04 b sedimanter kayaçlar
-
Upload
orhan-cerit -
Category
Education
-
view
72 -
download
9
Transcript of 04 b sedimanter kayaçlar
![Page 1: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/1.jpg)
SEDİMANTER KAYAÇLAR
Bu sunu Yrd.Doç.Dr. T. Fikret SEZEN’in sunularından değiştirilerek hazırlanmıştır
![Page 2: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/2.jpg)
KAYAÇTÜRÜ GRUPLARI
Magmatik kayaçlar: Granit, diyabaz, bazalt,
tüf, aglomera ….
Çökel (Sedimenter/Tortul) kayaçlar: Kireçtaşı,
kumtaşı, kiltaşı, jips, çört …
Metamorfik kayaçlar: Gnays, şist,
metavolkanit, fillit, hornfels, mermer …
![Page 3: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/3.jpg)
KAYAÇ ÇEVRİMİ
![Page 4: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/4.jpg)
Bozunma-ayrışma ve aşınma (erozyon) sedimanter kayaç oluşumunun ilk evreleridir. Daha sonraki evrede akarsu, rüzgar, dalgalar ve buzul hareketleri gibi erozyonal elemanlar, çözelti ve kırıntıları yeni bir ortama taşırlar ve çökeltirler.
![Page 5: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/5.jpg)
Erozyon ve sediman taşınması
Menderesli akarsu
![Page 6: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/6.jpg)
Erozyon ve rüzgar ile sediman taşınması
![Page 7: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/7.jpg)
Erozyon ve buzul ile sediman taşınması
![Page 8: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/8.jpg)
Erozyon ve dalgalar ile sediman taşınması
![Page 9: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/9.jpg)
Sedimanter kayaç
oluşum evreleri
![Page 10: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/10.jpg)
Genellikle kırıntılar, taşınma aşamasında
daha da parçalanırlar; küçük parçalara
ayrılarak yuvarlaklaşırlar. Taşınan
malzemenin aşağılarda depolanması
olayına kısaca “sedimantasyon” ve çökelen
malzemeye de “sediman” (çökel, tortu)
denir. Bir taşınma havzasına taşınanan
sedimanlar, burada “kayaçlaşma”
(lithifikasyon) işleminden sonra katı
sedimanter kayaca dönüşür. Kayaçlaşma
işleminde, gevşek çökellerin tıkızlaşması
(kompaktlaşma) ve çimentolanması
(cementation) işlemleri rol oynar.
![Page 11: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/11.jpg)
Çakıl boyutlu sedimanlar
![Page 12: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/12.jpg)
Kum boyutlu sedimanlar
![Page 13: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/13.jpg)
Çökelme Ortamları Denizel (derin denizel, sığ denizel v.s.) ortam
Geçiş (lagün, delta, plaj, gelgit düzlüğü) ortamı
Karasal (akarsu yatakları, göl, çöl, buzul) ortam
Örneğin, kırıntılı çökeller, çölde kum tepeciklerini, bataklık ortamında taban çamurlarını, akarsu yataklarında çakılları, kumları oluşturabilir. Çökel birikintilerinin alt kesimlerinde zamanla tıkızlaşma oluşur. Uzun zaman içerisinde, sediman kırıntıları arasındaki boşluklar, çözülü haldeki minerallerin oralara çökelmesi ile birlikte, çimentolanmaya başlar. Böylece katı, pekişmiş sedimanter kayaç oluşmaya başlamış olur.
