ІІ. Ukrayna'dakі Türkçe Konuşan Halklar Paneli (Gagauz, Urum, Karay, Kırımçak ve...

8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz, Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl

1/255

Kiev Milli Taras evenko niversitesiTrk Enformasyon ve Aratrma Merkezi

Filoloji Enstits Trkoloji BlmTKA (Trk birlii ve Kalknma daresi Bakanl)

Ukrayna Sivil rgt "Ukraina Gagauzlar Birlii"

("TKA")""

. Ukrayna'dakTrke KonuanHalklar Paneli

(Gagauz, Urum, Karay, Krmakve Krm Tatarlar'nn eitim sorunlar)

Panel

": , ,

, "


2/255

( 11 29 2010)Kiev Milli Taras evenko niversitesi Edebiyat Enstits Bilim Kurulu

toplantstarafndan onaylanmtr: 6 29 Haziran 2010

" - : , ,, " / . Ukrayna'dakTrkeKonuan Halklar (Gagauz, Urum, Karay, Krmak ve KrmTatarlar'nn eitim sorunlar) Panel. .: -"", 2010. 257 .

Kitapta yer alan bildiriler Ukrayna'da oturan Trk boylarna ait Tatar, Gagauz,Urum, Karay ve Krmaklar'n eitim sorunlarn inceleyen bilimsel ve aratrmaniteliindedir.

Kitapta, panelde yer almayan, fakat konuyla direk balantl olan bildiriler deyer almaktadr.

Bilim adam, retmen, talebelere ve Trk boylar ile ilgilenen herkese ynelikhazrlanmtr.

, , , , , , .

, -, '-.

, , , -.

Yayn Kurulu /

Do. Dr. Fedora Arnaut / . . , . ; Do. Dr.

Volodmr Pidvoyny / . . , . ; Yrd.Do. Dr. mer Dermenci / . . ; Yrd. Do.Dr. rna Pokrovska / . . , .

Yayma hazrlayanlar :Do.Dr. Fedora Arnaut,Do.Dr. Volodmr Pidvoyny

:. . , . . . , .


3/255

3

indekiler /

Arnaut F.n sz................................................................................................................7

.. ........................................................................................................8 .. ................................................................................................10

Pidvoyny V.Alkonumas .............................................................................................10

.. ...............................................................................................11

Arnaut F.Alkonumas .............................................................................................11

.. ...............................................................................................13

Bugay S.M.Alkonumas..............................................................................................13

. ................................................................................................15

Nasrattnolu .Alkonumas..............................................................................................16

Gagauzlar/

.............................................18

Dermenci merUkrayna'daki trk halklari ocuklarin eitimi .................................................18

."" ............................................................. 28

Arnaut F.Ukraina'da gagauz retimin ilerlemesi "Ukraina GagauzlarBirlii"nin

bu uurda rol.................................................................................................... 28...........................34

Stoletnyaya A.Moldova okullarnda Gagauz dilin eitimi: dil ve kltr eitliliinkorunmasiin seilen yol ............................................................................... 34


4/255

4

O.,, ...............................40

Kulaksz O.Gagauz dilin, nic distplina, oluum hem renmek yollarkolalarda

milli renici bileiminnn..............................................................................40.:, ..................................................................................46

Vikol V.Bolgrad Blgesi'ndeki gagauz dilin eitim durumu: olanaklar ve zorluklar....46

.-....................................................49

Akderli .Yrtme kurumlarn sivil milli-kltr rgtler ile ibirlii almalar ...........49. ...................................................................54

Kalev B.Bolgrad Blge Gazetelerinde Gagauz Dili ile lgili Yaynlar..........................54

........58

Kulaksz L.Gagauz masallarnda kompozisyon ve anlatm bilim zellikleri .....................58

. .....................64

Keliolo V.adakreselleme srecinde Gagauzlarn eitim problemleri ...................64

.(-)..........................................69

Nikolo D.

Moldova'nn Gney'indeki etnik kltrlerin etkileimi(leksik-etnografik gerekler zerine)...............................................................69

Karay-Krmak /-

.' ........................................................79

GarkavetsA.

adaTrk dilleri iin tarihi kayanak asndan Kpak yazlkaynaklar....79


5/255

5

.,, -..................................................105

Glaev A.Karaay-Balkar, Krmak, Karaym ve Gagauz Dili

ve Kltrnde Hazar Kaganlnn zleri.......................................................105.X XX ........................134

Polkanova G.XIX-XX asrlararasnda Krm Karaylar'nda eitim...................................134

., . ................................................................................141

Polkanova G., rmeli T.

Gemiten gnmze Krm Karaylar'n eitim sorunlar .............................141.. .......................................147

Budnik N.Krmaklarn Eitim Problemleri. (Ana Dilin retiminde)Dnk ve Bugnk Sorunlar ........................................................................147

Urum Trkleri/

.' ................159

Ponomareva .Azak Denizi Etrafndaki Urum Trkleri'nin Etnik Dil Durumu .................... 159

.: ............................................................169

Drga .Yaz Okulundan Devamlrenime: Karay ve Urum Trkleri'nin

UygulamalAnadil Ders Kitaplar .................................................................169

Krm Tatarlar/

...182

Yahyaeva A.Krm zerk Cumhuriyetinde Krm Tatar Dilinde Eitim Durumu ............. 182


6/255

6

. ...................188

Kerim I.Krm tatar dilinde tabii fenler ierisinde savatan gnmze basklar .........188

.

-I . ......................................201

Adibulaeva E.XXI asrlarn balarnda anlayve metod temelin incelenmesive Krm Tatar dilinde eitim ........................................................................ 201

-. .....................209

Tenko-Monastrska O.Krm-Tatar dili zerine dnceler...............................................................209

................................213ArabacM.

Krm'da yaayan Tatarlar'n sorunlarna KrmTatar Diyasporas'nn Yaklam....................................................................213

..................................................218

zuygun AlirzaTrk edebiyatnda gazavetname tr.............................................................218

. .....................................................................225

GneG.Yabanclara Dil retiminde Uygulanan Metod, Yntem, ve Teknikler......225

. ......................................234

Nasrattnolu .Ukrayna'da varolan Trk halklarn eitimi zerine dnce ve teklifler ....... 234

...................................................................................................249KARARLAR................................................................................................243


7/255

7

N SZok uluslu Ukrayna devleti son 20 yla akn bir sre ierisinde

bamszlnkazanp demokrasi yolunda emin admlar atmakta.Toplumlarn, milletlerin, aznlklarn sorunlar eitli devlet

organlar

nda ve kurumlar

nda dile getirilirken as

l zlecei yer olaneitim kurumlarbu konuda bir tarafta duramazlar, durmamallar.Tarafmzca, Ukrayna'da varolan Trk halklarn sorunlar ile ilgili

toplant, panel veya sempozyum dzeyinde gereklemesi teklif edilen vegerek dernek ierisinde, gerek ise Trkoloji Blm'nde kabul gren buproje Ukrayna'da yaamlarn srdren , fakat gittike yok olmaya yztutmuKrm Tatar, Gagauz, Karaym, Krmak ve Urum Trkleri'nin herynden incelenmesi iin iki ylda bir bilimsel etkinliklerin yaplmaskabulgrmtr.lki 2006 ylnda "I.Panel Ukrayna'dakTrke Konuan Halklar Paneli

(Krm Tatar, Gagauz, Urum, Karay ve Krmaklar'n Dilleri veKltrleri)adyla Panel eklinde dzenlenirken bu toplumlarn gnzmdedillerinin korunmas ve zenginlemesi , kltrlerin ayakta kalmas ile ilgilisorunlar ele alnmve daha sonra aynylda kitap btnlnde baslmtr.

Elinizde tutmu olduunuz bu kitap ise 2008 ylnda dzenlenmekteolan "II.Panel Ukrayna'dakTrke Konuan Halklar Paneli (Krm Tatar,Gagauz, Urum, Karay ve Krmaklar'n eitim sorunlar)" adntamakta

ve eitim sorunlarnirdelemektedir.Bireyden balayp toplumun aydnlanmasna kadar giden yol eitimdengemekte. Bu nedenle ikinci etkinlik bu konuya ncelik tanmtr. Bukitapta yer alan bildiriler bilim adam, aratrmac, devlet etkilileritarafndan sunulurken birka tane bildiri Panelde yer almamasna ramennemli bulunmuve eklenmitir. Ayrca belirtmeliyiz ki, her iki toplantyada davet edilen ahslar kendi milletinin sorunlarnyakn bilen, takip edenve zmeye alan insanlardr.

Panel boyunca eitim alan

nda ortaya koyulan ve Panel sonunda kabuledilen karar ayrca kitabn sonunda yer almakta. Bylece bu kitap sradanbildirilerden olumam olup bu Trk halkalarn sorunlarn ortaya koyanve devlet kademelerine kadar sesini duyurmaya alan, sorunlarnzlmesi iin onun kapsna alan olacaktr.

Bata etkinliin gemesinde byk katklar olan Trkoloji Blm,Ukrayna Gagauzlar Birlii'ne ve kitabn baslmasnda maddi katks olanTKA Kurumu'na kranlarmsunarm.

Kitabdzenleyen ve baskya hazrlayanDo. Dr. Fedora Arnaut


8/255

8

, 20 -

., -

,. ,

, , , - "" . , ( , ,, , ), , -.": -

, , , , " 2006-. - . , , ,

., , -, 2008-. " : " ( , , , ,)".

. ., ,

, ,, , -. , ,, -.

() , -, -. ,


9/255


10/255

10

AILIKONUMASI

..

!

, -, , , , , .

.-

. -, , -, - , , , , -, , , , -, -. ,

, , -

, , , , ,.! -

, , - !

!


11/255

11

AILIKONUMASI

, , , , ! -":, , , "."", 6 2007.,

- , , .

, . , , , -.

!,

132 . , ,, , - . - , ., , , -

, -, -.

-"-(, , , -, )" , 2006 . " ", . , , ,


12/255

12

. . , , -

.

.

,

, 40 , -. , - , , ,, ., ,

"" -,

, -. , -. , , ,

, . -, - , ,

,.


13/255

13

AILIKONUMASI

..*

!

, - , ,, ! ,

, , ,

-. -, , -.-

-, -, , , . - : " ", "",

" " -"".-

-.,

, , , -

, ., 2008. -

. , , 100 . .

, ' , ,

*


14/255

14

, -, .-

, , ', .


15/255

15

.*

, -, -, , !-"", -

, - , , -

"

"., -

, , , , , -., , -

, -. 3 . 6:

, , -, , ' , . - " ", , ., , -

., 1981. - , , .,

-- " ", .

*


16/255

16

-""."".

AILIKONUMASI

Nasrattinolu .*

Azerbaycann Kiev Bykelilii Sayn Mstear, T.C.Kievbykelilii Sayn Kltr ve Enformasyon Ataesi, Moldova-Gagauz Yerizerk Blgesi Bakan'nn Ukrayna Sayn Temsilcisi, Sayn Brokratlar,

Sayg

deer han

mefendiler, beyefendiler;Kiev Milli Taras evenko niversitesi Edebiyat Enstits Trkoloji

Blm, Trk Enformasyon ve Aratrma Merkezi , Btn Ukraina CmnKuruluu "Ukraina Gagauzlarn Birlii" tarafndan dzenlenen II.Ukrayna'daki Trke Konuan Halklar Paneli'nin hayrlolmasn temenniederek szlerime balamak istiyorum.

