ДОНИШГОҲИ ДАВЛАТИИ БОХТАР БА НОМИ

НОСИРИ ХУСРАВ

Бо ҳуқуқи дастнавис

УДК: 336.6(575.3)

РАЗЗОҚОВА ГУЛБАҲОР ҲАЁТОВНА

САМАРАНОКИИ ИҚТИСОДИИ ЛИЗИНГИ МОЛИЯВӢ ДАР

КИШОВАРЗИИ ТОҶИКИСТОН

Ихтисос: 08.00.10 – Молия, гардиши пул ва қарз

ДИССЕРТАТСИЯ

барои дарёфти дараҷаи илмии номзади илмҳои иқтисодӣ

Роҳбари илмӣ:

доктори илмҳои иқтисодӣ, профессор

Ашуров Ихтиёр Саидович

БОХТАР – 2020

МУНДАРИҶА

МУҚАДДИМА 3

БОБИ 1. АСОСҲОИ НАЗАРИЯВИИ ЛИЗИНГИ МОЛИЯВӢ

1.1. Моҳият ва шаклҳои зоҳиршавии лизинги молиявӣ дар

иқтисодиёт

12

1.2. Асосҳои методии ҳисоби пардохтҳои лизинги молиявӣ 32

1.3. Таҳаввулоти бозори лизинги молиявӣ дар хориҷа 44

БОБИ 2. БАҲОИ ВАЗЪИ КУНУНИИ РУШДИ ЛИЗИНГИ

МОЛИЯВӢ ДАР КИШОВАРЗИИ ТОҶИКИСТОН

2.1. Вазъи муосири заминаи моддӣ-техникии кишоварзӣ 56

2.2. Ҳолат ва рушди бозори лизинги молиявӣ 73

2.3. Нақши корхонаи воҳиди давлатии ҷумҳуриявии

«Тоҷикагролизинг» дар таъмини техникаи кишоварзӣ

86

БОБИ 3. РОҲҲОИ АСОСИИ ТАКМИЛИ ЛИЗИНГИ МОЛИЯВӢ

ДАР КОРХОНАҲОИ КИШОВАРЗӢ

3.1. Рушди хизматҳои лизинги молиявӣ – асоси механизми

мустаҳкам намудани заминаи моддӣ-техникӣ

104

3.2. Раванди баланд бардоштани самаранокии иқтисодии лизинги

молиявӣ

115

3.3. Мукаммал гардонидани танзими давлатии лизинги молиявӣ 124

ХУЛОСА ВА ПЕШНИҲОДҲО 141

РӮЙХАТИ АДАБИЁТИ ИСТИФОДАШУДА 147

3

МУҚАДДИМА

Муҳиммияти мавзӯи таҳқиқот. Истеҳсолоти кишоварзӣ зери таъсири

рушди дастовардҳои илмӣ-техникӣ боиси пайдо шудани равияҳои нави

муносибатҳои иқтисодӣ гардид, ки зарурати дидани чораҳои ғайри-маъмулиро

тақозо мекунад. Бо усулҳои маъмулӣ такрористеҳсолкунии фондҳои асосиро

таъмин намудан номумкин гардид, зеро воситаҳои молиявии корхонаҳо барои

дар як вақт иваз намудани фондҳо имкон намедиҳанд.

Гузаштан ба иқтисодиёти бозорӣ дар назди истеҳсолкунандагони маҳсулоти

саноатӣ як қатор масъалаҳои муҳим, аз он ҷумла дар шароити рақобати баланд,

паст шудани бозори фурӯш, паст шудани нархи маҳсулот бо сабаби коста

гаштани қобилияти харидории молистифодабарандагон ва кам шудани

захираҳои молиявиро гузошт. Аз ин ҷо ҳам истеҳсолкунандагони техника ва ҳам

истифодабарандагон дар ҷустуҷӯи механизми нави ҳалли масъала буданд.

Дар шароити кунунӣ аксари корхонаҳои кишоварзии Тоҷикистон

нарасидани захираҳои молиявиро ҳис менамоянд. Онҳо наметавонанд воситаҳои

асосии худро бо дастовардҳои нави илмӣ-техникӣ иваз намоянд ва маҷбуранд ба

бонкҳо барои гирифтани қарз муроҷиат намоянд. Аз сабаби баланд шудани

арзиши қарз корхонаҳо маҷбуранд роҳи дигари ҳалли масъаларо ёбанд, ки он

лизинг ба ҳисоб меравад. Бояд қайд намуд, ки тибқи лизинг нисбат ба қарз

сарфаи 10 % маблағ аз арзиши воситаи асосии гирифташуда ба даст меояд.

Ҳолати имрӯзаи иқтисодиёти Тоҷикистон зарурати гирифтани воситаҳои

асосиро бо шартҳои лизинги молиявӣ тақозо менамояд. Лизинг аз як тараф

масъалаи корхонаҳои кишоварзиро, ки барои такмилдиҳии истеҳсолот

маблағҳои кофӣ надоранд ва бонкҳо, ки ба хоҷагиҳои кишоварзӣ бо сабаби паст

будани қобилияти пардохтпазирӣ қарз доданӣ нестанд ҳал, менамояд.

Муносибатҳои лизингӣ барои ҳамаи тарафҳо самараноканд, зеро

корхонаҳои саноатӣ метавонанд маҳсулоти худро ба фурӯш бароранд,

корхонаҳои кишоварзӣ воситаҳои асосиашонро такмил диҳанд.

4

Таҷрибаи ҷаҳонии истифодаи лизинги молиявӣ самаранокии фаъолияти

соҳибкории корхонаҳоро таъмин намуд, ки истифодаи онҳо дар иқтисодиёти

Тоҷикистон амри зарурист. Тавассути лизинг метавон ба иқтисодиёт

сармоягузории дохилӣ ва хориҷиро ҷалб намуд, ки такрористеҳсолкунии

захираҳои техникӣ-технологии бахши аграриро таъмин менамояд ва аз ҷиҳати

илмӣ-актуалӣ будани мавзӯи диссертатсияро муайян менамояд.

Дараҷаи азхудшудаи масъалаҳои илмӣ ва заминаҳои назариявию

методологии таҳқиқот. Дар айни замон омӯзишии масъалаҳои вобаста ба

такрористеҳсолкунии заминаҳои моддӣ-техникии кишоварзии ҷумҳурӣ дар

шароитҳои лизинг фаъол гаштааст.

Асоси назариявӣ ва методологӣ, ки моҳияти лизинги молиявӣ ва хусусияти

онро инъикос менамоянд, дар таҳқиқотҳои илмии олимони хориҷӣ ба монанди.

Брихем. Ю., Домодаран А., Кидуэлл Д.С., Петерсон Р.Л., Портер М., Хюстон Ҷ.,

Шабашев Е.А., Штельмах В. ва дигарон ба назар мерасад.

Дар байни таҳқиқотчиёни рус, ки ба асосҳои лизинг ва муносибатҳои

лизингӣ машғуланд олимони зеринро номбар кардан мумкин аст: Адамов Н.А.,

Газман В., Горемикин В.Н., Громов С.А., Говоров С.Н., Егоров А.В., Лещенко

М.И., Кистерева Е.В., Ковалев В.В., Красева Т.А., Прилуцкий Л., Прохоров А.Ю.

доир ба ин мавзӯъ тадқиқот бурдаанд.

Амалиёти лизинги молиявӣ дар бахши аграрии иқтисодиёт, самаранокии

онҳо ва имконияти такомулёбии онҳо дар корҳои илмии. Агапов А.В., Анисимов

М.В., Буркова О., Горемикин В.А., Зарук Н.Ф., Ионова Ю.Г., Итскович А.,

Кормаков Л.Ф., Красева Т.А., Лапигин Ю.Н., Лимарев В.А. баррасӣ шудаанд.

Дар асарҳои олимон: Газман В.Д., Домодаран А., Ермакова Ж.А.,

Кистерева Е.В., Малафеева М.В., Пахолкина Е.В., Поляк Г.Б., Хойер В.,

Штелмах В. лизинги молиявӣ чун механизми сармоягузорӣ таҳқиқ шудаанд.

Олимон Семейкин В.А., Шарапа В.А., Шабашев В.А. самтҳои рушди бозори

дуюмдараҷаи техникаи кишоварзӣ дар шароитҳои лизингро таҳқиқ намудаанд.

5

Асарҳои илмии олимони тоҷик Уроқов Д.У., Бобоев Ш.Қ., Нурмаҳмадов

З.Ҷ., Носиров Р., Одинаев Ш.Т., Орипов Р.А., Пираков Р.М., Эргашев А.А. ва

дигарон ба масъалаҳои назариявӣ ва амалии лизинг дар кишоварзӣ бахшида

шудаанд. Таҳқиқотҳои ин олимон ба асоснок намудани ногузирии амалиётҳои

лизингӣ, такмилдиҳии механизми рушди лизинг дар кишоварзӣ равона карда

шудааст.

Дар солҳои охир муҳаққиқони зерин: Анисимов М.В., Будаева М.С.,

Вавилина О.А., Голубев В.В., Зубарева Л.В., Козловский В.А., Лугова Е.А.,

Любофеев В.Д., Махмутов Р.А., Модин М.Ю., Малафеева М.В., Попова Н.Н.,

Прохоров А.Ю., Суюмбаева Р.А., Смирнов А.Г., Федоров В.В. ва дигарон доир

ба лизинги молиявӣ диссертатсияҳои илмӣ дифоъ намудаанд.

Аммо мушкилоти самаранокии лизинги молиявӣ, ҳамчун сарчашмаи

таъмини хоҷагиҳои кишоварзӣ бо воситаҳои асосӣ ва таъсири он ба самаранокии

истеҳсолоти кишоварзӣ то ҳол пурра таҳқиқ нашудааст. Дар айни замон моҳият

ва шаклҳои зоҳиршавии лизинги молиявӣ дар иқтисодиёти кишоварзӣ,

хусусияти ташаккулёбии хизматҳои лизинги молиявӣ, асосҳои методи ҳисобу

китоби пардохтҳои лизингӣ, самаранокии хизматҳои лизинги молиявӣ дар

кишоварзӣ, ки ба ташаккулёбии механизми рушди лизинг вобастаанду

такрористеҳсолкунии сифатӣ ва миқдории заминаҳои моддӣ-техникии бахши

иқтисодиёти соҳаро таъмин менамоянд, ба таври қаноатбахш омӯхта нашудааст.

Маҳз, ин масъалаҳо боиси интихоби мавзӯи диссертатсияи мазкур гардидаанд.

ТАВСИФИ УМУМИИ ТАҲҚИҚОТ

Ҳадафи таҳқиқот. Ҳадафи диссертатсияи илмии мазкур таҳқиқи асосҳои

назариявии самаранокии лизинги молиявӣ, шаклҳои зоҳиршавии он, хусусияти

ташаккулёбии хизматҳои лизинги молиявӣ, асосҳои методикаи

ҳисоббаробаркунии пардохтҳои лизингӣ ва роҳҳои асосии такмили самаранокии

лизинги молиявӣ дар кишоварзӣ мебошад.

Объекти таҳқиқот. Лизинги молиявӣ ҳамчун сарчашмаи сармоягузории

хоҷагиҳои кишоварзӣ ва корхонаи воҳиди давлатии ҷумҳуриявии

6

«Тоҷикагролизинг», ки хизматрасонии лизингиро дар кишоварзӣ ба амал

мебарорад ба ҳисоб мераванд.

Мавзӯи таҳқиқот. Самаранокии иқтисодии лизинги молиявӣ дар

ташкилотҳои кишоварзӣ.

Вазифаҳои таҳқиқот. Барои комёб шудан ба ин ҳадаф ҳалли вазифаҳои

зерин мувофиқи мақсад аст:

таҳқиқи асосҳои назариявии самаранокии лизинги молиявӣ, моҳият ва

шаклҳои зоҳиршавии он дар иқтисодиёт;

хусусиятҳои ташаккулёбиҳои рушди хизматрасонии лизинги молиявӣ

дар соҳаи кишоварзии ҷумҳурӣ;

дақиқ намудани методикаи ҳисоби пардохтҳои лизингӣ дар кишоварзӣ;

таҳлили таҳаввулоти бозори лизинги молиявӣ дар хориҷа;

таҳлили вазъи имрӯзаи заминаҳои моддӣ-техникии соҳаи кишоварзӣ;

арзёбии ҳолат ва рушди бозори лизинги молиявӣ;

баҳои нақши корхонаи воҳиди давлатии ҷумҳуриявии «Тоҷикагролизинг»

дар рушди лизинги молиявӣ;

таҳия ва пешниҳоди роҳҳои ташаккули механизми рушди лизинги

молиявӣ тавассути:

рушди хизматҳои лизинги молиявӣ, ҳамчун механизми ҷалби сармояи

дохилӣ ва хориҷӣ дар мустаҳкам намудани заминаи моддӣ-техникӣ;

баланд бардоштани самаранокии иқтисодии лизинги молиявӣ;

мукаммал гардонидани танзими давлатии лизинги молиявӣ.

Масъалаҳои таҳқиқот. Таҳқиқи асосҳои назариявии лизинги молиявӣ,

баҳои вазъи кунунии рушди лизинги молиявӣ дар кишоварзии Тоҷикистон ва

пешниҳод намудани роҳҳои асосии такмили самаранокии лизинги молиявӣ дар

корхонаҳои кишоварзӣ.

Усулҳои таҳқиқот. Дар ҷараёни таҳқиқот усулҳои монографӣ, таҳлилӣ,

мантиқӣ, абстрактӣ, иқтисодӣ, оморӣ, ҳисобию конструктивӣ, моделсозии

иқтисодӣ-риёзӣ истифода шудаанд.

7

Соҳаи таҳқиқот. Кори диссертатсионӣ дар мувофиқат бо фаслҳои зерини

Шаҳодатномаи руйхати ихтисосҳои кормандони илмии КОА назди Президенти

Ҷумҳурии Тоҷикитон аз рўи ихтисоси 08.00.10 - Молия, гардиши пул ва қарз.

мувофиқ буда, чунин қисматҳоро дарбар мегирад.

П. 1.9.Таъминоти молиявии такрористеҳсолии васеъ; 1.10. Мувозинати

молиявии истифодабарии самараноки ҳамаи намудҳои иқтидорҳои иқтисодӣ;

2.14. Маблағгузории раванди сармоягузорӣ дар сатҳи ҷумҳуриявӣ ва маҳаллӣ;

3.2. Паҳлуҳои ташкили иқтисодии молияи корхонаҳо ва ташкилотҳо; 3.20

Сарчашмаҳои молиякунонии субъектҳои хоҷагидорӣ, муаммоҳои

муносибкунонии сохтори сармоя; 3.25. Молияи равандҳои инвеститсионӣ ва

инноватсионӣ воситаҳои молиявии сармоягузорӣ мувофиқат менамояд.

Марҳилаҳои таҳқиқот. Таҳқиқот се марҳиларо дар бар мегирад. Таҳқиқот

аз соли 2011 то 2019 дар пояи кафедраи назарияи иқтисодии Донишгоҳи

давлатии Бохтар ба номи Носири Хусрав гузаронида шудааст. Дар давраи аввал

(солҳои 2012-2014) марҳилаи омодагӣ (баёни мушкилот, интихоби мавзӯъ,

муайян кардани объект ва мавзӯи таҳқиқот, гузоштани мақсадҳо ва вазифаҳои

мушаххас, таҳияи фарзияи таҳқиқот, тарзу усули гузаронидани тадқиқот, таҳияи

нақшаи корӣ), марҳилаи асосӣ (солҳои 2015-2017), (ҷамъоварӣ, коркард, таҳлил

ва ҷамъбасти маводи назариявӣ ва амалӣ, озмоиш ва муаррифии натиҷаҳои

омӯзиш), марҳилаи ниҳоӣ (солҳои 2018-2019) (тартиб додани хулосаҳо,

баҳодиҳии натиҷаҳо) иборат аст.

Пойгоҳи асосии иттилоотӣ ва озмоишии таҳқиқот. Корҳои таҳқиқотӣ дар

назди кафедраи назарияи иқтисодии Донишгоҳи давлатии Бохтар ба номи

Носири Хусрав гузаронида шудааст,

Эътимоднокии натиҷаҳои диссертатсионӣ. Эътимоднокӣ ва саҳеҳии

муқаррароти илмӣ, хулосаҳо ва тавсияҳои амалии таҳқиқот тавассути таҳлили

пурраи кори муаллифон дар мавзӯи таҳқиқшуда, маводи маҷаллаҳои махсус,

инчунин маълумоти корхонаи воҳиди давлатии ҷумҳуриявии «Тоҷикагролизинг»

натиҷаҳои пурсишҳои роҳбарони хоҷагиҳои деҳқонӣ (фермерӣ)-и вилояти

8

Хатлон, сармутахассисони идораҳои минтақавии давлатӣ, мувофиқати дохилӣ,

дақиқ ва истифодаи дурусти усулҳои системавии ҳалли мушкилот таъмин карда

шудааст. Натиҷаҳои таҳқиқот бо ҷадвалҳо ва ҳисобҳои даққиқ асоснок карда

шуда ба мақсад ва вазифаҳои таҳқиқот мувофиқ мебошад.