![Page 14: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/14.jpg)
Çimentolanma
![Page 15: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/15.jpg)
Çökelme ortamları
![Page 16: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/16.jpg)
Denizel çökelme ortamları
![Page 17: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/17.jpg)
Denizel lagün (atol) ortamı
![Page 18: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/18.jpg)
Sığ denizel ortamda algler
![Page 19: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/19.jpg)
Geçiş ortamı, delta
![Page 20: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/20.jpg)
Geçiş ortamı, plaj
![Page 21: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/21.jpg)
Geçiş ortamı, gelgit düzlüğü
![Page 22: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/22.jpg)
Karasal çökelme ortam, akarsu, taşkın düzlüğü
![Page 23: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/23.jpg)
Menderesli akarsu, oxbow lake
![Page 24: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/24.jpg)
Akarsuyun taşıma gücü
![Page 25: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/25.jpg)
Karasal çökelme ortamı, göl
![Page 26: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/26.jpg)
Karasal çökelme ortamı, baraj gölü
![Page 27: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/27.jpg)
Karasal çökelme ortamı, bataklık
![Page 28: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/28.jpg)
Karasal çökelme ortamı, çöl
![Page 29: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/29.jpg)
Karasal çökelme ortamı,
alüvyal yelpaze ve playa gölü
Playa: çöllük alanların iç kesimleri ile kurak ve yarı kurak bölgelerde kıyılara bitişik alanlarda rastlanan ve periyodik olarak dolan suların yavaş
yavaş dibe süzülmesi ya da buharlaşması sonucunda ortaya çıkan tuz, kum ve çamurla örtülü, düz zeminli çöküntü
![Page 30: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/30.jpg)
Karasal çökelme ortamı, çöl. Playa gölü
![Page 31: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/31.jpg)
Karasal çökelme ortamı, buzul
![Page 32: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/32.jpg)
Karasal çökelme ortamı, vadi buzulları
![Page 33: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/33.jpg)
Buzul aşındırma izleri
![Page 34: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/34.jpg)
Buzul sedimanları, morenler
![Page 35: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/35.jpg)
Buzul sedimanları, tillit
Tiilit: Çimentolanmış buzul sedimanları
![Page 36: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/36.jpg)
Buzul sedimanı, erratik (taşınmış=ortama yabancı) blok
![Page 37: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/37.jpg)
Yerbilimciler, yerkabuğunun 16 km.’lik üst bölümünün, yaklaşık %
5’lik bir kısmının sedimanter kayaçlardan oluştuğunu hesaplamışlardır.
Ancak, alansal dağılım açısından yer yüzeyinin yaklaşık % 75’lik bir kısmı
sedimanter kayaçlarla örtülüdür.
![Page 38: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/38.jpg)
YÜZEYDE KABUKTA
Sedimentary : Tortul
Igneous: Magmatik
Rock: Kayaç
![Page 39: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/39.jpg)
Sedimanter kayaçların doğaları gereği; onlar, eski ortamların ve
olayların göstergesidirler. Sediman parçacıkları, taşınma sırasındaki
karmaşık mekanizmaların ipuçlarını, depolandıkları ortamda muhafaza
ederler. Sedimanter kayaçların içerdikleri fosiller, jeolojik geçmiş ile ilgili
çalışmalarda kullanılan vazgeçilmez veri elemanlarıdır. Bu gibi nedenlerle,
sedimanter kayaçlar, yerin tarihi ile ilgili ayrıntılı çalışmalara en büyük
yardımcı bilgileri sunan kayaç grubudur.
![Page 40: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/40.jpg)
Pek çok sedimanter kayaç, ekonomik anlamda da çok önemlidirler.
Dünya elektrik enerjisinin önemli bir kısmını sağlayan kömürler,
sedimanter kayaçtır.
![Page 41: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/41.jpg)
Enerji kaynaklarından petrol ve doğal gaz da sedimanter
kayaçlarla ilişikli oluşuklardır.
![Page 42: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/42.jpg)
Demir, alüminyum, manganez ve gübre gibi pek çok sanayi
maddesinin esas kaynağı da yine sedimanter kayaçlardan elde edilir.
![Page 43: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/43.jpg)
Kaya tuzu, bir sedimanter kayaçtır
![Page 44: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/44.jpg)
Sedimanter Kayaçların Sınıflaması
Sedimanlar, genel olarak iki esas şekilde
depolanırlar:
Katı parçacıklar halinde taşınıp depolanma.
Örnek: Kumtaşı ve konglomera.
Çözelti halinde kimyasal yollarla
malzemenin taşınıp çökeltilmesi.
Örnek: Kireçtaşı, çört ve kaya tuzu.
Ayrıca, organik materyalin bulunduğu yerde
depolanması ile oluşan kayaçlar da söz
konusudur.
Örnek: Resifler ve kömür gibi
![Page 45: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/45.jpg)
Sedimanter Kayaçların Sınıflaması
Tortul kayaçları;
1- Kırıntılı (Detritik) tortul kayaçlar
2- Kimyasal tortul kayaçlar
3- Organik tortul kayaçlar
Olarak 3 grupta sınıflandırabiliriz.
