หลกนตธรรม

ศาสตราจารย ดร. ก าชย จงจกรพนธ กรรมการอสระวาดวยการสงเสรมหลกนตธรรมแหงชาต

ความน า

นกคด นกปรชญาทงหลายในโลกนไดคดคนรปแบบการปกครองทดเพอน าไปสสงคมทเพอนมนษยสามารถอยรวมกนไดอยางปกตสข ไดอยางสงบสข ไดอยางมประสทธภาพ ไดอยางมศกดศร ไดอยางเปนธรรม มานบเปนพน ๆ ป จากประวตศาสตรอนยาวนานทมนษยไดลองผดลองถก ลองทฤษฎ แนวคดตาง ๆ มามากมาย๑ ในทสดขอสรปอนเปนทยอมรบกนโดยทวไป กคอสงคมอนชอบธรรมทวานจะเกดขนไดตองเปนสงคมทใชกฎหมายเปนหลกในการปกครอง (Rule by law) เปนหลกในการอยรวมกนของคนในสงคม ไมใชสงคมทมบคคลคนเดยวหรอคณะบคคลเปนใหญ (Rule by men) เปนผใชอ านาจโดยอ าเภอใจโดยปราศจากการควบคม๒

อยางไรกตาม ล าพงแตมกฎหมายเปนหลกในสงคมหรอในประเทศนนยงไมเพยงพอ เพราะมนษยเปนผสรางกฎหมายขน และผสรางกฎหมายซงเปนมนษยปถชน ยอมมทงดและไมด มอคต มฉอฉล มนษยอาจใชกฎหมายสรางความไมเปนธรรม ใชกฎหมายเปนเครองมอท าลายลางฝายตรงขาม ใชกฎหมายสรางความถกตองใหกบตนเอง ๑ ในชวง ๔๐๐ ป กอนครสตกาล Plato ปราชญชาวกรกเหนวาการมผปกครองเปนกษตรยนกปรชญา (Philosopher King) จะเปนการปกครองทดทสด แตตอมาในบนปลายชวตกเปลยนความคด โดยเขยนหนงสอชอ The Laws แสดงความเหนวาการปกครองโดยกฎหมายเปนการปกครองทดทสด และตอมา Aristotle ลกศษยของ Plato ไดสานตอและขยายความคดดงกลาว จนไดขอสรปวา การปกครองโดยกฎหมายเปนสงทพงปรารถนากวาการปกครองโดยมนษยไมวาจะเปนผใดกตาม รายละเอยดโปรดด Plato, The Republic, Book VIII, 563A-564D (Trans, W.H.D. Rouse, A Mentor Book, 1956) Plato, The Laws 875 (Trans. T.J. Saunders, Penquin Classic, 1975) Aristotle, Politics 1981a (Trans. Jowett, 1926) ๒ Lord Acton ซงเปนนกประวตศาสตรชาวองกฤษ ไดกลาวประโยคทเปนสจธรรมขอหนงไววา “Power tends to corrupt, and absolute power corrupts absolutely.” โปรดด Letter to Bishop Mandell Creighton ใน Louise Creighton, Mandell Creighton. Life and Letters of Mandell Creighton. (London: Longmans,Green,and Co.,1904) p.372.

๒

หรออน ๆ ดงนน กฎหมายจงตองอยภายใตหลกพนฐานบางประการ ซงกคอหลกนตธรรม (The Rule of Law)๓

The Rule of Law

ค าวา “หลกนตธรรม” มาจากค าในภาษาองกฤษวา Rule of Law ซงมผใหค าแปลไวหลากหลาย อาท หลกพนฐานแหงกฎหมาย๔ หลกการปกครองดวยกฎหมาย๕ หลกแหงกฎหมาย๖ หลกกฎหมาย๗ กฎของกฎหมาย๘ หลกความศกดสทธของกฎหมาย๙ หลกความยตธรรมตามกฎหมาย๑๐ หลกธรรม๑๑ หลกธรรมแหงกฎหมายหรอนตปรชญา๑๒

๓ นอกจากนโปรดด ชยวฒน วงศวฒนศานต.“หลกนตธรรม (Rule of law)” รวมบทความทางวชาการ เนองในโอกาสครบรอบ ๙๐ ป ธรรมศาสตราจารย สญญา ธรรมศกด.(กรงเทพมหานคร:ส านกพมพมหาวทยาลยธรรมศาสตร,๒๕๔๑) หนา ๒๓. ๔ พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒ หนา ๕๘๗. และประยร กาญจนดล,“หลกนตธรรมไทย” ใน เอกบญ วงศสวสดกล.หลกนตรฐ หลกนตธรรม.(กรงเทพมหานคร:มหาวทยาลยธรรมศาสตร,๒๕๕๓) หนา ๑๔๐. ๕ โปรดดใน อกฤษ มงคลนาวน.“หลกนตธรรมกบสภาพสงคมประเทศไทย” (บทสมภาษณ) จลนต ปท ๙ ฉบบท ๑ (มกราคม-กมภาพนธ พ.ศ.๒๕๕๕) หนา ๓. ๖ ชยวฒน วงศวฒนศานต.“กฎหมายปกครองตามทศนะขององกฤษ (ตอ)” วารสารกฎหมายปกครอง เลม ๓ ตอนท ๑ (เมษายน พ.ศ.๒๕๒๗) หนา ๒. ๗ เสนาะ เอกพจน.“The Rule of Law” ดลพาห ปท ๘ เลมท ๙.(กนยายน พ.ศ.๒๕๐๔) หนา ๙๘๒-๑๐๐๓. ๘ สงหหนองจอก.“นตธรรม (๑)” หนงสอพมพสยามรฐรายวน และ http://www.siamrath .co.th/ web/?q=นตธรรม-1 และโปรดด ค าวนจฉยสวนตนของตลาการศาลรฐธรรมนญ (ทานธานศ เกศวพทกษ) ในคดยบพรรคไทยรกไทย ค าวนจฉยศาลรฐธรรมนญ ท ๓-๕/๒๕๕๐ ๙ สด สตรา.“เปรยบเทยบวงการกฎหมายคายตวนตกกบคายตวนออก” ดลพาห เลม ๑๑ ปท ๗ (ธนวาคม พ.ศ. ๒๕๐๓) หนา ๑๔๐๘. ๑๐ ถาวร โพธทอง.“การประชมสนตภาพของโลกโดยทางกฎหมาย ” วารสารนตศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร เลม ๑ ตอน ๒ (กนยายน พ.ศ.๒๕๑๒) หนา ๑๙๑. ๑๑ วกรม เมาลานนท.“อยการในเมององกฤษ” ดลพาห เลม ๑๒ ปท ๒ (ธนวาคม พ.ศ. ๒๔๙๘) หนา ๘๕.

๓

นตธรรมวนย๑๓ ธรรมะแหงกฎหมาย๑๔ นตสดมภ๑๕ ฯลฯ แตค าแปลทไดรบความนยมและใชกนแพรหลายโดยทวไปคอค าวา หลกนตธรรม

อนทจรงค าวา หลกนตธรรม ไมใชค าใหมในวงการกฎหมายของประเทศไทย นกวชาการและนกกฎหมายไทยไดยนและรจกกบค าวาหลกนตธรรมกนมานานพอสมควร แตเนองจากหลกนตธรรมเปนแนวคดทก าเนดและพฒนาขนกอนในตางประเทศ๑๖ ซงมระบบกฎหมาย แนวคดและสภาพแวดลอมทตางจากกฎหมายไทย๑๗ นอกจากนประเทศไทยยงไมมบทบญญตทก าหนดความหมาย องคประกอบ สาระส าคญ

๑๒ ศร วศษฎธรรม อศวนนท.“The rule of law” ดลพาห เลม ๑๐ ปท ๘ (ตลาคม พ.ศ. ๒๕๐๔) หนา ๑๑๒๓. ๑๓ เสรม สวรรณเทพ.“วงการกฎหมายสากล” ดลพาห เลม ๔ ปท ๘ (เมษายน พ.ศ. ๒๕๐๔) หนา ๓๘๔. และ ธานนทร กรยวเชยร.“บทบรรณาธการ” บทบณฑตย เลม ๒๐ ตอน ๓ (กรกฎาคม พ.ศ. ๒๕๐๕) หนา ๗๖๕. ๑๔ จรญ ภกดธนากล, เอกสารถอดเทปการบรรยายพเศษ เรอง “ศาลรฐธรรมนญกบการด ารงหลกนตธรรม” โดยนายจรญ ภกดธนากล ตลาการศาลรฐธรรมนญ ในการสมมนาทางวชาการเนองในวาระครบรอบ ๑๔ ป ศาลรฐธรรมนญ วนพฤหสบดท ๒๙ มนาคม ๒๕๕๓ ณ โรงแรมมราเคล แกรนด กรงเทพ, ส านกงานศาลรฐธรรมนญ ๘ พ.ค. ๒๕๕๕ (เอกสารอดส าเนา) หนา ๓. ๑๕ จ ารญ เจรญกล.“The Rule of law” ดลพาห ปท ๙ เลม ๑ (ธนวาคม พ.ศ. ๒๕๐๕) หนา ๖๐. ๑๖ ค าวา The Rule of Law ก าเนดและพฒนาขนครงแรกในราวศตวรรษท ๑๓ ในประเทศองกฤษ ซงเปนประเทศทอยในระบบกฎหมาย Common Law ซงตางจากประเทศไทยทอยในระบบกฎหมาย Civil Law รายละเอยดโปรดด Albert V. Dicey.Introduction to the study of the Law of the Constitution.(London:MacMillan,1959) pp.188-203. และ เสนาะ เอกพจน.อางแลวเชงอรรถท ๗. หนา ๙๘๒-๑๐๐๓. ๑๗ และโดยเหตน ศาสตราจารยธานนทร กรยวเชยร จงเสนอใหนกกฎหมายรวมกนพจารณาวา “จะเหมาะสมหรอไมหากเราจะน าหลกนตธรรมของตางประเทศมาใชกบประเทศไทยทงหมด หรอเราควรจะรวมกนคนหาเจตนารมณในแบบของไทยเอง เพราะหลกนตธรรมในหลาย ๆ ประเทศกมไดเหมอนกนเสยทเดยว แตกมการดดแปลงหลกนตธรรมตนแบบของประเทศองกฤษไปบางเพอใหเขากบสภาพสงคมในประเทศของตน” และดวยเหตผล ๔ ประการ ทานศาสตราจารยธานนทร กรยวเชยร จงสรปวามความจ าเปนอยางยงทตองสรางหลกนตธรรมในแบบของไทยขนมาเอง ซงผเขยนเหนดวยเปนอยางยง รายละเอยดโปรดด ธานนทร กรยวเชยร.อางแลวเชงอรรถท ๑๗.หนา ๑๗,๑๙,๒๑.

