08

О Р Ш И Л

Төсөв бол аливаа үндэстний тусгаар тогтнол эдийн засгийн хөгжил цэцэглэлтийн

салшгүй үндэс билээ. Ийм учраас төсвийн төлөвлөгөөг сайтар боловсруулах нь эдийн

засгийн хөгжлийг тодорхойлох асуудал юм. Төсөв бол төрийн оролцооны илрэл юм.

Өнөөдөр бидний нэгэнт эргэж буцахгүйгээр орсон зах зээлийн эдийн засгийн

тогтолцоот нийгэм маань төрийн оролцоогүйгээр урагшлахгүй гэдгийг эдийн засагчид

эрдэмтэд нэгэнт хүлээн зөвшөөрчээ. Эдийн засгийн хөгжлийн хоцрогдсон буурай манай

улсын хувьд төрийн оролцоо зайлшгүй хэрэгтэй. Энэ нь Япон, Солонгос зэрэг бусад

орнуудын хөгжлийн туршлагаас харагдаж байна. Өөрөөр хэлбэл төрийн зохицуулалтыг

зах зээлийн эдийн засгийн хууль зүй тогтол зарчимтай хослуулж чадсан улс орон түргэн

хугацаанд хөгжлийн өндөр түвшинд хүрч чаддаг байна. Энэхүү төрийн оролцооны гол

арга хэрэгсэл бол улсын төсөв билээ.

Улсын төсөв нь улс нийтийн санхүүгийн гол хэсэг нь төдийгүй санхүүгийн

системийн чухал хэсэг юм. Ийм учраас аливаа улс оронд төсвийг сайн төвөвлөх нь амин

чухал асуудал байдаг. Манай улсын хувьд 1990 оноос зах зээлийн эдийн засгийн

тогтолцоонд шилжсэнтэй холбогдон төсөв санхүүгийн шинэчлэлт хийгдэж эхэлсэн.

Би энэхүү "Төсвийн зарлага түүний шинэчлэлт" дипломын ажилдаа дараахь

зорилтуудыг тавьсан болно.

1. Эдийн засаг дахь төрийн оролцоо улсын төсвийн мөн чанар, ач холбогдол,

төсвийн зарлагын онол зэрэг хоорондоо уялдаа бүхий асуудлыг онолын хүрээнд

тоймлон авч үзэх.

www.zaluu.comwww.zaluu.com

2. Дараагийн хэсэг нь миний судалгааны ажил байх юм. Энэ хэсэгт Монгол улсын

төсвийн зарлагад төсөв, санхүүгийн шинэчлэл хийгдсэнээс хойш буюу 1990

оноос хойш хугацааны төсвийн зарлагад анализ хийх.

3. Төгсгөлийн хэсэгт дээрх анализийг түшиглэн төсвийн зарлагын шинэчлэлт хийх

тал өөрийн талаас санал дүгнэлт боловсруулах, энэхүү асуудлын хүрээнд манай

улсад хэрэгжиж эхлээд байгаа дунд хугацааны төсвийн төлөвлөлтийн талаар авч

үзнэ.

Энэхүү сэдвийн хүрээнд урьд өмнө нилээд судалгаа хийгдэж байсан боловч

миний судалгааны хамрах хүрээ, хийх хүрээний хувьд арай өөр юм. Өөрөөр хэлбэл

миний сэдэв манай улсын санхүүгийн системийн хүрээнд шинээр орж ирж байгаа

төсвийн дунд хугацааны төлөвлөлтийн асуудлыг хөндсөнөөрөө онцлог гэж хэлж болно.

Би энэхүү асуудлыг хөндөж судалснаараа миний дипломын ажлын ач холбогдол оршино

гэж үзэж байна.

Монгол орны төсөв 1990 оноос өмнө буюу төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн

үед улсын татаас буюу улсын хөрөнгөн дээр суурилдаг байсан бол Зах зээлийн системд

шилжсэнээр татвар дээр суурилах болсон билээ.

Ингэснээр татварын ач холбогдол өссөн байна. Татварыг хэн төлөх вэ. Бараа

бүтээгдэхүүн, ажил үйлчилгээг үйлдвэрлэгч нар төлдөг. Иймээс татвар төлөгч нарыг

дэмжих бодлого явуулах, нөгөө талаас татвар төлөгч нар төлсөн татварынхаа

зарцуулалтыг хянадаг систем мөн шаардлагатай нь харагдаж байна.

Нэг хэсэг /1990-1998 оны үед/ үндэсний үйлдвэрлэл уналтын байдалтай болсон

бол өнөө үед сэргэх хандлагатай болж байна. Татварын зөв бодлого явуулснаар

үндэсний үйлдвэрлэлээ сэргээх, нөгөө талаар татвар төлөлтийн хэмжээ нэмэгдэх нь

дамжиггүй юм. Энэ нь эргээд улсын төсөвт эерэг нөлөө үзүүлэх нь тодорхой юм.


Нэгдүгээр бүлэг. ТӨРИЙН ЗАРЛАГЫН ОНОЛ

1. 1. Эдийн засагт төрийн оролцоо зайлшгүй болох нь, түүний мөн чанар

Улсын төсвийн мөн чанар, ач холбогдол

Төрийн зарлагын онол

1.1. Эдийн засагт төрийн оролцоо зайлшгүй болох нь,

түүний мөн чанар

Зах зээл бол "Үл үзэгдэгч" гарын зохицуулалтаар хөгжих ѐстой, төрийн оролцоо

хэрэггүй гэдэг үзэл, ойлголт 20-30 оны Америкийн "Их хямрал"-аас эхлэн амьдрал дээр

батлагдан Кейнсийн онолоор ч няцаагдан 1960-аад он гэхэд нэгэнт байхгүй болсон

байлаа. Өөрөөр хэлбэл эдийн засгийг төрөөс зохицуулах нь зайлшгүй, харин яаж

зохицуулах вэ гэдэг дээр онол, үзэл баримтлалууд гарч ирсэн гэсэн үг юм.

Эдгээр онолын үндэс нь "Кейнсийн онол" юм. Кейнсийн онол нь нийт эрэлтийн

талын онол гэгддэг. Энэ нь төрөөс нийт эрэлтийг өсгөх бодлого явуулснаар иргэдийн

орлого сайжирч үйлдвэрлэл урамшиж, эцсийн дүндээ эдийн засаг хөгжинө гэж үздэг.

Ер нь эдийн засгийг төрөөс зохицуулах үндсэн 2 арга хэлбэр байдаг. Үүнд:

1. Төрийн өмчийг өргөтгөх, хууль гаргах, үйлдвэрлэлийн газрыг удирдах замаар

шууд оролцох,

2. Эдийн засгийн бодлогын янз бүрийн арга хэмжээний замаар шууд бусаар

оролцох.

Ийнхүү төрөөс эдийн засгийг зохицуулахдаа улс орнууд нь өөр өөрийн эдийн

засгийн өвөрмөц онцлогоос шалтгаалж төрийн болон зах зээлийн механизмын оролцоо

ялгаатай байна. Тэгэхдээ төрийн өмчийн бус аж ахуйн нэгж байгууллагын ажилд төрөөс

оролцохыг хатуу хориглож, макро түвшинд л гол зохицуулалтыг хэрэгжүүлэх үйл

ажиллагаа нь түлхүү явагддаг.

Төр нь улсын үйлдвэрийн санхүүжилтэнд анхаарахын зэрэгцээ нийгэм

хангамжийн программыг боловсруулж хувийн секторт орлогын дахин хуваарилалт хийх

зорилгоор хэрэгжүүлдэг.


Төрийн зохицуулалтын чиглэл, хэлбэр, арга, механизм өөрчлөгдөж байдаг. Гэвч

өмчийн эрхийг хамгаалах, аж ахуй эрхлэх эрх чөлөөг хангах, ажил хэргийн идэвх зүтгэл,

санаачилгыг хөхүүлэн дэмжих, монополийн хандлагатай тэмцэх, аж ахуйн хүрээнд

хууль ѐс, дэг журмыг хангах, капитал хөдөлмөр хоѐрын, эзэн хөлсний ажилчин хоѐрын

хоорондын харилцааг зохицуулах, гаалийн тогтолцоог зохион байгуулах явдлыг

оролцуулан эдийн засгийн гадаах үйл ажиллагааг хянах, улс орныхоо эдийн засгийн

аюулгүй байдлыг хангах гэх мэтийн төрийн сонгомол үүрэг өөрчлөгдөхгүй. Төрийн

эдгээр үүрэг үгүй болохгүй. Төр энэ үүргээ алдахгүй. Харин төрийн эдгээр үүргийн

механизм, арга барил өөрчлөгдөж байж болно.

Үүний зэрэгцээгээр нийгэм хөгжих, нийгмийн үйлдвэрлэлийн бүтэц өөрчлөгдөх,

нийгмийн үйлдвэрлэлийн техникийн бааз өөрчлөгдөх, нийгмийн амьдралын аливаа

салбар дэвжихийн хэрээр төрийн үүрэг өөрчлөгдөж хөгжих, баяжих, нарийсах нь

дамжиггүй. Энэ процесс дараахь чиглэлээр явж байна. Үүнд:

Эдийн засгийг шууд зохицуулахаас шууд бусаар зохицуулахад тууштай

шилжих,

Төрийн нийгмийн үүрэг эрс нэмэгдэх,

Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ, баталгаатай амралт тогтоох мэтийн үүрэг

нэмэгдэх,

Хөдөлмөр капиталын харилцаа, нийгмийн түншлэл мэтийн нарийн түвэгтэй

асуудлыг шийдэх, хүн амын орлогын байж боломгүй ялгааг багасгах,

нийгмийн доторхи тэнцвэртэй байдлыг хангах зэрэг болно.

Сүүлийн үед боловсролыг хөгжүүлэх, суурь шинжлэх ухааныг дэмжих, орчин

үеийн дэвшилтэт технологи боловсруулах, аж үйлдвэржүүлэх тодорхой бодлого

явуулах, экологийн асуудлыг шийдэх мэтийн шинэ шинэ үүрэг гарч ирж байна. Жишээ

нь: Зах зээлийн эдийн засаг экологийг сүйрүүлэх аюултай учир экологийг хамгаалах,

зохицуулах асуудлыг төр гүйцэтгэх болжээ.

Зах зээлийн эдийн засаг үүсч хөгжиж байх үеийн төрийн зохицуулах үүрэг нь

төлөвшиж тогтсон, хөгжсөн, зах зээлээр зохицуулагдах болсон үеийн төрийн зохицуулах

үүргээс эрс ялгаатай. Зах зээл өөрөө өөрийгөө зохицуулахын сонгодог хэлбэр мөн. Энэ

өөрөө өөрийгөө зохион байгуулах нь нэлээд тогтвортой системд боломжтой. Харин нэг

системээс нөгөө системд шилжиж байх үед өөрөө өөрийгөө зохион байгуулах нь эдийн

засгийг хуучинсаг тал руу оруулах, хуучнаа хамгаалах, хуучин байдалдаа эргэж ороход

хүргэх аюултай.


Энэ нь төрийн зохицуулалт байхгүй бол эмх замбараагүй байдал бий болно гэсэн

үг юм. Ийм явдал одоо манай нөхцөлд ил тод харагдаж байна.

Зах зээлийн эдийн засаг үүсч төлөвшиж байх үед төрийн зохицуулалт ямар байх

вэ? гэвэл юуны өмнө холимог олон хэвшилтэй байгаа эдийн засагт өмчийн харилцааны

шинэ системийг төлөвшүүлэх нь чухал . .. энэ процесс өөрөө аяндаа төлөвшиж

тогтохгүй.

Бас жижиг үйлдвэрлэл түүний дотор өрхийн аж ахуй төрийн дэмжлэг

зохицуулалтгүйгээр хөгжиж чадахгүй.

Санхүүгийн болон хүчин зүйлийн зах зээл мэтийн зах зээлийн эдийн засгийн

үндсэн элементүүдийг бүрэлдүүлэх, хөдөлмөр, ажил эрхлэлтийг зохицуулах гэх мэтийн,

ялангуяа зах зээлийн эдийн засгийн дэд бүтэц нь төрийн идэвхтэй оролцоо

зохицуулалтгүйгээр бий болж хөгжихгүй.

Зах зээлийн эдийн засгийн үндсийг тавьсны дараа ч гэсэн төрийн оролцоо

зохицуулалт хэвээр байх болно.

Төрийн зохицуулалтын хэлбэр, хэмжээ, арга нь орон бүхэнд өөр өөр байна. Үүнд:

улс орны түүх, уламжлал, үндэсний соѐлын байдал, улс орны хэмжээ, газар нутгийн

байршил мэтийн маш олон хүчин зүйл нөлөөлнө. Ийм болохоор бусдаас бэлэн юм авах,

хуулан дууриах нь үр ашиг багатай. Гагцхүү бүтээлч үйл ажиллагаа, гарч ирж асуудал

нэг бүрийг нарийн авч үзэж шийдэж байх нь чухал болно.

Зах зээлд шилжих үе шатандаа яваа хувийн хэвшил нь хөл дээрээ бүрэн зогсож,

байр сууриа олоогүй эдийн засаг нь хурц хямралтай шийдвэрлэх асуудал ихтэй өнөөгийн

Монгол улсад төрийн зохицуулалт нэлээд өргөн хүрээтэй бөгөөд хүчтэй байх

шаардлагатай. Гэхдээ төрийн зохицуулалтыг аль болох хэмжээ хязгаартай хэрэглэх нь ч

зүй ѐсны асуудал юм.

Зах зээлийн эдийн засагт янз бүрийн эрх ашиг бүхий этгээд оролцдог болохоор

төрийн нэг гол үүрэг бол тэдгээр эрх ашгийг зохицуулах, нийгмийн тогтвортой байдлыг

хангах, дотоод болон гадаад бодлогодоо улс үндэстнийхээ эрх ашгийг хамгаалах явдал

чухал.

Зах зээлийн эдийн засагт шилжиж байгаа үед хуучин уламжлалт арга барил

тохирохгүй болсон, зах зээлийн эдийн засгийн сонгомол арга барил нь төлөвшиж

тогтоогүй, шилжилтийн үед тохирохгүй болохоор төрийн зохицуулах ажиллагаа

түвэгтэй, бэрхшээлтэй байдаг.


Орчин үеийн төрийн зохицуулах үйл ажиллагаанд учирч байгаа гол бэрхшээл бол

өөрчлөлтийг удирдан хийж байгаа хүмүүсийн үйл ажиллагааны учир дутагдлаас гадна

хуучин захиргаадалтын үеийн эдийн засгийн хор уршиг гол бэрхшээл учруулж байна.

Өнөө үед төрийн гол үүргийг ерөнхийд нь тоймловол:

1. Шинэчлэлийг санаачлан хийх гол хүчин болж байгаа учраас Шинэчлэлийн

чиглэлийг тодорхойлж хэрэгжүүлнэ.

2. Макро эдийн засгийн нэлээд хатуу бодлго явуулж, инфляцийг сүйрлийн

байдалд хүргэхгүйгээр барих явдал юм. Энэ хатуу бодлого гэдэгт хямралын эсрэг,

инфляцийн эсрэг, ажилгүйдлийн эсрэг бодлого, мөнгөний бодлого болон гүйлгээнд

байгаа мөнгөнд хяналт тавих явдал юм.

3. Төсвийн тэнцлийг хангах явдал чухал.

4. Зах зээлийг зохицуулах хуулиуд боловсруулан гаргаж хэрэгжүүлэх

шаардлагатай бөгөөд хууль хэрэгжүүлэх иргэний эрхийг хамгаалах, өмчлөх эрхийг

баталгаажуулах, гэрээ хэлэлцээрийг биелүүлэх, түншлэгч нарын хариуцлага хүлээх,

харилцан бие биедээ шаардлага тавих хүмүүжлээр хүмүүжүүлэх зэрэгт төрийн сул тал

харагдаж байна. Монополийн эсрэг бодлого явуулах, үнд нийгмийн баялгийг

хуваарилах, гадаад үр нөлөөг зохицуулах.

5. Төр нийгмийн үүрэг гүйцэтгэх, тухайлбал, боловсрол, эрүүлийг хамгаалах,

нийгмийн эмзэг хэсгийн эрхийг хамгаалах зэрэг нийгмийн асуудлыг шийдэх үүрэгтэй.

Энэ талаар төр үүргээ гүйцэтгэж чадахгүй байна. Төрийн гүйцэтгэх үүрэг нь төр үүргээ

хөгжүүлэх эдийн засгийн боломжоос нь хэт давсан байдалтай байна.

Төр энэхүү үүргүүдийг гүйцэтгэхдээ тодорхой хэмжээний зардлууд гаргадаг.

Эдгээрийн нийлбэрээр улсын зарлага тодорхойлогдоно. Энэхүү зардлын хэмжээг Дотоод

нийт бүтээгдэхүүний хэмжээнд харьцуулсан дүнг "Төрийн квот" гэдэг. Энэ нь доорхи

томьѐогоор илэрхийлэгдэнэ:

Төрийн зарлага

Төрийн квот = ---------------------------------- х 100%

ДНБ

Энэхүү томьѐо нь нийт улс оронд гарч буй зардал дотор төрийн зардал хэдэн хувь

эзэлж байгааг харуулна. Өөрөөр хэлбэл, энэ харьцаанаас эдийн засаг дахь төрийн

оролцоог харж болох юм. Манай улсын хувьд энэ хэмжээ 40-50 хувийн хооронд байсан.

Ер нь олон улсын туршлагаас харахад төрийн квот нь 50 хувиас доош байх нь

тохиромжтой гэж үздэг байна.


Үүнээс гадна тухайн улсын ирээдүйн зардал болох улсын гадаад дотоод өрийг

ДНБ-тэй харьцуулсан дүн их чухал үзүүлэлт байдаг. Өөрөөр хэлбэл, өр, тэр дундаа

гадаад өрийн хэмжээ их байх нь тухайн улсыг эдийн засгийн хувьд хараат болгох аюулд

унагана. Энэхүү өрөнд цөөхөн хэдхэн улс голлох хувийг эзэлж байвал энэ нь бүр ч

боломжтой болох юм. Нөгөө талаар дотоод өр зээл нь одоогийн зардлыг ирээдүйд

шилжүүлэх учир эдийн засгийн хөгжилд сөргөөр нөлөөлнө. Хэрвээ энэхүү зээлийг үр

дүнтэй ашиглаж чадахгүй бол зардал улам нэмэгдэнэ.