Tortul kayaçlar, çökelim sonucu meydana gelen kayaçlar olmaları nedeniyle
genellikle, katmanlı olup fosil de içerirler
![Page 46: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/46.jpg)
Detritik (kırıntılı = klastik) sedimanter kayaçlar Bunların sınıflama ve adlamaları, tane boyutlarına; tanelerin türlerine; tanelerin biçim; yuvarlaklık ve boylanma derecelerine; homojen veya heterojen oluşlarına ve taneleri bağlayan çimento maddesinin bileşimine göre yapılırlar. Bu gruptaki kayaçların bileşimine giren başlıca mineral ve kayaç türleri: Kuvars, kil mineralleri (serisit, illit, montmorillonit, kaolinit v.s.), metamorfik kayaç parçaları (sleyt, fillit, şist, metakumtaşı v.s.), feldispatlar (ortoklaz, plajiyoklaz v.s.), çört, mikalar (biyotit, muskovit v.s.), karbonatlar, ağır mineraller (magnetit, ilmenit, hematit, limonit, zirkon, turmalin, rutil, granat, apatit, stavrolit, epidot, hornblend v.s.)’dir.
Kırıntılı sedimanter kayaçların tane büyüklükleri, taşınma sırasındaki ortalama enerji büyüklüğü hakkında bir bilgi verir. Kil boyu parçacıkların taşınması için çok küçük bir enerjiye gerek varken; blok ve çakıl boyu malzemeyi taşımak için çok daha fazla enerjili bir taşıyıcı ajana gereksinim vardır. Bu yüzden genelde, küçük parçacıklar göllerin sakin sularında, lagün, bataklık ve sakin denizel ortamlarda birikirken; kum boyu malzeme, plaj ve düşük enerjili akarsu yataklarında; blok boyu malzeme de hızlı akan akarsu yataklarında gözlenebilir.
Detritik sedimanter kayaçlar, tane boyutunun artış sırasına göre başlıca; şeyl (silt ve kil boyu malzeme), kumtaşı (kum boyu malzeme) ve konglomera/breş ( çakıl boyu malzeme ) şeklinde sıralanırlar.
![Page 47: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/47.jpg)
Tane boyu
Çakıl
İnce Çakıl
Kaba kum
Orta kum
İnce kum
Silt (mil)
Kil
Yuvarlaklık
Açılı (Köşeli) Yarı yuvarlak İyi yuvarlaklaşmış
Derecelenme
Kötü (zayıf) derecelenme
İyi) derecelenme
Tane ve Matriks
Tane
Matriks
![Page 48: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/48.jpg)
Sediman türü
![Page 49: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/49.jpg)
Sediman tane şekli
Taşınma mesafesi
![Page 50: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/50.jpg)
Sediman tane boylanması
İyi boylanma Kötü boylanma
![Page 51: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/51.jpg)
Heterojen konglomera
![Page 52: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/52.jpg)
Heterojen dereceli tabakalar
![Page 53: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/53.jpg)
Heterojen çapraz tabakalar
![Page 54: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/54.jpg)
Kırıntılar arası çimento bileşimi
![Page 55: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/55.jpg)
Şeyl
Bu kayaçlardaki taneler çok küçük olduklarından; tanelerin ne türden olduklarını anlamak; büyük büyütmeli mikroskop çalışması olmaksızın mümkün değildir. Bu nedenle, şeyl’ler ile ilgili çalışma ve analizler, diğer sedimanter kayaçlara göre daha zordur.
