SELÇUK ÜNlVERSİTESİ SELÇUK UNIVERSITY

1. MiLLETLERARASI MEVLANA · KONGRESi : FIRST INTERNATIONAL MEVLANA CONGRESS

TESLiGLER

PAPERS

3-5 ~;~s 1987

SELÇUK ÜNiVERSiTESi Y AYINLARI

SELÇUKLU ARAŞTIRMALARI MERKEZi Y AYINLARI

Tashih Edenler Correctors

Prof. Dr. Selçuk ÜNLÜ

Dnç. Dr. Muharrem ŞEN Yrd. Doç. Dr. Yüksel USLU Okutman Hasan İNAL Yrd. Doç. Dr. Mehmet TEKiN

(Almanca)

CFrancızca)

CİngiHzce)

Cİngilizc~)

<Türkçe)

Kapruk Resmi: Güner ÖZKAN Hat : Fevzi GÜNÜÇ

ISBN 975:. 448- 013 - 3

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ BASlMEVi 1988 - KONYA

: 51

: 3

.. MEviA_NA'NIN TABIBLERİ.

... Ekmeleddin Müeyyet-Beyhekim ve Gazani'er

Dr. Şehabeddin Uzluk ...

Selçuklu çı:ı,ğında Konya'da Mevlana (672/1273) ile tanışmış iki tablb sarayda, yazU:e almışlardı. Bu devre (626/1210) yılından son­ralara rastlamaktadır. Tarih kaynaklarına göre O, Selçuklularm Anadolu Dev]et teşkilatında en parlak ve kültürce yüksek d•evridir Geniş sinırlar içinde bütüıl şübeleriyle sağlık ve eğitimde yogun bir mevcudiyete . sahip :bulunuyordu. Bu. husus da Başşehir Konya : öte­ki şe~rler arasında yüksek derece almış, çifte surları bİri ötekinden güzel ve büyük yapılarıyla o zamanki Anadolunun göz alıcı bir bel­desiydi. Doğu Asya'da ba!Şlatılmış olan kültür faaliyetleri bu yeni ül­kede artık bir varlık içindeydi.

özellikle birmci Aİ~eddin Keykubat (1219/1236) gibi, Devlet BaŞkanının topluluğu yürütmesi nedeniyle Baş şehre öteki illerden pek çok bilini ve sanat daUarına mensup kişiler gelmişlerdi ve gay­r:etleriyJıe büyük işler sağıiyorlardı. Nitekini yukarıda adlarını geç-· tiğim taıbiblerde burada öğretim vazifelerini de birlik de yürütüyor­lardı. Bunlardan Ekmeleddün Müeyyet asıl bilgisi ile başka bilim­leri de vardı. Bu yüzden vazifedeki yeri üst düzeydeydi. İki tabib de Saray: dışında da ·büyük saygı ve sevgi kazanmışlardı:

Mevlana ile bu ilü taıbib arası kısa zamanda: derin bir dostlu­ğa eiişdi. Mevlana,' Eıan:eleddin'in yüksek mevkii yüzünden ihtiya­cİ. 'olanları için Ekmeleddin'e mektuplaı• yazıyordu. Bu mektupların sayısı: üç. tarie olup İçlerinde yarilım isteyenlerini ihtiyaçlexından sonra taJbiıbin meziyetlerini övüyordu. (Mevlana':ıiın Mektupl·arı, No. İ6i9b/12D, Prof. Dr. F. Nafiz Uzluk yaymı, İstanbul 1937)

- . '. :Mevlana'nın TaJbi:b- Ekmeleddin Müeyyetle buluşmaları çok de-

fa hasta başında veya ilaç hazırladığı zamanlardı. Bu ziyaretlerde oğlu Sultan Veletde (1 726/1316) bulunuyordu. Böylelikle ta;bib hak­kındaki bHgileri artıyordu. Bu toplantıların çok zengin izlerini Sul-

2U

tan Veled, Divan'ındaki kasidelerinde okuyoruz. Bu kasideler, baıba­sı derecesinde olmasa bile Mevlana'nın oğlu olduğunu belli etmek­tedir. Özellikle tabi:bin geniş saıhadaki bilim kudretini anlatmakta­dır. (Sultan Veled Divan-ı, Sahife 230/232, Prof. Dr. F. Narfiz Uzltik Yayını, Ankara 1941)

T·aıbibler hakkında yukarıdaki kitaplardan başka, Mevlana'nın kırk yıllık müridi Sipehsalar da Mevlana'nın kişilik menki:belerinde taoib Ekmeleddin'le görüşmeleri ayrı bir önem vermektedir. Bir de­fasında Taıb]b Ekmeleddin'in çalışma odasına gelmiş v.e ne yaptığını sorumuş o da Hükümdar Rüknettin için Tiryaki Faruki hazırladığı­nı söylemiş ve hamurunu Mevlana'nın önüne sununca Mevlana ila· cm neye yaradığını anlıyar~k ey hazık Ekmeleddin içimizi bir ejder­ha solunuştur ki, eğer Denizler Tiryak olsa ana ilaç etmek mümkün degildir. Dediğini ve hemen oradan uzaklaştığım yazar.

Mevlana ile Ekmeleddin'in buluşmalarına ait başka bir olay : Mevlana bir gün sema sırasındaydı tabib Ekmeleddin güzel elbise­ler pırlantalı başlık giyerek gelmiş seyr ediyordu, Mevlana yanına uğrayarak aziz tabiıb çok süslüsünüz, bu süsleriniz sizi sıkmasın Mıt­rııba niyaz olsun, diye fısıldamış kılığından utanan Ekmeleddin'e te-

. s·elli verdiğini yazmaktadır.

Bir başka -olayda Sipeihsalar, Mevlana'nın cenaze töreninde Mu-, arrif (cenaze namazını kıldıracağı davet !"den) öne geçip Şeyh Sad­reddin Konevi'ye buyur büyük alim sözüne tabi:b Ekmeleddin ileri atıhrak Muarrif edebini muhafaza et, zira hakiki büyük alim Mev­lana (1207 /1273) idi öldü sözünü geri al diye bağırdığını yazarak Mevlana'ya karşı ölüm halinde bile der!n saygısını bildirmektedir. (Sipehsalar, Menakıp Hz. Mevlana, saıhife 83/84/85/112, Ahmet Av­ni yayını, İstanbul 13351)

İbrahim Hakkı Konyalı da bu iki hekimi ·haber veriyorsa da Sel­çuklulardaki Baş Şehrin sağlık yurtları hakkındaki kanaatleri çok yanlıştır. Seıbe!bi dJe, Selçuklu Devrindeilli Konya'da :bu yurtların az olduğu ve şe·hir dışında bulunduklarını yazmaktadır. Halıbuki günü­müzdeki incelemelere dayanarak sözlerinin tamamen aksi neticesi­ne varılmaktadır. Nitekim Prof. Dr. A. Süheyl Ünver, Selçuk ta'ba­betinde v·e incelemelerimizle birlikte Selçukilerde bu tesislerin iki Sur arasında bulundukları anlaşılmaktadır. Bu devirde pek çok ta­bi:bler bulunduğu ve öğretim için Şifa Yurtları buıgünkü karşılıkla­rıyla Tıp Fakülteleri vazifesini görüyordu.

Bunların günümüze kadar, gelebilenleri olup yapılarının asıl-

212

ları tamamiyle durmuyorsa da kalıntıları ve haklarında yazılmış vakfiyeleri vardır. (65211250) tarihli ve yirmi kişi önünde yazılmış bir belge olup Büyük Karatay karşısındaki taJbib Kemaleddin'in Kü­çük Karatay Medresesidir. Bugün içinde ve Konyıa planında (1882) yılma kadar mevcut olan birinci ve ikınci surların arasındadır. Ya­pıda büyük kısımlar kayıbolmasına rağmBn Eyvanla Türıbe kısmı kalmış bulunmaktadır. Prof. Dr. A. Süheyl Ünver, Selçuk ta;ba;beti, sah]fe (92/93/95, Ankara 1940)

Tabi'b Ekmeleddin Mevlevi vesikalarına göre: Aslen Nahcıvan'lı olup Tıp .öğrenimini tamamladıktan sonra Konya'ya gebııiş ve bu­rada görev sırası üçüncü Kıyaseddin Keyhüsrev (1264/1283) faali­yetlerine devam ettiği belgelerden anlaşılıyorsa da adı verilen so­kaktaki mescidin yanında söylenişlere göre; batısındaki Damlşifa­nın ne zaman yıktınldığı belli değildir. Mescidin de kim tarafından kurulduğu ve ölümünün kaç yılında vukuu bulduğu bilinmemekhı­dir. Mescit yapısı, gövde yönünden tam bir Selçuklu işidir. Selçuklu ustaları yönünden ikmal edilmiştir. Fakat, yapılış yılı gibi ustasının­da kim olduğu işaretli değildir.

