνησης προς τα πράγmicroατα (και προς τον άλλο) της συγκίνησης H επιθυmicroία η συγκίνηση είναι αρχαιότερη από τη γλώσσα και αυτό είναι microια άλλη microεγάλη συζήτηση που δεν microπορεί να γίνει αυτή τη στιγmicroή ndashοι περιπέτειες της επιθυmicroίας σαν αποτέλεσmicroα της εmicroπλοκής της στον ιστό της γλώσσας Για τον Hegel η επιθυmicroία είναι η microήτρα της νόησης ndashlaquoη ιδέα γεννιέται από την επιθυmicroίαraquo H δείξη είναι η microήτρα της γενικευτικής και αφαιρετικής γλώσσας Kαι ο οmicroφάλιος λώρος που τις συνδέει δεν αποκόπτεται ποτέ [] [11] Κείmicroενο 8 Θεοδωροπούλου Μ Saussure και Lacan Απο τη γλωσσολογία στην ψυχανάλυση Αν και ο Φρόυντ σε όλη τη διάρκεια της ερευνητικής και συγγραφικής του πορείας παρουσιάζει ένα microόνιmicroο ενδιαφέρον για τη γλώσσα και τη συνδέει microε την προβληmicroατική του ασυνειδήτου ndashείναι γνωστή η παροmicroοίωση που κάνει σχετικά microε τα όνειρα ότι δηλαδή είναι γρίφοι που πρέπει να αποκρυπτογραφηθούνndash εκείνος ο οποίος θέτει τη γλώσσα σε πρωταρχική σύνδεση microε το ασυνείδητο και τη δόmicroηση του υποκειmicroένου είναι ο Ζακ Λακάν Ο Λακάν προγραmicromicroατικά διατυπώνει τη θεωρία του ως laquoεπιστροφή στον Φρόυντraquo microια επιστροφή που κατά τα φαινόmicroενα κινήθηκε προς δύο κατευθύνσεις η microία microε την κυριολεξία της λέξης ndashεπιστρέφουmicroε από κάπου που έχουmicroε φύγειmiddot και όντως η ψυχανάλυση τον καιρό της εναρκτήριας οmicroιλίας του Λακάν (laquoΟ λόγος της Ρώmicroηςraquo 26-2791953) παρουσιάζει συmicroπτώmicroατα αν όχι φυγής τουλάχιστον αποmicroάκρυνσης από το πνεύmicroα του Φρόυντ ndashαπόδειξη ο αmicroερικάνικος νεοφροϋδισmicroός και η ένταξη της ψυχανάλυσης στους κλάδους της πειραmicroατικής ψυχολογίας Το άλλο πνεύmicroα της επιστροφής είναι laquoσυνδηλωτικόraquo επιστρέφουmicroε σε κάτι αφού πρώτα έχουmicroε πάει αλλού και γυρνούmicroε εmicroπλουτισmicroένοι από την

19

εmicroπειρία του καινούριου τόπου Αυτός ο καινούριος τόπος είναι για τον Λακάν η γλωσσολογία και πιο συγκεκριmicroένα η γλωσσολογία όπως αναπτύχθηκε από τον θεmicroελιωτή της F de Saussure Σε microια εποχή που ο στρουκτουραλισmicroός παιδί της σωσσυριανής σκέψης έχει εmicroπνεύσει νέες θεωρήσεις στη γλωσσολογία και την ανθρωπολογία σε microια εποχή που σφραγίζεται από laquoεπαναναγνώσειςraquo (ο Αλτουσέρ ξαναδιαβάζει τον Μαρξ και ο Φουκώ την ψυχιατρική) ο Λακάν στρέφεται στη γλωσσολογία microέσα από δύο βασικά σηmicroεία 1 Υιοθετώντας τη βασική ιδέα ότι η γλώσσα ως συmicroβολικό σύστηmicroα microαζί microε τα άλλα κοινωνικο-πολιτιστικά συστήmicroατα και τις δοmicroές τους προϋπάρχουν της γέννησης ενός ανθρώπου και υπέρ-κεινται αυτού Κατά συνέπεια το παιδί microε την κατάκτηση της γλώσσας εγγράφεται σε αυτή τη συmicroβολική τάξη η οποία επειδή ακριβώς υπέρ-κειται θα το πλάσει ανάλογα microε τις δοmicroές της Με άλλα λόγια το άτοmicroο αναδύεται ως υποκείmicroενο microέσα από την εγγραφή του στη συmicroβολική τάξη της γλώσσας ή όπως λέει ο Αλτουσέρ (1983) η κατάκτηση της γλώσσας είναι αυτή που microε την εισαγωγή στη συmicroβολική τάξη θα σηmicroαδέψει το πέρασmicroα από τον άνθρωπο-θηλαστικό στον άνθρωπο-παιδί ndashάνδρα ή γυναίκα 2 Θεωρώντας ότι το laquoτο ασυνείδητο είναι δοmicroηmicroένο σαν γλώσσαraquo δηλαδή microια δοmicroή που όπως και η γλώσσα αποτελείται από στοιχεία που βρίσκονται σε σχέση και εξοmicroοιώνοντας τους microηχανισmicroούς του ασυνειδήτου microε τους γλωσσικούς microηχανισmicroούς της microεταφοράς και της microετωνυmicroίας Για τον Λακάν η laquoεπιστροφή στον Φρόυντraquo σηmicroαίνει να επανέλθει στο προσκήνιο της ψυχανάλυσης η διάσταση της οmicroιλίας (Dor 1994 28) αφού η οmicroιλία του υποκειmicroένου είναι το microοναδικό microέσο της αναλυτικής διαδικασίας microέσα από αυτή αναδεικνύεται το ασυνείδητο αλλά και αυτή είναι ο τόπος στον οποίο εκφράζεται (όπ 41) Οι θεωρήσεις του Λακάν αποτελούν προσπάθεια επιστηmicroονικής τεκmicroηρίωσης του ασυνειδήτου δεν αποτελούν θεωρία της γλώσσας Η microεγάλη συmicroβολή του είναι ότι σε αυτή την προσπάθεια οριοθέτησης της ψυχανάλυσης ως επιστήmicroης από άλλες επιστήmicroες ndashβιολογικές ψυχολογικές κοινωνικέςndash ανέδειξε τη γλώσσα σε πρωταρχικό παράγοντα δόmicroησης του ανθρώπινου υποκειmicroένου και ότι οι απόψεις του υπήρξαν αιτία microιας ριζικής επιστηmicroολογικής microεταβολής σε σχέση microε σηmicroαντικές microεταψυχολογικές έννοιες Ο Λακάν αναγνώρισε την οφειλή του στον Saussure αφού βασικές έννοιες της λακανικής θεωρίας στηρίζονται στις σωσυριανές θεωρήσεις και διχοτοmicroίες Καταρχάς η διάκριση langue-parole η διάκριση ανάmicroεσα στο αφηρηmicroένο εσωτερικευmicroένο σύστηmicroα της γλώσσας που υπάρχει δυνάmicroει στο σύνολο των οmicroιλητών microιας γλωσσικής κοινότητας και στη συγκεκριmicroένη υλική πραγmicroάτωσή τουmiddot microε άλλα λόγια η διάκριση ανάmicroεσα στο κοινωνικό αυτό που έχει θεσπίσει η κοινότητα και το ατοmicroικό έτσι όπως αυτό εκδηλώνεται σε κάθε στιγmicroή γλωσσικής επικοινωνίας Επιπλέον η διάκριση ανάmicroεσα στο οmicroοιογενές και το ανοmicroοιογενές ανάmicroεσα σε αυτό που είναι ουσιαστικό από αυτό που είναι συmicroπτωmicroατικό ndashmicroε αυτή την τελευταία διάκριση κατακυρώνεται η langue ως το πεδίο έρευνας της γλωσσολογίας αφού η parole θεωρείται δευτερεύουσα Παρά τον δευτερεύοντα ρόλο όmicroως που της παραχωρείται ερευνητικά η parole θεωρείται ότι βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση microε τη langue ιστορικά και οντογεννητικά η parole προηγείται είναι ο χώρος στον οποίο πραγmicroατοποιούνται οι

20

γλωσσικές αλλαγές ndashmicroε αυτή την έννοια η langue είναι το προϊόν της εξέλιξης της parolendash από την άλλη όmicroως parole δεν microπορεί να υπάρξει χωρίς την ύπαρξη της langue Έπειτα η ιδέα του γλωσσικού σηmicroείου ως βασικού συστατικού της langue που αποτελεί την αδιάρρηκτη ένωση microιας ακουστικής εικόνας ή σηmicroαίνοντος microε microια έννοια ή σηmicroαινόmicroενοmiddot ένωση η οποία έχει προκύψει αυθαίρετα microέσα από την κοινή σύmicroβαση χωρίς δηλαδή να microπορεί να αιτιολογηθεί γιατί microια έννοια αποδίδεται microε το τάδε σηmicroαίνον ndashαπόδειξη η διαγλωσσική σύγκριση της ίδιας έννοιας Εκτός από την αυθαιρεσία το άλλο χαρακτηριστικό του γλωσσικού σηmicroείου είναι η γραmicromicroικότητα ndashαυτό που ο Λακάν θα αποδώσει ως σηmicroαίνουσα αλυσίδαndash το γεγονός δηλαδή ότι ο προφορικός λόγος εκτυλίσσεται microέσα στον χρόνο το ένα γλωσσικό σηmicroείο διαδέχεται το άλλο πράγmicroα που δεν συmicroβαίνει σε άλλα σηmicroεία πχ οπτικά Ένα σηmicroείο αποκτάει τη γλωσσική του αξία οριοθετούmicroενο microε βάση τις σχέσεις του ndashδιαφοράς ως προς τις δύο πλευρές του σηmicroείου αντίθεσης ως προς το σηmicroείο ως όλο (Saussure 1979 150-161)ndash microε τα άλλα σηmicroεία του συστήmicroατος Η έννοια αυτή του Saussure σχετίζεται επίσης microε την αυθαιρεσία Στο κατά τον Saussure laquoσύννεφοraquo της σκέψης όπου τίποτε δεν είναι οριοθετηmicroένο από microόνο του και στην επίσης άmicroορφη microάζα των ήχων όπου και εκεί δεν υπάρχουν οριοθετήσεις η γλώσσα επεmicroβαίνει και πάλι αυθαίρετα για laquoνα χρησιmicroεύσει ως ενδιάmicroεσο microεταξύ της σκέψης και του ήχου microέσα σε τέτοιους όρους που η ένωση τους καταλήγει αναγκαστικά σε οριοθετήσεις microονάδωνraquo (Saussure 1979 151) Τις δυο παράλληλες αυτές άmicroορφες microάζες της σκέψης και του ήχου ο Λακάν θα τις ονοmicroάσει ροή των σηmicroαινοmicroένων και ροή των σηmicroαινόντων αντίστοιχα Καθώς λοιπόν οι ενδοσυστηmicroικές σχέσεις είναι ο καθοριστικός παράγοντας οριοθέτησης της αξίας των γλωσσικών σηmicroείων ndashπαραδοχή που θεmicroελιώνει και την έννοια του συστήmicroατος ως δοmicroήςmiddot δοmicroή σηmicroαίνει στοιχεία που βρίσκονται σε σχέσηndash ο Saussure κάνει microια άλλη τρίτη διάκριση που αφορά τις σχέσεις που συνάπτουν οι γλωσσικές microονάδες microεταξύ τους Είναι δύο ειδών 1 Συνταγmicroατικές οι οποίες είναι απόρροια της γραmicromicroικότητας του σηmicroείου είναι οι σχέσεις που συνάπτει microια microονάδα microε τις γειτονικές της διατασσόmicroενη στον λόγο ndashοι σχέσεις που συνάπτει microια microονάδα microε τα γλωσσικά συmicroφραζόmicroενα γιrsquo αυτό σχέσεις in praesentia 2 Παραδειγmicroατικές δηλαδή οι σχέσεις που συνειρmicroικά ανακαλούνται ndashή συνδέονταιndash microε οποιονδήποτε τρόπο και βρίσκονται τοποθετηmicroένες στον εγκέφαλο των οmicroιλητών ndashσχέσεις που δεν προκύπτουν από τη συνεmicroφάνιση των microονάδων στον λόγο γιrsquo αυτό και σχέσεις in absentia Παρά τα φαινόmicroενα και τα δύο είδη σχέσεων έγκεινται στη σφαίρα της languemiddot πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι η langue δεν αποτελεί ένα λεξικό που περιέχει γλωσσικά σηmicroεία αλλά περιέχει και τις σχέσεις τους συνειρmicroικές και συνδυασmicroού και ότι το πώς συνδυάζονται στον λόγο αποτελεί microια ακόmicroη αυθαιρεσία ndashο Bronkart (1979 116) την ονοmicroάζει laquoαυθαιρεσία διάταξηςraquo Η άλλη σηmicroαντική διάκριση του Saussure είναι ανάmicroεσα στη συγχρονία και τη διαχρονία στην πρώτη περίπτωση νοείται η γλώσσα στην α-χρονική της διάσταση προκειmicroένου να microελετηθούν οι σχέσεις ανάmicroεσα στα γλωσσικά στοιχεία (Saussure 1979 115) ενώ στη δεύτερη η γλώσσα νοείται στην εξέλιξή της όπου αυτό που microελετάται είναι ένα στοιχείο στη διαδοχή του Η διάκριση αυτή είναι που καθιέρωσε τον Saussure ως θεmicroελιωτή της σύγχρονης γλωσσολογίας αφού αυτός αν και ξεκίνησε ως ιστορικός γλωσσολόγος έδωσε έmicroφαση στη συγχρονική microελέτη της γλώσσας και γιατί αυτή είχε παραmicroεληθεί αλλά κυρίως γιατί η συγχρονία υπάρχει στη συνείδηση των οmicroιλητών

21

Και microια τελευταία διάκριση Η γλώσσα-langue είναι microορφή και όχι ουσία που επάγεται από τη θεώρηση της γλώσσας από τον Saussure ως συστήmicroατος Που σηmicroαίνει ότι στη γλώσσα αυτό που ενδιαφέρει είναι οι σχέσεις που υπάρχουν ανάmicroεσα στα στοιχεία του συστήmicroατος και όχι το πώς ndashmicroε τί υλικό πραγmicroατώνονται Mε άλλα λόγια οι σχέσεις παραmicroένουν ανεξάρτητα από το υλικό microε το οποίο θα παρασταθεί ο λόγος (φωνητικά ή γραπτός λόγος) Που σηmicroαίνει επίσης ότι σε σχέση microε το γλωσσικό σηmicroείο τόσο το σηmicroαίνον όσο και το σηmicroαινόmicroενο microέσω της γλώσσας έχουν υποστεί microορφοποιήσεις microέσα από την τοmicroή που κάνει η γλώσσα ανάmicroεσα στις άmicroορφες microάζες της σκέψης και των ήχων

Ο Λακάν θα πάρει από τον Saussure την ιδέα της γλώσσας ως δοmicroής για να σχηmicroατίσει την καταρχήν θεώρησή του περί ασυνειδήτου Όπως αναφέρει στα Eacutecrits (Lacan 1966 806) στο ασυνείδητο δεν είναι laquoη microονοσήmicroαντη αντιστοιχία ενός σηmicroείου microε κάποιο πράγmicroαraquo που διατηρείται αλλά laquomicroια συγχρονική και αναρίθmicroητη συγκέντρωση [σηmicroαινόντων] όπου κανένα δεν υποστηρίζεται παρά από την αρχή της αντίθεσης του καθενός από τα άλλαraquo (Diatkine 1997 28 ndashυπογράmicromicroιση δική microου) Τα βασικά στοιχεία του ασυνειδήτου είναι λοιπόν τα λακανικά σηmicroαίνοντα (θα εξηγήσω παρακάτω) τα οποία σχηmicroατίζουν δίκτυο και αποκτούν αξία ndashκατά τον Saussurendash από τις αντιθέσεις τους microε τα άλλα στοιχεία Είναι ένα στοιχείο νοmicroίζω που στηρίζει την άποψη laquoτου ασυνειδήτου δοmicroηmicroένου σαν γλώσσαraquo Η φύση του λακανικού σηmicroαίνοντος όmicroως κεντρικό σηmicroείο της θεωρίας του για το ασυνείδητο έχει προκαλέσει πολλές συζητήσεις και έχει πονοκεφαλιάσει τους γλωσσολόγους στον βαθmicroό που ο Λακάν microιλάει και για την laquoυπεροχήraquo του σηmicroαίνοντος σε σχέση microε το σηmicroαινόmicroενο άποψη που εν πολλοίς φαίνεται καταρχήν παράλογη microετά από αυτά που αναπτύχθηκαν σε σχέση microε το γλωσσικό σηmicroείο παραπάνω Ο ίδιος το ορίζει ως εξής (Lacan 1966 819middot 1975 48middot αναφέρεται από τον Diatkine 1997 28) laquoΤο σηmicroαίνον αναπαριστά το υποκείmicroενο για ένα άλλο σηmicroαίνονraquo Μια πρώτη διαπίστωση στη θεωρία του για το σηmicroαίνον εmicroπλέκεται το υποκείmicroενο κάτι που είναι εντελώς ξένο στη σωσυριανή γλωσσολογία ∆ιαπίστωση δεύτερη τα λακανικά σηmicroαίνοντα διατάσσονται σε ένα δοmicroηmicroένο όλο και κάθε σηmicroαίνον ορίζεται από τα άλλα (βλ και Diatkine όπ) ndashη σωσυριανή αντίληψη του γλωσσικού συστήmicroατος και ο απόηχος της γλωσσικής αξίας ∆ιαπίστωση τρίτη Όπως ο Pierce για την ερmicroηνεία του σηmicroείου παραπέmicroπει στον interpretant lsquoερmicroηνευτήrsquo ndashσε άλλα σηmicroεία (πχ η κατανόηση της λέξης άνθρωπος απαιτεί την επιστράτευση άλλων σηmicroείων ndashάλλων ερmicroηνευτώνmiddot αυτό άλλωστε κάνει και το λεξικόmiddot βλ Χριστίδης 2001β) o Λακάν αποδίδει ρόλο ερmicroηνευτή στα σηmicroαίνοντα προκειmicroένου για την αναπαράσταση του υποκειmicroένου microέσα στο δίκτυο των σηmicroαινόντων του ασυνειδήτουmiddot που σηmicroαίνει ότι το υποκείmicroενο ndashτου ασυνειδήτουndash αναδύεται microε τη λειτουργία ενός σηmicroαίνοντος β ως ερmicroηνευτή κάποιου άλλου σηmicroαίνοντος α ndashη στιγmicroή της ερmicroηνείας στην ψυχαναλυτική διαδικασία ή της ανάδυσης του ευφυολογήmicroατος (βλ και Lacan 1966 840middot αναφέρεται όπ) Ούτως ή άλλως όmicroως το λακανικό σηmicroαίνον είναι καλύτερα να προσεγγιστεί microέσα από τις αποκλίσεις που παρουσιάζει σε σχέση microε το σωσυριανό σηmicroείο Καταρχήν το σηmicroαίνον του Saussure είναι microέρος της θεωρίας για το γλωσσικό σηmicroείο ενώ ο Λακάν δεν συνδέει τη θεωρία του για το σηmicroείο microε τη θεωρία του για το σηmicroαίνον (Arriveacute 1992 123) Κατά συνέπεια

22

το λακανικό σηmicroαίνον πρέπει να διαβαστεί διαφορετικά από το γλωσσικό σηmicroαίνον Ο Λακάν παίρνει το σωσυριανό κλάσmicroα σηmicroαινόmicroενο σηmicroαίνον και το τροποποιεί α Αντιστρέφει τη φορά του κλάσmicroατος βάζοντας επάνω το σηmicroαίνον και αναπαριστώντας το microε κεφαλαίο Σ θέλοντας να δείξει την υπεροχή του σηmicroαίνοντος σε σχέση microε το σηmicroαινόmicroενο αυτή δηλαδή που κυβερνά τον λόγο του υποκειmicroένου δηλαδή το ίδιο το υποκείmicroενο (Dor 1994 62) ndashάποψη που θεmicroελιώνεται από τον ρόλο των microεταφορικών και microετωνυmicroικών διαδικασιών στην εmicroφάνιση των ασυνείδητων φαινοmicroένων β Ονοmicroάζει τη γραmicromicroή του κλάσmicroατος microπάρα πράγmicroα που δεν είχε ονοmicroατιστεί ποτέ από τον Saussure και αργότερα θα της αποδώσει τον χαρακτηρισmicroό του laquoφράγmicroατος στη σηmicroασίαraquo ndashχαρακτηρισmicroός που της προσδίδει microια υλική χροιά Η γραmicromicroή στον Saussure έχει την έννοια της ένωσης των δύο όψεων του γλωσσικού σηmicroείου η microπάρα στον Λακάν έχει την έννοια του διαχωρισmicroού Η λειτουργικότητα της microπάρας παίζει σηmicroαντικό ρόλο στην αντίληψη του Λακάν για τη microεταφορά και τη microετωνυmicroία Η microεταφορά στον Λακάν ή αλλιώς σηmicroαίνουσα υποκατάσταση εφόσον ορίζει κάτι microέσω ενός άλλου πράγmicroατος συνίσταται στην υποκατάσταση σηmicroαινόντων έτσι που το Σ2 είναι το καινούριο σηmicroαίνον [ο Γιάννης είναι λιοντάριmiddotόπου το λιοντάρι είναι το Σ2 και Σ1 ο Γιάννης] ενώ το παλιό σηmicroαίνον Σ1 περνάει κάτω από την microπάρα ndashmicroε την έννοια του φράγmicroατος στη σηmicroασίαndash ως ολόκληρο σηmicroείο ∆ιαφορετικά θα είχαmicroε να κάνουmicroε microε ένα καινούριο σηmicroείο και όχι microε microεταφορά (Dor 1994 63-69) Στη microετωνυmicroία αντιθέτως δεν υπάρχει αυτό το πέρασmicroα της microπάρας διατηρείται το φράγmicroα της σηmicroασίας επειδή το καινούριο σηmicroαίνον βρίσκεται σε σχέση συνάφειας microε το παλιό Στη microεταφορά η υπέρβαση του φράγmicroατος δείχνει τη laquoθεmicroελιακή αξία αυτής της υπέρβασης για την ανάδειξη της σηmicroασίαςraquo η σηmicroασία αναδύεται άmicroεσα (όπ 70 71) Στη microετωνυmicroία αντιθέτως η διατήρηση του φράγmicroατος δηλώνει αντίσταση στη σηmicroασία microε την έννοια αυτό που παράγεται είναι ένα φαινοmicroενικό microη-νόηmicroα χρειάζεται microια νοητική διεργασία για να συλλάβουmicroε το νόηmicroα της microετωνυmicroικής έκφρασης (όπ 71) γ Τα βέλη και η έλλειψη που περιβάλλουν το σχήmicroα του γλωσσικού σηmicroείου σηmicroεία της ένωσης και της θεώρησης του σηmicroείου ως laquoκλειστού πεδίουraquo έχουν απαλειφθεί Οι αλλαγές αυτές συmicroπυκνώνουν τις σχετικές απόψεις του Λακάν Όπως ειπώθηκε παραπάνω για τον Saussure η γλώσσα έρχεται να κάνει microια τοmicroή στη άmicroορφη microάζα των σκέψεων και των ήχων και αmicroοιβαία να καθορίσει τα σηmicroαίνοντα και τα σηmicroαινόmicroενα (βλ σχήmicroα 1) Ο Λακάν αmicroφισβητεί τον ισοmicroορφικό αυτό καθορισmicroό και θεωρεί ότι σε αυτό που υπάρχει τmicroήση είναι η ροή των σηmicroαινόντων ndashmicroε αυτή τη διατύπωση ήδη αποmicroακρύνεται από τον Saussure αφού η τοmicroή της γλώσσας δηmicroιουργεί το σηmicroαίνονmiddot δεν προϋπάρχει ως τέτοια (βλ και Taillandier 1994 407) Το γλωσσικό σηmicroαινόmicroενο αντικαθίσταται από τη βελονιά του παπλωmicroατά ndashέννοια που συνδέεται άmicroεσα microε την ψυχαναλυτική εmicroπειρία η οποία δείχνει ότι η σχέση σηmicroαίνοντος και σηmicroαινόmicroενου είναι laquoπάντα ρευστή πάντα έτοιmicroη να χαλάσειraquo γεγονός που ενισχύεται από την ψυχωτική εmicroπειρία όπου ο δεσmicroός ανάmicroεσα στο σηmicroαίνον και το σηmicroαινόmicroενο απουσιάζει Η βελονιά του παπλωmicroατά είναι η διαδικασία microε την οποία laquoτο σηmicroαίνον σταmicroατά το αλλιώς ατέρmicroονο γλίστρηmicroα της σηmicroασίαςraquo και οριοθετεί τη σηmicroασία όχι επιmicroέρους microονάδων αλλά microε ένα εκ των υστέρων laquoκόψιmicroοraquo σφραγίζει το νόηmicroα της οmicroιλούmicroενης ακολουθίας αναδροmicroικά (Dor 1994 57-59) Αυτό το γλίστρηmicroα της σηmicroασίας αφενός δικαιολογεί την υπεροχή του σηmicroαίνοντος έναντι του σηmicroαινοmicroένου αφετέρου δείχνει

23

και άλλες αποκλίσεις σε σχέση microε τον Saussure Αποδίδεται η διαχρονία στη γραmicromicroικότητα του σηmicroαίνοντος πράγmicroα που είναι αντίθετο microε τη συγχρονική θεώρησή της από τον Saussure Επίσης η σηmicroασία συνδέεται microε την parole και δεν άπτεται της σφαίρας της langue

Έχοντας κάνει αυτές τις πρωταρχικές παρατηρήσεις microπορούmicroε να σκιαγραφήσουmicroε την άποψη του Λακάν για τη γλώσσα Καταρχήν όπως πρώτος υποστήριξε ο Φρόυντ το ζήτηmicroα της γλώσσας θέτει το ζήτηmicroα της αναπαράστασης microε την έννοια ότι η λέξη είναι το σηmicroείο ενός πράγmicroατος εν τη απουσία τουmiddot που σηmicroαίνει ότι ένα πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να microπορέσει να αναπαρασταθεί Η άποψη αυτή ndashεγελιανής προέλευσηςndash θα χρησιmicroοποιηθεί από τον Λακάν για να γίνει εmicroφανές ότι γλώσσα και άmicroεσο βίωmicroα είναι δύο αποκλειόmicroενα πράγmicroατα και αυτό είναι ένα από τα laquoδράmicroαταraquo της ανθρώπινης ύπαρξης Θεmicroελιακή έννοια για να παρακολουθήσουmicroε το ξετύλιγmicroα της σκέψης του είναι η έννοια της ενόρmicroησης έννοια που χρησιmicroοποιεί ο Φρόυντ ως ενδιάmicroεση της οργανικής ανάγκης και της επιθυmicroίας θεωρώντας την βιολογικής τάξης και η οποία αποκτάει πρόσβαση στον ψυχισmicroό microέσα από τον ψυχικό εκπρόσωποmiddot δηλαδή από τη στιγmicroή που θα αναπαρασταθεί αποτελεί έναν οριακό ενδιάmicroεσο ανάmicroεσα στο βιολογικό και τον ψυχισmicroό Ο Λακάν συνδέει την ενόρmicroηση microε την ανάγκη microέσα από microια διαφορετική σύλληψη Καταρχήν η έλλειψη αναφέρεται στην απουσία του ανατοmicroικού του σωmicroατικού συmicroπληρώmicroατος που βιώνει το παιδί από τη στιγmicroή που γεννιέται καθώς αυτό διαχωρίζεται αποσπάται από τον microητρικό κόλπο Η ενόρmicroηση σε αυτή την οπτική είναι microια τάση που κατακλύζει το παιδί και microεταφράζει αυτή τη σωmicroατική έλλειψη του microητρικού συmicroπληρώmicroατοςmiddot αντίθετα από την άποψη του Φρόυντ η ενόρmicroηση βρίσκεται πριν από κάθε αναπαράσταση Το παιδί θέλοντας να φράξει αυτό το κενό το χάσmicroα που δηmicroιουργεί αυτός ο σωmicroατικός χωρισmicroός διαmicroορφώνει την επιθυmicroία Η καταρχήν επιθυmicroία του είναι να είναι ο φαλλός η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της microητέρας το συmicroπλήρωmicroα της έλλειψης Αυτό έχει laquoδραmicroατικάraquo αποτελέσmicroατα Σε επίπεδο ψυχισmicroού η επιθυmicroία microη microπορώντας να συmicroπληρώσει το χάσmicroα το κενό microεταφέρεται διαρκώς σε άλλα υποκατάστατα σε ένα ατέλειωτο ταξίδι microετωνυmicroιών (βλ παρακάτω) αποξενώνοντας αποmicroακρύνοντας το υποκείmicroενο από την πρωταρχική του επιθυmicroία η οποία παραmicroένει ανικανοποίητη Σε επίπεδο λεκτικοποίησης η επιθυmicroία microε το να

Σχ 1 Ο ισοmicroορφικός καθορισmicroός του Saussure (1979 151)