Bazen kayacın kimyasal bileşimi, paleo ortam ve oluşum şartları ile ilgili fazladan bilgi verebilir. Örneğin, “siyah şeyl”in rengi içerdiği bol organik malzemeye (karbon bileşimli) bağlı bir özelliktir. Bataklık gibi oksijen bakımından fakir bir ortamda oluşan çökelmeyi işaret eden böyle bir kayaçtaki organik malzeme, okside olamaz; çürümeden korunur
Kil ve silt tortulları, “lamina” denilen ince tabakalar oluştururlar. İlk başta laminalar içerisindeki taneler, gelişigüzel şekilde yönlenirler, dizilirler. Bu düzensiz tane dağılımı nedeniyle taneler arası gözenekler, boşluklar, tortulun hacminde büyük oranda yer alırlar; bu gözenekler su ile doludur. Ancak, zamanla üste ilave olan yeni sediman kütleleri, alttaki gözenekli sedimanları tıkızlaştırır. Bu aşamada silt ve kil parçacıkları, biraz daha paralel dizilirler, sıkı-geçirimsiz hale dönüşürler; gözenek hacimleri azalır. Sonuçta, gözenekler azalıp, geçirimsizlik artınca, bu çeşit kayaçlar içinde sularla çözülü halde taşınan malzeme, gözeneklerdeki boşlukları daha fazla dolduramaz. Bu nedenledir ki; bu çeşit kayaçlar, zayıf çimentolu, iyi kayaçlaşamamış bir durumdadırlar. Bu kayaçlar, yer altı suyunu, diğer çeşit kayaçlara göre iyi geçirmezler; geçirimsizdirler. Yine, petrol ve gaz oluşuklarını geçirmedikleri için ideal “kapan kayaç” oluştururlar.
Şeyl, tüm ince taneli sedimanter kayaçlarda kullanılan bir tanımlamadır. Eğer bu kayaçlar, ufalandıklarında, iri parça veya bloklara bölünebiliyorlar ise “çamurtaşı” (mudstone) tanımlaması kullanılır. Diğer ince taneli sedimanter bir kayaç da silttaşı (siltstone) dır. İnce silttaşı tabakaları içerisinde, çatlak, yarık gibi parçalanmalar görülmez. İsminden de anlaşılacağı gibi silttaşı, büyük oranda silt boyu tanelerden; şeyl ve çamurtaşına göre daha az miktarda kil boyu malzemeden oluşmuştur. Ayrıca, genel olarak kil boyu kırıntıların oluşturduğu sedimanter kayaç ise kiltaşı adını alır.
Şeyl’ler, seramik, tuğla, kiremit hammaddesidirler. Bundan başka, kireçtaşı ile karıştırılıp “portland çimentosu” üretiminde kullanılırlar. Gelecekte, “bitümlü şeyl” (oil shale) olarak adlanan şeyl türü, enerji kaynağı olarak değer kazanabilecektir.
![Page 56: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/56.jpg)
Şeyl
Şeyl, tüm ince taneli sedimanter kayaçlarda kullanılan bir tanımlamadır. Eğer bu kayaçlar, ufalandıklarında, iri parça veya bloklara bölünebiliyorlar ise “çamurtaşı” (mudstone) tanımlaması kullanılır. Diğer ince taneli sedimanter bir kayaç da silttaşı (siltstone) dır. İsminden de anlaşılacağı gibi silttaşı, büyük oranda silt boyu tanelerden; şeyl ve çamurtaşına göre daha az miktarda kil boyu malzemeden oluşmuştur. Ayrıca, genel olarak kil boyu kırıntıların oluşturduğu sedimanter kayaç ise kiltaşı adını alır.
![Page 57: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/57.jpg)
Şeyl tabakaları
![Page 58: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/58.jpg)
Şeyl
![Page 59: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/59.jpg)
Bitümlü şeyl
![Page 60: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/60.jpg)
Kumtaşı Genelde kum boyu tanelerden oluşan, şeyl’den sonra yeryüzünde en bol bulunan sedimanter kayaçtır. Tüm sedimanter kayaçların, yaklaşık % 20 sini oluştururlar. Kumtaşları, farklı pek çok çökelme ortamında oluşabilirler. Şeyllerin aksine, kumtaşları, genelde orijinleri hakkında ipuçları verirler. Bu ipuçları “boylanma“, “tane şekli“ (köşelilik ve yuvarlaklık) ve ”bileşim”leri ile ilgilidir.
Boylanma, kayaç içindeki tane boylarının benzerliği ile ilgili bir ölçüttür. Örneğin: Bir kumtaşının taneleri, yaklaşık aynı büyüklükte iseler, kum “iyi boylanmış“ tır. Eğer, tersi söz konusu ise kayaç, büyüklü küçüklü boyutlardaki tanelerden oluşuyorsa o zaman, “kötü boylanmış“tır denir.
![Page 61: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/61.jpg)
Kumların tane şekli, o kumtaşının jeolojik tarihçesi ile ilgili bilgileri deşifre etmemize yardımcı olur. Akıntı, rüzgar veya dalga hareketleri ile taşınan kum ve diğer sediman parçacıkları, taşınma sırasında, bir diğer parçacık ile hızla çarpışa çarpışa, köşe, kenar veya keskin yüzleri aşınır; yuvarlaklaşmaya başlar. Böylece, “iyi yuvarlaklaşmış“ taneler oluşur. Hava ve su ile taşınan sedimanlardaki tanelerin yuvarlaklaşma dereceleri, taşınma mesafesi ve taşınma süresini gösterir. Çok yuvarlaklaşmış taneler, uzun mesafeli ve uzun süreli taşınmadan dolayı, büyük orandaki aşınmayı gösterirler. Diğer taraftan çok köşeli taneler, malzemenin çok kısa mesafede taşınıp çökeldiğini gösterir. Ayrıca, buzul hareketi ile çökelen partiküller daha düzensiz şekiller oluştururlar. Çünkü, buzulun hareketi ile kırılır, parçalanır, öğütülür ve yüzeyleri cilalanır. Buzulun taşıdığı kırıntılar (till), tillit adı verilen kırıntılı sedimanter kayaçları oluşturur; bunlardaki boylanma çok kötüdür
Ek olarak; yuvarlaklaşma derecesi ve boylanma miktarı, türbülanslı hava ve su akıntıları ile taşınma mesafesi ile ilişkili olduğu gibi; parçacıkların mineralojik bileşimine de bağlıdır. Örneğin, kuvars, çok dayanıklı bir malzemedir. Bu nedenle kuvars, tüm kumtaşlarında en fazla bulunan mineraldir.
![Page 62: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/62.jpg)
Kumtaşı tabakaları
![Page 63: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/63.jpg)
Kayaç, genelde kuvars bileşimli ise buna “kuvars kumtaşı“ adı verilir.
Kumtaşı, eğer önemli miktarda feldispat minerallerinden oluşmuş ise “arkoz“adını alır. Arkoz, feldispatlara ilave olarak kuvars, mika pulları da içeriyorsa, bu durum, onun, granitik kayaçların erozyonu ile oluştuğu fikrini akla getirir.
Kumtaşlarının üçüncü bir çeşidi de “grovak“ tır. Grovak, kuvars ve feldispat mineralleri ile birlikte bol miktarda kayaç parçaları ve kil içeren koyu renkli bir kayaçtır. Kötü boylanma ve köşeli taneler ile karakteristik olan grovak; tanelerin kaynak bölgeden kısa mesafede taşınması ile hızlı şekilde çökelme ortamında çökeldikleri fikrini vermektedir.
![Page 64: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/64.jpg)
Kumtaşı
![Page 65: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/65.jpg)
Kuvars kumtaşı
![Page 66: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/66.jpg)
Konglomera ve breş
Konglomera, büyük oranda çakıllardan oluşur. İçerisindeki parçalar, iri blok ile bezelye tanesi boyutları arasında büyüklüklere sahiptirler. Kayacı oluşturan parçalar, bakıldığında, genel olarak farklı kökenli kayaç çeşitlerinin tanınabildiği yeterli büyüklüktedirler. Böylece, kaynak bölgenin tanınmasında; kırıntıların hangi tür kayaçlardan taşındıkları konusunda bu parçalar değerlendirilirler. Genelde, konglomeralar kötü boylanmalıdırlar; çünkü, büyük çakıllar arasındaki boşluklar, kum veya çamur ile doldurulurlar.
Çakılların biriktikleri ortamların, dik yamaç veya çok türbülanslı akıntılarla ilişkili oldukları söylenebilir. Bir konglomeradaki kaba taneler, dağlık kesimlerdeki enerjileri yüksek akarsuları veya çok hızlı aşınan alanların kıyı kesimlerini işaret edebilirler. Bazı buzul ve heyelan çökelleri de bol olarak çakıl içerirler.