Bu Panel neticesinde Ukrayna'da yaayan Krm Tatarlar, Gagauz,Urum, Karay ve Krmak Trkleri Eitimi hususunda yeni ufuklarnalacana inanyorum.

Bakanln yapmakta olduum, merkezi Trkiye'nin bakentiAnkara'da bulunan Halk Kltr Aratrmalar Kurumu, Krm Tatar veGagauz Trkleri ile ilgili ok ciddi ve nemli etkinlikler dzenlemitir.Krm'da, Kltr Bakanlile birlikte 3 kez uluslar arasdzeyde bilimselsempozyumlar yaptk. Gagauz Trkleri zile ilgili olarak da, ilki MoldovaCumhuriyetine balGagauz Yeri zerk Blgesi'nin bakenti Komrat'ta,ikincisi Trkiye'nin Edirne kentinde, ncs yine Komrat'ta,

drdncs Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti'nin Gazimausa kentinde,beincisi Trkiye'nin Tekirda kentinde, altncs ise Moldova'nnbakenti Kiinev'de olmak zere 6 kez "Uluslar aras Gagauz KltrSempozyumu" dzenledik. Bu sempozyumlarn yedincisinin Ukrayna'nnKiv kentinde yaplabilmesi iin ibirlii protokolu imzaladmz BtnUkraina Cmn Kuruluu "Ukraina Gagauzlarn Birlii" ile birliktealmalara balambulunuyoruz.

*(Prof.Dr.) Trkiye Halk Kltrn AratrmalarKurumu Bakan


17/255

17

te yandan, Taras evenko niversitesi ile balattmz olumluibirliinin de devam edeceine inanyoruz.

Biz, Halk Kltr Aratrmalar Kurumu olarak, gerek Trkiye'de,gerekse Trkiye dnda, Trk halk kltr ile ilgili nemli almalara

imza atm

olan kii ve kurulular

, 1981 y

l

ndan bu yanadllendirmekteyiz.Bir sreden beri, baarl almalarn takdirle izlediimiz Kiev Milli

Taras evenko niversitesi Edebiyat Enstits Trkoloji Blm'ne,Btn Ukraina Cmn Kuruluu "Ukraina Gagauzlarn Birlii" ne, TrkHalk Kltrne Hizmet dl verilmesi, Ynetim Kurulumuz tarafndankararlatrlmtr. imdi ben, izninizle dlleri Trkoloji Blm BakanSayn Volodimir Pidvoyny ve Ukrayna Gagauzlar Birlii Bakan SaynTudora Arnaut'a takdim edeceim.

Panelimize tekrar baarlar diler, sayglar sunarm.


18/255

18

Gagauzlar/

UKRAYNA'DAKTRK HALKLARI OCUKLARIN EITIMI

*

-, , .

Makalede, Ukrayna'da var olan aznlklarn ocuklarnn eitimi ele alnm,

bu alanda Avrupa'daki kazan

mlar irdelenmitir. rnek olarak H

rvatistan'dakieitim modelleri ve Almanya'daki Trk toplumunun eitim konusundakideneyimleri sunulmutur.

, , , , . -, , , -

. : , -, -.

- . : -

-?: .

. -(, ), (,). - ( ) -

*..., .


19/255

19

[4]. , , . , -

[6]. , :) -

. -;) , ,

. ', , '-;)

-- -. - , -. ,

, '. ;) , ,

, , --.. -

. -(200625% -), - , - , .

, 80-.


20/255

20

(Nationalklassen), -, -. -

. , . , , ., , , -, -. , .

, .-, . [6].,

, ', -. ', (, , -, -, -). 1996 ., , , . -, -'-., -

. -, , , , [7]. , -

.


21/255

21

-. - . -

.. -. -, , , ,

. - , . / . . -

-. - -. - , ", , " [2, c.7], .5

, . 34 , .4 , , , . 14 -. . ,

. -


22/255

22

, (). ., -

, --, , ,' , . ., -

: ",

, , . , , '-".-

. , -. , , , , . , . , --,."", -

, - , -. -, - , -

.


23/255

23

. , -- ( , -),

, -. (, ) , -, .-

'. - ' ,

, , . , , -.:

(, , , ), . , -.

, : , , , , . ,1997, 175 (') '-. . , '-, . , , , -, .-

, . - , , . , , ,

, .


24/255

24

2003 , 11 -[3]. , -

, , -

., , --.. -

- . 1992 .

"-", " -- : -, ". - -, -, 19 1997 ., . -"", , " ", "", "", "", -. - - , , , -. , -.-

, . ,

-


25/255

25

. , -', . , -

[1, c.232].-

. -,, - -, .

, - . -. -. , , , -, ' ., -

.-, -.2009, 2010570 26.06.2009 . . -, -, - , . --: ",

. ,


26/255

26

i . .ii, 2008-2009 -. , , i i.,

, , , , ."[5].

'. , , , ,

. , -, , . , --, , ..

, . -- . , , -, , -. - . , -. . - , , - . -


27/255

27

, , .

1. C. : //: -: , . . .. . : , 2005. .231-233.2.-. : , 1996. . 7. [.]. : http://www.osce.org/documents/hcnm/1996/10/2700_uk.pdf 3. : 10 : . ., 2009. . 64.4. . : -. .: ,1997. 5. .-2010: . [-.]. : http://www.expres.ua/articles/ 2009/08/14/33212/6. Arslan M. Almanya'daki Trk i ocuklarnn Eitim Sorunlar // SosyalBilimler Enstits Dergisi.- Say : 21. 2006/2. 233-245 s. 7. zcan E."Babakan Yanlyor, Almanya'da Trklerin Anadilde Eitim HakkVar": [-.]. : http://bianet.org/bianet/dunya/ 112886-basbakan-yaniliyor-almanyada-turklerin-anadilde-egitim-hakki-var


28/255

28

""

UKRAINADA GAGAUZ RETIMIN ILERLEMESI,"UKRAINA GAGAUZLARI BIRLII" NIN BU UURDA ROL

*

, -, , ., . . , ATO ,

.

"", 2007 ., -. -, , ,.

Gagauz tarihi kendi sracklarn eketti yazmaa trl vaktlarda. Kimisra onnar yazd yabanc bilgi insannar, kimi sra gagauz bilgi insannar

savatlar bulmaa haliz istoriann dooruluunu. Ama her kerem belli oldu aniyaamamzda bu tarihin izlerini yaradr insannar da lzm istorikler saltgerekler bakmaa da dooru bildirm evlat boylarmza bunnar.

Gagauzlarn derin istorias taa Orta Asiyadan balkannara kadar pekderin aratrlmad, zere "o ksm" sayld ani diil bizim istoriamz ama otrklerin, trk dnnsnn, anglar "butta bu bizdn diil". Balkannardangtynn Bucak topraklarna biz annadk ani o ksm da pek diil derindnkazl..ama gen da biraz bilgi bizim bilgilerimiz avk tutard. Bucak

topraklarnda biz baladk diil kendi istoriyamz yazmaa ama ayaktadurmaa. Yoktu vakdmz bizim kendi kendmizi tanmaa hem tantmaa.Yukardan buyruklarnan savaardk yazmaa te o"dooruluu" ani insannar dainansn biz kendmiz da inanalm...

Ama geldi taa da bet gnnr aan bizi Gagauzlarani yaardk barabarda aramzda snrlar olsa da geerdik onnar da sk sk grrdikbiribirimizln kapand. Biz biribirimizi ayrmardk ama bizi

*

,""


29/255

29

ayrmlard...bitki 15 yldan zeedsinn bu kapular kr demir kapu gibioldu. Bucak ikiya ayrld. Bn bir ksm kald Moldovann gnduusutarafnda kk bir ksm da Ukrainada. Gidip gelemlerimiz taa da zorlat.Senselelerimize indn soram var nasn gitm yabanc pasportnan.

Yaamak kendi kanonnar

n

get

rm

ti. Biz da ona uymak zorunday

z. Tebl peydalandtaa bir fraza "moldova gagauzlarhem ukraina gagauzlar"Aan halk ister ayrlmama onu hi bir kuvet ayrmycek. O gen

bulacek yollar ani bozmama kanonlar o padaalkta ani yar amakoorumaa kendi birliini kendi halknnan da.

Ukraina da yaayan Gagauzlar bn saylr diil pek ok sayda , nerdeys34 bin dolayanda. Devletin 2000 ylnda statistikalarna bakarsydk bu say32.5 bin ama esaba alarsydk onu ani bitki vakt olr pek bk g OdesayaGagauz Yerindn insannarn ani gelerlar ksa vakda ilem da soram kalrlarbrda yaamaa, var nasn bu sayytaa da yukarekelim.

Odesa blgesind Gagauzlar nasn da taa eveldn kalmt yarlarBolgrad rayonunun Dimitrovka, Aleksandrovka (Satlk Hac),ervonoarmeyskoye (Kubey), Vinogradovka (Kuru) hem Jovtnevoye(Karakurt) klerind toluca. Reni rayonunda Kotlovina (Balboka) kndgagauzlar pek sk koruyerlar kendi dilini hem adeetlerini. Kiliyarayonunun Starye Troyan(Eski Troyan) knd gagauzlar taa ilk gndnkaavi tutrlar kendilerini. Ama Ukrainada gagauzlar yarlar taa baka

yerlerd da. Trl trl sebeplerdn onnar diitirmilr kendi yerlerini dayaylmlar btnn Ukrainaya.Bn gagauzlar yaerlar Ukrainann 14 blgesind Krmda, Harkovda,

ernigovda, Sumida, Donetskta ; Kievda hem baka baka blgelerd.Onnar yarlar bekim uzak te o gagauzlardan ani taa barabar bulunrlar

gagauz klerind, ama gen da savarlar yaatmaa kendi adeetlerini,lafetm ana dilind kendi evlerind hem toplamaa kendi dolayannna taaok gagauzu ani bulunr o blged.

T bu niyetl u-Ukrainan

n ba kasabas

nda Kievd 2007 y

l

ndakuruldu Ukraina Cmn Kuruluu "Ukraina Gagauzlarn Birlii". O gnkadar vard birka kasabada )Odesa, Harkov, Akkermanda, Kievd hm.Derneklr, anglarsavaardtoplamaa kendi dolayanda gagauz patriotlarnda hizmet etm gagauzlara. Ama vakt ilerledik grnd ,ani bu yardmpek az geler. Hem da bu bitki yllar elektronika, informatika dnnsilerledi, da genlerimiz taa hzlbaladlar unutmaa ana dilimizi. Zere onnartaa az baladlar aralarnda lafetm, annamaa, paylamaa. Dnntelevizor hem elektornika dnnsna dooru adm att.


30/255

30

Ana dilin koorunmas iin dernn izmetleri. Btn halklaryaamakta ttr bir kaavi kk, anglarn onnar lzm korusunnar, zere oyoksyd, yok olr o halk da, o millet da. O kk onun ada dili.

Ana dilin koorunmasiin airler , yazarlar kendi yaratmalarnda sk sk

savarlar bu temada yazmaa da metetm kendi ana dilini, gzl, k

vrak,laflarnan alrlar halkna trk gibi kr sracklarnan almaa dilinzenginnikleri iin. Muzka uurunda aydnnar duyurrlar o kmil seslerinnenbu airlerin laflarnda baari biraz da olsa insannarn can kausuna urrlar ,ani annasnnar bu dilin lzmnn.

Bilgi insannar kendi bilim uurunda izmetlerinne derinden aratrrlarana dilin kklerini, gramatikasn, literatura zenginniini da bilgikiyatlarnda ana dilini renn renciler rederlar bu dili.

Hepsi bu izmetlr yaplr bir uurda- kendi milletini, halkn koorumaa

deeni ana dilin ilerlemesi uurunda izmet etm.Ukraina Cmn Kuruluu "Ukraina Gagauzlar Birlii" kendi ustavnda

ilk srada koydu bir paragraf, angs lzm gsterer , ani gagauz halknyaamas hem taa da ilerlemesi iin lzm balamaa ada dilinrenmesindn okullarda.

10 yl geeri vard nasn grm ani gagauz dilind uroklar olrlar pekseerek ya da onnar ancak fakultatif formasnda. Ana dilin sevgi , hem onukorumaa deeni niyet yoktu diil salt okullarn direktorlarnda,

redicilerind ama ana bobalarnda da. Kr entuziast gagauz redicilerikendi vaktlarn taa zeed harcayp da ana dilind uaklara gagauz dilinisevdirm alarkana kimi ana bobalar kar kardlar : "nein lzmbenim uaama taa zeed predmet? O gagauz dilinnn nereya gidecekrenm? Biz evd lafederiz ya, bu ona yeter. stemeriz gagauzcauaklarmz rensin"...

Derlar ani dooruluk hem dooru yol herkerm kazanr prostuun stn.T gagauz redicileri da ylmadlar, vazgemedilr ana dili sevgisindn da

taa da s

k

tutundular bu ayozlu yolda.Gagauz Yeri gagauzlar bu uurda oktan atmt kaavi admnarn, dahem Komrat Universitetind hem da kolejlerd, okullarda gagauz dilindret balamt.

Snrlarn kapanmasnnan Ukraina gagauzlar alardlar ara sranesyd getrsnnr kiminsa yardmnnan Gagauz Yerindn bir kiyatk yada metodika almas da lelikl hem kendileri rensinnr hem dauaklarretsinnr..

Ukraina Gagauzlar Birlii bu zorluklar biraz da olsun zm deenibaladannaralmaa diil salt okullarda, ama taa sek uurda da.


31/255

31

Baalant kurdu Bolgrad kasanasnn Balarnnan, hem Rayonunrenmek Metod Kabinetinnen, Odesa novatsiya nsitutunnan hem dabalad aaramaa zm yollarn. Taras evenko adna Kiev MilliUniversitetin Literatura Trkologiya Blmnnn barabar Ukraina

Gagauzlar

Birlii teklif etti gagauz redicilerin gelsinnr da ilkim onnariin dzenledi iki auftalk kurs, nerd kafedrann redicileri savatlarpaylamaa bilgilernnn gagauz istorias, literaturas, hem dil uurunda.Hem taa derindn gsterm deeni sensel halklarn yaknnn verdilrurok trkiye trkesind da. ki aftann bitkisind 16 redici ani toplantlarOdesa blgesindn zenginnettilr kendi bilgilerini da taa kaavi, taa bilgindndlr okullarna.

Ama bu ancak ilk admd. Taa soram dernek grd ani bu admdansoram geldi yapmaa taa bir adm da yapmaa tombarlak masa, nerd

redicilr var nasn kendi problemalarnnan paylasnnar da birliktbulmaa bu sorudmndn dooru bir yol.

Bu tombarlak masa gen dzenlendi Trkologiya kafedrasnda, da brdavard nasn duyma problemalar, anglarnnan redicilr karlarlaruroklara hazrlanarkana, uroklarda.

rediciler dernek diil salt bu trl yardmlarda bulunsun, dernnazalar inanardlar ani sek uurda bilim insannarn hazrlamaa deeni ilzm balasn redicilerdn. Onun iin da onnar baladlar yollamaa

halklararas sempozyumnara balka padaalklar- Trkiye'ye,Turkmenistana, Ruminiya'ya ; Makedoniya'ya.Kultura uurunda dernn yardmnar. Ukraina Gagauz uzun vakt

kaldlar kr var nasn dem ani haliz snrn bitkisind da hep savatlarkendi kulturasnkooruma baka halklarn arasnda.

Bbk gnd Ukrainada yar tam 132 millet hem da halk. Pekoyunu da var nice grm Bolgrad rayonunda. Gagauzlar bolgarlardansoram bu saylr hepsindn ok. Onun iin gagauz kulturasduyulr herbir

gagauz knd, herbir ailed. Herbir gagauz knd var ya bir ya da iki yada folklor ansamblisi, angs kurlu hem byk yata insannarngrupalarndan hem da trl yata uak grupalarndan. Bu folkloransambililr her yl alrlar pay trl konertlerd. Onnarn oyu alddevlettarafndan "halk ansamblisi" adn.

Ukraina Gagauzlar Birlii her yl teklif eder bu ansamblileri pay alsnnarUkranann devlet festivallerind, angilar yaplr Ukraynada yaayan okmilletli halklar iin. Var nasn dem ani bnk gndan herbir kynansamblisi pay ald Kievin byk senalarnda Ukraina Gagauzlar Birliinin yardmnnan.


32/255

32

Ama gagauz kulturasntantmaa deeni dernmiz savar tantmaa onubaka padaalklarda da. Onun iin da Trkiyede Halk kulturasAratrmaKurumunnan Birliimiz yapt bir annama da iki yl sravard biz yollrzTrkiyenn halklar arasfestivaline gagauz ansamblilerini da. "Sevda Gl",

"Zmbl" , "Sevgi "gibi ansamblilr bizim taraf

m

zdan Trkiyenin trltrl kasabalara yolland.Ukraina Gagauzlarn Birlii yardm elini uzadr diil salt bu uurda . kimi

klerd savar kultura evlerini remotn yapmaa. T Balboka knnkultura evi yandyd da dernmiz savat para tarafndan yardm etm .Soram ansamblilerin rubalarn diktrm deeni dernmiz yardm edertrl tarafndan.

Kultura diil salt ansamblilerindn kurulu. Onun iin dernmizin azalaryardm eder din insannarna da. Aleksandrovka klisesinin tokatklarn

hem baka yardmnar iin dernmizin azalaryardmda bulunrlar.Bu trl yardmnar yakmr sralama hepsini bir yazda, zere bu

yardmnar olr te o zamannar aan insannarn var zooru da bizim da varkolaymz onnara yardm etm.

Ukraina Gagauzlar Birlii savar gagauz uaklarn renmesin da eliniuzatma. Onun iin savar taa ok uak gelsin Kievin anlmuniversitetlerind zanaat alsnnar. T bnk gndan 15 uaktan zeedbizim yardmmznan renerlar bu trl universitetlerd. Bu uaklar taa

ok fukaara ailelerdn, ama uaklarn var alla vergisi (talant) da onnar islrenmeklerinnn utandrmrlar hem kendilerini hem da gagauzlar.Ukrainann spormenleri da gen bizim kanadmzn atnda, zer gen

sportmenlr ani alrlar sek yerlr hem Ukrainada hem da Ukrainay,gagauzlartandrlar Evropada, uzadlr yardm elini.

Bilim uurunda dernn yardmnar. Ukraina GagauzlarBirlii toplrkendi dolayanda o insannaranglargagauz bilim uurunda da izmet eder.ki ylda bir kere Ukraina Gagauzalar Birlii hem da Trkologiya Blm

geirerlar tombarlak masalar ani toplr kendi dolayanda diil salt gagauzlar

ama tatarlar, krmaklar, urumlarhem karaymnar. Bu tombarlar masannbitkisind da tiparlanr kiyat, nereya girer dokladlar ani okundu bu toplantda.lk kiyat 2006 ylnda tparland, sindi hazrlanr ikinci kiyat.

25-26 n 2009 ylnda sa dernmiz HAKAK (Trkiye) hem Tarasevenko KMU birlikt yapt" Ukraina- Trkiye kultura baalantlarhem7.Gagauz Kulturas Sempozyumunu", nerd pay aldlar 93 bilim insan .briy katldlar Moldovadan, Makediniydan, Kazakstandan, Azerbaycandan,Trkiyedn bilgi insannar, inc zanaatlar. indi bu kiyatta hazrlanrtpara. Bu olacek ilk kiyat nerd var nasn okumaa hepsi bilim insannarnn


33/255

33

dokladlarn gagauz kultura, literaturasynan baal. Var umudumuz ani obk yardm edecek t dooru gagauzlarn almalarna.

Ukraina GagauzlarBirlii yardm eder tiparlamaa gagauz kiyatlarnda.08.04.2008 ylnda Ukraina Gagauzlar Birliinin yardmnnan Ukraina

Bakanlar Kurulu

kard

kara da Ukraina yaayan gagauzlar getilr latingrafikasna. Onun iin o gndn soram baladyeni bir dnem Ukrainada.Ukraina GagauzlarBirliinin da sponsorluunnan tiparland"en alfavit"

hem "Tekstlr 3*4 klaslar iin" ani hazrland redici Kulaksz O.S.tarafndan. indi hazrlanr tiparlanmaa 1 klas iin kiyat.

Klerd dernmiz aarr talantlar da karr onnar z. T ilk kiyat"Kotlovinadan selam " kiyad bunnardan biri. indi sraynan hazrlanrbr klerin kiyatlarda nerd pay alack o kn anlmairleri.

Bu sralama var nasn uzasn taa da uzun uzunnuuna ama biz isteriz

brda durgunmaa.Ukraina GagauzlarBirlii inanr ani gagauzlar koruycek o kuvet aan

hepsimiz birleecez da savaacez hepsimiz izmet etm kendi halkmza.Kooruma onun adeetlerini, annatmaa gen evlatlarmza istoriyamz, daredecez onnar kendi kulturamza , hem hepsindn paal aniunutturmycez ama taa da zenginnetcez ana , gagauz dilimizi.

Onun iin da bizim dernmizin var slogan:"Yaayalm hem yaadalm Gaagauzluumuzu!


34/255

34

MOLDOVA OKULLARINDA GAGAUZ DILIN EITIMI:

DIL VE KLTR EITLILIIN KORUNMASI IINSEILEN YOL

*

, -, -,

. . -, - .

, ', , .- , , .

, !

-., -

..

, , , , , . .,

, --

*.


35/255

35

, .- - . -

, -., ,

, . - , , - ., -

30 1957 . . 4 ,

, , -, - . ,

, - . . , -

, , , --.24 1986 ,

, , - . , .

? , - . -.


36/255

36

-.1988 , -

,

, .-: "-", ", ", " " ", ., 1994 96 -

, , .,

- . , , .

, -, , , -.

- , , , -

-.

372 3 1992 . "" , , , , . 760

3 1993 . " " 27


37/255

37

1994 "".

"" -, -, - () ()22-VIII/I 26 1996 .

--. , -

"" --. , -

, -(), -, , ". ", --. ,

() , , .

.1 ( 1) " () : " () -, "

54 , 27.063 , -(3 , 2003/2004 4 ).


38/255

38

- , ,.

- , . .: -

- , , -, 2002 "" (1 ). - , -. 5-9 . -

-. , 90--,

50 - . 5 , : 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, ,--.., , -

.

IY . . -.-

.


39/255

39

.. , . -

. (, , -.). -200 -., ,

, , -. . , -.:

;I IX -

", ";;

(-,, -, ..); -

, . ,.

.


40/255

40

,,

"GAGAUZ DILIN, NIC DISTIPLINA, OLUUM HEM

RENMEK YOLLARIKOLALARDA MILLI RENICIBILEIMINNN"

O*

, -, . ,

., . -, , -, '-, .

Gagauz dilini, bizim ana dilimizi, lzm bilm, nk sade o var nickarsn bizi bir geni, aydmnk bilgi hem yaamak yoluna.

Ban ksmetliyim, ani duumuum bu ayozlu erd. Ban ksmetliyim, anibu geni rekli hem girgin halkn birisiyim! Ban ksmetliyim, ani bankudretli, alkan hem serbest gaguzlarn kzym.

Ban ok hodullanerm, aan baka milletlerin arasnda, bir kilim izgisigibi,durer yada buluner gagauzlarn da birisi! Bu gsterer, ani gagauzlaryaeerlar, yldan-yla kuvetlenerlr! Bu gsterer, ani gagauzlar dasaylerlar, hatrlanerlar baka milletlerin arasnda! Bu gsterer onu da, anigagauzlar giderlr zor, ama doom yoldan!

Sevgili hem alkan halkm. Neleri ba

ndan geirdin sade sn

bilersin!Gagauzlar herbir belann, zorluun altndan, nic masal karhamannar,

kalkp silkindilr da ilerkisindn taa kaavi oldular.Zorlarn birisiydi Ana dlimiz. Lzm monu bilm, renm? Var m

nic onda lafetm? Vard lvaktlar aan korkardk tanttrmaa ani bizgagauzusus?

*


41/255

41

indiki zamanda Ukraynada da yaayan gagauzlarn var kolaylarkolalarda, devletin izinin gr, rensinnr ana dilini. Ama ok isterimaklma getireyim, hem bakasna da annadeym, nic cekettik biz bu eni,oktan bekleyan, yola.

Aklma geler 1990yl.

kolaya geldi devlet adminisratiyadan iankipolitika toplumun mdr Fetov Georgiy Dmitriyevi. Hepsi redicileritopladlar da Georgiy Dmitriyevi annat, ani devlettn var izin renmani dilini. kt kanon (Zakon) " Dillr iin", angsna gr ,herbir milletUkraynada (gagauzlar, bulgarlar, moldovannar, arnautlar,urumnar h.b.) varkolay rensinnr kendi ana dilini hem retsinnr kolada uaklarda.

Sesleyrk, iidrk bu zakon iin kafamzda dnrdi iki fikir:"Allahm, acaaba geldi mi o vakit, aan var nic korkusuz kolada

lafetm gagauza, hem dul sade lafetm, ama uaklarda retm "

ikinci da "retm, ama neya gr?" Da Georgiy Dmitriyevisorunca : Siz nic dnersiniz, lzim m remn hem retmsizin kolada da gagauz dilini? Biz, redicilr-gagauzkalar, kkklaslardan, bakp biri-birimiz, ikinciya bu sorubrakmadk koyulsun ,da cuvap ettik: Elbetki lzim renm. Sansn korktuyduk anialaceklar bizdn bu kolayl.kr ederim kolann ozank mdrn Komar L.P., onun

yrdmclarna ebanova M.F., Terzi V. M.,anglar korkmadlar al-maa

kendi stlerin bola cuvap

l

ii.Baladk renmeyi fakultativ formasndan 6-7 klaslarlan. Bu formadailedik iki yl. altlar ozaman uaklarlan Radova Vera linina hemKulaksz Olga Semenovna.

1992-1993 renmek yl oldu ilk yl, aan balandrenmek gagauzdilini nic distiplina. renmek baland birinci klaslarda. lk redicilr,anglarkayl oldular retm gagauz dilini, o Dimova Vera Nikolaevna,erban Mariya Vasilyevna., Kulaksz Olga Semenovna.

Nic herbir eni it, ola bizim da it biz karktlar problemalar hem

zorluklar. Biz, redicilr, bilmzdik kendimiz da laflar, anglargstererlr kola, renmek tedarklarn.

Dolay rnmek toplumun mdrleri azrlamtlar biz hem uaklaradeyni renmek kiyatlarn. Kendibamza, kiytlardan yava-yavabaladk tanmaa gagauz dilinnn. Ka ker biz gittik Valkanekasabasna redicilr yardm iin, ak uroklara.

Problemalar da baladlar kmaa z:l. Ana-bobalar, kimin uaklar, kendileri da kr, annamazdlar hem

bilmzdilr gagauz dilini, istemzdilr onnar

n uaklar

rensinnr gagauz


42/255

42

dilini,deyark ani onnar yardm edmerlr uaklarna tamannama evdekiileri, hem onnar deyardilr: necin lzim renm ana dilini?

Nic zrdik.redici bola uaklara verrdi taa kolay i eva, yada ta zeed bu

uaklarlan i

lrdi okulda, aanadardk ana-bobalara, ani mutlak lzm

renm ana dilimizi, salt onunnan biz halkzkinci prob. Bizim yoktu kendi programalarmiz, angsna gr

lzmdilem.zmek: kalendar plannarn dzrdik Moldova gagauzlarn

programasna, bizim, Ukrayina devletin saatlarn saysna gr.3. Problema. Kiyatlar. lrdik Moldovadan getirn kiyatlarda, ama

onnar eskiidilr.zmek: Bu problemay zmedik ozaman, dul zl onnar sindiki

zamanda da. Makar ani geti buncak yl. (l8 yl)Ama bakmayrak problemalara redicilr ilrdilr,ileerlr, ileceklr

da ileri doom. T geldi zaman aan gagauz dilini baladlar renmortanca klaslarda da (5-7)

1998-1999 renmek ylnda gagauz dilini renm deyni, uaklargelrdilr bir klasa alma odasna, angs dzlyd nic bir evelkibk oda. Onun adydda "Bk ier". Ban, uaklarn yardmnnan,topladydm o evelki gzl, kmil, elln yapan ileri: kukelan rl

perdeleri, dokuma kilimneri, er dem palalar

, elln dikn doroka-ramkalar.Bnk gnd idurgunmadbu yolda. Sindi sa o alma odasdnd

kola muzeyin. Angsnn ndercs -gagauz dili hem literatura redicisiBujlova V.M. Bizim kolada taa iki redici rederll uaklarana dilin5- 9kl. -Srma E.P., KilalE.V.- pek sevn ana dilini insannar.

rendik kendimiz sora da baladk gsterm ak urok kolegalarmzabaka kolalardan Bolgrad dolaynda. Bizi da caarardllar kendilerinauroklara. Aan bizim iimiz merak oldu blg uurunda, baladk seminarian

yapmaa o uurda. Bizim metodik toplumuza kaartlar redicilr Reni,Kiliya dolaylardan da.

b) Taa bir bk problema, angs bozer bizim raatlmz -bu,2008-2009renmek ylda, 3-4 klaslarda kald sade 1,5 saat aftada. Bukadar vakit dilrenmesi iin pek az, uaklara zor renm, koydunanda esaba ani bu yl getikren-m latn grafikada, armalmeer necin bu ilr oler, necin saatlar ksaler?.steriz Moldova gagauzlarm reniclerinnn birerd pay almaa

olimpiadalarda. Bola sayda saatlarlan biz tez etimecez onnar bilgi

uurunda.


43/255

43

v) Yok okumak kiyatlar.ok umutlaneerz, ani devlet urunda olacekannamaklar da Gagauz Erinda tiparlanan kiyatlarolacek kolalaylk biz daalp okuyalm. Bu bir yardm gibi olacek baka insannarada, kimin canistecek okuma gagauz dilind. Bu da olacek bir adm gagazuz dilininilerletmek hem renmek yolunda.

Savatm gstereyim o ileri, anglarn gtreriz gagauz dilinirenerk, aklamaa problemalar, anglarengel ederlr ilem, ama nicgaguzlar deerlr "San uzun olsun, ama szn ksa", onutan ban hemkolegalarmz ok umutlanerz, ani problemalarm makar bir boyu, butoplutan sora mutlak czeleceklr.

Beni kr hodulluk iirer, aan dnerim, ani ban da halkmnan barabargiderim bi geni serbestlik yolundan gne kar! Ban ksmetliyim, aniban da gagauzkaym!

sterim bitirdeyim szm K.Vasilioglunun laflarnnan : Yaamaaisteriz birlikt, Dnd olmaa ennikt, Grm gkn zn, m tatlzm. Olmaa yl-yldan zengin, Genlr gezsinnr girgin.

*** . -

., , ,

, -

, . , ., -, , , ., , ,

, ., , .

, , , ., ,

, . , , . , . , -, ., " " ,

" ?" , .,

.


44/255

44

1990 .6-7 . 1992-1993 - . 1 11 ., ,

,

18

.1. , ,

, . -, ? . , .-, -

. -, -,

, .-. -.-((", u, !", , - -, , -

.2. -. , . .

..1 2 , . . -. -, , .

3. . , -

. -.

4. 3-4 1,5 . . ,, .

. (2-11), 1 - . -

, , (,


45/255

45

) . ., ..:

,

,., -,.

.


46/255

46

:,

BOLGRAD BLGESI'NDEKI GAGAUZ DILIN EITIM

DURUMU: OLANAKLAR VE ZORLUKLAR

*

Ukrayna dier eski Sovyet Birlii lkelerin arasnda siyasi, kltr asndanorijinal lke olarak saylmaktadr. Bu zellik salt Odesa blgesine bakldnda bilegze arpmaktadr. Buradauan 110 farklmillet mesken kurmuslardr. Bu gkkuagibi farklrenklerin arasnda gagauz dilin eitimi 1991 ylnda itibaren balatlmtr.Gagauz dili ders olarak 1-11 snflar arasnda okutulmaktadr. Gagauz dilini 1048renci 57 snfta okumakta, gagauz edebiyat ise haftada 2 saat 10-11 snflardagrlmektedir.

Bu dorultuda yaplan almalar malesef istenilen ok da verimli sonularvermemekte. Zira kitaplarn eksiklii, metodik almalarn yokluu, retmenlerineksiklii ve buna benzer sorunlar byk skntlar yaratmakta. Son zamanlarda 1-5 ci,6-12ci klaslar iin hazrlanan devlet seviyesindeki gagauz dili programaz da olsa bualandaki almalarn verimli ilerlemesine bir olumlu adm olarak grlmekte.Bildirimizde iledeki tm okullarn kontroln yapan eitim birimimizin almalarelealnacaktr.

. 110 . "" -, -1990 .1 11 . -

1048 , 57 ,

2 10-11 .-

, -, . , .- 1-4, 5-12 .- -

*


47/255

47

-(), 2 . , -

(2.).4 : , , ., . , , -.-

, . - .., ..., . -. -1 . 2006 - .

-, "" 3- "-" ..

-.,

3---2008 .