ДҮГНЭЛТ:

1. Төрөөс эдийн засгийг зохицуулах нь зайлшгүй

2. Энэхүү зохицуулалтыг хийхдээ нийт эрэлтийг удирдах, нийт нийлүүлэлтийг

удирдах гэсэн 2 арга замаар хийдэг.

3. Мөн төрөөс эдийн засгийг удирдахдаа:

Төрийн өмчийг өргөтгөх, хууль гаргах, үйлдвэрлэлийн газрыг удирдах

замаар шууд оролцох,

Эдийн засгийн бодлогын янз бүрийн арга хэмжээний замаар шууд бусаар

оролцох гэсэн 2 арга замыг ашигладаг.

4. Төрөөс эдийн засгийг удирдахдаа тухайн улс орны эдийн засаг, улс төрийн

систем, газар нутгийн байршил, хэмжээ зэрэг янз бүрийн хүчин хүйлээс хамаарч янз бүр

байна. Манай улсын хувьд зах зээлийн эдийн засагт шилжиж байгаа шилжилтийн үе тул

эдийн засаг дахь төрийн оролцоо түлхүү байх хэрэгтэй. Энэхүү онцлогийг харгалзан

эдийн засгийн тогтолцооны онцлог үед төрөөс эдийн засгийг зохицуулах үүргүүд нь

дараахь чиглэлтэй байна. Үүнд:

Шинэчлэлийг санаачлан хийх гол хүчин байна.

Макро эдийн засгийн нэлээд хатуу бодлого явуулна.

Төсвийн тэнцлийг хангах явдлыг чухалчилна.

Зах зээлийн зохицуулах хууль боловсруулж хэрэгжүүлнэ.

Боловсрол, нийгэм хамгаалал, халамж, эрүүл мэнд зэрэг хүний хөгжлийн

асуудлыг түлхүү анхаарч үзнэ.

5. Төрөөс эдийн засгийг зохицуулах квот гэж байдаг. Энэ нь 50 хувиас бага

байхад тохиромжтой гэж үздэг.


1.2.Улсын төсвийн мөн чанар, ач холбогдол

Төрөөс эдийн засгийг удирдахдаа ашиглах эдийн засгийн бодлогыг бүхэлд нь сангийн,

мөнгөний, гадаад худалдааны гэж ангилдаг. Улсын төсөв нь сангийн бодлоготой

салшгүй уялдаа холбоотой бөгөөд улсын санхүүгийн гол хэсэг нь төдийгүй санхүүгийн

системийн чухал хэсэг юм. Төсвийн эдийн засгийн агуулга ба мөн чанар нь төрийн

гүйцэтгэх үүрэг, түүний бүтцээс ихээхэн хамаарч байдаг. Эдийн засгийн системийн

хүрээнд тавигдаж буй эдийн засаг, нийгэм, улс төрийн шинжтэй янз бүрийн үйл

ажиллагааг тасралтгүй санхүүжүүлэх тодорхой хэмжээний мөнгөн хөрөнгийн нөөц

гарцаагүй хэрэгтэй байдаг.

Төрийн гүйцэтгэх үүрэг ба төсвийн харилцааны уялдаа холбоо нь нийт нийгэмд

үүсч буй дахин хуваарилалтын процесс дахь санхүүгийн харилцаан дахь төсвийн

харилцааны өвөрмөц онцлогийг тодорхойлж өгдөг. Үүнд:

1.Төсвийн харилцаа нь нийгмийн нийт бүтээгдэхүүний өртгийн нэг хэсэг болох

үндэсний орлого ба түүнээс төрийн мэдэлд төвлөрсөн хэсэгтэй нягт холбоотой. Төсвийн

харилцаагаар дамжуулж төр нийгмийн бүхий л бизнесийн нэгжүүд, аж ахуйн

байгууллага, хүн амтай эдийн засгийн харилцааг үүсгэдэг. Өөрөөр хэлбэл, нийгмийн

нийт бүтээгдэхүүний дахин хуваарилалтын процесст төр, хуулийн этгээд бие хүнтэй

хамтран төвлөрсөн мөнгөн хөрөнгийн санг байгуулах ба энэ сан нь эргээд улс нийгмийн

хэрэгцээг хангахад үйлчилж байдаг байна.

2.Төсвийн харилцааны оролцоотойгоор төвлөрсөн мөнгөн хөрөнгийн сан,

нөөцийг салбаруудын хооронд нийгмийн үйлдвэрлэлийн хүрээнд эдийн засгийн

системийн хэмжээнд дахин хуваарилах үйл ажиллагаа явагддаг. Ийнхүү улсын төсөв нь

мөнгөн хөрөнгийг салбаруудын хооронд дахин хуваарилахад идэвхтэй оролцдог. Аль ч

эдийн засгийн байгуулал, эдийн засгийн системийн үед нийгэмд хамгийн их эрэлт

хэрэгцээ бүхий ажил үйлчилгээг үзүүлэх боловч орох ашиг орлого нь үргэлж бага

байдаг. Жишээ нь: Эрчим хүч, тээвэр холбоо гэх мэт. Иймд төсвийн харилцааны

оролцоотойгоор өндөр ашиг бүхий салбарт буй болсон ашиг орлогыг орлого бага олдог


боловч эрэлт хэрэгцээ их дээрх салбаруудад дахин хуваарилах замаар нийгмийн дотор

эдийн засгийн тэнцвэрийг хангадаг. Энд хүн амын доторхи

хангамж багатай хэсэг болох тэтгэвэр авагчид, өндөр настангууд, оюутнууд, ажилгүй

хүмүүс гэх мэт хамрагдана.

Төсвийн харилцааны механизм нь төсвийн нөөцийг газар зүйн хувьд дахин

хуваарилах үндэс болж өгнө. Бүхий л үндсэн дахин хуваарилалт нь улсын төсвөөр

дамжин хийгдэх ба төсвийн санхүүжилтийн механизм, түүний хэмжээ, хэлбэрийг төрөөс

тогтоож өгөх ба энэ нь тодорхой нэг түүхэн хөгжлийн эринд нийгмийн өмнө тавигдаж

буй тодорхой нэг бодлогоос хамаарч байдаг.

3. Улсын төсвийн оролцоотойгоор дахин хуваарилалтын үйл ажиллагаа

явагдахаас гадна эдийн засгийн тогтворжуулах, төрийн санхүүгийн зохицуулалт

ихэнхдээ явагддаг. Төрийн санхүүгийн бодлогыг хэрэгжүүлэх гол хэрэгсэл нь улсын

төсөв болно.

4. Улсын төсөв нийгмийн доторхи бүхий л эдийн засгийн процессыг хамрахын

хамт санхүүгийн үндсэн институт болох татвар, улсын зарлага, улсын зээл гэх мэтэд

илэрч улсын төсөв нь улсын санхүүгийн үндсэн төлөвлөгөө болж өгнө.

Улсын төсөв нь орлого ба зарлага гэсэн эдийн засгийн онцгой хэлбэртэй. Энэ

хэлбэрүүд нь нийгмийн нийт бүтээгдэхүүний өртгийг дахин хуваарилалтын тодорхой

шатанд гарч ирдэг.

Орлогын тусламжтайгаар төрийн зүгээс улс нийтийн хэрэгцээтэй холбоо бүхий

төвлөрсөн нөөцийн зайлшгүй хэрэгцээт мөнгөн хөрөнгөөр хангагдаж байдаг.

Төсвийн орлогын эх үүсвэр нь ихэвчлэн татвар болон хураамж, төлбөрөөс

бүрдэнэ. Үйлдвэр, аж ахуйн газар, хуулийн хариуцлага хүлээх эрх бүхий этгээд, иргэд

татвар хураамж, төлбөрийг төлж улсын төсөвт оруулна. Бүх татварууд хууль дүрмийн

дагуу хатуу хяналттайгаар төсөвт хуваарилагддаг.

Төсвийн зарлага нь үндсэн 2 хэсэгт хуваагддаг. Төсвийн зарлага нь ойрын

зарлага, төсвийг хөгжүүлэх гэж хуваагддаг. Төсвийн ойрын зарлагад зориулж буй нөөц

нь эх орны эдийн засгийн янз бүрийн салбарт, нийгмийн дэд бүтцэд татаац олгох болон

улс орны батлан хамгаалах хүчин чадлыг бэхжүүлэхэд чиглэгддэг.

Төсвийг хөгжүүлэх зарлага нь хөрөнгө оруулалтыг санхүүжүүлэх, төрийн

байгууллагын үйл ажиллагааг санхүүжүүлэх, мөн түүнчлэн өргөтгөсөн нөхөн

үйлдвэрлэлийн түвшинг дэмжих хандлагатай холбоотой бүхий зардлыг санхүүжүүлж

өсгөхөд зарцуудагддаг. Сүүлийн үед төсвийн зарлагыг тасралтгүй санхүүжүүлэх явдал

дутагдаж байна. Үүний гол шалтгаан нь:


1. Ерөнхийдөө үйлдвэрлэлийн уналт

2. Татварыг бүрэн төлөхгүй байгаа явдал юм.

Үр дүнтэй төсөв, санхүүгийн бодлого явуулах зайлшгүй нөхцөл нь улсын төсвийг

балансжуулах явдал юм. Өөрөөр хэлбэл, улсын төсвийн орлого, зарлага тэнцэж байх

явдал юм. Төсвийн олон талт ач холбогдлыг дурьдахын хамт дараахь зүйлүүдийг

зайлшгүй авч үзэх шаардлагатай байна. Үүнд:

1. Төсвийг эдийн засгийн бодит категорийн хувьд авч үзэх,

2. Нийгмийн нийт бүтээгдэхүүн түүний дотроос үндэсний орлогыг дахин

хуваарилах мөнгөн харилцаа бөгөөд энэ үндсэн дээр нийгмийн бүхий л

хэрэгцээг хангах зорилго бүхий төвлөрсөн мөнгөн хөрөнгийн санг байгуулж

ашигладаг,

3. Улсын төсөв нь тухайн улс гүрний санхүүгийн үндсэн төлөвлөгөө болж өгдөг.

4. Мөн татварын системийн хэмжээ, улсын зарлагын хэмжээ, бүтэц, чиглэл

болон нийгмийн доторхи бүхий л нийгэм эдийн засгийн процессын тодорхой

зорилго, чиглэл бүхий үйл ажиллагааг хангах эдийн засгийн системийн

хөгжлийн эцсийн үзүүлэлт болно.

Улсын төсвийн мөн чанар, ач холбогдол нь түүний гүйцэтгэх үүргээр илэрдэг ба

тэдгээрийн дотроос хамгийн чухал нь:

1. Нийгмийн нийт бүтээгдэхүүнд үндэсний орлогыг дахин хуваарилах явдал.

2. Нийгмийн нөхөн үйлдвэрлэлийн жигд бүтцийг хангах зорилгоор нөхөн

үйлдвэрлэлийн процесст үр ашигтай оролцох.

3. Төрийн санхүүгийн бодлого явуулах явдал юм.

Аливаа орны улсын төсөв нь тухайн орны санхүүгийн системийн дотор чухал

үндсэн хэсэг нь болж өгдөг байна. Улсын төсөв санхүүгийн системийн бусад хэсгүүдтэй

нягт холбоотой байхаас гадна төрийн зүгээс явуулж буй олон улсын санхүүгийн

харилцааг явуулах, дамжуулах хэрэгсэл болно. Ийм учраас орчин үеийн үндэсний эдийн

засгийн хүрээнд төсвийн үр дүнтэй байдлыг хангах явдлыг юуны өмнө анхаарч үзэх нь

чухал байна. Үүнийг амьдралд хэрэгжүүлэх санхүүгийн бодлогыг тогтворжуулах үндсэн

чиглэл нь:


1. Зах зээлийн эдийн засгийн зарчмын дагуу аж ахуйг хөтлөх шаардлагын дагуу

татварын системийг боловсронгуй болгох,

2. Улсын зарлагыг зүй зохистой оновчтой бууруулах,

3. Төсвийн алдагдлын түвшингийн хэмжээгээр эдийн засгийг үр ашигтай

хөгжүүлэх явдал юм.

ДҮГНЭЛТ

1. Улс нь өөрийн үүргийн хүрээнд төрийн зохицуулалтыг төсвөөр дамжуулан

хийдэг. Өөрөөр хэлбэл, төр нь улс орны эдийн засгийн тогтвортой хөгжлийг хангахын

тулд мөнгөн хөрөнгийн төвлөрсөн сан болох төсвийг бүрдүүлэх, хуваарилах, дахин

хуваарилалт хийх зайлшгүй шаардлагатай болдог.

2. Төсвийн харилцаа нь нийгмийн нийт бүтээгдэхүүний өртгийн нэг хэсэг болох

үндэсний орлого ба түүнээс төрийн мэдэлд төвлөрсөн хэсэгтэй нягт холбоотой.

3. Төсвийн харилцааны оролцоотойгоор төвлөрсөн мөнгөн хөрөнгийн сан,

нөөцийг салбаруудын хооронд нийгмийн үйлдвэрлэлийн хүрээнд эдийн засгийн

системийн хэмжээнд дахин хуваарилах үйл ажиллагаа явагддаг.

4. Улсын төсвийн оролцоотойгоор дахин хуваарилалтын үйл ажиллагаа

явагдахаас гадна эдийн засгийг тогтворжуулах, төрийн санхүүгийн зохицуулалт

явагддаг.

5. Улсын төсөв нь нийгмийн доторхи бүхий л эдийн засгийн процессыг хамрахын

хамт санхүүгийн үндсэн институт болох татвар, улсын зарлага, улсын зээл гэх мэтэд

илэрч улсын төсөв нь улсын санхүүгийн үндсэн төлөвлөгөө болж өгнө.

Энэ бүхэн төсвийн мөн чанар болон нийгэмд үйлчлэх үйлчилгээ нь төсвийн

бодлогоор дамжин хэрэгждэгийг харуулж байна.

1.3.Төрийн зарлагын онол

Нийгмийн бараа бүтээгдэхүүний нийлүүлэлтэнд төр оролцох ѐстой юу, үгүй гэдэг

нь т йм ч маргаантай асуудлуудын нэг биш. Тэгэхдээ энэхүү нийгмийн бараа


бүтээгдэхүүнд хичнээн хэмжээний зарлага гаргах нь эдийн засаг дахь байнгын

маргаантай асуудал болж байдаг.

Зарим хүмүүс улсын сектор хэтэрхий нүсэр учир түүнд зарцуулах зардал мөн

өндөр байна гэж үзэж байхад өөр нэг хэсэг нь нийгмийн хэрэгцээг улс хангаж чадахгүй

байгаа бөгөөд үүний улмаас нийгэмд хувийн салбарт харьцангуй их бүтээгдэхүүн

үйлдвэрлэхэд хүрдэг гэж үзэж байна. Иймд би зарлагын онолын хүрээнд дараахь 2 бүлэг

асуудлыг тавьж нарийвчлан судаллаа:

1. Нийгмийн бараа бүтээгдэхүүн гэж юу вэ?

2. Нийгмийн зарим нэг барааны нийлүүлэлт хангалтгүй байна эсвэл илүүдэлтэй

байна гэх үзэл бодлууд юуг илтгэж байна вэ? Ер нь нийгмийн бараа

бүтээгдэхүүний нийлүүлэлтийн үр ашигтай түвшинг хэрхэн тодорхойлох,

ямар тохиолдолд энэхүү түвшин нь хуваарилалтын хэв маяг эсвэл нийгмийн

бараа бүтээгдэхүүнийг санхүүжүүлэхэд ашиглаж буй бараа бүтээгдэхүүнээс

хэрхэн хамаарах вэ? гэдийг авч үзье.

Цэвэр нийгмийн бараа бүтээгдэхүүн

Цэвэр нийгмийн бараа бүтээгдэхүүн нь дараахь 2 үндсэн шинж чанартай:

Нэгдүгээрт, түүний хэрэглээг хязгаарлах боломжгүй.

Энэхүү бараа бүтээгдэхүүний нэг жишээ бол үндэсний батлан хамгаалалт юм.

Заримдаа нийгмийн барааны хэрэглээг хязгаарлах нь илүү их зардлыг буй болгодог.

Өөрөөр хэлбэл, аливаа нийгмийн барааны хэрэгцээг үнийн системээр хянах боломжгүй

байдаг. Нийгмийн бараа нь өрсөлдөөний зах зээлд үр ашигтай байж чадахгүй юм.

Иймээс үүний зардлыг санхүүжүүлэх эх үүсвэр нь татвар байдаг.

Дараахь зурагт хэрэглэгчийн боломжийг муруйг дүрслэв.

А цэг дээр төр нийгмийн бараа бүтээгдэхүүнийг нийлүүлнэ. Е цэг дээр төр

нийгмийн бараа бүтээгдэхүүнийг нийлүүлэхгүй. Иймээс А цэг дээрх хэрэглэгчид илүү

хожоотой. А цэг дээрх хэрэглэгчдээс төрд татвар төлөхөөс зайлсхийдэг хэсэг

хэрэглэгчийг гаргавал В цэг дээр шилжиж очно.


Энэ тохиолдолд татвараас зайлсхийгч татвараа төлөхөөс өөр аргагүй болно. Ийм замаар

төр татвар, шимтгэлийн албадлагын бодлого явуулна.

Төр нийгмийн бараа

. В бүтээгдэхүүнээр хангах

үеийн хэрэглэгчийн

.А боломжийн муруй

Төр нийгмийн бараа

бүтээгдэхүүнээр хангахгүй

үеийн хэрэглэгчийн боломжийн

муруй

Зураг 1

Хоёрдугаарт, Тэрхүү хязгаарлалт тохиромжгүй байдаг.

Нэг хувь хүний хэрэгцээ нь бусдад шаардлагатай хэрэгцээний нийт дүнг

бууруулахгүй. Хүн тус бүрийн нэмж хэрэглэж буй нийгмийн барааны тодорхой зардал

нь тэгтэй тэнцүү байна.

Хэрэв улс бусдын халдлагаас биднийг хамгаалахын тулд цэргийн байгууламж

бий болгосноор тэр нь биднийг хамгаалах болно. Тухайн улсад хүүхэд шинээр нэмэгдэх

нь батлан хамгаалахын зардалд бодитой нөлөө үзүүлэхгүй.

Холимог нийгмийн бараа бүтээгдэхүүн


Машин зам нь нэг жишээ болох юм. Өөрөөр хэлбэл, холимог нийгмийн бараа

бүтээгдэхүүний хэрэглээ хязгаарлагдах тохиолдол гардаг байна. Хэрэв үүнд үнэ

тогтоовол хэрэглэгчид очих ачаалал нэмэгдэнэ. Учир нь машинтай хүмүүс энэ замаар

явахаас өөр аргагүй тул зайлшгүй мөнгө төлөх хэрэгтэй болно. Энэ нь холимог

нийгмийн бараа, бүтээгдэхүүний нийлүүлэлт нь монополь шинжтэйг харуулж байна.

Улсаас нийлүүлэх хувийн бараа бүтээгдэхүүн

Улсаас нийлүүлэгдэх нэмэгдэл хэрэглэгчид ба хангамжаас шалтгаалах их ахуйц

зардалтай барааг улсаас нийлүүлэх хувийн бараа бүтэгэдэхүүн гэнэ. Зах зээлийн үйл

ажиллагаатай холбоотой зарлага нь зарим нийгмийн бараа бүтээгдэхүүний

нийлүүлэлтийн нэгэн үндэслэл болох ба энэ нь цорын ганц учир шалтгаан биш юм.

Улсаас нийлүүлж буй барааны нэг хэлбэр нь боловсрол юм. Ихэнх хүмүүс өсвөр

үеийнхний боловсрол олох боломж нь эцэг, эхчүүдийн хөрөнгөөс хамаарахгүй байх

ѐстой гэдгийг ойлгодог.

Хэрэв хувийн бараа үнэгүй нийлүүлэгдвэл бүх талаар авч үзсэн ч тус барааны

дахин хэрэглээг бий болгоно. Хүн бүр бараа бүтээгдэхүүнийг үнэгүй хүртэх болсон

учраас уг бараанаас авах ханамжийг тэг болтол шаардах болно. Энэ үед хэрэглээний

гажуудал үүсч зардал хэтрэх болно.

Улсаас нийлүүлэх хувийн бараа бүтээгдэхүүнийг

хэмжих арга хэрэгсэл

1. Тэнцүү нийлүүлэлт

Энэ асуудлыг боловсролын жишээн дээр авч үзье. Улс нийгмийн бүх гишүүдэд

эзэмшихийг хүсч буй түвшин хүслээс үл хамааран ижил түвшингийн боловсрол

эзэмшүүлдэг. Илүү их боловсрол эзэмших хүсэлтэй байсан ч гэсэн энэхүү хэрэглээ нэг

түвшинд байна.

2. Дараалал \ваучер\

Энэ нь улсаас тухайн хүнд бараа хэрэглэсний төлбөр оногдуулахын оронд төлбөр

нь хүлээлтээр илрэхэд хүргэж байна. Энэ нь ямар нэгэн хэмжээгээр хэрэглэгчийн

хэрэгцээг нийлүүлэлттэй зохицуулах боломжийг олгож байна. Гэвч дараалал нь тийм ч


шударга байж чаддаггүй. Өөрөөр хэлбэл, хэнд нь энэ бараа нэн тэргүүнд хэрэгтэй вэ?

гэдэг асуудал байдаг.

Нийгмийн бараа бүтээгдэхүүний үр ашигт нөхцөл

Нийгмийн бараа нь хувийн барааг орлох ахуйц хэмжээ нь юуг илэрхийлдэг вэ?

гэвэл нийгмийн барааг нэг нэгжээр илүү авахын тулд хэдий хэмжээний барааг

зарцуулахад бэлэн байгааг үзүүлнэ. Иймд оруулалтын ахиуц хэмжээний нийлбэр нь

нийгмийн бүх гишүүд нь нийгмийн бараанаас нэмэгдэл нэг нэгжээр илүү авахын тулд

хэдий хэмжээний хувийн бараагаар нэмэгдэл нэг нэгжээр нийгмийн бараа авахыг

үзүүлнэ. Үр ашигтай байхын тулд хүмүүсийн зарцуулахад бэлэн байгаа барааны

нийлбэр тоо хэмжээ нь \орлогын ахиуц хэмжээний нийлбэр\ тэдний татгалзахад бэлэн

байгаа барааны нийлбэртэй тэнцүү байх ѐстой.

Нийгмийн барааны эрэлтийн муруй

Нийгмийн барааны үр ашигтай түвшинг дүрсэлж болно. Хувийн барааны эрэлтийн

муруйг олдогтой адил хүн тус бүрийн нийгмийн барааны эрэлтийн муруйг олж болно.

Хувь хүмүүс нийгмийн барааг худалдан авдаггүй. Гэхдээ хэрэв тэд нийгмийн барааны

нэмэлт нэгж болгоныг зохистой үнэ төлж авах байсан бол тэдний эрэлт ямар байж болох

вэ? гэсэн асуудал гарч ирнэ. Нийгмийн барааны зардал нэмэгдэх тусам хувь хүн бүрээс

авах татвар нэмэгдэх тул дээрх асуудал тийм ч бодитой бус.

Иймээс нийгмийн барааны нэмэлт нэгжийн төлөө төлөх татварын үнэ гэж ойлгоѐ.

Үүнээс үзэхэд төр хүн бүрт татварын өөр өөр үнэ тогтоож өгдөг. Хүн бүрийн татварыг

Ү гэе. Тэгвэл тэрээр нийгмийн бараа бүрт үнийг төлөх болж байна. Эндээс үзэхэд

түүний төсвийн хязгаарлалт нь зарцуулалтын дүнтэй тэнцүү байна.

С + рG = Ү байна.

Доорхи зурагт төсвийн хязгаарлалтыг В, В шулуунаар тэмдэглэв. Төсвийн

хязгаарлалтыг харуулсан шулуунаас үзэхэд улсын зарлага буурсан тохиолдолд хувийн

барааны хэрэглээ өссөн байна. Хэрэглэгч өөрийн төсөв мөнгөний хэрэглээнээс үндэслэн

боломжит хамгийн өндөр аиг олохыг хүснэ. Доорхи зурагт хувийн болон нийгмийн бараа

бүтээгдэхүүний ялгаагүйн муруйг тус тус харуулжээ.


Хувийн

хэрэглээ төсвийн хязгаарлалт

В1

В

Ялгаагүйн муруй

G G1

Нийгмийн барааны хэрэглээ

Зураг2

Татварын Нийгмийн барааны эрэлт

үнэ

Р1 E

Р2 E1


G1 G2

Нийгмийн барааны тоо хэмжээ

Зураг 3

Дээрх зурагт нийгмийн барааны эрэлтийг харууллаа. Татварыг багасгаснаар улсын

зарлагын түвшин нэмэгдэх зүй тогтлоор энэхүү муруй үүсч байна. Өөрөөр хэлбэл, иргэд

хэдий чинээ өндөр татвар төлнө төдий чинээ нийгмийн барааг шаардах болно.

Хэрэв хүн аль нийгмийн бараанаас аль болох их хүртэж байвал зарим нэг хувийн

бараанаас татгалзахад бэлэн байдаг. Түүний хэрэглээнээс татгалзсан хувийн

барааны тоо хэмжээ оруулалтын барааны ахиуц хэмжээ болно. Хэрэглэгчийн хэрэглэх

хувийн барааны тоо хэмжээ буурч, өөрөөр хэлбэл, тухайн барааг орлуулах барааны

ахиуц тоо хэмжээ ялгаагүйн муруйг улам налуу болгодог. Зураг 2 дээр дүрсэлснээр

ялгаагүйн муруй төсвийн шулуунтай огтлолцсон Е цэгт хэрэглэгчийн авах ашгийн

хэмжээ дээд цэгтээ хүрнэ. Төсвийн хязгаарлалтын шулуун нь хэрэглэгч өөрийн төлөх

ѐстой албан татвартай тэнцэх хэмжээний нийгмийн бараанаас татгалзаж болохыг

харуулж байна.

Эрэлтийн муруйг төлбөрийн чадварын ахиуц хэмжээний муруй гэж ойлгож

болно. Өөрөөр хэлбэл, эрэлтийн муруй нь нийгмийн барааг үйлдвэрлэж гаргах түвшин

тус бүрт хэрэглэгчийн нэмж авсан нийгмийн барааны нэгжийн үнийг төлөх чадварыг

харуулж байна. Тэгвэл энэхүү нийгмийн барааны эрэлт дээр үндэслэн нийгмийн барааны

нийт эрэлтийг олж болно.

Хэдийгээр эрэлтийн муруйн цэг бүрийн үнэ орлуулалтын ахиуц хэмжээтэй

тэнцэнэ гэж эрэлтийг муруйг босоо тэнхлэгийн дагуу нэмбэл орлуулалтын ахиуц

хэмжээний нийлбэр буюу нийгмийн гишүүний \НГ\ нийгмийн бараанаас нэмж нэг нэгж

авахад хувийн бараанаас татгалзаж чадах нийт хэмжээ гарна. Энэхүү нийлбэр нь

нийгмийн барааны нийт эрэлт болно \Зураг 4\. Дээрх босоо тэнхлэгийн дагуу нэмдэгийн

учир нь цэвэр нийгмийн бараа нь бүх хүнд адил тэгш тоогоор зайлшгүй оногддогт

байгаа юм.

Харин нийгмийн барааны нийлүүлэлтийн муруйг хувийн барааныхтай адил

дүрсэлж болно \Зураг 5\. Үнийн түвшин бүрт нийгмийн барааны нэмэгдэл нэгж бүрийг

үйлдвэрлэхэд бусад бараанаас ямар хэмжээгээр татгалзаж болохыг үзүүлнэ. Энэ нь


ахиуц зардал эсвэл хувьслын ахиуц хэмжээг илэрхийлнэ. Үйлдвэрлэлийн түвшинд нийт

эрэлт нийлүүлэлттэйгээ тэнцэх үед ахиуц худалдан авах чадварын нийлбэр нь

үйлдвэрлэлийн зардалтайгаа тэнцэнэ.

Бид нийгмийн барааны эрэлтийн муруйг хувийнхтай адил дүрсэлсэн ч зарим

онцлог ялгаатай. Энд бид зөвхөн нийгмийн бараа бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл нь Парето

үр ашигтай гэдгийг үзүүллээ.

Татварын

үнэ нийт эрэлтийн муруй

НГ1 нийгмийн гишүүн 1 ийн

эрэлт

НГ2 нийгмийн гишүүн 2 ийн

эрэлт

Зураг4

G

Нийгмийн барааны тоо хэмжээ

Татварын Нийт эрэлтийн муруй

Нийлүүлэлтийн муруй

Зураг 5


Нийгмийн барааны үр ашигтай үйлдвэрлэл. Нийгмийн барааны нийлүүлэлт, эрэлт

нийлүүлэлтийн огтлолцлын цэгт бий болно. Нийт эрэлтийн муруй нь бүх хувь хүний

нийгмийн бараанаас нэмж нэг нэгж хэрэглэхэд бэлэн байдал нийлүүлэлтийн муруй нь

нийгмийн бараанаас нэмж нэг нэгж авахын төлөө бусад бараанаас татгалзаж чадах

нийлбэр юм.

Төрөөс нийгмийн хөтөлбөрийн ашигтай талыг үнэлэхдээ тухайн хөтөлбөрөөс хэн

ашиг хүртэж буйд гол анхаарлаа чиглүүлдэг. Энэ хөтөлбөр нь баячуудаас ядууст аль хэр

илүү ашигтай байна вэ? гэдэгт илүү анхаардаг. Гэвч дээрх дүн шинжилгээгээр баян ч

бай, ядуу ч бай нийгмийн барааны нийлүүлэлт адил тусна гэдгийг харуулсан. Хөгжингүй

улс орнуудын эдийн засагт нөөцийг хуваарилахдаа:

1. Татвар

2. Нийгэм хангамжийн системийг ашигладаг

Эдгээр системийг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаанд их хэмжээний захиргааны болон

бусад зардал гардаг. Ийм учраас энэхүү зардлыг багасгах боломжийг эрж хайхад

хүргэдэг.

Тэгш бус татвар оногдуулалт ба бараа бүтээгдэхүүний

үр ашигтай нийлүүлэлт

Нийгмийн барааны үр ашигтай нийлүүлэлтэд түүнийг санхүүжүүлэгч татварын

орлого гол нөлөө үзүүлдэг. Нийгмийн барааны нэг нэгжийн төлөө хүмүүсийн золиосолж

чадах хувийн барааны нийлбэр нь хэрэв улс бага хэмжээний татвар оногдуулж байсан

бол одооныхоосоо их байх байсан. Бид татварын системийн хүрээн дэх нийгмийн

барааны түвшин бүрт харгалзах хувийн барааны хэрэглээний хамгийн их түвшинг

үзүүлэгч муруйг тодорхойлъѐ.

Хувийн Үйлдвэрлэлийн боломжийн муруй

Бараа

Хүрэлцээний муруй

Нийгмийн бараа бүтээгдэхүүн


Зураг 6

Энэхүү муруй нь төсвийн орлогын татварын нөлөөлөл бүхий үр ашигтай байдлыг

тооцож нийгмийн барааны дурын түвшин дэх хувийн барааны хамгийн их гарцыг

үзүүлдэг. Хүрэлцээний муруй нь үйлдвэрлэлийн боломжийн муруйн дотор зурагддаг.

Өөрөөр хэлбэл, төсөвт зайлшгүй шаардлагатай татвар оногдуулалтын үр дүнд бий

болдог үр ашиггүй байдлыг тооцсон нийгмийн барааны дурын түвшин дэх хувийн

барааны дээд хэмжээг хүрэлцээний муруй үзүүлнэ.

Хувийн Хүрэлцээний муруй

Бараа

Нийгмийн бараа бүтээгдэхүүний

Дээд нийлүүлэлт

Нийгмийн бараа бүтээгдэхүүн

Нийгмийн бараа бүтээгдэхүүний боломжит түвшин

Зураг 7

Лафферийн муруй. Татварын хэмжээг өсгөснөөр үйлдвэрлэлийн урамшуулалт

унах ба татварын орлого хязгаарлагдана. Эндээс харахад татварын хувь хэмжээг зөв

тогтоох нь чухал асуудал байна.

Үр дүнтэй ажилладаг төр ба нийгмийн бараа бүтээгдэхүүн

Хамгийн чухал нийгмийн бараа бүтээгдэхүүний нэг бол төрийн удирдлага юм.

Бид хамгийн сайн идэвхтэй, бидний хүсэлтийг биелүүлэх тийм төрийн удирдлагыг

сонгосноороо хождог. Үнэхээр сайн төр бидний тодорхойлдог нийгмийн бүтээгдэхүүний


шинж чанарыг багтаасан байх ѐстой юм. Төрөөс олгож байгаа баялгийн ашиглалтаас

гадна хэн нэгэн хүнийг орхих нь хэцүү бөгөөд тохиромжгүй юм. Нийгмийн хангамжийг

бууруулалгүйгээр татварыг багасгаж чаддаг тийм төр байвал бид хожих билээ.

Д Ү Г Н Э Л Т

Энэ бүгдээс нэгтгэн дүгнэхэд:

1. Нийгмийн бараа гэдэг нь төрийн гүйцэтгэх үүрэгтэй салшгүй холбоотой бөгөөд

цэвэр нийгмийн барааны хэрэглээг хязгаарлаж болдоггүй, нөгөө талаар

хязгаарлах нь тохиромжгүй байдаг байна.

2. Хувийн зах зээл нь нийгмийн бараа бүтээгдэхүүнийг нийлүүлдэг, нэг бол

хүрэлцээтэй биш тоо хэмжээгээр нийлүүлдэг байна.

3. Төрөөс нийлүүлж буй хувийн барааг хуваарилах явдлыг хэмжих шаардлагатай

болдог. Үүнд, дугаарлах болон хүн бүрт хязгаарлагдсан тоо хэмжээгээр

хуваарилах аргыг хэрэглэнэ.

4. Паретто үр ашигтай байхын тулд орлуулалтын ахиуц хэмжээний нийлбэр нь

хувьслын ахиуц хэмжээтэй тэнцэж байх шаардлагатай.

5. Нийгмийн барааны нийлүүлэлтийн үр ашигтай түвшин нь орлогын дахин

хуваарилалт ба орлогыг нэмэгдүүлснээс гарах зардлын үед өөрчлөгдөнө.

6. Үр ашигтай төрийн удирдлага нь өөрөө нийгмийн бараа бүтээгдэхүүн мөн.


ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ. МОНГОЛ УЛСЫН ТӨСВИЙН

ЗАРЛАГАД ХИЙСЭН ШИНЖИЛГЭЭ

Санхүү төсвийн хатуу бодлого явуулах, эдийн засгийн удирдлагад төр ухаалаг

хязгаартай оролцох, төрийн зохицуулалтын санхүүгийн \төсөв, татвар, хөрөнгө

оруулалт, элэгдэл хорогдол\ аргыг хүчтэй болгох чиглэлээр санхүүгийн секторт эрс

шинэчлэл хийж, түүний ролийг дээшлүүлэх нь өнөөгийн тэргүүн ээлжийн асуудал болж

байна.

Үнэ тарифыг чөлөөлөх, гадаад худалдааг либеральчлах, валютын дотоодод

хөрвөх чөлөөт ханшинд шилжих, татварын төсвийн орлого, зарлагын олон улсын

ангилал, бүртгэлийн олон стандартад шилжих, банкны тогтолцоог өөрчлөх, мөнгөн

гүйлгээ, даатгалын харилцааны хууль эрх зүйн үндэс баталгааг бүрдүүлэх зэрэг арга

хэмжээг дэс дараалалтай авч хэрэгжүүлж байна. Үүний үр дүнд эдийн засгийн макро

түвшинд тогтворжилтын нааштай ахиц гарах, өмчийн олон хэлбэрт хамаарагдаж байгаа

аж ахуйн янз бүрийн нэлээд субъектуудын үйл ажиллагаа идэвхжих, урамших хандлагад

орлоо.

Санхүүгийн бодлого юуны урьд төсвийн тогтолцоогоор дамжин хэрэгжинэ.