Eğer, büyük parçaların çoğu köşeli ise bu parçalardan oluşan kayaca “breş“ adı verilir. Bu köşeli parçalar aşındıktan sonra, kaynak bölgeden çok fazla uzaklaşmadan çökelmişlerdir. Konglomera ve breşe ait tanelerin boyutları, bunları taşıyan akıntının gücü hakkında bilgi veririler. Ayrıca, tanelerin yuvarlaklığı da, bunların ne kadar uzağa taşındıklarını gösterir. Parçaların cinslerinin bilinmesi de kaynak kayaç hakkında bilgi verir.
![Page 67: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/67.jpg)
Konglomera ve kumtaşı ardalanması
![Page 68: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/68.jpg)
Konglomera
![Page 69: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/69.jpg)
Breş
![Page 70: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/70.jpg)
Kimyasal (klastik olmayan) sedimanter kayaçlar
Bu kayaçları oluşturan sedimanlar, çözülü
halde göl ve denizlere taşınırlar; çökelirler.
Bunlar, kireçtaşı, çört, kaya tuzu gibi
kayaçları oluştururlar. Bu malzemenin
çökelmesi iki yolla oluşur: Buharlaşma ve
kimyasal aktivite. Bu iki olayda da
“inorganik işlemler“ kimyasal sedimanları
oluşturur. Suda yaşayan organizmaların
organik işlemlerle kimyasal sedimanları
oluşturması da biyokimyasal yöntemlerle
gerçekleşir.
![Page 71: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/71.jpg)
Kireçtaşı
Yeryüzündeki tüm sedimanter kayaçların % 10’unu oluşturan kireçtaşları, en bol gözlenen kimyasal sedimanter kayaçlardır. Kalsit (CaCO3) minerallerinden oluşan kireçtaşları, hem inorganik hem de biyokimyasal işlemlerle oluşabilirler. Bu kayaçların orijinlerini dikkate almazsak, mineral bileşimleri hepsinde benzerdir. Biyokimyasal yollarla oluşan mercan resifleri, koguina, tebeşir gibi kayaçlarla; inorganik yollarla oluşan traverten, oolitik kireçtaşı gibi kayaçlar hep kalsit’ten oluşmaktadırlar.
![Page 72: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/72.jpg)
Tebeşir kireçtaşı
![Page 73: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/73.jpg)
Mikritik kireçtaşı
![Page 74: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/74.jpg)
Fosilli kireçtaşı
![Page 75: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/75.jpg)
Kokina kireçtaşı
![Page 76: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/76.jpg)
Traverten kireçtaşı
![Page 77: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/77.jpg)
Dolomit
Kireçtaşına çok benzer; kalsiyum-
magnezyum karbonat CaMg(CO3)2
minerallerinden oluşur. Dolomit, deniz
suyundan doğrudan çökelerek oluşabildiği
gibi; deniz suyundaki magnezyumun,
kireçtaşları içindeki kalsiyum ile yer
değiştirmesi ile de (ramplasman)
oluşabileceği düşünülmektedir. İkinci
olasılık daha akılcıdır. Çünkü, pratikte,
birinci olasılıktaki gibi güncel dolomit
oluşumu, doğada gözlenmemiştir.
![Page 78: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/78.jpg)
Dolomit
![Page 79: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/79.jpg)
Çört
Mikrokristalin silis (SiO2) ten oluşan çok sert bir kayaçtır. En iyi bilinen biçimi çakmaktaşı (flintstone) dır.
Organik materyal içerdiğinde, koyu renk alır. Jasper adı verilen türü demir oksit içerdiğinden kırmızı bir renkte gözlenir. Bantlı yapıda oluşumları agat (agate) olarak bilinir.
![Page 80: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/80.jpg)
Çört yumruları
![Page 81: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/81.jpg)
Çört - flint (çakmaktaşı)
![Page 82: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/82.jpg)
Çört - jasper
![Page 83: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/83.jpg)
Çört - agate
![Page 84: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/84.jpg)
Evaporitler
Bu yol ile halit (NaCl), jips (CaSO4.2H2O)
gibi mineraller çökelir.
Sulu bir ortamda çözülü halde bulunan
materyal, suyun buharlaşması veya çözelti
konsantrasyonunun artması ile çökelir. Bu
olaya evaporasyon (buharlaşma) denir.
![Page 85: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/85.jpg)
![Page 86: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/86.jpg)
Tuz katmanları
![Page 87: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/87.jpg)
Jips
![Page 88: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/88.jpg)
Demirli kayaçlar
Ortalama değerin üzerinde demir içerirler.
Demir sülfürlü (pirit, kalkopirit), demir
karbonatlı (siderit FeCO3), demir oksitli
(hematit, manyetit, limonit) çeşitleri vardır.
![Page 89: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/89.jpg)
Demir, karbonatlı, siderit bantları
![Page 90: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/90.jpg)
Demir, hidroksitli, limonit
![Page 91: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/91.jpg)
Fosfatlı kayaçlar
Yerkabuğundaki fosfat bir döngü ile bitki ve
hayvan bünyesine alınır. Canlı ölünce,
fosfat tekrar geriye döner. “Guano“, kuş
dışkılarının birikimi ile; “kaprolit“, memeli
hayvanlar ve sürüngenlerin fosilleşen
dışkılarından oluşabildiği gibi, fosfat;
magmatik kayaçlarda “apatit“ minerali
şeklinde de gözlenir. Bu kayaçların hepsine
genel olarak “fosforit“ denir.
![Page 92: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/92.jpg)
Fosfatlı kayaç
![Page 93: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/93.jpg)
Organik yanıcı kayaçlar
Bitki ve hayvan kalıntılarının özel koşullarda çürümesi ile oluşurlar. Bu organik kalıntılar, oksijeni bol ortamda değişime uğrar; CO2 ve H2O oluşur. Bu olay, organik kalıntıların hava ile temasta olduğu sürece devam eder. Su altında veya toprak örtüsü altında, CO2 ve H2O’nun atılmaları; karbon (C) zenginleşmesi şeklinde gelişir. Aynı zamanda, artan sıcaklık ve basınca bağlı olarak, C oranı da artar. Sonuçta, “turba“ (%55 karbon) dan, antrasit (% 95 karbon)’e doğru kömürler gelişir.
Ayrıca, ilkel petrol olan “sapropelli oluşuklar“, oksijensiz sığ suda canlı organizmaların anaerobik bakteriler (serbest oksijen olmayan ortamlarda yaşayabilen) etkisiyle çürümeleri sonucu oluşur.
![Page 94: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/94.jpg)
Organik yanıcı kayaç, kömür damarları
![Page 95: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/95.jpg)
Kömür, turba
![Page 96: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/96.jpg)
Kömür, linyit
![Page 97: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/97.jpg)
Kömür, taşkömürü
![Page 98: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/98.jpg)
Kömür, antrasit
![Page 99: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/99.jpg)
Artık (bakiye) sedimanter oluşuklar
Bunlar, ana kayacın kısmen bozunması-
ayrışması ile kayaç üzerinde oluşan örtü
şeklindeki malzemedir. “Toprak” ve “kil” bu
oluşumlara örnektir. Alüminyum cevherinin
elde edildiği “boksit” oluşumu, laterit cinsi
toprak oluşumları ile ilişkilidir.
![Page 100: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/100.jpg)
Toprak ve kil
![Page 101: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/101.jpg)
![Page 102: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/102.jpg)
Sedimantasyon Süreçleri Sedimantasyon ve çökelme süreçleri sonucunda, bir
çökelme ortamına taşınan malzemeden, sedimanter bir
kayaç oluşur. Bu süreçler sırası ile:
Ana kayacın bozunması-ayrışması (weathering)
Kırıntı ve çözeltilerin taşınması (transportation)
Malzemenin depolanması (deposition)
Sedimanların kayaç haline dönüşmesi (diagenesis)
Sıkışma-tıkızlaşma (compaction)
Çimentolanma (cementation)
Yeniden kristallenme (recrystallization)
Minerallerin birbirinin yerini alması (replacement)
Yeni kristallerin doğuşu (otijenez)
Mineral değişimi (transformation)
![Page 103: 04 b sedimanter kayaçlar](https://reader031.fdocument.pub/reader031/viewer/2022013120/5876f99e1a28abf3398b5f35/html5/thumbnails/103.jpg)
B İ T T İ