-""., -

, -, " ". 18 21 2008 "


48/255

48

" - -"".-

, , ,, ( ), -- .- - , "".

. 01.09.2008 - . -. , -, , -"- , " ,., .1. -

-

, , - .2. . -

.3. , .4. 5. -, , -

. -, -. .


49/255

49

-YRTME KURUMLARIN SIVIL MILLI-KLTR RGTLER

ILE IBIRLII ALIMALARI.

*

Ukrayna'nn en ok aznlna sahip olan Bolgrad ehri ve dolaybu lkeninayrca da en sakin ve kardee yaandbir yerdir. Milli devlet dilinin kullanldokullarda, aynzamanda milli aznlklara nem verilmektedir. zellikle Gagauz veBulgar dilleri bata olmak zere, haftada er saat aznlklar iin eitim devletprogramerevesinde okutulmaktadr.

En fazla Bulgar ve Gagauz nfusuna sahip bu ilede ayrca bu halklarnkltrel faliyetlerine de dikkat ekilmektedir. Her yl dzenlenmekte olan festivallerbu ilenin herbir kynde geleneksel ekle brnmtr. Bu ve buna benzeryaplan faliyetler birdiride konu edilecek ve ilenecektir.

,, ,,

;,.

... 200 ,

-

, . -, , , , , .--

. 1465 . , 38,2 .. .

*.


50/255

50

, ., 1821 -... 20 . - 01.01.2001

75 . 65 , :45,6 .., 60,8%14 .., 18,7%6 .., 8%5,7 .., 7,6%1,6 ... 2,1%1,2, .., 1,5%

27,6 . 14. .

-, ., -

. , , . -

. , , -, , . , - , , . -

., ,

- . , 18 19 -, , . , -

. , -, -

, , , -


51/255

51

-. -

, -

. - -, , - , , -, , -.-

-"". ,--.. -

, ,

, . - . . 28 2007 , - , , , . -

2 , - -- , , ,.-

. - . . , -


52/255

52

, ,"" , , ...

. , , -, - . . -.. 21

, 180 , 19 "". . , , -, ,., 1998 , -

"". -, ,

. . - "" "".

, -. - -: ,-, ..

"". 1972 .., 1979 "", "" .

"", - 1987 , ''"


53/255

53

2003 . -.1995 -

" " .. 2 . - - , .

, -, .. -

. -

, , .


54/255

54

BOLGRAD BLGE GAZETELERINDE GAGAUZ DILI

ILELGILI YAYINLAR

*

Gagauz halk say olarak Ukrayna'da az grnmesine ramen kendikimliimi koruyan halklarn banda gelmektedir. Okullarda az da olsa anadilin okutulmaya balatlmas, latin alfabesine geiii gibi etkenler elbet dilinde ayakta kalmas ve de ilerlemesi iin yardmc olacaktr. Fakat, nemli

faktrlerden birisi de basnn bu olaylarmedyaya aktarmasdr. Bolgrad'dabu ii "Vestnik' ve "Panorama" adl ile gazeteleri yapmakta. Halkmznayakta kalma mcadelesi, dilin gittike kaybolmas ve bu ynde eitimciler,bilim adamlar tarafndan yaplan almalar, bu yolda yrrken de ortayakan zorluklar vede basna yansmasbildirimizin konusu olmutur.

80- 20 --

, . -, . -. "" , "" "".-

() () (), () - -. , -, , , -,

*"", . .


55/255

55

, -, . , ,

, -60% , , , . , , , -. -

, --, , . , , , - . - . -.

-, -. . -, , ,, ,

. , , - , -. , -,, , , . . - , .


56/255

56

, , -., , -

"" "", "" -. , "", -- . - . , , , , . .-

, , - , , , 32 , 28 , 1998 --- "",

.", - , . . 14 ., . , , , -".

, -, , , -.

1957- , 1962-, 1989-, , , - . : , -, . -


57/255


58/255

58

GAGAUZ MASALLARINDA KOMPOZISYONVE ANLATIM BILIM ZELLIKLERI

*

Halk edebiyatnn en zengin anlat trlerinden biri olan masallar Gagauzlararasnda da cok yaygndr. Gagauz masallarnolaylar ve kahramanlar bakmndan,mitolojik, epik ve halktan insanlar ve olaylarla ilgili olanlar olmak uzeregruplandrmak mmkndr. Masallarn giri ve bitileri tekerleme niteliinde hoespirilerle ve ses tekrarlaryla zenginletirilmikalp ifadelerdir. Gagauz masallar"Bir vakt varm bir vakt yokmu " cumlesiyle balar. Baz masallarda ise dahazengin bir giri blm yer almaktadr. Gagauz masallarnda grlen bir dieronemli motif, masallarn genel havas iinde ok rastlanan yoksul ve sradaninsanlarn imkanszlklara ramen baarl olmas, gl ve kibirli insanlara karakl ve calmayla stnlk salamasdr. Bu trden halk kltr zenginlikleri,Gagauz Trklerini hem tarihi Trk kltrne hem de bugnk Trk topluluklarnabalayan en nde gelen eserlerdir. zellikle ocuk eitimide nemli rol oynayanmasallar bildirimizin konusunu oluturmutur.

, : , -, -, , ,, . -, -, -, .

, , .

, , , .

*

VI -


59/255

59

-, -.

-."masal". . -

-- "masal" "mesel". "Mesel" ", ", . "masal", c"mesel","metel" "matal". .

. , : , , , . - .,

, . , , . , , -

, . .

: , . ,, . ,:

"Zaman zamandaykana, baak samandaykana, t

naz kalburdaykana, bansallangataykana, bobam da dunnyada taa yokkana, Uzun padiaalndadevelr botalarnnan top oynarmlar, kliselerd meleklr sinek gibiuuarmlar, bir kabak ko kestiynan, btn memleketin insanndoyurarmlar" (", , , , , -'; , -;".), -

, , -


60/255

60

, : "ocuklar buumularda er alt memlekettan aydnnk dunneeya,pnar kazp, ksa yolyapmlar,bir merdiven yolu" (", , , ".)

- . , " " , . , ., ', -. , ', . , . . -

. , , . , ', , ,: , , , ."" . -

, ,

, , .. -

, - : (), () (). ' , (, ) -.

-. "Bir vakt varmbir vakt yokmu"... () -, , -. "Ben de ordaydm da ne grdm siza da sledim " (,) , -. --, , : "Ben de ordaydm da keflenip ktm ama onnar


61/255

61

laazm olsun indi da konuerlar" (, , , -). : "Brda

bir uultu kopmu, karannk dolaylara km, koyu kara bulutlar gklera

brm" ( , , ), "Brda bir korkulu sklk dlm gkgrlemiimirik akm: Evrem eve gelermi" ( , , : ), "Jendem babusu gelirmi: bir enesi erde, bir enesi gkte, papularnnantozadarak, sopasn kakarak" ( : , , , ). ,

: "...onnar param para yapmlar " ( ), " ekip bir tarafa bir lobut baserlar eeksudan gelince..." (, ). - : "Beygir uarmgidermi" (, ) -

: "Erif aaradn buldu ama hadi dnelim bizim genlera." (, , ). -

, . -, , -, :

"Kim atl becerecek pnmee Buzlu bayrn tepesine, ona padahn kzverecek nan zn o da olacak gvesi hem kabul edecek yarmpadiahlk." ( , , )

: "...hem kkkz deer Her beni alsa padiahn oolu yaparm ona iki uak biri kz biri daocuk. ocuun banda gn kzn banda ay" (", : ; , "). -, : "Tuz

tuzlucaam kon sofraya !"(, , ) "Sin sinal kapucuum"(-, , !) "O zaman dadunun kz...ekeder dugurlamaa yumaa deeya yumak yumack yumak yumack" (


62/255

62

: "-, ").': -

.

"mamucuum" (), "malima" ( ), "baka", "ba" (), "bobam" ( ),"ocuum",(), "orbac" (), "babo" () - : "civan" (), "gzelim" (),"sek padiaam" (), "yavrucuum" ().

: " Gn aydn olsun!" (-!), "i saatta !" (!), " Zamann hayrolsun!" (!); , , ,: "Savubamdan!" (!), "Allaa versin da atlasn!"(, !), "h seni, kart hoburunu, haa!" (, ,, !).-

: "Yapmarsan bunnarhepsini, san kalacan derisiz, budadu da, ani seni getirdi kafasiz" (, , , ). - : "

Uz gitmilar, dz gitmilar, altay, bir gz gitmilar..." (,, ), "ok vakt gememi..." (-), "Gel git vakt" (), " Aaz m, ok muvakt gemi" ( ), "Gitmi o nekadargitmi" () ., , -

, , . : , - . , : "gremaa dmaa" ( ), "fkeli fkeli" (- ), "pinip pinip"(-), "dnm, dnm dagebermi" (,), "ucu kenaryoktu" (), "nereden nerey" () . , -

, , , , "Gogucu Mogucu": "Yalannan

ksmet kazanlmyer" (), "Glnt olduu


63/255

63

da bir cezadr" ( ), "Yolcuyayol yarar" (, ), "Geri yol ksa" (), "Sevin sevinle, ama aa ayoynamaz" (, ).

,

,

, , , . - , , , ., -

,

, ', -, .

, .. .

, -. , , , , -. , -, -.

1.Nuri Taner Masal aratrmalar stanbul, 1988. 2. .. - , 1946. 3. Tolkien J.R.R Peri Masallar

zerine stanbul, 1999. 4. Naki Tezel Trk masallar

.birinci ve ikinci kitap stanbul 1971. 5.Muhsine H.Y. Masallar ve Eitimsel levleri stanbul-Bykada, 2002. 6.. : -.- .: , 1979. 7. // . . . . ,1985.8...,.. .// .-.:,1982. 9. . //.- 1977. 1. .222-245. 10 - /. .. . ., 1998.


64/255

64

ADAKRESELLEME SRECNDEGAGAUZLARIN ETM PROBLEMLER

*

, -., - , , , "". , 20 1,5 , : , , , ,.

, -: -, , . , , , -

,

, , ., --. 17 -. -18 19 , . , , -, . , , , -. , -, -( -)

*-""


65/255

65

. , , -19-20 5-6 ., -

-, -

1940-, . , , , . 1946-1947. . -, , . 60-80-. 20 -

-, .1989 . -

, . , 2004 , -, , . -, , -, .

. , , -, - "" -. , - , , , , -

. . -, . , , , - . , . -, . ,

, , -


66/255

66

, , , - , , , .

, , ,, , . , , -. , (, ) , , , , - . ,, -, - , -. , , -, ,

.. , , - . , , -, , ..

, . - 1980-- -"".-

- --

, .. , . ,


67/255

67

, , , , - , , . -

, , ,, , -, ,, , , . , - 148 , 16-20 . -,-. 200-250 , , ,, , , , ,

. - , , , , , , , ; - (-) . - XX XXI ., -, -

, - , -. .

, , . -, , - , -

.


68/255

68

. -, -., .

, , . -, , . - , . , -, , , - .