Бозёфтҳои асосии таҳқиқот дар конфронсҳои илмӣ дар самтҳои гуногун

нашр ва гузориш дода мешаванд.

Заминаҳои методологӣ ва назариявии таҳқиқоти диссертатсионӣ

корҳои илмии бунёдӣ оид ба назарияи лизинги молиявӣ, таҳқиқи монографӣ ва

диссертатсионӣ, асарҳои илмии олимони ватанӣ ва хориҷӣ, ки ба таҳқиқи

масъалаҳои лизинги молиявӣ бахшида шудаанд, мавод ва тавсияҳои

конференсияҳои илмӣ-амалӣ, барномаҳои рушди иқтисодӣ-иҷтимоии

Тоҷикистон ва минтақаҳои он, санадҳои меъёрӣ-ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон

оид ба масъалаҳои лизинги молиявӣ ба шумор мераванд.

Заминаҳои иттилоотии таҳқиқоти диссертатсияро маълумотҳои оморӣ,

санадҳои меъёрию ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон, Фармонҳои Президенти

Ҷумҳурии Тоҷикистон, Қарорҳои Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, санадҳои

Вазорати кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон, маводи КВДҶ «Тоҷикагролизинг»,

ҳисоботи солона ва бизнеснақшаҳои корхонаҳои кишоварзии вилояти Хатлон

ташкил кардаанд.

Навоварии илмии таҳқиқоти дар таҳияи асосҳои назариявӣ ва тавсияҳои

амалӣ оид ба ташаккул ва рушди лизинги молиявӣ дар кишоварзии ҷумҳурӣ

зоҳир мегардад. Натиҷаҳои илмии тадқиқоти мазкур чунинанд:

дар асоси тадқиқи асосҳои назариявӣ моҳияти иқтисодии лизинги

молиявӣ дар таҳияи нав бо чунин мазмун «лизинги молиявӣ - чун категорияи

иқтисодӣ, як намуди фаъолияти инвеститсионӣ буда, дар худ муносибати байни

субъектҳои иқтисодӣ, ки тибқи шартнома предмети лизингро ба иҷораи

дарозмуҳлат бо пардохти маблағи муайян, дар муҳлати муайян бо шартҳои

муайян таҷассум мекунад» пешниҳод шудааст;

9

унсурҳои назариявии ташаккулёбӣ ва рушди лизинги молиявӣ таҳқиқ

шуда, самаранокии лизинги молиявӣ нисбат ба дигар усулҳои сармоягузорӣ

асоснок карда шудаанд;

тибқи таҳлили таҳаввулоти бозори лизинги молиявӣ дар хориҷа,

дастовардҳои мамлакатҳои тараққикардаро муайян намуда, имконият ва

самаранокии истифодаи он дар иқтисодиёти кишоварзии Тоҷикистон пешниҳод

шудааст;

дар пояи таҳлил ба вазъи кунунии заминаҳои моддӣ-техникии соҳаи

кишоварзӣ баҳо дода, зарурати рушди бозори лизинги молиявӣ, ҳамчун

маблағгузории самаранок нисбат ба қарз муайян карда шудааст;

зарурати ташкили фондҳои дуюмдараҷа ва венчурии минтақавӣ барои

таъмини истифодабарии бисёркаратаи техника ва рушди лизинги молиявӣ

асоснок карда шудаанд;

бо истифода аз модели иқтисодӣ-риёзӣ самтҳои асосии рушди бозори

хизматҳои лизингии минтақаи Хатлон бо назардошти хароҷотҳои пасттарини

ширкатҳои лизингӣ, тавассути оқилона бастани шартномаҳо ва ба низом

даровардани фаъолияти шарикон дар ин бозор муайян ва барои истифода

пешниҳод шудааст;

роҳҳои ташаккули механизми лизинги молиявӣ тавассути рушди

хизматҳои лизинги молиявӣ, ҳамчун механизми ҷалби сармояи дохилӣ ва хориҷӣ

дар мустаҳкам намудани заминаи моддӣ-техникӣ, баланд бардоштани

самаранокии иқтисоди лизинги молиявӣ ва мукаммал гардонидани танзими

давлатии лизинги молиявӣ таҳия ва пешниҳод шудаанд.

Аҳамияти назариявии таҳқиқоти диссертатсионӣ дар он зоҳир мегардад,

ки муаллиф қоидаи нави ибораи лизинги молиявиро дар мазмуни зерин «лизинги

молиявӣ - чун категорияи иқтисодӣ, як намуди фаъолияти инвеститсионӣ буда,

дар худ муносибати байни субъектҳои иқтисодӣ, ки тибқи шартнома предмети

лизингро ба иҷораи дарозмуҳлат бо пардохти маблағи муайян, дар муҳлати

муайян бо шартҳои муайян таҷассум мекунад» пешниҳод намуда, рушди онро

10

дар шароити ташаккулёбии муносибатҳои бозорӣ бо назардошти хусусиятҳои

фарқкунандаи иқтисодиёти Ҷумҳурии Тоҷикистон ба асос гирифта шуда, он аз

нуқтаи назари инкишофи тарафҳои мухталифи лизинги молиявӣ асоснок карда

шудааст.

Аҳамияти амалии таҳқиқоти диссертатсионӣ. Усули арзёбии

нишондиҳандаҳои бузурги сифатии техникаи кишоварзӣ, ки дар шароитҳои

лизинг таъмин карда мешаванд, аз тарафи мутахассисони корхонаи воҳиди

давлатии «Тоҷикагролизинг» қабул карда шуд, ки он ҳангоми таҳияи сиёсати

аграрӣ истифода шудааст. Дар натиҷаи такмилдиҳии тарғиботи маркетингии

фурӯши техникаи кишоварзӣ дар соли 2018 фоида ё ҳаҷми фурӯш нисбат ба соли

2014 ба маблағи 13,8 млн сомонӣ ё 2,1 баробар афзуданд.

Маводи диссертатсияи илмӣ дар факултетҳои иқтисодии мактабҳои олӣ ба

сифати дастурҳои методӣ истифода мешавад.

Натиҷаҳои тадқиқот дар соҳаи кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва

минтақаҳои он барои баланд бардоштан самаранокии созишномаҳои лизингӣ

истифода шудааст, ки бо маълумотномаҳои Вазорати кишоварзии Ҷумҳурии

Тоҷикистон ва раёсати кишоварзии вилояти Хатлон тасдиқи худро ёфтаанд.

Нуқтаҳои ҳимояшавандаи таҳқиқоти диссертатсионӣ

моҳияти иқтисодии лизинги молиявӣ дар таҳияи нав пешниҳод шудааст;

самаранокии лизинги молиявӣ нисбат ба иҷора, қарз ва дигар усулҳои

сармоягузорӣ асоснок карда шудаанд;

пешниҳоди истифодаи таҷрибаи ҷаҳонӣ доир ба истифодаи лизинги

молиявӣ дар иқтисодиёти кишоварзии Тоҷикистон;

самаранокии ташкили фондҳои дуюмдараҷа ва венчурии минтақавӣ

барои таъмини истифодабарии бисёркаратаи техника;

самтҳои асосии рушди бозори хизматҳои лизингии минтақаи Хатлон бо

назардошти хароҷотҳои пасттарини ширкатҳои лизингӣ;

роҳҳои ташаккули механизми лизинги молиявӣ чун механизми ҷалби

самараноки сармояи дохилӣ ва хориҷӣ.

11

Саҳми шахсии довталаб дар аз ҷиҳати назариявӣ асоснок намудани мақсад

ва вазифаҳои таҳқиқот, такмил додани моҳияти иқтисодии лизинги молиявӣ,

самаранокии он нисбат ба дигар сарчашмаҳои ҷалби сармоягузорӣ ба

кишоварзии Тоҷикистон бо роҳҳои ташкили фондҳои дуюмдараҷа венчурии

минтақавӣ ва дастгирии давлатӣ асоснок карда шудааст.

Тасвиби натиҷаҳои таҳқиқот. Натиҷаҳои таҳқиқот дар ҷараёни муҳокимаи

он дар ҷаласаҳои кафедраҳои назарияи иқтисодӣ, молия ва қарзӣ Донишгоҳи

давлатии Бохтар ба номи Носири Хусрав (солҳои 2011-2019), Донишгоҳи

Славянии Россияву Тоҷикистон (2018), Академияи илмҳои кишоварзии

Тоҷикистон (солҳои 2013), баромадҳо дар конфронсҳои илмӣ-амалии

Донишгоҳи давлатии Бохтар ба номи Носири Хусрав, Донишкадаи энергетикии

Тоҷикистон (2012-2019), Донишгоҳи давлатии Данғара (2017), Донишкадаи

молия ва иқтисоди Тоҷикистон (2014) гузориш дода шудааст. Нитиҷаҳои кори

диссертатсионӣ дар ҷараёни таълим аз фанни «Менеҷменти молиявӣ» истифода

бурда мешавад.

Нашри натиҷаҳои таҳқиқот. Доир ба мавзӯи рисолаи илмӣ 21 мақола ба

нашр расонида шуд (аз онҳо 5 ҳаммуаллифӣ) дар ҳаҷм 19,4 ҷузъи чопӣ аз ҷумла

9,7 ҷузъи чопӣ аз тарафи муаллифи диссертатсияи илмӣ ба табъ расонида

шудааст.

Сохтор ва ҳаҷми диссертатсия. Диссертатсияи илмӣ аз муқаддима, се

боб, хулоса, рӯйхати адабиёти истифодашуда иборат аст. Ҳаҷми кор дар 166

саҳифа, аз ҷумла 12 расм, 31 ҷадвал иборат аст.

МАЗМУНИ АСОСИИ ДИССЕРТАТСИЯ

Дар муқаддима муҳиммияти мавзӯи таҳқиқот, тавсифи ҳолати

омӯхташавии мушкилоти таҳқиқот, мақсад ва вазифаҳои он, навгонии илмӣ ва

аҳамияти назариявӣ-амалии диссертатсия мухтасар ифода ёфтааст.

Дар боби якум «Асосҳои назариявии лизинги молиявӣ» моҳият ва

шаклҳои зоҳиршавии лизинги молиявӣ дар иқтисодиёт, асосҳои методии ҳисоби

12

пардохтҳои лизинги молиявӣ, таҳаввулоти бозори лизинги молиявӣ дар хориҷа

мавриди баррасӣ қарор гирифтааст.

Дар боби дуюм «Баҳои вазъи кунунии рушди лизинги молиявӣ дар

кишоварзии Тоҷикистон» вазъи муосири заминаи моддӣ-техникии кишоварзӣ,

ҳолат ва рушди бозори лизинги молиявӣ, нақши КВДҶ «Тоҷикагролизинг» дар

таъмини техникаи кишоварзӣ муайян карда шудааст.

Дар боби сеюм «Роҳҳои асосии такмили лизинги молиявӣ дар

корхонаҳои кишоварзӣ» рушди хизматҳои лизинги молиявӣ асоси механизми

мустаҳкам намудани заминаи моддӣ-техникӣ, раванди баланд бардоштани

самаранокии иқтисоди лизинги молиявӣ, мукаммал гардонидани танзими

давлатии лизинги молиявӣ нишон дода шудааст.

Дар хулосаи диссертатсия таклифу пешниҳодҳои илмӣ оиди рушди

лизинги молиявӣ дар кишоварзии Тоҷикистон оварда шудааст.

13

БОБИ 1. АСОСҲОИ НАЗАРИЯВИИ МУНОСИБАТҲОИ ЛИЗИНГӢ

1.1. Моҳият ва шаклҳои зоҳиршавии лизинги молиявӣ дар иқтисодиёт

Актуалӣ будани лизинг ва ташаккули бозори лизинг пеш аз ҳама ба

воситаи ҳолати ғайриқаноатбахши базаи моддӣ-техникии иқтисодиёт, аз ҷиҳати

моддию маънавӣ хароб гаштани таҷҳизоти корхонаҳои истеҳсолӣ ва

хизматрасониҳо, нарасидани қисмҳои эҳтиётӣ, самаранокии пасти истифодаи

онҳо ба ҳисоб меравад. Дар ҳолати кунунӣ талабот ба такмилдиҳии истеҳсолот,

баланд бардоштани сатҳи техникии он, бунёди ҷойҳои кории нав афзудааст. Бо

истифода аз амалиётҳои лизингӣ, самтҳои таъмини истеҳсолот бо техникаи

пуриқтидор зиёд гашта, сатҳи рақобатпазирии иқтисодиёт меафзояд, ки боиси

баланд гаштани дараҷаи даромаднокии ташкилотҳо ва сатҳи даромад ба буҷети

самтҳои гуногун мегардад.

Ихтилофи назар дар муайян намудани мафҳуми «лизинг» ҳангоми

тарҷумаи калимаи англисӣ «leasing» - иҷора пайдо шуд. Бо назардошти ин

тарҷума, истилоҳи «лизинг» метавонад чи иҷораи молиявӣ, чи ба кироя додан,

қарордоди қарзӣ, ба иҷора додан бо шарти дар оянда харида гирифтанро ифода

намояд1.

Лизинг ин созишномаи молиявии байни ду тараф, Лизингдиҳанда ва

Лизинггиранда барои иҷораи предмети лизинг ба муҳлати муайян ва бо

пардохтҳои муайян ба ҳисоб меравад. Умуман, лизинг ин воситаи молиявии

миёнамуҳлат мебошад, ки барои харидорӣ намудани техника, таҷҳизот,

воситаҳои нақлиёт ва ё дигар дороиҳо истифода бурда мешавад. Ин аз як тараф

ба Лизинггиранда имконият медиҳад, ки дороие, ки ба тарафи дигар,

Лизингдиҳанда тааллуқ дорад истифода барад. Лизинггиранда предмети

лизингии ба иҷора гирифтаро истифода намуда, мувофиқи шартҳои созишномаи

байни ҳарду тараф ба имзо расида, ба фоидаи Лизингдиҳанда пардохтҳои

лизингӣ анҷом медиҳад. Дар охири муҳлати созишномаи лизингӣ, ҳуқуқи 1 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи иҷораи молиявӣ (лизинг) (ҚҶТ аз 14.11.16 с., №1375) (Ахбори

Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон соли 2003, №4, мод. 139; Қонуни ҶТ аз 15.03.2016 с., №1300; аз

14.11.2016 с., №1375).

14

соҳибияти предмети лизинг метавонад ба Лизинггиранда бо нархи рамзӣ

супорида шавад. Ҳамин тариқ, лизинги молиявӣ ба иҷора, баъдан, хариди

таҷҳизот ва техника шабоҳат дорад.

Ба ақидаи Симинг Р.С. «Лизинг - ин як намуди хизматрасонии молиявӣ,

намуди қарзгузорӣ барои шахсони ҳуқуқӣ ва воқеъӣ ҳангоми харидани

воситаҳои асосӣ мебошад. Лизингдиҳанда вазифадор мешавад, ки воситаи ба

лизинг додаро аз фурӯшандаи муайяншуда харида гирад ва ба

лизингистифодабаранда бо пардохти қисм-қисми арзиш ва молики муваққатӣ

диҳад. Асосан он бо мақсади соҳибкорӣ истифода бурда мешавад. Дар таҷрибаи

ҷаҳонӣ, лизинги истеъмолӣ васеъ паҳн шудааст. Шартҳои шартномаро

метавонад худи лизингдиҳанда муайян намояд. Лизинггиранда метавонад аз

аввал соҳибмулк бошад»1.

Громов С.А. бошад «лизингро – ин иҷораи дарозмуҳлати воситаҳо бо

ҳуқуқи дар оянда харида гирифтан номидааст. Қонунгузории мамлакатҳои

ҷудогона пардохти андозро аз лизинг гуногун муайян кардаанд. Дар Россия

лизинг имконият медиҳад, ки муҳлати истеҳлоки босуръати восита бо

назардошти азнавтақсимкунии андоз аз арзиши иловашуда гардад2.

Егоров А.В. «лизингро - як намуди фаъолияти инвеститсионӣ номидааст,

ки дар он лизингдиҳанда аз фурӯшандаи восита (предмети лизинг) харида, сипас

онро ба иҷора бо пардохти маблағи муайян, дар муҳлати муайян бо шартҳои

муайян ба лизинггиранда медиҳад ва дар оянда лизинггиранда соҳиби пурраи ин

восита мегардад3.

Дар Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи иҷораи молиявӣ (лизинг)»

(замимаи 1) «лизинг - ин маҷмӯи муносибатҳои ҳуқуқӣ ва иқтисодӣ буда, ки

1 Cuming R.C. Model Rules for Lease Financing: A Possible Complement to the UNIDROIT Convention on

International Financial Leasing // Uniform Law Review, 1998. Vol. 3. – P. 371-384. 2 Громов С.А. Обеспечительная функция права собственности лизингодателя на предмет лизинга // Меры

обеспечения и меры ответственности в гражданском праве: Сб. ст. / Рук. авт. кол. и отв. ред. М.А. Рожкова.

– М.: Статут, 2010. – С. 248-292. 3 Егоров А. В. Лизинг: аренда или финансирование? // Вестник ВАС РФ, 2012. – №3. – С. 36-60.

15

ҳангоми муомилоти шартномаи лизинг, аз ҷумла хариди предмети лизинг

истифода мешавад (моддаи 2 қонун доир ба лизинг)»1.

Яъне, лизинг - ин як намуди маблағгузорие мебошад, ки дар он гирифтани

маблағ барои рушди истеҳсолот ва мукаммалгардонии он равона мегардад.

Ба ақидаи Громов С.А. доир ба он, ки «Лизинг – ин воситаи инвеститсионӣ

буда, ба корхона имконият медиҳад, ки захираҳои молиявии худро якбора сарф

накарда воситаҳои асосии худро такмил диҳад ва соҳиби технологияи замонавии

самаранокиаш баланд гардад», розӣ нашудан мумкин нест.

Зеро, лизинг – ин як намуди ноёби инвеститсия буда, қобилияти ба рақобат

тобоварии корхонаро баланд бардошта, ҳавасмандии корхонаро барои истеҳсоли

молҳои рақобатпазир афзуда, ба сатҳи шуғли аҳолӣ, афзоиши даромади аҳолӣ ва

давлат таъсири бевосита мерасонад2.

Лизинг – ин амали махсус, барои хариди моликият, бо мақсади ба

истифодаи муваққатӣ дар як муҳлати муайян, ки ба муҳлати истеҳлоки

истифодабариаш баробар ва ё наздик аст. Дар муҳлати амали шартнома,

лизингдиҳанда аз ҳисоби пардохтҳои лизингӣ, арзиши пурраи воситаро мегирад

ва фоидаи муаяйн низ ба даст меорад. Дар маҷмӯъ лизингро қарзи дарозмуддат

низ номидан мумкин аст3. Аз ин ҷо, лизингро метавон ҳамчун як намуди қарз

номид, зеро ҳангоми он принсипҳои додани қарз риоя мешаванд, предмети

лизинг ба иҷораи дарозмуҳлат бо хариди пурраи он дар давоми амали шартнома

дониста мешавад.

1 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи иҷораи молиявӣ (лизинг) (ҚҶТ аз 14.11.16 с., №1375) (Ахбори

Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон соли 2003, №4, мод. 139; Қонуни ҶТ аз 15.03.2016 с., №1300; аз

14.11.2016 с., №1375). 2 Громов С. А. Определение финансового результата лизинговой операции при досрочном расторжении

договора лизинга // Вестник ВАС РФ, 2011. – №3. – С. 6-27. 3 Ҳамон ҷо. – С. 28.

16

Расми 1.1. Иштирокчиёни асосии амалиётҳои лизингӣ

Ширкате, ки предмети лизингро мувофиқи шартҳои шартномаи хариду фурӯш ба лизингдиҳанда мефурӯшад

ИШТИРОКЧИЁНИ АСОСИИ АМАЛИЁТЊОИ ЛИЗИНГӢ

Лизингдиҳанда Суғуртакунанда Лизинггиранда Таъминкунанда

(фурӯшанда)

Шахси ҳуқуқие, ки предме-

ти лизингро бо дархости ли-

зинггиранда дастрас намуда

онро барои иҷораи молия-

вии минбаъда ба лизинги-

ранда мувофиқи шартномаи

лизинг месупорад.

Шахси воқеӣ ки мувофиқи шарт-

номаи лизинг ўҳдадор мешавад,

ки предмети лизингро ба муҳлати

муқарраргардида, ба ивази пар-

дохтҳои муайян ва бо шартҳои

барои нигоҳдорӣ ва истифодаба-

рии муваққатӣ қабул намояд.

Ширкати суғуртавӣ, ки предмети лизингро

мувофиқи шартномаи лизинг суғурта мена-

мояд. Он дар амалиёти лизингӣ ҳангоми

пешниҳоди хизматрасонии суғуртавӣ барои

таҷҳизот, техника, нақлиёт ва дигар намуди

дороиҳо иштирок менамояд ва хавфҳои

эҳтимолиро амалиёти лизингӣ мепӯшонад.

17

Бояд тазаккур дод, ки лизинг – ин як воситаи самараноки иваз

намудани воситаҳои куҳнаи муҳлати хизматрасониашон гузашта мебошад, ки

барои корхонаҳои амалкунанда дастрас мебошад. Ин ба корхона имконият

медиҳад, ки худро ба талаботҳои бозор ҳам аз ҷиҳати технологияи нав ва ҳам

истеҳсоли маҳсулоти рақобатпазир мутобиқ намояд. Бо доштани техника ва

технологияи пешқадам лизинггиранда метавонад бе ҳарос нақшаи рушди

корхонаашро ба муҳлатҳои дур кашад ва аз хавф эмин монад.

Гузаштан ба иқтисодиёти бозорӣ дар назди корхонаҳои истеҳсолӣ чунин

муаммоҳоро пеш овард:

чи гуна худро дар шароити рақобати шадид нигоҳ дошт;

ҳиссаи худро дар бозор кам накард;

чи гуна шарикони истеҳсолӣ ёфт;

дар шароити маҳдудияти захираҳо ҷои худро дар бозор гум накард.

Аз инҷо зарурати муносибатҳои лизингӣ ба миён омад. Тибқи расми

овардашуда (расми 1.1) вазифаҳои асосии иштирокчиёни амалиётҳои лизинги

молиявӣ муайян карда шудааст.

Ҳамаи шахсони ҳуқуқӣ, ки ба таври расмӣ мутобиқи қонунгузории

Ҷумҳурии Тоҷикистон таъсис ёфтаанд ва аз қайди давлатӣ гузаштаанд,

метавонанд барои истифодаи лизинги молиявӣ муроҷиат намоянд. Шахсони

ҳуқуқие, ки нақша доранд иқтидори истеҳсолии худро пурзур ва ё нав

намоянд, метавонанд аз маблағгузории лизингӣ барои харидори намудани

намудҳои гуногуни таҷҳизот ва техника истифода намоянд.

Шартҳои асосии лизинг:

муҳлат - аз 12 то 48 моҳ;

пешпардохт - 20% ё зиёда;

изофапулӣ бо фоиз - дар асоси шартномаи лизингӣ;

пардохти маъмурӣ - 1% аз маблағи аз ҳисоби ширкати лизингӣ

пардохтшаванда;

асъор - доллари ИМА;

кафолат - амволи ғайриманқул;

18

суғурта - предмети лизинг бояд дар муҳлати пурраи лизинг суғурта

карда шавад.

Меъёрҳои асосӣ барои қобили қабул будани лоиҳаи лизингӣ:

лизинггиранда бояд шахси ҳуқуқӣ бошад;

ҳисоботи молиявии мусбӣ дошта бошад;

дорои таҷрибаи хуби касбӣ бошад;

бояд таърихи хуби қарзӣ дошта бошад;

мизоҷони эҳтимолӣ набояд дар амалиётҳои зерин: бозии қимор,

нўшокиҳои спиртӣ, тамоку ва дигар амалиётҳои манъшуда машғул бошанд.

Лизинги молиявӣ нисбат ба қрзи бонкӣ якқатор бартариҳо дорад.

Дар ҷадвали 1.1 бартарии лизинги молиявӣ нисбат ба қарзи бонкӣ

оварда шудааст.

Ҷадвали 1.1

Бартариҳои лизинги молиявӣ нисбат ба қарзи бонкӣ

Бартариҳои лизинги молиявӣ Камбудии қарз

Як навъи сармоягузории мақсадноки

иқтисодиёт буда,ба мукаммалгардонии соҳаи

муайян равона карда мешавад.

Мақсаднок истифодабарии он кафолат

дода намешавад ва ба мақсадҳои дигар

истифода шуданаш аз эҳтимол дур нест.

Бо мақсад истифода бурдани сармояро кафолат

медиҳад, зеро барои хариди воситаи муайяни

дар истеҳсолот зарур равона мегардад.

Назорати мақсаднок истифодбарии он

душвор аст, зеро механизми назорат

вуҷуд надорад.

Ҳаҷми кафолати лизинггиранда ба андозаи

арзиши он кам мешавад, зеро маводи ба

лизингдодашуда худ кафолат аст.

Ӯҳдадории пурраи бо фоизҳояш

баргардонидан ба қарзгиранда.

Воситаи ба лизинггирифташуда дар тавозуни

лизингдиҳанда ва ё лизинггиранда нигоҳ дошта

мешавад ва маблағи истеҳлок ба андозаи зиёд

бо истифодаи коэффитсиенти 3 ҳисоб карда

мешавад.

Воситаҳои харидашуда дар тавозуни

қарзгиранда нигоҳ дошта мешавад ва ба

он дар андозаи меъёрҳо истеҳлок ҳисоб

карда мешавад.

Пардохтҳои лизингӣ ба арзиши аслии маҳсулот

дохил карда мешавад ва пояи андозбандиро кам

карда, ҳавасмандии истеҳсолкунандаро

меафзояд.

Ҳисоби пардохти фоизи қарз аз ҳисоби

даромади корхона пардохт мешавд, ки

ба он андозҳои дахлдор ҳисоб карда

мешавад.

Манбаъ:Гурӯҳбандӣ аз ҷониби муаллиф бо истифода аз сарчашмаҳои назариявӣ иҷро карда шудааст.

19

Ғайр аз ин лизинги молиявӣ бартариҳои зеринро дорост:

Маблағгузории миёнамуҳлат;

Қулай будани шартҳои лизинг нисбат ба қарзҳои бонкии анъанавӣ;

Ҷадвали пардохти возеҳ;

Маблағҳои калонро барои хариди таҷҳизоти зарурӣ талаб

наменамояд;

сармояи гардонро озод менамояд;

идоракунии осони маблағи пулӣ ва буҷа;

усули самаранок барои азнавкунии воситаҳои асосӣ.

Вазифаи калидии лизинг таъмини рушди инноватсионӣ, такмилдиҳии

техника ва технологияи истеҳсолот мебошад. Дар шароити нарасидани

захираҳои молиявӣ, онро бо роҳи истифодаи лизинги молиявӣ ҳал кардан

мумкин аст. Вале ба мавҷудияти муаммоҳои молиявӣ ва техникӣ нигоҳ

накарда истеҳсолкунандагони таҷҳизот ба истеҳсоли он мароқи зиёд зоҳир

менамоянд. Фаъолияти асосии ин ширкатҳо ба ворид намудани техника ва

таҷҳизот ба Тоҷикистон равона карда шудааст. Барои истеҳсолкунандагони

техника ва таҷҳизот хавфҳои фурўши онҳо ҷой дорад. Барои ба сатҳи нестӣ

расонидани хавфи ин муомилот, бояд ҳаматарафа аз технологияи молиявии

замонавӣ, аз ҷумла аз лизинг самаранок истифода бурд.

Дар моддаи 33-и Кодекси андози Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 3 декабри

соли 2004, №61 иҷораи молиявӣ (лизинг) чунин шарҳ дода шудааст.

1. Агар иҷорадеҳ молу мулки моддии истеҳлокшавандаро

(амортизатсияшавандаро) тибқи шартномаи иҷораи молиявӣ (лизинг), ки

мутобиқи моддаи 7 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи иҷораи

молиявӣ (лизинг) ба иҷора диҳад, дар ин сурат бо мақсади ҳамин Кодекс

иҷорагир ҳамчун соҳиби молу мулк баррасӣ гардида, пардохтҳои иҷоравӣ

ҳамчун пардохт оид ба кредит (ки аз пардохтҳои қарзи асосӣ ва фоизҳо

иборатанд), ки ба иҷорагир дода шудааст, баррасӣ мегардад (ҚҶТ аз 26.03.09,

№493).

20

2. Иҷораи молу мулки моддии истеҳлокшаванда аз иҷораи молиявӣ

(лизинг) иборат мебошад, агар он ақаллан ба яке аз шартҳои зайл ҷавоб диҳад:

1) иҷора интиқоли моликиятро баъди гузаштани муҳлати иҷора пешбинӣ

менамояд ё иҷорагир ҳуқуқ дорад молу мулкро баъди ба охир расидани

муҳлати иҷора бо нархи муқарраргардида ё нархе, ки мутобиқи шартномаи

иҷора муайян шудааст, ба даст орад;

2) муҳлати иҷора аз муҳлати хизмати молу мулки иҷорагирифташуда 75

фоиз бештар аст;

3) арзиши боқимондаи баҳододашудаи молу мулк баъди ба охир

расидани муҳлати иҷора камтар аз 20 % - и нархи бозории онро то оғози иҷора

ташкил медиҳад;

4) арзиши ҷории дисконтишудаи пардохти ҳадди ақал дар тамоми

давраи муҳлати иҷора ба 90 фоизи арзиши бозории молу мулк то оғози иҷора

баробар аст ё аз он баландтар мебошад;

5) молу мулки иҷорашаванда тибқи фармоиш барои иҷорагир таҳия

шудааст ва баъди ба охир расидани муҳлати иҷора наметавонад ба ҷуз

иҷорагиранда аз тарафи шахси дигар истифода шавад.

3. Банди 4, қисми 2 ҳамин модда нисбати иҷорае, ки оғози он ба 25

фоизи охирини муҳлати хизмати молу мулк рост меояд, татбиқ намегардад.

4. Барои мақсадҳои ҳамин модда меъёри ҳисобе, ки барои муайян

намудани арзиши ҷории дисконтишудаи пардохтҳои иҷора истифода

мегардад, ба меъёри фоизии дар қисми 3 моддаи 93 ҳамин Кодекс зикргардида

баробар аст.

5. Барои мақсадҳои ҳамин модда муҳлати иҷора инчунин муҳлати

иловагиеро дар бар мегирад, ки иҷорагиранда ҳуқуқ дорад иҷораро мутобиқи

шартномаи иҷора аз нав оғоз намояд1.

Тибқи моддаи 693-и Кодекси шаҳрвандии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 11

декабри соли 1999, №884 аз рӯи шартномаи иҷораи молиявӣ (лизинг)

иҷорадеҳ (лизингдеҳ) ӯҳдадор мешавад, ки амволи нишондодаи иҷорагир

1 Кодекси андози Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 16 январи соли 2008. – №837.

21

(лизинггир)-ро аз фурӯшандаи муайян кардаи ба моликият харидорӣ намояд ва

ин амволро пулакӣ ба ихтиёрдорӣ ва истифодаи муваққатӣ барои мақсадҳои

соҳибкорӣ пешниҳод кунад. Агар дар шартнома тартиби дигаре пешбинӣ

нашуда бошад, иҷорадеҳ барои интихоби амволи ба иҷора гирифташуда ба

фурӯшанда ҷавобгар нест. Аз рӯи шартномаи иҷораи молиявӣ ҳама гуна ашёву

анҷоми ғайри истеъмолие, ки барои фаъолияти соҳибкорӣ истифода бурда

мешаванд, ба истиснои қитъаҳои замин ва дигаро объектҳои табиӣ метавонанд

таҳвил дода шаванд1.

Тибқи моддаи 694 - Иҷорадеҳ амволро барои иҷорагир харидорӣ

намуда, бояд фурӯшандаро дар бораи он, ки амвол ҷиҳати ба шахси муайян ба

иҷора додани он таъин шудааст, огоҳ созад.

Тибқи моддаи 695 - агар дар шартномаи иҷораи молиявӣ тартиби дигаре

пешбинӣ нашуда бошад, фурӯшанда амволеро, ки мавзӯи ин шартнома

мебошад, бевосита ба иҷорагир дар маҳалли қарор доштани ӯ таҳвил медиҳад.

Агар амволе, ки мавзӯи шартномаи иҷораи молиявӣ мебошад, дар мӯҳлати дар

ин шартнома зикршуда ва агар дар шартнома чунин муҳлат зикр нашуда

бошад, дар муҳлати қобили қабул ба иҷорагир таҳвил нагардад, иҷорагир ҳақ

дорад, ки агар муҳлат бо сабабҳои вобаста ба иҷорадеҳ гузашта бошад, қатъи

шартнома ва ҷуброни зарарро талаб намояд.

Тибқи моддаи 696 - таваккали нобудшавии тасодуфӣ ё вайроншавии

тасодуфии амволи ба иҷора гирифташуда ба иҷорагир, агар дар шартномаи

иҷораи молиявӣ тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад, дар лаҳзаи ба ӯ

таҳвил додани ин амвол мегузарад.

Моддаи 697 - масъулияти фурӯшандаро муайян кардааст, ки мувофиқи

он иҷорагир ҳуқуқ дорад амволеро, ки мавзӯи шартномаи иҷораи молиявӣ

мебошад, талаботеро, ки аз шартномаи хариду фурӯши байни фурӯшанда ва

иҷорадеҳ басташуда, аз ҷумла дар бобати сифат ва мукаммалии амвол,

муҳлатҳои таҳвили он ва дар дигар ҳолатҳои ба таври лозима иҷро

нагардидани шартнома бармеоянд, бевосита ба фурӯшанда пешниҳод намояд.

1 Кодекси шаҳрвандии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 11 декабри соли 1999. – №885. Моддаи 693.

22

Зимнан иҷорагир ҳуқуқ ва ӯҳдадориҳои барои фурӯшанда пешбинӣ намудаи

ҳамин Кодексро дар мавриде, ки агар ӯ яке аз тарафҳои шартномаи хариду

фурӯши амволи зикршуда бошад, дорад. Аммо иҷорагир наметавонад

шартномаи хариду фурӯшро бо фурӯшанда бидуни ризоияти иҷорадеҳ бекор

намояд.

Агар дар шартномаи иҷораи молиявӣ тартиби дигаре пешбинӣ нашуда

бошад, иҷорадеҳ дар назди иҷорагир барои аз тарафи фурӯшанда иҷро

гардидани талаботе, ки аз шартномаи хариду фурӯш бармеоянд, ғайр аз

ҳолатҳое, ки масъулият барои интихоби фурӯшанда ба зиммаи иҷорагир

мебошад, ҷавобгар нест. Дар ҳолати мазкур (охирин) иҷорагир ҳақ дорад бо

интихоби худ талаботеро, ки аз шартномаи хариду фурӯш бармеоянд,

бевосита ҳам ба фурӯшандаи амвол ва ҳам ба иҷорадеҳ, ки масъулияти

муштарак доранд, пешниҳод намояд1.

Барои дуруст дарк намудани моҳияти лизинги молиявӣ бояд мафҳумҳои

иҷораи молиявӣ ва фаъолияти иҷораи молиявиро муайян намуд.

Иҷораи молиявӣ (лизинг) - маҷмӯи муносибатҳои иқтисодӣ ва ҳуқуқие

мебошад, ки вобаста ба иҷрои шартномаи иҷораи молиявӣ, аз ҷумла хариди

предмети иҷораи молиявӣ, ба вуҷуд меоянд. Муносибати байни иҷорадеҳ ва

иҷорагирро шартномаи иҷораи молиявӣ - шартномае мебозад, ки дар асоси он

иҷорадеҳ ӯҳдадор мешавад, ки амволи нишондодаи иҷорагирро аз

фурӯшандае, ки ҳамин иҷорагир муайян кардааст, ҳамчун моликият харидорӣ

намуда, онро барои соҳибӣ ва истифодабарии муваққатии пулакӣ бо

мақсадҳои соҳибкорӣ ба иҷорагир пешниҳод намояд.

Фаъолияти иҷораи молиявӣ - намуди фаъолияти инвеститсионӣ оид

ба харидани амвол ва ба иҷораи молиявӣ додани он ба ҳисоб меравад.

Хизматрасонии (корҳои) иловагӣ – ҳама гуна хизматҳое (корҳое), ки

иҷорадеҳё фурӯшанда ҳам то оғози истифода ва ҳам дар ҷараёни

истифодабарии предмети иҷораи молиявӣ ба иҷорагир расонида аст ва

1 Кодекси шаҳрвандии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 11 декабри соли 1999. – №884. Мод. 693-697.

23

бевосита бо татбиқи шартномаи иҷораи молиявӣ вобаста мебошанд, дар назар

дошта шудааст1.

Феҳристи мушахасси амалиёт, ки истилоҳи «хизмати молиявиро»

муайян менамояд, мувофиқи ҳамин қисми мазкур аз тарафи Вазорати молияи

Ҷумҳурии Тоҷикистон бо мувофиқаи Бонки миллии Тоҷикистон ва мақомоти

ваколатдори давлатӣ муқаррар карда мешавад.

Аз рӯи шартномаи иҷораи молиявӣ, лизингдеҳ ӯҳдадор мешавад, ки

амволи лизинггирро аз фурӯшандаи муайянкардаи ӯ харидорӣ намояд ва ин

амволро пулакӣ ба ихтиёрдор ва истифодаи муваққатӣ барои мақсадҳои

соҳибкорӣ пешниҳод кунад. Агар дар шартнома тартиби дигаре пешбинӣ

нашуда бошад, иҷорадеҳ барои интихоби амволи ба иҷора гирифташуда ва

фурӯшанда ҷавобгар нест. Аз рӯи шартномаи иҷораи молиявӣ, ҳамагуна ашёву

анҷоми ғайри истеъмолие, ки барои фаъолияти соҳибкорӣ истифода бурда

мешаванд, ба истиснои қитъаҳои замин ва дигар объектҳои табиӣ метавонанд

таҳвил дода шаванд2.

Агар ягон чизи дигар дар қарордоди иҷораҳои молиявӣ пешбинӣ нашуда

бошад, амволе, ки объекти ин қарордод мебошад, аз тарафи фурӯшанда

бевосита ба иҷорагиранда дар ҷои қарордоштаи охирин таҳвил карда мешавад.

Агар амволе, ки ашёи қарордоди иҷораҳои молиявӣ мебошаду ба

иҷорагиранда дар муҳлати нишондодаи ин қарордод таҳвил карда нашудаанд.

иҷорагиранда ҳуқуқ дорад, шартномаро қатъ намояд ва ё ҷуброн кардани

зарарро талаб кунад.

Тибқи моддаи 696 қонуни номбурда, хатари талафоти тасодуфӣ ё

вайроншавии тасодуфии амволи ба иҷора гирифташуда ба иҷорагиранда дар

лаҳзаи ба ӯ таҳвил намудани амвол мегузорад, агар чизи дигаре дар қарордоди

иҷораҳои молиявӣ пешбинӣ нашуда бошад3.

Иҷорагир ҳуқуқ дорад амволеро, ки мавзӯи шартномаи иҷораи молиявӣ

мебошад, талаботеро, ки аз шартномаи хариду фурӯши байни фурӯшанда ва 1 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 22 апрели соли 2003. – №9 «Дар бораи иҷораи молиявӣ (лизинг)».

Моддаи 2. – С. 2. 2 Кодекси шаҳрвандии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 11 декабри соли 1999. – №4. – С. 510. 3 Кодекси шаҳрвандии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 11 декабри соли 1999.– №885. – С. 510.

24

иҷорадеҳ басташуда, аз ҷумла дар бобати сифат ва мукаммалии амвол,

муҳлатҳои таҳвили он ва дар дигар ҳолатҳои ба таври лозима иҷро

нагардидани шартнома бармеоянд, бевосита ба фурӯшанда пешниҳод намояд.

Зимнан иҷорагир ҳуқуқ ва ӯҳдадориҳои барои фурӯшанда пешбининамудаи

ҳамин Кодексро дар мавриде, ки агар ӯ яке аз тарафҳои шартномаи хариду

фурӯши амволи зикршуда бошад, дорад. Аммо иҷорагир наметавонад

шартномаи хариду фурӯшро бо фурӯшанда бидуни ризоияти иҷорадеҳ бекор

намояд. Дар муносибат бо фурӯшанда иҷорагир ва иҷорадеҳ ҳамчун

қарздиҳандагони муштарак (моддаи 349) баромад мекунанд. Агар дар

шартномаи иҷораи молиявӣ, тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад,

иҷорадеҳ дар назди иҷорагир барои аз тарафи фурӯшанда иҷро гардидани

талаботе, ки азшартномаи хариду фурӯш бармеоянд, ғайр аз ҳолатҳое, ки

масъулият барои интихоби фурӯшанда ба зиммаи иҷорагир мебошад, ҷавобгар

нест. Дар ҳолати мазкур иҷорагир ҳақ дорад бо интихоби худ талаботеро, ки аз

шартномаи хариду фурӯш бармеоянд, бевосита ҳам ба фурӯшандаи амвол ва

ҳам ба иҷорадеҳ, ки масъулияти муштарак доранд, пешниҳод намояд.

Қонун масъулияти фурӯшандаро низ муайян намудааст, ки тибқи он

иҷорагиранда ҳуқуқ дорад бевосита ба фурӯшанда амволе, ки ашёи қарордоди

иҷораҳои молиявӣ мебошад, нишон диҳад, талаботе, ки аз қарордоди хариду

фурӯш бар меояду байни фурӯшанда ва иҷорагиранда имзо шудааст, аз қабили

доир ба сифат ва маҷмӯъ будани амвол, хароҷоти таъмину таҳвили он ва дар

дигар ҳолатҳои нодаркори иҷораи қарордодро низ нишон диҳад. Дар ин

маврид, иҷорагиранда ҳуқуқ дорад ва ӯҳдадор аст, ин ӯҳдадории дар Кодекси

мазкур барои харидор пешбинӣ шударо риоя намояд. Аммо, иҷорагиранда

ҳуқуқ надорад қарордоди хариду фурӯшро ба фурӯшанда бе розигии

иҷорадиҳанда қатъ намояд. Дар муносибатҳо ба фурӯшанда иҷорагиранда ва

иҷорадиҳанда ҳамчун кредиторони якдилона баромад мекунанд.

Агар дигар чизе дар қарордоди иҷораҳои молиявӣ пешбинӣ нашуда

бошад, иҷорадиҳанда дар назди иҷорагиранда барои иҷрои талаботи

фурӯшанда, ки аз қарордоди хариду фурӯш бар меояд, ғайр аз ҳодисаҳое, ки

25

дар он вақт масъулияти барои интихоби фурӯшанда ба дӯши иҷорадиҳанда во

гузошта шуда аст, ҷавобгӯ намебошад. Дар ҳолати ниҳоӣ, иҷорагиранда ҳуқуқ

дорад аз рӯи интихоби худ, ки аз қарордоди хариду фурӯш бар меояд, чи

бевосита ба фурӯшандаи амвол, чи ба иҷорадиҳанда, ки онҳо масъулияти

якҷоя доранд сифати молро талаб намоянд.

Қайд менамоем, ки Шӯро оид ба стандартҳои баҳисобгирии муҳосибавӣ

(Financial Accounting Standards Board - FASB, ИМА) иҷораи молиявӣ эътироф

карда мешавад, агар:

муҳлати иҷораҳо аз муҳлати истифодаи дороӣ 75% зиёд шавад;

мутобиқи ба поён расидани муҳлати иҷораҳо таҳвили моликият ба

иҷорагиранда рух диҳад;

мутобиқи ба поён расидани муҳлати иҷораҳо имконияти харидани

дороӣ аз рӯи нархи қарордодӣ вуҷуд дошта бошад;

арзиши гузаронидаи пардохт оид ба иҷора, ки аз рӯи муқаррароти

мутобиқ арзон кардашуда аз арзиши одилонаи бозорӣ дороии мазкур 90% зиёд

бошад.

Иҷораи амволи моддии ба иҷорадодашаванда дар худ иҷораи молиявиро

ифода менамояд, агар он ба яке аз шартҳои зерин ҷавобгӯ бошад:

1) иҷора таҳвили моликиятро ҳангоми хотима ёфтани муҳлати иҷора

пешбинӣ менамояд, ё иҷорагиранда ҳуқуқ дорад амволро баъди хотима ёфтани

муҳлати иҷора аз рӯи нархи аниқкардашуда ё бо нархи муайян кардашуда

мувофиқи қарордоди иҷора харид намояд;

2) муҳлати иҷора аз муҳлати хадамоти амволи иҷорашуда 75% зиёд

бошад;

3) нархмонии арзиши боқимондаи амвол аз рӯзи хотима ёфтани муҳлати

иҷора камтар аз 20% нархи бозории вайро ташкил намояд;

4) арзиши ҷории арзоншудаи пардохти минималӣ барои ҳамаи муҳлати

иҷора ба 90% нархи бозории амвол дар аввали иҷора баробар аст ё аз он зиёд

мебошад;

26

5) амволи иҷорашаванда барои иҷорагиранда тибқи фармоиш тайёр

карда шудааст ва мутобиқи мутобиқи шартнома наметавонад аз тарафи касе

ғайр аз иҷорагиранда истифода бурда шавад.

Банди 4, қисми 2-и ҳамин модда ба иҷора ба кор бурда намешавад, оғози

вай дар 25% охири муҳлати хизмати амвол рух медиҳад.

Барои мақсадҳои ҳамин модда меъёри ҳисобӣ, ки барои муайян

намудани арзиши ҷории арзоншудаи пардохтҳои иҷоравӣ истифода бурда

мешавад, баробар аст ба меъёри фоизе, ки дар қисми 3-и моддаи 93-и Кодекс

нишон дода шудааст.

Барои ҳадафҳои ҳамин модда, муҳлати иҷора муҳлати иловагиро дарбар

мегирад, ки дар он иҷорагиранда ҳуқуқ дорад шартномаи иҷораро аз нав

бандад.

Мувофиқи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 22 апрели соли 2003, №9

«Дар бораи иҷораи молиявӣ (лизинг)», лизинг маҷмӯи муносибатҳои иқтисодӣ

ва ҳуқуқиро ифода мекунад, ба нисбати татбиқи қарордоди лизинг, аз он

ҷумла бо харидани ашёи лизинг рух медиҳад, фаъолияти лизингӣ бошад,

намуди фаъолияти инвеститсиониро оид ба харидани амвол ва таҳвили вай ба

лизинг мебощад1.

Замина барои таҳқиқоти мазкур дар муайян намудани моҳияти лизинги

молиявӣ Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи иҷораи молиявӣ» хизмат

мекунад. Дар ин санад вазифаҳои лизинг хеле хуб инъикос ёфтааст.

Вазифаи инвеститсионӣ. Хусусияти дарозмуддатро ба худ мегирад ва

хариди объекти лизингро аз рӯи созишномаи ҳатмии лизингӣ дар назар дорад.

Вазифаи фурӯш. Вай гирандаи лизингро (иҷорагирандаро) намегузорад,

то ки объекти лизингро харидорӣ кунад ва ба лизингдиҳанда (иҷорадиҳанда)

имконият медиҳад якчанд маротиба ашёи лизингро ба иҷора диҳад.

Пуррасозии муваққатии воситаҳои гардиши гирандаи лизинг аз ҳисоби

фурӯши яквақтаи объекти лизинг - ҳадафи асосии лизинги бозгашт, ки на

вазифаи инвеститсионӣ ва на вазифаи фурӯшро зоҳир мекунад.

1 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 22 апрели соли 2003. – №9 «Дар бораи иҷораи молиявӣ (лизинг)».

27

Ғайр аз ин, лизинг вазифаҳои зеринро иҷро мекунад:

вазифаи молиявӣ, ки он дар озод намудани лизинггиранда аз пардохти

яквақтаи арзиши пурраи амволи зарурӣ ифода меёбад;

вазифаи истеҳсолӣ, дар ҳамли фаврии вазифа бо роҳи истифодабарии

муваққатӣ ва хариди минбаъдаи амволи қиматбаҳо иборат аст, на дар хариди

он;

вазифаи ба даст даровардани имтиёзҳои андозӣ аз он иборат аст, ки

муайян мекунад, пардохтҳои лизингӣ ба арзиши аслии маҳсулоти

истеҳсолшуда тааллуқ доранд ва механизми босуръати фарсудашавиро ва бо

коэффисиенти максималӣ (ҳаққи аъзогӣ) ба кор мебаранд, ки ба таври

назаррас заминаи андозбандиро аз фоида кам менамояд1.

Қарордоди лизинг дар худ дарбар мегирад:

иҷораро, зеро иҷорадиҳанда (кироядиҳанда) ӯҳдадор мешавад ба

иҷорагиранда (кироягиранда) амволро бо шарти пардохт дар вақти муайян

пешниҳод намояд; (дар ин ҳолат меваҷот, маҳсулот ва даромадҳое, ки

иҷорагиранда дар натиҷаи истифодаи амволи ба иҷора гирифташуда ба даст

меорад, моликияти хусусии ӯ мебошанд);

хариду фурӯшро, зеро як тараф (фурӯшанда) ӯҳдадор мешавад, ки ашё

(мол)-ро ба моликияти дигар тараф (харидор) таҳвил намояд, харидор бошад,

ӯҳдадор карда мешавад ин молро қабул кунад ва барои вай маблағи муайяни

пулиро пардохт намояд:

қарзгузорӣ, зеро бонк ва ё дигар ташкилоти қарзӣ (кредитор) ӯҳдадор

карда мешавад воситаи пулиро (қарзро) ба қарзгиранда ба андоза ва тибқи

шартҳое, ки дар қарордод нишон дода шудаанд, пешниҳод намояд ва

қарзгиранда ӯҳдадор мешавад, ки маблағи пулии гирифташударо баргардонад

ва фоизи онро пардохт намояд. Фарқият аз он иборат аст, ки қарзгиранда ва

қарздиҳанда сармояро на бо ифодаи пулӣ, балки дар шакли мол истифода

кунанд.

1Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 22 апрели соли 2003. – №9 «Дар бораи иҷораи молиявӣ (лизинг)».

28

Лизингдиҳанда ба лизинггиранда, дар харидани амвол аз

истеҳсолкунанда (фурӯшанда) хизмат мерасонад, лизинггиранда бошад

арзиши инро бо пардохти давра ба давра, бо фоизҳо бо ҷуброни пулӣ адо

менамояд.

Моҳияти иқтисодии лизинг, чун воситаи молиявӣ, аз зуҳуроти зерин

иборат аст: иҷора ва қарз, консессия1 ва қарз, инвеститсия, ҳуқуқи моликият ва

бозори фурӯш (расми 1.2).

Расми 1.2. Моҳияти иқтисодии лизинг (расми тартибдодаи муаллиф)

Маъмулан ба сохтори лизинг таъминкунандагон (истеҳсолкунандаҳои

кишоварзӣ), сармоягузорон ва муассисаҳои молиявӣ - қарзӣ; савдои яхлухт ва

чакана, корхонаҳо оид ба коркарди маҳсулоти кишоварзӣ, хизматҳои

машваратӣ маслиҳатӣ, хизматҳои таъминӣ ва дигар хизматҳоро мансуб

медонанд.

Лизингдиҳанда субъекти иқтисодӣ, ки аз ҳисоби воситаҳои хусусӣ ё

ҷалбкарда ашёи лизингро мехарад ва дар асоси шартҳои муайян кардашуда

онро ба лизинггиранда таҳвил менамояд. Гирандаи лизинг (иҷорагир)

субъекти иқтисодиест, ки дар асоси шартҳои муайяни дар қарордоди лизинг

муайян кардашуда ӯҳдадор аст ашёи лизингро барои моликияти муваққатӣ

қабул кунад ва истифода барад. Истеҳсолкунанда субъекти иқтисодиест, ки

мутобиқи қарордоди хариду фурӯш ба лизингдиҳанда бо шартҳои муайян

1 Консессия (аз лотинӣ concessio («гузашт кардан»), як намуди шартнома доир ба бунёд, таъмир аз ҳисоби

сармоягузор ё истифодаи воситаҳои дар ихтиёри давлат буда, пас аз он сармоягузор метавонад онро

истифода барад бо шарти баргардонидан.

ЛИЗИНГ

ИЉОРА ҚАРЗ КОНСЕССИЯ

ИНВЕСТИТСИЯ

ҲУҚУҚИ МОЛИКИЯТ

ВАСЕЪКУНИИ БОЗОРИ ФУРӮШ

29

амвол, ки ашёи лизинг мебошад, мефурӯшад. Ашёи лизинг метавонад гуногун

бошад: ҳархел ашёе, ки истеъмолшаванда набошад, аз он ҷумла дастгоҳҳо,

воситаҳои нақлиёт ва дигар амволи мутаҳҳаррик ва ғайримутаҳҳарик.

Дар амал татбиқ намудани қарордоди лизинг дар Корхонаи воҳиди

давлатии ҷумҳуриявии (КВДҶ)-и «Тоҷикагролизинг» дар якчанд марҳала

анҷом дода мешавад (расми 1.3).

Расми 1.3. Марҳалаи татбиқи қарордод доир ба лизинг

(расми тартиб додаи муаллиф)

Ба андешаи мо марҳалаи 3-ро ба бандҳои зерин пурра кардан зарур аст:

«Суғуртаи ашёи лизинг аз тарафи лизинггиранда» ва «Хулосаи қарордод

барои хизматрасонии кафолатӣ ва хизматҳои ашёи лизинг».

Андоза, тарз, шакл ва пардохти даврӣ аз рӯи мувофиқаи тарафайн

муқаррар карда мешаванд. Дар ин маврид пардохтҳои лизингӣ дар худ

унсурҳои зеринро дарбар мегиранд:

1. Фарсудашавии амвол. Дар санадҳои расмию ҳуқуқӣ оид ба лизинг дар

Тоҷикистон зарибҳои баланди суръатноки фарсудашавӣ муқаррар карда

шудаанд. Ҳадафи ин гуна чорабинӣ аз он иборат аст, ки бо роҳи суръати

максималӣ маблағҳои сарфкардаи онҳо ҷиҳати кам кардани хавфу хатарҳои

лизингдиҳанда баргардонида шаванд ва дар ҳолатҳои зарурӣ ба лизинггиранда

дар қисми кам кардани заминаҳои андозбандӣ аз фоида имтиёз пайдо шавад.

МАРҲАЛАҲОИ ТАТБИҚИ ҚАРОРДОД

Итихоби предмети лизинг

Таҳлили ҳолати мизоҷ Қабули қарор

1. Интихоби предмети лизинг ва таъминкунанда 2. Муҳокимаи аввалияи лоиҳа ба ширкатҳои лизингӣ 3. Омода намудани ҷадвали эҳтимолии пардохт 4. Мувофиқа намудани шартҳои молиявии қарордод. 5. Дархости лифофаи ҳуљљатҳо барои таҳлилилоиҳа

1. Таҳлили ҳолати молиявии корхона, муштарӣ ва арзёбии таъмин 2. Қабули қарор дар бораи қарордодҳои маблағгузорӣ 3. Мувофиқаи ниҳоии шартҳои таъмин 4. Мувофиқаи қарордоди лизинг ва молрасонӣ

1. Бастани шартномаи хариду-фурӯш, иҷора 2. Пардохти пешакии як қисми маблағ 3. Харидани предмет ва ба лизинг додан 4. Пардохти лизинг 5. Гузаштани ҳуқуқи моликият ба лизинггиранда

30

2. Пардохт барои захираҳои молиявӣ, ки барои дар амал татбиқ

намудани қарордодҳои лизингӣ (масалан, қарзҳои бонк, дигар қарзҳо ё

маблағҳои хусусии лизингдиҳанда ҷалб карда шудаанд. Арзиши захираҳо

вобаста ба вазъияти бозорҳои асъор ва қарзӣ тағйир меёбад, охирон, дар

навбати худ, аз сатҳи беқурбшавии пул тағйир меёбад.

3. Маржаи лизингии лизингдиҳанда дар худ хароҷоти хусусии

лизингдиҳанда ва фоидаи гирифтаи онро дар бар мегирад.

4. Товони хавфу хатар. Вай мустақиман аз сатҳи намудҳои гуногуни

хатарҳо вобаста аст, лизингдиҳанда дар рафти татбиқи лоиҳа, масалан, хатари

молиявӣ бар нагаштани пардохтҳо рӯ ба рӯ мешавад. Ба чи андозае, ки хатар

зиёд бошад, ҳамон қадар ставкаи пардохти лизинг зиёд аст.

Сарфи назар аз муҳим будани арзёбии хатарҳо дар идоракунии

фаъолияти лизингӣ, нисбат ба замони ҳозира вуҷуд надоранд:

низоми андухти иттилоот дар бораи ошкор намудани хатарҳо ва

усулҳои кам кардани онҳо:

методологияи пешгӯии хатарҳои махсус.

Усулҳои мутобиқшудаи қабули қарорҳо:

Тавсияҳои умумӣ, ки ба равандҳои пешгӯиҳои хатарҳо вобастаанд.

Ба андешаи мо, ба назар гирифтани маҷмӯи пешгӯиҳои хатарҳо

имконият медиҳад, ки натиҷаҳои манфии таъсири он барои ҳар кадом

иштирокчии қарордоди лизингӣ кам карда шавад.

5. Пардохт барои хизматрасонии иловагии лизингдиҳанда аз ҷониби

хизматҳои консалтингӣ, ҳуқуқӣ, техникӣ, аудитӣ, инчунин ашхоси сеюм, ки

ҳуқуқи моликияти зеҳнӣ, арзишҳои молию моддӣ доранд.

6. Пардохт барои шаклҳои мухталифи суғуртабандӣ (амволе, ки ба

лизинг таҳвил карда шудаанд, баргардонидани пардохтҳои лизингӣ ва

ғайраҳо).

7. Маблағҳои андоз, ки лизингдиҳанда барои амволи ба лизинг

додашуда пардохт намудааст.

Як қатор хусусиятҳои монанди иҷора ва лизинг боиси пайдо шудани

назарияҳои як будани ибораи лизинг ва иҷора гашт. Ҷонибдорони ин назария

Х. Бук (Лизинг дар Германия) ва К. Ларенс (Китоби дарсии ҳуқуқи молиявӣ)

31

буданд. Ба назари мо ин мафҳумҳо аз ҳамдигар тафовут доранд, зеро лизинг

хусусиятҳои ба худ хосро доро мебошад, ки дар ҷадвали 1.2 оварда шудааст.

Ҷадвали 1.2

Хусусиятҳои фарқкунандаи иҷора аз лизинги молиявӣ

Баҳои хусусият Лизинги молиявӣ Иҷора

Иштирокчиёни

амалиёт

Лизингдиҳанда, лизинггиранда,

фурӯшандаи амволи лизинг, банк

Иҷорадиҳанда,

иҷорагиранда

Шартномаҳои

басташаванда

Шартномаи хариду фурӯш, шартномаи

лизинги молиявӣ

Шартномаи иҷора

Предмети

шартнома

Лизинггиранда дар харидани амволи

лизинг бартарият дорад

Иҷорагир амволи ба иҷора

мегрифтаашро намехарад

Соҳиби амвол Соҳиби амвол лизингдиҳандае, ки

амволро аз фурӯшанда мехарад

Соҳиби амвол

иҷорадиҳанда мебошад

Ҳаҷми пардохт Ҳаҷми пардохти лизингӣ нархи амволи

гирифташуда, муҳлати шартномаи

лизинг, арзиши боқимонда, қобилияти

пардохтпазирии лизинггиранда,

қонунҳои амалкунандаи андоз ва

муҳлати истеҳлок дар назар дорад

Ҳаҷми пардохт аз ҳолати

талаботи бозор вобаста аст

Ҳуқуқ ва

ӯҳдадориҳои

тарафҳо

Лизинггиранда ҳуқуқ ва ӯҳдадории

харидорро мегирад

Иҷорагир ҳуқуқ ва

ӯҳдадории харидорро

намегирад

Дараҷаи хавф Хавфи лизинггиранда дар норасоиҳои

амволи лизингӣ вуҷуд надорад ва

ӯҳдадории он барои пардохти

саривақтии арзиши амвол боқӣ мемонад

Масъулияти иҷорагир дар

назди иҷорадеҳ барои нигоҳ

доштани амволи ба иҷора

гирифта

Пеш аз муҳлат

аз шартнома

даст кашидан

Ҳангоми пеш аз муҳлат аз шартнома

даст кашидани лизинггиранда он бояд

арзиши амволи дар шартнома бударо

пардохт намояд

Ҳангоми пеш аз муҳлат аз

шартнома даст кашидани

ягон ӯҳдадорӣ боқӣ

намемонад

Натиҷаи

хотимавии

шартнома

Тамдид намудани шартнома,

баргардонидани амвол, гузаштани амвол

ба моликияти лизинггиранда

Амволи лизинги

баргардонида мешавад ва ё

шартнома тамдид мегардад

Манбаъ: Кулишов Ю.О. Совершенствование агропромышленного лизинга как формы

финансирования воспроизводственного процесса в сельском хозяйстве (на примере Саратовской области).

Дисс. на соис. уч. зван. к.э.н. – Саратов, 2015. – С. 37.

Моҳияти лизинг ба худ аз як тараф муносибатҳои иҷоравӣ, шартномаи

қарзӣ ва аз тарафи дигар фаъолияти сармоягузориро таҷассум мекунад.

Ҳамин тавр, таҳқиқи назарияи олимони дохилӣ ва хориҷии кишвар ба

мо имконият медиҳад, ки моҳияти лизинги молиявиро аз нуқтаи назари худ

пешниҳод намоем.

32

Ба назари мо, «лизинги молиявӣ – чун категорияи иқтисодӣ, як намуди

фаъолияти инвеститсионӣ буда, дар худ муносибати байни субъектҳои

иқтисодӣ, ки тибқи шартнома предмети лизингро ба иҷораи дарозмуҳлат бо

пардохти маблағи муайян, дар муҳлати муайян бо шартҳои муайян таҷассум

мекунад».

Ҳамин тавр, амалиётҳои лизингӣ яке аз намудҳои маблағгузории

иқтисодиёт ба ҳисоб рафта, ба ҳимоя намудани сармоя нигаронида шуда, яке

аз самараноктарин механизми молиявӣ ташкили истеҳсолот ва ҷалби

инвеститсия ба ҳисоб меравад. Аз ин ҷо, ба назари мо, ҳолати кунунии

иқтисодиёт дар Тоҷикистон ба рушди лизинг имконияти хуб фароҳам

овардааст. Лизинг метавонад, омили асосии барҳамдиҳии номувофиқии байни

истеҳсолкунанда ва сармоягузор бошад, зеро барои такмили истеҳсолот ба

истеҳсолкунанда маблағ намерасад ва сармоягузор бошад ба бозгашти

сармояаш ҳавасманд аст.

1.2. Асосҳои методии ҳисоби пардохтҳои лизинги молиявӣ

Дар ҷараёни асосноккунӣ ва интихоби лоиҳаҳои сармоягузорӣ ҳисоби

самараноки иқтисодии онҳо ҷои марказиро ишғол менамояд. Лизинг ҳамчун

шакли сармоягузорӣ хусусияти худро дорад, бинобар ин, махсусан барои

ташкил ва амалӣ намудани он якчанд усул таҳия карда шудааст. Дар амалия

тавсияҳои методӣ оид ба ҳисоби пардохтҳои лизингӣ, ки аз тарафи Вазорати

рушди иқтисод ва савдои Ҷумҳурии Тоҷикистон тасдиқ карда шудааст ва

усули бо истифода аз формулаи ҳисоби аннуитет асоснок карда шудаанд,

истифода бурда мешаванд.

Дар асоси тавсияҳои методии Вазорати рушди иқтисод ва савдои

Ҷумҳурии Тоҷикистон - усули ташаккулдиҳанда, ки Ш. Бобоев дар китоби

«Ташаккулёбии бозори хизматҳои лизингӣ дар Тоҷикистон» соли 2010 ба

нашр расондааст, чунин меҳисобад, ки пардохтҳои лизингӣ (ПЛ)аз пардохти

истеҳлок (ПИ), пардохт барои истифодабарии захираҳо (ПИЗ), пардохтҳои

комиссионӣ (ПК) ва пардохтҳо барои хизматҳои иловагии лизингдиҳанда

(ПХИ) иборатанд, ки метавон бо формулаи зерин тасвир кард.

ПЛ = ПИ + ПИЗ + ПК + ПХИ (1,1)

33

Дар кор намунаи ҳисоби арзиши боқимондаи амволи лизингӣ аз рӯи

муҳлати лизинг ва маблағи ба таври таъҷилӣ хотима додани муомилоти

лизинги молиявӣ оварда мешавад. Ба маблағи хотима додани муомилоти

лизинги молиявӣ се омили ташаккулдиҳанда таъсир мерасонад:

1) тамоми маблағҳое, ки аз рӯи созишномаи лизингӣ пардохта

нашудаанд;

2) арзиши боқимондаи амвол дар лаҳзаи хотимаёбии муҳлати лизинг;

3) ҷаримаи аҳдшиканӣ, ки ҳамчун арзиши ҳисоби миёнаи солонаи амвол

барои давраи аз лаҳзаи қатъ шудани амали созишномаи лизингӣ то пурра

фарсудашавии дастгоҳу таҷҳизот, ба маблағи барои истифодабарии захираҳои

қарзӣ зарб карда шуда ва подошҳои комиссионӣ ҳисоб, ки бо фоизҳо ифода

ёфтаанд, ворид карда мешаванд.

Бартарии ин усул дар он зоҳир мегардад,ки метавонад имконияти

ҳисоби арзиши лизинг дар ҳар гуна лаҳзаи амали созишномаи лизингӣ ва

подоши комиссионии онро таъмин намояд. Аммо усули пешниҳодшуда

манфиатҳои иҷорагирандаро ба ҳисоб намегирад, зеро танҳо ҷамъбасти

масрафи ширкатҳои лизингиро аз рӯи ташкил ва гузаронидани лизинг ва

шартҳои он таъмин мекунад.

Ш. Бобоев доир ба мазмуни пардохтҳои лизингӣ тавсияҳои зерини

методиро дохил менамояд:

истеҳлоки воситаи ба лизинг гирифташуда дар ҳамаи муҳлати амали

қарордоди лизингӣ;

ҷуброни пардохтҳои лизингдиҳанда барои истифодабарии маблағи

лизинг;

подошҳои комиссионӣ;

пардохт барои хизматҳои иловагии лизингдиҳанда, ки дар қарордоди

лизинг пешбинӣ шудаанд;

арзиши амволи харидашаванда, агар дар қарордод хариди амвол

пешбинӣ шуда бошад.

Дар усули мазкур тартиби пардохти арзиши нишондодашуда дар намуди

ҳисса дар таркиби пардохтҳои лизинг ва пардохтҳои лизингӣ дар намуди

ҳаққулузвиятҳои ҷудогона пешбинӣ шудааст.

34

Ғайр аз ин, тарафҳо метавонанд аз рӯи усулҳои зерин пардохти

маблағҳои лизингиро интихоб кунанд:

усули «бақайдгирии маблағи умумӣ». Маблағи умумии пардохтҳо бо

ҳиссаи баробар дар давоми муҳлати қарордод, давра ба давра тибқи розигии

тарафҳо ҳисоб карда мешавад:

усули «пешпардохти қисми маблағ». Лизинггиранда ҳангоми имзои

қарордод ба лизингдиҳанда бо мувофиқаи тарафҳо қисми маблағро

пешпардохт мекунад. Қисми боқимондаи маблағи умумии пардохтҳои

лизингӣ дар давоми мӯҳлати амали қарордод пардохта мешавад.

усули «пардохтҳои минималӣ». Ба маблағи умумӣ пардохти маблағи

истеҳлоки амволи лизингӣ дар давоми тамоми муҳлати амали қарордод,

пардохти истифодабарии маблағи қарзӣ аз тарафи лизингдиҳанда, подошҳои

комиссионӣ ва пардохт барои хизматҳои иловагии лизингдиҳанда, ки дар

қарордод пешбинӣ шудаанд, инчунин арзиши бозхариди амволи лизингӣ, агар

бозхарид дар қарордод пешбинӣ шуда бошад, ҳамроҳ карда мешаванд.

Пояи ҳисоб дар асоси камшавии қарзи лизингдиҳанда барои хариди

амвол - ашёи қарордоди лизинг гирифтааст, ба камшавии андозаи пардохтҳо

барои истифодабарии қарзҳо ва подошҳои комиссионӣ лизингдиҳанда ҳисоб

карда мешавад.

Ҳисоби пардохтҳои лизингӣ чунин сурат мегирад.

1. Маблағҳои умумии пардохтҳои лизингӣ (ПЛ) аз рӯи формулаи 1.2

ҳисоб карда мешавад:

ПЛ=АО+ПҚ+ПК+ПХИ+ААИ (1.2)

яъне, АО - бузургии ҳиссаҷудокунии истеҳлок, ки ба лизингдиҳанда дар соли

ҷорӣ ҳисоб карда мешавад;

ПҚ - барои истифодабарии захираҳои қарзӣ, ки ба лизингдиҳанда барои

хариди амволи қарордоди лизинг пардохт мешавад;

ПК - подоши комиссионӣ ба лизингдиҳанда барои пешниҳоди амвол аз

рӯи қарордоди лизинг;

ПХИ - пардохт ба лизингдиҳанда барои хизматҳои иловагӣ ба

лизинггиранда, ки дар қарордоди лизинг пешбинӣ шудаанд;

ААИ - андоз аз арзиши иловашуда, лизинггиранда доир ба хизматҳои

лизингдиҳанда пардохта мешавад;.

35

Ҳиссаҷудокуниҳои истеҳлок (ҲИ) аз рӯи формулаи зерин ҳисоб карда

мешавад:

ХИ = АМ ∗ МА/100 (1.3)

дар ин ҷо:

ҲИ - ҳиссаҷудокунии истеҳлок;

АМ - арзиши тавозунии амвол - ашёи қарордоди лизинг, сомонӣ;

МА - меъёри ҳиссаҷудокунии истеҳлок, бо фоиз.

Агар дар қарордоди лизинг фарсоиши босуръат пешбинӣ шуда бошад,

дар он сурат нишондиҳандаи (МА) бо роҳи зарб задан ба зариби дахлдор

ҳисоб карда мешавад.

Пардохт барои истифодабарии захираҳои қарзӣ (ПҚ) аз тарафи

лизингдиҳанда барои хариди амвол - ашёи қарордоди лизинг аз рӯи формулаи

зерин ҳисоб карда мешавад:

ПҚ = ЗҚ ∗ ФҚ/100 (1.4)

Яъне, ЗҚ - захираҳои қарзӣ;

ФҚ – фоизи қарз, ба ҳисоби фоизҳои солона,

Дар ин маврид ба назар гирифта мешавад, ки ҳар соли ҳисоб пардохт

барои истифодаи захираҳои қарзӣ бо маблағи ҳисоби миёнаи солонаи фоизи

қарзи адо накарда дар ин сол ё боқимондаи ҳисоби миёнаи солонаи арзиши

амвол ашёи қарордод муайян карда мешавад:

ЗҚ = Q ∗ (ААав + ААо) (1.5)

ин ҷо, ЗҚ - захираҳои қарзӣ, ки барои хариди амвол истифодабурда мешаванд,

пардохте мебошад, ки дар соли ҳисоббаробаркунӣ бо сомонӣ чен карда

мешавад;

АА ав - ААо арзиши ҳисоби боқимондаи амвол мутобиқан дар аввал ва

охири сол бо сомонӣ;

Q - зариби ҳиссаи маблағҳои қарзи гирифта дар арзиши умумии амволи

харидашуда.

Агар барои хариди амвол танҳо маблағҳои қарзӣ истифода шаванд, дар

он сурат, зариби Q =1 мебошад.

Подошҳои комиссионӣ аз рӯи созишномаи тарафайн бо фоизҳои зерин

муқаррар карда шуда метавонанд:

а) аз арзиши тавозунии амвол ашёи қарордод (формула 1-5а)

36

ЗҚ = РхАТ (1-5а)

яъне, Р - ставкаи подоши комиссионӣ бо фоизҳои солона аз арзиши баланси

амвол;

АТ - арзиши тавозунии амвол;

б) аз арзиши боқимондаи ҳисоби миёнаи солонаи амвол (Аб) бо

формулаи зерин ҳисоб карда мешавад.

АБ = (АА ав + ААо )/2 х СтПК), % (1-5б)

яъне, Аб-арзиши боқимондаи ҳисоби миёнаи солонаи амвол

СтПК - ставкаи подоши комиссионӣ мебошад. Бо фоизҳо аз арзиши

боқимондаи ҳисоби миёнаи солонаи амвол - ашёи қарордод муқаррар карда

мешавад.

Пардохт барои хизматҳои иловагӣ дар соли ҳисоббаробаркунӣ (Хи) аз

рӯи формулаи

Хи = р + р − − − − рп ) 𝑉/т (1.6)

яъне (р,ррп) - хароҷоти лизингдиҳанда барои ҳар кадом хизматҳои дар

қарордод пешбинишуда бо сомонӣ;

Т - муҳлати қарордод, солро ифода менамояд.

Ҳаҷми андоз аз арзиши илова кардашуда (ААИ), ки ба пардохти соли

ҳисоббаробаркунии сол тааллуқ дорад, аз рӯи формулаи зерин муайян карда

мешавад.

ААИт = Вт Х Ст Н/100 (1.7)

Яъне, Вт - даромад аз қарордод аз рӯи шартномаи лизинг дар соли

ҳисоббаробаркунӣ бо сомонӣ;

Ст Н - ставкаи андоз аз арзиши иловашуда, бо фоиз.

Ба маблағи даромад аз фурӯш (Даф) дохил карда мешаванд:

ҳиссаҷудокунии истеҳлок (ҲИ), пардохт барои истифодабарии захираҳои

қарзӣ (ПҚ), маблағи подоши лизингдиҳанда (ПЛ) ва пардохт барои хизматҳои

иловагии лизингдиҳанда, ки дар қарордод пешбинӣ шудаанд (ПИ):

Даф = ХИ + ПҚ, + ПЛ + ПИ (1.8)

Ғайр аз ин, агар маблағи пардохтҳои лизингӣ бо ҳиссаҳои баробар (ПЛс)

муҳлати муайяншуда ба иҷро расад, пас

ПЛс = ПЛ/Т (1.9)

37

агар ҳаққи узвияти ҳар семоҳа (ПЛм) пардохта шавад бо чунин формула ҳисоб

карда мешавад.

ПЛ м = 4ПЛ / Т (1.10)

агар ҳаққи узвияти ҳармоҳа, яъне

ПЛ к = 12 ПЛ/Т (1.11)

ПЛ - маблағи умумии пардохтҳои лизингӣ, сомонӣ;

Т - муҳлати қарордоди лизинг, сол;

ПЛ к - андозаи ҳаққи узвияти ҳар семоҳаи лизингӣ, сомонӣ;

ПЛ м - андозаи ҳаққи узвияти ҳармоҳа, сомонӣ.

Бартарии асосии истифодаи ин тавсияҳо - содда будани фаҳмиши

ҳисоби пардохтҳои лизингӣ мебошад. Ба андешаи мо, ин гуна тарзи

ташаккулёбии пардохтҳо барои молистеҳсолкунандаҳои кишоварзӣ, аз рӯи

характери мавсимӣ доштани кишоварзӣ, оптималӣ мебошад, зеро на

маҳдудияти вақтӣ ва пулиро дар давоми муҳлати қарордоди лизингӣ

намегузорад. Камбудии он баҳисобгирии танҳо чаҳор омил, ки ба бузургии

пардохтҳои лизингӣ ва андоз аз арзиши иловашуда таъсир мерасонанд. Дар

формулаи ҷамъбастӣ инъикос намеёбанд:

пардохтҳои суғуртавӣ, ки лизингдиҳанда анҷом медиҳад, дар сурате,

ки агар он суғуртадиҳандаи амвол бошад;

андоз аз амвол, (пардохте мебошад, ки барои лизингдиҳанда дар

қонунгузорӣ муқаррар намудааст);

давравӣ будани пардохтҳо бо назардошти камшавии он;

фаврӣ будани пардохт (дар оғоз, мобайн ва охир).

Лаппиши ҷузъии усули ҳисоби пардохтҳои лизингӣ дар асоси

формулаҳои ҳисоби аннуитет (дар адабиёти иқтисодӣ низ номи «усули

зарибҳо» вомехӯрад) дар корҳои илмии Ш.Ш. Бозоров, Ш.К. Бобоев, Е.В.

Кабатова, В.Д. Газман, Л.Н. Прилутски, Е.М. Четиркин, В.А. Шебашов, Е.А.

Федулова пешниҳод карда шудаанд.

Бартарии ин усул аз он иборат аст, ки онҳо алоқамандии байни

ҳамдигарии ҳамаи шартҳои созишномаи лизингиро инъикос менамоянд;

маблағ ва муҳлати аҳднома, сатҳи фоизи лизингӣ, давраҳои пардохтҳо. Фоиз

қарз барои ҳар як маблағи қарзи ҷорӣ гузаронида мешавад ва бузургии он дар

давоми муҳлати қарордоди лизингӣ ба охир мерасад. Усул ҳамчунин иҷрои

38

қарордоди лизингиро бо пешпардохт пешбинӣ менамояд. Лизинггиранда ба

лизингдиҳанда пешпардохт ё ҳаққи узвиятро ба андозаи 15-20% арзиши

хариди объекти қарордод, ҳангоми имзои қарордод пешниҳод менамояд,

маблағи боқимондаро дар давоми муҳлати қарордод пардохт менамояд. Дар

асоси усули пешниҳодшуда, ҳангоми муайян намудани маблағи пардохтҳо

бузургии арзиши боқимондаи амволи лизингӣ низ ба ҳисоб гирифта мешавад.

Формулаи ҳисоби пардохтҳои лизингӣ намуди ибтидоии зеринро дорад;

ПЛ = Аа х Г х 1 − (1 + Лфл хТ) (1.12)

яъне, ПЛ - маблағи пардохтҳои лизингӣ;

Аа - арзиши амволи лизингӣ;

Т - муҳлати қарордод;

Лфл - ставкаи фоизи лизингӣ ба ҳисоби барои давоми давраи пардохтҳо;

Г - даврагии пардохтҳои лизингӣ (миқдор дар солро ифода мекунад).

Ставкаи фоизи лизингӣ дар давомияти давраи пардохтҳо бо роҳи

тақсими ставкаи солонаи фоизи лизингӣ ба даврияти пардохтҳои лизингӣ,

яъне аз рӯи усули фоизҳои одӣ ҳисоб карда мешавад. Масалан, ҳангоми

арзиши дастгоҳҳои лизинг гирифташуда ба маблағи 15000 доллари ИМА,

муҳлати иҷора 5 сол, ставкаи солонаи фоизи лизингӣ 9 %, даврагии маблағи

пардохтҳои ниҳоии онҳо баробар мешавад ба:

15000х1-(1+0,09:2) х5х2 =15000*0,1263788 х10= 18956,82 долл. ИМА (1.13)

Ҳангоми имзои созишномаи лизингӣ, чун қоида, арзиши пурраи

фарсудашавии амволи лизингӣ пешбинӣ карда намешавад. Ин ҳолат аз

қонунгузории дар мамлакат амалкунанда вобаста аст. Масалан, дар ИМА

арзиши ҳисоббаробаркунии барҳамдиҳӣ (арзиши боқимонда) ҳангоми

ҳисобгирии фарсоиш дар ҳолате, ки агар ин фарсоиш аз 10 % арзиши ибтидоӣ

зиёд набошад, ба ҳисоб гирифта намешавад. Зимнан маблағи умумии фарсоиш

набояд аз фарқи байни арзиши ибтидоӣ ва барҳамдиҳии дастгоҳҳо зиёд бошад.

Барои муайян намудани маблағи пардохтҳо, ки дар асоси бузургии

интихобкардаи лизинггиранда арзиши боқимонда тасҳеҳ карда шудааст,

формулаи зарибу дисконтӣ ба кор бурда мешавад: яъне, Аб - ҳиссаи арзиши

боқимондаро ифода мекунад.

Агар дар мисоли мо андозаи арзиши боқимондаро баробари 5 % қабул

карда шавад (0,05) дар он сурат бузургии дисконтӣ баробар аст ба:

39

Аб =1

1+0,05∗(1+0,09:2)х Г = 0,9688 (1.14)

Агар пардохти якуми амволи лизинг қисман дар лаҳзаи имзои протоколи

лизингдиҳанда дар бораи қабули дастгоҳҳо дар амал пешпардохт карда шавад,

на дар охир, дар он сурат, яъне балки дар аввали давраи фоизӣ ҳангоми

пардохти фоизи даврии нимсола анҷом дода мешавад, дар он сурат ҳисоби

маблағҳои пардохт боз як тасҳеҳ аз рӯи формулаи зерин ворид карда мешавад.

Барои мисоли мо, дар намуди ниҳоии пардохти лизингӣ, ки ба созишномаи

лизингӣ ворид карда шудааст, баробар мешавад ба:

ПЛ = С ∗ Х1Л − Т ∗ 2Х ∗ Г ∗ КТС2 ХКас 1 (1 + Лпр) 0,09: 2

15000 *5*2*0,9688*09569=18956,2*09688*09569*1-(1+0,09:2)=

=1517,25 (ҳаз $ ИМА) (1.15)

Бо мақсади баҳисобгирии хароҷоти лизингдиҳанда ва ҳисоби

пардохтҳои лизингӣ, ки бе зараррасонӣ фаъолияти онро дар тамоми давраи

қарордоди лизинг таъмин менамояд, номнависи ин хароҷотҳоро таъмин

кардан зарур аст. Хароҷоти лизингдиҳанда аз масрафи инвеститсионӣ ва ҷорӣ,

ки ба иҷрои қарордод, инчунин ба хароҷоти оид ба хизматрасонии қарз аз

тарафи онҳо барои харидории амволи истифода шуда иборатанд.

Дар зери мафҳуми хароҷоти инвеститсионӣ хароҷоти лизингдиҳанда, ки

ба харидани ашёи лизинг аз тарафи лизингдиҳанда сарф карда мешавад:

арзиши ашёи лизинг бо назардошти тахфифи савдо;

хароҷот аз рӯи ҳуҷҷатгузории гумрук ва пардохти боҷҳои гумрукӣ,

тарифҳо ва боҷҳое, ки ба ашёҳои лизинг алоқаманданд;

подошҳои комиссионии агенти савдо;

хароҷоти нақлиёт, инчунин оид ба ҳифзу нигоҳбонӣ ва ашёи

суғурташавандаи лизинг ҳангоми ҳамлу нақл;

хароҷот оид ба ҳифзу нигоҳбонии ашёи лизинг то лаҳзаи ба

истифодабарӣ додани ашёи лизинг;

хароҷот оид ба ҷобаҷогузорӣ ва васлкунӣ;

хароҷот оид ба таълими корманди лизингдиҳанда;

дигар хароҷот.

Ба назар мегирем, ки арзиши пурраи амвол ба худ тахфифи савдо, аз

ҷумла пардохтҳои гумрукӣ, арзиши хизмати миёнаравҳо, хароҷот аз рӯи ҳамлу

40

нақли мол, ҳифзу нигоҳдорӣ, ҷо ба ҷогузорӣ ва васлкунӣ, таълими кормандон

ва дигар хароҷот (ба андоз аз арзиши иловашуда) дохил мешавад. Ин

бузургиро (С) аломатгузорӣ менамоем. Андоз аз арзиши иловашуда бо (ААИ,

аз арзиши илова) - аломатгузорӣ менамоем. Дар он сурат арзиши пурраи (Ап)

амволи лизингӣ, аз ҷумла тамоми масрафиёти иловагӣ ва андоз аз арзиши

иловашуда (ААИ), арзиши пураро (Ап)-ро ташкил медиҳад:

Ап = С + ААИ (1.16)

Ҳангоми баҳисобгирии амвол, чи дар тавозуни лизингдиҳанда, чи

лизинггиранда, арзиши тавозуни амвол баробар аст ба (Ап). Зимнан, эҳтиёҷот

ба маблағҳои пулӣ, ки барои харидани амвол заруранд, ташкил медиҳад (Ап).

Зери мафҳуми хароҷоти ҷорӣ, хароҷоти лизингдиҳанда дар давоми

муҳлати қарордоди лизинг, ки ба иҷрои ин қарордод вобастаанд, фаҳмида

мешаванд. Ин хароҷотҳо дар худ масрафиётро барои пардохти мол, кор ва

хизматҳо, аз ҷумла пардохти иҷора, масрафиёти музди меҳнат, пардохтҳо ба

фондҳои иҷтимоӣ, андоз, боҷ ва дигар хароҷотро дар бар мегирад.

Усули пешниҳодшудаи ҳисоби пардохтҳои лизингӣ аз гурӯҳбандии

зерини хароҷотҳои ҷорӣ иборат аст:

а) хароҷотҳои истифодабарии таҷҳизот ҳаҷми солона (ХИ);

б) андозҳое, ки ба таркиби масраф дохил мешаванд, ҳаҷми солона (Арз);

в) андозҳое, ки ба натиҷаҳои молиявӣ мансубанд, аз ҷумла:

андоз барои нигоҳдорони фонди манзил, заминаи андоз ҳаҷми

пардохтҳои лизингӣ, ставкаи андоз (Аам);

андоз аз амвол, заминаи андоз - арзиши ҳисоби миёнаи солона

боқимондаи амвол, ставкаи андоз (Аа);

андоз аз фоида, заминаи андоз - фоидаи андозоваранда, ставкаи андоз

(Ааф).

Хароҷоти лизингдиҳанда доир ба хизматрасонии қарз (К), ки барои

харидори амвол иборат аст аз:

адо намудани маблағи асосии қарз, бузургии қарз (Бқ);

пардохти фоизҳо аз қарз, арзишисолонаи фоиз (ф).

Тахмин мекунем, ки дар ҳолати умумӣ барои маблағгузории қарордоди

лизингӣ, ғайр аз қарзҳо маблағҳои худӣ истифода бурда шуда метавонанд.

41

Ҳиссаи қарзро ба эҳтиёҷоти умумӣ дар захираҳои инвеститсионӣ dК

аломатгузорӣ менамоем.

Дар ин маврид dк ≤ (-1). Зимнан,

К = 𝑑к ∗ Ап = 𝑑к ∗ (С + Нтс) (1.17)

Ҳангоми муайян намудани ҳаҷми пардохтҳои лизингӣ як қатор

нишондиҳандаҳои махсуси қарордоди лизингиро ба ҳисоб мегирем:

ҳиссаи пешпардохт (Хп);

муҳлати қарордод (сол), (7);

даврӣ будани пардохтҳои лизингӣ (ба сол) (г);

меъёри солонаи ҳиссаҷудокунии истеҳлок (Мс);

зариби суръатноки фарсоиш (Зф);

Т - муҳлати хизмати амвол.

Нишондодҳоро ба эътибор гирифта, се арзиши ташкилдиҳандаи амволи

лизингиро муайян кардан мумкин аст: арзиши пешпардохтӣ (Апп); арзиши

боқимондаи (Аб), арзише, ки бояд пардохт шавад (Апш).

Апп = Хп ∗ Аб (1.18)

Апш = Мс ∗ Зф х Т ∗ Аб (1.19)

Аб = (Аа – 𝑑 ∗ Зф х Т) ∗ Аб (1.20)

Ба сифати яке аз заминаҳои ин усул дар назар бояд гирифт, ки пардохти

қарз аз рӯи нақшаи аннуитет: ба шарте, дар даврае, ки қарз гирифта мешавад,

ки бо муҳлати қарордоди лизингӣ мувофиқат кунад. Нақшаи аннуитет ба назар

мегирад, ки адо намудани қарзи асосӣ ва пардохти фоизҳо бузургии доимиро

дар давоми тамоми давраи қарордоди қарзӣ ифода менамояд.

Қайд кардан зарур аст, ки дар айни замон пардохти лизингӣ сохтори

худро дорад. Он ба истеҳлок, фоизи лизинг (фоидаи лизингдиҳанда, фоизҳо

барои қарз) тақсим мешавад. Дар ин маврид истеҳлок дар асоси усули хаттӣ

баробар ҳисоб карда мешавад.

Ҳисобу фоизи лизингӣ чунин намудҳо дорад: Пеш аз ҳама вай аз шарти

қарордоди лизингдиҳанда ба ташкилоти қарздиҳанда вобаста аст. Гарчанде

ҳамон усули аннуитет самараноктар аст ва ҳангоми ҳисоби фоизҳо барои қарз

ва ҳангоми ҳисоби маржа бештар истифода бурда шавад. Дар ин ҳолат

алоқамандии пардохтҳои лизингӣ бо вуҷуди маблағҳои аслии пулӣ бештар

мешавад. Агар банк ҳисоби фоизҳоро барои қарз аз боқимондаи қарз талаб

42

кунад, яъне ба тартиби камшавӣ, дар он сурат дар оғози қарордод маблағи

худи қарз ва фоизҳо метавонад аз бузургии пардохтҳои лизингии гирифташуда

зиёд шавад. Зимнан, лизингдиҳанда дар ҳаҷми пурра қисми дахлдори фоизи

лизингро намегирад. Баъдан, аз рӯи меъёри камшавии қарздорӣ, бузургии

амалии фоизи гирифташудаи лизингӣ аз бузургии нақшавии фоизи лизингӣ

зиёд мешавад. Ин маънои онро дорад, ки дар аввали қарордод лизингдиҳанда

то андозае зарар мебинад, баъдан ӯ фоидаи иловагӣ мегирад.

Ғайр аз ин, ҳолатҳои дигар рух доданаш мумкин аст. Масалан, муҳлати

қарордоди лизинг се сол аст ва амвол дар ин маврид пурра фарсуда мегардад,

вале муҳлати қарз ду сол аст. Агар ширкати лизингӣ оид ба қарз аз ҳисоби

пардохтҳои гирифтаи лизингӣ ба пардохти пурра кӯшиш кунад, дар он сурат

комёб шудан ба пардохтҳои калон ҳаҷм дар давоми 3 сол ғайриимкон

мешавад. Ду сол онҳо метавонанд якхел бошанд, дар давоми соли сеюм

бошад, тамсилӣ мешаванд, яъне ба сифр (0) баробар мешавад. Дар чунин

ҳолат ҳадаф ба мақсад мерасад, қарз дар ду сол адо карда мешавад. Вале дар

пардохти андоз муаммо пеш меояд. Дар давоми ду соли аввал дар ширкат

фоидаи барзиёд, дар соли сеюм бошад, зарар рух медиҳад. Чун қоида фарсоиш

мувофиқи қоидаҳои ҳисоби муҳосибавӣ баробар ҳисоб карда мешавад.

Маълум мешавад, ки дар ду сол вай дар арзиши аслии хизмати лизингдиҳанда

танҳоаз се ду ҳисса инъикос меёбад. Фоидаи зиёдатӣ рух медиҳад, ин ҳолат

объекти иловагии андозбандӣ мешавад. Вусъат бахшидан барои адо кардани

қарз дар ҳолатҳои ҷудогона ба натиҷаҳои фаъолияти молиявии лизинггиранда

низ таъсири манфӣ мерасонад. Агар корхона калон нест ё танҳо акнун ташкил

шуда бошад, дар он сурат пурра имконият дорад, ки дар он барои пардохтҳои

лизингӣ дар ду соли аввал маблағҳои пулии воридшаванда нарасанд.

Даромади софи лизингдиҳанда - нишондиҳандаи калидии усули

пешниҳодшуда мебошад. Натиҷаи ғайриманфии он самараи муайяни

молиявии лизингдиҳандаро таъмин намуда, ба ӯ безарар будани хусусияти

қарордодро кафолат медиҳад.

Ҳаҷми пардохтҳои ҳисобкардашудаи лизингӣ самаранокӣ ва фаъолияти

безарари лизингдиҳандаро дар тамоми давоми муҳлати қарордод таъмин

менамояд.

43

Бояд зикр кард, ки усулҳои муосир, дар асоси формулаҳои ҳисоби

аннуитет, пеш аз ҳама ба таври инфиродӣ ба ширкатҳои лизингӣ мутобиқ

шудаанд, вале ҳар кадоме аз он вазъияти зеринро ба ҳисоб мегирад:

1. Ба ҳамон андозае, ки пешпардохтро бештар лизинггиранда ба

лизингдиҳанда гузаронида бошад, ба ҳамон андоза пардохти ҷории лизингӣ

кам мешавад, зимнан, маблағи хароҷоти лизингдиҳанда аз рӯи қарордод кам

мешавад.

2. Фарсоиши бо суръати амвол тавассути ду омил, аз қабили муҳлати

лизинг ва бузургии арзиши боқимонда инъикос карда мешавад.

3. Фоизи лизингӣ хавфи нагирифтани фоидаро ҷуброн мекунад. Чӣ

қадаре, ки хавф зиёд бошад, ҳамон андоза ставкаи фоиз оид ба пардохтҳои

лизингӣ баланд аст.

4. Хизматрасониҳои иловагии лизингдиҳанда метавонанд доимӣ

набошанд ва нобаробар пардохт карда шаванд.

5. Хариди амвол аз рӯи арзиши боқимонда - ин маблағгузории

лизинггиранда ба ҳаҷми нишон додашуда барои муҳлати пурраи қарордоди

лизинг мебошад. Ҳангоми ба охир расидани қарордод лизингдиҳанда маблағи

пардохташударо бо фоизҳо бар мегардонад. Дар ин маврид маблағи мутлақ, ки

фоизҳоро дар бар мегирад, афзоиш меёбад, раванди зиёдшавии маблағҳои қарз

бо суръат рух медиҳад, яъне сармоягузории фоизҳо ба вуҷуд меояд. Аз ин

ҷиҳат, чӣ қадаре, ки арзиши боқимонда баланд бошад, ба ҳамон андоза

пардохтҳои ҷории лизингӣ кам мешавад, зимнан, хароҷоти лизингдиҳанда аз

рӯи қарордод зиёд хоҳад буд.

Камбудии асосии ин усул ва ҳар гуна тағйирёбӣ дар асоси он дар давоми

қарордоди лизинг баробарии пардохтҳо мебошад, ки хусусияти махсуси

истеҳсолоти кишоварзиро ба ҳисоб намегирад. Ин ба таври назаррас

имконияти ба кор бурдани усулро дар соҳаҳои кишоварзӣ кам мекунад.

Усули мувофиқкардашудаи ҳисоби пардохтҳои лизингиро А.Киркоров

пешниҳод кардааст1. Ба андешаи мо, муаллиф усули мувофиқи ҳисоби

пардохтҳои лизингиро пешниҳод намудааст. Усул ва принсипҳои бизнес -

нақшагирӣ, махсусан базудивазшаванда, мунтазам, коммуникативӣ, бисёр

намунавӣ асос меёбад. Ғояи асосии усул аз он иборат аст, ки ҷадвали

1 Киркоров, А. Расчет лизинговых платежей по принципам бизнес- планирования / А. Киркоров // Лизинг-

Ревю, 2004. – №6. – С. 10.

44

ҳисобкунии пардохтҳои лизингӣ ва ҷадвали пулгузаронӣ аз рӯи қарордоди

лизинг дуруст сохта шуда бошад, дар навбати худ онҳо ба буҷети ҳаракати

воситаҳои пулӣ (БҲВП) ва ба буҷети даромадҳо ва хароҷоти ширкатҳои

лизингӣ (БДХ) мувофиқат мекунанд.

Ҷадвали пардохтҳо аз рӯи қарордоди лизинг - ҷадвале мебошад, ки

мутобиқи вай лизинггиранда дар муҳлати нишон додашуда ба лизингдиҳанда

маблағи пулиро мегузаронад ва ё дигар амволероба ҳисоби пули хизматҳои

расонидашуда мувофиқи қарордоди лизинг таҳвил мекунад. Вай бояд ба

ҷадвали ҳисоби пардохтҳои лизингӣ мувофиқат кунад, чунки аз рӯи усули

тартиб додашуда ташаккул меёбад, мувофиқи аҳдномаи тарафайн муайян

карда мешавад. Ҷадвал бояд андозаи афзояндаи пардохтҳоро дар ҳар давра

дошта бошад ва метавонад ҳолати мавсимиро ба назар гирад (массалан агар

лизинггирандаи молистеҳсолкунандаи кишоварзӣ) ба ҳисоб гирад.

Ташаккулёбии буҷети ҳаракати воситаҳои пулӣ (БҲВП)-и лизингдиҳанда

баъди мувофиқа ба иҷорагир ҷадвали намунавии пардохтҳои лизингӣ тартиб

дода мешавад.

Ба андешаи мо, бартарии усули мувозинати ҳамаи нишондиҳандаҳои

БДХ ва БҲВП-и лизингдиҳанда мебошад, камбудии ин усул - яктарафа баҳо

додани манфиатҳо ба қарордоди лизинг, мураккабии ба кор бурдани он дар

ширкатҳои лизингӣ мебошад.

Ҳамин тавр, ба хулоса омадан мумкин аст, ки дар айни замон усулҳои

ҳисоби пардохтҳои лизингӣ, лаппиши усулҳои ташкилдиҳанда ва усули

зарибҳо, ки аз миёнаи солҳои 90-уми садаи гузашта маълуманд истифода

мешаванд, ки дуруст ба тартиб дароварда нашудаанд, ба тасҳеҳ зарурат

доранд. Ба андешаи мо, барои лизинги молиявӣ дар бахши аграрӣ истифодаи

усулҳои ташкилдиҳанда бештар оқилона мебошанд, зеро дар чорчӯбаи

онмавсимӣ будани соҳаи кишоварзӣ ва нобаробарии воридоти пулиро дар

давоми сол ба ҳисоб мегирад.

1.3. Таҳаввулоти бозори лизинги молиявӣ дар хориҷа

Муносибатҳои иқтисодӣ-ҳуқуқии ба лизинги молиявӣ алоқаманд

батаърихи нав ва ё навтарини хоҷагидорӣ маҳсуб меёбад. Ҳол он, ки хуҷҷатҳо

45

аз он шаҳодат медиҳанд, ки иҷора (лизинг) барои инсоният аз давраҳои қадим

истифода мешудааст.

Таърихи лизинг аз давраҳои қадим сарчашма мегирад. Дар ҳақиқат

назарияи ибораи лизинг таърихи тӯлонӣ надорад, лекин моҳияти муносибати

лизингӣ аз давраҳои дури Арасту (солҳои 384-322 то милод) сарчашма

мегирад. Маҳз, сухани файласуфонаи «Боигарӣ аз истифодабарӣ аст, на аз

ҳуқуқи моликият» ба Арасту мансуб аст. Бо ибораи дигар барои гирифтани

фоида зарур нест, ки соҳиби моликият бошӣ, доштани ҳуқуқи истифодабарӣ

басанда аст, зеро пас аз истифода фоида ба даст оварда мешавад.

Таърихи пайдоиши лизинг дар асари файласуфони қадим П. Балтус ва Б.

Майҷер «Мактаби лизинги аврупоӣ» дар асри чори то милод, дар давраи

шоҳигарии Шумер, ки ба солҳои 2000 то милод рост меояд, мансуб аст. Дар

тахтасанги шаҳри Ур маълумот доир ба иҷораи олотҳои кишоварзӣ, замин,

иншоотҳои обрасон, чорвои корӣ ва дигар намуди чорвои маҳсулдеҳ оварда

шудааст1.

Таърихнигори англис Т. Кларк якчанд низомномаро дар қонунҳои

Хаммурапӣ, ки солҳои 1775-1750 то милод ошкор намудааст. Як гурӯҳи

моддаҳои қонунҳои Хаммурапӣ ба моликият бахшида шуда буд, дар он иҷораи

амвол, меъёри пардохт барои иҷора, талаботҳо барои гузоштани гарав нишон

дода шуда буданд. Дигар олимони Юнони Қадим, румиҳо, мисриҳо иҷораро

шакли диққатҷалбкунанда ва ягонаи истифодаи иншоот, замин ва чорвои

хонагӣ медонистанд2.

Ҳатто финикиҳои қадим, ки ба соҳаи моҳидорӣ машғул буданд,

киштиҳои моҳигириро ба иҷора мегирифтанд, ки ба лизинги имрӯза шабоҳат

дошт. Ҳуқуқи Римӣ низ муносибатҳои молиро бо истифодабарии он бе

доштани ҳуқуқи моликият ба танзим медаровард. Император Юстиниан

(солҳои 483-565), ки ҳуқуқи Римиро ҳамчун қонун ҷо ба ҷо карда буд,

муносибатҳои лизингиро як намуди муносибатҳои қонунӣ дар Империяи Рими

қадим меҳисобид3.

1 Банковское дело / Под ред. О.И. Лаврушина. – М.: Банковский и биржевой научно-консультативный центр,

1992. – С. 16. 2 Ледерер О.В. Экономическая эффективность лизинговых отношений на предприятиях АПК региона. Дисс.

на соис. уч. зван. к.э.н. – Саратов, 2005. – С. 43. 3 Четыркин, Е.М. Методы финансовых и коммерческих расчетов / Е.М. Четыркин. – М.: Дело, 1995. – С. 16.

46

Лизинг дар давраҳои қадим ба ягон намуди алоҳидаи моликият маҳдуд

набуд. Таърих гувоҳӣ медиҳад, ки натанҳо техникаҳои кишоварзӣ, замин ва

олоти меҳнат, балки техника низ ба иҷора дода мешуданд. Дар соли 1066

Вилгелм ҳангоми забти ҷазираҳои Бритонӣ аз моликони киштии Норманд

киштиҳои ҷангиро ба иҷора гирифта буд.

Дар асрҳои миёна бошад дар муносибатҳои иҷоравӣ як қатор

маҳдудиятҳо ворид гашта, аксаран олотҳои кишоварзӣ ба иҷора дода

мешуданд. Вале тадриҷан ҳолатҳое рух медоданд, ки беназир буданд. Дар

соли 1248 бо бастани шартономаи лизингӣ Бонфис Манганелла Гаэта аз

олотҳои ҷангӣ истифода бурда, ба сафар баромад ва дар охир пули иҷора аз

арзиши лавозимот чанд баробар афзуд.

Муносибатҳои лизингӣ дар тамоми давраҳои инкишофаш ба гирифтани

фоида равона гардидааст1.

Дар соли 1572 дар Британияи Кабир қонуне қабул гардид, ки танҳо

шартномаҳои лизингие ба эътибор гирифта мешуд, ки ҳақиқатро таҷассум

намояд, зери ҳолатҳое рух медод, ки соҳиби моликият пинҳон мемонд ва

муайян кардан душвор буд, ки соҳиби моликият ва иҷорагиранда кист. Ин кор

ба хотири ба таври махфӣ додани амвол ба иҷора ва гирифтани фоида ва барои

гумроҳ намудани карздиҳандаҳо истифода мешуд.

Тараққиёти саноат ба рушди муносибатҳои иқтисодӣ, ҳавасмандии

истеҳсолкунандагони техника ва технологияро барои гирифтани фоидаи зиёд

ва ҷалби сармояи пулӣ зиёд намуд.

Ин ҳолат дар солҳои аввали асри XX дар ИМА боиси пайдоиши шакли

нави қарздиҳӣ - қарз ба таври қисман пардохт намудан авҷ гирифт.

Молистеҳсолкунандагон ва савдогарон донистанд, ки онҳо бо истифода аз ин

шакли қарздиҳӣ метавонанд бештар мол истеҳсол ва фурӯшанд ва танҳо бо

мизоҷ нақшаи пардохти маблағро созмон диҳанд. Маҳз аз ҳамин ҷо, лизинги

молиявӣ сарчашма гирифта, то ба ин рӯз воситаи асосии ба иҷора гирифтани

амвол боқӣ мемонад.

Солҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ дар ИМА чунин намуди лизинг -

шартномаҳои даромаднокиашон муайяншуда истифода бурда мешуданд. Ин

ҳавасмандии тиҷорати иҷоравиро баланд бардошт, зеро қисми зиёди

1 Банковское дело / Под ред. О.И. Лаврушина. – М.: Банковский и биржевой научно-конскльтативный центр,

1992. – С. 16

47

шартномаҳо имконият медод сатҳи даромадро дар як фоизи муайян аз арзиши

амвол муайян карда шавад. Ин боиси он гардид, ки лизинг ҳамчун як равияи

даромадноки бизнес дар соҳаи истеҳсол ва хизматрасонии нақлиёт гардад. Дар

солҳои 30-юми асри XX, Генри Форд иҷораро барои равнақи истеҳсоли

автомобилҳо хеле самаранок истифода бурд. Аммо падари тиҷорати лизинги

автомобилҳо Золли Фрэнк - агенти савдои Чикаго, ки солҳои 40-ум лизинги

автомобилҳоро ҷорӣ кард, ба ҳисоб меравад.

Баъд аз Ҷанги Бузурги Ватанӣ дар ИМА якчанд лоиҳаи рушди лизинг

таҳия гардидааст. Якумин ҷамъияти саҳҳомӣ, ки муносибатҳои лизингӣ асоси

фаъолияти он гардид соли 1952 дар Сан-Франсиско бо унвонии «United States

Leasing Corporation» аз ҷониби Генри Шонфелд таъсис дода шуд1.

Асосгузори лизинги саноат Генри Шонфельд ба ҳисоб меравад. Ин

ширкат дорои боигарии зиёд нест, аммо хизматрасонии лизингии вай аз

дороияш чанд баробар бештар аст. Хусусияти фарқкунандаи он боз дар он

зоҳир мегардад, ки ӯ мустақил буда, фаъолияти он аз ҷониби банкҳо, гурӯҳҳои

молиявӣ ва истеҳсолкунандагони таҷҳизот назорат бурда намешавад ва имрӯз

бо номи «U.S. International Inc. (U.S. Leasing)» фаъолият мекунад.

Бонкҳои тиҷоратии ИМА ба фаъолияти лизингӣ дар солҳои 60-уми асри

XX оғоз намуданд. Ба равнақи бизнеси лизингӣ қабули қарори Шӯрои

Федералии системаи захираҳо дар соли 1971 замина гузошт. Зимни ин қарор

ба бонкҳо иҷозат дода шуд, ки филиалҳои худро барои ба иҷора додани амвол

таъсис диҳанд. Аз соли 1982 лизинги техникаи авиатсионӣ шурӯъ гардид. Аз

ин сол сар карда корпоратсияи Мак Доннел Дуглас бо истифода аз лизинг

бозори хизматрасонии ҳавопаймоҳои ДС-9-80 дар рақобат бо Боинг-727, аз

рӯи консепсияи «парвоз қабл аз харид» мавқеъи якумро ишғол намуд.

Яке аз дастовардҳои лизинг дар он аст, ки пеш аз харид онро истифода

бурда даромад ба даст оварда мешавад. Дар миёнаи солҳои 60-ум даромад аз

муносибатҳои лизингӣ 1 млрд. долл. ва солҳои 80-ум алакай ин рақам ба 110

млрд. долл. расида буд. Ин натиҷаи ҳавасмандии баланди ҳам

лизинггирандагон ва ҳам лизингдиҳандаҳо буд. Ҳоло яке аз намудҳои

рушдёфтаи муносибатҳои иқтисодӣ доир ба аз нав ҷиҳозонидани истеҳсолот

ва савдо муносибатҳои лизингӣ ба ҳисоб меравад.

1 Кураков, Л. Проблемы реформирования россиской экономики / Л. Кураков. – Чебоксары: Волго-Вятский

региональный центр Ассоциация содействия вузам, 1997. – С. 78.

48

Дар аввали солҳои 60-уми асри XX соҳибкорони амрикоӣ лизингро дар

Европа ташкил намуданд ва ширкати аввалини лизингиро соли 1962 дар

шаҳри Дюсселдорфи Германия бо номи Deutsche lising GMbH таъсис доданд1.

Дар Англия пояи нахустро дар тиҷорат лизинг компанияи Mercantile

Leasing Corporation дар соли 1960 гузоштааст. Ҳамзамон рушди тиҷорат дар

Англия бо сабаби набудани қонунҳои ба низомдарорандаи он то дараҷае оқиб

мемонд. Танҳо пас аз он, ки дар кодекси андоз шартномаҳои лизингӣ мақоми

худро пайдо намуданд, муносибатҳои лизингӣ дар ин давлат рушд ёфтан

гирифт.

Солҳои 1960-1980 лизинг дар ИМА, Канада ва Аврупо хеле рушд ёфта,

баъдтар дар Австралия ва Япония пайдо шуд.

Дар ИМА дар солҳои 1990 ҳиссаи лизинг дар ҷамъи инвеститсия 28%,

дар Австралия зиёда аз 30%, Британияи Кабир 20%, Франсия 17%, Германия

15%-ро ташкил медод2.

Сохтори соҳавии лизинг дар ҷаҳон гуногун аст. Масалан дар Аврупо

лизинги автомобилҳо ҳам дар истифодаи шахсӣ ва ҳам истеҳсолӣ равнақи зиёд

дорад. Тибқи омор «Лизинги Аврупо» то 50% ба лизинги автомобилҳо мансуб

аст. Қисми боқимондаи он ба лизинги таҷҳизоти истеҳсолӣ, киштиҳои обӣ,

ҳавопаймоҳо, компютерҳо ва ғайраҳо рост меояд. Бартарии лизинги

автомобилҳо дар Аврупо дар он аст, ки ширкатҳои автомобилӣ маҷбуранд

роҳҳои фурӯши автомобилҳояшонро ҷустуҷӯ намоянд ва аз лизинг чун

самараноктарин механизм истифода баранд.

Умуман дар Аврупои Ғарбӣ тавассути лизинг зиёда аз 20 фоизи

инвеститсия ба воситаи асосии истеҳсолӣ маблағгузорӣ карда мешавад. Бояд

қайд намуд, ки 80 фоизи лизинг ба давлатҳои Аврупои Ғарбӣ ба Британияи

Кабир, Германия, Италия ва Франсия рост меояд. Гузариш ба иқтисоди бозорӣ

барои мамлакатҳи Венгрия, Чехия, Словакия имкониятҳои истифодаи

лизингро дар иқтисодиёт шароити хуб бунёд намуд. Вале бозори

хизматрасонии лизингӣ дар ИМА нисбат ба мамлакатҳои Аврупо, Россия ва

1 Попова Н.Н. Формирование и развитие лизинга как инструмента инвестиций в сельское хозяйство. Дисс.

на соис. уч. зван. к.э.н. – Йошкар-Ола, 2005. – С. 24. 2 Горемыкин, В.А. Лизинг за рубежом / В.И. Горемыкин // Достижение науки и техники АПК, 1999. – №10.

– С. 44-46.

49

дигар давлатҳои муштаракулманофеъ як қатор хусусиятҳои фарқкунанда

дорад1.

Лизинг дар ИМА нисбат бо мамлакатҳои дигари ғарбӣ, ҳам аз ҷиҳати

ҳаҷм ва ҳам сатҳи рушд дар сатҳи баландтар қарор дорад. Дар ИМА тавассути

лизинг фаъолияти соҳибкорӣ низ маблағгузорӣ карда мешавад. Дар ИМА

чунин меҳисобанд, ки дар фаъолияти лизингӣ паст кардани андозҳо зарур

нест, зеро лизинг худаш як намуди дастгирии фаъолияти истеҳсолӣ ҳисобида

мешавад. Ба арзиши аслии маҳсулот дохил намудани пардохтҳои лизингӣ як

пешравиест нисбати дигар намудҳои сармоягузориҳо.

Сатҳи рушди лизингро дар мамлакат, қонунҳо ва дигар меъёрҳои

ҳуқуқӣ, танзими давлатӣ, шароити инвеститсионӣ (тахфифи инвеститсионӣ,

дараҷаи фоизи қарзҳо, хусусиятҳои андозбандӣ, сатҳи таваррум ва дигарҳо),

истифодаи баҳисобгирии бухгалтерӣ муайян мекунад.

Як қатор мамлакатҳои Аврупои Ғарбӣ, аз ҷумла Британияи Кабир,

Олмон, Дания қонуни махсус доир ба лизинг қабул накардаанд ва амалиётҳои

лизингӣ дар доираи ҳуқуқи тиҷорат амалӣ мешавад, ҳол он ки дар Франсия,

Португалия ва Шветсия қонуни махсус, ки фаъолияти лизингиро ба танзим

медарорад қабул карда шудааст. Дар он ҳуқуқ ва вазифаҳои лизингдиҳанда ва

лизинггиранда ва муносибати онҳо бо истеҳсолкунандагон ва банк муайян

карда шудааст.

Дар Франсия, Белгия ва Италия ҳангоми истифодаи хизматрасонии

лизингӣ консепсияи молики иқтисодӣ, яъне опсион қисми ҷудонашавандаи

лизинг ба ҳисоб меравад, вале дар ИМА, Британияи Кабир, Ирландия ва

Голландия муносибатҳо аз рӯи консепсияи ҳуқуқи моликият ба роҳ монда

мешавад.

Дар Белгия, Италия, Франсия шарти асосии муносибати лизингӣ бо ба

итмом расидани муҳлати лизинг фурӯши молро ба лизиггиранда бо нархи

мувофиқакардашуда ҳатмӣ медонад, аммо дар Британияи Кабир, ИМА ин

амал ҳатмӣ нест ва дар шартномаи иҷора ва фурӯш нишон дода мешавад. Дар

ИМА лизинг намуди муомилоти молиявиро мемонад, ки ба додани қарз ва

дигар намудҳои маблағгузорӣ шабоҳат дорад.

1 Горемыкин В.А. Лизинг за рубежом / В.И. Горемыкин // Достижение науки и техники АПК, 1999. – №10.

– С. 44-46.

50

Қонунгузории Олмон, Швейтсария опсионро дар назар мегирад, ки

тавассути он лизингро ба шартномаи хариду фурӯш наздик мекунад, вале дар

ҳолати лизинг - соҳиби моликият лизингдиҳанда боқӣ мемонад, дар ҳолати

хариду фурӯш бо пардохти маблағ дар як муҳлати муайян ҳуқуқи моликият

дар вақти бастани шартнома ба истифодабаранда (лизинггиранда) мегузарад.

Дар як қатор мамлакатҳо намуди гуногуни муносибатҳои

байниҳамдигарии иқтисодӣ амал менамояд. Масалан, дар қонунгузории

Британияи Кабир, Франсия бисёре аз шартномаҳо, чун шартномаҳои лизингӣ

муайян шудаанд, ҳол он ки дар Олмон он муомилот бо пардохт дар оянда

маънидод мешавад. Дар Франсия шартномаҳои лизингӣ, ки бо назардошти

харида гирифтани мол бо нархи боқимонда ба муомилоти қарз-иҷора дохил

карда шудааст, ки онро давлат бо дигар воситаҳо танзим менамояд.

Қонунгузории Франсия намегузорад, ки истеҳсолкунандаи объекти

лизинг фаъолияти лизингӣ барад.

Танзими давлатии фаъолияти лизинг дар мамлакатҳои гуногун

хусусиятҳои худро дорост. Дар он мамлакате, ки лизинг фаъолияти махсуси

бонкҳо мебошад (Италия, Франсия) онҳо на танҳо фаъолияти бонкҳоро ба

танзим медароранд, балки онҳо назорат мекунанд. Дар Британияи Кабир,

Олмон бонкҳо танҳо ҳамон қисми фаъолияти лизингиро назорат менамоянд,

ки сохторҳои онҳо ба амал баровардаанд.

Дар Франсия тамоми фаъолияти лизингӣ ҳам аз ҷониби давлат ва ҳам аз

ҷониби бонкҳо назорат карда мешавад. Дар дигар мамлакатҳо идораи

фаъолияти лизингӣ аз муомилоти бонкӣ хеле сода карда шудааст.

Қонунгузории Италия, ИМА, Франсия доир ба фаъолияти лизингӣ

талаботҳои махсусро дар назар дорад.

Созишномаҳои лизингӣ дар мақомотҳои судӣ бо мақсади дар воқиф

мондани як гурӯҳ шахсон доир ба лизингдиҳанда ва лизинггиранда ба қайд

гирифта мешаванд. Дар Британияи Кабир, Олмон, Дания, Нидерландия

фаъолияти лизингӣ ба танзим дароварда намешавад ва маҳдуд карда

намешавад.

Чи тавре таҷрибаи ҷаҳонӣ собит менамояд, қонунгузории махсус барои

рушди лизинг ҳалкунанда намебошад ва мавқеи ҳалкунандаро

нишондиҳандаҳои макроиқтисодии рушди иқтисодиёти давлат, дастгирии

51

давлатии фаъолияти инвеститсионӣ, яъне лизинг чун механизми ассосии

иҷрои он мебозад. Шароити хуби рушди лизинг дар Британияи Кабир, Олмон,

Ирландия, Норвегия, ИМА ва дигар мамлакатҳои тараққикарда муҳайё карда

шудааст. Масалан, дар Ирландия барои ҳавасманд намудани муомилоти

лизингӣ ба ширкатҳои лизингӣ субсидияҳои давлатӣ ҷудо карда мешавад, ки

корхонаҳо имконияти истифодаи истеҳлоки босуръатро пайдо мекунанд ва

боиси рушди бозори лизинг гардидааст. Аз ин ҷост, ки Ирландия бозори

ҷаҳонии лизинги ҳавопаймоҳоро ба даст гирифтааст ва дар он Маркази

байналмилалӣ доир ба хизмати молиявӣ амал мекунад.

Вале мамлакатҳое низ ҳастанд, ки барои рушди лизинг мамониятҳои

зиёде мавҷуданд. Масалан дар Юнон лизинги маводи ғайриманқул

автомобилҳои боркаш, автобусҳо манъ карда шуда, меъёри истеҳлок аз

ҷониби давлат назорат карда мешавад.

Кумитаи байналмилалӣ доир ба стандарткунонии баҳисобгирии

бухгалтерӣ (JASC) стандартҳоро доир ба баҳисобгирии лизинг таