أ

ب

ج

د

آن گاه که من مطالعه ذن را آغاز کردم، کوه، کوه بود؛ ام، کوه دیگر کوه نبودچون اندیشیدم که به ذن رسیده

ولی چون به شناسائی کامل ذن رسیدم، کوه باز همان کوه بود!

ه

تهراندانشگاه پردیس فارابی

الهیات و معارف اسالمی دانشکده

پایان نامه براي دریافت درجه کارشناسی ارشد ادیان و عرفان گرایش الهیاترشته

عرفانی هنرهاي ذن بودیسم وجوه

نگارنده گرانعلیرضا ریخته

استاد راهنما دکتر مجتبی زروانی

1395 - تابستان

و

چکیدههاي گوناگون زندگی و فرهنگ ژاپنی و از جمله در عرصه هنر و پر رنگ مکتب ذن بودیسم، در عرصه نقش

ر ابتداي امر، غیر قابل انکار است. آنچه که د –که در این مقال بیشتر مورد تاکید است –زیبایی شناسی

هاي عرفانی بود که یژگیهاي هنري و وهاي مذهبی، جنبهجذب مکتب ذن کرد، بیشتر از آموزهرا هاژاپنی

نه فقط به اند. ذن بودیسم،چاي نوشی یا شمشیرزنی بروز کرده در هنرهاي بومی این سرزمین نظیر هنر

آید.و الهام در ژاپن به شمار می ي زندگی، بلکه به عنوان یک منبع هنريعنوان یک تفکر و شیوه

ن راهی به سوي رهایی از قیود، آزادي کنند که آن یافتو هنر ذن هدف مشترکی را دنبال میآیین

- طریق دیدن سرشت وجودي خود امکان و نجات است. راهی براي رسیدن به بی ذهنی یا ندانستگی که از

درواقع کل مکتب ذن دفاع از یک نفهمیدنی است که فراتر از فهمیدن گردد. این ندانستگی وپذیر می

کند. بنابر اعتقاد سوبژکتیو مدرن غربی، نگاه دفاع می شود ذن از نفهمی و بالهتاست و نه اینکه تصور

غالب این است که زیبایی و کمال در فهمیدن است اما بنابر اعتقاد ذن زیبایی در نفهمیدن است. هنرمند

ذن نظیر استادان چاي کار و یا نقاشان و یا شمشیرزنان، تالش دارند زیبایی و حقیقت درونی را به نشان

ي جزئیات و ظواهر کار هستند. به عبارت دیگر کس هنرمندان غربی که سخت دلبستهعبدهند، درست بر

کشند و سعی در نمایاندن حقیقت دارند. حقیقتی که به زبان رمندان ژاپنی جان را به تصویر میعارف هن

اي جز به کار بستن اشکال مختلف هنري ندارد.د و هنرمند براي بازگویی آن چارهآیر در نمیگفتا

لید واژهک

گیريایی شناسی ژاپنی، چاي نوشی، کمانهنر ژاپنی، عرفان، ذن بودیسم، زیب

ز

فهرست مطالب

صفحه عنوان

9 .............................................................................................................. سمیبود ذن مکتب بر يامقدمه

10 ..............................................................................................................................................................................یکل ينما

15 .............................................................................................................................................................. ذن یژاپن يهنرها

9 ................................................................................................................................................... اول بخش

10 ............................................................................................................................................... اتیکل و درآمد شیپ 1-1

12 ............................................................................................................................................................. تبدل و رییتغ 1-2

14 ........................................................................................................................................................ يدردمند و رنج 1-3

16 .................................................................................................................................................................... يخود یب 1-4

17 ............................................................................................................................................................................ تیته 1-5

18 ................................................................................................................................................................. شناخت فرا 1-6

20 ..............................................................................................................................................................................انهید 1-7

22 .................................................................................................................................................... کهیامیماده مکتب 1-8 23 ......................................................................................................................................................... وگاچارهی مکتب 1-9

26 ............................................................................................................................................... دوم بخش

27 ............................................................................................................................................................. سمیبود ـ ذن 2-1

29 ..................................................................................................................................... ذن خواستگاه: چان مکتب 2-2

39 ...................................................................................................................یشدگ روشن اوج ي نقطه: یژاپن ذن 2-3

48 ...................................................................................................................................................ذن جنوب و شمال 2-4

58 ............................................................................................................................................. ژاپن نیسرزم به ورود 2-5

ح

71 ............................................................................................................................................... سوم بخش

72 ................................................................................................................................................ یژاپن يهنرها و ذن 3-1

78 ................................................................................................................................................................یساب ـ یواب 3-2

86 ............................................................................................................................................................ وگنی ي انگاره 3-3