24

περάσει στη γλώσσα γίνεται αίτηmicroα γίνεται σηmicroείο ή σύmicroβολο που σηmicroαίνει ότι δεν microπορεί ποτέ να εκφραστεί άmicroεσα αφού η λεκτικοποίηση της θα σηmicroαίνει και τον φόνο της Κατά την έκφραση του Λακάν το κύmicroα της επιθυmicroίας πρέπει να περάσει από το laquoστένωmicroα του σηmicroαίνοντοςraquo Γιrsquo αυτό η επιθυmicroία είναι πέραν του αιτήmicroατος αφού το υπερβαίνει microην microπορώντας ποτέ να ικανοποιηθείmiddot είναι εντεύθεν του αιτήmicroατος γιατί είναι σηmicroαίνον της πρωταρχικής έλλειψης ως προς το είναι [manque agrave ecirctre] ∆ύο στάδια της ψυχικής εξέλιξης του ατόmicroου είναι σηmicroαντικά για το θέmicroα της γλώσσας και τη συνακόλουθη εγγραφή του υποκειmicroένου στη συmicroβολική τάξη α Το στάδιο του καθρέφτη και συγκεκριmicroένα η τρίτη φάση του κατά την οποία το παιδί κοιτάζοντας στον καθρέφτη βιώνει microεγάλη χαρά αναγνωρίζοντας στην εικόνα που βλέπει τον εαυτό του συνολικά θέτοντας έτσι τέλος στο ψυχικό βίωmicroα που ο Λακάν ονοmicroάζει φαντασίωση του τεmicroαχισmicroένου σώmicroατος (Dor 1994 109-111) Η στιγmicroή αυτή αποκτά τεράστια σηmicroασία όσον αφορά το θέmicroα των ταυτίσεων του υποκειmicroένου (όπ υποσ 11) στον βαθmicroό που πρόκειται για microια πρωταρχική ταύτιση του παιδιού που προωθεί τη δόmicroηση του εγώ [Je] και αποτελεί την πηγή όλων των άλλων ταυτίσεων Είναι laquoδιττήraquo ndashαφού ανάγεται σε δύο όρους σώmicroα και εικόναndash άmicroεση ο Φρόυντ την αποκαλεί ναρκισσική ενώ ο Λακάν θα την ονοmicroάσει φαντασιακή αφού το παιδί ταυτίζεται microε το αντίτυπό του microέσω της εικόνας (Fages 1997 16) ndashταύτιση που προεικονίζει κατά τον Dor (όπ) laquoτον χαρακτήρα της φαντασιακής του αλλοτρίωσης από όπου και η lsquolsquoχρόνια παραγνώρισηrsquorsquo που δεν θα πάψει να διατηρεί microε τον ίδιο του τον εαυτόraquo Το δεύτερο κρίσιmicroο σηmicroείο για τη δόmicroηση του υποκειmicroένου είναι το οιδιπόδειο όπου ο πατέρας παρεmicroβαίνει ως ο τρίτος απαγορεύοντας την αιmicroοmicroειξία και σπάζοντας τη φαντασιακή ενότητα του παιδιού microε τη microητέρα βίωmicroα που κυρίως εκτυλίσσεται γύρω από την προβληmicroατική του φαλλού Όπως ήδη ειπώθηκε η καταρχήν επιθυmicroία του παιδιού είναι να είναι ο φαλλός της microητέρας η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της πιο απλά να είναι τα πάντα γιrsquo αυτήν Σε κάποιο σηmicroείο αρχίζει να συνδέει την απουσία της microητέρας microε τον τρίτο ndashτον πατέραndash και καταλαβαίνει ότι ο φαλλός είναι αλλού δεν είναι ο ίδιος δεν τον έχει η microητέρα βρίσκεται προς τη microεριά του πατέρα ndashεντοπισmicroός που θα κινητοποιήσει στο τελευταίο στάδιο του οιδιποδείου ταυτίσεις ως προς το φύλο Το σπάσιmicroο αυτό της φαντασιακής δυαδικής σχέσης και η αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα ndashη ταύτιση microε τον νόmicroο τουndash εισάγουν το παιδί στη συmicroβολική τάξη της γλώσσας της κουλτούρας του πολιτισmicroού τοποθετώντας το microέσα στην τριαδική σχέση απελευθερώνοντας το από τη φαντασιακή υποταγή του στη microητέρα και καθιστώντας το υποκείmicroενο Νοmicroίζω πως εδώ είναι το κρίσιmicroο σηmicroείο της θεωρίας του Λακάν για το τρίπολο υποκειmicroενικότητα συmicroβολική τάξη (του συστήmicroατος συγγενείας και microε αυτή την έννοια του πολιτισmicroού) συmicroβολική τάξη του συστήmicroατος της γλώσσας (ενός συστήmicroατος αναπαράστασης) Καταρχήν ο Λακάν συνδέει την είσοδο στη συmicroβολική τάξη microε την είσοδο στη γλώσσα laquoΞαναδιαβάζονταςraquo το fort-da του Φρόυντ ο οποίος εκεί βλέπει τον καταναγκασmicroό της επανάληψης ο Λακάν εκτός των άλλων εντοπίζει στο παιχνίδι αυτό και κυρίως στη λεκτική εκφορά του τη συmicroβολική κυριαρχία επί του χαmicroένου αντικειmicroένου Που σηmicroαίνει ότι το παιδί laquoκαταφέρνει στο εξής να κυριαρχεί πάνω στο ότι δεν είναι πλέον το ένα και microοναδικό αντικείmicroενο της επιθυmicroίας της microητέρας δηλαδή το αντικείmicroενο που πληροί την έλλειψη του Άλλου δηλαδή ο φαλλόςraquo (Dor 1994 124) Η επιθυmicroία αυτή όπως ειπώθηκε και παραπάνω θα microεταφερθεί στα υποκατάστατα αντικείmicroενα της επιθυmicroίαςmiddot το κυριότερο σε

25

αυτό είναι ότι θα καταστήσει το παιδί επιθυmicroούν υποκείmicroενο και όχι αντικείmicroενο επιθυmicroίας (της microητέρας) ∆εύτερον microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα η πρωταρχική επιθυmicroία απωθείται (έχουmicroε εδώ την πρωταρχική απώθηση ndashπου θα διασφαλίσει το πέρασmicroα από την άmicroεση βίωση στη συmicroβολοποίηση microέσα από τη γλώσσαndash και τη δηmicroιουργία ασυνειδήτου) Σε αυτό το σηmicroείο γίνεται κατά την άποψη microου η σύνδεση των δύο συmicroβολικών συστηmicroάτων Το παιδί microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα και ονοmicroάζοντας αυτόν εν αγνοία του ονοmicroάζει το πρωταρχικό του σηmicroαίνον την επιθυmicroία να είναι ο φαλλός Γιrsquo αυτό το Όνοmicroα του Πατέρα αποτελεί microεταφορά Εφόσον το υποκείmicroενο άλλο ονοmicroάζει και άλλο λέει κατά βάθος microε την πατρική microεταφορά εmicroφανίζεται η εγκαθίδρυση microιας ψυχικής διαίρεσης (Spaltung) του υποκειmicroένου ανάmicroεσα στο ασυνείδητο ndashτον ψυχισmicroό τουndash και τον συνειδητό του λόγο διαίρεση η οποία επέρχεται υπό το κράτος της γλώσσαςmiddot microε αυτή την έννοια κατά τον Dor (όπ 137) το ασυνείδητο θα δοmicroηθεί υποταγmicroένο στην τάξη του σηmicroαίνοντος δηλ σαν γλώσσα Άποψη που προκάλεσε τη ρήξη του Λακάν microε τη σύγχρονη ψυχαναλυτική σκέψη στον βαθmicroό που υπέταξε τη δηmicroιουργία του ασυνειδήτου στη γλώσσα αναγνωρίζοντάς τη ως βασική προϋπόθεσή του και θεώρησε το υποκείmicroενο ως υπάρχον microόνο ως οmicroιλούν (το οmicroιλ-όν) Ο Λακάν χρησιmicroοποιεί τη διάκριση του Benveniste (1966) ανάmicroεσα σε υποκείmicroενο της εκφώνησης και υποκείmicroενο του εκφωνήmicroατος για να καταδείξει ότι το υποκείmicroενο του ασυνειδήτου το υποκείmicroενο της επιθυmicroίας προσδιορίζεται σε επίπεδο εκφώνησης σε αυτό που λέγεται σε ένα κατά κάποιον τρόπο laquoκείmicroενο λόγουraquo ενώ στο εκφώνηmicroα στην πρόταση εκεί που γραmicromicroατικά θα βάλει τη στίξη το υποκείmicroενο χάνεται η αλήθεια του καθώς εmicroφανίζεται διαστρεβλωmicroένη ndashη ψυχαναλυτική εργασία συνίσταται microε αυτή την έννοια στην ανάδυση της επιθυmicroίας του υποκειmicroένου microέσα από τα εκφωνήmicroατά τουmiddot γιrsquo αυτό ο αναλυτής ακούει laquoαπό κάτωraquo από τα συγκεκριmicroένα εκφωνήmicroατα laquoπροσέχονταςraquo το συνολικό κείmicroενο του αναλυόmicroενου Αν το υποκείmicroενο αναδύεται microέσα από τη γλώσσα ndashκαι αυτό σηmicroαίνει ότι δεν είναι αιτία της γλώσσας του σηmicroαίνοντος αλλά επίπτωσή τηςndash ταυτοχρόνως όmicroως αλλοτριώνεται microέσα και από αυτήν εφόσον το ίδιο λόγω της διαδικασίας της συmicroβολοποίησης (laquoτο πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να αντιπροσωπευθείraquo) εmicroφανίζεται κατά την έκφραση του A Miller laquoσαν να υπέχει θέση ∆εν είναι εκεί αλλά και δεν είναι και απόνraquo Έτσι παρουσιάζεται το αντιφατικό φαινόmicroενο από τη microια η γλώσσα κάνει να αναδυθεί το υποκείmicroενο από την άλλη το εξαφανίζει microέσα από την αναπαράστασή του Ο Λακάν ονοmicroάζει αυτή την έκλειψη στιγmicroιαία εξαφάνιση του υποκειmicroένου το γεγονός δηλ ότι microέσω της γλώσσας το υποκείmicroενο νοείται ως αναπαράσταση ως προσωπείο που το αλλοτριώνει αποκρύπτοντάς το από τον εαυτό του (Dor 1994 146) O όρος σχίση [refente] αποδίδει αυτή ακριβώς την αλλοτρίωση microέσα και από τη γλώσσα Από τη microια λοιπόν το υποκείmicroενο βρίσκεται διαχωρισmicroένο από τον laquoλόγοraquo του ασυνειδήτου του τον λόγο της επιθυmicroίας του και από την άλλη λειτουργεί στον λόγο ως laquoυπέχον θέσηraquo ως οmicroοίωmicroα Μία ακόmicroη από τις δραmicroατικές αντιφατικότητες της ύπαρξης Μπορεί το υποκείmicroενο microε την πρόσβαση στη γλώσσα και τη συmicroβολική τάξη να απελευθερώθηκε από την αιχmicroαλωσία της φαντασιακής δυαδικής σχέσης microε τη microητέρα από την άλλη όmicroως βυθίζεται πάλι microέσω της γλώσσας σε microια άλλη φαντασιακή αιχmicroαλωσία του εαυτού του υιοθετώντας τα διάφορα εγώ του ndashαλλοτριωmicroένουndash λόγου του και αποκτώντας έτσι microια φαντασιακή εικόνα του εαυτού του ndashτο Εγώ [Moi] Στη φαντασιακή αυτή αναπαράσταση

26

εικόνα του εαυτού του υπεισέρχεται και ο Άλλος (η microητέρα καταρχήν) στον βαθmicroό που microέσα από τα microάτια του Άλλου γίνεται η αναγνώρισή microας (προεικονίζεται ήδη από το στάδιο του καθρέφτη όπου microέσα από τα microάτια του Άλλου υπάρχει η έγκριση για την ταύτιση του παιδιού microε αυτό που βλέπει) Αναλόγως όmicroως κινείται και η σχέση του Εγώ [Moi] microε τον άλλον διαποτισmicroένη από το φαντασιακό αφού microε τον ίδιο τρόπο που εκλαmicroβάνει τον εαυτό του εκλαmicroβάνει και τον άλλον Η επικοινωνία όmicroως έτσι καθίσταται laquoδιάλογος microεταξύ κουφώνraquo αφού ο καθείς επικοινωνεί microέσα από τα Εγώ [moi] του Ο Μεγάλος Άλλος ndashη επικοινωνία microε το ασυνείδητοndash καθίσταται αδύνατη στον βαθmicroό που διαχωρίζεται από τον laquoτοίχο της γλώσσαςraquomiddot ο Μεγάλος Άλλος βρίσκεται από την άλλη πλευρά του όπως ακριβώς το υποκείmicroενο λόγω της γλώσσας τίθεται εκτός της προσωπικής του αλήθειας Και είναι ο στόχος της ανάλυσης αυτό τον κενό ndashαλλοτριωmicroένοndash λόγο του υποκειmicroένου να τον καταστήσει πλήρη να τον φέρει σε επικοινωνία microε το ασυνείδητό του microε την επιθυmicroία του αποκαθιστώντας τη συmicroβολική τάξη στον φαντασιακό του λόγο

18

προς το οποίο οδηγεί η πρωτεϊκή ανάγκη υπέρβασης της γενικευτικής και αφαιρετικής γλώσσας H συζήτηση του ζητήmicroατος αυτού θα πρέπει να περιmicroένει τη συνεισφορά του Peirce Για την ώρα θα περιοριστώ σε κάποιες πρόσθετες επισηmicroάνσεις πάνω στο θέmicroα αυτό Eίναι προφανές ότι η δείξη αντιπροσωπεύει τον αρχαιότερο τρόπο σήmicroανσης ndashτον αρχαιότερο τρόπο επαφής microε τον κόσmicroο Όλα τα ζωικά σήmicroατα έχουν δεικτικό χαρακτήρα στο βαθmicroό που είναι προσδεδεmicroένα σε άmicroεσα παρόντα ερεθίσmicroατα Oι προγλωσσικές εκδηλώσεις του νηπίου έχουν κι αυτές δεικτικό χαρακτήρα ndashχειρονοmicroίες κλάmicroα αργότερα γέλιο κλπndashκαι είναι χαρακτηριστικό ότι ο δεικτικός αυτός τρόπος επιζεί και microετά την εmicroβάπτιση του microικρού παιδιού στον κόσmicroο της γλώσσας Oι πρώιmicroες laquoλέξειςraquo της παιδικής γλώσσας έχουν δεικτικό χαρακτήρα ndashείναι δείκτες Aυτό είναι κοινός τόπος στη microελέτη της παιδικής γλώσσας H αρχέγονη δεικτική σήmicroανση επιζεί βέβαια και στον ενήλικα Oι άγλωσσες συγκινησιακές εκδηλώσεις του ενήλικα ndashκλάmicroα γέλιο κλπ ndashείναι βέβαια δείκτες Θα δούmicroε λίγο πιο κάτω τον γλωσσικό δεικτικό χώρο microε τα χαρακτηριστικά του αλλά για την ώρα αρκεί να επισηmicroάνω ότι στις παρυφές της αρθρωmicroένης γλώσσας λειτουργεί το επιφώνηmicroα χαρακτηριστικός εκπρόσωπος της δεικτικής σήmicroανσης O επιτονισmicroός για να δώσω ένα ακόmicroα παράδειγmicroα είναι επίσης ένα βασικό δεικτικό συστατικό της γλώσσας Aν η δείξη είναι ο αρχέγονος πρωτεϊκός τρόπος σήmicroανσης η γέφυρα της αφαιρετικής και γενικευτικής γλώσσας microε την προϊστορία της (τόσο την οντογενετική όσο και τη φυλογενετική προϊστορία της) ο αρχέγονος αυτός τρόπος δεν είναι άλλος από τον τρόπο της επιθυmicroίας της κίνησης προς τα πράγmicroατα (και προς τον άλλο) της συγκίνησης H επιθυmicroία η συγκίνηση είναι αρχαιότερη από τη γλώσσα και αυτό είναι microια άλλη microεγάλη συζήτηση που δεν microπορεί να γίνει αυτή τη στιγmicroή ndashοι περιπέτειες της επιθυmicroίας σαν αποτέλεσmicroα της εmicroπλοκής της στον ιστό της γλώσσας Για τον Hegel η επιθυmicroία είναι η microήτρα της νόησης ndashlaquoη ιδέα γεννιέται από την επιθυmicroίαraquo H δείξη είναι η microήτρα της γενικευτικής και αφαιρετικής γλώσσας Kαι ο οmicroφάλιος λώρος που τις συνδέει δεν αποκόπτεται ποτέ [] [11] Κείmicroενο 8 Θεοδωροπούλου Μ Saussure και Lacan Απο τη γλωσσολογία στην ψυχανάλυση Αν και ο Φρόυντ σε όλη τη διάρκεια της ερευνητικής και συγγραφικής του πορείας παρουσιάζει ένα microόνιmicroο ενδιαφέρον για τη γλώσσα και τη συνδέει microε την προβληmicroατική του ασυνειδήτου ndashείναι γνωστή η παροmicroοίωση που κάνει σχετικά microε τα όνειρα ότι δηλαδή είναι γρίφοι που πρέπει να αποκρυπτογραφηθούνndash εκείνος ο οποίος θέτει τη γλώσσα σε πρωταρχική σύνδεση microε το ασυνείδητο και τη δόmicroηση του υποκειmicroένου είναι ο Ζακ Λακάν Ο Λακάν προγραmicromicroατικά διατυπώνει τη θεωρία του ως laquoεπιστροφή στον Φρόυντraquo microια επιστροφή που κατά τα φαινόmicroενα κινήθηκε προς δύο κατευθύνσεις η microία microε την κυριολεξία της λέξης ndashεπιστρέφουmicroε από κάπου που έχουmicroε φύγειmiddot και όντως η ψυχανάλυση τον καιρό της εναρκτήριας οmicroιλίας του Λακάν (laquoΟ λόγος της Ρώmicroηςraquo 26-2791953) παρουσιάζει συmicroπτώmicroατα αν όχι φυγής τουλάχιστον αποmicroάκρυνσης από το πνεύmicroα του Φρόυντ ndashαπόδειξη ο αmicroερικάνικος νεοφροϋδισmicroός και η ένταξη της ψυχανάλυσης στους κλάδους της πειραmicroατικής ψυχολογίας Το άλλο πνεύmicroα της επιστροφής είναι laquoσυνδηλωτικόraquo επιστρέφουmicroε σε κάτι αφού πρώτα έχουmicroε πάει αλλού και γυρνούmicroε εmicroπλουτισmicroένοι από την

19

εmicroπειρία του καινούριου τόπου Αυτός ο καινούριος τόπος είναι για τον Λακάν η γλωσσολογία και πιο συγκεκριmicroένα η γλωσσολογία όπως αναπτύχθηκε από τον θεmicroελιωτή της F de Saussure Σε microια εποχή που ο στρουκτουραλισmicroός παιδί της σωσσυριανής σκέψης έχει εmicroπνεύσει νέες θεωρήσεις στη γλωσσολογία και την ανθρωπολογία σε microια εποχή που σφραγίζεται από laquoεπαναναγνώσειςraquo (ο Αλτουσέρ ξαναδιαβάζει τον Μαρξ και ο Φουκώ την ψυχιατρική) ο Λακάν στρέφεται στη γλωσσολογία microέσα από δύο βασικά σηmicroεία 1 Υιοθετώντας τη βασική ιδέα ότι η γλώσσα ως συmicroβολικό σύστηmicroα microαζί microε τα άλλα κοινωνικο-πολιτιστικά συστήmicroατα και τις δοmicroές τους προϋπάρχουν της γέννησης ενός ανθρώπου και υπέρ-κεινται αυτού Κατά συνέπεια το παιδί microε την κατάκτηση της γλώσσας εγγράφεται σε αυτή τη συmicroβολική τάξη η οποία επειδή ακριβώς υπέρ-κειται θα το πλάσει ανάλογα microε τις δοmicroές της Με άλλα λόγια το άτοmicroο αναδύεται ως υποκείmicroενο microέσα από την εγγραφή του στη συmicroβολική τάξη της γλώσσας ή όπως λέει ο Αλτουσέρ (1983) η κατάκτηση της γλώσσας είναι αυτή που microε την εισαγωγή στη συmicroβολική τάξη θα σηmicroαδέψει το πέρασmicroα από τον άνθρωπο-θηλαστικό στον άνθρωπο-παιδί ndashάνδρα ή γυναίκα 2 Θεωρώντας ότι το laquoτο ασυνείδητο είναι δοmicroηmicroένο σαν γλώσσαraquo δηλαδή microια δοmicroή που όπως και η γλώσσα αποτελείται από στοιχεία που βρίσκονται σε σχέση και εξοmicroοιώνοντας τους microηχανισmicroούς του ασυνειδήτου microε τους γλωσσικούς microηχανισmicroούς της microεταφοράς και της microετωνυmicroίας Για τον Λακάν η laquoεπιστροφή στον Φρόυντraquo σηmicroαίνει να επανέλθει στο προσκήνιο της ψυχανάλυσης η διάσταση της οmicroιλίας (Dor 1994 28) αφού η οmicroιλία του υποκειmicroένου είναι το microοναδικό microέσο της αναλυτικής διαδικασίας microέσα από αυτή αναδεικνύεται το ασυνείδητο αλλά και αυτή είναι ο τόπος στον οποίο εκφράζεται (όπ 41) Οι θεωρήσεις του Λακάν αποτελούν προσπάθεια επιστηmicroονικής τεκmicroηρίωσης του ασυνειδήτου δεν αποτελούν θεωρία της γλώσσας Η microεγάλη συmicroβολή του είναι ότι σε αυτή την προσπάθεια οριοθέτησης της ψυχανάλυσης ως επιστήmicroης από άλλες επιστήmicroες ndashβιολογικές ψυχολογικές κοινωνικέςndash ανέδειξε τη γλώσσα σε πρωταρχικό παράγοντα δόmicroησης του ανθρώπινου υποκειmicroένου και ότι οι απόψεις του υπήρξαν αιτία microιας ριζικής επιστηmicroολογικής microεταβολής σε σχέση microε σηmicroαντικές microεταψυχολογικές έννοιες Ο Λακάν αναγνώρισε την οφειλή του στον Saussure αφού βασικές έννοιες της λακανικής θεωρίας στηρίζονται στις σωσυριανές θεωρήσεις και διχοτοmicroίες Καταρχάς η διάκριση langue-parole η διάκριση ανάmicroεσα στο αφηρηmicroένο εσωτερικευmicroένο σύστηmicroα της γλώσσας που υπάρχει δυνάmicroει στο σύνολο των οmicroιλητών microιας γλωσσικής κοινότητας και στη συγκεκριmicroένη υλική πραγmicroάτωσή τουmiddot microε άλλα λόγια η διάκριση ανάmicroεσα στο κοινωνικό αυτό που έχει θεσπίσει η κοινότητα και το ατοmicroικό έτσι όπως αυτό εκδηλώνεται σε κάθε στιγmicroή γλωσσικής επικοινωνίας Επιπλέον η διάκριση ανάmicroεσα στο οmicroοιογενές και το ανοmicroοιογενές ανάmicroεσα σε αυτό που είναι ουσιαστικό από αυτό που είναι συmicroπτωmicroατικό ndashmicroε αυτή την τελευταία διάκριση κατακυρώνεται η langue ως το πεδίο έρευνας της γλωσσολογίας αφού η parole θεωρείται δευτερεύουσα Παρά τον δευτερεύοντα ρόλο όmicroως που της παραχωρείται ερευνητικά η parole θεωρείται ότι βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση microε τη langue ιστορικά και οντογεννητικά η parole προηγείται είναι ο χώρος στον οποίο πραγmicroατοποιούνται οι

20

γλωσσικές αλλαγές ndashmicroε αυτή την έννοια η langue είναι το προϊόν της εξέλιξης της parolendash από την άλλη όmicroως parole δεν microπορεί να υπάρξει χωρίς την ύπαρξη της langue Έπειτα η ιδέα του γλωσσικού σηmicroείου ως βασικού συστατικού της langue που αποτελεί την αδιάρρηκτη ένωση microιας ακουστικής εικόνας ή σηmicroαίνοντος microε microια έννοια ή σηmicroαινόmicroενοmiddot ένωση η οποία έχει προκύψει αυθαίρετα microέσα από την κοινή σύmicroβαση χωρίς δηλαδή να microπορεί να αιτιολογηθεί γιατί microια έννοια αποδίδεται microε το τάδε σηmicroαίνον ndashαπόδειξη η διαγλωσσική σύγκριση της ίδιας έννοιας Εκτός από την αυθαιρεσία το άλλο χαρακτηριστικό του γλωσσικού σηmicroείου είναι η γραmicromicroικότητα ndashαυτό που ο Λακάν θα αποδώσει ως σηmicroαίνουσα αλυσίδαndash το γεγονός δηλαδή ότι ο προφορικός λόγος εκτυλίσσεται microέσα στον χρόνο το ένα γλωσσικό σηmicroείο διαδέχεται το άλλο πράγmicroα που δεν συmicroβαίνει σε άλλα σηmicroεία πχ οπτικά Ένα σηmicroείο αποκτάει τη γλωσσική του αξία οριοθετούmicroενο microε βάση τις σχέσεις του ndashδιαφοράς ως προς τις δύο πλευρές του σηmicroείου αντίθεσης ως προς το σηmicroείο ως όλο (Saussure 1979 150-161)ndash microε τα άλλα σηmicroεία του συστήmicroατος Η έννοια αυτή του Saussure σχετίζεται επίσης microε την αυθαιρεσία Στο κατά τον Saussure laquoσύννεφοraquo της σκέψης όπου τίποτε δεν είναι οριοθετηmicroένο από microόνο του και στην επίσης άmicroορφη microάζα των ήχων όπου και εκεί δεν υπάρχουν οριοθετήσεις η γλώσσα επεmicroβαίνει και πάλι αυθαίρετα για laquoνα χρησιmicroεύσει ως ενδιάmicroεσο microεταξύ της σκέψης και του ήχου microέσα σε τέτοιους όρους που η ένωση τους καταλήγει αναγκαστικά σε οριοθετήσεις microονάδωνraquo (Saussure 1979 151) Τις δυο παράλληλες αυτές άmicroορφες microάζες της σκέψης και του ήχου ο Λακάν θα τις ονοmicroάσει ροή των σηmicroαινοmicroένων και ροή των σηmicroαινόντων αντίστοιχα Καθώς λοιπόν οι ενδοσυστηmicroικές σχέσεις είναι ο καθοριστικός παράγοντας οριοθέτησης της αξίας των γλωσσικών σηmicroείων ndashπαραδοχή που θεmicroελιώνει και την έννοια του συστήmicroατος ως δοmicroήςmiddot δοmicroή σηmicroαίνει στοιχεία που βρίσκονται σε σχέσηndash ο Saussure κάνει microια άλλη τρίτη διάκριση που αφορά τις σχέσεις που συνάπτουν οι γλωσσικές microονάδες microεταξύ τους Είναι δύο ειδών 1 Συνταγmicroατικές οι οποίες είναι απόρροια της γραmicromicroικότητας του σηmicroείου είναι οι σχέσεις που συνάπτει microια microονάδα microε τις γειτονικές της διατασσόmicroενη στον λόγο ndashοι σχέσεις που συνάπτει microια microονάδα microε τα γλωσσικά συmicroφραζόmicroενα γιrsquo αυτό σχέσεις in praesentia 2 Παραδειγmicroατικές δηλαδή οι σχέσεις που συνειρmicroικά ανακαλούνται ndashή συνδέονταιndash microε οποιονδήποτε τρόπο και βρίσκονται τοποθετηmicroένες στον εγκέφαλο των οmicroιλητών ndashσχέσεις που δεν προκύπτουν από τη συνεmicroφάνιση των microονάδων στον λόγο γιrsquo αυτό και σχέσεις in absentia Παρά τα φαινόmicroενα και τα δύο είδη σχέσεων έγκεινται στη σφαίρα της languemiddot πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι η langue δεν αποτελεί ένα λεξικό που περιέχει γλωσσικά σηmicroεία αλλά περιέχει και τις σχέσεις τους συνειρmicroικές και συνδυασmicroού και ότι το πώς συνδυάζονται στον λόγο αποτελεί microια ακόmicroη αυθαιρεσία ndashο Bronkart (1979 116) την ονοmicroάζει laquoαυθαιρεσία διάταξηςraquo Η άλλη σηmicroαντική διάκριση του Saussure είναι ανάmicroεσα στη συγχρονία και τη διαχρονία στην πρώτη περίπτωση νοείται η γλώσσα στην α-χρονική της διάσταση προκειmicroένου να microελετηθούν οι σχέσεις ανάmicroεσα στα γλωσσικά στοιχεία (Saussure 1979 115) ενώ στη δεύτερη η γλώσσα νοείται στην εξέλιξή της όπου αυτό που microελετάται είναι ένα στοιχείο στη διαδοχή του Η διάκριση αυτή είναι που καθιέρωσε τον Saussure ως θεmicroελιωτή της σύγχρονης γλωσσολογίας αφού αυτός αν και ξεκίνησε ως ιστορικός γλωσσολόγος έδωσε έmicroφαση στη συγχρονική microελέτη της γλώσσας και γιατί αυτή είχε παραmicroεληθεί αλλά κυρίως γιατί η συγχρονία υπάρχει στη συνείδηση των οmicroιλητών

21

Και microια τελευταία διάκριση Η γλώσσα-langue είναι microορφή και όχι ουσία που επάγεται από τη θεώρηση της γλώσσας από τον Saussure ως συστήmicroατος Που σηmicroαίνει ότι στη γλώσσα αυτό που ενδιαφέρει είναι οι σχέσεις που υπάρχουν ανάmicroεσα στα στοιχεία του συστήmicroατος και όχι το πώς ndashmicroε τί υλικό πραγmicroατώνονται Mε άλλα λόγια οι σχέσεις παραmicroένουν ανεξάρτητα από το υλικό microε το οποίο θα παρασταθεί ο λόγος (φωνητικά ή γραπτός λόγος) Που σηmicroαίνει επίσης ότι σε σχέση microε το γλωσσικό σηmicroείο τόσο το σηmicroαίνον όσο και το σηmicroαινόmicroενο microέσω της γλώσσας έχουν υποστεί microορφοποιήσεις microέσα από την τοmicroή που κάνει η γλώσσα ανάmicroεσα στις άmicroορφες microάζες της σκέψης και των ήχων

Ο Λακάν θα πάρει από τον Saussure την ιδέα της γλώσσας ως δοmicroής για να σχηmicroατίσει την καταρχήν θεώρησή του περί ασυνειδήτου Όπως αναφέρει στα Eacutecrits (Lacan 1966 806) στο ασυνείδητο δεν είναι laquoη microονοσήmicroαντη αντιστοιχία ενός σηmicroείου microε κάποιο πράγmicroαraquo που διατηρείται αλλά laquomicroια συγχρονική και αναρίθmicroητη συγκέντρωση [σηmicroαινόντων] όπου κανένα δεν υποστηρίζεται παρά από την αρχή της αντίθεσης του καθενός από τα άλλαraquo (Diatkine 1997 28 ndashυπογράmicromicroιση δική microου) Τα βασικά στοιχεία του ασυνειδήτου είναι λοιπόν τα λακανικά σηmicroαίνοντα (θα εξηγήσω παρακάτω) τα οποία σχηmicroατίζουν δίκτυο και αποκτούν αξία ndashκατά τον Saussurendash από τις αντιθέσεις τους microε τα άλλα στοιχεία Είναι ένα στοιχείο νοmicroίζω που στηρίζει την άποψη laquoτου ασυνειδήτου δοmicroηmicroένου σαν γλώσσαraquo Η φύση του λακανικού σηmicroαίνοντος όmicroως κεντρικό σηmicroείο της θεωρίας του για το ασυνείδητο έχει προκαλέσει πολλές συζητήσεις και έχει πονοκεφαλιάσει τους γλωσσολόγους στον βαθmicroό που ο Λακάν microιλάει και για την laquoυπεροχήraquo του σηmicroαίνοντος σε σχέση microε το σηmicroαινόmicroενο άποψη που εν πολλοίς φαίνεται καταρχήν παράλογη microετά από αυτά που αναπτύχθηκαν σε σχέση microε το γλωσσικό σηmicroείο παραπάνω Ο ίδιος το ορίζει ως εξής (Lacan 1966 819middot 1975 48middot αναφέρεται από τον Diatkine 1997 28) laquoΤο σηmicroαίνον αναπαριστά το υποκείmicroενο για ένα άλλο σηmicroαίνονraquo Μια πρώτη διαπίστωση στη θεωρία του για το σηmicroαίνον εmicroπλέκεται το υποκείmicroενο κάτι που είναι εντελώς ξένο στη σωσυριανή γλωσσολογία ∆ιαπίστωση δεύτερη τα λακανικά σηmicroαίνοντα διατάσσονται σε ένα δοmicroηmicroένο όλο και κάθε σηmicroαίνον ορίζεται από τα άλλα (βλ και Diatkine όπ) ndashη σωσυριανή αντίληψη του γλωσσικού συστήmicroατος και ο απόηχος της γλωσσικής αξίας ∆ιαπίστωση τρίτη Όπως ο Pierce για την ερmicroηνεία του σηmicroείου παραπέmicroπει στον interpretant lsquoερmicroηνευτήrsquo ndashσε άλλα σηmicroεία (πχ η κατανόηση της λέξης άνθρωπος απαιτεί την επιστράτευση άλλων σηmicroείων ndashάλλων ερmicroηνευτώνmiddot αυτό άλλωστε κάνει και το λεξικόmiddot βλ Χριστίδης 2001β) o Λακάν αποδίδει ρόλο ερmicroηνευτή στα σηmicroαίνοντα προκειmicroένου για την αναπαράσταση του υποκειmicroένου microέσα στο δίκτυο των σηmicroαινόντων του ασυνειδήτουmiddot που σηmicroαίνει ότι το υποκείmicroενο ndashτου ασυνειδήτουndash αναδύεται microε τη λειτουργία ενός σηmicroαίνοντος β ως ερmicroηνευτή κάποιου άλλου σηmicroαίνοντος α ndashη στιγmicroή της ερmicroηνείας στην ψυχαναλυτική διαδικασία ή της ανάδυσης του ευφυολογήmicroατος (βλ και Lacan 1966 840middot αναφέρεται όπ) Ούτως ή άλλως όmicroως το λακανικό σηmicroαίνον είναι καλύτερα να προσεγγιστεί microέσα από τις αποκλίσεις που παρουσιάζει σε σχέση microε το σωσυριανό σηmicroείο Καταρχήν το σηmicroαίνον του Saussure είναι microέρος της θεωρίας για το γλωσσικό σηmicroείο ενώ ο Λακάν δεν συνδέει τη θεωρία του για το σηmicroείο microε τη θεωρία του για το σηmicroαίνον (Arriveacute 1992 123) Κατά συνέπεια

22

το λακανικό σηmicroαίνον πρέπει να διαβαστεί διαφορετικά από το γλωσσικό σηmicroαίνον Ο Λακάν παίρνει το σωσυριανό κλάσmicroα σηmicroαινόmicroενο σηmicroαίνον και το τροποποιεί α Αντιστρέφει τη φορά του κλάσmicroατος βάζοντας επάνω το σηmicroαίνον και αναπαριστώντας το microε κεφαλαίο Σ θέλοντας να δείξει την υπεροχή του σηmicroαίνοντος σε σχέση microε το σηmicroαινόmicroενο αυτή δηλαδή που κυβερνά τον λόγο του υποκειmicroένου δηλαδή το ίδιο το υποκείmicroενο (Dor 1994 62) ndashάποψη που θεmicroελιώνεται από τον ρόλο των microεταφορικών και microετωνυmicroικών διαδικασιών στην εmicroφάνιση των ασυνείδητων φαινοmicroένων β Ονοmicroάζει τη γραmicromicroή του κλάσmicroατος microπάρα πράγmicroα που δεν είχε ονοmicroατιστεί ποτέ από τον Saussure και αργότερα θα της αποδώσει τον χαρακτηρισmicroό του laquoφράγmicroατος στη σηmicroασίαraquo ndashχαρακτηρισmicroός που της προσδίδει microια υλική χροιά Η γραmicromicroή στον Saussure έχει την έννοια της ένωσης των δύο όψεων του γλωσσικού σηmicroείου η microπάρα στον Λακάν έχει την έννοια του διαχωρισmicroού Η λειτουργικότητα της microπάρας παίζει σηmicroαντικό ρόλο στην αντίληψη του Λακάν για τη microεταφορά και τη microετωνυmicroία Η microεταφορά στον Λακάν ή αλλιώς σηmicroαίνουσα υποκατάσταση εφόσον ορίζει κάτι microέσω ενός άλλου πράγmicroατος συνίσταται στην υποκατάσταση σηmicroαινόντων έτσι που το Σ2 είναι το καινούριο σηmicroαίνον [ο Γιάννης είναι λιοντάριmiddotόπου το λιοντάρι είναι το Σ2 και Σ1 ο Γιάννης] ενώ το παλιό σηmicroαίνον Σ1 περνάει κάτω από την microπάρα ndashmicroε την έννοια του φράγmicroατος στη σηmicroασίαndash ως ολόκληρο σηmicroείο ∆ιαφορετικά θα είχαmicroε να κάνουmicroε microε ένα καινούριο σηmicroείο και όχι microε microεταφορά (Dor 1994 63-69) Στη microετωνυmicroία αντιθέτως δεν υπάρχει αυτό το πέρασmicroα της microπάρας διατηρείται το φράγmicroα της σηmicroασίας επειδή το καινούριο σηmicroαίνον βρίσκεται σε σχέση συνάφειας microε το παλιό Στη microεταφορά η υπέρβαση του φράγmicroατος δείχνει τη laquoθεmicroελιακή αξία αυτής της υπέρβασης για την ανάδειξη της σηmicroασίαςraquo η σηmicroασία αναδύεται άmicroεσα (όπ 70 71) Στη microετωνυmicroία αντιθέτως η διατήρηση του φράγmicroατος δηλώνει αντίσταση στη σηmicroασία microε την έννοια αυτό που παράγεται είναι ένα φαινοmicroενικό microη-νόηmicroα χρειάζεται microια νοητική διεργασία για να συλλάβουmicroε το νόηmicroα της microετωνυmicroικής έκφρασης (όπ 71) γ Τα βέλη και η έλλειψη που περιβάλλουν το σχήmicroα του γλωσσικού σηmicroείου σηmicroεία της ένωσης και της θεώρησης του σηmicroείου ως laquoκλειστού πεδίουraquo έχουν απαλειφθεί Οι αλλαγές αυτές συmicroπυκνώνουν τις σχετικές απόψεις του Λακάν Όπως ειπώθηκε παραπάνω για τον Saussure η γλώσσα έρχεται να κάνει microια τοmicroή στη άmicroορφη microάζα των σκέψεων και των ήχων και αmicroοιβαία να καθορίσει τα σηmicroαίνοντα και τα σηmicroαινόmicroενα (βλ σχήmicroα 1) Ο Λακάν αmicroφισβητεί τον ισοmicroορφικό αυτό καθορισmicroό και θεωρεί ότι σε αυτό που υπάρχει τmicroήση είναι η ροή των σηmicroαινόντων ndashmicroε αυτή τη διατύπωση ήδη αποmicroακρύνεται από τον Saussure αφού η τοmicroή της γλώσσας δηmicroιουργεί το σηmicroαίνονmiddot δεν προϋπάρχει ως τέτοια (βλ και Taillandier 1994 407) Το γλωσσικό σηmicroαινόmicroενο αντικαθίσταται από τη βελονιά του παπλωmicroατά ndashέννοια που συνδέεται άmicroεσα microε την ψυχαναλυτική εmicroπειρία η οποία δείχνει ότι η σχέση σηmicroαίνοντος και σηmicroαινόmicroενου είναι laquoπάντα ρευστή πάντα έτοιmicroη να χαλάσειraquo γεγονός που ενισχύεται από την ψυχωτική εmicroπειρία όπου ο δεσmicroός ανάmicroεσα στο σηmicroαίνον και το σηmicroαινόmicroενο απουσιάζει Η βελονιά του παπλωmicroατά είναι η διαδικασία microε την οποία laquoτο σηmicroαίνον σταmicroατά το αλλιώς ατέρmicroονο γλίστρηmicroα της σηmicroασίαςraquo και οριοθετεί τη σηmicroασία όχι επιmicroέρους microονάδων αλλά microε ένα εκ των υστέρων laquoκόψιmicroοraquo σφραγίζει το νόηmicroα της οmicroιλούmicroενης ακολουθίας αναδροmicroικά (Dor 1994 57-59) Αυτό το γλίστρηmicroα της σηmicroασίας αφενός δικαιολογεί την υπεροχή του σηmicroαίνοντος έναντι του σηmicroαινοmicroένου αφετέρου δείχνει

23

και άλλες αποκλίσεις σε σχέση microε τον Saussure Αποδίδεται η διαχρονία στη γραmicromicroικότητα του σηmicroαίνοντος πράγmicroα που είναι αντίθετο microε τη συγχρονική θεώρησή της από τον Saussure Επίσης η σηmicroασία συνδέεται microε την parole και δεν άπτεται της σφαίρας της langue

Έχοντας κάνει αυτές τις πρωταρχικές παρατηρήσεις microπορούmicroε να σκιαγραφήσουmicroε την άποψη του Λακάν για τη γλώσσα Καταρχήν όπως πρώτος υποστήριξε ο Φρόυντ το ζήτηmicroα της γλώσσας θέτει το ζήτηmicroα της αναπαράστασης microε την έννοια ότι η λέξη είναι το σηmicroείο ενός πράγmicroατος εν τη απουσία τουmiddot που σηmicroαίνει ότι ένα πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να microπορέσει να αναπαρασταθεί Η άποψη αυτή ndashεγελιανής προέλευσηςndash θα χρησιmicroοποιηθεί από τον Λακάν για να γίνει εmicroφανές ότι γλώσσα και άmicroεσο βίωmicroα είναι δύο αποκλειόmicroενα πράγmicroατα και αυτό είναι ένα από τα laquoδράmicroαταraquo της ανθρώπινης ύπαρξης Θεmicroελιακή έννοια για να παρακολουθήσουmicroε το ξετύλιγmicroα της σκέψης του είναι η έννοια της ενόρmicroησης έννοια που χρησιmicroοποιεί ο Φρόυντ ως ενδιάmicroεση της οργανικής ανάγκης και της επιθυmicroίας θεωρώντας την βιολογικής τάξης και η οποία αποκτάει πρόσβαση στον ψυχισmicroό microέσα από τον ψυχικό εκπρόσωποmiddot δηλαδή από τη στιγmicroή που θα αναπαρασταθεί αποτελεί έναν οριακό ενδιάmicroεσο ανάmicroεσα στο βιολογικό και τον ψυχισmicroό Ο Λακάν συνδέει την ενόρmicroηση microε την ανάγκη microέσα από microια διαφορετική σύλληψη Καταρχήν η έλλειψη αναφέρεται στην απουσία του ανατοmicroικού του σωmicroατικού συmicroπληρώmicroατος που βιώνει το παιδί από τη στιγmicroή που γεννιέται καθώς αυτό διαχωρίζεται αποσπάται από τον microητρικό κόλπο Η ενόρmicroηση σε αυτή την οπτική είναι microια τάση που κατακλύζει το παιδί και microεταφράζει αυτή τη σωmicroατική έλλειψη του microητρικού συmicroπληρώmicroατοςmiddot αντίθετα από την άποψη του Φρόυντ η ενόρmicroηση βρίσκεται πριν από κάθε αναπαράσταση Το παιδί θέλοντας να φράξει αυτό το κενό το χάσmicroα που δηmicroιουργεί αυτός ο σωmicroατικός χωρισmicroός διαmicroορφώνει την επιθυmicroία Η καταρχήν επιθυmicroία του είναι να είναι ο φαλλός η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της microητέρας το συmicroπλήρωmicroα της έλλειψης Αυτό έχει laquoδραmicroατικάraquo αποτελέσmicroατα Σε επίπεδο ψυχισmicroού η επιθυmicroία microη microπορώντας να συmicroπληρώσει το χάσmicroα το κενό microεταφέρεται διαρκώς σε άλλα υποκατάστατα σε ένα ατέλειωτο ταξίδι microετωνυmicroιών (βλ παρακάτω) αποξενώνοντας αποmicroακρύνοντας το υποκείmicroενο από την πρωταρχική του επιθυmicroία η οποία παραmicroένει ανικανοποίητη Σε επίπεδο λεκτικοποίησης η επιθυmicroία microε το να

Σχ 1 Ο ισοmicroορφικός καθορισmicroός του Saussure (1979 151)

24

περάσει στη γλώσσα γίνεται αίτηmicroα γίνεται σηmicroείο ή σύmicroβολο που σηmicroαίνει ότι δεν microπορεί ποτέ να εκφραστεί άmicroεσα αφού η λεκτικοποίηση της θα σηmicroαίνει και τον φόνο της Κατά την έκφραση του Λακάν το κύmicroα της επιθυmicroίας πρέπει να περάσει από το laquoστένωmicroα του σηmicroαίνοντοςraquo Γιrsquo αυτό η επιθυmicroία είναι πέραν του αιτήmicroατος αφού το υπερβαίνει microην microπορώντας ποτέ να ικανοποιηθείmiddot είναι εντεύθεν του αιτήmicroατος γιατί είναι σηmicroαίνον της πρωταρχικής έλλειψης ως προς το είναι [manque agrave ecirctre] ∆ύο στάδια της ψυχικής εξέλιξης του ατόmicroου είναι σηmicroαντικά για το θέmicroα της γλώσσας και τη συνακόλουθη εγγραφή του υποκειmicroένου στη συmicroβολική τάξη α Το στάδιο του καθρέφτη και συγκεκριmicroένα η τρίτη φάση του κατά την οποία το παιδί κοιτάζοντας στον καθρέφτη βιώνει microεγάλη χαρά αναγνωρίζοντας στην εικόνα που βλέπει τον εαυτό του συνολικά θέτοντας έτσι τέλος στο ψυχικό βίωmicroα που ο Λακάν ονοmicroάζει φαντασίωση του τεmicroαχισmicroένου σώmicroατος (Dor 1994 109-111) Η στιγmicroή αυτή αποκτά τεράστια σηmicroασία όσον αφορά το θέmicroα των ταυτίσεων του υποκειmicroένου (όπ υποσ 11) στον βαθmicroό που πρόκειται για microια πρωταρχική ταύτιση του παιδιού που προωθεί τη δόmicroηση του εγώ [Je] και αποτελεί την πηγή όλων των άλλων ταυτίσεων Είναι laquoδιττήraquo ndashαφού ανάγεται σε δύο όρους σώmicroα και εικόναndash άmicroεση ο Φρόυντ την αποκαλεί ναρκισσική ενώ ο Λακάν θα την ονοmicroάσει φαντασιακή αφού το παιδί ταυτίζεται microε το αντίτυπό του microέσω της εικόνας (Fages 1997 16) ndashταύτιση που προεικονίζει κατά τον Dor (όπ) laquoτον χαρακτήρα της φαντασιακής του αλλοτρίωσης από όπου και η lsquolsquoχρόνια παραγνώρισηrsquorsquo που δεν θα πάψει να διατηρεί microε τον ίδιο του τον εαυτόraquo Το δεύτερο κρίσιmicroο σηmicroείο για τη δόmicroηση του υποκειmicroένου είναι το οιδιπόδειο όπου ο πατέρας παρεmicroβαίνει ως ο τρίτος απαγορεύοντας την αιmicroοmicroειξία και σπάζοντας τη φαντασιακή ενότητα του παιδιού microε τη microητέρα βίωmicroα που κυρίως εκτυλίσσεται γύρω από την προβληmicroατική του φαλλού Όπως ήδη ειπώθηκε η καταρχήν επιθυmicroία του παιδιού είναι να είναι ο φαλλός της microητέρας η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της πιο απλά να είναι τα πάντα γιrsquo αυτήν Σε κάποιο σηmicroείο αρχίζει να συνδέει την απουσία της microητέρας microε τον τρίτο ndashτον πατέραndash και καταλαβαίνει ότι ο φαλλός είναι αλλού δεν είναι ο ίδιος δεν τον έχει η microητέρα βρίσκεται προς τη microεριά του πατέρα ndashεντοπισmicroός που θα κινητοποιήσει στο τελευταίο στάδιο του οιδιποδείου ταυτίσεις ως προς το φύλο Το σπάσιmicroο αυτό της φαντασιακής δυαδικής σχέσης και η αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα ndashη ταύτιση microε τον νόmicroο τουndash εισάγουν το παιδί στη συmicroβολική τάξη της γλώσσας της κουλτούρας του πολιτισmicroού τοποθετώντας το microέσα στην τριαδική σχέση απελευθερώνοντας το από τη φαντασιακή υποταγή του στη microητέρα και καθιστώντας το υποκείmicroενο Νοmicroίζω πως εδώ είναι το κρίσιmicroο σηmicroείο της θεωρίας του Λακάν για το τρίπολο υποκειmicroενικότητα συmicroβολική τάξη (του συστήmicroατος συγγενείας και microε αυτή την έννοια του πολιτισmicroού) συmicroβολική τάξη του συστήmicroατος της γλώσσας (ενός συστήmicroατος αναπαράστασης) Καταρχήν ο Λακάν συνδέει την είσοδο στη συmicroβολική τάξη microε την είσοδο στη γλώσσα laquoΞαναδιαβάζονταςraquo το fort-da του Φρόυντ ο οποίος εκεί βλέπει τον καταναγκασmicroό της επανάληψης ο Λακάν εκτός των άλλων εντοπίζει στο παιχνίδι αυτό και κυρίως στη λεκτική εκφορά του τη συmicroβολική κυριαρχία επί του χαmicroένου αντικειmicroένου Που σηmicroαίνει ότι το παιδί laquoκαταφέρνει στο εξής να κυριαρχεί πάνω στο ότι δεν είναι πλέον το ένα και microοναδικό αντικείmicroενο της επιθυmicroίας της microητέρας δηλαδή το αντικείmicroενο που πληροί την έλλειψη του Άλλου δηλαδή ο φαλλόςraquo (Dor 1994 124) Η επιθυmicroία αυτή όπως ειπώθηκε και παραπάνω θα microεταφερθεί στα υποκατάστατα αντικείmicroενα της επιθυmicroίαςmiddot το κυριότερο σε

25

αυτό είναι ότι θα καταστήσει το παιδί επιθυmicroούν υποκείmicroενο και όχι αντικείmicroενο επιθυmicroίας (της microητέρας) ∆εύτερον microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα η πρωταρχική επιθυmicroία απωθείται (έχουmicroε εδώ την πρωταρχική απώθηση ndashπου θα διασφαλίσει το πέρασmicroα από την άmicroεση βίωση στη συmicroβολοποίηση microέσα από τη γλώσσαndash και τη δηmicroιουργία ασυνειδήτου) Σε αυτό το σηmicroείο γίνεται κατά την άποψη microου η σύνδεση των δύο συmicroβολικών συστηmicroάτων Το παιδί microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα και ονοmicroάζοντας αυτόν εν αγνοία του ονοmicroάζει το πρωταρχικό του σηmicroαίνον την επιθυmicroία να είναι ο φαλλός Γιrsquo αυτό το Όνοmicroα του Πατέρα αποτελεί microεταφορά Εφόσον το υποκείmicroενο άλλο ονοmicroάζει και άλλο λέει κατά βάθος microε την πατρική microεταφορά εmicroφανίζεται η εγκαθίδρυση microιας ψυχικής διαίρεσης (Spaltung) του υποκειmicroένου ανάmicroεσα στο ασυνείδητο ndashτον ψυχισmicroό τουndash και τον συνειδητό του λόγο διαίρεση η οποία επέρχεται υπό το κράτος της γλώσσαςmiddot microε αυτή την έννοια κατά τον Dor (όπ 137) το ασυνείδητο θα δοmicroηθεί υποταγmicroένο στην τάξη του σηmicroαίνοντος δηλ σαν γλώσσα Άποψη που προκάλεσε τη ρήξη του Λακάν microε τη σύγχρονη ψυχαναλυτική σκέψη στον βαθmicroό που υπέταξε τη δηmicroιουργία του ασυνειδήτου στη γλώσσα αναγνωρίζοντάς τη ως βασική προϋπόθεσή του και θεώρησε το υποκείmicroενο ως υπάρχον microόνο ως οmicroιλούν (το οmicroιλ-όν) Ο Λακάν χρησιmicroοποιεί τη διάκριση του Benveniste (1966) ανάmicroεσα σε υποκείmicroενο της εκφώνησης και υποκείmicroενο του εκφωνήmicroατος για να καταδείξει ότι το υποκείmicroενο του ασυνειδήτου το υποκείmicroενο της επιθυmicroίας προσδιορίζεται σε επίπεδο εκφώνησης σε αυτό που λέγεται σε ένα κατά κάποιον τρόπο laquoκείmicroενο λόγουraquo ενώ στο εκφώνηmicroα στην πρόταση εκεί που γραmicromicroατικά θα βάλει τη στίξη το υποκείmicroενο χάνεται η αλήθεια του καθώς εmicroφανίζεται διαστρεβλωmicroένη ndashη ψυχαναλυτική εργασία συνίσταται microε αυτή την έννοια στην ανάδυση της επιθυmicroίας του υποκειmicroένου microέσα από τα εκφωνήmicroατά τουmiddot γιrsquo αυτό ο αναλυτής ακούει laquoαπό κάτωraquo από τα συγκεκριmicroένα εκφωνήmicroατα laquoπροσέχονταςraquo το συνολικό κείmicroενο του αναλυόmicroενου Αν το υποκείmicroενο αναδύεται microέσα από τη γλώσσα ndashκαι αυτό σηmicroαίνει ότι δεν είναι αιτία της γλώσσας του σηmicroαίνοντος αλλά επίπτωσή τηςndash ταυτοχρόνως όmicroως αλλοτριώνεται microέσα και από αυτήν εφόσον το ίδιο λόγω της διαδικασίας της συmicroβολοποίησης (laquoτο πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να αντιπροσωπευθείraquo) εmicroφανίζεται κατά την έκφραση του A Miller laquoσαν να υπέχει θέση ∆εν είναι εκεί αλλά και δεν είναι και απόνraquo Έτσι παρουσιάζεται το αντιφατικό φαινόmicroενο από τη microια η γλώσσα κάνει να αναδυθεί το υποκείmicroενο από την άλλη το εξαφανίζει microέσα από την αναπαράστασή του Ο Λακάν ονοmicroάζει αυτή την έκλειψη στιγmicroιαία εξαφάνιση του υποκειmicroένου το γεγονός δηλ ότι microέσω της γλώσσας το υποκείmicroενο νοείται ως αναπαράσταση ως προσωπείο που το αλλοτριώνει αποκρύπτοντάς το από τον εαυτό του (Dor 1994 146) O όρος σχίση [refente] αποδίδει αυτή ακριβώς την αλλοτρίωση microέσα και από τη γλώσσα Από τη microια λοιπόν το υποκείmicroενο βρίσκεται διαχωρισmicroένο από τον laquoλόγοraquo του ασυνειδήτου του τον λόγο της επιθυmicroίας του και από την άλλη λειτουργεί στον λόγο ως laquoυπέχον θέσηraquo ως οmicroοίωmicroα Μία ακόmicroη από τις δραmicroατικές αντιφατικότητες της ύπαρξης Μπορεί το υποκείmicroενο microε την πρόσβαση στη γλώσσα και τη συmicroβολική τάξη να απελευθερώθηκε από την αιχmicroαλωσία της φαντασιακής δυαδικής σχέσης microε τη microητέρα από την άλλη όmicroως βυθίζεται πάλι microέσω της γλώσσας σε microια άλλη φαντασιακή αιχmicroαλωσία του εαυτού του υιοθετώντας τα διάφορα εγώ του ndashαλλοτριωmicroένουndash λόγου του και αποκτώντας έτσι microια φαντασιακή εικόνα του εαυτού του ndashτο Εγώ [Moi] Στη φαντασιακή αυτή αναπαράσταση

26

εικόνα του εαυτού του υπεισέρχεται και ο Άλλος (η microητέρα καταρχήν) στον βαθmicroό που microέσα από τα microάτια του Άλλου γίνεται η αναγνώρισή microας (προεικονίζεται ήδη από το στάδιο του καθρέφτη όπου microέσα από τα microάτια του Άλλου υπάρχει η έγκριση για την ταύτιση του παιδιού microε αυτό που βλέπει) Αναλόγως όmicroως κινείται και η σχέση του Εγώ [Moi] microε τον άλλον διαποτισmicroένη από το φαντασιακό αφού microε τον ίδιο τρόπο που εκλαmicroβάνει τον εαυτό του εκλαmicroβάνει και τον άλλον Η επικοινωνία όmicroως έτσι καθίσταται laquoδιάλογος microεταξύ κουφώνraquo αφού ο καθείς επικοινωνεί microέσα από τα Εγώ [moi] του Ο Μεγάλος Άλλος ndashη επικοινωνία microε το ασυνείδητοndash καθίσταται αδύνατη στον βαθmicroό που διαχωρίζεται από τον laquoτοίχο της γλώσσαςraquomiddot ο Μεγάλος Άλλος βρίσκεται από την άλλη πλευρά του όπως ακριβώς το υποκείmicroενο λόγω της γλώσσας τίθεται εκτός της προσωπικής του αλήθειας Και είναι ο στόχος της ανάλυσης αυτό τον κενό ndashαλλοτριωmicroένοndash λόγο του υποκειmicroένου να τον καταστήσει πλήρη να τον φέρει σε επικοινωνία microε το ασυνείδητό του microε την επιθυmicroία του αποκαθιστώντας τη συmicroβολική τάξη στον φαντασιακό του λόγο

19

εmicroπειρία του καινούριου τόπου Αυτός ο καινούριος τόπος είναι για τον Λακάν η γλωσσολογία και πιο συγκεκριmicroένα η γλωσσολογία όπως αναπτύχθηκε από τον θεmicroελιωτή της F de Saussure Σε microια εποχή που ο στρουκτουραλισmicroός παιδί της σωσσυριανής σκέψης έχει εmicroπνεύσει νέες θεωρήσεις στη γλωσσολογία και την ανθρωπολογία σε microια εποχή που σφραγίζεται από laquoεπαναναγνώσειςraquo (ο Αλτουσέρ ξαναδιαβάζει τον Μαρξ και ο Φουκώ την ψυχιατρική) ο Λακάν στρέφεται στη γλωσσολογία microέσα από δύο βασικά σηmicroεία 1 Υιοθετώντας τη βασική ιδέα ότι η γλώσσα ως συmicroβολικό σύστηmicroα microαζί microε τα άλλα κοινωνικο-πολιτιστικά συστήmicroατα και τις δοmicroές τους προϋπάρχουν της γέννησης ενός ανθρώπου και υπέρ-κεινται αυτού Κατά συνέπεια το παιδί microε την κατάκτηση της γλώσσας εγγράφεται σε αυτή τη συmicroβολική τάξη η οποία επειδή ακριβώς υπέρ-κειται θα το πλάσει ανάλογα microε τις δοmicroές της Με άλλα λόγια το άτοmicroο αναδύεται ως υποκείmicroενο microέσα από την εγγραφή του στη συmicroβολική τάξη της γλώσσας ή όπως λέει ο Αλτουσέρ (1983) η κατάκτηση της γλώσσας είναι αυτή που microε την εισαγωγή στη συmicroβολική τάξη θα σηmicroαδέψει το πέρασmicroα από τον άνθρωπο-θηλαστικό στον άνθρωπο-παιδί ndashάνδρα ή γυναίκα 2 Θεωρώντας ότι το laquoτο ασυνείδητο είναι δοmicroηmicroένο σαν γλώσσαraquo δηλαδή microια δοmicroή που όπως και η γλώσσα αποτελείται από στοιχεία που βρίσκονται σε σχέση και εξοmicroοιώνοντας τους microηχανισmicroούς του ασυνειδήτου microε τους γλωσσικούς microηχανισmicroούς της microεταφοράς και της microετωνυmicroίας Για τον Λακάν η laquoεπιστροφή στον Φρόυντraquo σηmicroαίνει να επανέλθει στο προσκήνιο της ψυχανάλυσης η διάσταση της οmicroιλίας (Dor 1994 28) αφού η οmicroιλία του υποκειmicroένου είναι το microοναδικό microέσο της αναλυτικής διαδικασίας microέσα από αυτή αναδεικνύεται το ασυνείδητο αλλά και αυτή είναι ο τόπος στον οποίο εκφράζεται (όπ 41) Οι θεωρήσεις του Λακάν αποτελούν προσπάθεια επιστηmicroονικής τεκmicroηρίωσης του ασυνειδήτου δεν αποτελούν θεωρία της γλώσσας Η microεγάλη συmicroβολή του είναι ότι σε αυτή την προσπάθεια οριοθέτησης της ψυχανάλυσης ως επιστήmicroης από άλλες επιστήmicroες ndashβιολογικές ψυχολογικές κοινωνικέςndash ανέδειξε τη γλώσσα σε πρωταρχικό παράγοντα δόmicroησης του ανθρώπινου υποκειmicroένου και ότι οι απόψεις του υπήρξαν αιτία microιας ριζικής επιστηmicroολογικής microεταβολής σε σχέση microε σηmicroαντικές microεταψυχολογικές έννοιες Ο Λακάν αναγνώρισε την οφειλή του στον Saussure αφού βασικές έννοιες της λακανικής θεωρίας στηρίζονται στις σωσυριανές θεωρήσεις και διχοτοmicroίες Καταρχάς η διάκριση langue-parole η διάκριση ανάmicroεσα στο αφηρηmicroένο εσωτερικευmicroένο σύστηmicroα της γλώσσας που υπάρχει δυνάmicroει στο σύνολο των οmicroιλητών microιας γλωσσικής κοινότητας και στη συγκεκριmicroένη υλική πραγmicroάτωσή τουmiddot microε άλλα λόγια η διάκριση ανάmicroεσα στο κοινωνικό αυτό που έχει θεσπίσει η κοινότητα και το ατοmicroικό έτσι όπως αυτό εκδηλώνεται σε κάθε στιγmicroή γλωσσικής επικοινωνίας Επιπλέον η διάκριση ανάmicroεσα στο οmicroοιογενές και το ανοmicroοιογενές ανάmicroεσα σε αυτό που είναι ουσιαστικό από αυτό που είναι συmicroπτωmicroατικό ndashmicroε αυτή την τελευταία διάκριση κατακυρώνεται η langue ως το πεδίο έρευνας της γλωσσολογίας αφού η parole θεωρείται δευτερεύουσα Παρά τον δευτερεύοντα ρόλο όmicroως που της παραχωρείται ερευνητικά η parole θεωρείται ότι βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση microε τη langue ιστορικά και οντογεννητικά η parole προηγείται είναι ο χώρος στον οποίο πραγmicroατοποιούνται οι

20

γλωσσικές αλλαγές ndashmicroε αυτή την έννοια η langue είναι το προϊόν της εξέλιξης της parolendash από την άλλη όmicroως parole δεν microπορεί να υπάρξει χωρίς την ύπαρξη της langue Έπειτα η ιδέα του γλωσσικού σηmicroείου ως βασικού συστατικού της langue που αποτελεί την αδιάρρηκτη ένωση microιας ακουστικής εικόνας ή σηmicroαίνοντος microε microια έννοια ή σηmicroαινόmicroενοmiddot ένωση η οποία έχει προκύψει αυθαίρετα microέσα από την κοινή σύmicroβαση χωρίς δηλαδή να microπορεί να αιτιολογηθεί γιατί microια έννοια αποδίδεται microε το τάδε σηmicroαίνον ndashαπόδειξη η διαγλωσσική σύγκριση της ίδιας έννοιας Εκτός από την αυθαιρεσία το άλλο χαρακτηριστικό του γλωσσικού σηmicroείου είναι η γραmicromicroικότητα ndashαυτό που ο Λακάν θα αποδώσει ως σηmicroαίνουσα αλυσίδαndash το γεγονός δηλαδή ότι ο προφορικός λόγος εκτυλίσσεται microέσα στον χρόνο το ένα γλωσσικό σηmicroείο διαδέχεται το άλλο πράγmicroα που δεν συmicroβαίνει σε άλλα σηmicroεία πχ οπτικά Ένα σηmicroείο αποκτάει τη γλωσσική του αξία οριοθετούmicroενο microε βάση τις σχέσεις του ndashδιαφοράς ως προς τις δύο πλευρές του σηmicroείου αντίθεσης ως προς το σηmicroείο ως όλο (Saussure 1979 150-161)ndash microε τα άλλα σηmicroεία του συστήmicroατος Η έννοια αυτή του Saussure σχετίζεται επίσης microε την αυθαιρεσία Στο κατά τον Saussure laquoσύννεφοraquo της σκέψης όπου τίποτε δεν είναι οριοθετηmicroένο από microόνο του και στην επίσης άmicroορφη microάζα των ήχων όπου και εκεί δεν υπάρχουν οριοθετήσεις η γλώσσα επεmicroβαίνει και πάλι αυθαίρετα για laquoνα χρησιmicroεύσει ως ενδιάmicroεσο microεταξύ της σκέψης και του ήχου microέσα σε τέτοιους όρους που η ένωση τους καταλήγει αναγκαστικά σε οριοθετήσεις microονάδωνraquo (Saussure 1979 151) Τις δυο παράλληλες αυτές άmicroορφες microάζες της σκέψης και του ήχου ο Λακάν θα τις ονοmicroάσει ροή των σηmicroαινοmicroένων και ροή των σηmicroαινόντων αντίστοιχα Καθώς λοιπόν οι ενδοσυστηmicroικές σχέσεις είναι ο καθοριστικός παράγοντας οριοθέτησης της αξίας των γλωσσικών σηmicroείων ndashπαραδοχή που θεmicroελιώνει και την έννοια του συστήmicroατος ως δοmicroήςmiddot δοmicroή σηmicroαίνει στοιχεία που βρίσκονται σε σχέσηndash ο Saussure κάνει microια άλλη τρίτη διάκριση που αφορά τις σχέσεις που συνάπτουν οι γλωσσικές microονάδες microεταξύ τους Είναι δύο ειδών 1 Συνταγmicroατικές οι οποίες είναι απόρροια της γραmicromicroικότητας του σηmicroείου είναι οι σχέσεις που συνάπτει microια microονάδα microε τις γειτονικές της διατασσόmicroενη στον λόγο ndashοι σχέσεις που συνάπτει microια microονάδα microε τα γλωσσικά συmicroφραζόmicroενα γιrsquo αυτό σχέσεις in praesentia 2 Παραδειγmicroατικές δηλαδή οι σχέσεις που συνειρmicroικά ανακαλούνται ndashή συνδέονταιndash microε οποιονδήποτε τρόπο και βρίσκονται τοποθετηmicroένες στον εγκέφαλο των οmicroιλητών ndashσχέσεις που δεν προκύπτουν από τη συνεmicroφάνιση των microονάδων στον λόγο γιrsquo αυτό και σχέσεις in absentia Παρά τα φαινόmicroενα και τα δύο είδη σχέσεων έγκεινται στη σφαίρα της languemiddot πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι η langue δεν αποτελεί ένα λεξικό που περιέχει γλωσσικά σηmicroεία αλλά περιέχει και τις σχέσεις τους συνειρmicroικές και συνδυασmicroού και ότι το πώς συνδυάζονται στον λόγο αποτελεί microια ακόmicroη αυθαιρεσία ndashο Bronkart (1979 116) την ονοmicroάζει laquoαυθαιρεσία διάταξηςraquo Η άλλη σηmicroαντική διάκριση του Saussure είναι ανάmicroεσα στη συγχρονία και τη διαχρονία στην πρώτη περίπτωση νοείται η γλώσσα στην α-χρονική της διάσταση προκειmicroένου να microελετηθούν οι σχέσεις ανάmicroεσα στα γλωσσικά στοιχεία (Saussure 1979 115) ενώ στη δεύτερη η γλώσσα νοείται στην εξέλιξή της όπου αυτό που microελετάται είναι ένα στοιχείο στη διαδοχή του Η διάκριση αυτή είναι που καθιέρωσε τον Saussure ως θεmicroελιωτή της σύγχρονης γλωσσολογίας αφού αυτός αν και ξεκίνησε ως ιστορικός γλωσσολόγος έδωσε έmicroφαση στη συγχρονική microελέτη της γλώσσας και γιατί αυτή είχε παραmicroεληθεί αλλά κυρίως γιατί η συγχρονία υπάρχει στη συνείδηση των οmicroιλητών

21

Και microια τελευταία διάκριση Η γλώσσα-langue είναι microορφή και όχι ουσία που επάγεται από τη θεώρηση της γλώσσας από τον Saussure ως συστήmicroατος Που σηmicroαίνει ότι στη γλώσσα αυτό που ενδιαφέρει είναι οι σχέσεις που υπάρχουν ανάmicroεσα στα στοιχεία του συστήmicroατος και όχι το πώς ndashmicroε τί υλικό πραγmicroατώνονται Mε άλλα λόγια οι σχέσεις παραmicroένουν ανεξάρτητα από το υλικό microε το οποίο θα παρασταθεί ο λόγος (φωνητικά ή γραπτός λόγος) Που σηmicroαίνει επίσης ότι σε σχέση microε το γλωσσικό σηmicroείο τόσο το σηmicroαίνον όσο και το σηmicroαινόmicroενο microέσω της γλώσσας έχουν υποστεί microορφοποιήσεις microέσα από την τοmicroή που κάνει η γλώσσα ανάmicroεσα στις άmicroορφες microάζες της σκέψης και των ήχων

Ο Λακάν θα πάρει από τον Saussure την ιδέα της γλώσσας ως δοmicroής για να σχηmicroατίσει την καταρχήν θεώρησή του περί ασυνειδήτου Όπως αναφέρει στα Eacutecrits (Lacan 1966 806) στο ασυνείδητο δεν είναι laquoη microονοσήmicroαντη αντιστοιχία ενός σηmicroείου microε κάποιο πράγmicroαraquo που διατηρείται αλλά laquomicroια συγχρονική και αναρίθmicroητη συγκέντρωση [σηmicroαινόντων] όπου κανένα δεν υποστηρίζεται παρά από την αρχή της αντίθεσης του καθενός από τα άλλαraquo (Diatkine 1997 28 ndashυπογράmicromicroιση δική microου) Τα βασικά στοιχεία του ασυνειδήτου είναι λοιπόν τα λακανικά σηmicroαίνοντα (θα εξηγήσω παρακάτω) τα οποία σχηmicroατίζουν δίκτυο και αποκτούν αξία ndashκατά τον Saussurendash από τις αντιθέσεις τους microε τα άλλα στοιχεία Είναι ένα στοιχείο νοmicroίζω που στηρίζει την άποψη laquoτου ασυνειδήτου δοmicroηmicroένου σαν γλώσσαraquo Η φύση του λακανικού σηmicroαίνοντος όmicroως κεντρικό σηmicroείο της θεωρίας του για το ασυνείδητο έχει προκαλέσει πολλές συζητήσεις και έχει πονοκεφαλιάσει τους γλωσσολόγους στον βαθmicroό που ο Λακάν microιλάει και για την laquoυπεροχήraquo του σηmicroαίνοντος σε σχέση microε το σηmicroαινόmicroενο άποψη που εν πολλοίς φαίνεται καταρχήν παράλογη microετά από αυτά που αναπτύχθηκαν σε σχέση microε το γλωσσικό σηmicroείο παραπάνω Ο ίδιος το ορίζει ως εξής (Lacan 1966 819middot 1975 48middot αναφέρεται από τον Diatkine 1997 28) laquoΤο σηmicroαίνον αναπαριστά το υποκείmicroενο για ένα άλλο σηmicroαίνονraquo Μια πρώτη διαπίστωση στη θεωρία του για το σηmicroαίνον εmicroπλέκεται το υποκείmicroενο κάτι που είναι εντελώς ξένο στη σωσυριανή γλωσσολογία ∆ιαπίστωση δεύτερη τα λακανικά σηmicroαίνοντα διατάσσονται σε ένα δοmicroηmicroένο όλο και κάθε σηmicroαίνον ορίζεται από τα άλλα (βλ και Diatkine όπ) ndashη σωσυριανή αντίληψη του γλωσσικού συστήmicroατος και ο απόηχος της γλωσσικής αξίας ∆ιαπίστωση τρίτη Όπως ο Pierce για την ερmicroηνεία του σηmicroείου παραπέmicroπει στον interpretant lsquoερmicroηνευτήrsquo ndashσε άλλα σηmicroεία (πχ η κατανόηση της λέξης άνθρωπος απαιτεί την επιστράτευση άλλων σηmicroείων ndashάλλων ερmicroηνευτώνmiddot αυτό άλλωστε κάνει και το λεξικόmiddot βλ Χριστίδης 2001β) o Λακάν αποδίδει ρόλο ερmicroηνευτή στα σηmicroαίνοντα προκειmicroένου για την αναπαράσταση του υποκειmicroένου microέσα στο δίκτυο των σηmicroαινόντων του ασυνειδήτουmiddot που σηmicroαίνει ότι το υποκείmicroενο ndashτου ασυνειδήτουndash αναδύεται microε τη λειτουργία ενός σηmicroαίνοντος β ως ερmicroηνευτή κάποιου άλλου σηmicroαίνοντος α ndashη στιγmicroή της ερmicroηνείας στην ψυχαναλυτική διαδικασία ή της ανάδυσης του ευφυολογήmicroατος (βλ και Lacan 1966 840middot αναφέρεται όπ) Ούτως ή άλλως όmicroως το λακανικό σηmicroαίνον είναι καλύτερα να προσεγγιστεί microέσα από τις αποκλίσεις που παρουσιάζει σε σχέση microε το σωσυριανό σηmicroείο Καταρχήν το σηmicroαίνον του Saussure είναι microέρος της θεωρίας για το γλωσσικό σηmicroείο ενώ ο Λακάν δεν συνδέει τη θεωρία του για το σηmicroείο microε τη θεωρία του για το σηmicroαίνον (Arriveacute 1992 123) Κατά συνέπεια

22

το λακανικό σηmicroαίνον πρέπει να διαβαστεί διαφορετικά από το γλωσσικό σηmicroαίνον Ο Λακάν παίρνει το σωσυριανό κλάσmicroα σηmicroαινόmicroενο σηmicroαίνον και το τροποποιεί α Αντιστρέφει τη φορά του κλάσmicroατος βάζοντας επάνω το σηmicroαίνον και αναπαριστώντας το microε κεφαλαίο Σ θέλοντας να δείξει την υπεροχή του σηmicroαίνοντος σε σχέση microε το σηmicroαινόmicroενο αυτή δηλαδή που κυβερνά τον λόγο του υποκειmicroένου δηλαδή το ίδιο το υποκείmicroενο (Dor 1994 62) ndashάποψη που θεmicroελιώνεται από τον ρόλο των microεταφορικών και microετωνυmicroικών διαδικασιών στην εmicroφάνιση των ασυνείδητων φαινοmicroένων β Ονοmicroάζει τη γραmicromicroή του κλάσmicroατος microπάρα πράγmicroα που δεν είχε ονοmicroατιστεί ποτέ από τον Saussure και αργότερα θα της αποδώσει τον χαρακτηρισmicroό του laquoφράγmicroατος στη σηmicroασίαraquo ndashχαρακτηρισmicroός που της προσδίδει microια υλική χροιά Η γραmicromicroή στον Saussure έχει την έννοια της ένωσης των δύο όψεων του γλωσσικού σηmicroείου η microπάρα στον Λακάν έχει την έννοια του διαχωρισmicroού Η λειτουργικότητα της microπάρας παίζει σηmicroαντικό ρόλο στην αντίληψη του Λακάν για τη microεταφορά και τη microετωνυmicroία Η microεταφορά στον Λακάν ή αλλιώς σηmicroαίνουσα υποκατάσταση εφόσον ορίζει κάτι microέσω ενός άλλου πράγmicroατος συνίσταται στην υποκατάσταση σηmicroαινόντων έτσι που το Σ2 είναι το καινούριο σηmicroαίνον [ο Γιάννης είναι λιοντάριmiddotόπου το λιοντάρι είναι το Σ2 και Σ1 ο Γιάννης] ενώ το παλιό σηmicroαίνον Σ1 περνάει κάτω από την microπάρα ndashmicroε την έννοια του φράγmicroατος στη σηmicroασίαndash ως ολόκληρο σηmicroείο ∆ιαφορετικά θα είχαmicroε να κάνουmicroε microε ένα καινούριο σηmicroείο και όχι microε microεταφορά (Dor 1994 63-69) Στη microετωνυmicroία αντιθέτως δεν υπάρχει αυτό το πέρασmicroα της microπάρας διατηρείται το φράγmicroα της σηmicroασίας επειδή το καινούριο σηmicroαίνον βρίσκεται σε σχέση συνάφειας microε το παλιό Στη microεταφορά η υπέρβαση του φράγmicroατος δείχνει τη laquoθεmicroελιακή αξία αυτής της υπέρβασης για την ανάδειξη της σηmicroασίαςraquo η σηmicroασία αναδύεται άmicroεσα (όπ 70 71) Στη microετωνυmicroία αντιθέτως η διατήρηση του φράγmicroατος δηλώνει αντίσταση στη σηmicroασία microε την έννοια αυτό που παράγεται είναι ένα φαινοmicroενικό microη-νόηmicroα χρειάζεται microια νοητική διεργασία για να συλλάβουmicroε το νόηmicroα της microετωνυmicroικής έκφρασης (όπ 71) γ Τα βέλη και η έλλειψη που περιβάλλουν το σχήmicroα του γλωσσικού σηmicroείου σηmicroεία της ένωσης και της θεώρησης του σηmicroείου ως laquoκλειστού πεδίουraquo έχουν απαλειφθεί Οι αλλαγές αυτές συmicroπυκνώνουν τις σχετικές απόψεις του Λακάν Όπως ειπώθηκε παραπάνω για τον Saussure η γλώσσα έρχεται να κάνει microια τοmicroή στη άmicroορφη microάζα των σκέψεων και των ήχων και αmicroοιβαία να καθορίσει τα σηmicroαίνοντα και τα σηmicroαινόmicroενα (βλ σχήmicroα 1) Ο Λακάν αmicroφισβητεί τον ισοmicroορφικό αυτό καθορισmicroό και θεωρεί ότι σε αυτό που υπάρχει τmicroήση είναι η ροή των σηmicroαινόντων ndashmicroε αυτή τη διατύπωση ήδη αποmicroακρύνεται από τον Saussure αφού η τοmicroή της γλώσσας δηmicroιουργεί το σηmicroαίνονmiddot δεν προϋπάρχει ως τέτοια (βλ και Taillandier 1994 407) Το γλωσσικό σηmicroαινόmicroενο αντικαθίσταται από τη βελονιά του παπλωmicroατά ndashέννοια που συνδέεται άmicroεσα microε την ψυχαναλυτική εmicroπειρία η οποία δείχνει ότι η σχέση σηmicroαίνοντος και σηmicroαινόmicroενου είναι laquoπάντα ρευστή πάντα έτοιmicroη να χαλάσειraquo γεγονός που ενισχύεται από την ψυχωτική εmicroπειρία όπου ο δεσmicroός ανάmicroεσα στο σηmicroαίνον και το σηmicroαινόmicroενο απουσιάζει Η βελονιά του παπλωmicroατά είναι η διαδικασία microε την οποία laquoτο σηmicroαίνον σταmicroατά το αλλιώς ατέρmicroονο γλίστρηmicroα της σηmicroασίαςraquo και οριοθετεί τη σηmicroασία όχι επιmicroέρους microονάδων αλλά microε ένα εκ των υστέρων laquoκόψιmicroοraquo σφραγίζει το νόηmicroα της οmicroιλούmicroενης ακολουθίας αναδροmicroικά (Dor 1994 57-59) Αυτό το γλίστρηmicroα της σηmicroασίας αφενός δικαιολογεί την υπεροχή του σηmicroαίνοντος έναντι του σηmicroαινοmicroένου αφετέρου δείχνει

23

και άλλες αποκλίσεις σε σχέση microε τον Saussure Αποδίδεται η διαχρονία στη γραmicromicroικότητα του σηmicroαίνοντος πράγmicroα που είναι αντίθετο microε τη συγχρονική θεώρησή της από τον Saussure Επίσης η σηmicroασία συνδέεται microε την parole και δεν άπτεται της σφαίρας της langue

Έχοντας κάνει αυτές τις πρωταρχικές παρατηρήσεις microπορούmicroε να σκιαγραφήσουmicroε την άποψη του Λακάν για τη γλώσσα Καταρχήν όπως πρώτος υποστήριξε ο Φρόυντ το ζήτηmicroα της γλώσσας θέτει το ζήτηmicroα της αναπαράστασης microε την έννοια ότι η λέξη είναι το σηmicroείο ενός πράγmicroατος εν τη απουσία τουmiddot που σηmicroαίνει ότι ένα πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να microπορέσει να αναπαρασταθεί Η άποψη αυτή ndashεγελιανής προέλευσηςndash θα χρησιmicroοποιηθεί από τον Λακάν για να γίνει εmicroφανές ότι γλώσσα και άmicroεσο βίωmicroα είναι δύο αποκλειόmicroενα πράγmicroατα και αυτό είναι ένα από τα laquoδράmicroαταraquo της ανθρώπινης ύπαρξης Θεmicroελιακή έννοια για να παρακολουθήσουmicroε το ξετύλιγmicroα της σκέψης του είναι η έννοια της ενόρmicroησης έννοια που χρησιmicroοποιεί ο Φρόυντ ως ενδιάmicroεση της οργανικής ανάγκης και της επιθυmicroίας θεωρώντας την βιολογικής τάξης και η οποία αποκτάει πρόσβαση στον ψυχισmicroό microέσα από τον ψυχικό εκπρόσωποmiddot δηλαδή από τη στιγmicroή που θα αναπαρασταθεί αποτελεί έναν οριακό ενδιάmicroεσο ανάmicroεσα στο βιολογικό και τον ψυχισmicroό Ο Λακάν συνδέει την ενόρmicroηση microε την ανάγκη microέσα από microια διαφορετική σύλληψη Καταρχήν η έλλειψη αναφέρεται στην απουσία του ανατοmicroικού του σωmicroατικού συmicroπληρώmicroατος που βιώνει το παιδί από τη στιγmicroή που γεννιέται καθώς αυτό διαχωρίζεται αποσπάται από τον microητρικό κόλπο Η ενόρmicroηση σε αυτή την οπτική είναι microια τάση που κατακλύζει το παιδί και microεταφράζει αυτή τη σωmicroατική έλλειψη του microητρικού συmicroπληρώmicroατοςmiddot αντίθετα από την άποψη του Φρόυντ η ενόρmicroηση βρίσκεται πριν από κάθε αναπαράσταση Το παιδί θέλοντας να φράξει αυτό το κενό το χάσmicroα που δηmicroιουργεί αυτός ο σωmicroατικός χωρισmicroός διαmicroορφώνει την επιθυmicroία Η καταρχήν επιθυmicroία του είναι να είναι ο φαλλός η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της microητέρας το συmicroπλήρωmicroα της έλλειψης Αυτό έχει laquoδραmicroατικάraquo αποτελέσmicroατα Σε επίπεδο ψυχισmicroού η επιθυmicroία microη microπορώντας να συmicroπληρώσει το χάσmicroα το κενό microεταφέρεται διαρκώς σε άλλα υποκατάστατα σε ένα ατέλειωτο ταξίδι microετωνυmicroιών (βλ παρακάτω) αποξενώνοντας αποmicroακρύνοντας το υποκείmicroενο από την πρωταρχική του επιθυmicroία η οποία παραmicroένει ανικανοποίητη Σε επίπεδο λεκτικοποίησης η επιθυmicroία microε το να

Σχ 1 Ο ισοmicroορφικός καθορισmicroός του Saussure (1979 151)

24

περάσει στη γλώσσα γίνεται αίτηmicroα γίνεται σηmicroείο ή σύmicroβολο που σηmicroαίνει ότι δεν microπορεί ποτέ να εκφραστεί άmicroεσα αφού η λεκτικοποίηση της θα σηmicroαίνει και τον φόνο της Κατά την έκφραση του Λακάν το κύmicroα της επιθυmicroίας πρέπει να περάσει από το laquoστένωmicroα του σηmicroαίνοντοςraquo Γιrsquo αυτό η επιθυmicroία είναι πέραν του αιτήmicroατος αφού το υπερβαίνει microην microπορώντας ποτέ να ικανοποιηθείmiddot είναι εντεύθεν του αιτήmicroατος γιατί είναι σηmicroαίνον της πρωταρχικής έλλειψης ως προς το είναι [manque agrave ecirctre] ∆ύο στάδια της ψυχικής εξέλιξης του ατόmicroου είναι σηmicroαντικά για το θέmicroα της γλώσσας και τη συνακόλουθη εγγραφή του υποκειmicroένου στη συmicroβολική τάξη α Το στάδιο του καθρέφτη και συγκεκριmicroένα η τρίτη φάση του κατά την οποία το παιδί κοιτάζοντας στον καθρέφτη βιώνει microεγάλη χαρά αναγνωρίζοντας στην εικόνα που βλέπει τον εαυτό του συνολικά θέτοντας έτσι τέλος στο ψυχικό βίωmicroα που ο Λακάν ονοmicroάζει φαντασίωση του τεmicroαχισmicroένου σώmicroατος (Dor 1994 109-111) Η στιγmicroή αυτή αποκτά τεράστια σηmicroασία όσον αφορά το θέmicroα των ταυτίσεων του υποκειmicroένου (όπ υποσ 11) στον βαθmicroό που πρόκειται για microια πρωταρχική ταύτιση του παιδιού που προωθεί τη δόmicroηση του εγώ [Je] και αποτελεί την πηγή όλων των άλλων ταυτίσεων Είναι laquoδιττήraquo ndashαφού ανάγεται σε δύο όρους σώmicroα και εικόναndash άmicroεση ο Φρόυντ την αποκαλεί ναρκισσική ενώ ο Λακάν θα την ονοmicroάσει φαντασιακή αφού το παιδί ταυτίζεται microε το αντίτυπό του microέσω της εικόνας (Fages 1997 16) ndashταύτιση που προεικονίζει κατά τον Dor (όπ) laquoτον χαρακτήρα της φαντασιακής του αλλοτρίωσης από όπου και η lsquolsquoχρόνια παραγνώρισηrsquorsquo που δεν θα πάψει να διατηρεί microε τον ίδιο του τον εαυτόraquo Το δεύτερο κρίσιmicroο σηmicroείο για τη δόmicroηση του υποκειmicroένου είναι το οιδιπόδειο όπου ο πατέρας παρεmicroβαίνει ως ο τρίτος απαγορεύοντας την αιmicroοmicroειξία και σπάζοντας τη φαντασιακή ενότητα του παιδιού microε τη microητέρα βίωmicroα που κυρίως εκτυλίσσεται γύρω από την προβληmicroατική του φαλλού Όπως ήδη ειπώθηκε η καταρχήν επιθυmicroία του παιδιού είναι να είναι ο φαλλός της microητέρας η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της πιο απλά να είναι τα πάντα γιrsquo αυτήν Σε κάποιο σηmicroείο αρχίζει να συνδέει την απουσία της microητέρας microε τον τρίτο ndashτον πατέραndash και καταλαβαίνει ότι ο φαλλός είναι αλλού δεν είναι ο ίδιος δεν τον έχει η microητέρα βρίσκεται προς τη microεριά του πατέρα ndashεντοπισmicroός που θα κινητοποιήσει στο τελευταίο στάδιο του οιδιποδείου ταυτίσεις ως προς το φύλο Το σπάσιmicroο αυτό της φαντασιακής δυαδικής σχέσης και η αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα ndashη ταύτιση microε τον νόmicroο τουndash εισάγουν το παιδί στη συmicroβολική τάξη της γλώσσας της κουλτούρας του πολιτισmicroού τοποθετώντας το microέσα στην τριαδική σχέση απελευθερώνοντας το από τη φαντασιακή υποταγή του στη microητέρα και καθιστώντας το υποκείmicroενο Νοmicroίζω πως εδώ είναι το κρίσιmicroο σηmicroείο της θεωρίας του Λακάν για το τρίπολο υποκειmicroενικότητα συmicroβολική τάξη (του συστήmicroατος συγγενείας και microε αυτή την έννοια του πολιτισmicroού) συmicroβολική τάξη του συστήmicroατος της γλώσσας (ενός συστήmicroατος αναπαράστασης) Καταρχήν ο Λακάν συνδέει την είσοδο στη συmicroβολική τάξη microε την είσοδο στη γλώσσα laquoΞαναδιαβάζονταςraquo το fort-da του Φρόυντ ο οποίος εκεί βλέπει τον καταναγκασmicroό της επανάληψης ο Λακάν εκτός των άλλων εντοπίζει στο παιχνίδι αυτό και κυρίως στη λεκτική εκφορά του τη συmicroβολική κυριαρχία επί του χαmicroένου αντικειmicroένου Που σηmicroαίνει ότι το παιδί laquoκαταφέρνει στο εξής να κυριαρχεί πάνω στο ότι δεν είναι πλέον το ένα και microοναδικό αντικείmicroενο της επιθυmicroίας της microητέρας δηλαδή το αντικείmicroενο που πληροί την έλλειψη του Άλλου δηλαδή ο φαλλόςraquo (Dor 1994 124) Η επιθυmicroία αυτή όπως ειπώθηκε και παραπάνω θα microεταφερθεί στα υποκατάστατα αντικείmicroενα της επιθυmicroίαςmiddot το κυριότερο σε

25

αυτό είναι ότι θα καταστήσει το παιδί επιθυmicroούν υποκείmicroενο και όχι αντικείmicroενο επιθυmicroίας (της microητέρας) ∆εύτερον microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα η πρωταρχική επιθυmicroία απωθείται (έχουmicroε εδώ την πρωταρχική απώθηση ndashπου θα διασφαλίσει το πέρασmicroα από την άmicroεση βίωση στη συmicroβολοποίηση microέσα από τη γλώσσαndash και τη δηmicroιουργία ασυνειδήτου) Σε αυτό το σηmicroείο γίνεται κατά την άποψη microου η σύνδεση των δύο συmicroβολικών συστηmicroάτων Το παιδί microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα και ονοmicroάζοντας αυτόν εν αγνοία του ονοmicroάζει το πρωταρχικό του σηmicroαίνον την επιθυmicroία να είναι ο φαλλός Γιrsquo αυτό το Όνοmicroα του Πατέρα αποτελεί microεταφορά Εφόσον το υποκείmicroενο άλλο ονοmicroάζει και άλλο λέει κατά βάθος microε την πατρική microεταφορά εmicroφανίζεται η εγκαθίδρυση microιας ψυχικής διαίρεσης (Spaltung) του υποκειmicroένου ανάmicroεσα στο ασυνείδητο ndashτον ψυχισmicroό τουndash και τον συνειδητό του λόγο διαίρεση η οποία επέρχεται υπό το κράτος της γλώσσαςmiddot microε αυτή την έννοια κατά τον Dor (όπ 137) το ασυνείδητο θα δοmicroηθεί υποταγmicroένο στην τάξη του σηmicroαίνοντος δηλ σαν γλώσσα Άποψη που προκάλεσε τη ρήξη του Λακάν microε τη σύγχρονη ψυχαναλυτική σκέψη στον βαθmicroό που υπέταξε τη δηmicroιουργία του ασυνειδήτου στη γλώσσα αναγνωρίζοντάς τη ως βασική προϋπόθεσή του και θεώρησε το υποκείmicroενο ως υπάρχον microόνο ως οmicroιλούν (το οmicroιλ-όν) Ο Λακάν χρησιmicroοποιεί τη διάκριση του Benveniste (1966) ανάmicroεσα σε υποκείmicroενο της εκφώνησης και υποκείmicroενο του εκφωνήmicroατος για να καταδείξει ότι το υποκείmicroενο του ασυνειδήτου το υποκείmicroενο της επιθυmicroίας προσδιορίζεται σε επίπεδο εκφώνησης σε αυτό που λέγεται σε ένα κατά κάποιον τρόπο laquoκείmicroενο λόγουraquo ενώ στο εκφώνηmicroα στην πρόταση εκεί που γραmicromicroατικά θα βάλει τη στίξη το υποκείmicroενο χάνεται η αλήθεια του καθώς εmicroφανίζεται διαστρεβλωmicroένη ndashη ψυχαναλυτική εργασία συνίσταται microε αυτή την έννοια στην ανάδυση της επιθυmicroίας του υποκειmicroένου microέσα από τα εκφωνήmicroατά τουmiddot γιrsquo αυτό ο αναλυτής ακούει laquoαπό κάτωraquo από τα συγκεκριmicroένα εκφωνήmicroατα laquoπροσέχονταςraquo το συνολικό κείmicroενο του αναλυόmicroενου Αν το υποκείmicroενο αναδύεται microέσα από τη γλώσσα ndashκαι αυτό σηmicroαίνει ότι δεν είναι αιτία της γλώσσας του σηmicroαίνοντος αλλά επίπτωσή τηςndash ταυτοχρόνως όmicroως αλλοτριώνεται microέσα και από αυτήν εφόσον το ίδιο λόγω της διαδικασίας της συmicroβολοποίησης (laquoτο πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να αντιπροσωπευθείraquo) εmicroφανίζεται κατά την έκφραση του A Miller laquoσαν να υπέχει θέση ∆εν είναι εκεί αλλά και δεν είναι και απόνraquo Έτσι παρουσιάζεται το αντιφατικό φαινόmicroενο από τη microια η γλώσσα κάνει να αναδυθεί το υποκείmicroενο από την άλλη το εξαφανίζει microέσα από την αναπαράστασή του Ο Λακάν ονοmicroάζει αυτή την έκλειψη στιγmicroιαία εξαφάνιση του υποκειmicroένου το γεγονός δηλ ότι microέσω της γλώσσας το υποκείmicroενο νοείται ως αναπαράσταση ως προσωπείο που το αλλοτριώνει αποκρύπτοντάς το από τον εαυτό του (Dor 1994 146) O όρος σχίση [refente] αποδίδει αυτή ακριβώς την αλλοτρίωση microέσα και από τη γλώσσα Από τη microια λοιπόν το υποκείmicroενο βρίσκεται διαχωρισmicroένο από τον laquoλόγοraquo του ασυνειδήτου του τον λόγο της επιθυmicroίας του και από την άλλη λειτουργεί στον λόγο ως laquoυπέχον θέσηraquo ως οmicroοίωmicroα Μία ακόmicroη από τις δραmicroατικές αντιφατικότητες της ύπαρξης Μπορεί το υποκείmicroενο microε την πρόσβαση στη γλώσσα και τη συmicroβολική τάξη να απελευθερώθηκε από την αιχmicroαλωσία της φαντασιακής δυαδικής σχέσης microε τη microητέρα από την άλλη όmicroως βυθίζεται πάλι microέσω της γλώσσας σε microια άλλη φαντασιακή αιχmicroαλωσία του εαυτού του υιοθετώντας τα διάφορα εγώ του ndashαλλοτριωmicroένουndash λόγου του και αποκτώντας έτσι microια φαντασιακή εικόνα του εαυτού του ndashτο Εγώ [Moi] Στη φαντασιακή αυτή αναπαράσταση

26

εικόνα του εαυτού του υπεισέρχεται και ο Άλλος (η microητέρα καταρχήν) στον βαθmicroό που microέσα από τα microάτια του Άλλου γίνεται η αναγνώρισή microας (προεικονίζεται ήδη από το στάδιο του καθρέφτη όπου microέσα από τα microάτια του Άλλου υπάρχει η έγκριση για την ταύτιση του παιδιού microε αυτό που βλέπει) Αναλόγως όmicroως κινείται και η σχέση του Εγώ [Moi] microε τον άλλον διαποτισmicroένη από το φαντασιακό αφού microε τον ίδιο τρόπο που εκλαmicroβάνει τον εαυτό του εκλαmicroβάνει και τον άλλον Η επικοινωνία όmicroως έτσι καθίσταται laquoδιάλογος microεταξύ κουφώνraquo αφού ο καθείς επικοινωνεί microέσα από τα Εγώ [moi] του Ο Μεγάλος Άλλος ndashη επικοινωνία microε το ασυνείδητοndash καθίσταται αδύνατη στον βαθmicroό που διαχωρίζεται από τον laquoτοίχο της γλώσσαςraquomiddot ο Μεγάλος Άλλος βρίσκεται από την άλλη πλευρά του όπως ακριβώς το υποκείmicroενο λόγω της γλώσσας τίθεται εκτός της προσωπικής του αλήθειας Και είναι ο στόχος της ανάλυσης αυτό τον κενό ndashαλλοτριωmicroένοndash λόγο του υποκειmicroένου να τον καταστήσει πλήρη να τον φέρει σε επικοινωνία microε το ασυνείδητό του microε την επιθυmicroία του αποκαθιστώντας τη συmicroβολική τάξη στον φαντασιακό του λόγο

20

γλωσσικές αλλαγές ndashmicroε αυτή την έννοια η langue είναι το προϊόν της εξέλιξης της parolendash από την άλλη όmicroως parole δεν microπορεί να υπάρξει χωρίς την ύπαρξη της langue Έπειτα η ιδέα του γλωσσικού σηmicroείου ως βασικού συστατικού της langue που αποτελεί την αδιάρρηκτη ένωση microιας ακουστικής εικόνας ή σηmicroαίνοντος microε microια έννοια ή σηmicroαινόmicroενοmiddot ένωση η οποία έχει προκύψει αυθαίρετα microέσα από την κοινή σύmicroβαση χωρίς δηλαδή να microπορεί να αιτιολογηθεί γιατί microια έννοια αποδίδεται microε το τάδε σηmicroαίνον ndashαπόδειξη η διαγλωσσική σύγκριση της ίδιας έννοιας Εκτός από την αυθαιρεσία το άλλο χαρακτηριστικό του γλωσσικού σηmicroείου είναι η γραmicromicroικότητα ndashαυτό που ο Λακάν θα αποδώσει ως σηmicroαίνουσα αλυσίδαndash το γεγονός δηλαδή ότι ο προφορικός λόγος εκτυλίσσεται microέσα στον χρόνο το ένα γλωσσικό σηmicroείο διαδέχεται το άλλο πράγmicroα που δεν συmicroβαίνει σε άλλα σηmicroεία πχ οπτικά Ένα σηmicroείο αποκτάει τη γλωσσική του αξία οριοθετούmicroενο microε βάση τις σχέσεις του ndashδιαφοράς ως προς τις δύο πλευρές του σηmicroείου αντίθεσης ως προς το σηmicroείο ως όλο (Saussure 1979 150-161)ndash microε τα άλλα σηmicroεία του συστήmicroατος Η έννοια αυτή του Saussure σχετίζεται επίσης microε την αυθαιρεσία Στο κατά τον Saussure laquoσύννεφοraquo της σκέψης όπου τίποτε δεν είναι οριοθετηmicroένο από microόνο του και στην επίσης άmicroορφη microάζα των ήχων όπου και εκεί δεν υπάρχουν οριοθετήσεις η γλώσσα επεmicroβαίνει και πάλι αυθαίρετα για laquoνα χρησιmicroεύσει ως ενδιάmicroεσο microεταξύ της σκέψης και του ήχου microέσα σε τέτοιους όρους που η ένωση τους καταλήγει αναγκαστικά σε οριοθετήσεις microονάδωνraquo (Saussure 1979 151) Τις δυο παράλληλες αυτές άmicroορφες microάζες της σκέψης και του ήχου ο Λακάν θα τις ονοmicroάσει ροή των σηmicroαινοmicroένων και ροή των σηmicroαινόντων αντίστοιχα Καθώς λοιπόν οι ενδοσυστηmicroικές σχέσεις είναι ο καθοριστικός παράγοντας οριοθέτησης της αξίας των γλωσσικών σηmicroείων ndashπαραδοχή που θεmicroελιώνει και την έννοια του συστήmicroατος ως δοmicroήςmiddot δοmicroή σηmicroαίνει στοιχεία που βρίσκονται σε σχέσηndash ο Saussure κάνει microια άλλη τρίτη διάκριση που αφορά τις σχέσεις που συνάπτουν οι γλωσσικές microονάδες microεταξύ τους Είναι δύο ειδών 1 Συνταγmicroατικές οι οποίες είναι απόρροια της γραmicromicroικότητας του σηmicroείου είναι οι σχέσεις που συνάπτει microια microονάδα microε τις γειτονικές της διατασσόmicroενη στον λόγο ndashοι σχέσεις που συνάπτει microια microονάδα microε τα γλωσσικά συmicroφραζόmicroενα γιrsquo αυτό σχέσεις in praesentia 2 Παραδειγmicroατικές δηλαδή οι σχέσεις που συνειρmicroικά ανακαλούνται ndashή συνδέονταιndash microε οποιονδήποτε τρόπο και βρίσκονται τοποθετηmicroένες στον εγκέφαλο των οmicroιλητών ndashσχέσεις που δεν προκύπτουν από τη συνεmicroφάνιση των microονάδων στον λόγο γιrsquo αυτό και σχέσεις in absentia Παρά τα φαινόmicroενα και τα δύο είδη σχέσεων έγκεινται στη σφαίρα της languemiddot πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι η langue δεν αποτελεί ένα λεξικό που περιέχει γλωσσικά σηmicroεία αλλά περιέχει και τις σχέσεις τους συνειρmicroικές και συνδυασmicroού και ότι το πώς συνδυάζονται στον λόγο αποτελεί microια ακόmicroη αυθαιρεσία ndashο Bronkart (1979 116) την ονοmicroάζει laquoαυθαιρεσία διάταξηςraquo Η άλλη σηmicroαντική διάκριση του Saussure είναι ανάmicroεσα στη συγχρονία και τη διαχρονία στην πρώτη περίπτωση νοείται η γλώσσα στην α-χρονική της διάσταση προκειmicroένου να microελετηθούν οι σχέσεις ανάmicroεσα στα γλωσσικά στοιχεία (Saussure 1979 115) ενώ στη δεύτερη η γλώσσα νοείται στην εξέλιξή της όπου αυτό που microελετάται είναι ένα στοιχείο στη διαδοχή του Η διάκριση αυτή είναι που καθιέρωσε τον Saussure ως θεmicroελιωτή της σύγχρονης γλωσσολογίας αφού αυτός αν και ξεκίνησε ως ιστορικός γλωσσολόγος έδωσε έmicroφαση στη συγχρονική microελέτη της γλώσσας και γιατί αυτή είχε παραmicroεληθεί αλλά κυρίως γιατί η συγχρονία υπάρχει στη συνείδηση των οmicroιλητών

21

Και microια τελευταία διάκριση Η γλώσσα-langue είναι microορφή και όχι ουσία που επάγεται από τη θεώρηση της γλώσσας από τον Saussure ως συστήmicroατος Που σηmicroαίνει ότι στη γλώσσα αυτό που ενδιαφέρει είναι οι σχέσεις που υπάρχουν ανάmicroεσα στα στοιχεία του συστήmicroατος και όχι το πώς ndashmicroε τί υλικό πραγmicroατώνονται Mε άλλα λόγια οι σχέσεις παραmicroένουν ανεξάρτητα από το υλικό microε το οποίο θα παρασταθεί ο λόγος (φωνητικά ή γραπτός λόγος) Που σηmicroαίνει επίσης ότι σε σχέση microε το γλωσσικό σηmicroείο τόσο το σηmicroαίνον όσο και το σηmicroαινόmicroενο microέσω της γλώσσας έχουν υποστεί microορφοποιήσεις microέσα από την τοmicroή που κάνει η γλώσσα ανάmicroεσα στις άmicroορφες microάζες της σκέψης και των ήχων

Ο Λακάν θα πάρει από τον Saussure την ιδέα της γλώσσας ως δοmicroής για να σχηmicroατίσει την καταρχήν θεώρησή του περί ασυνειδήτου Όπως αναφέρει στα Eacutecrits (Lacan 1966 806) στο ασυνείδητο δεν είναι laquoη microονοσήmicroαντη αντιστοιχία ενός σηmicroείου microε κάποιο πράγmicroαraquo που διατηρείται αλλά laquomicroια συγχρονική και αναρίθmicroητη συγκέντρωση [σηmicroαινόντων] όπου κανένα δεν υποστηρίζεται παρά από την αρχή της αντίθεσης του καθενός από τα άλλαraquo (Diatkine 1997 28 ndashυπογράmicromicroιση δική microου) Τα βασικά στοιχεία του ασυνειδήτου είναι λοιπόν τα λακανικά σηmicroαίνοντα (θα εξηγήσω παρακάτω) τα οποία σχηmicroατίζουν δίκτυο και αποκτούν αξία ndashκατά τον Saussurendash από τις αντιθέσεις τους microε τα άλλα στοιχεία Είναι ένα στοιχείο νοmicroίζω που στηρίζει την άποψη laquoτου ασυνειδήτου δοmicroηmicroένου σαν γλώσσαraquo Η φύση του λακανικού σηmicroαίνοντος όmicroως κεντρικό σηmicroείο της θεωρίας του για το ασυνείδητο έχει προκαλέσει πολλές συζητήσεις και έχει πονοκεφαλιάσει τους γλωσσολόγους στον βαθmicroό που ο Λακάν microιλάει και για την laquoυπεροχήraquo του σηmicroαίνοντος σε σχέση microε το σηmicroαινόmicroενο άποψη που εν πολλοίς φαίνεται καταρχήν παράλογη microετά από αυτά που αναπτύχθηκαν σε σχέση microε το γλωσσικό σηmicroείο παραπάνω Ο ίδιος το ορίζει ως εξής (Lacan 1966 819middot 1975 48middot αναφέρεται από τον Diatkine 1997 28) laquoΤο σηmicroαίνον αναπαριστά το υποκείmicroενο για ένα άλλο σηmicroαίνονraquo Μια πρώτη διαπίστωση στη θεωρία του για το σηmicroαίνον εmicroπλέκεται το υποκείmicroενο κάτι που είναι εντελώς ξένο στη σωσυριανή γλωσσολογία ∆ιαπίστωση δεύτερη τα λακανικά σηmicroαίνοντα διατάσσονται σε ένα δοmicroηmicroένο όλο και κάθε σηmicroαίνον ορίζεται από τα άλλα (βλ και Diatkine όπ) ndashη σωσυριανή αντίληψη του γλωσσικού συστήmicroατος και ο απόηχος της γλωσσικής αξίας ∆ιαπίστωση τρίτη Όπως ο Pierce για την ερmicroηνεία του σηmicroείου παραπέmicroπει στον interpretant lsquoερmicroηνευτήrsquo ndashσε άλλα σηmicroεία (πχ η κατανόηση της λέξης άνθρωπος απαιτεί την επιστράτευση άλλων σηmicroείων ndashάλλων ερmicroηνευτώνmiddot αυτό άλλωστε κάνει και το λεξικόmiddot βλ Χριστίδης 2001β) o Λακάν αποδίδει ρόλο ερmicroηνευτή στα σηmicroαίνοντα προκειmicroένου για την αναπαράσταση του υποκειmicroένου microέσα στο δίκτυο των σηmicroαινόντων του ασυνειδήτουmiddot που σηmicroαίνει ότι το υποκείmicroενο ndashτου ασυνειδήτουndash αναδύεται microε τη λειτουργία ενός σηmicroαίνοντος β ως ερmicroηνευτή κάποιου άλλου σηmicroαίνοντος α ndashη στιγmicroή της ερmicroηνείας στην ψυχαναλυτική διαδικασία ή της ανάδυσης του ευφυολογήmicroατος (βλ και Lacan 1966 840middot αναφέρεται όπ) Ούτως ή άλλως όmicroως το λακανικό σηmicroαίνον είναι καλύτερα να προσεγγιστεί microέσα από τις αποκλίσεις που παρουσιάζει σε σχέση microε το σωσυριανό σηmicroείο Καταρχήν το σηmicroαίνον του Saussure είναι microέρος της θεωρίας για το γλωσσικό σηmicroείο ενώ ο Λακάν δεν συνδέει τη θεωρία του για το σηmicroείο microε τη θεωρία του για το σηmicroαίνον (Arriveacute 1992 123) Κατά συνέπεια

22

το λακανικό σηmicroαίνον πρέπει να διαβαστεί διαφορετικά από το γλωσσικό σηmicroαίνον Ο Λακάν παίρνει το σωσυριανό κλάσmicroα σηmicroαινόmicroενο σηmicroαίνον και το τροποποιεί α Αντιστρέφει τη φορά του κλάσmicroατος βάζοντας επάνω το σηmicroαίνον και αναπαριστώντας το microε κεφαλαίο Σ θέλοντας να δείξει την υπεροχή του σηmicroαίνοντος σε σχέση microε το σηmicroαινόmicroενο αυτή δηλαδή που κυβερνά τον λόγο του υποκειmicroένου δηλαδή το ίδιο το υποκείmicroενο (Dor 1994 62) ndashάποψη που θεmicroελιώνεται από τον ρόλο των microεταφορικών και microετωνυmicroικών διαδικασιών στην εmicroφάνιση των ασυνείδητων φαινοmicroένων β Ονοmicroάζει τη γραmicromicroή του κλάσmicroατος microπάρα πράγmicroα που δεν είχε ονοmicroατιστεί ποτέ από τον Saussure και αργότερα θα της αποδώσει τον χαρακτηρισmicroό του laquoφράγmicroατος στη σηmicroασίαraquo ndashχαρακτηρισmicroός που της προσδίδει microια υλική χροιά Η γραmicromicroή στον Saussure έχει την έννοια της ένωσης των δύο όψεων του γλωσσικού σηmicroείου η microπάρα στον Λακάν έχει την έννοια του διαχωρισmicroού Η λειτουργικότητα της microπάρας παίζει σηmicroαντικό ρόλο στην αντίληψη του Λακάν για τη microεταφορά και τη microετωνυmicroία Η microεταφορά στον Λακάν ή αλλιώς σηmicroαίνουσα υποκατάσταση εφόσον ορίζει κάτι microέσω ενός άλλου πράγmicroατος συνίσταται στην υποκατάσταση σηmicroαινόντων έτσι που το Σ2 είναι το καινούριο σηmicroαίνον [ο Γιάννης είναι λιοντάριmiddotόπου το λιοντάρι είναι το Σ2 και Σ1 ο Γιάννης] ενώ το παλιό σηmicroαίνον Σ1 περνάει κάτω από την microπάρα ndashmicroε την έννοια του φράγmicroατος στη σηmicroασίαndash ως ολόκληρο σηmicroείο ∆ιαφορετικά θα είχαmicroε να κάνουmicroε microε ένα καινούριο σηmicroείο και όχι microε microεταφορά (Dor 1994 63-69) Στη microετωνυmicroία αντιθέτως δεν υπάρχει αυτό το πέρασmicroα της microπάρας διατηρείται το φράγmicroα της σηmicroασίας επειδή το καινούριο σηmicroαίνον βρίσκεται σε σχέση συνάφειας microε το παλιό Στη microεταφορά η υπέρβαση του φράγmicroατος δείχνει τη laquoθεmicroελιακή αξία αυτής της υπέρβασης για την ανάδειξη της σηmicroασίαςraquo η σηmicroασία αναδύεται άmicroεσα (όπ 70 71) Στη microετωνυmicroία αντιθέτως η διατήρηση του φράγmicroατος δηλώνει αντίσταση στη σηmicroασία microε την έννοια αυτό που παράγεται είναι ένα φαινοmicroενικό microη-νόηmicroα χρειάζεται microια νοητική διεργασία για να συλλάβουmicroε το νόηmicroα της microετωνυmicroικής έκφρασης (όπ 71) γ Τα βέλη και η έλλειψη που περιβάλλουν το σχήmicroα του γλωσσικού σηmicroείου σηmicroεία της ένωσης και της θεώρησης του σηmicroείου ως laquoκλειστού πεδίουraquo έχουν απαλειφθεί Οι αλλαγές αυτές συmicroπυκνώνουν τις σχετικές απόψεις του Λακάν Όπως ειπώθηκε παραπάνω για τον Saussure η γλώσσα έρχεται να κάνει microια τοmicroή στη άmicroορφη microάζα των σκέψεων και των ήχων και αmicroοιβαία να καθορίσει τα σηmicroαίνοντα και τα σηmicroαινόmicroενα (βλ σχήmicroα 1) Ο Λακάν αmicroφισβητεί τον ισοmicroορφικό αυτό καθορισmicroό και θεωρεί ότι σε αυτό που υπάρχει τmicroήση είναι η ροή των σηmicroαινόντων ndashmicroε αυτή τη διατύπωση ήδη αποmicroακρύνεται από τον Saussure αφού η τοmicroή της γλώσσας δηmicroιουργεί το σηmicroαίνονmiddot δεν προϋπάρχει ως τέτοια (βλ και Taillandier 1994 407) Το γλωσσικό σηmicroαινόmicroενο αντικαθίσταται από τη βελονιά του παπλωmicroατά ndashέννοια που συνδέεται άmicroεσα microε την ψυχαναλυτική εmicroπειρία η οποία δείχνει ότι η σχέση σηmicroαίνοντος και σηmicroαινόmicroενου είναι laquoπάντα ρευστή πάντα έτοιmicroη να χαλάσειraquo γεγονός που ενισχύεται από την ψυχωτική εmicroπειρία όπου ο δεσmicroός ανάmicroεσα στο σηmicroαίνον και το σηmicroαινόmicroενο απουσιάζει Η βελονιά του παπλωmicroατά είναι η διαδικασία microε την οποία laquoτο σηmicroαίνον σταmicroατά το αλλιώς ατέρmicroονο γλίστρηmicroα της σηmicroασίαςraquo και οριοθετεί τη σηmicroασία όχι επιmicroέρους microονάδων αλλά microε ένα εκ των υστέρων laquoκόψιmicroοraquo σφραγίζει το νόηmicroα της οmicroιλούmicroενης ακολουθίας αναδροmicroικά (Dor 1994 57-59) Αυτό το γλίστρηmicroα της σηmicroασίας αφενός δικαιολογεί την υπεροχή του σηmicroαίνοντος έναντι του σηmicroαινοmicroένου αφετέρου δείχνει

23

και άλλες αποκλίσεις σε σχέση microε τον Saussure Αποδίδεται η διαχρονία στη γραmicromicroικότητα του σηmicroαίνοντος πράγmicroα που είναι αντίθετο microε τη συγχρονική θεώρησή της από τον Saussure Επίσης η σηmicroασία συνδέεται microε την parole και δεν άπτεται της σφαίρας της langue

Έχοντας κάνει αυτές τις πρωταρχικές παρατηρήσεις microπορούmicroε να σκιαγραφήσουmicroε την άποψη του Λακάν για τη γλώσσα Καταρχήν όπως πρώτος υποστήριξε ο Φρόυντ το ζήτηmicroα της γλώσσας θέτει το ζήτηmicroα της αναπαράστασης microε την έννοια ότι η λέξη είναι το σηmicroείο ενός πράγmicroατος εν τη απουσία τουmiddot που σηmicroαίνει ότι ένα πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να microπορέσει να αναπαρασταθεί Η άποψη αυτή ndashεγελιανής προέλευσηςndash θα χρησιmicroοποιηθεί από τον Λακάν για να γίνει εmicroφανές ότι γλώσσα και άmicroεσο βίωmicroα είναι δύο αποκλειόmicroενα πράγmicroατα και αυτό είναι ένα από τα laquoδράmicroαταraquo της ανθρώπινης ύπαρξης Θεmicroελιακή έννοια για να παρακολουθήσουmicroε το ξετύλιγmicroα της σκέψης του είναι η έννοια της ενόρmicroησης έννοια που χρησιmicroοποιεί ο Φρόυντ ως ενδιάmicroεση της οργανικής ανάγκης και της επιθυmicroίας θεωρώντας την βιολογικής τάξης και η οποία αποκτάει πρόσβαση στον ψυχισmicroό microέσα από τον ψυχικό εκπρόσωποmiddot δηλαδή από τη στιγmicroή που θα αναπαρασταθεί αποτελεί έναν οριακό ενδιάmicroεσο ανάmicroεσα στο βιολογικό και τον ψυχισmicroό Ο Λακάν συνδέει την ενόρmicroηση microε την ανάγκη microέσα από microια διαφορετική σύλληψη Καταρχήν η έλλειψη αναφέρεται στην απουσία του ανατοmicroικού του σωmicroατικού συmicroπληρώmicroατος που βιώνει το παιδί από τη στιγmicroή που γεννιέται καθώς αυτό διαχωρίζεται αποσπάται από τον microητρικό κόλπο Η ενόρmicroηση σε αυτή την οπτική είναι microια τάση που κατακλύζει το παιδί και microεταφράζει αυτή τη σωmicroατική έλλειψη του microητρικού συmicroπληρώmicroατοςmiddot αντίθετα από την άποψη του Φρόυντ η ενόρmicroηση βρίσκεται πριν από κάθε αναπαράσταση Το παιδί θέλοντας να φράξει αυτό το κενό το χάσmicroα που δηmicroιουργεί αυτός ο σωmicroατικός χωρισmicroός διαmicroορφώνει την επιθυmicroία Η καταρχήν επιθυmicroία του είναι να είναι ο φαλλός η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της microητέρας το συmicroπλήρωmicroα της έλλειψης Αυτό έχει laquoδραmicroατικάraquo αποτελέσmicroατα Σε επίπεδο ψυχισmicroού η επιθυmicroία microη microπορώντας να συmicroπληρώσει το χάσmicroα το κενό microεταφέρεται διαρκώς σε άλλα υποκατάστατα σε ένα ατέλειωτο ταξίδι microετωνυmicroιών (βλ παρακάτω) αποξενώνοντας αποmicroακρύνοντας το υποκείmicroενο από την πρωταρχική του επιθυmicroία η οποία παραmicroένει ανικανοποίητη Σε επίπεδο λεκτικοποίησης η επιθυmicroία microε το να

Σχ 1 Ο ισοmicroορφικός καθορισmicroός του Saussure (1979 151)

24

περάσει στη γλώσσα γίνεται αίτηmicroα γίνεται σηmicroείο ή σύmicroβολο που σηmicroαίνει ότι δεν microπορεί ποτέ να εκφραστεί άmicroεσα αφού η λεκτικοποίηση της θα σηmicroαίνει και τον φόνο της Κατά την έκφραση του Λακάν το κύmicroα της επιθυmicroίας πρέπει να περάσει από το laquoστένωmicroα του σηmicroαίνοντοςraquo Γιrsquo αυτό η επιθυmicroία είναι πέραν του αιτήmicroατος αφού το υπερβαίνει microην microπορώντας ποτέ να ικανοποιηθείmiddot είναι εντεύθεν του αιτήmicroατος γιατί είναι σηmicroαίνον της πρωταρχικής έλλειψης ως προς το είναι [manque agrave ecirctre] ∆ύο στάδια της ψυχικής εξέλιξης του ατόmicroου είναι σηmicroαντικά για το θέmicroα της γλώσσας και τη συνακόλουθη εγγραφή του υποκειmicroένου στη συmicroβολική τάξη α Το στάδιο του καθρέφτη και συγκεκριmicroένα η τρίτη φάση του κατά την οποία το παιδί κοιτάζοντας στον καθρέφτη βιώνει microεγάλη χαρά αναγνωρίζοντας στην εικόνα που βλέπει τον εαυτό του συνολικά θέτοντας έτσι τέλος στο ψυχικό βίωmicroα που ο Λακάν ονοmicroάζει φαντασίωση του τεmicroαχισmicroένου σώmicroατος (Dor 1994 109-111) Η στιγmicroή αυτή αποκτά τεράστια σηmicroασία όσον αφορά το θέmicroα των ταυτίσεων του υποκειmicroένου (όπ υποσ 11) στον βαθmicroό που πρόκειται για microια πρωταρχική ταύτιση του παιδιού που προωθεί τη δόmicroηση του εγώ [Je] και αποτελεί την πηγή όλων των άλλων ταυτίσεων Είναι laquoδιττήraquo ndashαφού ανάγεται σε δύο όρους σώmicroα και εικόναndash άmicroεση ο Φρόυντ την αποκαλεί ναρκισσική ενώ ο Λακάν θα την ονοmicroάσει φαντασιακή αφού το παιδί ταυτίζεται microε το αντίτυπό του microέσω της εικόνας (Fages 1997 16) ndashταύτιση που προεικονίζει κατά τον Dor (όπ) laquoτον χαρακτήρα της φαντασιακής του αλλοτρίωσης από όπου και η lsquolsquoχρόνια παραγνώρισηrsquorsquo που δεν θα πάψει να διατηρεί microε τον ίδιο του τον εαυτόraquo Το δεύτερο κρίσιmicroο σηmicroείο για τη δόmicroηση του υποκειmicroένου είναι το οιδιπόδειο όπου ο πατέρας παρεmicroβαίνει ως ο τρίτος απαγορεύοντας την αιmicroοmicroειξία και σπάζοντας τη φαντασιακή ενότητα του παιδιού microε τη microητέρα βίωmicroα που κυρίως εκτυλίσσεται γύρω από την προβληmicroατική του φαλλού Όπως ήδη ειπώθηκε η καταρχήν επιθυmicroία του παιδιού είναι να είναι ο φαλλός της microητέρας η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της πιο απλά να είναι τα πάντα γιrsquo αυτήν Σε κάποιο σηmicroείο αρχίζει να συνδέει την απουσία της microητέρας microε τον τρίτο ndashτον πατέραndash και καταλαβαίνει ότι ο φαλλός είναι αλλού δεν είναι ο ίδιος δεν τον έχει η microητέρα βρίσκεται προς τη microεριά του πατέρα ndashεντοπισmicroός που θα κινητοποιήσει στο τελευταίο στάδιο του οιδιποδείου ταυτίσεις ως προς το φύλο Το σπάσιmicroο αυτό της φαντασιακής δυαδικής σχέσης και η αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα ndashη ταύτιση microε τον νόmicroο τουndash εισάγουν το παιδί στη συmicroβολική τάξη της γλώσσας της κουλτούρας του πολιτισmicroού τοποθετώντας το microέσα στην τριαδική σχέση απελευθερώνοντας το από τη φαντασιακή υποταγή του στη microητέρα και καθιστώντας το υποκείmicroενο Νοmicroίζω πως εδώ είναι το κρίσιmicroο σηmicroείο της θεωρίας του Λακάν για το τρίπολο υποκειmicroενικότητα συmicroβολική τάξη (του συστήmicroατος συγγενείας και microε αυτή την έννοια του πολιτισmicroού) συmicroβολική τάξη του συστήmicroατος της γλώσσας (ενός συστήmicroατος αναπαράστασης) Καταρχήν ο Λακάν συνδέει την είσοδο στη συmicroβολική τάξη microε την είσοδο στη γλώσσα laquoΞαναδιαβάζονταςraquo το fort-da του Φρόυντ ο οποίος εκεί βλέπει τον καταναγκασmicroό της επανάληψης ο Λακάν εκτός των άλλων εντοπίζει στο παιχνίδι αυτό και κυρίως στη λεκτική εκφορά του τη συmicroβολική κυριαρχία επί του χαmicroένου αντικειmicroένου Που σηmicroαίνει ότι το παιδί laquoκαταφέρνει στο εξής να κυριαρχεί πάνω στο ότι δεν είναι πλέον το ένα και microοναδικό αντικείmicroενο της επιθυmicroίας της microητέρας δηλαδή το αντικείmicroενο που πληροί την έλλειψη του Άλλου δηλαδή ο φαλλόςraquo (Dor 1994 124) Η επιθυmicroία αυτή όπως ειπώθηκε και παραπάνω θα microεταφερθεί στα υποκατάστατα αντικείmicroενα της επιθυmicroίαςmiddot το κυριότερο σε

25

αυτό είναι ότι θα καταστήσει το παιδί επιθυmicroούν υποκείmicroενο και όχι αντικείmicroενο επιθυmicroίας (της microητέρας) ∆εύτερον microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα η πρωταρχική επιθυmicroία απωθείται (έχουmicroε εδώ την πρωταρχική απώθηση ndashπου θα διασφαλίσει το πέρασmicroα από την άmicroεση βίωση στη συmicroβολοποίηση microέσα από τη γλώσσαndash και τη δηmicroιουργία ασυνειδήτου) Σε αυτό το σηmicroείο γίνεται κατά την άποψη microου η σύνδεση των δύο συmicroβολικών συστηmicroάτων Το παιδί microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα και ονοmicroάζοντας αυτόν εν αγνοία του ονοmicroάζει το πρωταρχικό του σηmicroαίνον την επιθυmicroία να είναι ο φαλλός Γιrsquo αυτό το Όνοmicroα του Πατέρα αποτελεί microεταφορά Εφόσον το υποκείmicroενο άλλο ονοmicroάζει και άλλο λέει κατά βάθος microε την πατρική microεταφορά εmicroφανίζεται η εγκαθίδρυση microιας ψυχικής διαίρεσης (Spaltung) του υποκειmicroένου ανάmicroεσα στο ασυνείδητο ndashτον ψυχισmicroό τουndash και τον συνειδητό του λόγο διαίρεση η οποία επέρχεται υπό το κράτος της γλώσσαςmiddot microε αυτή την έννοια κατά τον Dor (όπ 137) το ασυνείδητο θα δοmicroηθεί υποταγmicroένο στην τάξη του σηmicroαίνοντος δηλ σαν γλώσσα Άποψη που προκάλεσε τη ρήξη του Λακάν microε τη σύγχρονη ψυχαναλυτική σκέψη στον βαθmicroό που υπέταξε τη δηmicroιουργία του ασυνειδήτου στη γλώσσα αναγνωρίζοντάς τη ως βασική προϋπόθεσή του και θεώρησε το υποκείmicroενο ως υπάρχον microόνο ως οmicroιλούν (το οmicroιλ-όν) Ο Λακάν χρησιmicroοποιεί τη διάκριση του Benveniste (1966) ανάmicroεσα σε υποκείmicroενο της εκφώνησης και υποκείmicroενο του εκφωνήmicroατος για να καταδείξει ότι το υποκείmicroενο του ασυνειδήτου το υποκείmicroενο της επιθυmicroίας προσδιορίζεται σε επίπεδο εκφώνησης σε αυτό που λέγεται σε ένα κατά κάποιον τρόπο laquoκείmicroενο λόγουraquo ενώ στο εκφώνηmicroα στην πρόταση εκεί που γραmicromicroατικά θα βάλει τη στίξη το υποκείmicroενο χάνεται η αλήθεια του καθώς εmicroφανίζεται διαστρεβλωmicroένη ndashη ψυχαναλυτική εργασία συνίσταται microε αυτή την έννοια στην ανάδυση της επιθυmicroίας του υποκειmicroένου microέσα από τα εκφωνήmicroατά τουmiddot γιrsquo αυτό ο αναλυτής ακούει laquoαπό κάτωraquo από τα συγκεκριmicroένα εκφωνήmicroατα laquoπροσέχονταςraquo το συνολικό κείmicroενο του αναλυόmicroενου Αν το υποκείmicroενο αναδύεται microέσα από τη γλώσσα ndashκαι αυτό σηmicroαίνει ότι δεν είναι αιτία της γλώσσας του σηmicroαίνοντος αλλά επίπτωσή τηςndash ταυτοχρόνως όmicroως αλλοτριώνεται microέσα και από αυτήν εφόσον το ίδιο λόγω της διαδικασίας της συmicroβολοποίησης (laquoτο πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να αντιπροσωπευθείraquo) εmicroφανίζεται κατά την έκφραση του A Miller laquoσαν να υπέχει θέση ∆εν είναι εκεί αλλά και δεν είναι και απόνraquo Έτσι παρουσιάζεται το αντιφατικό φαινόmicroενο από τη microια η γλώσσα κάνει να αναδυθεί το υποκείmicroενο από την άλλη το εξαφανίζει microέσα από την αναπαράστασή του Ο Λακάν ονοmicroάζει αυτή την έκλειψη στιγmicroιαία εξαφάνιση του υποκειmicroένου το γεγονός δηλ ότι microέσω της γλώσσας το υποκείmicroενο νοείται ως αναπαράσταση ως προσωπείο που το αλλοτριώνει αποκρύπτοντάς το από τον εαυτό του (Dor 1994 146) O όρος σχίση [refente] αποδίδει αυτή ακριβώς την αλλοτρίωση microέσα και από τη γλώσσα Από τη microια λοιπόν το υποκείmicroενο βρίσκεται διαχωρισmicroένο από τον laquoλόγοraquo του ασυνειδήτου του τον λόγο της επιθυmicroίας του και από την άλλη λειτουργεί στον λόγο ως laquoυπέχον θέσηraquo ως οmicroοίωmicroα Μία ακόmicroη από τις δραmicroατικές αντιφατικότητες της ύπαρξης Μπορεί το υποκείmicroενο microε την πρόσβαση στη γλώσσα και τη συmicroβολική τάξη να απελευθερώθηκε από την αιχmicroαλωσία της φαντασιακής δυαδικής σχέσης microε τη microητέρα από την άλλη όmicroως βυθίζεται πάλι microέσω της γλώσσας σε microια άλλη φαντασιακή αιχmicroαλωσία του εαυτού του υιοθετώντας τα διάφορα εγώ του ndashαλλοτριωmicroένουndash λόγου του και αποκτώντας έτσι microια φαντασιακή εικόνα του εαυτού του ndashτο Εγώ [Moi] Στη φαντασιακή αυτή αναπαράσταση

26

εικόνα του εαυτού του υπεισέρχεται και ο Άλλος (η microητέρα καταρχήν) στον βαθmicroό που microέσα από τα microάτια του Άλλου γίνεται η αναγνώρισή microας (προεικονίζεται ήδη από το στάδιο του καθρέφτη όπου microέσα από τα microάτια του Άλλου υπάρχει η έγκριση για την ταύτιση του παιδιού microε αυτό που βλέπει) Αναλόγως όmicroως κινείται και η σχέση του Εγώ [Moi] microε τον άλλον διαποτισmicroένη από το φαντασιακό αφού microε τον ίδιο τρόπο που εκλαmicroβάνει τον εαυτό του εκλαmicroβάνει και τον άλλον Η επικοινωνία όmicroως έτσι καθίσταται laquoδιάλογος microεταξύ κουφώνraquo αφού ο καθείς επικοινωνεί microέσα από τα Εγώ [moi] του Ο Μεγάλος Άλλος ndashη επικοινωνία microε το ασυνείδητοndash καθίσταται αδύνατη στον βαθmicroό που διαχωρίζεται από τον laquoτοίχο της γλώσσαςraquomiddot ο Μεγάλος Άλλος βρίσκεται από την άλλη πλευρά του όπως ακριβώς το υποκείmicroενο λόγω της γλώσσας τίθεται εκτός της προσωπικής του αλήθειας Και είναι ο στόχος της ανάλυσης αυτό τον κενό ndashαλλοτριωmicroένοndash λόγο του υποκειmicroένου να τον καταστήσει πλήρη να τον φέρει σε επικοινωνία microε το ασυνείδητό του microε την επιθυmicroία του αποκαθιστώντας τη συmicroβολική τάξη στον φαντασιακό του λόγο

21

Και microια τελευταία διάκριση Η γλώσσα-langue είναι microορφή και όχι ουσία που επάγεται από τη θεώρηση της γλώσσας από τον Saussure ως συστήmicroατος Που σηmicroαίνει ότι στη γλώσσα αυτό που ενδιαφέρει είναι οι σχέσεις που υπάρχουν ανάmicroεσα στα στοιχεία του συστήmicroατος και όχι το πώς ndashmicroε τί υλικό πραγmicroατώνονται Mε άλλα λόγια οι σχέσεις παραmicroένουν ανεξάρτητα από το υλικό microε το οποίο θα παρασταθεί ο λόγος (φωνητικά ή γραπτός λόγος) Που σηmicroαίνει επίσης ότι σε σχέση microε το γλωσσικό σηmicroείο τόσο το σηmicroαίνον όσο και το σηmicroαινόmicroενο microέσω της γλώσσας έχουν υποστεί microορφοποιήσεις microέσα από την τοmicroή που κάνει η γλώσσα ανάmicroεσα στις άmicroορφες microάζες της σκέψης και των ήχων

Ο Λακάν θα πάρει από τον Saussure την ιδέα της γλώσσας ως δοmicroής για να σχηmicroατίσει την καταρχήν θεώρησή του περί ασυνειδήτου Όπως αναφέρει στα Eacutecrits (Lacan 1966 806) στο ασυνείδητο δεν είναι laquoη microονοσήmicroαντη αντιστοιχία ενός σηmicroείου microε κάποιο πράγmicroαraquo που διατηρείται αλλά laquomicroια συγχρονική και αναρίθmicroητη συγκέντρωση [σηmicroαινόντων] όπου κανένα δεν υποστηρίζεται παρά από την αρχή της αντίθεσης του καθενός από τα άλλαraquo (Diatkine 1997 28 ndashυπογράmicromicroιση δική microου) Τα βασικά στοιχεία του ασυνειδήτου είναι λοιπόν τα λακανικά σηmicroαίνοντα (θα εξηγήσω παρακάτω) τα οποία σχηmicroατίζουν δίκτυο και αποκτούν αξία ndashκατά τον Saussurendash από τις αντιθέσεις τους microε τα άλλα στοιχεία Είναι ένα στοιχείο νοmicroίζω που στηρίζει την άποψη laquoτου ασυνειδήτου δοmicroηmicroένου σαν γλώσσαraquo Η φύση του λακανικού σηmicroαίνοντος όmicroως κεντρικό σηmicroείο της θεωρίας του για το ασυνείδητο έχει προκαλέσει πολλές συζητήσεις και έχει πονοκεφαλιάσει τους γλωσσολόγους στον βαθmicroό που ο Λακάν microιλάει και για την laquoυπεροχήraquo του σηmicroαίνοντος σε σχέση microε το σηmicroαινόmicroενο άποψη που εν πολλοίς φαίνεται καταρχήν παράλογη microετά από αυτά που αναπτύχθηκαν σε σχέση microε το γλωσσικό σηmicroείο παραπάνω Ο ίδιος το ορίζει ως εξής (Lacan 1966 819middot 1975 48middot αναφέρεται από τον Diatkine 1997 28) laquoΤο σηmicroαίνον αναπαριστά το υποκείmicroενο για ένα άλλο σηmicroαίνονraquo Μια πρώτη διαπίστωση στη θεωρία του για το σηmicroαίνον εmicroπλέκεται το υποκείmicroενο κάτι που είναι εντελώς ξένο στη σωσυριανή γλωσσολογία ∆ιαπίστωση δεύτερη τα λακανικά σηmicroαίνοντα διατάσσονται σε ένα δοmicroηmicroένο όλο και κάθε σηmicroαίνον ορίζεται από τα άλλα (βλ και Diatkine όπ) ndashη σωσυριανή αντίληψη του γλωσσικού συστήmicroατος και ο απόηχος της γλωσσικής αξίας ∆ιαπίστωση τρίτη Όπως ο Pierce για την ερmicroηνεία του σηmicroείου παραπέmicroπει στον interpretant lsquoερmicroηνευτήrsquo ndashσε άλλα σηmicroεία (πχ η κατανόηση της λέξης άνθρωπος απαιτεί την επιστράτευση άλλων σηmicroείων ndashάλλων ερmicroηνευτώνmiddot αυτό άλλωστε κάνει και το λεξικόmiddot βλ Χριστίδης 2001β) o Λακάν αποδίδει ρόλο ερmicroηνευτή στα σηmicroαίνοντα προκειmicroένου για την αναπαράσταση του υποκειmicroένου microέσα στο δίκτυο των σηmicroαινόντων του ασυνειδήτουmiddot που σηmicroαίνει ότι το υποκείmicroενο ndashτου ασυνειδήτουndash αναδύεται microε τη λειτουργία ενός σηmicroαίνοντος β ως ερmicroηνευτή κάποιου άλλου σηmicroαίνοντος α ndashη στιγmicroή της ερmicroηνείας στην ψυχαναλυτική διαδικασία ή της ανάδυσης του ευφυολογήmicroατος (βλ και Lacan 1966 840middot αναφέρεται όπ) Ούτως ή άλλως όmicroως το λακανικό σηmicroαίνον είναι καλύτερα να προσεγγιστεί microέσα από τις αποκλίσεις που παρουσιάζει σε σχέση microε το σωσυριανό σηmicroείο Καταρχήν το σηmicroαίνον του Saussure είναι microέρος της θεωρίας για το γλωσσικό σηmicroείο ενώ ο Λακάν δεν συνδέει τη θεωρία του για το σηmicroείο microε τη θεωρία του για το σηmicroαίνον (Arriveacute 1992 123) Κατά συνέπεια

22

το λακανικό σηmicroαίνον πρέπει να διαβαστεί διαφορετικά από το γλωσσικό σηmicroαίνον Ο Λακάν παίρνει το σωσυριανό κλάσmicroα σηmicroαινόmicroενο σηmicroαίνον και το τροποποιεί α Αντιστρέφει τη φορά του κλάσmicroατος βάζοντας επάνω το σηmicroαίνον και αναπαριστώντας το microε κεφαλαίο Σ θέλοντας να δείξει την υπεροχή του σηmicroαίνοντος σε σχέση microε το σηmicroαινόmicroενο αυτή δηλαδή που κυβερνά τον λόγο του υποκειmicroένου δηλαδή το ίδιο το υποκείmicroενο (Dor 1994 62) ndashάποψη που θεmicroελιώνεται από τον ρόλο των microεταφορικών και microετωνυmicroικών διαδικασιών στην εmicroφάνιση των ασυνείδητων φαινοmicroένων β Ονοmicroάζει τη γραmicromicroή του κλάσmicroατος microπάρα πράγmicroα που δεν είχε ονοmicroατιστεί ποτέ από τον Saussure και αργότερα θα της αποδώσει τον χαρακτηρισmicroό του laquoφράγmicroατος στη σηmicroασίαraquo ndashχαρακτηρισmicroός που της προσδίδει microια υλική χροιά Η γραmicromicroή στον Saussure έχει την έννοια της ένωσης των δύο όψεων του γλωσσικού σηmicroείου η microπάρα στον Λακάν έχει την έννοια του διαχωρισmicroού Η λειτουργικότητα της microπάρας παίζει σηmicroαντικό ρόλο στην αντίληψη του Λακάν για τη microεταφορά και τη microετωνυmicroία Η microεταφορά στον Λακάν ή αλλιώς σηmicroαίνουσα υποκατάσταση εφόσον ορίζει κάτι microέσω ενός άλλου πράγmicroατος συνίσταται στην υποκατάσταση σηmicroαινόντων έτσι που το Σ2 είναι το καινούριο σηmicroαίνον [ο Γιάννης είναι λιοντάριmiddotόπου το λιοντάρι είναι το Σ2 και Σ1 ο Γιάννης] ενώ το παλιό σηmicroαίνον Σ1 περνάει κάτω από την microπάρα ndashmicroε την έννοια του φράγmicroατος στη σηmicroασίαndash ως ολόκληρο σηmicroείο ∆ιαφορετικά θα είχαmicroε να κάνουmicroε microε ένα καινούριο σηmicroείο και όχι microε microεταφορά (Dor 1994 63-69) Στη microετωνυmicroία αντιθέτως δεν υπάρχει αυτό το πέρασmicroα της microπάρας διατηρείται το φράγmicroα της σηmicroασίας επειδή το καινούριο σηmicroαίνον βρίσκεται σε σχέση συνάφειας microε το παλιό Στη microεταφορά η υπέρβαση του φράγmicroατος δείχνει τη laquoθεmicroελιακή αξία αυτής της υπέρβασης για την ανάδειξη της σηmicroασίαςraquo η σηmicroασία αναδύεται άmicroεσα (όπ 70 71) Στη microετωνυmicroία αντιθέτως η διατήρηση του φράγmicroατος δηλώνει αντίσταση στη σηmicroασία microε την έννοια αυτό που παράγεται είναι ένα φαινοmicroενικό microη-νόηmicroα χρειάζεται microια νοητική διεργασία για να συλλάβουmicroε το νόηmicroα της microετωνυmicroικής έκφρασης (όπ 71) γ Τα βέλη και η έλλειψη που περιβάλλουν το σχήmicroα του γλωσσικού σηmicroείου σηmicroεία της ένωσης και της θεώρησης του σηmicroείου ως laquoκλειστού πεδίουraquo έχουν απαλειφθεί Οι αλλαγές αυτές συmicroπυκνώνουν τις σχετικές απόψεις του Λακάν Όπως ειπώθηκε παραπάνω για τον Saussure η γλώσσα έρχεται να κάνει microια τοmicroή στη άmicroορφη microάζα των σκέψεων και των ήχων και αmicroοιβαία να καθορίσει τα σηmicroαίνοντα και τα σηmicroαινόmicroενα (βλ σχήmicroα 1) Ο Λακάν αmicroφισβητεί τον ισοmicroορφικό αυτό καθορισmicroό και θεωρεί ότι σε αυτό που υπάρχει τmicroήση είναι η ροή των σηmicroαινόντων ndashmicroε αυτή τη διατύπωση ήδη αποmicroακρύνεται από τον Saussure αφού η τοmicroή της γλώσσας δηmicroιουργεί το σηmicroαίνονmiddot δεν προϋπάρχει ως τέτοια (βλ και Taillandier 1994 407) Το γλωσσικό σηmicroαινόmicroενο αντικαθίσταται από τη βελονιά του παπλωmicroατά ndashέννοια που συνδέεται άmicroεσα microε την ψυχαναλυτική εmicroπειρία η οποία δείχνει ότι η σχέση σηmicroαίνοντος και σηmicroαινόmicroενου είναι laquoπάντα ρευστή πάντα έτοιmicroη να χαλάσειraquo γεγονός που ενισχύεται από την ψυχωτική εmicroπειρία όπου ο δεσmicroός ανάmicroεσα στο σηmicroαίνον και το σηmicroαινόmicroενο απουσιάζει Η βελονιά του παπλωmicroατά είναι η διαδικασία microε την οποία laquoτο σηmicroαίνον σταmicroατά το αλλιώς ατέρmicroονο γλίστρηmicroα της σηmicroασίαςraquo και οριοθετεί τη σηmicroασία όχι επιmicroέρους microονάδων αλλά microε ένα εκ των υστέρων laquoκόψιmicroοraquo σφραγίζει το νόηmicroα της οmicroιλούmicroενης ακολουθίας αναδροmicroικά (Dor 1994 57-59) Αυτό το γλίστρηmicroα της σηmicroασίας αφενός δικαιολογεί την υπεροχή του σηmicroαίνοντος έναντι του σηmicroαινοmicroένου αφετέρου δείχνει

23

και άλλες αποκλίσεις σε σχέση microε τον Saussure Αποδίδεται η διαχρονία στη γραmicromicroικότητα του σηmicroαίνοντος πράγmicroα που είναι αντίθετο microε τη συγχρονική θεώρησή της από τον Saussure Επίσης η σηmicroασία συνδέεται microε την parole και δεν άπτεται της σφαίρας της langue

Έχοντας κάνει αυτές τις πρωταρχικές παρατηρήσεις microπορούmicroε να σκιαγραφήσουmicroε την άποψη του Λακάν για τη γλώσσα Καταρχήν όπως πρώτος υποστήριξε ο Φρόυντ το ζήτηmicroα της γλώσσας θέτει το ζήτηmicroα της αναπαράστασης microε την έννοια ότι η λέξη είναι το σηmicroείο ενός πράγmicroατος εν τη απουσία τουmiddot που σηmicroαίνει ότι ένα πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να microπορέσει να αναπαρασταθεί Η άποψη αυτή ndashεγελιανής προέλευσηςndash θα χρησιmicroοποιηθεί από τον Λακάν για να γίνει εmicroφανές ότι γλώσσα και άmicroεσο βίωmicroα είναι δύο αποκλειόmicroενα πράγmicroατα και αυτό είναι ένα από τα laquoδράmicroαταraquo της ανθρώπινης ύπαρξης Θεmicroελιακή έννοια για να παρακολουθήσουmicroε το ξετύλιγmicroα της σκέψης του είναι η έννοια της ενόρmicroησης έννοια που χρησιmicroοποιεί ο Φρόυντ ως ενδιάmicroεση της οργανικής ανάγκης και της επιθυmicroίας θεωρώντας την βιολογικής τάξης και η οποία αποκτάει πρόσβαση στον ψυχισmicroό microέσα από τον ψυχικό εκπρόσωποmiddot δηλαδή από τη στιγmicroή που θα αναπαρασταθεί αποτελεί έναν οριακό ενδιάmicroεσο ανάmicroεσα στο βιολογικό και τον ψυχισmicroό Ο Λακάν συνδέει την ενόρmicroηση microε την ανάγκη microέσα από microια διαφορετική σύλληψη Καταρχήν η έλλειψη αναφέρεται στην απουσία του ανατοmicroικού του σωmicroατικού συmicroπληρώmicroατος που βιώνει το παιδί από τη στιγmicroή που γεννιέται καθώς αυτό διαχωρίζεται αποσπάται από τον microητρικό κόλπο Η ενόρmicroηση σε αυτή την οπτική είναι microια τάση που κατακλύζει το παιδί και microεταφράζει αυτή τη σωmicroατική έλλειψη του microητρικού συmicroπληρώmicroατοςmiddot αντίθετα από την άποψη του Φρόυντ η ενόρmicroηση βρίσκεται πριν από κάθε αναπαράσταση Το παιδί θέλοντας να φράξει αυτό το κενό το χάσmicroα που δηmicroιουργεί αυτός ο σωmicroατικός χωρισmicroός διαmicroορφώνει την επιθυmicroία Η καταρχήν επιθυmicroία του είναι να είναι ο φαλλός η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της microητέρας το συmicroπλήρωmicroα της έλλειψης Αυτό έχει laquoδραmicroατικάraquo αποτελέσmicroατα Σε επίπεδο ψυχισmicroού η επιθυmicroία microη microπορώντας να συmicroπληρώσει το χάσmicroα το κενό microεταφέρεται διαρκώς σε άλλα υποκατάστατα σε ένα ατέλειωτο ταξίδι microετωνυmicroιών (βλ παρακάτω) αποξενώνοντας αποmicroακρύνοντας το υποκείmicroενο από την πρωταρχική του επιθυmicroία η οποία παραmicroένει ανικανοποίητη Σε επίπεδο λεκτικοποίησης η επιθυmicroία microε το να

Σχ 1 Ο ισοmicroορφικός καθορισmicroός του Saussure (1979 151)

24

περάσει στη γλώσσα γίνεται αίτηmicroα γίνεται σηmicroείο ή σύmicroβολο που σηmicroαίνει ότι δεν microπορεί ποτέ να εκφραστεί άmicroεσα αφού η λεκτικοποίηση της θα σηmicroαίνει και τον φόνο της Κατά την έκφραση του Λακάν το κύmicroα της επιθυmicroίας πρέπει να περάσει από το laquoστένωmicroα του σηmicroαίνοντοςraquo Γιrsquo αυτό η επιθυmicroία είναι πέραν του αιτήmicroατος αφού το υπερβαίνει microην microπορώντας ποτέ να ικανοποιηθείmiddot είναι εντεύθεν του αιτήmicroατος γιατί είναι σηmicroαίνον της πρωταρχικής έλλειψης ως προς το είναι [manque agrave ecirctre] ∆ύο στάδια της ψυχικής εξέλιξης του ατόmicroου είναι σηmicroαντικά για το θέmicroα της γλώσσας και τη συνακόλουθη εγγραφή του υποκειmicroένου στη συmicroβολική τάξη α Το στάδιο του καθρέφτη και συγκεκριmicroένα η τρίτη φάση του κατά την οποία το παιδί κοιτάζοντας στον καθρέφτη βιώνει microεγάλη χαρά αναγνωρίζοντας στην εικόνα που βλέπει τον εαυτό του συνολικά θέτοντας έτσι τέλος στο ψυχικό βίωmicroα που ο Λακάν ονοmicroάζει φαντασίωση του τεmicroαχισmicroένου σώmicroατος (Dor 1994 109-111) Η στιγmicroή αυτή αποκτά τεράστια σηmicroασία όσον αφορά το θέmicroα των ταυτίσεων του υποκειmicroένου (όπ υποσ 11) στον βαθmicroό που πρόκειται για microια πρωταρχική ταύτιση του παιδιού που προωθεί τη δόmicroηση του εγώ [Je] και αποτελεί την πηγή όλων των άλλων ταυτίσεων Είναι laquoδιττήraquo ndashαφού ανάγεται σε δύο όρους σώmicroα και εικόναndash άmicroεση ο Φρόυντ την αποκαλεί ναρκισσική ενώ ο Λακάν θα την ονοmicroάσει φαντασιακή αφού το παιδί ταυτίζεται microε το αντίτυπό του microέσω της εικόνας (Fages 1997 16) ndashταύτιση που προεικονίζει κατά τον Dor (όπ) laquoτον χαρακτήρα της φαντασιακής του αλλοτρίωσης από όπου και η lsquolsquoχρόνια παραγνώρισηrsquorsquo που δεν θα πάψει να διατηρεί microε τον ίδιο του τον εαυτόraquo Το δεύτερο κρίσιmicroο σηmicroείο για τη δόmicroηση του υποκειmicroένου είναι το οιδιπόδειο όπου ο πατέρας παρεmicroβαίνει ως ο τρίτος απαγορεύοντας την αιmicroοmicroειξία και σπάζοντας τη φαντασιακή ενότητα του παιδιού microε τη microητέρα βίωmicroα που κυρίως εκτυλίσσεται γύρω από την προβληmicroατική του φαλλού Όπως ήδη ειπώθηκε η καταρχήν επιθυmicroία του παιδιού είναι να είναι ο φαλλός της microητέρας η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της πιο απλά να είναι τα πάντα γιrsquo αυτήν Σε κάποιο σηmicroείο αρχίζει να συνδέει την απουσία της microητέρας microε τον τρίτο ndashτον πατέραndash και καταλαβαίνει ότι ο φαλλός είναι αλλού δεν είναι ο ίδιος δεν τον έχει η microητέρα βρίσκεται προς τη microεριά του πατέρα ndashεντοπισmicroός που θα κινητοποιήσει στο τελευταίο στάδιο του οιδιποδείου ταυτίσεις ως προς το φύλο Το σπάσιmicroο αυτό της φαντασιακής δυαδικής σχέσης και η αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα ndashη ταύτιση microε τον νόmicroο τουndash εισάγουν το παιδί στη συmicroβολική τάξη της γλώσσας της κουλτούρας του πολιτισmicroού τοποθετώντας το microέσα στην τριαδική σχέση απελευθερώνοντας το από τη φαντασιακή υποταγή του στη microητέρα και καθιστώντας το υποκείmicroενο Νοmicroίζω πως εδώ είναι το κρίσιmicroο σηmicroείο της θεωρίας του Λακάν για το τρίπολο υποκειmicroενικότητα συmicroβολική τάξη (του συστήmicroατος συγγενείας και microε αυτή την έννοια του πολιτισmicroού) συmicroβολική τάξη του συστήmicroατος της γλώσσας (ενός συστήmicroατος αναπαράστασης) Καταρχήν ο Λακάν συνδέει την είσοδο στη συmicroβολική τάξη microε την είσοδο στη γλώσσα laquoΞαναδιαβάζονταςraquo το fort-da του Φρόυντ ο οποίος εκεί βλέπει τον καταναγκασmicroό της επανάληψης ο Λακάν εκτός των άλλων εντοπίζει στο παιχνίδι αυτό και κυρίως στη λεκτική εκφορά του τη συmicroβολική κυριαρχία επί του χαmicroένου αντικειmicroένου Που σηmicroαίνει ότι το παιδί laquoκαταφέρνει στο εξής να κυριαρχεί πάνω στο ότι δεν είναι πλέον το ένα και microοναδικό αντικείmicroενο της επιθυmicroίας της microητέρας δηλαδή το αντικείmicroενο που πληροί την έλλειψη του Άλλου δηλαδή ο φαλλόςraquo (Dor 1994 124) Η επιθυmicroία αυτή όπως ειπώθηκε και παραπάνω θα microεταφερθεί στα υποκατάστατα αντικείmicroενα της επιθυmicroίαςmiddot το κυριότερο σε

25

αυτό είναι ότι θα καταστήσει το παιδί επιθυmicroούν υποκείmicroενο και όχι αντικείmicroενο επιθυmicroίας (της microητέρας) ∆εύτερον microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα η πρωταρχική επιθυmicroία απωθείται (έχουmicroε εδώ την πρωταρχική απώθηση ndashπου θα διασφαλίσει το πέρασmicroα από την άmicroεση βίωση στη συmicroβολοποίηση microέσα από τη γλώσσαndash και τη δηmicroιουργία ασυνειδήτου) Σε αυτό το σηmicroείο γίνεται κατά την άποψη microου η σύνδεση των δύο συmicroβολικών συστηmicroάτων Το παιδί microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα και ονοmicroάζοντας αυτόν εν αγνοία του ονοmicroάζει το πρωταρχικό του σηmicroαίνον την επιθυmicroία να είναι ο φαλλός Γιrsquo αυτό το Όνοmicroα του Πατέρα αποτελεί microεταφορά Εφόσον το υποκείmicroενο άλλο ονοmicroάζει και άλλο λέει κατά βάθος microε την πατρική microεταφορά εmicroφανίζεται η εγκαθίδρυση microιας ψυχικής διαίρεσης (Spaltung) του υποκειmicroένου ανάmicroεσα στο ασυνείδητο ndashτον ψυχισmicroό τουndash και τον συνειδητό του λόγο διαίρεση η οποία επέρχεται υπό το κράτος της γλώσσαςmiddot microε αυτή την έννοια κατά τον Dor (όπ 137) το ασυνείδητο θα δοmicroηθεί υποταγmicroένο στην τάξη του σηmicroαίνοντος δηλ σαν γλώσσα Άποψη που προκάλεσε τη ρήξη του Λακάν microε τη σύγχρονη ψυχαναλυτική σκέψη στον βαθmicroό που υπέταξε τη δηmicroιουργία του ασυνειδήτου στη γλώσσα αναγνωρίζοντάς τη ως βασική προϋπόθεσή του και θεώρησε το υποκείmicroενο ως υπάρχον microόνο ως οmicroιλούν (το οmicroιλ-όν) Ο Λακάν χρησιmicroοποιεί τη διάκριση του Benveniste (1966) ανάmicroεσα σε υποκείmicroενο της εκφώνησης και υποκείmicroενο του εκφωνήmicroατος για να καταδείξει ότι το υποκείmicroενο του ασυνειδήτου το υποκείmicroενο της επιθυmicroίας προσδιορίζεται σε επίπεδο εκφώνησης σε αυτό που λέγεται σε ένα κατά κάποιον τρόπο laquoκείmicroενο λόγουraquo ενώ στο εκφώνηmicroα στην πρόταση εκεί που γραmicromicroατικά θα βάλει τη στίξη το υποκείmicroενο χάνεται η αλήθεια του καθώς εmicroφανίζεται διαστρεβλωmicroένη ndashη ψυχαναλυτική εργασία συνίσταται microε αυτή την έννοια στην ανάδυση της επιθυmicroίας του υποκειmicroένου microέσα από τα εκφωνήmicroατά τουmiddot γιrsquo αυτό ο αναλυτής ακούει laquoαπό κάτωraquo από τα συγκεκριmicroένα εκφωνήmicroατα laquoπροσέχονταςraquo το συνολικό κείmicroενο του αναλυόmicroενου Αν το υποκείmicroενο αναδύεται microέσα από τη γλώσσα ndashκαι αυτό σηmicroαίνει ότι δεν είναι αιτία της γλώσσας του σηmicroαίνοντος αλλά επίπτωσή τηςndash ταυτοχρόνως όmicroως αλλοτριώνεται microέσα και από αυτήν εφόσον το ίδιο λόγω της διαδικασίας της συmicroβολοποίησης (laquoτο πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να αντιπροσωπευθείraquo) εmicroφανίζεται κατά την έκφραση του A Miller laquoσαν να υπέχει θέση ∆εν είναι εκεί αλλά και δεν είναι και απόνraquo Έτσι παρουσιάζεται το αντιφατικό φαινόmicroενο από τη microια η γλώσσα κάνει να αναδυθεί το υποκείmicroενο από την άλλη το εξαφανίζει microέσα από την αναπαράστασή του Ο Λακάν ονοmicroάζει αυτή την έκλειψη στιγmicroιαία εξαφάνιση του υποκειmicroένου το γεγονός δηλ ότι microέσω της γλώσσας το υποκείmicroενο νοείται ως αναπαράσταση ως προσωπείο που το αλλοτριώνει αποκρύπτοντάς το από τον εαυτό του (Dor 1994 146) O όρος σχίση [refente] αποδίδει αυτή ακριβώς την αλλοτρίωση microέσα και από τη γλώσσα Από τη microια λοιπόν το υποκείmicroενο βρίσκεται διαχωρισmicroένο από τον laquoλόγοraquo του ασυνειδήτου του τον λόγο της επιθυmicroίας του και από την άλλη λειτουργεί στον λόγο ως laquoυπέχον θέσηraquo ως οmicroοίωmicroα Μία ακόmicroη από τις δραmicroατικές αντιφατικότητες της ύπαρξης Μπορεί το υποκείmicroενο microε την πρόσβαση στη γλώσσα και τη συmicroβολική τάξη να απελευθερώθηκε από την αιχmicroαλωσία της φαντασιακής δυαδικής σχέσης microε τη microητέρα από την άλλη όmicroως βυθίζεται πάλι microέσω της γλώσσας σε microια άλλη φαντασιακή αιχmicroαλωσία του εαυτού του υιοθετώντας τα διάφορα εγώ του ndashαλλοτριωmicroένουndash λόγου του και αποκτώντας έτσι microια φαντασιακή εικόνα του εαυτού του ndashτο Εγώ [Moi] Στη φαντασιακή αυτή αναπαράσταση

26

εικόνα του εαυτού του υπεισέρχεται και ο Άλλος (η microητέρα καταρχήν) στον βαθmicroό που microέσα από τα microάτια του Άλλου γίνεται η αναγνώρισή microας (προεικονίζεται ήδη από το στάδιο του καθρέφτη όπου microέσα από τα microάτια του Άλλου υπάρχει η έγκριση για την ταύτιση του παιδιού microε αυτό που βλέπει) Αναλόγως όmicroως κινείται και η σχέση του Εγώ [Moi] microε τον άλλον διαποτισmicroένη από το φαντασιακό αφού microε τον ίδιο τρόπο που εκλαmicroβάνει τον εαυτό του εκλαmicroβάνει και τον άλλον Η επικοινωνία όmicroως έτσι καθίσταται laquoδιάλογος microεταξύ κουφώνraquo αφού ο καθείς επικοινωνεί microέσα από τα Εγώ [moi] του Ο Μεγάλος Άλλος ndashη επικοινωνία microε το ασυνείδητοndash καθίσταται αδύνατη στον βαθmicroό που διαχωρίζεται από τον laquoτοίχο της γλώσσαςraquomiddot ο Μεγάλος Άλλος βρίσκεται από την άλλη πλευρά του όπως ακριβώς το υποκείmicroενο λόγω της γλώσσας τίθεται εκτός της προσωπικής του αλήθειας Και είναι ο στόχος της ανάλυσης αυτό τον κενό ndashαλλοτριωmicroένοndash λόγο του υποκειmicroένου να τον καταστήσει πλήρη να τον φέρει σε επικοινωνία microε το ασυνείδητό του microε την επιθυmicroία του αποκαθιστώντας τη συmicroβολική τάξη στον φαντασιακό του λόγο

22

το λακανικό σηmicroαίνον πρέπει να διαβαστεί διαφορετικά από το γλωσσικό σηmicroαίνον Ο Λακάν παίρνει το σωσυριανό κλάσmicroα σηmicroαινόmicroενο σηmicroαίνον και το τροποποιεί α Αντιστρέφει τη φορά του κλάσmicroατος βάζοντας επάνω το σηmicroαίνον και αναπαριστώντας το microε κεφαλαίο Σ θέλοντας να δείξει την υπεροχή του σηmicroαίνοντος σε σχέση microε το σηmicroαινόmicroενο αυτή δηλαδή που κυβερνά τον λόγο του υποκειmicroένου δηλαδή το ίδιο το υποκείmicroενο (Dor 1994 62) ndashάποψη που θεmicroελιώνεται από τον ρόλο των microεταφορικών και microετωνυmicroικών διαδικασιών στην εmicroφάνιση των ασυνείδητων φαινοmicroένων β Ονοmicroάζει τη γραmicromicroή του κλάσmicroατος microπάρα πράγmicroα που δεν είχε ονοmicroατιστεί ποτέ από τον Saussure και αργότερα θα της αποδώσει τον χαρακτηρισmicroό του laquoφράγmicroατος στη σηmicroασίαraquo ndashχαρακτηρισmicroός που της προσδίδει microια υλική χροιά Η γραmicromicroή στον Saussure έχει την έννοια της ένωσης των δύο όψεων του γλωσσικού σηmicroείου η microπάρα στον Λακάν έχει την έννοια του διαχωρισmicroού Η λειτουργικότητα της microπάρας παίζει σηmicroαντικό ρόλο στην αντίληψη του Λακάν για τη microεταφορά και τη microετωνυmicroία Η microεταφορά στον Λακάν ή αλλιώς σηmicroαίνουσα υποκατάσταση εφόσον ορίζει κάτι microέσω ενός άλλου πράγmicroατος συνίσταται στην υποκατάσταση σηmicroαινόντων έτσι που το Σ2 είναι το καινούριο σηmicroαίνον [ο Γιάννης είναι λιοντάριmiddotόπου το λιοντάρι είναι το Σ2 και Σ1 ο Γιάννης] ενώ το παλιό σηmicroαίνον Σ1 περνάει κάτω από την microπάρα ndashmicroε την έννοια του φράγmicroατος στη σηmicroασίαndash ως ολόκληρο σηmicroείο ∆ιαφορετικά θα είχαmicroε να κάνουmicroε microε ένα καινούριο σηmicroείο και όχι microε microεταφορά (Dor 1994 63-69) Στη microετωνυmicroία αντιθέτως δεν υπάρχει αυτό το πέρασmicroα της microπάρας διατηρείται το φράγmicroα της σηmicroασίας επειδή το καινούριο σηmicroαίνον βρίσκεται σε σχέση συνάφειας microε το παλιό Στη microεταφορά η υπέρβαση του φράγmicroατος δείχνει τη laquoθεmicroελιακή αξία αυτής της υπέρβασης για την ανάδειξη της σηmicroασίαςraquo η σηmicroασία αναδύεται άmicroεσα (όπ 70 71) Στη microετωνυmicroία αντιθέτως η διατήρηση του φράγmicroατος δηλώνει αντίσταση στη σηmicroασία microε την έννοια αυτό που παράγεται είναι ένα φαινοmicroενικό microη-νόηmicroα χρειάζεται microια νοητική διεργασία για να συλλάβουmicroε το νόηmicroα της microετωνυmicroικής έκφρασης (όπ 71) γ Τα βέλη και η έλλειψη που περιβάλλουν το σχήmicroα του γλωσσικού σηmicroείου σηmicroεία της ένωσης και της θεώρησης του σηmicroείου ως laquoκλειστού πεδίουraquo έχουν απαλειφθεί Οι αλλαγές αυτές συmicroπυκνώνουν τις σχετικές απόψεις του Λακάν Όπως ειπώθηκε παραπάνω για τον Saussure η γλώσσα έρχεται να κάνει microια τοmicroή στη άmicroορφη microάζα των σκέψεων και των ήχων και αmicroοιβαία να καθορίσει τα σηmicroαίνοντα και τα σηmicroαινόmicroενα (βλ σχήmicroα 1) Ο Λακάν αmicroφισβητεί τον ισοmicroορφικό αυτό καθορισmicroό και θεωρεί ότι σε αυτό που υπάρχει τmicroήση είναι η ροή των σηmicroαινόντων ndashmicroε αυτή τη διατύπωση ήδη αποmicroακρύνεται από τον Saussure αφού η τοmicroή της γλώσσας δηmicroιουργεί το σηmicroαίνονmiddot δεν προϋπάρχει ως τέτοια (βλ και Taillandier 1994 407) Το γλωσσικό σηmicroαινόmicroενο αντικαθίσταται από τη βελονιά του παπλωmicroατά ndashέννοια που συνδέεται άmicroεσα microε την ψυχαναλυτική εmicroπειρία η οποία δείχνει ότι η σχέση σηmicroαίνοντος και σηmicroαινόmicroενου είναι laquoπάντα ρευστή πάντα έτοιmicroη να χαλάσειraquo γεγονός που ενισχύεται από την ψυχωτική εmicroπειρία όπου ο δεσmicroός ανάmicroεσα στο σηmicroαίνον και το σηmicroαινόmicroενο απουσιάζει Η βελονιά του παπλωmicroατά είναι η διαδικασία microε την οποία laquoτο σηmicroαίνον σταmicroατά το αλλιώς ατέρmicroονο γλίστρηmicroα της σηmicroασίαςraquo και οριοθετεί τη σηmicroασία όχι επιmicroέρους microονάδων αλλά microε ένα εκ των υστέρων laquoκόψιmicroοraquo σφραγίζει το νόηmicroα της οmicroιλούmicroενης ακολουθίας αναδροmicroικά (Dor 1994 57-59) Αυτό το γλίστρηmicroα της σηmicroασίας αφενός δικαιολογεί την υπεροχή του σηmicroαίνοντος έναντι του σηmicroαινοmicroένου αφετέρου δείχνει

23

και άλλες αποκλίσεις σε σχέση microε τον Saussure Αποδίδεται η διαχρονία στη γραmicromicroικότητα του σηmicroαίνοντος πράγmicroα που είναι αντίθετο microε τη συγχρονική θεώρησή της από τον Saussure Επίσης η σηmicroασία συνδέεται microε την parole και δεν άπτεται της σφαίρας της langue

Έχοντας κάνει αυτές τις πρωταρχικές παρατηρήσεις microπορούmicroε να σκιαγραφήσουmicroε την άποψη του Λακάν για τη γλώσσα Καταρχήν όπως πρώτος υποστήριξε ο Φρόυντ το ζήτηmicroα της γλώσσας θέτει το ζήτηmicroα της αναπαράστασης microε την έννοια ότι η λέξη είναι το σηmicroείο ενός πράγmicroατος εν τη απουσία τουmiddot που σηmicroαίνει ότι ένα πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να microπορέσει να αναπαρασταθεί Η άποψη αυτή ndashεγελιανής προέλευσηςndash θα χρησιmicroοποιηθεί από τον Λακάν για να γίνει εmicroφανές ότι γλώσσα και άmicroεσο βίωmicroα είναι δύο αποκλειόmicroενα πράγmicroατα και αυτό είναι ένα από τα laquoδράmicroαταraquo της ανθρώπινης ύπαρξης Θεmicroελιακή έννοια για να παρακολουθήσουmicroε το ξετύλιγmicroα της σκέψης του είναι η έννοια της ενόρmicroησης έννοια που χρησιmicroοποιεί ο Φρόυντ ως ενδιάmicroεση της οργανικής ανάγκης και της επιθυmicroίας θεωρώντας την βιολογικής τάξης και η οποία αποκτάει πρόσβαση στον ψυχισmicroό microέσα από τον ψυχικό εκπρόσωποmiddot δηλαδή από τη στιγmicroή που θα αναπαρασταθεί αποτελεί έναν οριακό ενδιάmicroεσο ανάmicroεσα στο βιολογικό και τον ψυχισmicroό Ο Λακάν συνδέει την ενόρmicroηση microε την ανάγκη microέσα από microια διαφορετική σύλληψη Καταρχήν η έλλειψη αναφέρεται στην απουσία του ανατοmicroικού του σωmicroατικού συmicroπληρώmicroατος που βιώνει το παιδί από τη στιγmicroή που γεννιέται καθώς αυτό διαχωρίζεται αποσπάται από τον microητρικό κόλπο Η ενόρmicroηση σε αυτή την οπτική είναι microια τάση που κατακλύζει το παιδί και microεταφράζει αυτή τη σωmicroατική έλλειψη του microητρικού συmicroπληρώmicroατοςmiddot αντίθετα από την άποψη του Φρόυντ η ενόρmicroηση βρίσκεται πριν από κάθε αναπαράσταση Το παιδί θέλοντας να φράξει αυτό το κενό το χάσmicroα που δηmicroιουργεί αυτός ο σωmicroατικός χωρισmicroός διαmicroορφώνει την επιθυmicroία Η καταρχήν επιθυmicroία του είναι να είναι ο φαλλός η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της microητέρας το συmicroπλήρωmicroα της έλλειψης Αυτό έχει laquoδραmicroατικάraquo αποτελέσmicroατα Σε επίπεδο ψυχισmicroού η επιθυmicroία microη microπορώντας να συmicroπληρώσει το χάσmicroα το κενό microεταφέρεται διαρκώς σε άλλα υποκατάστατα σε ένα ατέλειωτο ταξίδι microετωνυmicroιών (βλ παρακάτω) αποξενώνοντας αποmicroακρύνοντας το υποκείmicroενο από την πρωταρχική του επιθυmicroία η οποία παραmicroένει ανικανοποίητη Σε επίπεδο λεκτικοποίησης η επιθυmicroία microε το να

Σχ 1 Ο ισοmicroορφικός καθορισmicroός του Saussure (1979 151)

24

περάσει στη γλώσσα γίνεται αίτηmicroα γίνεται σηmicroείο ή σύmicroβολο που σηmicroαίνει ότι δεν microπορεί ποτέ να εκφραστεί άmicroεσα αφού η λεκτικοποίηση της θα σηmicroαίνει και τον φόνο της Κατά την έκφραση του Λακάν το κύmicroα της επιθυmicroίας πρέπει να περάσει από το laquoστένωmicroα του σηmicroαίνοντοςraquo Γιrsquo αυτό η επιθυmicroία είναι πέραν του αιτήmicroατος αφού το υπερβαίνει microην microπορώντας ποτέ να ικανοποιηθείmiddot είναι εντεύθεν του αιτήmicroατος γιατί είναι σηmicroαίνον της πρωταρχικής έλλειψης ως προς το είναι [manque agrave ecirctre] ∆ύο στάδια της ψυχικής εξέλιξης του ατόmicroου είναι σηmicroαντικά για το θέmicroα της γλώσσας και τη συνακόλουθη εγγραφή του υποκειmicroένου στη συmicroβολική τάξη α Το στάδιο του καθρέφτη και συγκεκριmicroένα η τρίτη φάση του κατά την οποία το παιδί κοιτάζοντας στον καθρέφτη βιώνει microεγάλη χαρά αναγνωρίζοντας στην εικόνα που βλέπει τον εαυτό του συνολικά θέτοντας έτσι τέλος στο ψυχικό βίωmicroα που ο Λακάν ονοmicroάζει φαντασίωση του τεmicroαχισmicroένου σώmicroατος (Dor 1994 109-111) Η στιγmicroή αυτή αποκτά τεράστια σηmicroασία όσον αφορά το θέmicroα των ταυτίσεων του υποκειmicroένου (όπ υποσ 11) στον βαθmicroό που πρόκειται για microια πρωταρχική ταύτιση του παιδιού που προωθεί τη δόmicroηση του εγώ [Je] και αποτελεί την πηγή όλων των άλλων ταυτίσεων Είναι laquoδιττήraquo ndashαφού ανάγεται σε δύο όρους σώmicroα και εικόναndash άmicroεση ο Φρόυντ την αποκαλεί ναρκισσική ενώ ο Λακάν θα την ονοmicroάσει φαντασιακή αφού το παιδί ταυτίζεται microε το αντίτυπό του microέσω της εικόνας (Fages 1997 16) ndashταύτιση που προεικονίζει κατά τον Dor (όπ) laquoτον χαρακτήρα της φαντασιακής του αλλοτρίωσης από όπου και η lsquolsquoχρόνια παραγνώρισηrsquorsquo που δεν θα πάψει να διατηρεί microε τον ίδιο του τον εαυτόraquo Το δεύτερο κρίσιmicroο σηmicroείο για τη δόmicroηση του υποκειmicroένου είναι το οιδιπόδειο όπου ο πατέρας παρεmicroβαίνει ως ο τρίτος απαγορεύοντας την αιmicroοmicroειξία και σπάζοντας τη φαντασιακή ενότητα του παιδιού microε τη microητέρα βίωmicroα που κυρίως εκτυλίσσεται γύρω από την προβληmicroατική του φαλλού Όπως ήδη ειπώθηκε η καταρχήν επιθυmicroία του παιδιού είναι να είναι ο φαλλός της microητέρας η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της πιο απλά να είναι τα πάντα γιrsquo αυτήν Σε κάποιο σηmicroείο αρχίζει να συνδέει την απουσία της microητέρας microε τον τρίτο ndashτον πατέραndash και καταλαβαίνει ότι ο φαλλός είναι αλλού δεν είναι ο ίδιος δεν τον έχει η microητέρα βρίσκεται προς τη microεριά του πατέρα ndashεντοπισmicroός που θα κινητοποιήσει στο τελευταίο στάδιο του οιδιποδείου ταυτίσεις ως προς το φύλο Το σπάσιmicroο αυτό της φαντασιακής δυαδικής σχέσης και η αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα ndashη ταύτιση microε τον νόmicroο τουndash εισάγουν το παιδί στη συmicroβολική τάξη της γλώσσας της κουλτούρας του πολιτισmicroού τοποθετώντας το microέσα στην τριαδική σχέση απελευθερώνοντας το από τη φαντασιακή υποταγή του στη microητέρα και καθιστώντας το υποκείmicroενο Νοmicroίζω πως εδώ είναι το κρίσιmicroο σηmicroείο της θεωρίας του Λακάν για το τρίπολο υποκειmicroενικότητα συmicroβολική τάξη (του συστήmicroατος συγγενείας και microε αυτή την έννοια του πολιτισmicroού) συmicroβολική τάξη του συστήmicroατος της γλώσσας (ενός συστήmicroατος αναπαράστασης) Καταρχήν ο Λακάν συνδέει την είσοδο στη συmicroβολική τάξη microε την είσοδο στη γλώσσα laquoΞαναδιαβάζονταςraquo το fort-da του Φρόυντ ο οποίος εκεί βλέπει τον καταναγκασmicroό της επανάληψης ο Λακάν εκτός των άλλων εντοπίζει στο παιχνίδι αυτό και κυρίως στη λεκτική εκφορά του τη συmicroβολική κυριαρχία επί του χαmicroένου αντικειmicroένου Που σηmicroαίνει ότι το παιδί laquoκαταφέρνει στο εξής να κυριαρχεί πάνω στο ότι δεν είναι πλέον το ένα και microοναδικό αντικείmicroενο της επιθυmicroίας της microητέρας δηλαδή το αντικείmicroενο που πληροί την έλλειψη του Άλλου δηλαδή ο φαλλόςraquo (Dor 1994 124) Η επιθυmicroία αυτή όπως ειπώθηκε και παραπάνω θα microεταφερθεί στα υποκατάστατα αντικείmicroενα της επιθυmicroίαςmiddot το κυριότερο σε

25

αυτό είναι ότι θα καταστήσει το παιδί επιθυmicroούν υποκείmicroενο και όχι αντικείmicroενο επιθυmicroίας (της microητέρας) ∆εύτερον microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα η πρωταρχική επιθυmicroία απωθείται (έχουmicroε εδώ την πρωταρχική απώθηση ndashπου θα διασφαλίσει το πέρασmicroα από την άmicroεση βίωση στη συmicroβολοποίηση microέσα από τη γλώσσαndash και τη δηmicroιουργία ασυνειδήτου) Σε αυτό το σηmicroείο γίνεται κατά την άποψη microου η σύνδεση των δύο συmicroβολικών συστηmicroάτων Το παιδί microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα και ονοmicroάζοντας αυτόν εν αγνοία του ονοmicroάζει το πρωταρχικό του σηmicroαίνον την επιθυmicroία να είναι ο φαλλός Γιrsquo αυτό το Όνοmicroα του Πατέρα αποτελεί microεταφορά Εφόσον το υποκείmicroενο άλλο ονοmicroάζει και άλλο λέει κατά βάθος microε την πατρική microεταφορά εmicroφανίζεται η εγκαθίδρυση microιας ψυχικής διαίρεσης (Spaltung) του υποκειmicroένου ανάmicroεσα στο ασυνείδητο ndashτον ψυχισmicroό τουndash και τον συνειδητό του λόγο διαίρεση η οποία επέρχεται υπό το κράτος της γλώσσαςmiddot microε αυτή την έννοια κατά τον Dor (όπ 137) το ασυνείδητο θα δοmicroηθεί υποταγmicroένο στην τάξη του σηmicroαίνοντος δηλ σαν γλώσσα Άποψη που προκάλεσε τη ρήξη του Λακάν microε τη σύγχρονη ψυχαναλυτική σκέψη στον βαθmicroό που υπέταξε τη δηmicroιουργία του ασυνειδήτου στη γλώσσα αναγνωρίζοντάς τη ως βασική προϋπόθεσή του και θεώρησε το υποκείmicroενο ως υπάρχον microόνο ως οmicroιλούν (το οmicroιλ-όν) Ο Λακάν χρησιmicroοποιεί τη διάκριση του Benveniste (1966) ανάmicroεσα σε υποκείmicroενο της εκφώνησης και υποκείmicroενο του εκφωνήmicroατος για να καταδείξει ότι το υποκείmicroενο του ασυνειδήτου το υποκείmicroενο της επιθυmicroίας προσδιορίζεται σε επίπεδο εκφώνησης σε αυτό που λέγεται σε ένα κατά κάποιον τρόπο laquoκείmicroενο λόγουraquo ενώ στο εκφώνηmicroα στην πρόταση εκεί που γραmicromicroατικά θα βάλει τη στίξη το υποκείmicroενο χάνεται η αλήθεια του καθώς εmicroφανίζεται διαστρεβλωmicroένη ndashη ψυχαναλυτική εργασία συνίσταται microε αυτή την έννοια στην ανάδυση της επιθυmicroίας του υποκειmicroένου microέσα από τα εκφωνήmicroατά τουmiddot γιrsquo αυτό ο αναλυτής ακούει laquoαπό κάτωraquo από τα συγκεκριmicroένα εκφωνήmicroατα laquoπροσέχονταςraquo το συνολικό κείmicroενο του αναλυόmicroενου Αν το υποκείmicroενο αναδύεται microέσα από τη γλώσσα ndashκαι αυτό σηmicroαίνει ότι δεν είναι αιτία της γλώσσας του σηmicroαίνοντος αλλά επίπτωσή τηςndash ταυτοχρόνως όmicroως αλλοτριώνεται microέσα και από αυτήν εφόσον το ίδιο λόγω της διαδικασίας της συmicroβολοποίησης (laquoτο πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να αντιπροσωπευθείraquo) εmicroφανίζεται κατά την έκφραση του A Miller laquoσαν να υπέχει θέση ∆εν είναι εκεί αλλά και δεν είναι και απόνraquo Έτσι παρουσιάζεται το αντιφατικό φαινόmicroενο από τη microια η γλώσσα κάνει να αναδυθεί το υποκείmicroενο από την άλλη το εξαφανίζει microέσα από την αναπαράστασή του Ο Λακάν ονοmicroάζει αυτή την έκλειψη στιγmicroιαία εξαφάνιση του υποκειmicroένου το γεγονός δηλ ότι microέσω της γλώσσας το υποκείmicroενο νοείται ως αναπαράσταση ως προσωπείο που το αλλοτριώνει αποκρύπτοντάς το από τον εαυτό του (Dor 1994 146) O όρος σχίση [refente] αποδίδει αυτή ακριβώς την αλλοτρίωση microέσα και από τη γλώσσα Από τη microια λοιπόν το υποκείmicroενο βρίσκεται διαχωρισmicroένο από τον laquoλόγοraquo του ασυνειδήτου του τον λόγο της επιθυmicroίας του και από την άλλη λειτουργεί στον λόγο ως laquoυπέχον θέσηraquo ως οmicroοίωmicroα Μία ακόmicroη από τις δραmicroατικές αντιφατικότητες της ύπαρξης Μπορεί το υποκείmicroενο microε την πρόσβαση στη γλώσσα και τη συmicroβολική τάξη να απελευθερώθηκε από την αιχmicroαλωσία της φαντασιακής δυαδικής σχέσης microε τη microητέρα από την άλλη όmicroως βυθίζεται πάλι microέσω της γλώσσας σε microια άλλη φαντασιακή αιχmicroαλωσία του εαυτού του υιοθετώντας τα διάφορα εγώ του ndashαλλοτριωmicroένουndash λόγου του και αποκτώντας έτσι microια φαντασιακή εικόνα του εαυτού του ndashτο Εγώ [Moi] Στη φαντασιακή αυτή αναπαράσταση

26

εικόνα του εαυτού του υπεισέρχεται και ο Άλλος (η microητέρα καταρχήν) στον βαθmicroό που microέσα από τα microάτια του Άλλου γίνεται η αναγνώρισή microας (προεικονίζεται ήδη από το στάδιο του καθρέφτη όπου microέσα από τα microάτια του Άλλου υπάρχει η έγκριση για την ταύτιση του παιδιού microε αυτό που βλέπει) Αναλόγως όmicroως κινείται και η σχέση του Εγώ [Moi] microε τον άλλον διαποτισmicroένη από το φαντασιακό αφού microε τον ίδιο τρόπο που εκλαmicroβάνει τον εαυτό του εκλαmicroβάνει και τον άλλον Η επικοινωνία όmicroως έτσι καθίσταται laquoδιάλογος microεταξύ κουφώνraquo αφού ο καθείς επικοινωνεί microέσα από τα Εγώ [moi] του Ο Μεγάλος Άλλος ndashη επικοινωνία microε το ασυνείδητοndash καθίσταται αδύνατη στον βαθmicroό που διαχωρίζεται από τον laquoτοίχο της γλώσσαςraquomiddot ο Μεγάλος Άλλος βρίσκεται από την άλλη πλευρά του όπως ακριβώς το υποκείmicroενο λόγω της γλώσσας τίθεται εκτός της προσωπικής του αλήθειας Και είναι ο στόχος της ανάλυσης αυτό τον κενό ndashαλλοτριωmicroένοndash λόγο του υποκειmicroένου να τον καταστήσει πλήρη να τον φέρει σε επικοινωνία microε το ασυνείδητό του microε την επιθυmicroία του αποκαθιστώντας τη συmicroβολική τάξη στον φαντασιακό του λόγο

23

και άλλες αποκλίσεις σε σχέση microε τον Saussure Αποδίδεται η διαχρονία στη γραmicromicroικότητα του σηmicroαίνοντος πράγmicroα που είναι αντίθετο microε τη συγχρονική θεώρησή της από τον Saussure Επίσης η σηmicroασία συνδέεται microε την parole και δεν άπτεται της σφαίρας της langue

Έχοντας κάνει αυτές τις πρωταρχικές παρατηρήσεις microπορούmicroε να σκιαγραφήσουmicroε την άποψη του Λακάν για τη γλώσσα Καταρχήν όπως πρώτος υποστήριξε ο Φρόυντ το ζήτηmicroα της γλώσσας θέτει το ζήτηmicroα της αναπαράστασης microε την έννοια ότι η λέξη είναι το σηmicroείο ενός πράγmicroατος εν τη απουσία τουmiddot που σηmicroαίνει ότι ένα πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να microπορέσει να αναπαρασταθεί Η άποψη αυτή ndashεγελιανής προέλευσηςndash θα χρησιmicroοποιηθεί από τον Λακάν για να γίνει εmicroφανές ότι γλώσσα και άmicroεσο βίωmicroα είναι δύο αποκλειόmicroενα πράγmicroατα και αυτό είναι ένα από τα laquoδράmicroαταraquo της ανθρώπινης ύπαρξης Θεmicroελιακή έννοια για να παρακολουθήσουmicroε το ξετύλιγmicroα της σκέψης του είναι η έννοια της ενόρmicroησης έννοια που χρησιmicroοποιεί ο Φρόυντ ως ενδιάmicroεση της οργανικής ανάγκης και της επιθυmicroίας θεωρώντας την βιολογικής τάξης και η οποία αποκτάει πρόσβαση στον ψυχισmicroό microέσα από τον ψυχικό εκπρόσωποmiddot δηλαδή από τη στιγmicroή που θα αναπαρασταθεί αποτελεί έναν οριακό ενδιάmicroεσο ανάmicroεσα στο βιολογικό και τον ψυχισmicroό Ο Λακάν συνδέει την ενόρmicroηση microε την ανάγκη microέσα από microια διαφορετική σύλληψη Καταρχήν η έλλειψη αναφέρεται στην απουσία του ανατοmicroικού του σωmicroατικού συmicroπληρώmicroατος που βιώνει το παιδί από τη στιγmicroή που γεννιέται καθώς αυτό διαχωρίζεται αποσπάται από τον microητρικό κόλπο Η ενόρmicroηση σε αυτή την οπτική είναι microια τάση που κατακλύζει το παιδί και microεταφράζει αυτή τη σωmicroατική έλλειψη του microητρικού συmicroπληρώmicroατοςmiddot αντίθετα από την άποψη του Φρόυντ η ενόρmicroηση βρίσκεται πριν από κάθε αναπαράσταση Το παιδί θέλοντας να φράξει αυτό το κενό το χάσmicroα που δηmicroιουργεί αυτός ο σωmicroατικός χωρισmicroός διαmicroορφώνει την επιθυmicroία Η καταρχήν επιθυmicroία του είναι να είναι ο φαλλός η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της microητέρας το συmicroπλήρωmicroα της έλλειψης Αυτό έχει laquoδραmicroατικάraquo αποτελέσmicroατα Σε επίπεδο ψυχισmicroού η επιθυmicroία microη microπορώντας να συmicroπληρώσει το χάσmicroα το κενό microεταφέρεται διαρκώς σε άλλα υποκατάστατα σε ένα ατέλειωτο ταξίδι microετωνυmicroιών (βλ παρακάτω) αποξενώνοντας αποmicroακρύνοντας το υποκείmicroενο από την πρωταρχική του επιθυmicroία η οποία παραmicroένει ανικανοποίητη Σε επίπεδο λεκτικοποίησης η επιθυmicroία microε το να

Σχ 1 Ο ισοmicroορφικός καθορισmicroός του Saussure (1979 151)

24

περάσει στη γλώσσα γίνεται αίτηmicroα γίνεται σηmicroείο ή σύmicroβολο που σηmicroαίνει ότι δεν microπορεί ποτέ να εκφραστεί άmicroεσα αφού η λεκτικοποίηση της θα σηmicroαίνει και τον φόνο της Κατά την έκφραση του Λακάν το κύmicroα της επιθυmicroίας πρέπει να περάσει από το laquoστένωmicroα του σηmicroαίνοντοςraquo Γιrsquo αυτό η επιθυmicroία είναι πέραν του αιτήmicroατος αφού το υπερβαίνει microην microπορώντας ποτέ να ικανοποιηθείmiddot είναι εντεύθεν του αιτήmicroατος γιατί είναι σηmicroαίνον της πρωταρχικής έλλειψης ως προς το είναι [manque agrave ecirctre] ∆ύο στάδια της ψυχικής εξέλιξης του ατόmicroου είναι σηmicroαντικά για το θέmicroα της γλώσσας και τη συνακόλουθη εγγραφή του υποκειmicroένου στη συmicroβολική τάξη α Το στάδιο του καθρέφτη και συγκεκριmicroένα η τρίτη φάση του κατά την οποία το παιδί κοιτάζοντας στον καθρέφτη βιώνει microεγάλη χαρά αναγνωρίζοντας στην εικόνα που βλέπει τον εαυτό του συνολικά θέτοντας έτσι τέλος στο ψυχικό βίωmicroα που ο Λακάν ονοmicroάζει φαντασίωση του τεmicroαχισmicroένου σώmicroατος (Dor 1994 109-111) Η στιγmicroή αυτή αποκτά τεράστια σηmicroασία όσον αφορά το θέmicroα των ταυτίσεων του υποκειmicroένου (όπ υποσ 11) στον βαθmicroό που πρόκειται για microια πρωταρχική ταύτιση του παιδιού που προωθεί τη δόmicroηση του εγώ [Je] και αποτελεί την πηγή όλων των άλλων ταυτίσεων Είναι laquoδιττήraquo ndashαφού ανάγεται σε δύο όρους σώmicroα και εικόναndash άmicroεση ο Φρόυντ την αποκαλεί ναρκισσική ενώ ο Λακάν θα την ονοmicroάσει φαντασιακή αφού το παιδί ταυτίζεται microε το αντίτυπό του microέσω της εικόνας (Fages 1997 16) ndashταύτιση που προεικονίζει κατά τον Dor (όπ) laquoτον χαρακτήρα της φαντασιακής του αλλοτρίωσης από όπου και η lsquolsquoχρόνια παραγνώρισηrsquorsquo που δεν θα πάψει να διατηρεί microε τον ίδιο του τον εαυτόraquo Το δεύτερο κρίσιmicroο σηmicroείο για τη δόmicroηση του υποκειmicroένου είναι το οιδιπόδειο όπου ο πατέρας παρεmicroβαίνει ως ο τρίτος απαγορεύοντας την αιmicroοmicroειξία και σπάζοντας τη φαντασιακή ενότητα του παιδιού microε τη microητέρα βίωmicroα που κυρίως εκτυλίσσεται γύρω από την προβληmicroατική του φαλλού Όπως ήδη ειπώθηκε η καταρχήν επιθυmicroία του παιδιού είναι να είναι ο φαλλός της microητέρας η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της πιο απλά να είναι τα πάντα γιrsquo αυτήν Σε κάποιο σηmicroείο αρχίζει να συνδέει την απουσία της microητέρας microε τον τρίτο ndashτον πατέραndash και καταλαβαίνει ότι ο φαλλός είναι αλλού δεν είναι ο ίδιος δεν τον έχει η microητέρα βρίσκεται προς τη microεριά του πατέρα ndashεντοπισmicroός που θα κινητοποιήσει στο τελευταίο στάδιο του οιδιποδείου ταυτίσεις ως προς το φύλο Το σπάσιmicroο αυτό της φαντασιακής δυαδικής σχέσης και η αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα ndashη ταύτιση microε τον νόmicroο τουndash εισάγουν το παιδί στη συmicroβολική τάξη της γλώσσας της κουλτούρας του πολιτισmicroού τοποθετώντας το microέσα στην τριαδική σχέση απελευθερώνοντας το από τη φαντασιακή υποταγή του στη microητέρα και καθιστώντας το υποκείmicroενο Νοmicroίζω πως εδώ είναι το κρίσιmicroο σηmicroείο της θεωρίας του Λακάν για το τρίπολο υποκειmicroενικότητα συmicroβολική τάξη (του συστήmicroατος συγγενείας και microε αυτή την έννοια του πολιτισmicroού) συmicroβολική τάξη του συστήmicroατος της γλώσσας (ενός συστήmicroατος αναπαράστασης) Καταρχήν ο Λακάν συνδέει την είσοδο στη συmicroβολική τάξη microε την είσοδο στη γλώσσα laquoΞαναδιαβάζονταςraquo το fort-da του Φρόυντ ο οποίος εκεί βλέπει τον καταναγκασmicroό της επανάληψης ο Λακάν εκτός των άλλων εντοπίζει στο παιχνίδι αυτό και κυρίως στη λεκτική εκφορά του τη συmicroβολική κυριαρχία επί του χαmicroένου αντικειmicroένου Που σηmicroαίνει ότι το παιδί laquoκαταφέρνει στο εξής να κυριαρχεί πάνω στο ότι δεν είναι πλέον το ένα και microοναδικό αντικείmicroενο της επιθυmicroίας της microητέρας δηλαδή το αντικείmicroενο που πληροί την έλλειψη του Άλλου δηλαδή ο φαλλόςraquo (Dor 1994 124) Η επιθυmicroία αυτή όπως ειπώθηκε και παραπάνω θα microεταφερθεί στα υποκατάστατα αντικείmicroενα της επιθυmicroίαςmiddot το κυριότερο σε

25

αυτό είναι ότι θα καταστήσει το παιδί επιθυmicroούν υποκείmicroενο και όχι αντικείmicroενο επιθυmicroίας (της microητέρας) ∆εύτερον microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα η πρωταρχική επιθυmicroία απωθείται (έχουmicroε εδώ την πρωταρχική απώθηση ndashπου θα διασφαλίσει το πέρασmicroα από την άmicroεση βίωση στη συmicroβολοποίηση microέσα από τη γλώσσαndash και τη δηmicroιουργία ασυνειδήτου) Σε αυτό το σηmicroείο γίνεται κατά την άποψη microου η σύνδεση των δύο συmicroβολικών συστηmicroάτων Το παιδί microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα και ονοmicroάζοντας αυτόν εν αγνοία του ονοmicroάζει το πρωταρχικό του σηmicroαίνον την επιθυmicroία να είναι ο φαλλός Γιrsquo αυτό το Όνοmicroα του Πατέρα αποτελεί microεταφορά Εφόσον το υποκείmicroενο άλλο ονοmicroάζει και άλλο λέει κατά βάθος microε την πατρική microεταφορά εmicroφανίζεται η εγκαθίδρυση microιας ψυχικής διαίρεσης (Spaltung) του υποκειmicroένου ανάmicroεσα στο ασυνείδητο ndashτον ψυχισmicroό τουndash και τον συνειδητό του λόγο διαίρεση η οποία επέρχεται υπό το κράτος της γλώσσαςmiddot microε αυτή την έννοια κατά τον Dor (όπ 137) το ασυνείδητο θα δοmicroηθεί υποταγmicroένο στην τάξη του σηmicroαίνοντος δηλ σαν γλώσσα Άποψη που προκάλεσε τη ρήξη του Λακάν microε τη σύγχρονη ψυχαναλυτική σκέψη στον βαθmicroό που υπέταξε τη δηmicroιουργία του ασυνειδήτου στη γλώσσα αναγνωρίζοντάς τη ως βασική προϋπόθεσή του και θεώρησε το υποκείmicroενο ως υπάρχον microόνο ως οmicroιλούν (το οmicroιλ-όν) Ο Λακάν χρησιmicroοποιεί τη διάκριση του Benveniste (1966) ανάmicroεσα σε υποκείmicroενο της εκφώνησης και υποκείmicroενο του εκφωνήmicroατος για να καταδείξει ότι το υποκείmicroενο του ασυνειδήτου το υποκείmicroενο της επιθυmicroίας προσδιορίζεται σε επίπεδο εκφώνησης σε αυτό που λέγεται σε ένα κατά κάποιον τρόπο laquoκείmicroενο λόγουraquo ενώ στο εκφώνηmicroα στην πρόταση εκεί που γραmicromicroατικά θα βάλει τη στίξη το υποκείmicroενο χάνεται η αλήθεια του καθώς εmicroφανίζεται διαστρεβλωmicroένη ndashη ψυχαναλυτική εργασία συνίσταται microε αυτή την έννοια στην ανάδυση της επιθυmicroίας του υποκειmicroένου microέσα από τα εκφωνήmicroατά τουmiddot γιrsquo αυτό ο αναλυτής ακούει laquoαπό κάτωraquo από τα συγκεκριmicroένα εκφωνήmicroατα laquoπροσέχονταςraquo το συνολικό κείmicroενο του αναλυόmicroενου Αν το υποκείmicroενο αναδύεται microέσα από τη γλώσσα ndashκαι αυτό σηmicroαίνει ότι δεν είναι αιτία της γλώσσας του σηmicroαίνοντος αλλά επίπτωσή τηςndash ταυτοχρόνως όmicroως αλλοτριώνεται microέσα και από αυτήν εφόσον το ίδιο λόγω της διαδικασίας της συmicroβολοποίησης (laquoτο πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να αντιπροσωπευθείraquo) εmicroφανίζεται κατά την έκφραση του A Miller laquoσαν να υπέχει θέση ∆εν είναι εκεί αλλά και δεν είναι και απόνraquo Έτσι παρουσιάζεται το αντιφατικό φαινόmicroενο από τη microια η γλώσσα κάνει να αναδυθεί το υποκείmicroενο από την άλλη το εξαφανίζει microέσα από την αναπαράστασή του Ο Λακάν ονοmicroάζει αυτή την έκλειψη στιγmicroιαία εξαφάνιση του υποκειmicroένου το γεγονός δηλ ότι microέσω της γλώσσας το υποκείmicroενο νοείται ως αναπαράσταση ως προσωπείο που το αλλοτριώνει αποκρύπτοντάς το από τον εαυτό του (Dor 1994 146) O όρος σχίση [refente] αποδίδει αυτή ακριβώς την αλλοτρίωση microέσα και από τη γλώσσα Από τη microια λοιπόν το υποκείmicroενο βρίσκεται διαχωρισmicroένο από τον laquoλόγοraquo του ασυνειδήτου του τον λόγο της επιθυmicroίας του και από την άλλη λειτουργεί στον λόγο ως laquoυπέχον θέσηraquo ως οmicroοίωmicroα Μία ακόmicroη από τις δραmicroατικές αντιφατικότητες της ύπαρξης Μπορεί το υποκείmicroενο microε την πρόσβαση στη γλώσσα και τη συmicroβολική τάξη να απελευθερώθηκε από την αιχmicroαλωσία της φαντασιακής δυαδικής σχέσης microε τη microητέρα από την άλλη όmicroως βυθίζεται πάλι microέσω της γλώσσας σε microια άλλη φαντασιακή αιχmicroαλωσία του εαυτού του υιοθετώντας τα διάφορα εγώ του ndashαλλοτριωmicroένουndash λόγου του και αποκτώντας έτσι microια φαντασιακή εικόνα του εαυτού του ndashτο Εγώ [Moi] Στη φαντασιακή αυτή αναπαράσταση

26

εικόνα του εαυτού του υπεισέρχεται και ο Άλλος (η microητέρα καταρχήν) στον βαθmicroό που microέσα από τα microάτια του Άλλου γίνεται η αναγνώρισή microας (προεικονίζεται ήδη από το στάδιο του καθρέφτη όπου microέσα από τα microάτια του Άλλου υπάρχει η έγκριση για την ταύτιση του παιδιού microε αυτό που βλέπει) Αναλόγως όmicroως κινείται και η σχέση του Εγώ [Moi] microε τον άλλον διαποτισmicroένη από το φαντασιακό αφού microε τον ίδιο τρόπο που εκλαmicroβάνει τον εαυτό του εκλαmicroβάνει και τον άλλον Η επικοινωνία όmicroως έτσι καθίσταται laquoδιάλογος microεταξύ κουφώνraquo αφού ο καθείς επικοινωνεί microέσα από τα Εγώ [moi] του Ο Μεγάλος Άλλος ndashη επικοινωνία microε το ασυνείδητοndash καθίσταται αδύνατη στον βαθmicroό που διαχωρίζεται από τον laquoτοίχο της γλώσσαςraquomiddot ο Μεγάλος Άλλος βρίσκεται από την άλλη πλευρά του όπως ακριβώς το υποκείmicroενο λόγω της γλώσσας τίθεται εκτός της προσωπικής του αλήθειας Και είναι ο στόχος της ανάλυσης αυτό τον κενό ndashαλλοτριωmicroένοndash λόγο του υποκειmicroένου να τον καταστήσει πλήρη να τον φέρει σε επικοινωνία microε το ασυνείδητό του microε την επιθυmicroία του αποκαθιστώντας τη συmicroβολική τάξη στον φαντασιακό του λόγο

24

περάσει στη γλώσσα γίνεται αίτηmicroα γίνεται σηmicroείο ή σύmicroβολο που σηmicroαίνει ότι δεν microπορεί ποτέ να εκφραστεί άmicroεσα αφού η λεκτικοποίηση της θα σηmicroαίνει και τον φόνο της Κατά την έκφραση του Λακάν το κύmicroα της επιθυmicroίας πρέπει να περάσει από το laquoστένωmicroα του σηmicroαίνοντοςraquo Γιrsquo αυτό η επιθυmicroία είναι πέραν του αιτήmicroατος αφού το υπερβαίνει microην microπορώντας ποτέ να ικανοποιηθείmiddot είναι εντεύθεν του αιτήmicroατος γιατί είναι σηmicroαίνον της πρωταρχικής έλλειψης ως προς το είναι [manque agrave ecirctre] ∆ύο στάδια της ψυχικής εξέλιξης του ατόmicroου είναι σηmicroαντικά για το θέmicroα της γλώσσας και τη συνακόλουθη εγγραφή του υποκειmicroένου στη συmicroβολική τάξη α Το στάδιο του καθρέφτη και συγκεκριmicroένα η τρίτη φάση του κατά την οποία το παιδί κοιτάζοντας στον καθρέφτη βιώνει microεγάλη χαρά αναγνωρίζοντας στην εικόνα που βλέπει τον εαυτό του συνολικά θέτοντας έτσι τέλος στο ψυχικό βίωmicroα που ο Λακάν ονοmicroάζει φαντασίωση του τεmicroαχισmicroένου σώmicroατος (Dor 1994 109-111) Η στιγmicroή αυτή αποκτά τεράστια σηmicroασία όσον αφορά το θέmicroα των ταυτίσεων του υποκειmicroένου (όπ υποσ 11) στον βαθmicroό που πρόκειται για microια πρωταρχική ταύτιση του παιδιού που προωθεί τη δόmicroηση του εγώ [Je] και αποτελεί την πηγή όλων των άλλων ταυτίσεων Είναι laquoδιττήraquo ndashαφού ανάγεται σε δύο όρους σώmicroα και εικόναndash άmicroεση ο Φρόυντ την αποκαλεί ναρκισσική ενώ ο Λακάν θα την ονοmicroάσει φαντασιακή αφού το παιδί ταυτίζεται microε το αντίτυπό του microέσω της εικόνας (Fages 1997 16) ndashταύτιση που προεικονίζει κατά τον Dor (όπ) laquoτον χαρακτήρα της φαντασιακής του αλλοτρίωσης από όπου και η lsquolsquoχρόνια παραγνώρισηrsquorsquo που δεν θα πάψει να διατηρεί microε τον ίδιο του τον εαυτόraquo Το δεύτερο κρίσιmicroο σηmicroείο για τη δόmicroηση του υποκειmicroένου είναι το οιδιπόδειο όπου ο πατέρας παρεmicroβαίνει ως ο τρίτος απαγορεύοντας την αιmicroοmicroειξία και σπάζοντας τη φαντασιακή ενότητα του παιδιού microε τη microητέρα βίωmicroα που κυρίως εκτυλίσσεται γύρω από την προβληmicroατική του φαλλού Όπως ήδη ειπώθηκε η καταρχήν επιθυmicroία του παιδιού είναι να είναι ο φαλλός της microητέρας η επιθυmicroία της επιθυmicroίας της πιο απλά να είναι τα πάντα γιrsquo αυτήν Σε κάποιο σηmicroείο αρχίζει να συνδέει την απουσία της microητέρας microε τον τρίτο ndashτον πατέραndash και καταλαβαίνει ότι ο φαλλός είναι αλλού δεν είναι ο ίδιος δεν τον έχει η microητέρα βρίσκεται προς τη microεριά του πατέρα ndashεντοπισmicroός που θα κινητοποιήσει στο τελευταίο στάδιο του οιδιποδείου ταυτίσεις ως προς το φύλο Το σπάσιmicroο αυτό της φαντασιακής δυαδικής σχέσης και η αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα ndashη ταύτιση microε τον νόmicroο τουndash εισάγουν το παιδί στη συmicroβολική τάξη της γλώσσας της κουλτούρας του πολιτισmicroού τοποθετώντας το microέσα στην τριαδική σχέση απελευθερώνοντας το από τη φαντασιακή υποταγή του στη microητέρα και καθιστώντας το υποκείmicroενο Νοmicroίζω πως εδώ είναι το κρίσιmicroο σηmicroείο της θεωρίας του Λακάν για το τρίπολο υποκειmicroενικότητα συmicroβολική τάξη (του συστήmicroατος συγγενείας και microε αυτή την έννοια του πολιτισmicroού) συmicroβολική τάξη του συστήmicroατος της γλώσσας (ενός συστήmicroατος αναπαράστασης) Καταρχήν ο Λακάν συνδέει την είσοδο στη συmicroβολική τάξη microε την είσοδο στη γλώσσα laquoΞαναδιαβάζονταςraquo το fort-da του Φρόυντ ο οποίος εκεί βλέπει τον καταναγκασmicroό της επανάληψης ο Λακάν εκτός των άλλων εντοπίζει στο παιχνίδι αυτό και κυρίως στη λεκτική εκφορά του τη συmicroβολική κυριαρχία επί του χαmicroένου αντικειmicroένου Που σηmicroαίνει ότι το παιδί laquoκαταφέρνει στο εξής να κυριαρχεί πάνω στο ότι δεν είναι πλέον το ένα και microοναδικό αντικείmicroενο της επιθυmicroίας της microητέρας δηλαδή το αντικείmicroενο που πληροί την έλλειψη του Άλλου δηλαδή ο φαλλόςraquo (Dor 1994 124) Η επιθυmicroία αυτή όπως ειπώθηκε και παραπάνω θα microεταφερθεί στα υποκατάστατα αντικείmicroενα της επιθυmicroίαςmiddot το κυριότερο σε

25

αυτό είναι ότι θα καταστήσει το παιδί επιθυmicroούν υποκείmicroενο και όχι αντικείmicroενο επιθυmicroίας (της microητέρας) ∆εύτερον microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα η πρωταρχική επιθυmicroία απωθείται (έχουmicroε εδώ την πρωταρχική απώθηση ndashπου θα διασφαλίσει το πέρασmicroα από την άmicroεση βίωση στη συmicroβολοποίηση microέσα από τη γλώσσαndash και τη δηmicroιουργία ασυνειδήτου) Σε αυτό το σηmicroείο γίνεται κατά την άποψη microου η σύνδεση των δύο συmicroβολικών συστηmicroάτων Το παιδί microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα και ονοmicroάζοντας αυτόν εν αγνοία του ονοmicroάζει το πρωταρχικό του σηmicroαίνον την επιθυmicroία να είναι ο φαλλός Γιrsquo αυτό το Όνοmicroα του Πατέρα αποτελεί microεταφορά Εφόσον το υποκείmicroενο άλλο ονοmicroάζει και άλλο λέει κατά βάθος microε την πατρική microεταφορά εmicroφανίζεται η εγκαθίδρυση microιας ψυχικής διαίρεσης (Spaltung) του υποκειmicroένου ανάmicroεσα στο ασυνείδητο ndashτον ψυχισmicroό τουndash και τον συνειδητό του λόγο διαίρεση η οποία επέρχεται υπό το κράτος της γλώσσαςmiddot microε αυτή την έννοια κατά τον Dor (όπ 137) το ασυνείδητο θα δοmicroηθεί υποταγmicroένο στην τάξη του σηmicroαίνοντος δηλ σαν γλώσσα Άποψη που προκάλεσε τη ρήξη του Λακάν microε τη σύγχρονη ψυχαναλυτική σκέψη στον βαθmicroό που υπέταξε τη δηmicroιουργία του ασυνειδήτου στη γλώσσα αναγνωρίζοντάς τη ως βασική προϋπόθεσή του και θεώρησε το υποκείmicroενο ως υπάρχον microόνο ως οmicroιλούν (το οmicroιλ-όν) Ο Λακάν χρησιmicroοποιεί τη διάκριση του Benveniste (1966) ανάmicroεσα σε υποκείmicroενο της εκφώνησης και υποκείmicroενο του εκφωνήmicroατος για να καταδείξει ότι το υποκείmicroενο του ασυνειδήτου το υποκείmicroενο της επιθυmicroίας προσδιορίζεται σε επίπεδο εκφώνησης σε αυτό που λέγεται σε ένα κατά κάποιον τρόπο laquoκείmicroενο λόγουraquo ενώ στο εκφώνηmicroα στην πρόταση εκεί που γραmicromicroατικά θα βάλει τη στίξη το υποκείmicroενο χάνεται η αλήθεια του καθώς εmicroφανίζεται διαστρεβλωmicroένη ndashη ψυχαναλυτική εργασία συνίσταται microε αυτή την έννοια στην ανάδυση της επιθυmicroίας του υποκειmicroένου microέσα από τα εκφωνήmicroατά τουmiddot γιrsquo αυτό ο αναλυτής ακούει laquoαπό κάτωraquo από τα συγκεκριmicroένα εκφωνήmicroατα laquoπροσέχονταςraquo το συνολικό κείmicroενο του αναλυόmicroενου Αν το υποκείmicroενο αναδύεται microέσα από τη γλώσσα ndashκαι αυτό σηmicroαίνει ότι δεν είναι αιτία της γλώσσας του σηmicroαίνοντος αλλά επίπτωσή τηςndash ταυτοχρόνως όmicroως αλλοτριώνεται microέσα και από αυτήν εφόσον το ίδιο λόγω της διαδικασίας της συmicroβολοποίησης (laquoτο πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να αντιπροσωπευθείraquo) εmicroφανίζεται κατά την έκφραση του A Miller laquoσαν να υπέχει θέση ∆εν είναι εκεί αλλά και δεν είναι και απόνraquo Έτσι παρουσιάζεται το αντιφατικό φαινόmicroενο από τη microια η γλώσσα κάνει να αναδυθεί το υποκείmicroενο από την άλλη το εξαφανίζει microέσα από την αναπαράστασή του Ο Λακάν ονοmicroάζει αυτή την έκλειψη στιγmicroιαία εξαφάνιση του υποκειmicroένου το γεγονός δηλ ότι microέσω της γλώσσας το υποκείmicroενο νοείται ως αναπαράσταση ως προσωπείο που το αλλοτριώνει αποκρύπτοντάς το από τον εαυτό του (Dor 1994 146) O όρος σχίση [refente] αποδίδει αυτή ακριβώς την αλλοτρίωση microέσα και από τη γλώσσα Από τη microια λοιπόν το υποκείmicroενο βρίσκεται διαχωρισmicroένο από τον laquoλόγοraquo του ασυνειδήτου του τον λόγο της επιθυmicroίας του και από την άλλη λειτουργεί στον λόγο ως laquoυπέχον θέσηraquo ως οmicroοίωmicroα Μία ακόmicroη από τις δραmicroατικές αντιφατικότητες της ύπαρξης Μπορεί το υποκείmicroενο microε την πρόσβαση στη γλώσσα και τη συmicroβολική τάξη να απελευθερώθηκε από την αιχmicroαλωσία της φαντασιακής δυαδικής σχέσης microε τη microητέρα από την άλλη όmicroως βυθίζεται πάλι microέσω της γλώσσας σε microια άλλη φαντασιακή αιχmicroαλωσία του εαυτού του υιοθετώντας τα διάφορα εγώ του ndashαλλοτριωmicroένουndash λόγου του και αποκτώντας έτσι microια φαντασιακή εικόνα του εαυτού του ndashτο Εγώ [Moi] Στη φαντασιακή αυτή αναπαράσταση

26

εικόνα του εαυτού του υπεισέρχεται και ο Άλλος (η microητέρα καταρχήν) στον βαθmicroό που microέσα από τα microάτια του Άλλου γίνεται η αναγνώρισή microας (προεικονίζεται ήδη από το στάδιο του καθρέφτη όπου microέσα από τα microάτια του Άλλου υπάρχει η έγκριση για την ταύτιση του παιδιού microε αυτό που βλέπει) Αναλόγως όmicroως κινείται και η σχέση του Εγώ [Moi] microε τον άλλον διαποτισmicroένη από το φαντασιακό αφού microε τον ίδιο τρόπο που εκλαmicroβάνει τον εαυτό του εκλαmicroβάνει και τον άλλον Η επικοινωνία όmicroως έτσι καθίσταται laquoδιάλογος microεταξύ κουφώνraquo αφού ο καθείς επικοινωνεί microέσα από τα Εγώ [moi] του Ο Μεγάλος Άλλος ndashη επικοινωνία microε το ασυνείδητοndash καθίσταται αδύνατη στον βαθmicroό που διαχωρίζεται από τον laquoτοίχο της γλώσσαςraquomiddot ο Μεγάλος Άλλος βρίσκεται από την άλλη πλευρά του όπως ακριβώς το υποκείmicroενο λόγω της γλώσσας τίθεται εκτός της προσωπικής του αλήθειας Και είναι ο στόχος της ανάλυσης αυτό τον κενό ndashαλλοτριωmicroένοndash λόγο του υποκειmicroένου να τον καταστήσει πλήρη να τον φέρει σε επικοινωνία microε το ασυνείδητό του microε την επιθυmicroία του αποκαθιστώντας τη συmicroβολική τάξη στον φαντασιακό του λόγο

25

αυτό είναι ότι θα καταστήσει το παιδί επιθυmicroούν υποκείmicroενο και όχι αντικείmicroενο επιθυmicroίας (της microητέρας) ∆εύτερον microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα η πρωταρχική επιθυmicroία απωθείται (έχουmicroε εδώ την πρωταρχική απώθηση ndashπου θα διασφαλίσει το πέρασmicroα από την άmicroεση βίωση στη συmicroβολοποίηση microέσα από τη γλώσσαndash και τη δηmicroιουργία ασυνειδήτου) Σε αυτό το σηmicroείο γίνεται κατά την άποψη microου η σύνδεση των δύο συmicroβολικών συστηmicroάτων Το παιδί microε την αποδοχή του Νόmicroου του Πατέρα και ονοmicroάζοντας αυτόν εν αγνοία του ονοmicroάζει το πρωταρχικό του σηmicroαίνον την επιθυmicroία να είναι ο φαλλός Γιrsquo αυτό το Όνοmicroα του Πατέρα αποτελεί microεταφορά Εφόσον το υποκείmicroενο άλλο ονοmicroάζει και άλλο λέει κατά βάθος microε την πατρική microεταφορά εmicroφανίζεται η εγκαθίδρυση microιας ψυχικής διαίρεσης (Spaltung) του υποκειmicroένου ανάmicroεσα στο ασυνείδητο ndashτον ψυχισmicroό τουndash και τον συνειδητό του λόγο διαίρεση η οποία επέρχεται υπό το κράτος της γλώσσαςmiddot microε αυτή την έννοια κατά τον Dor (όπ 137) το ασυνείδητο θα δοmicroηθεί υποταγmicroένο στην τάξη του σηmicroαίνοντος δηλ σαν γλώσσα Άποψη που προκάλεσε τη ρήξη του Λακάν microε τη σύγχρονη ψυχαναλυτική σκέψη στον βαθmicroό που υπέταξε τη δηmicroιουργία του ασυνειδήτου στη γλώσσα αναγνωρίζοντάς τη ως βασική προϋπόθεσή του και θεώρησε το υποκείmicroενο ως υπάρχον microόνο ως οmicroιλούν (το οmicroιλ-όν) Ο Λακάν χρησιmicroοποιεί τη διάκριση του Benveniste (1966) ανάmicroεσα σε υποκείmicroενο της εκφώνησης και υποκείmicroενο του εκφωνήmicroατος για να καταδείξει ότι το υποκείmicroενο του ασυνειδήτου το υποκείmicroενο της επιθυmicroίας προσδιορίζεται σε επίπεδο εκφώνησης σε αυτό που λέγεται σε ένα κατά κάποιον τρόπο laquoκείmicroενο λόγουraquo ενώ στο εκφώνηmicroα στην πρόταση εκεί που γραmicromicroατικά θα βάλει τη στίξη το υποκείmicroενο χάνεται η αλήθεια του καθώς εmicroφανίζεται διαστρεβλωmicroένη ndashη ψυχαναλυτική εργασία συνίσταται microε αυτή την έννοια στην ανάδυση της επιθυmicroίας του υποκειmicroένου microέσα από τα εκφωνήmicroατά τουmiddot γιrsquo αυτό ο αναλυτής ακούει laquoαπό κάτωraquo από τα συγκεκριmicroένα εκφωνήmicroατα laquoπροσέχονταςraquo το συνολικό κείmicroενο του αναλυόmicroενου Αν το υποκείmicroενο αναδύεται microέσα από τη γλώσσα ndashκαι αυτό σηmicroαίνει ότι δεν είναι αιτία της γλώσσας του σηmicroαίνοντος αλλά επίπτωσή τηςndash ταυτοχρόνως όmicroως αλλοτριώνεται microέσα και από αυτήν εφόσον το ίδιο λόγω της διαδικασίας της συmicroβολοποίησης (laquoτο πράγmicroα πρέπει να φονευθεί για να αντιπροσωπευθείraquo) εmicroφανίζεται κατά την έκφραση του A Miller laquoσαν να υπέχει θέση ∆εν είναι εκεί αλλά και δεν είναι και απόνraquo Έτσι παρουσιάζεται το αντιφατικό φαινόmicroενο από τη microια η γλώσσα κάνει να αναδυθεί το υποκείmicroενο από την άλλη το εξαφανίζει microέσα από την αναπαράστασή του Ο Λακάν ονοmicroάζει αυτή την έκλειψη στιγmicroιαία εξαφάνιση του υποκειmicroένου το γεγονός δηλ ότι microέσω της γλώσσας το υποκείmicroενο νοείται ως αναπαράσταση ως προσωπείο που το αλλοτριώνει αποκρύπτοντάς το από τον εαυτό του (Dor 1994 146) O όρος σχίση [refente] αποδίδει αυτή ακριβώς την αλλοτρίωση microέσα και από τη γλώσσα Από τη microια λοιπόν το υποκείmicroενο βρίσκεται διαχωρισmicroένο από τον laquoλόγοraquo του ασυνειδήτου του τον λόγο της επιθυmicroίας του και από την άλλη λειτουργεί στον λόγο ως laquoυπέχον θέσηraquo ως οmicroοίωmicroα Μία ακόmicroη από τις δραmicroατικές αντιφατικότητες της ύπαρξης Μπορεί το υποκείmicroενο microε την πρόσβαση στη γλώσσα και τη συmicroβολική τάξη να απελευθερώθηκε από την αιχmicroαλωσία της φαντασιακής δυαδικής σχέσης microε τη microητέρα από την άλλη όmicroως βυθίζεται πάλι microέσω της γλώσσας σε microια άλλη φαντασιακή αιχmicroαλωσία του εαυτού του υιοθετώντας τα διάφορα εγώ του ndashαλλοτριωmicroένουndash λόγου του και αποκτώντας έτσι microια φαντασιακή εικόνα του εαυτού του ndashτο Εγώ [Moi] Στη φαντασιακή αυτή αναπαράσταση

26

εικόνα του εαυτού του υπεισέρχεται και ο Άλλος (η microητέρα καταρχήν) στον βαθmicroό που microέσα από τα microάτια του Άλλου γίνεται η αναγνώρισή microας (προεικονίζεται ήδη από το στάδιο του καθρέφτη όπου microέσα από τα microάτια του Άλλου υπάρχει η έγκριση για την ταύτιση του παιδιού microε αυτό που βλέπει) Αναλόγως όmicroως κινείται και η σχέση του Εγώ [Moi] microε τον άλλον διαποτισmicroένη από το φαντασιακό αφού microε τον ίδιο τρόπο που εκλαmicroβάνει τον εαυτό του εκλαmicroβάνει και τον άλλον Η επικοινωνία όmicroως έτσι καθίσταται laquoδιάλογος microεταξύ κουφώνraquo αφού ο καθείς επικοινωνεί microέσα από τα Εγώ [moi] του Ο Μεγάλος Άλλος ndashη επικοινωνία microε το ασυνείδητοndash καθίσταται αδύνατη στον βαθmicroό που διαχωρίζεται από τον laquoτοίχο της γλώσσαςraquomiddot ο Μεγάλος Άλλος βρίσκεται από την άλλη πλευρά του όπως ακριβώς το υποκείmicroενο λόγω της γλώσσας τίθεται εκτός της προσωπικής του αλήθειας Και είναι ο στόχος της ανάλυσης αυτό τον κενό ndashαλλοτριωmicroένοndash λόγο του υποκειmicroένου να τον καταστήσει πλήρη να τον φέρει σε επικοινωνία microε το ασυνείδητό του microε την επιθυmicroία του αποκαθιστώντας τη συmicroβολική τάξη στον φαντασιακό του λόγο

26

εικόνα του εαυτού του υπεισέρχεται και ο Άλλος (η microητέρα καταρχήν) στον βαθmicroό που microέσα από τα microάτια του Άλλου γίνεται η αναγνώρισή microας (προεικονίζεται ήδη από το στάδιο του καθρέφτη όπου microέσα από τα microάτια του Άλλου υπάρχει η έγκριση για την ταύτιση του παιδιού microε αυτό που βλέπει) Αναλόγως όmicroως κινείται και η σχέση του Εγώ [Moi] microε τον άλλον διαποτισmicroένη από το φαντασιακό αφού microε τον ίδιο τρόπο που εκλαmicroβάνει τον εαυτό του εκλαmicroβάνει και τον άλλον Η επικοινωνία όmicroως έτσι καθίσταται laquoδιάλογος microεταξύ κουφώνraquo αφού ο καθείς επικοινωνεί microέσα από τα Εγώ [moi] του Ο Μεγάλος Άλλος ndashη επικοινωνία microε το ασυνείδητοndash καθίσταται αδύνατη στον βαθmicroό που διαχωρίζεται από τον laquoτοίχο της γλώσσαςraquomiddot ο Μεγάλος Άλλος βρίσκεται από την άλλη πλευρά του όπως ακριβώς το υποκείmicroενο λόγω της γλώσσας τίθεται εκτός της προσωπικής του αλήθειας Και είναι ο στόχος της ανάλυσης αυτό τον κενό ndashαλλοτριωmicroένοndash λόγο του υποκειmicroένου να τον καταστήσει πλήρη να τον φέρει σε επικοινωνία microε το ασυνείδητό του microε την επιθυmicroία του αποκαθιστώντας τη συmicroβολική τάξη στον φαντασιακό του λόγο