69/255

69

(-)MOLDOVA'NIN GNEYI'NDEKI ETNIK

KLTRLERIN ETKILEIMI(LEKSIK-ETNOGRAFIK GEREKLER ZERINE)

*

Etnikkltr karlatrma konusu her zaman bilimsel almalarn bandazlmesi zor olan sorun gibi olmutur. Tabii ki, bu sorun sayesinde herhangi birhalkn kltrndeki eitli dnemlerini incelemeye yardmc olmakta, etnik

balant

lar

n geliimi ve karakterlerinin tam arat

rmas

na yard

mc

olmakta,ayrca gnmzdeki etnik kltrlerin srecin incelenmesi de yaplmaktadr.Bu adan Gney Basarabya bu tr konularn banda gelmitir. Bulgar,

Moldovan, Rus , Ukrayn, ingene ve dier halklar ile yana yana oturan GagauzlarBalkanlar'dan bu topraklara g ettiklerinden sonra bu kltrler ile kendi kltrlerinide zenginletmilerdir. Bu etkileim manevi kltr ieren mzik, halk oyunlar, inaat,yemek vd. alanlarna kadar uzanmve kendi yanksngstermitir.

Bu bildirimizde ele aldmz yemek kltrn ve birok yemeklerin tariflerinyansra onlarn hangi etnik kltrden tesir gcn ve ilevini aratracaz.

-. , , -.. . , "-

, -, " [2, 154]. -

" ". . . : " --

*. . .,


70/255

70

, , ," [9].

, " , , " [2, 171]., , -

. - "" - .- . -- , . -

-.-

, -

. -, -., -

. . . , -(), -, -

-: ----[3,187].

- - [8, 3-18]; [16, 169-215]. - --,


71/255

71

--, (, , , -[5, 43-44].

.., - () . - , . -( - ) , - ( ), -[5, 53-54].,

- "" -- - -. -(XI . XVIII XIX . ) ,

(XI .) (XVIII ) [11, 34]., , -- [16, 172-174; 206-215]. -,, -, , .. , , , . - . ,

. -, . ,, . . , -, - . . . [11].


72/255

72

-, -. , .

- -XVIII-XX .-

: .. .. , .. [6]; [10, 149-173]; [17, 570-599]. -. . [11]; [6, 15]; [13,105-109]; [12, 105-110].

.,

"bor", - . , "-" , -(yuurt) . -() ,(laana borcu) .

40 , . -, ,, - -, - [1, 48-63]. , - () (-

) , -, . , -,., -

-, -(dal) (.. pom). ,


73/255

73

. ., . -

, , , . , - . , : gogolo (. cocolo), turta(. turt), plainta (. plcint). , , -, , , : : lokum (gogolo), rek (pita, turta), pid, krma, kerd(plainta). , , [11, 165].

--().

, -, .,

: , , .. , --, "--". , . . , . .

, , -, . , . , -- dem piinirli, .pide. (dem) . -

() , ,plcintcu noroc


74/255

74

(. ). "ksmet pidesi" (. ""),, , plcint cu noroc., -

pide. , - - , "ksmet pidesi" (. " "), ..

( ), ., -

. , () (), ,-, : , , --, , .

-. , -, -. , -, , -, , , - [4].

/ , (. .,. ., .) [4]. (., .-, .) [14]./ (., .-, .

; .., . .) [4].' -

(-, . ; .-, . ) [4] . ' (, ,, o., .) [14].(, )

, (.-, . .; ., . -


75/255

75

; .-, . , .) [4]. (. ., , , , .,). : (. .), - / (.). : (. .), (. .) [14]. ,

. -, . , -. - . ,

(.-, . ..) [14]. : . kerd, "-, " (., . .) [14]. (. .).

: (. .) [14]. "" (-) , 1830 . , , (-) . - () [14]. -

: (. .). , , . , -

(.-, . ., ) [4]. -(. ., , ., , ., .) [14]. -: (..,.) [14].

, , -(. ), , - "", (. -). . , , , -, , , . (.-, . ., ; . . ., .) [4].

, .


76/255

76

1. ; 2. (.-., . .); 3. -(. ., . .; .-, . .) [4]. 2 3 (., .) [14].

: 2 (. .) 1- (. .) [14]. . , -. -.. . . , . . [6, 15]; [11, 88-90]. / (, )

, (., .)[4]. (., , ., , , ., .), (., .) [14]. -"sofra". , , ,, . , - - , . ,

(sofra). , "sufragerie" , . , , (, - ) . [14]. , -

"sufragerie" - . , . 1. () ,

(., ., .); 2. () -(., ., .) [4]. , , . ./ (., .); -

(. ) [4]. (, ., )


77/255

77

[14]. "" (,, ., .) [14]. , , -, . , , -

( ) : , "", , (). -, . , - [15, 58]. -

""., , , . , -, , , -, --(-). . -, . , , , ., -

"-" (), "-" () "-" (-) XIX

-, -. "" , - "" ""., -

. , - .


78/255

78

. .

1. . -// . , 1997. . 48-63. 2. ... .., 1989. 3. . . // - . ., 1990. . 169 221. 4. . , 1985. . III; 1986. . III, IV, V. 5.. . ---// , 1994, 2. . 41-56. 6. . ., . . (-) // tiina, 1995,1.. 15. 7. . . -

XIX XX . , 1980. 8. . ., . .-. // , 1955, 4.. 3-18. 9. . . // . 1981.2. 10. . . XIX XX . , 1988. 11. . . XIX XX . , 2004. 12. . . ()// -: (- - . , 19 2002 .).

, 2003 (). . 105-110. 13. . .,. . --(-) // , 4, , 2000, .105-109.14.. 15.. .XIX XX . , 1989. 16...,... . . ., 1971. 17. .. : -., 2002. -- (. , -),

-, . , . , . -, . , . , . ,. , .- , . , .- , . - , . -, . , . , -, . , . , . , . . ,. , . , . , . ,. , . , -, . , --, . . - , . , . , . , . -

,-.


79/255

79

Karay-Krmak /-

'

KIPAK YAZILI KAYNAKLARIN DILI :

ADATRK DILLERIN GELIIMINE TARIHI BIR BAKI

*

Varolan sorunlarn zmne 800 yla akn , yani XI-XIX aras Podolia,Galicia, Holmschiny, Balkanlar ve Msr Khorezm, Astrahan'dan Kafkasya'yakadar genicorafyaya yaylmolan kpak ve kpak-oguz yazlkaynaklarktutmaktadr. Gnmzde Kpak kelimesi termin olarak geniapta incelenmivefarklaklamalarda yer almtr. Bu aklamalar bazen o denli deiiklik arz ederki herbir aklamann hangi rnek iin kullanldn bulmam adeta gtr. Bunedenle bu bildirimizde ncelikle "kpak" ad kimlere verildii ve bu konudahangi kaynakta ne tr bilgiler bulunmakta olduu ele alp incelemeye alacaz.

-() ', , , -, , 800 . , -. , -, . ,

' , , , ',, -.: , ,

, , , , , , ,

*

. .. , ...


80/255


81/255

81

-, .,

-

, , -. , -, -, , . , --, , , , , -. , , -, -, -., , , -

, , , - , , , -

. -. , , , , - , -, , , - ' - (

).- , '.

I. . -, ? --? -, ( -), , , -


82/255

82

, , , , , , -?

II. --.-

?? ? ? -, -'? " " - ?

III. . . () -. - , ? . , , , . -. , -, .

IV. , "Codex Cumanicus"?

? , - ?? , , , , , , ?

V. .-

'?, ? -, 1779(-) ', ?, , , 1206?, , -?, - -


83/255

83

?-("") , , , , -? "" '

"-", "-"? '() ? "" - - XVII ? , 1778-1779. (5 ---), ?

VI. . , , -. , ? - ?: ", ,, , ", 17 1308 (-)?-

? ,, - ', , , , , -, -, '', , , - '-,

, , -, , -, , ?

VII. . . -, -, -, -?--, --? -


84/255

84

? , '-I? -, ,

, , -? '.. '., , XVII-XIX "" . , .

VIII. . -? 40--", -", - -? - ?-

??IX. -- . -'.-', ''- -, , (), -, , , , , , , -, , , , , , , , ,

, , , , , , ,, , . ? , -

, , . - . .'-, ', ("Codex Cumanicus", 84 ), - ( 30 ,


85/255

85

1519-1669 .), --.

"Codex Cumanicus", -, XIV , ,

, - 1360 . ' . , , [2006 2007: 63-120]. --, , , , ,', - 1828 . "Codex Cumanicus" , , , , '.: 47

--"", "" , , -. (329/330-389/390), - (339-397), (340/345-420), - (354-430), "", "" ",

(, )", (. 450), -(530/540-600), -(XII-XIII .) - ", ", ", ", "-", "", "", "". , -

. .

, . (Biblioteca Divi Marci Biblioteca Nazionale di S. Marco Biblioteca ad templum Divi Marci Venetiarum, Venezia, Mss. latini, Fondoantico, Collocazione 1597, Codex DXLIX / 549), - - , , , , , , -, , , , , , .


86/255

86

- ' , -": -

", -'[1987: 21-33].''

, , , -400-., -

, '- . , ' - , , , - . , , , -

, ', ,, , , . , - .1519-

"" , -

, - , - , -, . , . , ,, , . -


87/255

87

, , , , . ',

XVII . . '- 28 . . , , 30 ' - . , , -, , , , , , ,, , , . . , , , -. -

: 1575-1585. - ( ), " "() 1519-1594 . -

() ( ), . '-.. --

: "'" [- : 2002: 535-567, 1041-1072], "" [: 1072-1078], "-", "" [: 1078-1079].

"' " (1582 16/26 1621), ,1650-1652. -

. '. (), (), 1610., -, () , (1618.). -, , 39,11.


88/255

88

"'" ,.

- . " ", "-"(""), -. -1620 ., - '' , . . [1971: 118-129]..

, -. , '- ' -. ,, -. , -.-

, ,

, -, , , . ,, , ., -, -, ., , , .

, , -, '. , ', -. , .

"" , , , '-1430 1652. -,. -


89/255

89

"" - ' 1611 ., , , 12 1622.

"'" -. , , , , . , "-" "" , ., () -

194.- , , . "" 1060/1611 3/13 1062/1613. [Deny 1957: 26-37]."'", , -

. (1700) 169 , 151, 156 161 . , 15 1006/1560 ., 1430 . , :

1430 1610 . 1648 1652 . (. 7-73, 161-169). -1611-1622. (. 74-160). . 74-89. -. -[1896; : . 68-110]..-

, ; , ,

, , , - XVII . , , '[Schtz 1968]., . ,

, -[Vsry 1969: 141-163]. "'-

" " XVII " (.: , 1984) [ : 53-71;


90/255

90

: 168-171] ""(1985 4) ['i].

" " " " ("") 194,

. 60-65 .; 65 .-67. . [1896: 115-121; 122-123]."" .[Deny 1957: 38-41]."" .

[Dachkevytch, Tryjarski 1981]. - . 1537 1530 . . -', --. , --', -.'. .-

, " " "". "-". XIV XVI , , " ",

5-6 '- -, . , ., .. ,

-, - .