88 ................................................................................................................................................................... ینهگیناقر 3-4

90 .............................................................................................................................................. تیعیطب با یهماهنگ 3-5

92 ................................................................................................................................ یژاپن یسنت يریگ کمان هنر 3-6

98 ....................................................................................................................................... ویچانو با ینوش يچا هنر 3-7

106 .......................................................................................................................................... چهارم بخش

107 ............................................................................................................................................................ يریگ جهینت 4-1

9

اي بر مکتب ذن بودیسممقدمه

10

نماي کلی 2درمه، توسط بودي1آیین بوداي ذن در چین حدود پانصد سال پس از میالد، مقارن با تعالیم الئو تزو

در درمه ریشه دوانید و هاي بوديبه شکوفایی رسید. ذن در آموزه 3ي تانگبنیان گذارده شد و در دوره

بستر تائوئیم رشد کرد. از این منظر در چین و ژاپن با تلقی دیگري از آیین بودایی و متفاوت از شکل

خوانیم خوانشی از مکتب بودایی هند هندي آن رو به رو هستیم. در واقع چیزي که ما امروزه ذن می

ود به سرزمین ژاپن به است که در سرزمین چین با عقاید تائویی برخورد کرده و غنا یافته و پس از ور

ي ذن ابتدا به هند و بودیسم پرداخته شده پختگی کامل رسیده است. لذا در این رساله براي مطالعه

است و سپس به بررسی آن در چین (به شکل مکتب چان)، و در نهایت به شکل امروزي و شناخته

ي مکتب ذن آناندا ي و ریشهي شکل گیررسیم. در رابطه با نحوهي آن یعنی مکتب ذن ژاپنی میشده

گوید: از فالسفه و هندشناسان به نام معاصر می 4کوماراسوآمی

هاي آن هندي است. برخی دیگر، براساس توضیح حقیقت ذن آسان نیست. برخی از ریشه"

5."آیین دائو، و سیر و تحول آن هم چینی و هم ژاپنی است

د گفت که بخش عمده ي این عقاید را هاي بودیسم در مکتب ذن بایدر رابطه با اندیشه

ي مهایانه دهند که از مفاهیم اصلی شاخهشکل می 8ي تهیتو اندیشه 7و دیانا 6مفاهیمی نظیر پراگیا

که -باشند. در مکتب جنوبی ذن باشند. پراگیا به معناي فراشناخت و دیانا مراقبه میبودیسم می

1. Laotzu 2. Budidarma

3 .907-618 4. Ananda K. Coomaraswamy (1877-1947) 5. The Transformation of Nature in Art, Page 40. 6. Prajna 7. Dhyana 8. Sunyata in Japanese KU.

11

یا تنویر 9ا شناخت فراتر از زمان است که همان ساتوريپرگیا، روشن شدگی ی -شرح داده خواهد شد

گوید: باشد. این روشن شدگی فرآیندي متناقض، ناشناخته و استدالل ناپذیر است. سوزوکی میمی

گوهر آن نیندیشیدن است، چراکه چیزي نیست که اندیشه آن را بشناسد و یا به چنگ "

10."آورد

شود و شخصی پس مراقبه نفس براي شخص ایجاد می ها دیانا یا همانچیزي است که با سال

تواند با تهیت همه چیز رو به رو شود و آن را درك کند. از رسیدن به آن می

باشد و چنان که اگر آن را از آن حذف کنیم، ي مهایانه میي اصلی فلسفهي تهیت هستهاندیشه

ب ذن، انسان تا زمانی که به درك شود. به باور مکتفلسفه بودایی از معناي اصلی خود خالی می

درستی از تهیت نرسیده باشد در جهان تضادها بین عین و ذهن معلق است و درك درستی از واقعیت

اشیاء نخواهد داشت. اما زمانی که تهیت را انسان درك کرد و به تجربه آورد، دیگر هیچ تمیزي بین

بازد و ي ذهن دویی بین است رنگ میاییدهبیند. اینجاست که مفهوم سازي که زخود و هستی نمی

ي تالش ذن هم رهایی انسان از دوگانه انگاري عین و ذهن شود. همهحقیقت یگانه اشیاء نمایان می

است.