Mescid Alaeddin tepesinin batısında ve İnce Minare'nin ikinci Batı solmğındadır. Planı kare olup Doğusunda ince dik dörtgen ekli­dir. Mescidin giriş kapısı bu yöndedir. İçeri girilince; sağda türıbe ka.pısı vardır. Mescidin üstü tek kuıb'belidir. Kubbe ağırlığı, duvar­lara ufak üçgenlerle gelmektedir. Pencer·e ve kapıları Kony;:ı, Müze­sindedir. Güzel işlenmiş yazılı ve renkli Miıhra.b'ı da (1907) yılında

Mescid de sol üst kısmı kaybolmuş durumdaydı. Bu yıldR-n itibaren, Milırabın kalan kısımlan asıl resimlerine göre, Berlin'de tam.::ımla­narak Kayser Wilhelm Müzesi İslam eserleri bölümünde te·şhirG kü­nulmuştur.

Taıbtb Ekmeleddin'·in çalışma, arkadaşı Ga:ca.nfer Tebrizli bir Türk'tür. Ayrı ayrı yıllarda Konya'ya gelmişl2:r ve burada tanışmJş­lar.

Ekmeleddin'in bir oğlu olup ne kadar yaşadığı ve sonra ne ol­duğu, annesiyle beraJber haklarında hiç bir belgeye rastlamadık. Ta­bib Gazanfer'in aile durumuna aid bilgimiz acıklı olarak yoktur. Ölüm yılı da, malum değildir. Konya'daki çalışmasında Şehrin Ulu­ırmak semtinde kendi adıyla anılan bir yöresi vardır.

213

M.-EVLANA'S PHSYSICIANS : EKMELEDDIN MUEYYED · . ·.ı: CCHIEFPHYSICIANSJ AND GAZANFER

Ekmeleddin Müeyyed Bey;hekim and Gazanf.er were twö fainous doctors of Konya during the reign of Sultan. Alaeddin Keyku:bat· (1219-1236) .

Mevlana had an intimate friendship with. thEise doctors, We know that Mevlana corresponded with Ekmeleddiıi. Tıhere are sorne­odes on these.relations in Sultan Veled's "divan". Sipehsalar alsa gave same pieces of information wbout medical connectiohs between Mevlana and the doctors.

The infoi·matlon on' the medical service and instuition of that: period giveı~ by I. H. Konyalı is. wrong. Our investigatio.hs and t~~ investilgations made by Prof. Süheyl Ünver, Phd, show that medical establishment \.\rere in between the two city-walls. J'h.ere are ~ome remnants and deeds of these estwblishments which were onca the· fwculties of Medicine. One ofthem is Th~ Küçük Karatay of.the d,fıte 652/1250.

Dr. Ekmeleddin was originally from Nahçıvari. Later he settled iiı Konya His mosque is in the Selçukian style and is stili· standin:g.

Dr. Gazemer was a Turk from Tebriz. There isa su!burb bearing his name in Uluırmak, a region .of Konya.

Beyhekim Mascidi'nin planı 214

Beyhekim Mescidi'nin giriş portali

Beyhekim Mescidi'nin kapısı

215

216

Beyhekim Mescidi'nin giriş kapısı

Beyhekim Mescidi'nin 1907 den önceki mihrabı

Boyhekim Mescidi'nin 1907 deki milıra bı

217

218:

Beyheltim Mescidi'nin doğu bugünkü hi:Ui

Beyhekim Mescidi'nin doğu pencerelerinden biri

Beyheltim Mescidi'nin kuzey- doğudaki yıktırılan odasız hali

219