๔

หรอความส าคญของหลกนตธรรมไวในกฎหมายใด โดยเฉพาะอยางยงหลกนตธรรม เปนหลกคดทเปนนามธรรม๑๘ เปนเรองทคอนขางเขาใจยากและมพลวตรตลอดเวลา และทส าคญทสดนกคด นกกฎหมาย นกวชาการไดอธบาย ใหความหมาย องคประกอบ สาระส าคญ ฯลฯของค าวาหลกนตธรรมไวแตกตางไมตรงกนเสยทเดยว๑๙ เหตตาง ๆ เหลานท าใหนกกฎหมายอาจเขาใจความหมาย องคประกอบ สาระส าคญ และความส าคญของหลกนตธรรมแตกตางกนไป๒๐

ในสภาวการณทนกกฎหมายอาจอธบายและเขาใจความหมาย องคประกอบ สาระส าคญ และความส าคญของหลกนตธรรมแตกตางกนไป แตในชวงหลายปทประเทศไทยประสบวกฤตความแตกตางทางความคดเหน นกกฎหมาย นกวชาการ องคกรตาง ๆ ตลอดจนประชาชนทวไปกลบพดถงและกลาวอาง๒๑ ใหทก ๆ ฝายเคารพ

๑๘ นอกจากนโปรดด จรญ โฆษณานนท.“บรบททางสงคมและประวตศาสตรของอดมการณ “หลกนตธรรม”” วารสารกฎหมายจฬา ปท ๑๑ ฉบบท ๑ (ธนวาคม ๒๕๒๙ – มนาคม ๒๕๓๐) หนา ๘๒. ๑๙ อนทจรง ปญหาทวานกกฎหมายเขาใจถงความหมายของค าวา The rule of Law ไมตรงกนเสยทเดยวน เปนปญหาทด ารงอยในประเทศไทยนานแลว ดงททานอาจารยเสนาะ เอกพจน ผพพากษา ไดกลาวไววา “... จะแปล The Rule of Law วาอยางไร .... กคงจะไมเปนไร ขออยางเดยวใหเรานกกฎหมายเขาใจอยางถกตอง ถงความหมายทแทจรงของ The Rule of Law แลวชวยกนปองกนรกษาไวและปฏบตตามตอ ๆ ไปอยาใหขาดสายโดยอยาขายหลกวชาเสยเทานน” โปรดด เสนาะ เอกพจน “The Rule of Law (ตอ)” ดลพาห ปท ๙ เลม ๓ (มนาคม ๒๕๐๓) หนา ๓๖๐-๓๖๑. ๒๐ ไมเพยงแตนกกฎหมาย นกวชาการไทยเทานนทมความเหนไมตรงกน แมแตนกกฎหมายและนกวชาการชาวตางชาตกมความเหนเกยวกบความหมาย สาระส าคญ ฯลฯ ของ The Rule of Law ไมตรงกน อาทเชน โปรดด Friedrich August Hayek.The Road to Serfdom.(Great Britain:Routledge,2006) pp. 75-76. Fuller, Lon.The Morality of Law, rev.ed.,(New Haven:Yale University Press,1964) pp. 39-94. Paul Craig, “Formal and Substantive Conceptions of the Rule of Law” Public Law ,467 (1997) Joseph Raz.“The Rule of Law and Its Virtue” Law Quartery Review (1977) และโปรดด ชยวฒน วงศวฒนศานต.“หลกนตธรรม (Rule of law)”.รวมบทความทางวชาการ เน องในโอกาสครบรอบ ๙๐ ป ธรรมศาสตราจารย สญญา ธรรมศกด .(กรงเทพมหานคร: ส านกพมพมหาวทยาลยธรรมศาสตร ๒๕๔๑) หนา ๒๙. นอกจากนโปรดด United Nations Rule of Law website and repository (www.unrol.org) ๒๑ “มการน าค าวา rule of law มาอางกนโดยสบสนจนเกรอและไมมความหมายทแนชด จนเกอบจะเปนสรอยทยกมากลาวอางลอย ๆ เพอเรยกรองความเปนธรรมบางอยางเทานน” คดลอกมาจาก

๕

และยดหลกนตธรรมมากเปนพเศษจนท าใหสรปไดวา ไมวาแตละบคคลจะเขาใจความหมาย สาระส าคญหรอองคประกอบ ของหลกนตธรรมตรงกนหรอไม อยางไร แตทกคนเคารพและยดหลกนตธรรม๒๒

รฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทย พทธศกราช ๒๕๕๐

หลกนตธรรม อนเปนแนวคด ทฤษฎทมสภาพนามธรรม ไดถกท าใหเปนบทบญญตแหงกฎหมายอยางเปนรปธรรม จบตองไดครงแรกโดยรฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทย พทธศกราช ๒๕๕๐๒๓

ชยวฒน วงศวฒนศานต.“หลกนตธรรม (Rule of law)” รวมบทความทางวชาการ เนองในโอกาสครบรอบ ๙๐ ป ธรรมศาสตราจารย สญญา ธรรมศกด . (ก รง เทพมหานคร:ส านกพมพมหาวทยาลยธรรมศาสตร,๒๕๔๑) หนา ๒๓-๓๕. และท านองเดยวกน โปรดด Shklar, Judith and Hoffman, Stanley.Political Thought and Political Thinkers.(Chicago:University of Chicago Press,1998) p.21. และ คณะกรรมการอสระตรวจสอบและคนหาความจรงเพอการปรองดองแหงชาต (คอป.) มขอเสนอใหนายกรฐมนตรยดถอหลกนตธรรม (Rule of Law) ในการบรหารประเทศ โปรดด หนงสอคอป.ดวนทสด ท คอป. ๖๕๑/๒๕๕๔ ลงวนท ๑๕ กนยายน ๒๕๕๔เปนตน ๒๒ แมแตนกกฎหมายทวโลกทเปนสมาชกของ International Bar Association (IBA) ยงมมตใหบรรดาผทใชวชาชพทางกฎหมายใหความเคารพและถอปฏบตในหลกนตธรรม โปรดดภาคผนวก : เสยงสะทอนจากทานผอาน เขยนโดยสชาต ธรรมาพทกษกล, “เปนทนาอศจรรยกคอวา หลกนตธรรมเปนเรองทมมาแตยคพทธกาลแลว” ใน ธานนทร กรยวเชยร.อางแลวเชงอรรถท ๑๗.หนา ๗๘-๗๙. ๒๓ เปนรฐธรรมนญฉบบแรกในประวตศาสตรรฐธรรมนญไทยทไดบญญตรบรถงความมอยและความส าคญของหลกนตธรรม โดยใชค าวา “หลกนตธรรม” เขยนไวในกฎหมายเปนลายลกษณอกษรชดเจน ทง ๆ ทรฐธรรมนญ ฉบบป ๒๕๕๐ เปนรฐธรรมนญทมความเปนมาสบเนองจากการรฐประหารเมอวนท ๑๙ กนยายน ๒๕๔๙ อยางไรกตาม แมรฐธรรมนญฉบบอน ๆ จะมไดมบทบญญตทใชค าวา “หลกนตธรรม” ไวโดยตรง แตกมไดหมายความวารฐธรรมนญฉบบอน ๆ มไดมบทบญญตทมเนอหาตรงกบหลกการหรอสาระส าคญของหลกนตธรรมไว อาท รฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทย พทธศกราช ๒๕๔๐ มาตรา ๓๒ บญญตไววา “บคคลจะไมตองรบโทษอาญา เวนแตจะไดกระท าการอนกฎหมายทใชอยในเวลาทกระท านนบญญตเปนความผดและก าหนดโทษไว และโทษทจะลงแกบคคลนนจะหนกกวาโทษทก าหนดไวในกฎหมายทใชอยใน

๖

มาตรา ๓ วรรคสองแหงรฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทย พทธศกราช ๒๕๕๐ไดบญญตรบรถงความมอยและความส าคญของหลกนตธรรมไววา “การปฏบตหนาทของรฐสภา คณะรฐมนตร ศาล รวมทงองคกรตามรฐธรรมนญ และหนวยงานของรฐ ตองเปนไปตามหลกนตธรรม”

นอกจากน รฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทย พทธศกราช ๒๕๕๐ หมวดท ๕ แนวนโยบายพนฐานแหงรฐ สวนท ๓ แนวนโยบายดานการบรหารราชการแผนดน มาตรา ๗๘ (๖) ยงไดบญญตไววา “รฐตองด าเนนการตามแนวนโยบายดานการบรหารราชการแผนดน ดงตอไปน (๖) ด าเนนการใหหนวยงานทางกฎหมายทมหนาทใหความเหนเกยวกบการด าเนนงานของรฐตามกฎหมายและตรวจสอบการตรากฎหมายของรฐ ด าเนนการอยางเปนอสระ เพอใหการบรหารราชการแผนดนเปนไปตามหลกนตธรรม”

นบเปนเรองทดมากทรฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทย พทธศกราช ๒๕๕๐ ท าให “หลกนตธรรม” อนเปนหลกการทส าคญอยางยงยวด ปรากฏขนในตวบทกฎหมายทจบตองได (Positive law or Existing law) และอยางนอยทสดไดประกาศความส าคญของหลกนตธรรมไวชดเจนวา รฐสภา คณะรฐมนตร ศาล องคกรตามรฐธรรมนญ และหนวยงานของรฐทงหลายตองปฏบตหนาทใหเปนไปตามหลกนตธรรม๒๔ ซงมผลโดยปรยายใหนกกฎหมายตองท าความเขาใจเรองนอยางจรงจงมากขน

สงทยงไมชดเจนจากกฎหมายรฐธรรมนญกคอ อะไรคอหลกนตธรรม? หลกการหรอสาระส าคญหรอองคประกอบของหลกนตธรรมมอะไรบาง? และถาหากมการฝาฝน

เวลาทกระท าความผดมได” หรอมาตรา ๓๓ วรรคแรก ทวา “ในคดอาญา ตองสนนษฐานไวกอนวาผตองหาหรอจ าเลยไมมความผด” เปนตน ๒๔ แมรฐธรรมนญจะมไดบงคบใหภาคเอกชนตองยดถอหลกนตธรรม แตภาคเอกชนทงในและตางประเทศลวนเคารพและยดมนในหลกนตธรรม อาท โปรดด ธนาคารโลก (World Bank Institute) ไดจดระบบชวดธรรมาภบาลของประเทศทงหลาย โดยมองคประกอบทส าคญประการหนงคอ หลกนตธรรม โปรดด ภาคผนวก : เสยงสะทอนจากทานผอาน เขยนโดย บวรศกด อวรรณโณ “นตธรรมนน สวนทางกบระบอบเผดจการโดยสนเชง” ใน ธานนทร กรยวเชยร.อางแลวเชงอรรถท ๑๗.หนา ๗๔-๗๕.

๗

ไมเปนไปตามหลกนตธรรม ผลจะเปนอยางไร?๒๕ ซงผเขยนเหนวานกกฎหมายไทยพงรวมกนท าความเขาใจและสรางความชดเจนในประเดนดงกลาว๒๖ พฒนาและท าใหหลกนตธรรมซงเปนนามธรรมและมทมาจากกฎหมายตางประเทศมาเปนรปธรรมในระบบกฎหมายไทย๒๗ บญญตความหมาย สาระส าคญและผลของการฝาฝนหลกนตธรรมไวในรฐธรรมนญอยางเปนรปธรรม เพอใหหลกนตธรรมเปนเสาหลกในการค ายนใหกฎหมายและกระบวนการยตธรรมเปนเครองมอทสามารถน าไปสความเปนธรรมอยางแทจรง ตลอดจนปลกฝงหลกนตธรรมนใหหยงรากลกในสงคมกฎหมายไทยเพอทจะไดวฒนาอยางยงยนตอไป

ความหมายและความส าคญของหลกนตธรรม

หลกนตธรรม หมายถงหลกพนฐานแหงกฎหมาย ทกฎหมาย อนหมายความรวมถง การบญญตกฎหมาย การใชการตความกฎหมาย การบงคบใชกฎหมาย และกระบวนการยตธรรม จะตองไมฝาฝนหรอขดหรอแยงตอหลกนตธรรมหรอหลกพนฐานแหงกฎหมาย

หลกนตธรรมหรอหลกพนฐานแหงกฎหมายจะถกลวงละเมดมได หากกฎหมายหรอกระบวนการยตธรรมขดหรอแยงตอหลกนตธรรม ผลกคอจะใชบงคบไมได หรอกลาวอกนยหนงหลกนตธรรม คอหลกทอยเหนอกฎหมายทงปวง อยเหนอแมกระทงรฐธรรมนญ

๒๕ ศาสตราจารย ดร.วษณ เครองาม ไดกลาวไววา “การบญญตรบรองเรองหลกนตธรรมไวในรฐธรรมนญเปนเรองเหมาะสม แตอนตรายกคอการไมมแนวทางรองรบในรฐธรรมนญวาคออะไร เมอคดไปถงศาลแลวเรองคงงายเขา เพราะค าวนจฉยของศาลจะเปนบรรทดฐาน แตในการปฏบตหนาทของรฐสภา คณะรฐมนตร องคกรอสระ หนวยงานอนของรฐซงไมมอ านาจวนจฉย ควรม “แนวทาง” (guidelines) บาง นอกเหนอจากทเคยถกเถยงกนในเชงทฤษฎ ปรชญา อดมการณ ในชนคณะกรรมการกฤษฎกา ผยกรางรฐธรรมนญและในวงวชาการทงในและนอกประเทศกเคยเถยงกนมาแลว..” โปรดดภาคผนวก : เสยงสะทอนจากทานผอาน เขยนโดย วษณ เครองาม “การบญญตรบรองเรองหลกนตธรรมไวในรฐธรรมนญเปนเรองเหมาะสม แตอนตรายคอการไมมแนวทางรองรบในรฐธรรมนญวาคออะไร” ใน ธานนทร กรยวเชยร.อางแลวเชงอรรถท ๑๗.หนา ๖๖. ๒๖ โดยยดหลกการ แสวงจดรวม สงวนจดตาง ๒๗ โปรดด ธานนทร กรยวเชยร.อางแลวเชงอรรถท ๑๗.หนา ๒๑,๕๗.

๘

หลกนตธรรมจง เ ปนเสาหลก ทใช ค ายนหรอก ากบไมใหกฎหมายและกระบวนการยตธรรมใด ๆ กลายเปนเครองมอของผ มอ านาจทฉอฉล ไมวาจะเปนรฐสภา รฐบาล หรอแมแตศาลสถตยตธรรม ไมใหใชอ านาจและดลยพนจตามอ าเภอใจ๒๘

สาระส าคญหรอองคประกอบของหลกนตธรรม

๑. กฎหมายตองใชบงคบเปนการทวไป

กฎหมายตองใชบงคบเปนการทวไป หมายความวากฎหมายตองมงหมายใหใชบงคบกบบคคลทกคนโดยเสมอภาคกน กฎหมายตองไมมงหมายใหใชบงคบกบกรณใดกรณหนงหรอกบคนใดคนหนงโดยเฉพาะเจาะจง

หลกการหรอสาระส าคญของหลกนตธรรมประการหนงคอ กฎหมายตองมงหมายใหใชบงคบเปนการทวไป กลาวคอการตรากฎหมายจะตองมงหมายใหใชบงคบกบบคคลโดยทว ๆ ไป เปนการวางกฎกตกาส าหรบสงคมเปนการทวไป อาท ประมวลกฎหมายอาญา หากบคคลใดไดกระท าการอนกฎหมายอาญาบญญตไวเปนความผด บคคลนน ๆ กจะมความผดและไดรบโทษตามทกฎหมายบญญตไว ประมวลกฎหมายแพงและพาณชยไดวางหลกเกณฑเกยวกบสทธหนาทระหวางบคคลในนตสมพนธตามสญญาตาง ๆ เปนการทวไป

ทกลาววากฎหมายตองใชบงคบเปนการทวไป หมายความวา แมกฎหมายจะตราออกมาเพอใชบงคบกบคนกลมใดกลมหนง อาชพหรอวชาชพใดวชาชพหนง กยงใชได หากใชบงคบเปนการทวไปกบคนกลมนน ๆ อาชพหรอวชาชพนน ๆ อาท กฎหมายเกยวกบพรรคการเมอง ยอมใชบงคบกบเฉพาะพรรคการเมอง กฎหมายเกยวกบแพทย ๒๘ นกกฎหมายไดใหความหมายและความส าคญของหลกนตธรรมไวหลากหลาย โปรดด อาท ธานนทร กรยวเชยร.อางแลวเชงอรรถท ๑๗.หนา ๙, ๒๓. จตต ตงศภทย. หลกวชาชพนกกฎหมาย.โครงการต าราและเอกสารประกอบการสอน คณะนตศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร (กรงเทพมหานคร: โครงการต าราและเอกสารประกอบการสอน, ๒๕๕๕) หนา ๘๔-๘๙. วชา มหาคณ ใน ธานนทร กรยวเชยร,เพงอาง,หนา ๖๓. สทธโชค ศรเจรญ ใน ธานนทร กรยวเชยร,เพงอาง,หนา ๖๑. นอกจากนโปรดด ประยร กาญจนดล, “หลกนตธรรมไทย” ใน เอกบญ วงศสวสดกล.หลกนตรฐ หลกนตธรรม.(กรงเทพมหานคร:มหาวทยาลยธรรมศาสตร,๒๕๕๓) หนา ๑๔๐.

๙

ยอมใชบงคบเฉพาะแพทย กฎหมายเกยวกบการควบคมธรกจประกนภย ยอมใชเฉพาะบคคลในวงการประกนภย แตเปนการบงคบใชเปนการทวไปในกลม ในสาขาอาชพหรอวชาชพนน ๆ เชนนไมขดกบหลกทวากฎหมายตองใชบงคบเปนการทวไป

หลกการนมไวเพอปองกนมใหผมอ านาจ ใชอ านาจออกกฎหมาย มงหมายกลนแกลง ท าลายลาง หรอลงโทษบคคลใดบคคลหนง หรอกลมบคคลใดบคคลหนงโดยเฉพาะเจาะจง ซงในกรณเชนนยอมเทากบวากฎหมายมไดเปนเครองมอในการใหความเปนธรรมกบสงคม แตกลายเปนเครองมอของผมอ านาจในการท าลายลางบคคลหรอกลมบคคลทเปนปฏปกษกบตน ดงนน หากกฎหมายมลกษณะดงกลาวยอมขดกบหลกนตธรรม ไมมผลบงคบใช

๒. กฎหมายจะบญญตใหการกระท าใดเปนความผดอาญาและมโทษยอนหลง หรอมโทษยอนหลงหนกกวาเดมไมได๒๙

หากในขณะกระท าการใด ๆ ไมมกฎหมายก าหนดใหการกระท านนเปนความผดอาญา กฎหมายทออกในภายหลงจะบญญตใหการกระท านนเปนความผดและมโทษอาญายอนหลงไมได และในกรณทมกฎหมายก าหนดใหการกระท าใดเปนความผดและมโทษอาญาอยแลว กฎหมายทตราออกมาในภายหลงจะบญญตใหมโทษยอนหลงหนกขนมไดดวย หลกนตรงกบสภาษตกฎหมายโรมนทวา Nullum Crimen Nulla Poena Sine Lege ซงแปลวา ไมมความผด ไมมโทษ โดยไมมกฎหมาย

การบญญตกฎหมายยอนหลงใหเปนคณ จากทเคยเปนความผดใหไมเปนความผดกด จากทเคยมโทษหนกเปนโทษเบาลงกด ไมขดตอหลกนตธรรมในขอน๓๐

๒๙ โปรดด ธานนทร กรยวเชยร.อางแลวเชงอรรถท ๑๗.หนา ๓๐. ๓๐ โดยเหตน กฎหมายนรโทษกรรม ทตราขนในโอกาสตาง ๆ ทงหลาย จงไมขดตอหลกนตธรรม ซงในประเทศไทย ไดเคยมกฎหมายนรโทษกรรมแลวไมนอยกวา ๒๐ ฉบบ เชน พระราชก าหนดนรโทษกรรมในคราวเปลยนแปลงการปกครองแผนดน พทธศกราช ๒๔๗๕ ,พระราชบญญตนรโทษกรรมแกผกระท าการตอตานการด าเนนการสงครามของญปนพทธศกราช ๒๔๘๙ ,พระราชบญญตนรโทษกรรมแกนกเรยน นสต นกศกษาและประชาชนซงกระท าความผดเกยวเนองกบการเดนขบวนเมอวนท ๑๓ ตลาคม พ.ศ. ๒๕๑๖ ,พระราชบญญตนรโทษกรรมในโอกาสครบ ๒๕ พทธศตวรรษ พ.ศ. ๒๔๙๙ และแมในตางประเทศเอง กมการออกและใชกฎหมายนรโทษ

๑๐

๓. ในคดอาญาใหสนนษฐานไวกอนวาผตองหาหรอจ าเลยบรสทธอยจนกวาศาลจะมค าพพากษาเดดขาดวามความผด๓๑

หลกใหสนนษฐานไวกอนวาผตองหาหรอจ าเลยยงไมมความผดจนกวาศาลจะมค าพพากษาเดดขาดวามความผดน กลาวอกอยางหนงวาคอ หลกผตองหาหรอจ าเลยจะตองถกพจารณาอยางขาวสะอาด๓๒

หลกนตธรรมในขอนมขนเพอเปนหลกประกนสทธเสรภาพขนพนฐานในกระบวนการยตธรรมของผตองหาหรอจ าเลยในคดอาญา ผตองหาหรอจ าเลยในคดอาญาจะตองไดรบโอกาสตาง ๆ เพอประโยชนในการตอสคดของตนอยางเตมท ตามขนตอนและกระบวนการของกฎหมาย การปดโอกาส ปดกนมใหผตองหาหรอจ าเลยน าพยานเขาสบพสจนความบรสทธของตนจะกระท าไมได

หลกการพนฐานในขอนปองกนมใหผมอ านาจรฐรวบรดใชอ านาจเบดเสรจในการจบกม คมขง ลงโทษผตองหาหรอจ าเลยทถกกลาวหาวากระท าความผดโดยไมผานกระบวนการตอสคดในศาลของผตองหาหรอจ าเลย บทบญญตมาตรา ๑๗ แหงธรรมนญการปกครองราชอาณาจกร พ.ศ. ๒๕๐๒๓๓ ทใหอ านาจแกนายกรฐมนตรม

กรรม อาท Charles II, 1660 An Act of Free and General Pardon Indemnity and Oblivion (The Indemnity and Oblivion Act 1660) ของประเทศองกฤษ และ The Spanish 1977 Amnesty Law เปนตน อยางไรกตาม มความเหมาะสมหรอไมอยางไรในการออกกฎหมายนรโทษกรรม เปนอกประเดนหนง ๓๑ โปรดดค าวนจฉยศาลรฐธรรมนญท ๑๒/๒๕๕๕ ๓๒ เสนาะ เอกพจน.อางแลวเชงอรรถท ๗๑๗. หนา ๙๙๒. ๓๓ ธรรมนญการปกครองราชอาณาจกร พทธศกราช ๒๕๐๒ มาตรา ๑๗ บญญตไววา “ในระหวางทใชธรรมนญนในกรณทนายกรฐมนตรเหนสมควรเพอประโยชนในการระงบหรอปราบปรามการกระท าอนเปนการบอนท าลายความมนคงของราชอาณาจกรหรอราชบลลงกหรอการกระท าอนเปนการบอนท าลาย กอกวนหรอคกคามความสงบทเกดขนภายใน หรอมาจากภายนอกราชอาณาจกร ใหนายกรฐมนตรโดยมตของคณะรฐมนตรมอ านาจสงการ หรอกระท าการใดๆไดและใหถอวาค าสงหรอการกระท าเชนวานนเปนค าสงหรอการกระท าทชอบดวยกฎหมาย

เมอนายกรฐมนตรไดสงการหรอกระท าการใดไปตามความในวรรคกอนแลว ใหนายกรฐมนตรแจงใหสภาทราบ” นอกจากนโปรดดบทบญญตในท านองเดยวกนทมกบญญตขนในรฐธรรมนญทเกดขนในชวงปฏวต รฐประหาร อาท ธรรมนญการปกครองราชอาณาจกร พ.ศ.

๑๑

อ านาจสงลงโทษบคคลใด ๆ ไดโดยไมตองผานกระบวนการพจารณาพพากษาคดตามกระบวนการยตธรรม ไมใหโอกาสแกผตองหาหรอจ าเลยในการน าพยานมาสบพสจนตอสคดเลย บทบญญตดงกลาวจงขดตอหลกนตธรรม ไมมผลใชบงคบ แมบทบญญตดงกลาวจะถกบญญตอยในกฎหมายรฐธรรมนญกตาม เพราะหลกนตธรรมมคาเหนอกวารฐธรรมนญอนเปนตวกฎหมายสงสด

หลกการพนฐานในขอนยอมมผลเปนการหามมใหกฎหมายมบทสนนษฐานเดดขาด ไมวาจะเปนบทสนนษฐานเดดขาดในขอเทจจรงหรอบทสนนษฐานเดดขาดในความผด เพราะบทสนนษฐานเดดขาดดงกลาวยอมมผลท าใหผตองหาหรอจ าเลยไมสามารถน าสบพสจนโตแยงเปนอยางอนไดเลย จงขดตอหลกนตธรรม ไมมผลใชบงคบ

หลกการพนฐานดงกลาวมไดหมายความวา กฎหมายทตราขนจะมบทสนนษฐานขอเทจจรงไวกอน หรอมบทสนนษฐานความผดไวกอนไมได เพราะบทสนนษฐานไวกอนดงกลาวยงเปดโอกาสใหผตองหาหรอจ าเลยน าพยานหลกฐานเขาสบพสจนโตแยงบทสนนษฐานไวกอนได จงไมขดตอหลกนตธรรมในขอน

หลกการพนฐานดงกลาวมไดหมายความวา ผตองหาหรอจ าเลยจะถกจ ากดหรอถกลดรอนสทธบางประการในระหวางทอยในกระบวนการด าเนนคดความไมได ตราบเทาทการถกจ ากดและลดรอนสทธนนเปนไปตามทกฎหมายบญญตไว มเหตผลและสมควรแกเหต แตการจ ากดหรอลดรอนสทธนนจะตองไมมลกษณะเดยวกบผกระท าความผดทศาลไดมค าพพากษาเดดขาดวามความผดแลว อาท ไมสามารถจะน าผตองหาหรอจ าเลยไปจ าคกเชนเดยวกบผทไดรบโทษจ าคกเดดขาดโดยค าพพากษาของศาลแลว เปนตน

๒๕๑๕ มาตรา ๑๗ รฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทย พ.ศ. ๒๕๑๙ มาตรา ๒๑ ธรรมนญการปกครองราชอาณาจกร พ.ศ. ๒๕๒๐ มาตรา ๒๗ เปนตน

๑๒

๔. หลกความเปนอสระและเปนกลางในการพจารณาพพากษาคดของตลาการ๓๔

ผพพากษาตลาการเปนกลไกในการอ านวยความยตธรรมขนสดทายทส าคญมาก และเพอเปนการประกนวาความยตธรรมจะเกดขนจรง ในการพจารณาพพากษาอรรถคดทงหลายโดยผพพากษานน จะตองมนใจวาผพพากษาตลาการมความเปนอสระและมความเปนกลางอยางแทจรงในการพจารณาวนจฉยคด

ผพพากษาจะตองมความเปนอสระ ไมถกแทรกแซงทงจากฝายบรหาร ฝายนตบญญตหรอแมกระทงฝายตลาการดวยกนเอง และนอกจากนนผพพากษาจะตองมความเปนอสระจากใจตนเองดวย คอตองมความเปนกลาง ไมมอคต๓๕ในการปฏบตหนาท ไมวาจะเปนอคตอนเนองมาจากสาเหตใด

หลกนตธรรมในขอนสอดคลองตรงกบหลกกฎหมายไทยทมมาแตเดม คอ กฎหมายตราสามดวง สวนท ๓ วาดวยหลกอนทภาษ ทวางหลกธรรมในการด ารงตนและการปฏบตหนาทของผพพากษาตลาการวาจะตองพจารณาตดสนอรรถคดดวยความเทยงธรรม ปราศจากความล าเอยงเขาขางฝายใดอนเกดจากอคต 4 ประการ๓๖