Эдийн засгийг төрөөс үр ашигтай зохицуулахад гол асуудлын нэг бол төсөв-татварын,

мөнгө-зээлийн бодлогын хоорондын харилцан уялдааг сайжруулах шаардлагатай. Төсөв-

татварын бодлого тэнцвэржүүлэгч, хуваарилагч, хянагч үүрэгтэй. Улсын төсөв нь эдийн

засгийн бодлогын нэгтгэсэн илэрхийлэл юм. Төсөв татвар ДНБ-ийг дахин хуваарилах


хамгийн зохистой арга болж ашиглагддагаараа эдийн засгийн микро, макро түвшинд

зохистой тэнцвэрийг хангах, улс орны эдийн засаг, нийгмийг хөгжүүлэх, төр засгийн

хөтөлбөрийн санхүүгийн бааз нь болдог. Дахин хуваарилалтын үйл явц төрийн

зохицуулалтын баталгаа мөн юм. Энэ нь макро эдийн засгийн хүчин зүйлүүд, монетари

бодлого, татварын тогтолцооноос ихээхэн шалтгаална. Татвараар төсвийн орлогын

зонхилох хэсэг бүрдэнэ. Татвар нь үйлдвэрлэл, хэрэглээний хүчтэй урамшуулагч

хэрэгсэл бөгөөд аж ахуйн бүх субъектын санхүүгийн байдал, тэдний хуримтлал, мөнгөн

хөрөнгийн хуваарилалтанд идэвхтэй шууд нөлөө үзүүлнэ. Төсөв нь зах зээлийн эдийн

засгийн стратегийн зорилт болон төр өөрийн үүргээ хэрэгжүүлэхэд зориулж дотоодын

нийт бүтээгдэхүүн, үндэсний баялгийн хэсгийг хуваарилах замаар төрийн гарт

төвлөрсөн хөрөнгийн санг бүрдүүлэх, ашиглах талаар гарч байгаа мөнгөн харилцааг

илэрхийлдэг.


2.1.Монгол Улсын төсвийн ерөнхий байдалд хийсэн шинжилгээ

Монгол Улсын төсөв, орлого, зарлагын бодит хэмжээгээр өсч дотоод бүтцийн хувьд өөрчлөгдөж байна.

Монгол Улсын төсөв \Хүснэгт 1 1991-2002 оноор, млрд төг/

Үзүүлэлт 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Нийт орлого 6.1 11.3 54.8 86.1 144.6 162.9 222.2 239.9 259.4 278.0 314.0 353.1

Нийт зарлага 8.9 13.6 61.6 101.3 149.3 211.2 287.6 342.2 344.3 391.5 404.6 432.0

Төсвийн

тэнцэл

Урсгал -1.5 -0.8 10.3 7.6 34.2 26.2 13.4 -5.6 5.6 12.8 8.6 9.7

Нийт -2.9 -2.3 -6.8 -15.2 -4.7 -48.3 -65.1 -102.2 -84.9 -113.5 -78.9 -90.6

ДНБ-д

эзлэх

хувь

Нийт

орлого

32.1 23.9 33.0 30.4 33.8 27.8 29.2 27.4 27.9 24.8 26.9 25.3

Нийт

зарлага

47.2 28.7 37.1 35.8 34.9 36.0 38.4 39.1 36.2 34.9 32.0 32.5

Нийт

алдагдал

-15.1 -4.8 -4.1 -5.4 -2.9 -8.2 -9.2 -11.7 -8.3 -10.1 -5.1 -7.3

График 1. ДНБ дэх төсөвийн байдал


-20

-10

0

10

20

30

40

50

60

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Í èéòî ðëîãîÍ èéòçàðëàãàÍ èéòàëäàãä

Дээрх байдлаас үзэхэд:

-Монгол Улсын төсвийн орлого, зарлагад инфляцийн нөлөөлөл байгаа боловч өөрийн сууриар өсч байна. Энэ нь

төсвийн алдагдал өсөх нөхцөлийг бүрдүүлж байгаа сөрөг үзэгдэл юм.

-Төсвийн орлого, зарлагын бүрдүүлэлтээр дамжин эдийн засаг нийгмийн хүрээнд төсвийн зохицуулалтын үүрэг

хангагдах ѐстой. Гэтэл тийм хүчтэй зохицуулагч болох чанараа харуулж чадахгүй байгааг илэрхийлж байна.

-Төвлөрсөн төлөвлөлтийн үед үндэсний орлогын 60 гаруй хувийг төсөвт төвлөрүүлэн хуваарилж байсан бол 2000 оны

байдлаар ДНБ-ний төсвийн орлого 24.8, зарлага 34.9 хувийг эзлэх болсон нь зах зээл хөгжсөн орнуудын дундаж түвшинд

байна. Энэ нь санхүүгийн секторт ардчиллын үйл явц өргөжсөнийг харуулах боловч үнэн чанартаа орлого нь үндэсний

үйлдвэрлэлийн уналтыг илэрхийлж байна.

-Төсвийн нийт алдагдал харьцангуй дүнгээрээ өсч 2000 онд 113 тэрбум төгрөгт хүрч байсан нь ДНБ-ний 10.1 хувийг

эзэлж байжээ. Түүнийг нөхөх эх үүсвэр дотоодын зээл ба гадаадын зээл, тусламж зонхилох үүрэг гүйцэтгэдэг боллоо.

Тухайлбал төсвийн алдагдлыг нөхөх зорилгоор зарим жилд 6 тэрбум төгрөгийн бонд гаргаж байсан. Монгол Улсын төсвийн


орлого, зарлага байнга өсч байгаа боловч сүүлийн жилд өсөлтийн хурдац илэрхий буурч байна. Үүнийг дараахь харьцуулалт

харуулна. Харин 2003 онд өсөх боломж байна.

Төсвийн орлого, зарлагын өсөлтийн хурдац/ Хүснэгт 2/

Харьцаа 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

Орлого 185% 480% 160% 170% 12.6% 35.9% 7.8% 150% 107% 113% 117%

Зарлага 152% 450% 160% 160% 18.% 7.0% 19% 190% 113% 103% 102%

Татварын

өсөлт

130% 490% 35.7% 56.6% 14.6% 48.4% -6.1% 130% 129% 104% 106%

Алдагдл

ын өсөлт

81% 295% 200% 31% 1027% 610% 160% 750% 133% 80% 70%

- Сүүлийн зарлагын өсөлт, орлогын өсөлтөөсөө түрүүлсэн учир алдагдлын өсөлт улам идэвхжиж байна.

- Татварын орлогын өсөлт буурч байгаад эргээд өсч эхэлсэн нь үндэсний үйлдвэрлэлд очих дарамт буурахгүй

байгааг харуулж банйа. Гэхдээ орлого, зарлагын өсөлтийн хурдтай ойролцоо байгаа нь дээрх нөлөөг багасгаж

байна.

2.2.Монгол Улсын төсвийн зарлагад хийсэн шинжилгээ


Төсвийн зарлагын эдийн засгийн бүтэц /1993 үнээр харьцуулсан/

Үзүүлэлт 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Нийт зарлага ба

цэвэр зээлийн

дүн

89293 48537.5 69911.9 60674.3 63016.8 66645 75104.1 77768.7 71447.1 73606.9 75098.1 71998.5

1.Урсгал зарлага 75488.0 43274.6 41476.5 44685.5 42836.0 40940.6 50290.5 50558.7 54087.6 46667.6 48690.8 48787.6

1.1.Бараа

үйлчилгээний

зарлага

40222.0 29676.8 28822.3 32143.3 31453.3 30726.8 34140.2 35350.3 31675.3 19910.9 20730.2 18690.7

1.2.Зээлийн

үйлчилгээний

төлбөр

115.0 221.4 2027.5 1021.1 758.8 1240.7 4781.1 2521.5 3620.4 3438.9 5897.6 4981.6

1.3.Татаас ба

урсгал

шилжүүлэг

35151.0 13376.4 10626.7 11521.1 10624.3 8973.1 11369.1 12687.0 13516.4 24317.8 20281.5 17186.3

2.Хөрөнгийн

зардал

13805.0 4915.7 1570.8 12861.3 12924.9 8300.3 7679.2 7720.0 5275.2 7087.1 6807.3 6107.6

3.Дотоод гадаад

зээлийн үндсэн

төлбөр

0.0 347.1 4434.6 3127.4 7256.0 17404.1 25474.2 19490.1 17359.8 19852.0 20670.4 18987.3

ГРАФИК 1. Нийт төсвийн зардлын бүтэц


0%

20%

40%

60%

80%

100%

1991

1993

1995

1997

1999

2001

3.Äî òî î ä ãàäààäçýýëèé í ¿í äñýíòº ëáº ð

2.Õº ðº í ãèé í çàðäàë

1.Óðñãàë çàðëàãà

График 2. Нийт төсвийн зардлын бүтэц


0%

20%

40%

60%

80%

100%

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

График 1 болон график 2-т улсын төсвийн зарлагын бүтцийг бодит болон нэрлэсэн хэмжээгээр нь дотоод бүтцийг

хувиар илэрхийлэн харууллаа. Эндээс харахад энэхүү 2 тооцооны үр дүнд онцын ялгаа ажиглагдахгүй байна. Төсвийн

зарлага дотор улсын зардал болон хөрөнгийн зардлын эзлэх хувь хэмжээ ерөнхийдөө буурах хандлагатай байхад гадаад,

дотоодын зээлийн төлбөрийн хэмжээ жил ирэх тусам өсч байна.

Энэ нь төсөвт очих дарамтыг нь бууруулах нийгэм, эдийн засгийн хөрөнгө оруулалт буурч байгааг харуулж байна.

Ингэснээр цаашид төсвийн дарамтыг улам нэмэгдүүлэх сөрөг уршигтай.


Дээрх нөхцөл байдлын шалтгаан нь дараахь нөхцөл байдалтай байна. Үүнд

1. 1991 оноос авч эхэлсэн гадаад зээлийн үндсэн төлбөрийг төлж эхэлсэн. Мөн авсан зээлийн үр ашигтай байдал муу

байсан.

2. Дотооддоо төлбөрийн чадвар муугаас /орлого бүрдэлт муу/ хүүтэй зээл авах /Тбанк, арилжааны банк гэх мэт

байгууллагаас/

3. Үндэсний үйлдвэрлэл унаснаас төсөвт орох орлого багасч, нөгөө талаар ажилгүйдэл, ядуурал нэмэгдэн нийгэм

хангамжийн зардлыг нэмэгдүүлсэн.

4. Сүүлийн жилүүдэд манай экспортын гол нэрийн барааны үнэ буурсан.

5. Зардал санхүүжилтийн тогтолцоо бүрэн төлөвшөөгүй.

6. Төсвийн байгууллагуудын зардлыг хэмнэх цэгцтэй бодлого явуулахгүй байсан.

7. Сүүлийн жилүүдэд орон нутгийн төсөвт өгөх татаас нэмэгдэх хандлагатай болсон. Энэ нь бүс нутгийг хөгжүүлэх

бодлого явуулаагүйгээс орон нутаг дахь үйлдвэрлэл уналтанд орсонтой холбоотой байна.

8. Төсвийн зарцуулалтанд тавих хяналт, шалгалт бүрэн боловсроогүйгээс төсвийг дур мэдэн зарцуулах, хэтрүүлэх

үзэгдэл газар авсан.

9. Төсвийн зарлагын бодлогын бусад бодлоготой уялдах уялдаа муу.

10. Төсвийн зарлагыг Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөр, Нийгэм, эдийн засгийг хөгжүүлэх үндсэн чиглэлтэй

уялдуулан дунд хугацаанд төлөвлөөгүйгээс динамик уялдаа холбоо алдагдсан явдал гэж үзэж байна


ГРАФИК 3. Урсгал зардлын бүтэц


0

5000

10000

15000

20000

25000

30000

35000

40000

45000

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

1.1.ÁÀðàà ¿éë÷èëãýýí èé çàðëàãà

1.2.Çýýëèé í ¿éë÷èëãýýí èé òº ëáº ð

1.3.Òàòààñ áà óðñãàë ø èëæ¿¿ëýã

Дээрхи графикаас үзэхэд бараа үйлчилгээний зардлын эзлэх хэмжээ 1991 оны үеэс эхлэн ерөнхийдөө өсөж байсан

байна.Энэ нь эдийн засагт төрийн оролцоо түлхүү байсан үеийн дүр төрхийг харуулж байна. Харин 1996, 1997 оноос эхлэн

энэ хэмжээ буурч эхэлсэн нь хувьчлал явагдаж, эдийн засаг харьцангуй тогтворжин, хувийн сектор өргөжсөнийг харуулж

байна. Зээлийн үйлчилгээний төлбөр 1993 оноос хойш өсөж ирсэн нь манай улсын төсөвт ихээхэн байр суурь эзэлдэг гадаад,

дотоод өр зээл байнга нэмэгдсэнийг харуулж байна. Мөн татаас ба урсгал шилжүүлэг 1998 он хүртэл буурч байгаад өсөж

эхэлсэн нь аймаг орон нутагт өгөх татаасын өсөлт / 1996-20441.3, 1997-27398.6, 1998-27984.7, 1999-37303.5, 2000-47146.6 сая

төгрөг /, тэтгэврийн даатгалын санд өгөх татаасын өсөлттэй холбоотой болно. Энэхүү татаасын ихэнх нь зөвхөн хэрэглээнд

зарцуулагддаг нь түүний үр ашиг бага байгааг харуулж байна. Энэ бүгдээс ерөнхийд нь дүгнэхэд энэхүү ангиллын хувьд


бараа үйлчилгээний зарлага буурч байгаа нь төсвийн ачаалал буурж байгааг харуулж буй хэрэг боловч нөгөө талаар татаас ба

урсгал шилжүүлэг, зээлийн үйлчилгээний төлбөр зэрэг үр ашиггүй зардлууд нэмэгдэж байгаа нь нийгэмд үр ашигтай

зардлын бууралтыг харуулж байна.

Төсвийн зарлагын зориулалтын бүтэц / ДНБ-д эзлэх хувиар /

Үзүүлэлт 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

1. Нийгмйин ерөнхий үйл ажиллагаа 4.8 2.1 2.2 3.0 3.9 3.1 3.8 3.1 2.1 2.1 2.7 2.5

2. Батлан хамгаалах 3.9 2.2 2.6 2.5 2.5 2.3 2,4 2,4 2,3 2,2 2,2 2,3

3. Нийгмийн хэв журам, аюулгүй

байдал

1.3 2,0 1,3 1,5 1,5 1,9 1,2 1,1 1,1 1,1 1,0 1,0

4. Боловсрол, шинжлэх ухаан 10.8 7,6 5,8 5,8 5,5 6,5 5,6 5,7 5,4 5,9 5,7 5,6

5.эрүүл мэнд 5,9 4,5 3,8 4,1 4,2 5,0 3,5 3,5 3,0 1,3 2,1 2,1

6.Нийгэм хангамж 5,6 3,7 3,5 4,8 5,2 5,5 5,7 6,4 5,5 6,1 5,8 5,7


7. Орон сууц, нийтийн аж ахуй 1,3 0,5 0,6 0,5 0,4 0,4 0,5 0,3 0,4 0,6 0,8 1,1

8. Соѐл,урлаг,амралт,спорт 2,1 1,6 1,4 1,4 1,1 1,3 1,2 1,1 0,8 0,6 0,6 0,4

9. Материал үйлдвэрлэл, дэд бүтэц 9,8 3,9 7,4 9,5 5,4 5,4 2,7 2,0 2,3 2,0 1,9 2,1

10. Хөрөнгийн зардал 0,0 0,0 5,0 3,7 5,3 3,6 0,0 3,2 1,9 1,9 2,1 2,0

11. Гадаад өр зээлийн төлбөр 0,0 0,0 2,7 1,8 4,0 2,7 0,0 9,8 4,7 2,2 2,5 2,3


ГРАФИК 5. Нийт зарлага ба цэвэр зээлийн дүн

0

10000

20000

30000

40000

50000

60000

70000

80000

90000

100000

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

График 6

1. Í èéãì éè í åðº í õèé ¿éë àæèëëàãàà

0

1

2

3

4

5

6

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002


График 7

2. Áàòëàí õàì ãààëàõ

0

1

2

3

4

5

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

График 8


3. Í èéãì èé í õýâ æóðàì , àþ óëã¿é áàéäàë

0

0.5

1

1.5

2

2.5

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

График 9

5.ýð¿¿ë ì ýí ä

0

1

2

3

4

5

6

7

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002


График 10

6.Í èéãýì õàí ãàì æ

0

1

2

3

4

5

6

7

19

91

19

92

19

93

19

94

19

95

19

96

19

97

19

98

19

99

20

00

20

01

20

02

График 11

8. Ñî ¸ë,óðëàã,àì ðàëò,ñï î ðò

0

0.5

1

1.5

2

2.5

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002


График 12

9. Ì àòåðèàëàã ¿éëäâýðëýë äýä á¿òýö

0

2

4

6

8

10

12

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

График 13

10. Õº ðº í ãè é í çàðäàë

0

1

2

3

4

5

6

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002


График 14

11. Ãàäààä º ð çýýëèé í òº ëáº ð

0

2

4

6

8

10

12

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

График 5-аас харахад Монгол улсын нийт зарлагын хэмжээ 1994 он хүртэл

огцом хэлбэлзэлтэй байсан нь эдийн засгийн тогтворгүй байдлыг харуулж байна.

1991-1992 онд төсвийн зарлага огцом буурсан нь инфляцийн 325 хувийн өсөлттэй

гол холбоотой


Мөн үндэсний үйлдвэрлэлийн уналт орлогын хомсдолтой холбоотой. 1992

оноос мөнгөний ханш тогтворжилт, гадаад эх үүсвэрийн ашиглалтай холбоотой

зарлагын хэмжээ нэмэгдэж ирсэн байна. Судалгаанаас үзэхэд улсын зарлагын ДНБ-

д эздэх хувь 30-50% хязгаарт байвал эдийн засгийн хөгжилд таатай үзүүлдэг

байна.Манай улсын хувьд төсвийн зарлагын хэмжээ нэмэгдэж ирсэн гэж үзэж

байна. Харин дотоод бүтцэд нь анхаарах асуудал чухал ач холбогдолтой. Ялангуяа

тухайн салбарын зардлын ДНБ-д эзлэх хувь хэмжээ аливаа улс орны нүүр царайг

харуулах ихээхэн ач холбогдолтой үзүүлэлт болдог.