یا چنینی 11شود. در ذن از حقیقت چیزها به تَتَتادر شهود پرجتا حقیقت چیزها آشکار می

(Suchness / Thatness) درك را به خود شود. در شنتعبیر میاخت عرفی معموالً چیزها، رنگ م

-پذیرند و حقیقت چیزها پنهان میگیرند و از آرزوها و امیال و ساختار مفهوم ساز ذهن ما اثر میمی

-گردد. اما در فراشناخت یک چیز درست هماهنگونه که هست بدون تأثیرپذیري از چیزي آشکار می

چنینی تهیت است. یعنی در فراشناخت و در شهود حقیقت شود. بر طبق متون پرجینا پارامیتا،

شود. چیزها، یک چیز از هرگونه وصف نسبی و هرگونه ارتباط با فاعل شناخت یا مدرك تهی می 9. Satori

.95. راه بودا، صفحه 1011. Tathata

12

در سوتراي قلب در رابطه با تهیت اینطور آمده است:

همه تهی ندید و دریافت که آنها 12خداوند از آسمان به زمین نگریست، به جز پنج اسکاندا"

، شکل و موجود از تهیت قابل تفکیک نیست و تهیت موجود بودن است، 13هستند. اي ساري پوترا

اند. اي هرچه هست تهیت است و هرچه تهیت است، هست. احساس، ادارك و آگاهی همه اینگونه

آلوده به گناهند روند. نه شوند و نه به فنا میساري پوترا تمام دارماها نشان از تهیت دارند، نه زاده می

شوند. بنابراین جایی که تهیت وجود دارد، نه شکل و نه بی آالیشند، نه فزونی می یابند و نه کاسته می

هست، نه احساس، نه ادارك، نه انگیزه، نه آگاهی، نه چشم، نه گوشی، نه بینی، نه زبان و نه کالبد، نه

14."هاي ذهن و نه اندامی براي دیدنسهذهن، نه صدا، نه بو، نه مزه، نه چیزي ملموس و نه شنا

حال قدري به شرح وضعیت مکتب ذن در سرزمین زادگاهش یعنی سرزمین چین بپردازیم.

شود که نزد عموم مردم از آیین بودایی چان (ذن) در چین با نام هویی ننگ شناخته می

با تعالیم هویی ننگ (مؤسس محبوبیت بیشتري برخوردار بود. روح آیین بودایی مهایانه در چین بیشتر

هاي او برخالف استادان بودایی پیش از خود بر پایه مکتب جنوبی) همساز است تا مکتب شمالی آموزه

ادبیات شرعی بودایی و قرائت سوتراها استوار نبود، بلکه با زبانی ساده و صریح شهودهاي روحی خود را

گوید: گذاشت. سوزوکی میبا رهروانش به اشتراك می

شوند و باز از طریق درمه متصل میاز طریق هویی ننگ است که یوگی هاي ذن نو به بودي"

.15."اي متمایز از شکل هندي آن تعیین کنیمتوانیم تاریخ تولد ذن چینی را به گونهاوست که می

ریزي شده است: کند که اصل اندیشه ذن براساس آن پیهویی ننگ با نفی آغاز می

16."یز نبوده استدر آغاز هیچ چ" 12. Skandha ١٣. Sariputra 14. The Prajnaparamita Heart sutra, page 47.

.12. بی دلی در ذن، صفحه 15

13

ي تهیت باشد که به خوبی با مفهوم نیستی و آموزهاین جمله اساس مکتب ذن هویی ننگ می

کند و پیوندي ژرف برقرار نموده است. او هرگونه توصیف و تعین پذیري گوهر واقعی وجود را نفی می

ست و نه جان چنینی آید. مفهوم سازي کار ذهن دویی بین امعتقد است گوهر وجود به مفهوم در نمی

بین.

بی –(بی شکلی 17داند: ووسیانگهویی ننگ آیین بودایی ذن را مرکب از سه مفهوم می

-بی دلی). او ووسین را بنیان آیین ذن معرفی می –(بی ذهنی 19(ناساکن)، ووسین 18صورتی)، ووجو

گوید: کند. سوزوکی می

(به ژاپنی: موشین) است که در لغت به اصلی چینی آن، وونیئن (به ژاپنی: مونن) یا ووسین "

دل است. اما نیئن یا سین مفهومی بیش از اندیشه یا دل دارند ... در واقع -اندیشه یا نه -معنی نه

20."اند براي یک تجربهها دو اصطالحاین

باشد و کسی که بتواند به درك ووسین ي عطف پرگیا و دیانا میووسین یا موشین ژاپنی نقطه

دهد که با ندانستگی یا بی ایستد. ووسین حالتی از دل را نمایش میرمه در او از عمل باز میبرسد ک

ارتباط دارد. این حالت نه سطحی از دانستگی است و نه فرورفتن در حالتی از بی خودي 21ذهنی

تار دهد و به همین دلیل با ابزار عقل و گفاست. حالتی متافیزیکی و شهودي و فراعقلی را نشان می