๓๔ โปรดด เสนาะ เอกพจนอางแลวเชงอรรถท ๗.หนา ๙๙๒, ๑,๐๐๐. ธานนทร กรยวเชยร.อางแลวเชงอรรถท ๗.หนา ๗,๙,๑๐,๒๒,๓๖. อกฤษ มงคลนาวน.“หลกนตธรรมกบสภาพสงคมประเทศไทย” (บทสมภาษณ) จลนต ปท ๙ ฉบบท ๑ (มกราคม-กมภาพนธ ๒๕๕๕) หนา ๔-๕. ประสทธ โฆวไลกล.เหลยวหลงแลดกฎหมายและความยตธรรม .(กรงเทพมหานคร: ส านกพมพนตธรรม. ๒๕๔๐) หนา ๓๐-๓๑. บวรศกด อวรรณโณ.“หลกนตธรรมกบการปกครองระบอบประชาธปไตย” รพ’๕๑ (กรงเทพมหานคร:คณะกรรมการเนตบณฑต สมยท ๖๐ ส านกอบรมศกษากฎหมายแหงเนตบณฑตยสภา,๒๕๕๑) หนา ๓๒-๓๓. จรญ โฆษณานนท.“บรบททางสงคมและประวตศาสตรของอดมการณ “หลกนตธรรม”” วารสารกฎหมายจฬา ปท ๑๑ ฉบบท ๑ (ธนวาคม ๒๕๒๙ – มนาคม ๒๕๓๐) หนา ๘๑-๑๑๐. ๓๕ ธานนทร กรยวเชยร.อางแลวเชงอรรถท ๑๗.หนา ๓๖. ๓๖ ไดแก ฉนทาคต คอ ล าเอยงเพราะรกชอบ เหนแกอามสสนบน โทสาคต คอล าเอยงเพราะโกรธ ภยาคต คอล าเอยงเพราะกลว โมหาคต คอล าเอยงเพราะหลง โปรดด ก าธร เลยงสจธรรม (บรรณาธการ).กฎหมายตรา ๓ ดวง : ฉบบพมพมหาวทยาลยวชาธรรมศาสตรและการเมอง แกไขปรบปรงใหม.(กรงเทพมหานคร:สถาบนปรด พนมยงค,๒๕๔๘) หนา ๑๕-๑๖. และ ก าชย จงจกรพนธ.“หลกอนทภาษ” หนงสอพมพสยามรฐรายวน ฉบบวนจนทรท ๑๓ สงหาคม ๒๕๕๕ หนา ๕.

๑๓

๕. รฐและเจาหนาทของรฐมอ านาจและตองใชอ านาจตามทกฎหมายใหไวเทานน๓๗ องคกรของรฐ ไมวาจะเปนฝายบรหาร ฝายนตบญญตและฝายตลาการ มอ านาจก

เพราะกฎหมายมอบอ านาจให๓๘ ดงนนรฐและเจาหนาทของรฐทงหลายตองใชอ านาจตามทกฎหมายใหไวเทานน จะใชอ านาจเกนขอบเขตกวาทกฎหมายก าหนดไวไมได๓๙

รฐทยดถอหลกนตธรรม รฐและเจาหนาทของรฐจงไมสามารถใชอ านาจไดตามอ าเภอใจ การใชอ านาจของเจาหนาทตองเปนไปตามทกฎหมายก าหนด การกระท าใด ๆ ทไมมกฎหมายรอบรบจงไมชอบ และไมมผลใชบงคบ หลกนตธรรมในขอนจงมงคมครอง สทธ เสรภาพของประชาชนโดยแท

๖. กฎหมายตองไมยกเวนความผดใหแกการกระท าของบคคลหรอคณะบคคลทจะเกดขนในอนาคตไวลวงหนาโดยเฉพาะ

ภายใตสงคมทเปลยนแปลงตลอดเวลา ความพยายามของผมอ านาจทฉอฉล ในอนทจะใชกฎหมายเปนเครองมอของตนเพอกระท าการใด ๆ อนไมถกตอง ไม

๓๗ บวรศกด อวรรณโณ.“หลกนตธรรมกบการปกครองระบอบประชาธปไตย ” รพ’๕๑ (กรงเทพมหานคร:คณะกรรมการเนตบณฑต สมยท ๖๐ ส านกอบรมศกษากฎหมายแหงเนตบณฑตยสภา,๒๕๕๑) หนา ๒๘. ๓๘ เปนไปตามหลกการจดสรรกลไกการใชอ านาจรฐ หรอหลกการแบงแยกอ านาจ (Seperation of powers) นนเอง ซงแตละฝายจะตองใชอ านาจเฉพาะตามทกฎหมายก าหนดใหไวเทานน ซงกฎหมายจะก าหนดจดสรรอ านาจไวในลกษณะทเหมาะสม มการคานและดลกนอยางพอเหมาะ โปรดด วรพจน วศรตพชญ. “การคมครองสทธเสรภาพของราษฎรจากการใชอ านาจตามอ าเภอใจของฝายบรหาร” ใน เอกบญ วงศสวสดกล.หลกนต รฐ หลกนตธรรม .(กรงเทพมหานคร:มหาวทยาลยธรรมศาสตร,๒๕๕๓) หนา ๑๑๓-๑๑๔. ๓๙ ในชนรางรฐธรรมนญ ไดมการชแจงเหตของการเพมวรรคสองของมาตรา ๓ ไววา “เพอตองการวางกรอบการใชอ านาจของเจาหนาทให เปนไปตามหลกนตธรรม ซงมอยสองความหมาย คอความหมายแรก หมายถงการตรากฎหมายจะตองค านงถงหลกพนฐานความเปนธรรมและความหมายทสองหมายถงการกระท าของเจาหนาทจะตองมกฎหมายรองรบและจะกระท า เกนไปกวาขอบเขตหรอเจตนาของกฎหมายไมได” รายละเอยดโปรดด รายงานการประชมสภารางรฐธรรมนญ ครงท ๒๒/๒๕๕๐ วนจนทรท ๑๑ มถนายน พทธศกราช ๒๕๕๐ .หนา ๕๐-๕๑.

๑๔

ชอบธรรม ยอมผนแปรเปลยนไปตามยคสมย หลกนตธรรมจงตองมพลวตร พฒนาใหเทาทนกบสถานการณดวยเชนกน

กฎหมายทอภยโทษหรอนรโทษกรรมใหแกการกระท าทเกดขนและผานมาแลว สามารถกระท าไดไมขดตอหลกนตธรรม แตการนรโทษกรรมใหแกการกระท าทจะเกดขนในอนาคต หรออกนยหนงรบรองใหสงทจะกระท าในอนาคตซงอาจไมชอบดวยกฎหมาย ใหเปนสงทชอบดวยกฎหมายทงสน ยอมขดตอหลกนตธรรม เพราะเทากบผกระท าการนนอยเหนอกฎหมาย ๔๐

บทสรป

หลกนตธรรม นบวา เปนเสาหลกทส าคญสงสดในการค ายนกฎหมายและกระบวนการยตธรรมใหเปนทพงของประชาชนไดอยางแทจรง เพราะหลกนตธรรมเปนเปนเครองมอทใชจ ากดและควบคมการใชอ านาจโดยไมชอบของผมอ านาจทงหลาย หลกนตธรรมจงเปนหลกการส าคญทใชในการควบคม ก ากบใหรฐสภา คณะรฐมนตร ตลาการ และหนวยงานของรฐทงหลายใหใชอ านาจไปตามกรอบทกฎหมายก าหนด ท าใหเกดสงคมทเปนธรรม ทกคนสามารถอยรวมกนไดอยางสงบสข สทธเสรภาพและศกดศรของบคคลไดรบการคมครอง

บรรณานกรม

หนงสอ

กระมล ทองธรรมชาต ,กาญจน วรก ล .รวมบทความทางวชาการของศาลรฐธรรมนญ .(กรงเทพมหานคร:สถาบนรฐธรรมนญศกษา,๒๕๕๔-๒๕๕๑)

กาญจน วรกล.รวมบทความทางวชาการของศาลรฐธรรมนญ : ศาลรฐธรรมนญกบการคมครองระบอบประชาธปไตยตามหลกนตธรรม.(กรงเทพมหานคร:สถาบนรฐธรรมนญศกษา,๒๕๕๒)

กตตพงษ กตตยารกษ.บนเสนทางแหงหลกนตธรรม.(กรงเทพมหานคร:โรงพมพเดอนตลา,๒๕๔๐) กองทนศาสตราจารยจตต ตงศภทย คณะนตศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร.การใชการตความ

กฎหมาย.หนงสอเนองในโอกาสงานวชาการร าลกศาสตราจารยจตต ตงศภทย ครงท ๔๐ โปรดด ก าชย จงจกรพนธ.“๓๐๙” หนงสอพมพสยามรฐรายวน ฉบบวนท ๒๔ ธนวาคม ๒๕๕๓ หนา ๗.

๑๕

๑๓ “๑๐๐ ป ชาตกาล ศาสตราจารยจตต ตงศภทย”.(กรงเทพมหานคร:โรงพมพเดอนตลา,๒๕๕๒)

กองทนศาสตราจารยจตต ตงศภทย คณะนตศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร.จรยธรรมกบความกลาหาญในกระบวนการยตธรรม .หนงสอเนองในโอกาสงานวชาการร าลกศาสตราจารยจตต ตงศภทย ครงท ๑๔ วนเสารท ๒๘ มนาคม ๒๕๕๒ ณ หองจด เศรษฐบตร คณะนตศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร.(กรงเทพมหานคร :โรงพมพเดอนตลา,๒๕๕๒)

ก าธร เลยงสจธรรม (บรรณาธการ).กฎหมายตรา ๓ ดวง : ฉบบพมพมหาวทยาลยวชาธรรมศาสตรและการเมอง แกไขปรบปรงใหม.(กรงเทพมหานคร:สถาบนปรด พนมยงค,๒๕๔๘)

คณต ณ นคร.นตธรรมอ าพรางในนตศาสตรไทย.(กรงเทพมหานคร:ส านกพมพวญญชน,๒๕๔๘) จตต ตงศภทย .หลกวชาชพนกกฎหมาย .โครงการต าราและเอกสารประกอบการสอน คณะ

นตศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร.(กรงเทพมหานคร:โครงการต าราฯ,๒๕๕๕) ชวน หลกภย.หลกนตธรรมกบความเปนธรรม.ปาฐกถาพเศษของ ฯพณฯ ชวน หลกภย เนองใน

โอกาสวนเกดครบ ๙๐ ป ศาสตราจารยสญญา ธรรมศกด ณ หอง LT1 คณะนตศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร วนองคารท ๘ เมษายน ๒๕๔๐.(กรงเทพมหานคร:มหาวทยาลยธรรมศาสตร,๒๕๔๑)

ธานนทร กรยวเชยร.กฎหมายกบความยตธรรม.จดพมพโดยส านกอบรมศกษากฎหมายแหงเนตบณฑตยสภาในพระบรมราชปถมภ.(กรงเทพมหานคร:โรงพมพชวนพมพ,๒๕๔๗)

ธานนทร กรยวเชยร.คณธรรมและจรยธรรมของผบรหาร.(นนทบร:ศนยสงเสรมจรยธรรม สถาบนพฒนาขาราชการพลเรอน ส านกงานคณะกรรมการขาราชการพลเรอน (ก.พ.),๒๕๔๗)

ธานนทร กรยวเชยร.หลกนตธรรม.จดพมพโดยส านกประธานศาลฎกา.(กรงเทพมหานคร:บรษท ชวนพมพ ๕๐ จ ากด,๒๕๕๓)

บรรเจด สงคะเนต.หลกการพนฐานเกยวกบสทธเสรภาพและศกดศรความเปนมนษย.พมพครงท ๓.(กรงเทพมหานคร:วญญชน,๒๕๕๒)

บญศร มวงศอโฆษ.กฎหมายรฐธรรมนญ.พมพครงท ๓.โครงการต าราและเอกสารประกอบการสอน คณะนตศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร.(กรงเทพมหานคร :โครงการต าราฯ,๒๕๔๙)

ประสทธ โฆวไลกล.เหลยวหลงแลดกฎหมายและความยตธรรม.(กรงเทพมหานคร:ส านกพมพนตธรรม,๒๕๔๐)

ประสทธ โฆวไลกล.ปรมณฑลแหงกฎหมาย.(กรงเทพมหานคร:ส านกพมพนตธรรม,๒๕๕๔)

๑๖

ประสทธ ปวาวฒนพานช.ความหมายและองคประกอบของหลกนตธรรม .เอกสารโครงการศกษาวจยเสนอส านกงานคณะกรรมการอสระวาดวยการสงเสรมหลกนตธรรมแหงชาต ส านกงานปลดกระทรวงยตธรรม,๒๕๕๕.

ปยะพล วฒนกล.หลกนตธรรมกบการตรากฎหมาย.(กรงเทพมหานคร:วทยาลยการยตธรรม ส านกงานศาลยตธรรม,๒๕๕๒)

ปรด เกษมทรพย และสมยศ เชอไทย .ประชาธปไตยกบชนชนกลาง . (พมพค รงท ๒) .(กรงเทพมหานคร:ส านกพมพวญญชน,๒๕๓๖)

ปรด เกษมทรพย.ประชาธปไตย กฎหมาย หลกนตธรรม.(กรงเทพมหานคร:นานาสงพมพ,๒๕๓๔) พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต).ธรรมาธปไตยไมมา จงหาประชาธปไตยไมเจอ (จดบรรจบ :

รฐศาสตร กบ นตศาสตร).(กรงเทพมหานคร:บรษท พมพสวย จ ากด,๒๕๔๙) พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต).นตศาสตรแนวพทธ.พมพครงท ๑๒.ทระลกงานพระราชทาน

เพลงศพ นายด ารง ไกรฤทธ.(กรงเทพมหานคร:บรษท พมพสวย จ ากด,๒๕๕๔) พเชษฐ เมาลานนท.หลกวชาชพนกกฎหมาย,อาจารยจตตพร าวอนสอนอะไร ?.(กรงเทพมหานคร:

ส านกพมพวญญชน,๒๕๕๑) วภาดา กตตโกวท (แปล).สญญาประชาคม หลกแหงสทธทางการเมองของฌอง ฌาคส รสโซ .

(กรงเทพมหานคร:ส านกพมพทบหนงสอ,๒๕๕๐) วรพจน วศรตพชญ.สทธและเสรภาพตามรฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทย พทธศกราช ๒๕๔๐.

(กรงเทพมหานคร:ส านกพมพวญญชน,๒๕๔๓) สรกญญา โฆวไลกล.สภาษตกฎหมาย คตพจน ค าพงเพยทางกฎหมาย .(กรงเทพ:ส านกพมพนต

ธรรม),๒๕๕๓ สรศกด ลขสทธวฒนกล.ยนหยดบนหลกนตธรรม.(กรงเทพมหานคร:คณะนตศาสตร มหาวทยาลย

ธรรมศาสตร,๒๕๕๒) สมชาย ปรชาศลปกล.นตปรชญาทางเลอก.(กรงเทพมหานคร:ส านกพมพวญญชน,๒๕๔๖) สมยศ เชอไทย.หลกกฎหมายมหาชนเบองตน.พมพครงท ๒.(กรงเทพมหานคร:ส านกพมพวญญชน

,๒๕๔๙) เอกบญ วงศสวสดกล.หลกนตรฐ หลกนตธรรม.(กรงเทพมหานคร:มหาวทยาลยธรรมศาสตร

,๒๕๕๓)

ภาษาองกฤษ

Albert V. Dicey.Introduction to the study of the Law of the Constitution.(London:MacMillan ,1959)

๑๗

Amichai Magen,Leonardo Morlino.Democratization, the Rule of Law and International Actors: Transitions from Hybrid Regimes (Uaces Contemporary European Studies).(New York:Routledge,2009)

Aristotle.Politics 1981a. (Trans. Jowett,1926) Blandine Kriegel.The State and the Rule of Law.(New Jersey:Princeton University Press,1995) Brian Tamanaha.On the Rule of Law.(Cambridge:Cambridge University Press,2004) Charles Smpfor.Retrospectivity and the Rule of Law.(Oxford, 2006.) Daniel M. Brinks.The Judicial Response to Police Killings in Latin America: Inequality and the

Rule of Law..(Cambridge:Cambridge University Press,2008) Dato Seri Visu Sinnadurai (editor).Sultan Azlan Shah, Constitution Monarchy, Rule of Law and

Good Governance.(Malaysia:Professional Law Book Publisher,2004) David Dyzenhaus.Recrafting the Rule of Law: The Limits of Legal Order.(Oregon:Hart

Publishing,1999) Desmond Manderson.Songs without Music: Aesthetic Dimensions of Law and Justice

(Philosophy, Social Theory, and the Rule of Law).(California:University of California Press,2000)

Friedrich August Hayek.The Constitution of Liberty.(Chicago:The University of Chicago Press,1960)

Friedrich August Hayek.The Road to Serfdom.(Great Britain: Routledge,2006) Fuller, Lon.The Morality of Law, rev.ed.,(New Haven: Yale University Press,1964) Jane Stromseth,David Wippman,Rosa Brooks.Can Might Make Rights?.(Cambridge:Cambridge

University Press,2006) Jeremy Matam Farrall.United Nations Sanctions and the Rule of Law (Cambridge Studies in

International and Comparative Law).(Cambridge:Cambridge University Press,2007)

Jeremy Waldron.The Law (Theory & Practice in British Politics).(London:Routledge,1990) Jos e Mar ıa Maravall, Adam Przeworski.Democracy and the Rule of Law (Cambridge Studies in

the Theory of Democracy).(Cambridge:Cambridge University Press,2003) Joris Voorhoeve.From War to the Rule of Law: Peace Building after Violent

Conflicts.(Amsterdam :Amsterdam University Press,2007) Kenneth W. Dam.The Law-Growth Nexus: The Rule of Law And Economic Development.

(Washington:Brookings Institution Press,2006)

๑๘

Kneebone,Susan.Refugees,asylum seekers and the rule of law.(Cambridge:Cambridge University Press,2002)

Komersar,Neil K.Law’s limits.(Cambridge:Cambridge University Press,2001) Legal Vice Presidency,The World Bank.Legal and Judicial Reform : Strategic Directions.

(Washington,2003) Louise Creighton, Mandell Creighton.Life and Letters of Mandell Creighton.(London:Longmans

,Green,and Co.,1904) Marci A. Hamilton.God vs. the Gavel: Religion and the Rule of Law.(Cambridge:Cambridge

University Press,2005) Mark David Agrast,Juan Carlos Botero,Alejandra Ponce.The World Justice Project,Rule of Law

index 2011.(Washington D.C:World Justice Project,2011) Matthew Kramer.Objectivity and the Rule of Law.(Cambridge:Cambridge University Press,2007) Office of the United Nations High Commissioner for Human Right.Rule-of-law tools for post-

conflict state,amnesties.United Nations Publication Sales No. E.09.XIV.1.(New York: United Nations,2009)

Pietro Costa & Danilo Zolo.The Rule of Law : History, Theory and Criticism.(Netherlands: Springer,2007)

Plato.The Laws 875.(Trans. T.J. Saunders, Penquin Classic,1975) Plato.The Republic, Book VIII, 563A-564D (Trans,W.H.D. Rouse, A Mentor Book,1956) Randall Peerenboom.Asian Discourses of Rule of Law : Theories and implementation of rule of

law in twelve Asian countries, France and the U.S. edited by Randall Peerenboom. (London:Routledge,2004)

Randy E. Barnett.The Structure of Liberty: Justice and the Rule of Law.(New York: Oxford University Press,1998)

Ronald A. Cass.The Rule of Law in America.(Baltimore:Johns Hopkins University Press,2001) Sampford,Charles J. G.Retrospectivity and the Rule of law.( New York:Oxford University

Press,2006) Shklar, Judith and Hoffman, Stanley.Political Thought and Political Thinkers.(Chicago

:University of Chicago Press,1998) Soper,Phillip.The ethics of deference.(Cambridge:Cambridge University Press,2002) Spencer Zifcak.Globalisation and the Rule of Law (Challenges of Globalisation).(London:

Routledge,2005)

๑๙

Suisheng Zhao.Debating Political Reform in China: Rule of Law VS. Democratization.(New York:An East Gate Book,2006)

Ugo Mattei, Laura Nader.Plunder: When the Rule of Law is Illegal.(Singapore: Utopia Press,2008)

บทความ

กตตศกด ปรกต.“สงทคลายกนพงไดรบการปฏบตอยางเดยวกน แตไมพงปฏบตอยางเดยวกนกบสงทตางกน” ใน https://www.facebook.com/notes/kittisak-prokati/สงทคลายกนพงไดรบการปฏบตอยางเดยวกน-แตไมพงปฏบตอยางเดยวกนกบ/10150388167910979

ก าชย จงจกรพนธ.“หลกอนทภาษ” หนงสอพมพสยามรฐรายวน ฉบบวนจนทรท ๑๓ สงหาคม ๒๕๕๕

ก าชย จงจกรพนธ.“๓๐๙” หนงสอพมพสยามรฐรายวน ฉบบวนท ๒๔ ธนวาคม ๒๕๕๓ หนา ๗. กองบรรณาธการ (จลนต).“หลกการตความกฎหมายตามครรลองของหลกนตรฐและนตธรรม” จล

นต ปท ๗ ฉบบท ๔ (กรกฎาคม-สงหาคม ๒๕๕๓) หนา ๑-๓. จรญ โฆษณานนท.“บรบททางสงคมและประวตศาสตรของอดมการณ “หลกนตธรรม”” วารสาร

กฎหมายจฬา ปท ๑๑ ฉบบท ๑ (ธนวาคม ๒๕๒๙ – มนาคม ๒๕๓๐) หนา ๘๑-๑๑๐. จนทจรา เอยมมยรา.“หลกนตธรรม (The Rule of Law) กบการพฒนากระบวนการยตธรรมใน

ส ง ค ม ไ ท ย ” ใ น http://www.enlightenedjurists.com/directory/97The-Rule-of-Law.html

จ ารญ เจรญกล.“The Rule of law” ดลพาห ปท ๙ เลม ๑ (ธนวาคม พ.ศ. ๒๕๐๕) หนา ๖๐. จลพงศ อยเกศ. “เมอโลกส ารวจการมหลกนตธรรมของประเทศไทย” เอกสารอดส าเนา. หนา ๑-๓. ชยวฒน วงศวฒนศานต.“กฎหมายปกครองตามทศนะขององกฤษ (ตอ)” วารสารกฎหมายปกครอง

เลม ๓ ตอนท ๑ (เมษายน พ.ศ.๒๕๒๗) หนา ๑-๑๕. ชยวฒน วงศวฒนศานต.“หลกนตธรรม (Rule of law)” รวมบทความทางวชาการ เนองในโอกาส

ครบรอบ ๙๐ ป ธรรมศาสตราจารย สญญา ธรรมศกด.(กรงเทพมหานคร:ส านกพมพมหาวทยาลยธรรมศาสตร,๒๕๔๑) หนา ๑๙-๓๘.

ณรงคเดช สรโฆษต.“หลกนตธรรมกบการยบพรรคการเมองและการเพกถอนสทธเลอกตงตามรฐธรรมนญ มาตรา ๒๓๗ วรรคสอง” วารสารกฎหมายจฬา ปท ๒๙ ฉบบท ๑ ฉบบพเศษ หนา ๒๑๕-๒๕๕.

เดชอดม ไกรฤทธ.“หลกนตธรรม” วารสารสภาทนายความคด ปท ๑๗ ฉบบท ๑๑๕ (กมภาพนธ พ.ศ.๒๕๕๒) หนา ๖-๙.

๒๐

ถาวร โพธทอง .“การประชมสนตภาพของโลกโดยทางกฎหมาย ” วารสารนตศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร เลม ๑ ตอน ๒ (กนยายน พ.ศ.๒๕๑๒) หนา ๑๖๖-๑๙๗.

ธานนทร กรยวเชยร.“บทบรรณาธการ” บทบณฑตย เลม ๒๐ ตอน ๓ (กรกฎาคม พ.ศ. ๒๕๐๕) หนา ๗๖๕-๗๗๓.

ธานนทร กรยวเชยร.กองบรรณาธการ (จลนต).“บทสมภาษณความเหนทางวชาการ เรอง “หลกการตความกฎหมายตามครรลองของหลกนตรฐและหลกนตธรรม”” จลนต ปท ๗ ฉบบท ๔ (กรกฎาคม-สงหาคม ๒๕๕๓) หนา ๔-๑๓.

นนทวฒน บรมานนท .“นต รฐและพลเมอง : ทางออกประเทศไทย ” ใน http://www.pub-law.net/publaw/view.aspx?id=1499

บวรศกด อวรรณโณ.กองบรรณาธการ (จลนต).“บทสมภาษณความเหนทางวชาการ เรอง “หลกการตความกฎหมายตามครรลองของหลกนตรฐและหลกนตธรรม”” จลนต ปท ๗ ฉบบท ๔ (กรกฎาคม-สงหาคม ๒๕๕๓) หนา ๒๙-๓๗.

บวรศกด อวรรณโณ.“เสยงสะทอนจากผอาน” ภาคผนวกใน ธานนทร กรยวเชยร.หลกนตธรรม.จดพมพโดยส านกประธานศาลฎกา.(กรงเทพมหานคร:บรษท ชวนพมพ ๕๐ จ ากด,๒๕๕๓) หนา ๗๐-๗๘.

บวรศกด อวรรณโณ. “หลกนตธรรมกบการปกครองระบอบประชาธปไตย ” รพ ’๕๑ (กรงเทพมหานคร:คณะกรรมการเนตบณฑต สมยท ๖๐ ส านกอบรมศกษากฎหมายแหงเนตบณฑตยสภา,๒๕๕๑) หนา ๒๕-๔๔.

ประยร กาญจนดล.“ปาฐกถาชดสรนธร ครงท ๑๔ เรองหลกนตธรรมไทย” วนท ๑๒ พฤศจกายน ๒๕๑๔ อนสรณงานพระราชทานเพลงศพ ศาสตราจารยประยร กาญจนดล,๒๕๕๐.

ประยร กาญจนดล,“หลกนตธรรมไทย” ใน เอกบญ วงศสวสดกล.หลกนตรฐ หลกนตธรรม .(กรงเทพมหานคร:มหาวทยาลยธรรมศาสตร,๒๕๕๓) หนา ๑๔๐-๑๖๑

ปยบตร แสงกนกกล."นตรฐ" (Rechtsstaat, Etat de droit) ไมเหมอนกบ "นตธรรม" (Rule of Law) หนงสอพมพประชาชาตธรกจ ฉบบวนท ๙ เมษายน ๒๕๕๒.

พเชษฐ เมาลานนท,นลบล ชยอทธพรวงศ,พรทพย อภสทธวาสนา. “เลยงไมไดทกฎหมายจะยอนหลง ซ ายงไมขดกบ “หลกนตธรรม” เสมอไป” วารสารกฎหมายใหม ปท ๕ ฉบบท ๘๘ (ตลาคม ๒๕๕๐) หนา ๔-๑๓.

พรสนต เลยงบญเลศชย.“หลกนตธรรมกบสภาพสงคมประเทศไทย (บทสมภาษณ)” จลนต ปท ๙ ฉบบท ๑ (มกราคม-กมภาพนธ พ.ศ.๒๕๕๕) หนา ๑๕-๒๘.

โภคน พลกล.“การบรรยายพเศษเรอง “สอมวลชนภายใตกรอบแหงนตธรรม”” วารสารศาลรฐธรรมนญ ปท ๓ เลมท ๘ (พฤษภาคม-สงหาคม ๒๕๔๔) หนา ๓๘-๔๘.

๒๑

โภคน พลกล.“นตรฐกบประชาสงคม”,ปรบปรงจากค าอภปรายของผเขยน เรอง นตรฐกบประชาสงคม จดโดย สถาบนนโยบายศกษา รวมกบ www.pub-law.net และสมาคมกฎหมายมหาชนแห งประเทศไทย วนท ๔ ส งหาคม ๒๕๔๖ ณ โรงแรมสยามซต กรงเทพมหานคร ใน http://www.pub-law.net/publaw /printPublaw.aspx?ID=651

ลขต ธรเวคน.“กฎหมายและการปฏรปกฎหมาย” หนงสอพมพสยามรฐ วนท ๑๕ และ ๒๙ มนาคม ๒๕๕๕ และใน http://www.dhiravegin.com/detail.php?item_ id=001003

ลขต ธรเวคน.“หลกนตธรรมและความยตธรรม” หนงสอพมพสยามรฐ วนท ๒๙ กนยายน และ ๖ ตลาคม ๒๕๕๔ หนา ๕ และใน http://www.dhiravegin.com/detail.php?item_id=00 0971

ลขต ธรเวคน.“หลกนตธรรมและความสงบเรยบรอยในสงคม” หนงสอพมพสยามรฐ วนท ๑๘ สงหาคม ๒๕๕๔ และใน http://www.dhiravegin.com/detail .php?item_id=000962

ลขต ธรเวคน.“หลกนตธรรมทตองเขาใจอยางกระจาง” หนงสอพมพสยามรฐ วนท ๒๓ เมษายน ๒๕๕๑ และใน http://www.dhiravegin.com/detail.php ?item_id=000553

วส สงหษฐต.“นตรฐในมตของสงคมไทย” วารสารวชาการคณะกรรมการปองกนและปราบปรามการทจรตแหงชาต ปท ๑ ฉบบท ๑ (มกราคม ๒๕๕๑) หนา ๘๓-๙๔.

วกรม เมาลานนท.“อยการในเมององกฤษ” ดลพาห เลม ๑๒ ปท ๒ (ธนวาคม พ.ศ. ๒๔๙๘) หนา ๘๑-๘๕.

วรเจตน ภาครตน.“หลกนตรฐและหลกนตธรรม” จลนต ปท ๙ ฉบบท ๑ (มกราคม-กมภาพนธ พ.ศ.๒๕๕๕) หนา ๔๙-๖๗.

วชา มหาคณ.“อ านาจบรหารและอ านาจตลาการ : ความมนคงของชาตและหลกนตธรรม” วารสารกฎหมายจฬา ปท ๔ ฉบบท ๑ (มกราคม – เมษายน ๒๕๒๑) หนา ๑-๘.

วสาร พนธนะ.“หลกนตธรรม” ดลพาห ปท ๒๒ เลม ๔ (กรกฎาคม-สงหาคม ๒๕๑๘) หนา ๙๔-๙๕.

วส ตงศมตร.“ใชกฎหมายยอนหลงเพอเพกถอนสทธ เลอกตง เมอยบพรรคการเมอง ” ใน http://www.pub-law.net/publaw/view.aspx?id=1113

วชา มหาคณ.“การตรวจสอบในทางตลาการ ศกษาจากกรณประกาศ ร.ส.ช. ฉบบท ๒๖” วารสารนตศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร ปท ๒๓ ฉบบท ๒.หนา ๒๔๑-๒๔๙.

วชา มหาคณ.“เสยงสะทอนจากผอาน” ภาคผนวกใน ธานนทร กรยวเชยร.หลกนตธรรม.จดพมพโดยส านกประธานศาลฎกา.(กรงเทพมหานคร:บรษท ชวนพมพ ๕๐ จ ากด,๒๕๕๓) หนา ๖๒-๖๖.

วชญะ เครองาม.“การน าหลกนตธรรมไปใชในภาคเอกชน”.เอกสารประกอบการน าเสนอผลงานทางวชาการสวนบคคล หลกสตร “ผบรหารกระบวนการยตธรรมระดบสง” รนท ๑๖.

๒๒

วฑต มนตราภรณ.“หลกนตธรรมกบสทธมนษยชน” วารสารพระธรรมนญ เลม ๔๙ ฉบบ “หลกนตธรรม” (พ.ศ.๒๕๕๑-๒๕๕๒) หนา ๒๔-๒๕.

วษณ เครองาม.“ค าบรรยายเรอง “หลกนตธรรมกบการบรหารราชการแผนดน”” วารสารพระธรรมนญ เลม ๔๙ ฉบบ “หลกนตธรรม” (พ.ศ.๒๕๕๑-๒๕๕๒) หนา ๘๕.

วษณ เครองาม. “เสยงสะทอนจากผอาน” ภาคผนวกใน ธานนทร กรยวเชยร.หลกนตธรรม.จดพมพโดยส านกประธานศาลฎกา.(กรงเทพมหานคร:บรษท ชวนพมพ ๕๐ จ ากด,๒๕๕๓) หนา ๖๖-๖๙.

ศร วศษฎธรรม อศวนนท.“The rule of law” ดลพาห เลม ๑๐ ปท ๘ (ตลาคม พ.ศ. ๒๕๐๔) หนา ๑๑๒๓.

เสนาะ เอกพจน.“The Rule of Law” ดลพาห ปท ๘ เลมท ๙.(กนยายน พ.ศ.๒๕๐๔) หนา ๙๘๒-๑๐๐๓.

เสนาะ เอกพจน.“The Rule of law (ตอ)” ดลพาห ปท ๙ เลม ๓ (มนาคม พ.ศ.๒๕๐๕) หนา ๓๕๙-๓๖๐.

สชาต ธรรมาพทกษกล.“เสยงสะทอนจากผอาน” ภาคผนวกใน ธานนทร กรยวเชยร.หลกนตธรรม.จดพมพโดยส านกประธานศาลฎกา.(กรงเทพมหานคร:บรษท ชวนพมพ ๕๐ จ ากด,๒๕๕๓) หนา ๗๘-๘๐.

สรนารถ วฒนเมธยานนท.““หลกนตธรรม” กบการแกไขปญหาเรองรองเรยนดวยความเปนธรรม” วารสารผตรวจการแผนดน ปท ๑ เลมท ๒ (เมษายน-มถนายน ๒๕๕๑) หนา ๑๑๗-๑๓๑.

สงหหนองจอก.“นตธรรม (๑)” หนงสอพมพสยามรฐรายวน และ http://www.siamrath.co.th/web /?q=นตธรรม-1

สงหหนองจอก.“นตธรรม (๒)” หนงสอพมพสยามรฐรายวน และ http://www.siamrath.co.th/web /?q=นตธรรม-2

สงหหนองจอก.“นตธรรม (๓)” หนงสอพมพสยามรฐรายวน และ http://www.siamrath.co.th/web /?q=นตธรรม-3

สงหหนองจอก.“นตธรรม (๔)” หนงสอพมพสยามรฐรายวน และ http://www.siamrath.co.th/web /?q=นตธรรม-4

สงหหนองจอก.“นตธรรม (๕)” หนงสอพมพสยามรฐรายวน และ http://www.siamrath.co.th/web /?q=นตธรรม-5

สทธโชค ศรเจรญ.“เสยงสะทอนจากผอาน” ภาคผนวกใน ธานนทร กรยวเชยร.หลกนตธรรม.จดพมพโดยส านกประธานศาลฎกา.(กรงเทพมหานคร:บรษท ชวนพมพ ๕๐ จ ากด,๒๕๕๓) หนา ๖๑-๖๒.

๒๓

เสรม สวรรณเทพ.“วงการกฎหมายสากล” ดลพาห เลม ๔ ปท ๘ (เมษายน พ.ศ. ๒๕๐๔) หนา ๓๘๔-๓๘๘.

สด สตรา.“เปรยบเทยบวงการกฎหมายคายตวนตกกบคายตวนออก” ดลพาห เลม ๑๑ ปท ๗ (ธนวาคม พ.ศ. ๒๕๐๓) หนา ๑๔๐๖-๑๔๐๘.

สธรรม ภทราคม.“กฎหมายยอมเปนอมต” ดลพาห ปท ๑๑ เลม ๓ (มนาคม ๒๕๐๗) หนา ๔๒. สมลกษณ จดกระบวนพล.“กฎหมายทเปนโทษใชยอนหลงไดหรอไม” หนงสอพมพมตชนรายวน. เสนย ปราโมช,ม.ร.ว.“ปาฐกถาเรองนบถอกฎหมาย” บทบณฑตย เลม ๒๓ ตอน ๑ (มกราคม

๒๕๐๘) หนา ๑-๖. หยด แสงอทย.“ประชาธปไตยกบนตรฐ” ดลพาห ปท ๓ เลม ๑ (มกราคม ๒๔๙๙) หนา ๒-๘. อกขราทร จฬารตน.“บทบาทของศาลไทยในการพฒนาหลกนตธรรมในประเทศไทย ”

วารสารวชาการศาลปกครอง ปท ๑๐ ฉบบท ๑ (พ.ศ. ๒๕๕๓) หนา ๑-๑๗. อกขราทร จฬารตน,กองบรรณาธการ (จลนต).“บทสมภาษณความเหนทางวชาการ เรอง “หลกการ

ตความกฎหมายตามครรลองของหลกนตรฐและหลกนตธรรม”” จลนต ปท ๗ ฉบบท ๔ (กรกฎาคม-สงหาคม ๒๕๕๓) หนา ๑๔-๒๘.

อมมาร สยามวาลา.“หลกนตธรรมบกพรองมากทสด” หนงสอพมพประชาชาตธรกจ วนท ๒๓-๒๕ ตลาคม พ.ศ.๒๕๔๙ หนา ๓๙.

อรณ ภาณพงศ.“นตธรรมประชาธปไตย” วารสารนตศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร ปท ๒๔ ฉบบท ๒ (มถนายน พ.ศ.๒๕๓๗) หนา ๓๖๓-๓๖๘.

อกฤษ มงคลนาวน.“หลกนตธรรมกบสภาพสงคมประเทศไทย” (บทสมภาษณ) จลนต ปท ๙ ฉบบท ๑ (มกราคม-กมภาพนธ พ.ศ.๒๕๕๕) หนา ๓-๑๔.

ภาษาองกฤษ

Joseph Raz.“The Rule of Law and Its Virtue” Law Quartery Review,1977. pp. 195-211. Michael Sevel.“Legal Positivism and the Rule of Law” 34 Australian Journal of Legal

Philosophy,2009.pp.53-68. Paul Craig, “Formal and Substantive Conceptions of the Rule of Law” Public Law ,467

(1997).pp.467-487.

เอกสารอนๆ

จรญ ภกดธนากล, เอกสารถอดเทปการบรรยายพเศษ เรอง “ศาลรฐธรรมนญกบการด ารงหลกนตธรรม” โดยนายจรญ ภกดธนากล ตลาการศาลรฐธรรมนญ ในการสมมนาทางวชาการเนองในวาระครบรอบ ๑๔ ป ศาลรฐธรรมนญ วนพฤหสบดท ๒๙ มนาคม ๒๕๕๓ ณ

๒๔

โรงแรมมราเคล แกรนด กรงเทพมหานคร, ส านกงานศาลรฐธรรมนญ ๘ พ.ค. ๒๕๕๕ (เอกสารอดส าเนา)

ธานนทร กรยวเชยร.ค าบรรยายเรองหลกนตธรรมในการอบรมหลกสตรภาคจรยธรรมแกเนตบณฑตไทยสมยท ๖๑,๒๕๕๒.

รายงานการประชมสภารางรฐธรรมนญ ครงท ๒๒/๒๕๕๐ วนจนทรท ๑๑ มถนายน พทธศกราช ๒๕๕๐

วษณ เครองาม.หลกนตธรรมกบการปฏบตหนาทของเจาหนาทของรฐ.ค าบรรยายในทประชมส านกธรรมศาสตรและการเมอง ราชบณฑตยสถาน ๑ กรกฎาคม ๒๕๕๒.

United Nations Rule of Law website and repository (www.unrol.org)