-"" . [1964] , , --. , , -I 1519., -1523.,

,


91/255

91

, . , - , III 1344 ., 1443 .,

III, -, I 1496 .: ", , -" [1961]., 1523, -

1916 -[Lewicki, Kohnowa 1957: 241-251; 274-277; -: 15, 2 294], : 1568 . 176 (. 40-112) [Macler 1908: 97-98]; '1575. 468 (. 68-102) -[Daschian 1896: 220-221; 943-945].- 98

. , - . -

, ,124 , 27 (8, 10, 19, 29, 38, 39, 50, 62-65, 69, 75, 77, 85, 87, 93, 94, 96, 97, 101, 110, 114, 126-129). 1 -(). 2 3 -16, 85 99 . 63 '-72 73. 90 91109.

24 (. 1, . 2, . 4, 1, 4, 9, 11, 16, 20, 21, 22, 24,

32, 37, 38, 42, 45, 60, 63, 69, 80, 88, 104, 117) -- , .25 ,

' . ., ,

. 41 (6-31, 33-47). 94(6-99), 1594. -


92/255


93/255

93

, , 1786 . [, . 39, . 1, . 113, . 1166]. '-

: 10/20 1112/1663 . [

, . 39, . 1, . . 42, . 266]. '- 8/181118/1669. [-, . ,. 1660 III, . 6-9].,

1681 . [. 440 -].40 -

. , -: 298 . '- (1559-1567.) . 4386 . . [1967], -. . -. . . [1976]; 1585. , 4395 -, . [' 1830: 158];

-, -1521., 1463-1564. [' 1830: 87]. 37 :. , . 39, . 1, . 8, 11, 12, 14, 15, 17, 19a,

20, 22, 24-37, 40-42, 157, 158 (28 -. '-1572-1663. ); , .

440 ( 1636-1736 ., 120 .; 1681 . - ); 444, 446 ( 1608-1624 1564-1608., 79 177 . );. 446 . 59-78 ( 62-81) , .[Tryjarski 1976c: 287-344];452 (1598-1637., 140 .); 441, 447 (-1572-1630, 1643-1667., 212 470 .) [Schtz 1971];


94/255

94

, . 1788, 1630- 1642., 1+179 .;, ,

, -, -', [Deny, Tryjarski 1964b], : 1) - 1625-1630 ., 48 . (. 444 );2) 1660-1675., .,

-, 18 ., -

(,, ,) , . -'. .

, (: . 3883: 206.-210 .; . 84: 1-5 .; . 8: 276-278 .) '-.

, 1581 . (. 2267 -, . 29-42) 1613 . (-,. 84, 178 .). -

, , , Arm. 3, . :. 51 I ,

366 .;

. . 8 . ..--, 280 .;. . 3 , 106 .;. 84 (178 .) . 311 (301 .) -

;1968-1972 . .

-, -, ' [Tryjarski 1968-1972]. -


95/255

95

. - . [Doerfer 1972], . [Menges 1972], .[Clauson 1971], -.

- --", , -, , " [2007: 647-884].-,

, . 2267, . 43-52, [Garkavets, Khurshudian2001: 557-582; : 2007: 885-894]. " -

, , " 1634., , . 3522: 255 . 351 . [2007: 895-901]. .

-'-. ', -, ', -, -

, , 18 12-. [-2002 2007]. , -, ., , ,

, , -

. , , 1575 . , . , , '. -. 1581- . , , ,, -. , 3 5


96/255

96

, , . 5[Garkavets, Khurshudian 2001;2002: 29-97, 306-373, 373-443, 589-660, 801-865].,

, , 1562[: 2002: 444-517]. - , . , -, -1575, , , 1580., . -

. . - - , -, , - ' -, . -, -

, -. -: "", ", , , , ", , "" . teri, ,, , , biy. yaru tri. , , Xaanat, aan (-), urum (-), "".

-, -, -. , -

, -. : ". . -. -


97/255

97

. . 1067 [1618], 27 [5]". , , -, 20 [30] 1067 [1618]. : "". , -

, , , , -, . 172(2+168+2) . , .400-'. -[-2002: 660-674], [-2002: 98-146, 210-246, 272-302, 518-535, 567-569, 578-589, 771-801,975-1001], -[2002: 866-867]. , [2002: 160-175, 179-182, 246-268, 569-578, 1041-1065].-

, - [ 2002: 866-867],

[Tryjarski 1976a, 1976b, 1977, 1994, 1997]. ' -, - , ,.-

-

, , -. , -, , , , . ., , -

, .

, , , , , -


98/255

98

, , , , , .

, . ,. , , '- - , , , , , '--.

- , -. , - . , , , .-

, ,

- -, '-. , , '--.,

, -

-.,

, . , -, -, ., ---

': ' 1609 . ', 120/121 [,


99/255

99

1973; 1973; : 2002: 973-974]. --.

- "", "". .468 (. 54 .-62) . . ., , - [Deny, Tryjarski 1964a], '- [ 1990]. [2002: 175-179]. -, . . ', -

, . " " '-1626-1631. . . 250, .3, . 32 (: . 228, . 1, . 89), 176 . [1981; 1993:199-202; :Tryjarski 2005].

, , ,. , -, , 1634- (-, ,. 3522; 2007: 895-901)., '-

.

- , ,, , , , , ,, , ,, , . , ',--, -. ',

.


100/255

100

. -, - ,

[1979].-, , [ 1988]. , , -, , , , - , "" , , -o, u ', - . ,'', -, , , , , , , - . , -

, -.

' , - -.

1. . . "" --

(1620) // . 1971. 3: 118-129. 2. . .-// 1972 . , 1973: 48-52. 3. . . - .. // h. , 1976. . 5: 5-23. 4. . - (XVI .) / ..., 1963. 440 . 5. . ': h' h h' '. , 1896. 6. ' . -h' 'h 'h' ' '

' ''. , 1830. 7. . . -


101/255

101

-XVI-XVII . , ,1979. 100 . 8. . . -XVI-XVII . // : .., 1980: 81-90. 9. . . - // , 1977. M.: , 1981: 76-80. 10.

. . : -. -: , 1987. 223 . 11. . . ..: . , 1988. 176 . 12. [ . ., . .]Armenian-Qypchaq Psalter written by deacon Lussig from Lviv / Ed. by A.Garkavets, E. Khurshudian. Almaty: Desht-i Qypchaq, 2001. 656 p. 13. -. . . I. - . : --, 2002. 1084 . 14. .. - XVIXVII . //(), 2002, 2: 7-26. 15. [.., -

., .] : -: ---- 1519-1594 . / .., .., .. : --, , 2003. 792 . 16. [. .] -. . 1 / ... : , 2005. 362 .17. [. .] - / ... : , 2005;

. 2-, . : , 2006. 1304 . 18. .. Codex Cumanicus: , XIII-XIV -. : , 2006. 88 . 19. [. .] . . 2 - / ... : ,2006. 377 . 20 ... . II. , - -. : , 2007. 912 . 21. [. .] / ... ; : -

, 2008. 226 . 22. . . i-ii,ii, i: . : , 1993. 328 . 23. . . ': ii, , , ii, , i', i'. -: , 1999. 624 . 24. -. . . -: , 2000. 632 . 25. -. . : -. , 1980. 291 . 26. i. I. i i// iii. 1930. 12: 254. 27. ., .-(1609) -

- // Rocznik


102/255

102

Orientalistyczny. 1973. T. 35, z. 2: 123-135. 28. XVI . / . . . .: , 1967. 430 . 29. . . - // . 1962. 5: 152-154. 30. ' i // .1985. 4: 95-105. 31. .

// . 1969. 9: 433-485 (. .). 32.. . ii "ii" ii.: , 1990. 120 . 33. . . --XIV : . . ... . .. ., 1965: 94 . 34. . . - // -. 1970. 1: 87-92. 35. XVII -. .: , 1984. 213 . 36. . . -. . . , 1954. 269 . 37. . . -

// Ost und West in der Geschichte des Denkens und derkulturellen Beziehungen. Berlin, 1966: 33-40. 38. ii. . ii-ii i 30- XVII . // -ii i i. 1963. 5: 46-51. 39. . . - // - . , 1961: 204-209. 40. ..,. . -. , 1999.

382 . 41. Blau O. ber Volkstum und Sprache der Kumanen // Ztschr. Deutsch.

Morgenland. Gesell. 1874. B. 29: 556-587. 42. Bodrogligeti A. The PersianVocabulary of the Codex Cumanicus. Budapest. 1971. 235 p. 43. Clauson G.Armeno-Qpaq // Rocznik Orientalistyczny. 1971. T. 34, z. 2: 7-14.44. Dachkvytch Ya., Tryjarski E. "La Chronique de Pologne" un monumentarmno-kiptchak de premire moiti du XVII sicle // Rocznik Orientalistyczny.1981. T. 42, z. 1: 5-26. 45. Deny J. L'armno-coman et les "phmrides" deKamieniec (1604-1613). Wiesbaden, 1957. 96 p. 46. Deny J., Tryjarski E."Histoire du sage Hikar" dans la version armno-kiptchak // RocznikOrientalistyczny. 1964a. T. 27, z. 2: 7-61. 47. Deny J., Tryjarski E. La littrature

armno-kiptchak // Philologiae Turcicae Fundamenta. Wiesbaden, 1964b. Bd. 2:805-806. 48. Doerfer G. Literatur zum Armeno-Kiptschakischen // Ural-AltaischeJahrbcher. 1968. Bd. 40, H. 3-4: 250-252. 49. Drimba V. Syntaxe Cormane.Bucuresti; Leiden, 1973. 335 p. 50. Drimba V. Codex Cumanicus. Bucuresti,2000. 296 + 86 p. 51. Drll D. Der Codex Cumanicus: Entstehung undBedeutung. Stuttgart, 1980. 143 S. 52. Dubiska Z. Z bada nad psaterzamiormiaskimi w jzyku kipczackim // Przegld Orientalistyczny. 1961. T. 2 (38):203-214. 53. Gabain A., von. Die Sprache des Codex Cumanicus // PhilologiaeTurcicae Fundementa. Wiesbaden, 1959. T. 1: 46-73. 54. Gabain A., von.

Komanische Literatur // Philologiae Turcicae Fundamenta. Wiesbaden, 1964. T.


103/255

103

2: 213 -251. 55. Grnbech K. Codex Cumanicus: Cod. Marc. Lat. DXLIX inFaksimile herausgegeben mit Einleitung von... Kopenhagen, 1936a. 176 S.56. Grnbech K. Der Trkische Sprachbau. Kopenhagen, 1936b. 182 S.57. Grnbech K. Komanisches Wrterbuch: Trkischer Wortindex zu CodexCumanicus. Kopenhagen, 1942. 315 S. 58. Klaproth J. Notice sur un

Dictionnaire persan, coman et latin, lgu par Petrarque la Republique de Venise// J. Asiatique. 1826. V. 8: 114-117. 59. Klaproth J. Vocabulaire latin, persan etcoman de la bibliothque de Francesco Petrareha // Mmories relafcifs l'Asie,contenant des recherches historiques et philologiques sur l es peuples de l'Orient,

par... Paris, 1828. V. 3: 122-254. 60. Kraelitz-Greifenhorst F. von. Sprachprobeeines armenisch-tatarischen Dialektes in Polen // Wiener Zeitschrift fr die Kundedes Morgenlndes. 1912. Bd. 26: 307-324. 61. Kuun G. Codex Cumanicus

bibliothecae ad templum Divi Marci Venetiarum. Budapestini, 1880. 529 p.62. Lewicki M., Kohnowa R. La version turque-kiptchak du "Code des lois des

Armniens polonais" d'aprs le ms. N 1916 de la Bibliothque Ossolineum //Rocznik Orientalistyczny. 1957. T. 21: 153-300. 63. Macler F. Catalogue desmanuscrits armniens et gorgiens de la Bibliothque Nationale. Paris, 1908. 64.Menges K. Zur Etymologie des Armeno-Kiptschakischen // Der Islam. 1972.Bd. 48, H. 2: 298-332. 65. Monchi-Zadeh D. Das Persische im Codex Cumanicus.Uppsala univ., 1969. 219 S. 66. Porzdek sdw i spraw prawa Ormiaskiego z r.1604 / Wyd. O.Balzer. Lww, 1912. 67. Pritsak O. Armeno-Kiptschakisch //Philologiae Turcicae Fundamenta. Wiesbaden, 1959a. Bd. 1: S.81-87.68. Pritsak O. Das Kiptschakische // Philologiae Turcicae Fundamenta.