گوید:شود، در واقع اصالً فهم شدنی نیست بلکه یک امر شهودي است. دائو میفهم نمی

.25بی دلی در ذن، صفحه . 16

17. WU-hsiang 18. WU-JU 19. WU-hsin

.65صفحه بی دلی در ذن، . 2021. No mind

14

ندانستن دانش راستین است. تالش براي انباشتن دانش بیماري است. ابتدا بدانید که بیمارید "

هایش رها سپس براي سالمتی خود کوشش کنید. فرزانه، طبیب خود است و او خود را از تمام دانسته

22."موده، پس در حقیقت یکپارچه و کامل استن

ي مکتب ذن و وضعیتش در سرزمین چین ذکر شد، حال اي در رابطه با هستهاکنون که مقدمه

قدري به سرمنزل آخر این مکتب یعنی سرزمین ژاپن بپردازیم.

ي، با ورود آیین بودایی ذن از چین به ژاپن و تغییر لفظ چان به ذن در قرن دوازدهم میالد

شکل گیري آیین و مکتبی رغم خورد که تا به امروز باقی مانده است و افراد زیادي به امید رسیدن به

آرامش و حقیقت به سلک رهروان این مکتب در می آیند. مکاتب گوناگون ذن در ژاپن همساز با

ب رین زایی و روحیه عملگراي ژاپنی و متناسب با آن رشد کردند که معروفترین و بزرگترین آنها مکات

ي این مکاتب بر تالش فردي براي دستیابی به بیداري معنوي از راه مراقبه باشند. همهسوتو می

است. هدف از 23نشسته تاکید دارند. بنابراین وجه مشترك در میان آنها، رسم مراقبه نشسته یا ذادن

24این روش رسیدن به هماهنگی بدن و ذهن از طریق تمرکز است.

ي تر ذکر شد، لفظ ووسین در زبان ژاپنی موشین است. موشین اساس و افشرهپیشهمانطور که

شود. این ذهن موشین، ذهنی نیست که همچون صدف خالی باشد. بلکه ذن در ژاپن محسوب می

ذهنی است که حضور تام و کمال دارد اما خالی از آرزو، گیجی، مشغله و هیاهو است.

آید. اگر رهرو موشین ژاپنی) ساتوري یا تنویر به دست میدر حالت بی دلی (ووسین چینی و

دهد. ساتوري دیدن این است که من ي جان خود را به خویشتن متوجه کند ساتوري دست میدیده

کنیم توهمی بیش نیست. اصالً منی در کار نیست می "من"خود تهیت است و آنچه از آن تعبیر به

چیزي مستقل در کنار چیزهاي پنداشت. بلکه همین چیزها هرچه هست چنینی است. چنینی را نباید

.71. دائودچینگ، صفحه 2223. Zazen

ي تایزن دشی مارو.. براي مطالعه بیشتر نگاه کنید به کتاب ذاذن نوشته 24

15

هستند که ناگهان در فراشناخت از هرگونه وصف نسبی خالی می شوند و حقیقتشان آشکار 25و صور

-گردد. در واقع حقیقت ذن چیزي نیست که در خارج از زندگی روزمره به دست آید بلکه در همینمی

جا و همین لحظه ممکن است ظاهر شود.

هنرهاي ژاپنی ذن ها و اي که از عمق اندیشههنر ژاپنی بیش از آنکه هنر وصنعت باشد نوعی مراقبه است. مراقبه

باورهاي عرفانی چون ذن و بودیسم برخواسته است. این پیوند تنگاتنگ را در عناصر مختلفی از هنر

توان مشاهده کرد. هنر یعت میتر از همه در ارتباط با طبگی و مهمژاپنی از جمله نقصان، ناقرینه

ژاپنی حاصل تجربه درونی تعالیم بودایی است. تجلی همدلی با طبیعت، بی خودي و تهیت است و

عین بی کنشی است. در اینجا هنرمند از هنر آفرینی قصدي ندارد. هنرورزي او از منِ او بر نخواسته

د این است که این معانی را در هنر ظاهر بلکه هنر او عین تجربه درونی و بوداگی اوست. کار هنرمن

- تعبیر می 26کند. یعنی چنینی، تهیت و ساتوري را در هنر بنمایاند. از این لحاظ هنر به هنر بی هنري

شود و مثالً موسیقی به نواختن عود بدون سیم و یا شنیدن آوایی بی آوا و یا بافتن زنبیل بدون دست

است.

متفاوت از مفهوم هنر در غرب است و چه بسا ممکن است افرادي در به طور کلی مفهوم هنر در ژاپن

غرب باشند که هنر ژاپنی را نفی کنند. هنرمند ژاپنی اثر خود را در هماهنگی کامل با کیهان

25. Forms 26. Artless Art