Ийм учраас судалгааныхаа хэсэгт төсвийн зарлагын дотоод бүтцийг салбарын

ангилалаар авч үзэж ДНБ-д эзлэх хувийг /1999-2002 он/ харуулсан болно.

1. Батлан хамгаалах зардлын зардал

Батлан хамгаалах 3,9 2,2 2,6 2,5 2,5 2,3 2,4 2,4 2,3 2,2 2,2 2,3

Энэхүү салбарын зардлын ДНБ-д эзлэх хувь 1991 онд 3,9% байснаа буурснаар

2002 он гэхэд 2,3 болсон нь манай улс дэлхийн олон улстай дипломат

харилцаатай болж, дайны аюул занал гарах магадлал багассан, нөгөө талаар

эдийн засгийн чадал доройтсон зэргээс үүдэлтэй багасалт юм. Гэхдээ энэхүү

зардал бага зардал биш тул зардал хэмнэх, үр ашигтай байлгах бүхий арга

замыг хайх хэрэгтэй. Мэдээлэл технологийн эрчимтэй хөгжлийн өнөө үед

манай улсад батлан хамгаалах салбарт энэхүү зардлын хувь хэмжээг өсгөх

бодит шаардлага урган гарч байна. Өөрөөр хэлбэл эдийн засгийн болон бусад

мэдээллийг олж авах чадвартай, энэхүү мэдээллийн нууцыг чандлан хамгаалах

боломжтой байх шаардлагатай.

2. Нийгмийн ерөнхий үйл ажиллагаа

Нийгмийн ерөнхий үйл

ажиллагаа

4,8 2,1 2,2 3,0 3,0 3,9 3,1 3,8 3,1 2,1 2,7 2,5


Энэхүү зардлын хэмжээ 1991 онд 4,8% байснаа 1992 онд эрс буурч 2,1% болсон

байна. Энэ хэмжээ 1995 он хүртэл өсөж 3.1% болсноо 1996 онд гэнэт өсөж 3,9

болсон бөгөөд цаашид 3.1, 3.8, 3.1 болсон байна. Энэ зардлуудын эрс өөрчлөлт

УИХ, ЗГ солигдох үетэй давхцаж нь сонирхол татаж байна.

3. Нийгмийн хэв журам, аюулгүй байдлын зардал

Нийгмийн х.журам,

аюулгүй байдал

1,3 2,0 1,3 1,5 1,5 1,9 1,2 1,1 1,1 1,1 1,0 1,0

Энэхүү зардал 1992 онд эрс өсөөд 1996 онд мөн эрс өссөн бөгөөд цаашид

тогтвортой бага хэмжээтэй байсан байна. Энэ зардал нь мөн сонгуулийн жилд

эрс өссөн байна.

4. Боловсрол шинжлэх ухаан

Боловсрол ш/у 10,8 7,6 5,8 5,8 5,5 6,5 5,6 5,7 5,4 5,9 5,7 5,6

Эдийн засгийн хөгжилд чухал нөлөөтэй, улс орны эдийн засгийн хөгжлийн

түлхүүр гэж болохоор тэргүүлэх ач холбогдолтой бүхий зардлын нэг нь энэүү

зардал юм. 1991 онд 10,8 % эзэлж байснаа 1992 онд 3 пунтээр буурч 7,6%

болсон бөгөөд цаашид буурсаар 1995 онд 5,5% болоод 1997 оноос харьцангуй

тогтвортой болсон байна.

5. Эрүүл мэнд

Эрүүл мэнд 5,9 4,5 3,8 4,1 4,2 5,0 3,5 3,5 3,0 1,3 2,1 2,1

Эрүүл мэнд бол нийгмийн хөгжлийг хөдөлгөгч хүний хөгжлийн эрхэм чухал

үндсэн нөхцөл юм. Иймээс энэ салбарт үр ашигтай хөрөнгө оруулалт хийх нь

ашигтай байдаг. Дээрхи тоо баримтаас үзэхэд энэхүү зардал 1991


оноос ерөнхийдөө буурах хандлагатай байна. Энэ нь энэхүү салбарын зардлын

зарим хэсэг эрүүл мэндийн даатгалын зардлаар хангагдах болсон. Мөн хувийн

секторт эрүүл мэндийг хамгаалах байгууллагууд хүч түрэн орж ирсэнтэй

холбоотой төрөөс үзүүлэх эрүүл мэндийн зардал буурчээ.

6. Нийгэм хангамж, нийгмийн халамж

Нийгэм хангамж

н/ халамж

5,6 3,7 3,5 4,8 5,2 5,5 5,7 6,4 5,5 6,1 5,8 5,7

Нийгэм хангамж, нийгэм халамжийн зардал нь 1991 онд 5,9% байж байгаад 1992

оноос эрс буураад цаашид ерөнхийдөө өсөх хандлага ажиглагдсан байна. Энэ нь

тэтгэвэр, тэтгэмжийн өсөлттэй холбоотой юм.

7. Материаллаг үйлдвэрлэл, дэд бүцэц

Материаллаг үйлд/

дэд бүтэц

9,8 3,9 7,4 9,5 5,4 5,4 2,7 2,0 2,3 2,0 1,9 2,1

Улс орны эдийн засгийн хөгжлийн нэг үндэс болсон энэхүү зардал нь 1996 оныг

хүртэл нэлээн өндөр түвшинд байснаа огцом буурсан байна. Энэ нь нэг талаас

хувийн секторын өсөлт, хувьчлалтай холбоотой. Ер нь Монгол Улсад дэд

бүтцийн салбар, үндэсний үйлдвэрлэлээ хөгжүүлэх бодлого барьж байгаа нь

цаашид энэхүү зардлыг нэмэгдүүлэх хандлагатай байна.

2.3 Төсвийн зарлагын нэгдсэн дүгнэлт


Эндээс нэгтгэн дүгнэхэд Монгол улсын төсвийн зарлага:

1. Эдийн засгийн ангиллын хувьд бараа үйлчилгээний зарлага буурч байгаа нь

төсвийн ачаалал буурч байгааг харуулж буй боловч нөгөө талаар татаас ба

урсгал шилжүүлэг, зээлийн үйлчилгээний төлбөр зэрэг зардлууд нэмэгдэж

байгаа нь нийгэмд үр ашиг багатай зардал нэмэгдэж байгааг харуулж байна.

2. Салбарын ангиллын хувьд зарлагын хэмжээнүүд нь ерөнхийдөө 1996 оноос

хойш тогтвортой хувь хэмжээтэй болсон гэхээр харагдаж байна. Энэхүү

ангиллын хувь авч үзэхэд төсвийн зарлагад нийгмийн ерөнхий үйл

ажиллагааны зардал, боловсрол, соѐл шинжлэх ухааны зардал, нийгэм

хангамж, халамжийн зардал, материаллаг үйлдвэрлэл, дэд бүтцийн салбарын

зардал мөн эрүүл мэндийн зардал өндөр өндөр хувь эзэлдэг, ач

холбогдлоороо тэргүүний гэж хэлж болохоор зардлууд байна. Иймд эдгээр

зардлуудын харьцааг анхаарах хэрэгтэй.

3. Дээрхи шинжилгээнүүдээс үзэхэд төсвийн зардал нь төдийлөн залгамж

шинж чанаргүй, онцын нөлөөлөлгүйгээр огцом өссөн буурсан үзэгдэл

ихээхэн ажиглагдаж байгаа нь нэгдсэн чиглэл бодлогод баригддаггүй,

төлөвлөлт муу гэж хэлж болохоор байна. Энэ үзэгдэл сонгуулийн жилүүдэд

тодоор илрэн гарж байна.

4. Төсвийни зарлагын бүтцийг чухам ямар хэмээнд байлгах вэ гэдэг асуудал

тулгамдсан асуудал болоод байна.

Энэ бүхэн төсвийн зарлагын бүтэц, бодлого, төлөвлөлтөнд шинэчлэл хийх

хэрэгтэйг харуулж байна.

Гуравдугаар бүлэг. Төсвийн зарлагын шинэчлэлт,

дунд хугацааны төлөвлөлт

3.1 . Төсвийн зарлагын шинэчлэлт


Төсвийн зарлагын шинэчлэлтийг дараах арга замуудаар хийх хэрэгтэй.

1. Захиргааны хүрээний шинэчлэл

2. Эрх зүйн хүрээний шинэчлэл

3. Төсвийн зарлага бодлого, төлөвлөлтийн хүрээний шинэчлэл

1. Захиргааны хүрээний шинэчлэлт

Энэхүү шинэтгэлийн хүрээнд гол төсөвт байгууллагын бүтээгдэхүүнд

суурилсан зарлага санхүүжилтийн тогтолцооны асуудал хөндөгдөж байна.

Өөрөөр хэлбэл төсөвт байгууллагын үйл ажиллагааны үр ашгийг дээшлүүлэх

гол арга зам нь гарцад суурилсан санхүүжилтийн арга юм. Энэ нь удирлагын

болон зарлага, санхүүжилтийн зэрэгцсэн шинэчлэл явагдаж байна гэсэн үг юм.

2. Эрх зүйн хүрээний шинэчлэлт

Төсвийн зарлага, санхүүжилтийн шинэчлэлт нь эрх зүйн хүрээний гадна байх

ѐсгүй юм. Иймд энэхүү шинэчлэлтийн хүрээний гол асуудал нь Төсвийн

байгууллагын удирдлага, санхүүжилтийн тухай хууль юм. Энэхүү хууль нь

төсөвт, санхүүгийн харилцаатай холбоотой олон асуудлыг хуульчилсан

төдийгүй, шинэчлэл хийх гол үндэс суурь болж өгөх нь эргэлзээгүй юм. Үүнийг

тодорхойлбол:

1. Төсвийн жилд үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнээ гэрээний үндсэн дээр

нийлүүлж, төсвийн санхүүжилт авах;

2. Төсвийг дунд хугацаагаар төлөвлөж удирдах;

3. Ирэх гурван жил тутмын улсын төсвийн урсгал зардлын дундаж нь урсгал

орлогын дунджаас хэтрэхгүй байх;

4. Жил тутмын үйл ажиллагааны мөнгөн гүйлгээ илүүдэлтэй байх;


5. Гадаад худалдааны нөхцөл сөрөг байх жилд мөнгөн гүйлгээний илүүдэл нь 3

жилийн дунджаас доогуур, эерэг жилд дээгүүр байх;

6. Улсын төсвийн урсгал зардлыг төрийн өмчийг худалдах буюу зээл авах

замаар санхүүжүүлэхгүй байх;

7. УИХ-аас зөвшөөрсөний дагуу ЗГ-ын өрийн зохистой доод түвшинг жил бүр

тогтоож мөрдөх;

8. Өөрийн эрх хэмжээний хүрээнд татварын түвшин болон татварын

тогтолцоог тогтвортой байлгах;

9. Улсын төвлөрсөн төсвийн байгууллагын менежер жил тутам үр дүнгийн

гэрээ байгуулж ажиллана. Үр дүнгийн гэрээ нь байгууллагын бизнесийн

стратегийн төлөвлөгөө болон ерөнхий менежерийн ажлын үр дүнгийн

талаар тавих зорилтуудыг тусгасан байна.

10. Улсын төсвийг УИХ баталснаас хойш 1 сарын дотор багтаан үр дүнгийн

гэрээ байгуулдаг.

3. Төсвийн зарлага, бодлого, төлөвлөлтийн хүрээний шинэчлэл

1. Оршил

Төсвийн зарлага, санхүүжилтийн хүрээнд хийгдэж буй нэг гол шинэчлэл бол

төсвийн дунд хугацааны төлөвлөлт юм. Энэ нь Азийн хөгжлийн банкны

туслалцааны хүрээнд Монгол Улсад хэрэгжиж байгаа төсөл бөгөөд хөгжиж буй

нэлээн хэдэн оронд үр дүнтэй хэрэгжиж байгаа юм байна.

1.1. Онол. Дунд хугацааны төсвийн төлөвлөлтийн стандарт онцлог шинж

Дунд хугацааны төсвийн төлөвлөлт нь тухайн орны төлөв байдлаас хамаарч янз бүр

байж болох боловч онолын зарим нийтлэг шинжүүд байдаг. Үүнд:

Дунд хугацааны төсвийн төлөвлөлтийг хэд хэдэн түвшинд хийх шаардлагатай.

Хэдийгээр янз бүрийн түвшинд хийх оролдого /хүсэж буй түвшин/ тодорхой


хугацааны дараа янз бүрийн түвшинд /дээд, дунд, доод/ өөрчлөлт хийхийг

шаарддаг байна. Үндсэн түвшин төрийн дээд албан тушаалтан болон улс төрөөр

дамжуулан улс үндэстэний зорилго, бодлого болон зардлын тэргүүлэх чиглэлийг

тодорхойлдог.

1.2. Бодлого, төлөвлөлт, төсвийг холбоход үндсэн зорилго оршино.

Ихэнх улс оронд /магадгүй Монгол улсад ч/ бодлого, төлөвлөлт, төсөв зохиох

гэсэн 3 салбар хүрээ нь тодорхой хэмжээгээр өөр хоорондоо тусгаарлагдсан

шинжтэй байдаг. Дээрхи 3-ыг дунд хугацааны туршид хооронд нь уялдуулан

холбосноор эдийн засгийн үзүүлэлт сайжирч, улмаар нөөцийг илүү зөв зохистой

ашиглах боломжтой. Төсөв нь тэнцвэргүй байдалд байж түүнийг нь сайтар

зохицуулах шаардлагатай улс орон нь зохицуулалтыг /Монгол улс энэ төрөлд

багтана/ зардлаар дамжуулан хийдэг бөгөөд зохицуулалтыг тогмол хийх

боломжгүй байдаг. Санхүүгийн зохицуулалтыг амжилттай хийж гүйцэтгэхэд

бодлогыг өөрчлөх нь чухал байдаг бөгөөд бодлогыг дунд хугацааны туршид

томѐолох нь илүү тохиромжтой.

1.3. Дунд хугацааны төсвийн төлөвлөлтөнд харгалзан үзэх шаардлагатай төсвийн

үзүүлэлтүүд:

Дунд хугацааны төсвийн төлөвлөгөө нь дансны зарлагыг тухайлбал урсгал

/recurrent/ зардлыг харгалзан үздэггүй. Төсвийн элемент бүрийг тухайлбал:

. Татварын болон татварын бус орлого

. Урсгал зардал

. Хөрөнгийн болон улсын хөрөнгө оруулалтын хөтөлбөрийн зардал

. Санхүүгийн эх үүсвэр /гадаадын зээл тусламжийг оролцуулан/ зэргийг

харгалзан үзнэ.


Улс орон аккруэль болон балансын аргаар бүртэлд шилжих тохиолдолд

хөрөнгө, өр төлбөрийн удирдлагыг илүү чухалчлан үздэг. Дунд хугацааны

сайтар боловсруулагдсан төлөвлөгөөнд төсвийн боломжит бүх үзүүлэлт,

хэрэгслүүдийг харгалзан үзэх шаардлагатай. Үүнд нэгдсэн байдлаар хандах нь

чухал байдаг.

1.4. Зохион байгуулалтын зохистой механизмууд чухал.

Дунд хугацааны төсвийн төлөвлөгөөг эдийн засагч, инженер техникийн

ажилтнууд дангаараа боловсруулах боломжгүй. Эдгээр ажилтнууд яам, улс төрчид

болон дээд албан тушаалын хүмүүсийг /шаардлагатай тохиолдолд гол хувьцаа

эзэмшигч, нийгэмлэг, холбоодын гишүүдийг оролцуулна/ мөн татан оролцуулах

ѐстой. Бүх түвшинд тухайлбал:

- Төв

- Салбар /яамны түвшинд/

- Дэд салбар /байгууллагын түвшинд бодлого, тэргүүлэх

чиглэлийг хэлэлцэж тодорхойлоход байгууллагын

зохион байгуулалтын зохистой бүтэц чухал үүрэг

гүйцэтгэдэг/

1.5 Мэдээллийн / үзүүлэлт, үр дүнд чиглэгдсэн / зохистой систем чухал

Төсвийг тодорхойлж нөөцийг удирдах шаардлагатай тул дунд хугацааны төсвийн

төлөвлөгөө үнэн зөв мэдээллээс хараат байна. Өөрөөр хэлбэл энэ төвийн орц дээр

суурилсан хуучин хэлбэрээс /өнөөдөр Монголд давамгайлж байна/ татгалзаж,

хөтөлбөр юмуу гарц дээр суурилсан төсөв зохиох хэлбэр лүү шилжих

шаардлагатай гэсэн үг юм.

Энэхүү шинэ систем нь бодлого болон тэргүүлэх чиглэлийг сайтар тодорхойлж,

улсын нөөц чухам юунд зарцуулагдаж байгааг ойлгох боломжийг олгодог, үүнээс

гадна энэхүү системийн тусламжтайгаар бий болсон үр дүнг зорилготой

харьцуулан дүгнэх боломжтой. Сайтар боловсруулагдсан дунд хугацааны төсвийн

төлөвлөгөө нь голдуу төсөв, нягтлан бодох бүртгэл, санхүүгийн тайлан хяналтад


хэрэглэгддэг өөрчлөлт шинэчлэлтийн системтэй уялдаа холбоотой байдаг.

Хэрэгжүүлээд эхэлчихсэн өөрчлөлт шинэчлэлттэй үүнийг уялдуулан Монгол улсын

хувьд бий болгохоор төлөвлөж байна. Төсөвлөлт , нягтлан бодох бүртгэл,

тайлангийн системийн хувьд дорвитой өөрчлөлт хийгдээгүй байгаа Монгол улсын

хувьд дунд хугацааны төсвийн төлөвлөлтийг бий болгох нь зүйтэй юм.

1.6 Баримталж буй бодлогын хувьд дунд хугацааны иж бүрэн өртгийн тооцоолол

чухал.

Ялангуяа төсвийн байдал тэнцвэргүй байгаа улс оронд /Монгол эдгээр улсуудын нэг

мөн/ дунд хугацааны туршид баримталж буй бодлогын хувьд өртгийн тооцооллын

талаар сайтар мэдээлэлтэй байх нь чухал. Ихэнхдээ доод түвшний болон яам

байгууллагуудын өртгийн тооцооны талаарх мэдээлэл төв дээр очин хэлэлцэгдэн

хянагддаг байна. Санхүүгийн хүндрэлд орсон ихэнх улс оронд эдгээр өртгийн

тооцоо нь өнөөгийн бодлогыг үргэлжлүүлэн баримтлахад хүрэлцээтэй болон

цаашид шинээр бодлого боловсруулж, хэрэгжүүлэхэд нөөц хомсдолтой болох

эсэхийг илтгэн харуулдаг. Сайжруулсан төсвийн баланс руу шилжихэд мэдээллийн

тусламжтайгаар оновчтой бодлого дээр суурилсан зохицуулалтыг тодорхойлох нь

чухал байдаг.

1.7 Яам /байгууллагуудыг бодид нөхцөл байдлын талаар илүү баттай мэдээллээр

хангах чухал/

Онолд яам байгууллагууд ирээдүйд өөрсдийнх нь юмуу аль эсвэл салбарынх нь

хэрэгцээнд хуваарилагдах нөөцийн талаар үнэн зөв ойлголттой байх чухал хэмээн

үздэг. Ингэснээр салбар, яам байгууллагын түвшинд төлөвлөлтийг илүү үр

дүнтэйгээр хийх боломжтой юм. Дунд хугацааны турш дахь бодит мэдээллийн

түвшин дараахь хэд хэдэн хүчин зүйлээс хамаарна. Үүнд:

1. Улс орны төсвийн жилийн үргэлжлэл

2. Улс үндэстний хувьд боломжит нөөцийн хэлбэлзлийн түвшин


3. Дунд хугацааны бодлогод гарах өөрчлөлтийг үнэн зөв тогтоож, зардал,

өртгийг урьдчилан тооцох зэрэг хүчин зүйлүүд багтана.

Монголын өнөөгийн нээлттэй эдийн засгийн тогтворгүй байдал болон дунд

хугацааны бодлогыг тодорхойлоход мэдлэг, туршлага хязгаарлагдмал байгаа

зэргээс шалтгаалан дунд хугацааны зорилтоос зорьж буй бодит байдлын дээд

түвшинд хүргэхэд тодорхой хугацаа шаардагдана гэж үзэж байгаагаа энэд дурдах

нь зүйтэй юм.

4. Монгол Улсын төсвийн зарлагын удирдлагын хөгжлийн

зарим онцлог

1. Түүхэн хөгжил

Хуучин ЗХУ-ын арга барилаар бүртгэл хөтөлж, төсөв зохион, улсын төсвийн

зарлагын удирдлагын /УТЗУ/ системийг хэрэглэж байсан Монгол улс 1990-ээд оны

үед УТЗУ-д хандах хандлагаа өөрчлөн улсын мекторын удирдлагын орчин үеийн

систем руу анхаарлаа хандуулж улмаар 1990-ээд оны дунд үеэс ОУВС, GFS-ийн

мөнгөн суурьт бүртгэл тайлангийн үндсэн загварыг амжилттай нэвтрүүлсэн байна.

Гэсэн хэдий ч цаашид төсөв зохиох, бүртгэх, тайлагнах хэлбэрийг өөрчлөн

шинэчилж, дунд хугацааны үр дүнд үндэслэсэн орчин үеийн олон улсын шилдэг

туршлагаас суралцан цаашид нэвтрүүлэх нь зүйтэй.

2. Ерөнхий хандлага

УТЗУ-ын шинжилгээний 3 үндсэн бүрэлдэхүн хэсгийг авч үзье.

1990-ээд онуудад төвийн хувьд хангалтгүй үзүүлэлтүүд ажиглагдаж төсвийн

алдагдал ДНБ-ний 11 гаруй хувь болж байсан бөгөөд 2000 онд ДНБ-ний

9.1% байхаар төлөвлөж байжээ. Гадаад өр зээл валютын ханшны хямралд

хүргэх төсвийн тэнцвэргүй байдал нь анхаарал татах санхүүгийн гол асуудал

бөгөөд дунд хугацааны төсвийн төлөвлөлтийг хийх нь зүйтэй юм.


Нөөцийн /хуваарилалтын үр ашиг/ стратегийн тэргүүлэх чиглэлийг

тодорхойлох механизмыг саяхан боловсруулсан. Хөтөлбөрийг төсөвлөх

явдал ер хийгдээгүй. Гарцын төлөвлөлтийг 5 байгууллага дээр хийсэн

боловч одоо хэр нь ашиглаж эхлээгүй байна. Төвлөрсөн болон төвлөрөл

саарсан түвшинд стратеги төлөвлөлт болон бүтэц, зохион байгуулалтын

бусад өөрчлөлтүүдийг тодорхой түвшинд хийж гүйцэтгэсэн байна. Төр

засгийн зардал өмнөх үетэйгээ адил өндөр байгаа боловч /ДНБ-ний 38%-тай

тэнцүү байна/ зардал гаргах шаардлага их байгаагийн улмаас /ялангуяа

тэтгэвэр, нийгмийн халамж, боловсрол, эрүүл мэндийн салбарт/ хуваарилах

нөөцийн хэмжээ хязгаарлагдмал байна. Улс төрийн хүндрэлтэй байдлын

улмаас нэн мэдрэмжтэй салбар хэсэгт зардлын түвшин хэлбэлзэж, энэ нь

улмаар төсвийн зохицуулалт хийхэд гол бэрхшээлийг учруулж байна.

Бүтэц, зохион байгуулалт болон удирдлагын өөрчлөн байгуулалт

хязгаарлагдмал түвшинд хийгдсэн яамдын түвшинд үйл ажиллагааны үр

дүнг /техникийн үр ашиг/ эрчимжүүлэхэд саад бэрхшээл гарсан. Гэсэн хэдий

ч төрийн өмчийг хувьчлах, үр ашгийг дээшлүүлэх зорилго бүхий орчин

үеийн удирдлагын өөрчлөлт, шинэчлэлтүүдийг хэрэгжүүлснээр тодорхой

амжилтуудыг гаргасан.

3. Санхүүгийн хуулиуд

Санхүүгийн хуулиуд УТЗУ-ын үйл ажиллагааны орчинг бүрдүүлэхэд ямагт

шүүмжлэлтэй байр сууринаас ханддаг. Өнөөгийн байдлаар төсвийн хууль

санхүүгийн хуулиуд дундаас үндсэн чиглүүлэгч хууль болж байна. Энэхүү хууль

нь хоорондоо зохицолдоогүй бодлого, журмыг агуулж байгаагаараа ерөнхийдөө

шаардлага хангахгүй хууль эрх зүйн акт хэмээн зарим шүүмжлэгч нар үздэг байна.

Төсвийн хууль нь санхүүгийн бусад хууль эрх зүйн акт, тухайлбал татварын

хуультай зөрчилдөж буй зүйлүүдийг агуулж байна. 4 жилийн туршид УИХ-аар

санхүүгийн шинэ хууль хэлэлцүүлж батлуулах оролдлого улс төрийн тодорхой бус

шалтгаанаар хойшлогдож байсан байна. Ихэнхи улс орон сүүлийн 10 жилийн

туршид ямарч хорио цээргүйгээр ижил төрлийн хууль баталж хэрэгжүүлсэн.


Монгол улс орчин үеийн хүчтэй төвлөрсөн санхүүгийн хуульгүйгээр үйл ажиллагаа

явуулсан хэвээр байна. Түүний санхүүгийн болон эдийн засгийн удирдлагын

үзүүлэлт оновчтой түвшинөөс доогуур байна. Ер нь бусад бүх орнуудын УТЗУ-ын

өөрчлөлт шинэчлэлт хүчтэй, төвлөрсөн чиглүүлэх үүрэгтэй санхүүгийн хуулиар

дэмжигдсээр ирсэн. 2000 оны сонгуулиар байгуулагдсан УИХ санхүүгийн

удирдлагын шинэтгэл хийхийг маш чухалд үзэж байна.

4. Төсвийн хамрах хүрээ / бүтэц, budget Coverage / Structure

Төсвийн олон талд нэмэгдэл бүтэц нь бүх /хомс/ нөөцийг ашиглахтай холбогдсон

шийдвэр гаргахад нь үнэн зөв мэдээлэл өгдөг тул хуваарилалтыг үр ашигтай

болгоход тус нэмэр болдог. Монголын төсвийн хамрах хүрээ болон бүтэц нь бодит

төсвөөс хол байна. Энд зарим санаа оноог тусгая.

o Нэгдсэн төсвийн чухал хэсэг нь ЗГ-ын үзэмжээр шийдэгддэг зүйл бус

/өөрөөр хэлбэл нийгмийн халамжийн сан, замын сан гэх мэт/ харин

тусгай зорилгод чиглэлдсэн хөрөнгийн хуваарилалт юм.

o Улсын хөрөнгө оруулалтын хөтөлбөрийн төсвийн зарим хэсгийг

Сангийн яамнаас гадуур бэлтгэж боловсруулахдаа /тусламжийн

хэсгийг гадаад харилцааны яаманд/ зохицуулалтыг хэсэгчлэн хийж,

сайтар тохиролцож хэлэлцэгддэггүй байна. Хандивлагчдын зүгээс

олгож буй буцалтгүй тусламжтай холбоотой ихэнх тоо баримтыг

төсвийн бүртгэлд тусгадаггүй.

o Хувьчлах процест гарсан зарим ололт, амжилтыг үл харгалзан

төсвөөс гадуур олон тооны агентлаг байгууллагууд бий болсон.

5. Төсвийн бодлого ба төлөвлөлт


Өнөөдөр нэг жилийн төсвийг чухалчлан үзэхдээ дунд хугацааны стратеги

төлөвлөлтийг бага зэргээр харгалзан үзэж, төсвийг бодлого болгон төлөвлөлттэй

хязгаарлагдмал байдлаар холбон үзсээр байна. Дунд хугацааны хөгжлийн хэд хэдэн

баримт бичгүүдийг боловсруулсан хэдий ч нэг ч баримт бичгийн үйл ажиллагааны

нэгдсэн хэлбэрт оруулаагүй байна. Төсвийг хэлэлцэж батлахад улс төрийн оролцоо

их байдаг боловч ийнхүү оролцох явдал ихэнхдээ төсвийг боловсруулсаны дараа

ажиглагддаг байна. Харин дунд хугацааны туршид төсвийн стратеги чиг хандлагыг

тодорхойлоход улс төрийн оролцоо тун бага байдаг. Эдийн засгийн болон

санхүүгийн байдлыг урьдчилан таамаглаж, төсвийн макро эдийн засгийн хүрээг

бий болгох зорилгоор сангийн яаманд бодлогын газар байгуулагдсан. Төсөв

хэдийгээр нэг жилээр зохиогддог боловч макро эдийн засгийн чиглэлээр хийж

гүйцэтгэсэн ажил нь дунд хугацааны төлөв байдлыг харах боломжийг олгож

байгааг онцлох нь зүйтэй.

6. Төсөв зохиох

Өнөөдөр төсвийг нэг жилээр зохиож байна. Энд хэрэглэгдэж буй процесс нь үндсэн

бөгөөд урсгал төсвийн хувьд тохиромжтой боловч давхар төлөвлөлтийг өөртөө

багтаадаг УХОХ-ийн хувьд ач холбогдол багатай юм. Төсөв зохиохдоо төсвийг

зохиох заавар гарган макро эдийн засгийн баримт боловсруулж яамд, орон нутагт

хуваарилах нийт хөрөнгийн дээд хэмжээг тогтоон яамд, орон нутгитйн

удирдлагуудтай хэлэлцэж Засгийн газар УИХ-аар нухацтай хэлэлцүүлдэг. Дунд

хугацааны төсвийн төлөвлөлтөнд шилжихэд дээрх журам хандлагуудын заримыг

өөрчлөх шаардлагатай болно. Төсвийг нэг жилээр зохиодог явдлаас гадна өнөөгийн

хандлагатай холбоотой хэд хэдэн хүндрэл байна.

o Төсвийн хэд хэдэн элемент уян хатан байх нөхцөл байдлыг

хязгаарлаж байна.

o Төвөөс оролцох оролцоо нь их байгаа нь холбогдох яамдтай

хэлэлцэж тохиролцох явдал нэг талтай гэдгийг харуулж байна.


o Их хэмжээний алдагдалтай байх үед төсөв зохиох процесст төсвийн

цоорхойг харуулах зорилгоор орлого, зарлагын бодит байдалд

тохируулан хийх оролдлого ажиглагдаггүй байна. Төсөв нь зөвхөн

макро эдийн засгийн үзүүлэлтийг харгалзан өсөлт дээр суурилагдан

зохиогдох төлөвтэй байна.

o Тусламжийн асуудлыг сангийн яам хариуцдаггүй тул УХОХ-г болон

гадаадаас санхүүжигдэж буй төслүүдийг / зээл, тусламж / салангид

тооцож удирдан чиглүүлэхэд хүндрэлтэй байна.

7. Төсвийн гүйцэтгэл

Монгол улсад төсвийн гүйцэтгэлийг СЭЗЯ-нд шинээр байгуулагдсан Төрийн сан,

Удирдлага зохицуулалтын газар /төсвийг зохиож ихэнх ажил гүйлгээ хариуцдаг/

хамтран зохион байгуулдаг.

Төсвийг гүйцэтгэхэд холбогдох удирдлагуудад хязгаарлагдмал байдлаар уян хатан

үйл ажиллагааг явуулах эрх олгогддог. Энэ нь удирдлагын бие даасан байдал

ажлын үр дүнг хязгаарлаж, улмаар уян хатан байдлаас гарах арга замыг

боловсруулахад хүргэж байна. Төсвийн үр дүнд хийгдэх санхүүгийн бус хяналт сул

хэвээр байгаа бөгөөд үр дүнг хэрхэн хянах асуудлыг сайтар тодорхойлоогүй байна.

Орц руу чиглэгдсэн төсвийг тодорхойлж буй тохиолдолд иймэрхүү нөхцөл байдал

зайлшгүй ажиглагддаг. УТЗУ-ын өөрчлөлт шинэчлэлтийн тулах ѐстой цэгүүдийн

нэг бол төсвийн бүтцийн гарцын хэлбэр буюу хөтөлбөр юм. Энэ нь туршилтын

байгууллагуудын гадна талд боловсронгуй болгох төлөвлөгөө нь тодорхой бус

тохиолдолд сул шинж чанартай байна.

8. Тусламжийн удирдлага

Гадаад тусламжийг Санхүү эдийн засгийн яам бүхэлд нь хариуцдаггүй бөгөөд

харин Гадаад харилцааны яам хандивлагчдын зүгээс үзүүлж буй тусламжийн ихэнх

хэсгийг хариуцдаг. Ийм төсвийн тусламжийн хэсгийг боловсруулахад


зохицуулалтын хувьд хүндрэл гардаг. УХОХ болон гадаадын санхүүжилтийг үнэн

зөв тодорхойлоход бэрхшээлтэй байдаг тул эдгээр нь төсвийн хамгийн найдваргүй

үзүүлэлтүүдэд зүй ѐсоор ордог ба үүнийг урсгал төсөвтэй нэгтгэн тооцох оролдлог

хийгдэж байна. Бусад ихэнхи улс орнуудын нэгэн адил хэрэгцээ шаардлагад

нийцүүлэхийн тулд Засгийн газар төсвөөр дамжуулан хөрөнгөө нэмэгдүүлэх нь

хүндрэлтэй байдаг гэдгийг хүлээн зөвшөөрч байна.

9. Нягтлан бодох бүртгэл ба санхүүгийн бүртгэлийн мэдээллийн систем

Ойрын ирээдүйд төрийн сан болон Төсвийн бодлогын газар Дэлхийн банкны

Техникийн туслалцаагаар хэрэгжих Төсвийн хүрээний шинэчлэлт төслийн хүрээнд

компьютерийн программ хангамжаа сайжруулж улам боловсронгуй болгохоор

төлөвлөж байна. Төсөл болон УХОХ-г оролцуулан системийг үр ашигтай нэгтгэх

боломж бүрдэх тул энэхүү өөрчлөлт шинэчлэлтийн төсөл нь ихээхэн чухал ач

холбогдолтой юм. Дунд хугацааны төсвийн төлөвлөлтийн хүрээнд урсгал болон

хөгжлийн төсвүүдийг нэгтгэснээр үр дүнд хүрч чадвал бүртгэл тооцооны өөрчлөлт

шинэчлэлтийн төслийг УТЗУ-ын төсөлтэй уялдуулан хэрэгжүүлэх шаардлагатай

болох нь дамжиггүй юм. Өнөөдөр бүртгэл тооцооны чиглэлийг илүү анхаарч харин

төлөвлөлт болон төсвийн баримт бичиг УХОХ-ын сайжруулсан хувилбарт хандах

хандлага сул байна.

10. Аудит

Хяналтын алба /Санхүү эдийн засгийн яамны харьяа/ болон Төрийн хянан шалгах

хорооны дотоод болон гадаад аудитын зохицуулалтын талаар баримталдаг бодлого

арга хэмжээ зарим талаар давхцаж байна. Аудит нь үндсэндээ санхүүгийн ажил

гүйлгээн дээр үндэслэж удирдлага болон үр дүнд суурилсан байдаг. ТХШХ нь

УТЗУ-ын шинэчлэлтийг хэрэгжүүлэх 5 байгууллагын нэг юм.


11. Үнэлгээ

Сангийн яаманд цөөн тооны чухал төсөл, хөтөлбөрүүд дээр албан ѐсны үнэлгээ

хийгдэж байна. Хэрэгжүүлэгч байгууллагуудад ажиллахад мөн л ийм дүр зураг

ажиглагдаж байна. Эдгээр байгууллагуудад албан ѐсны хяналт эсвэл үнэлгээнд

хандах хандлага хязгаарлагдмал шинжтэй байна. Холбогдох салбар болон Төсвийн

бодлогын газрын хөрөнгө оруулалтын мэргэжилтнүүд шинэ хөтөлбөртэй

холбогдуулж зарим асуудлыг авч үзэхийг санал болгосон. Энэ нь төсвийн жилийн

хугацаанд шинэ, эсвэл нэмж үзсэн санхүүжилтийн асуудлыг тавьсантай

холбоотойгоор үүсч бий болсон асуудал юм. Орцын шинж бүхий төсөвтэй байх

тохиолдолд иймэрхүү асуудал гарах явдал нь зорилт, гарц, үр дүнгийн талаарх

мэдээлэл хязгаарлагдмал байгаатай холбоотой болох нь тодорхой байна.

12. Үр дүнг хэмжих бодит байдал

Одоогийн төсвийн баримт бичиг батлагдсан зардлын улмаас үр дүнг хэмжих

цөөн тооны хязгаарлагдмал хэмжигдэхүүнийг агуулж байдаг. Социализмын үед

ашиглаж байсан зарим хуучин стандарт хэмжигдэхүүн одоо хирнээ хэд хэдэн яам

байгууллагуудад хэрэглэгдэж байна. Эдгээр үр дүн бүтээмжийг хэмжихээсээ илүү

физик шинж чанартай стандартууд юм.

Төсвийг хэрэгжүүлэхэд хэрэглэгддэг эдгээр хэмжигдэхүүн нь санхүүгийн

үзүүлэлтүүдтэй холбоотой байдаг бөгөөд үр дүнг тооцоолоход маш бага үүрэг

гүйцэтгэдэг. Төсвийн системийн шинж чанарын улмаас үр дүнгийн хяналт

хөтөлбөр дүгнэх явдлаас ихээхэн зөрүүтэй байдаг. Үүнд зөвхөн төсвийн системийн

шинэчлэлтийг авч үзэхээс гадна мөн Санхүү эдийн засгийн яам болон холбогдох

яамдын зохион байгуулалтын болон ажиллах хүчний төлөвлөлтийн асуудлыг


харгалзан үзэх шаардлагатай. Хөгжлийн хөтөлбөр буюу гарцын төсөв, үр дүнгийн

хяналтын систем зэрэг нь УТЗУ-ын өөрчлөлт, шинэчлэлтийн амжилтын үндэс юм.

Өнөөгийн байдлаар дээрх 2 хүчин зүйл маш муу хөгжсөн ба үүнд урт

хугацааны туршид бага зэрэг анхаарал тавихгүй бол энэ нь томоохон өөрчлөлт

хийхэд саад тотгор учруулна.

13. УТЗУ-ын шинэчлэлтийн ерөнхий дүгнэлт

УТЗУ-ын өөрчлөлт, шинэчлэлтийг хийх оролдлого санхүүгийн удирдлагын

шинэчлэлтийг удирдан чиглүүлэх орчин үеийн хүчтэй төвлөрсөн хуулийг

хэрэгжүүлэх боломжгүйгээс амжилтгүй болж байна. Удирдан чиглүүлэх хүчтэй

санхүүгийн хууль байхгүйгээс УТЗУ-ын өөрчлөлт, шинэчлэлт Монгол Улсад хэдэн

жилийн туршид зогсонги байдалтай байна. Тус улсад цаашид өөрчлөлт

шинэчлэлтийг хийх чадвартай дадлага туршлага бүхий мэргэжилтнүүд бий. Хэрвээ

УИХ богино хугацаанд хүчтэй орчин үеийн төвлөрсөн санхүүгийн хууль баталбал

тэдний урам зориг улам эрчимжинэ гэж үзэж байна.

5. Монгол Улсын УТЗУ болон дунд хугацааны төсвийн

төлөвлөлтийн шинэчлэлтийн зарим онцлог шинж

1.Өөрчлөлт, шинэчлэлтийн өгөөж

Зарим улс оронд хэрэгжүүлж байсан УТЗУ-ын өөрчлөлт шинэчлэлийг

Монголын онцлогт тохируулан хэрэгжүүлснээр дараахь үр дүнд хүрнэ:

Нэгдмэл төсвийн үр дүнгийн чухал тогтмол түвшинг удирдах чадвар дээшилж,

улмаар эдийн засгийн өсөлт нэмэгдэнэ.

Эдийн засаг, нийгэм, улс төрийн хувьд ач холбогдолтой стратегийг тэргүүлэх

чиглэл бүхий зардлыг тогтоосноор улсын хомс нөөцийн хуваарилалт сайжирна.

Зардлын өнөөгийн болон ирээдүйн шинэ хөтөлбөр дэх нөөцийг ашигласнаар

зарлагын хэмжээг бууруулж, нийтэд хүргэх үйлчилгээг сайжруулан үр ашиг

гарна.


Өгөөж нь нийгэм, эдийн засгийн хувьд төдийгүй мөн улс төрийн хувьд

ашигтай байх болно. Цаг хугацааны туршид хийгдэх өөрчлөлт, шинэчлэлт нь эдийн

засгийн өсөлтөнд эерэгээр нөлөөлж, ажил эрхлэлтийг нэмэгдүүлэн улмаар үр

ашиггүй зардал болон авилгалыг бууруулж, Засгийн газрын зүгээс үзүүлэх гол

үйлчилгээг хүргэх явдлыг сайжруулна гэдгийг харуулж чадсан тохиолдолд төсвийн

процесс болон үр дүнгийн сул тал руу нийгмийн анхаарлыг хандуулахыг зорьж буй

улс төрийн намууд сонгогчдын дунд өөрийн нэр хүндийг нэмэгдүүлж чадна.

Дунд хугацааны төсвийн хүрээнд үр дүнд чиглэгдсэн төсөв боловсруулах

чадавхийг сайжруулснаар улсын нөөцийн ашиглалтын үр ашгийг нэмэгдүүлж үр

ашиггүй зардал гарах явдлыг арилган улмаар улс орны хувьд тэргүүлэх чиглэл

хэмжээнд тооцогдож буй салбар луу нөөцийг шилжүүлэх боломжийг бий болгоно.

Мөн хуваарилалтын ашиглалтын үр ашгийг нэмэгдүүлснээр /нийтийн үйлчилгээ

хүргэх/ төсвийг тэнцвэртэй байлгах зорилгод ахиц гарч улмаар төсвийн алдагдлыг

бага байлгах эсвэл эдийн засагт Засгийн газрын эзлэх байр суурийг аажмаар

бууруулах гэсэн арга замуудаас сонголт хийх боломжтой болно. Улсын хөрөнгө

оруулалт болон дэд бүтцийн хөгжлийн түвшингийн өсөлттэй хамт дээр дурьдсан

цогц үр дүн нь хувийн хөрөнгө оруулалтын таатай орчныг бүрдүүлж тодорхой цаг

хугацааны дараа үйлдвэрлэл болон ажил эрхлэлтийг нэмэгдүүлнэ.

2.Өөрчлөлт шинэчлэлт хийхгүй бол дараахь үр дагавартай гэж үзэж байна:

Шаардлага хангасан үр дүн бүхий төсөв зохиоход бэрхшээлтэй байх бөгөөд энэ

нь төсвийн их хэмжээний алдагдал тогтворгүй байдлыг бий болгож, улсын

секторын бүтцийг улам нүсэр болгохоос гадна хувийн хэвшлийн үйлдвэрлэл

болон ажил эрхлэлтийн түвшинг байх ѐстой хэмжээнээс доогуур түвшинд

байлгана.

Улсын хязгаарлагдмал нөөц улс төрийн болон эдийн засгийн стратегийн

тэргүүлэх чиглэлийг харуулж үл чадах тусгай арга замаар хуваарилагддаг явдал

байх тул үйлчилгээний чанар дээшлэхгүй.


Ашиглалтын үр ашиг болон бүтээмж өнөөгийнх шигээ доогуур түвшинд байх

ба энэ нь үргүй зардлыг арилгах буюу хүмүүст хүргэх үйлчилгээг сайжруулах

боломж тун хязгаарлагдмал байгааг илтгэнэ.

Дансдын ил тод байдал болон шинжийг боловсронгуй болгож чадаагүйн улмаас

улсын төлбөрийн чадвар доогуур түвшинд байж улсын секторыг удирдахад

шаардлагатай цогц мэдээллийг авах боломж хаалттай хэвээр байх болно.

Нягтлан бодох бүртгэлийн тогтолцоо, тайлагнал, түүний нэмэлт тодруулга

болон аудитын зохицуулалтыг боловсронгуй болгож чадаагүй тохиолдолд

Засгийн газрын секторын найдвартай байдал хангалтгүй түвшинд байна гэсэн

ойлголтыг дотоод болон гадааын хөрөнгө оруулагчдад төрүүлсээр байх болно.

Үргүй зардал, үр ашиггүй байдал, авилгал зэрэг нь макро эдийн засгийн

үзүүлэлт болон үйлчилгээний стандартыг гажуудуулсаар байх болно.

Орон нутгийн тайлан тооцоо, санхүүгийн үзүүлэлтүүдэд гарч байгаа алдаа

мадаг нь улсын нөөц болон үйлчилгээ ялгавартайгаар хүртэж өөрсдийн

сонгосон хүмүүсийн чадавхи найдвартай байдалд эргэлзэж буй орон нутгийн

түвшинд байгаа хүмүүсийг хохирооно. Орон нутгийн удирдлагын асуудлыг

сайтар авч хэлэлцээгүй тохиолдолд үүнээс гарах үр дагавар дахин сонгогдохгүй

улс төрчдийн хувьд чухал байх болно.

3.Өөрчлөлт, шинэчлэлтийн хувьд сайн төсвийн прогнозыг бэлтгэх чадвар

чухал юм.

Дунд хугацааны төсвийн төлөвлөлтөнд тавигддаг үндсэн шаардлага бол цаг

хугацааны бодитой санхүү болон эдийн засгийн урьдчилсан таамаглал хийх явдал

юм. Монгол Улсын УТЗУ-ыг авч үзээд өнөөгийн урьдчилсан таамаглал, чанар

байдалтай холбогдуулан зарим нэг зүйлийг тэмдэглэх хэрэгтэй. 5 жилийн төсвийн

хувьд /1995-1999/ хувьд хийсэн жилийн төсвийн таамаглалаас сонгосон хэсгийг

магадлах зорилгоор үндсэн мэдээ өгөгдлүүдийг боловсруулсан байна.

Өнөөгийн байдлаар 3 жилийг хамарсан дунд хугацааны таамаглал хийхээр

төлөвлөж үүнд анхаарлаа хандуулж байгаа тул зөвхөн сүүлийн жилийн

таамаглалын найдвартай эсэхийг шалгах нь зүйтэй гэж үзсэн. Хүснэгт 1-д төсвийн


таамаглал болон бодит байдал харьцуулсан үр дүнг нэгтгэн харуулсан болно.

Энэхүү хүснэгтээс дараахь нэгдсэн дүгнэлтийг хийж болно.

3.1.Орлогын прогноз

Улсын төсвийн орлогын 1995, 1996 онуудын урьдчилсан таамаглал бодит

байдлаас доогуур 1997 оных бодит байдалд дөхөж очсоноор бодогсон бол харин

1998, 1999 онуудын төсвийн орлогыг өөдрөг байхаар төсөөлж тооцоолсон

байна. Бодит үр дүнгийн таамагласан үзүүлэлтэд эзлэх хувь 1998 онд хамгийн

бага буюу 89.4 хувьтай тэнцэж /1999 он 31.5 хувь/ байсан бол 1995 онд хамгийн

өндөр буюу 111.9 хувь байсан байна. Төсвийн тооцоо дээрх 2 хязгаар

үзүүлэлтүүдийн хооронд байна. Энэдээс хэлэх гол зүйл маань орлогын хэмжээг

өсгөж таамагладаг өнөөгийн хандлагыг анхааралдаа авах нь зүйтэй юм.

Хүснэгт 1-д орлогын хэмжээг задаргаа байдлаар харуулсан. Орлогын хэмжээг

өсгөж таамагладаг өнөөгийн хандлага орлогын ихэнх төрлүүд, ялангуяа

орлогын албан татвар, онцгой албан татвар дээр ажиглагдаж байна.

3.2.Зарлагын прогноз

Бодит үр дүнтэй харьцуулахад төсвийн зарлагын тооцоо нь орлогын тооцоог

бодвол илүү бодитойгоор хийгдсэн байна. 1995-1999 оны хоорондох үзүүлэлт 94.6

хувиас /1999/ 106.5 хувь /1995/-ын хооронд байна. Сүүлийн 3 жилийн туршид

зарлага төсөвлөсөн хэмжээнээс доогуур байж дунджаар жилийн төсвийн 96

хувьтай тэнцүү байна. Энэ нь зарлагад тавигддаг хяналт сайн байгаатай

холбоотойгоос гадна 1997 оны хөрөнгө оруулалтын төсвийг төлөвлөснөөс бага

хэмжээгээр /түгшүүртэй асуудал/ ашиглах хандлага бий болсонтой холбоотой /1997

онд 88.5 хувь, 1998 онд 93.3 хувь, 1999 онд 85.5 хувь/. Энэхүү 3 жилийн урсгал

зардал төлөвлөсөн хэмжээний 100 хувьтай тун ойрхон байна.

3.3.Төсвийн тэнцлийн прогноз

Зарим жилд төсвийн алдагдалд хувиар илэрхийлэгдсэн зөрүү их байсан

хэдий ч улсын төсөв дараахь байдалтай байна:


Хүснэгт 1 Тэрбум төгрөгөөр

Он Төлөвлөсөн Бодит тэнцэл

1995 -11.1 -4.7

1996 -28.4 -13.7

1997 -76.5 -65.1

1998 -82.2 -102.1

1999 -91.0 -95.2

1995, 1996, 1997 онуудад бодит үр дүн таамаглаж байснаас илүү сайн

үзүүлэлтэй байхад харин 1998, 1999 онд бодит орлого таамаглаж байснаас

/ялангуяа хөрөнгийн талд зарлага таамагласан хэмжээнээс бага байсныг үл

харгалзан/ хамаагүй бага байсан тул бодит тэнцлийн хэмжээ ийнхүү доогуур гарсан

байна. Төсөвлөсөн алдагдал ихэнх жилүүдэд их байгаа хэдий ч үр дүн нь

ерөнхийдөө боломжийн байна гэж хэлж болно.


БҮДҮҮВЧ - 1

ДУНД ХУГАЦААНЫ ТӨСВИЙН ТӨСЛИЙН ҮЕ ШАТУУД /Дээрээс доошоо/

ҮЕ ШАТ 1 ҮЕ ШАТ 4 ҮЕ ШАТ 5 ҮЕ ШАТ 7

ҮЕ ШАТ 2 ҮЕ ШАТ 3 ҮЕ ШАТ 6

Алхам 1 Алхам 2 Алхам 3

БҮДҮҮВЧ -2

ЗАРДЛЫН ТӨЛӨВЛӨЛТ, ЦААШДЫН ТООЦОО

Ìàêðî ýäèéí çàñàã äàõü

íººöèéí áîëîìæ 3 æèëèéí íàðèéâ÷èëñàí

çàðäàë, ñàëáàð ÿàìíû

çàðäëûí äýýä õýìæýý

Çàðäëûí äýýä

õýìæýýã Çàñãèéí

ãàçàð áàòàëíà.

Òîîöîîã ñàíãààð

õÿíóóëàí ÇÃ, ÓÈÕ ä

ºðãºí ìýä¿¿ëíý.

ßàìíû çîðèëò, ãàðö,

¿éë àæèëëàãààã

ñàëáàðûí ç¿ãýýñ

õÿíàíà

Ñàëáàð, ÿàìíû

õºòºëáºð, äýä

õºòºëáºðèéã õýëýëöýæ

òîõèðîëöîíî.

Òîõèðîëöñîí õºòºëáºð äýä

õºòºëáºðèéí 3 æèëèéí

ºðòºã òîîöîõ

Çîðèëò áîëîí òýðã¿¿ëýõ

÷èãëýë á¿õèé õºòºëáºðèéã

òîõèðîëöîõ ¿¿äíýýñ ñîíñîæ

õýëýëöýíý.

ÇÃ ààñ áàòàëñàí

õýìæýýíèé õ¿ðýýíä ÿàìäóóä

3 æèëèéí òºñâèéí òºñëèéí

òîîöîîã áýëòãýíý.

Òºñººëºãäºæ áóé íººö


t-жил t+1 жил t+2 жил

Çàðëàãûí óëàìæëàëò òºëºâëºëò

/ýðñäýëòýé/

Îäîîãèéí áîäëîãîä ¿íäýñëýñýí îëîí

æèëèéí õºòºëáºð çîõèîõ

/ñàíàë áîëãîæ áàéíà /

Ýõ ¿¿ñâýð àìëàãäñàí õºòºëáºðèéí

ºðòºã òîîöîõ /çàéëøã¿é

øààðäëàãà/

Øèíý áîäëîãî

ªíººãèéí øèëæèëòèéí íýìýëò ¿ð

íºëºº

Ýõ ¿¿ñâýð àìëàãäñàí

õºòºëáºðèéí ºðòºã

Áîëçîøã¿é íºõöºë áàéäàë


САНАЛ

Төсвийн алдагдал нэмэгдэж, төсвийн хөрөнгө үр ашиггүй зарагдаж байна.

Иймээс зарлага, санхүүжилтийн тогтолцоог шинэчилж, зардал мөнгийг хэмнэх

арга замыг эрэлхийлэх нь зайлшгүй асуудал юм.

Төсөвт ирэх дарамт жил ирэх тусамж нэмэгдэх хандлагатай байгаа тул зарлага

санхүүжилтэнд хийх шинэчлэлийг цаг адалгүй хийх хэрэгтэй байна. Гэхдээ энэ

нь нарийн бодож төлөвлөж хийх хэрэгтэй асуудал.

Мөнгөний ханш уналт валютын ханш болон бусад эдийн засгийн үзүүлэлтүүд

харьцангуй тогтворжсон өөрөөр хэлбэл, тодорхой бус байдал багассан өнөөгийн

нөхцөлд ирээдүйгээ харсан харьцангуй тогтвортой дунд хугацааны төсөв

зохиох нь чухал байна.

Дунд хугацааны төлөвлөлтийг Дэлхийн банкны урт хугацааны RMSM загвар

болон Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөр, эдийн засгийг хөгжүүлэх үндсэн

чиглэл болон мөнгөний бодлоготой уялдуулах, ингэхдээ бүтээгдэхүүний

өртгийг нарийн төлөвлөн, валютын ханш, цаг хугацааны үнэ цэнийн тооцоо

хийх хэрэгтэй байна.

Зардлын дотоод бүтэц болон ДНБ-д эзлэх хувийг оновчтой байлгах, тэргүүлэх

салбарт түлхүү анхаарах.

Зарлагын шинэчлэлттэй холбоотой дээрх асуудлуудыг багтаасан багц хуулийг

ойрын хугацаанд батлах.

Зарлага санхүүжилтийн тооцоог хийхдээ орчин үеийн компьютерийн

HARDWARE болон SOFTWARE-г ашиглах, тухайлбал, алсын сүлжээгээр

төсвийн зарлага, санхүүжилтийг хийх.

Зарлага, санхүүжилтийн тооцоог хурдан шуурхай болгохын тулд нягтлан бодох

бүртгэлийн стандартыг улам боловсронгуй болгох.

Дээрх 2 арга хэмжээг авснаар зарлага, санхүүжилтэнд тавих хяналт сайжирч,

зардлын хуваарилалт боловсронгуй болно.

Төсвийн дунд хугацааны төлөвлөлтөөр мэргэжсэн мэргэжилтэн бэлтгэх


Зарлага, санхүүжилтэнд тавих хяналт шалгалтыг сайжруулах.

Д ҮГНЭЛТ

Санхүү гэдэг бол төвлөрсөн хийгээд төвлөрсөн бус мөнгөн хөрөнгийн санг

бүрдүүлэх, ашиглах явцад үүсдэг мөнгөн харилцаа юм. Тухайн улс орны нийгэм

эдийн засгийг нэг хүний цогц гэж үзвэл үндсэн гол тархи нервийн системийг

санхүү, цусан хангамжийн системийг мөнгө гэж үздэг билээ. Санхүүгийн

харилцаагүйгээр аливаа улс орон оршин тогтнох үндэс байхгүй юм. Макро хийгээд

микро эдийн засгийг зохицуулах гол арга хэрэгсэл бол санхүүгийн бодлого байдаг.

Макро эдийн засгийн хэмжээнд төсөв, санхүүгийн бодлого бол эдийн засгийг

зохицуулах гол бодлого юм. Энэхүү төсөв санхүүгийн бодлогын цөм нь төсөв

байдаг.

Миний бие энэхүү төсвийн салшгүй нэг хэсэг болох төсвийн зарлагын

асуудлыг хамарсан "Төсвийн зарлага, түүний шинэчлэлт" гэсэн дипломын ажлаа 3

бүлэг, 8 хэсэгтэйгээр хийж дуусгалаа. Гэхдээ эдгээр зүйлсийн дотор гарчигт

тусгагдаагүй боловч тэрхүү асуудалд хамрагдвал зохих сэдвүүдийг тусгасан болно.

Дүгнэлтийг хэсэг тус бүр дээр хийсэн бөгөөд эдгээрийг нэгтгэн бас дүгнэсэн

болно.

Нэгдүгээр бүлгээрээ зарлагын онолын асуудлыг авч үзсэн бөгөөд энэ хэсэгт

байвал зохих онолын асуудлуудыг ерөнхийд нь хамарсан гэж үзэж байна.

Хоѐрдугаар бүлгээрээ Монгол Улсын төсвийн зарлагын байдалд 1991-2002

оны интервалаар авч үзэн шинжилгээ хийлгээ. Үүндээ босоо ба хэвтээ шинжилгээ

хийн график дүрслэл, хүснэгтэн боловсруулалт хийлээ. Төсвийн зарлагад хийсэн

шинжилгээний дүнгээс харахад зарлагад зайлшгүй шинэчлэл хийх хэрэгтэй нь

харагдсан.


Ингээд гуравдугаар бүлгээрээ одоо хэрэгжиж эхлээд байгаа шинэчлэлүүдэд

болон төсвийн дунд хугацааны төлөвлөлтийн асуудалд үнэлэлт, дүгнэлт өгөн, эцэст

нь санал дүгнэлтээ гаргасан болно.

Энэ бүгдээс харахад Төслийн гол санаа маань төсвийн дунд хугацааны

төлөвлөлтийг бий болгох асуудал болох нь харагдаж байна.

Төсвийн өөрчлөлт шинэчлэлт хийхгүй бол төсвийн төлөвлөлтийн өнөөгийн

байдал дараахи сул талуудтай гэж үзэж байна:

Шаардлага хангасан үр дүн бүхий төсөв зохиоход бэрхшээлтэй байх бөгөөд энэ

нь төсвийн их хэмжээний алдагдал, тогтворгүй байдлыг бий болгож, улсын

секторын бүтцийг улам нүсэр болгохоос гадна хувийн хэвшлийн үйлдвэрлэл

болон ажил эрхлэлтийн түвшинг байх ѐстой хэмжээнээс доогуур түвшинд

байлгана.

Улсын хязгаарлагдмал нөөц улс төрийн болон эдийн засгийн стратегийн

тэргүүлэх чиглэлийг харуулж үл чадах тусгай арга замаар хуваарилагддаг явдал

байх тул үйлчилгээний чанар дээшлэхгүй.

Ашиглалтын үр ашиг болон бүтээмж өнөөгийнх шигээ доогуур түвшинд байх

ба энэ нь үргүй зардлыг арилгах буюу хүмүүст хүргэх үйлчилгээг сайжруулах

боломж тун хязгаарлагдмал байгааг илтгэнэ.

Дансдын ил тод байдал болон шинжийг боловсронгуй болгож чадаагүйн улмаас

улсын төлбөрийн чадвар доогуур түвшинд байж улсын секторыг удирдахад

шаардлагатай цогц мэдээллийг авах боломж хаалттай хэвээр байх болно.

Нягтлан бодох бүртгэлийн тогтолцоо, тайлагнал, түүний нэмэлт тодруулга

болон аудитын зохицуулалтыг боловсронгуй болгож чадаагүй тохиолдолд

Засгийн газрын секторын найдвартай байдал хангалтгүй түвшинд байна гэсэн

ойлголтыг дотоод болон гадааын хөрөнгө оруулагчдад төрүүлсээр байх болно.

Үргүй зардал, үр ашиггүй байдал, авилгал зэрэг нь макро эдийн засгийн

үзүүлэлт болон үйлчилгээний стандартыг гажуудуулсаар байх болно.

Орон нутгийн тайлан тооцоо, санхүүгийн үзүүлэлтүүдэд гарч байгаа алдаа

мадаг нь улсын нөөц болон үйлчилгээг ялгавартайгаар хүртэж өөрсдийн


сонгосон хүмүүсийн чадавхи найдвартай байдалд эргэлзэж буй орон нутгийн

түвшинд байгаа хүмүүсийг хохирооно. Орон нутгийн удирдлагын асуудлыг

сайтар авч хэлэлцээгүй тохиолдолд үүнээс гарах үр дагавар дахин сонгогдохгүй

улс төрчдийн хувьд чухал байж болох талтай.

Төсвийн дунд хугацааны төлөвлөлтийг бий болгосноор дараахь давуу

талуудыг бий болгоно. Үүнд:

Нэгдмэл төсвийн үр дүнгийн чухал тогтмол түвшинг удирдах чадвар дээшилж,

улмаар эдийн засгийн өсөлт нэмэгдэнэ.

Эдийн засаг, нийгэм, улс төрийн хувьд ач холбогдолтой стратегийн тэргүүлэх

чиглэл бүхий зардлыг тогтоосноор улсын хомс нөөцийн хуваарилалт сайжирна.

Зардлын өнөөгийн болон ирээдүйн шинэ хөтөлбөр дэх нөөцийг ашигласнаар

зарлагын хэмжээг бууруулж, нийтэд хүргэх үйлчилгээг сайжруулан үр ашиг

гарна.

Өгөөж нь нийгэм, эдийн засгийн хувьд төдийгүй мөн улс төрийн хувьд ашигтай

байх болно. Цаг хугацааны туршид хийгдэх өөрчлөлт, шинэчлэлт нь эдийн

засгийн өсөлтөнд эерэгээр нөлөөлж, ажил эрхлэлтийг нэмэгдүүлэн улмаар үр

ашиггүй зардал болон авилгалыг бууруулж, Засгийн газрын зүгээс үзүүлэх гол

үйлчилгээг хүргэх явдлыг сайжруулна гэдгийг харуулж чадсан тохиолдолд

төсвийн процесс болон үр дүнгийн сул тал руу нийгмийн анхаарлыг

хандуулахыг зорьж буй улс төрийн намууд сонгогчдын дунд өөрийн нэр

хүндийг нэмэгдүүлж чадна.

Дунд хугацааны төсвийн хүрээнд үр дүнд чиглэгдсэн төсөв боловсруулах

чадавхийг сайжруулснаар улсын нөөцийн ашиглалтын үр ашгийг нэмэгдүүлж

үр ашиггүй зардал гарах явдлыг арилган улмаар улс орны хувьд тэргүүлэх

чиглэл хэмжээнд тооцогдож буй салбар луу нөөцийг шилжүүлэх боломжийг

бий болгоно.

Мөн хуваарилалтын ашиглалтын үр ашгийг нэмэгдүүлснээр /нийтийн

үйлчилгээ хүргэх/ төсвийг тэнцвэртэй байлгах зорилгод ахиц гарч улмаар

төсвийн алдагдлыг бага байлгах эсвэл эдийн засагт Засгийн газрын эзлэх байр


суурийг аажмаар бууруулах гэсэн арга замуудаас сонголт хийх боломжтой

болно.

Улсын хөрөнгө оруулалт болон дэд бүтцийн хөгжлийн түвшингийн өсөлттэй

хамт дээр дурьдсан цогц үр дүн нь хувийн хөрөнгө оруулалтын таатай орчныг

бүрдүүлж тодорхой цаг хугацааны дараа үйлдвэрлэл болон ажил эрхлэлтийг

нэмэгдүүлнэ.

Төсөвлөлт, нягтлан бодох бүртгэл, тайлангийн системийн хувьд дорвитой

өөрчлөлт хийгдээгүй байгаа Монгол Улсын хувьд төсвийн дунд хугацааны

төлөвлөлтийг бий болгох нь зүйтэй юм.

Бүдүүвч 1, 2-т төсвийн дунд хугацааны төлөвлөлтийн төслийн үе шатууд

болон зардлын төлөвлөлт, түүний цаашдын тооцоог хэрхэн хийх алхмуудыг

тодорхойлж өгсөн болно.

Өөрөөр хэлбэл энэ төвийн орц дээр суурилсан хуучин хэлбэрээс /өнөөдөр

Монголд давамгайлж байна/ татгалзаж, хөтөлбөр юмуу гарц дээр суурилсан төсөв

зохиох хэлбэр лүү шилжих шаардлагатай болно гэсэн үг юм.

Төсвийн дунд хугацааны төлөвлөлтийн дүгнэлтийг оновчтой болгож

энгийнээр харуулах үүднээс дараахn мини төсөл дээр төсвийн төлөвлөлтийг нэг

болон гурван жилээр тооцож харууллаа.

1. Төсвийг Нэг жилээр төлөвлөж буй байдал

Хүснэгт 1. Төсвийн нэг жилийн төлөвлөлт 2хх1 он /тэрбум төгрөгөөр/

д.д Төсвийн зардлын төрөл Мөнгөн дүн Хувь

1 Материаллаг үйлдвэрлэл, дэд бүтэц 200.0 15

2 Батлан хамгаалах 150.0 12

3 Боловсрол шинжлэх ухаан 250.0 19

4 Эрүүл мэнд 300.0 24


5 Нийгэм хангамж, халамж 400.0 30

Нийт 1,300.0 100

Төсөв зохиогч нар 2хх1 оны төсвийн төлөвлөлтийг хийхдээ зарцуулалтийг

дээрх байдлаар хийжээ. Харин 2хх1 онд 2хх2 оны төсвийг төлөвлөхдөө нийт

зардлыг 1,500.0 тэрбум төгрөгөөр /дараа жилд нь төсвийн орлогоо нэмж тооцох нь

дамжиггүй юм. Учир нь эдийн засаг өсч байвал орлого нэмэгдэнэ/ төсөвлөжээ.

Төсөв зохиогч нар нэгэнт төсвийн орлого нэмэгдэж байгаа учир салбар

бүртээ зардлаа хуваарилахдаа өмнөх хувиар /тэр хувиараа тооцоход зардлын

абсалют дүн нэмэгдэх нь тодорхой/ тооцох магадлал өндөртэй байдаг.

Хүснэгт 2. Төсвийн 2 дахь жилийн төлөвлөлт 2хх2 он /тэрбум төгрөгөөр/







Нийт 1,500.0 100

Төсвийн нийт зардал өсссөнөөр нэгж зардал өсч байгаа хэдий ч нийт зардалд

эзлэх хувь маань ижил байгаа нь тод харагдаж байна. Гурав дахь жилд нийт

төсвийн зардлыг 2,000.0 тэрбум төгрөгөөр төсөвлөлөө гэхэд дээрхтэй яг ижил үр

дүн гарна.

Хүснэгт 3. Төсвийн 3 дахь жилийн төлөвлөлт 2хх3 он /тэрбум төгрөгөөр/








Нийт 2,000.0 100

Одоо дээрх байдалд төсвийг дунд хугацаанд буюу 3 жилээр төсөвлөж үзье.

Нийт 3 жилд төсөвлөх зардлаа урьдчилан таамаглаад зардлын бүтцийн хувьд эхний

жилд нийт зардалд бага хувь эзэлж байсан зардлаа дараагийн жилд эзлэх хувийн

жинг нэмэгдүүлэх, нөгөө талаас нийт зардалд эзлэх хувь өндөр байсан зардлыг

дараагийн жилд бууруулах зарчмыг баримтлаж үзнэ гэж тооцлоо.

Хүснэгт 4. Төсвийн дунд хугацааны төлөвлөлт 2хх1 он /тэрбум төгрөгөөр/

2хх1 он 2хх2 он 2хх3 он

д.д Төсвийн зардлын төрөл Дүн Хувь Дүн Хувь Дүн Хувь

1 Мат.үйлдвэрлэл, дэд бүтэц 200.0 15 370.0 18 420.0 21

2 Батлан хамгаалах 150.0 12 225.0 15 300.0 15

3 Боловсрол шинжлэх ухаан 250.0 19 315.0 21 420.0 21

4 Эрүүл мэнд 300.0 24 285.0 19 420.0 21

5 Нийгэм хангамж, халамж 400.0 30 405.0 27 440.0 22

Нийт 1,300.0 100 1,500.0 100 2,000.0 100

Дээрх матрицаас харахад төсөв зохиогч нар маань нийт төсөвт нэгж зардлын

/салбар нэг бүрийн/ эзлэх хувь болон нэгж зардлын абсалют мөнгөн дүнд уян хатан

хандсан нь харагдаж байна. Гэхдээ өөр нэг онцлог байгааг анхаарах хэрэгтэй. Энэ

нь батлан хамгаалах салбарт зарцуулах зардлыг 3 дахь жилдээ төсөвлөхдөө өмнөх

жилийн түвшинд барьж, бусад салбаруудад төсвийг тэнцүү хувиар хуваарилжээ.

Салбар нэг бүрээр авч үзвэл нийгэм хангамж, халамжинд зарцуулах

мөнгөний дүн нийт зардалд эзлэх хувиар буурч байгаа ч мөнгөн хэмжээгээр өсч

байна. Харин эрүүл мэндийн салбарийн зардлыг 2 дахь жилдээ төсөвлөхдөө 6

пунктээр буулгасан ч мөнгөн дүн харьцангуй бага буурчээ. Харин 3 дахь жилийн

төсөвт хувь тэнцүүлэн оногдуулахад мөнгөн дүнгээрээ өсч байна.


Боловсролын салбарт зарцуулах хөрөнгөний нийт зардалд эзлэх хувь 2 дахь

жилд 2 хувиар өсгөхөд мөнгөн дүнгээр нилээд дорвитой нэмэгдэж байгаа нь

харагдаж байна. Мөн 3 дахь жилийн төсөвт хувь тэнцүүлэн оногдуулсан ч /энэ нь 2

дахь жилийн нийт төсөвт эзлэх хувьтай ижил байгааг анаарах хэрэгтэй/ мөнгөн

дүнгээрээ өссөн байна.

Дээрх байдлаас харахад төсвийн бүтэц ямар ач холбогдолтой болох нь

харагдаж байна. Иймд төсөв зохиогч нар маань төсвийн хуваарилалтанд байнга

анхаарлаа хандуулж байдаг билээ.

Аливаа шинэтгэл бүхэн бэрхшээл дагуулдаг. Тэр тусмаа төсөв, мөнгө,

санхүүтэй холбоотой шинэтгэл ямар их бэрхшээлтэй болох нь тодорхой юм.

Тухайлбал төсөв бүрдүүлэх, татварын хувь хэмжээ, төсөв захиран зарцуулах, улс

төр гэх мэт. Гэхдээ аливаа бэрхшээл бүхнийг даван туулж байж төсвийн

шинэтгэлийг хийх нь стратегийн болон хэтийн ач холбогдолтой асуудал юм. Төсөв

гэдэг нөгөө талаасаа татвар хураалтын бодлоготой нягт уялдаатай болохыг мартаж

болохгүй байнга анхаарч байх нь зүйтэй юм.

Ийнхүү би энэхү дипломын ажлаараа тавьсан зорилгоо биелүүлсэн гэж

үзэж байна.


АШИГЛАСАН НОМ, МАТЕРИАЛ

1."Төрийн санхүү", Улаанбаатар хот, 2000 он, Д.Мөнхдулам, Г.Балж

2."Санхүүгийн бодлого", Улаанбаатар хот, 1999 он, Д.Цэрэнпил

3."Төсвийн тухай хууль", Улаанбаатар хот, 1992 он

4."Финансы" Л.А.Доброзина

5."Финанси", Б.М.Сабанти

6."Public finance" Harvey S.Rosen

7.ЭДИЙН ЗАСАГ, Онол практик, 2000 он, N 1

8.ЭДИЙН ЗАСАГ. Онол практик, 2000 он N 2

9."Монгол, Герман улсуудын санхүүгийн хууль хяналт", Улаанбаатар хот, 1999 он

10.Монгол Улсын Үндсэн хууль

11.http://www.idas.org.za/bis/briets/brief50.htm

12.http://www.polity.org.za

13.Бусадсонин.сэтгүүл


08

Documents

Transcript of 08