Wiesbaden, 1959b. Bd. 1: 74-87. 69. Radloff W. Das trkische Sprachmaterialdes Codex Cumanicus. SPb., 1887. 133 S. 70. Reychman J., Tryjarski E. Zleksykografii Ormian polskich XVII i XVIII w. // Przegld Orientalistyczny.1961. N 4: 473-478. 71. Salemann C. Zur Kritik des Codex Cumanios // .. . 1910: 942-957. 72. Schtz E. An Armeno-Kipchak Print from Lvov// Acta Orientalia Hungarica (AOH). 1961a. T. 13, f. 1-2: 123-130. 73. Schtz E.On the Transcription of Armeno-Kipchak // AOH. 1961b. T. 12, f. 1/3: 139-161.74. Schtz E. An Armeno-Kipchak Text from Lvov // AOH. 1962. T. 15, f. 1-3:291-309. 75. Schtz E. Re-Armenisation and Lexicon. From Armeno-Kipchak

back to Armenian // Acta Orientalia Hungarica. 1966. T. 19, f. 1: 99-115.76. Schtz E. An Armeno-Kipchak Chronicle on the Polish-Turkish Wars in 1620-1621. Budapest, 1968. 215 p. 77. Schtz E. Armeno-kiptschakischeEhekontrakte und Testamente // Acta Orientalia Hungarica. 1971. T. 24, f. 3:265-300. 78. Schtz E, Armeno-Kiptschakisch und die Krim // Hungaro-Turcica.Budapest, 1976: 185-205. 79. Stopka K. Ormianie w Polsce dawnej i dzisiejszej.Krakw: Ksgarnia Akademicka, 2000. 176 s. + 16 ill. 80. Tietze A. The KomanRiddles and Turkic Folklore. Berkeley, 1966. 176 p. 81. Tryjarski E. O "Historiiwojny chocimskiej" i autorach ormiaskich kronik kamienieckich // Przegld

Orientalistyczny. 1959. 2: 211-214. 82. Tryjarski E. Zodyak blge burlarnn


104/255

104

bir ermeni-kipak listesi // XI. Trk Dil Kurultaynda Okunan BilimselBildirilerden AyrBasm. Ankara, 1968: 127-152. 83. Tryjarski E. Dictionnairearmno-kiptchak d'aprs trois manuscrits des collections viennoises. Warszawa,1968-1972. T. 1, f. 1-4. 914 p. 84. Tryjarski E. A Fragment of an UnknownArmeno-Kipchak Text from Polish Collections // Rocznik Orientalistyczny.

1976a. T. 38: 291-302. 85. Tryjarski E. An Armeno-Kipchak Sermon by AntonVartabed from the 17th Century // Tractata Altaica. Wiesbaden, 1976b: 647-674.86. Tryjarski E. Der zweite Brief des Paulus an die Korinther in armeno-kiptschakischer Version und seine Sprache // Altaica Collecta. Wiesbaden, 1976c:267-344. 87. Tryjarski E. The Confession of Anton Vartabed // Studia Orientalia.1977. V. 47: 271-279. 88. Tryjarski E. An Armeno-Kipchak Version of the Lord'sPrayer // Harvard Ukrainian Studies. 1979/1980. V. 3/4: 896-901. 89. TryjarskiE. How to Live to Be (at Least!) a Hundred and Twenty? // AOH. 1982. T. 36, f.3: 539-544. 90. Tryjarski E. A Fragment of the Apochryphal Psalm 151 in its

Armeno-Kipchak Version // Journal of Semitic Studies. 1983. V. 28, f. 2: 297-302. 91. Tryjarsi E. A list of Armeno-Kipchak verbs including their basicgrammatical forms // Bulletin of the Institute for the Study of North EurasianCultures. 1984: 69-109. 92. Tryjarski E. The Story of Holy Mariane in theKipchak Language of the Polish Armenians // Journal of Turkish Studies, v. 13.Harvard University, 1989: 205-236. 93. Tryjarski E. "Eitelkeit der Eitelkeiten"oder eine Predigt Anton Vartabeds zu den Worten Sirachs // Festschrift frAndreas Tietze / Ed. Ingeborg Baladauf and Suraiya Faroqhi. Prague: EnigmaCorp., 1994: 183-197. 94. Tryjarski E. One More Sermon by Anton Vartabed //

Acta Orientalia Hungarica, T. L (1-3), 1997: 301-320. 95. Tryjarski E. Ouz(Ottoman) elements in Armeno-Kipchak // Acta Viennensia Ottomanica: Akten des13. CIEPO Symposiums (Comit International tudes Pr-Ottomanes etOttomanes) vom 21. bis 25. September 1998. 1999: 359-362. 96. Tryjarski E.Armeno-Kipchak Texts in the Alchemical Treatise by Anrdzej Torosowicz (17thCentury). Warsaw: Elopsa, 2005. 172 p. 97.Vsry S. Armeno-Kipchak Partsfrom the Kamenets Chronicle // Acta Orientalia Hungarica. 1969. T. 22, fasc. 2:139-189. 98. Zajczkowski A. Zwizki jzykowe poowiecko-sowiaskie.Wrocaw, 1949. 74 s. 99. Zajczkowski A. Do historii Kodeksu Kumaskiego:

Termin "talaman" // Sprawozd. Pol. Akad. Um. 1950. T.50, z.8: 420-125.


105/255

105

,, -KARAAY-BALKAR, KIRIMAK, KARAYIM VE GAGAUZDILI VE KLTRNDE HAZAR KAGANLIININZLERI

..*

Bildirimizin konusu tessadfi bir ekilde seilmemitir. Malumdur,Gagauz,Krmak, Karaym, Krm Tatar ve Karaay-Balkar halklarn eitim veedebi geleneklerini yeniden canlandrmak iin ncelikle bu halklarn aralarndakitarihi balarve etnik tarihi ele almak gerek. Ne yazk ki, bu konudaki almalargerek Eski Soveyt devrimi ncesi ve Sovyetler Dneminde de birok bilim adamlartarafndan gereklerden saptrlm ve belli dnemden itibaren aratrlmaya

balanlmtr. Bu halklarn tarihleri ancak polovets ve oguz dnemlerindenitibaren incelenme konusu olmutur. Halbuki aratrma Hazar kaanldneminden balatlmal ve bu dnemde varolan kimerlerin ve iskitlerinvaoluundan itibaren ele alnmal.

Bu ve buna benzer konular bildirimizin konusu olmutur.

. , -

,

,

-, - -, -. -. , -, , .- . , (. ,-, .) - . - , , -, , -. ,

*

' ,.


106/255

106

(, , -, , .) -. , -,-

, -. -, -, , - . " " . -XIX . , - , "": , , , , , . , -, (., ..) --, -, - - , , "", ..,

[1983: 9]. , - . , -. . - -. , X . -

. , , , , -,, , . -, ,"-" -, -. VIII . - [ 1888: 186] ,-


107/255


108/255

108

. , 1,0 -. ,

, , [1939: 47]. . 1928 " -" -, .. " ", . , - , [ 1928: 10].. , , -(, , , ,, [1974], [. I. 1. 94] ..). , , . -, , , -, , -, ,

, . , - , , ,-, - . (, ), , . -. , ,

. . .. . , , , . .., , . 1000 -, .,


109/255

109

. , - , . ---

-- . - -, (-). -, , . , - - (- ) - ( ), - . --. , . , -.., -, ", , -, , -, -, -" [2004: 66].

"" "" . , Codex Cumanicus , : (.. 80) [IV 1: 416]. , , - , -X ., -

. , , Codex Cumanicus - , -, , CodexCumanicus . , , , -. , : -,


110/255

110

; -: , - - ., , "-

", , (, ,, , i .) (). - (). "" ..[1936: 107]. - "" /"". , - - . , .-(-: -) -[- 1924: 85]. . , kil(=kl) "" ,, [Zjczkowski 1947: 55]. XI ,

. : 1. , , ,; 2. ; 3. [ 1936: 56-61]. , . . [1936: 226]. [-1936: 231]. ,

-. i-, -. , - ----, , "". , -: ("") [ 1909: 26], ("") [1909: 195] .. . (, -


111/255

111

) , , - (', '). .. - " " -, "

(.-. siruo ""), .-. siruo . t'ilak "","". , -, ("" "") , -("", "", " " )" [ 1991: 86]. .. : . siri,. sri-g =, , ", -sri-g "" -, k ( ). - . ara , [1991: 26]. . - 'GWS ., . - " " [,

2003: 53-54]. () 860 889 . - , "-" [-1993: 200] ("" ""). - - . K.s -. -288/901 . -

K.s. ---[Golden 1980: 199]. . , - . K.s() :"" "" [-1985: 152]. [. II. 532, 641, 675, 632]

"" [1985: 152 153].


112/255

112

, " " -, "" -, -, ,

- , . , -, "", "" - , , , , . - (, -, ) ,, [Saint-Martin 1847: 62; 1979: . 79]. , " " ,, ", , -", [1984: 81]. " " . -

-, ", -" [Golden 1980: 36]. . , -, () -[1934: 296]. C- , II . ..

[2006: 341]. , . sav-i (. . saviyar). , - -, ..: "-savi "" -. - ., : "-" " """, " (+) " "" "" "" ., -


113/255

113

, . , -, .-. sav (saw) "" (saw l"" .), saw (sav) "", "",

, .-. saw-a"""" '.. ", " (. -: ", , "). -sabi (sabiy) "", ..savi [sabi] .. " ( ..) " (. . soel "", "")" [1932: 54]. .-. - (, , ), -. -, '' [IV1: 424]. , , . -: ", " [ 2001: 139] :" , ,

" [ 2001: 40]. , "( ..) -" [ 2001: 140]. , , . , () -

(. " "). -(. "") - (. ), --(. ) [1913: 244]. 200 [1971]. , - , ---. . ,


114/255

114

XIX . - - , -, . - ,

(. ,. , . , . . ) (). , , -. - . . , -, () - [, 2005:

ІІ. Ukrayna'dakі Türkçe Konuşan Halklar Paneli (Gagauz, Urum, Karay, Kırımçak ve...

Documents

Transcript of ІІ. Ukrayna'dakі Türkçe Konuşan Halklar Paneli (Gagauz, Urum, Karay, Kırımçak ve...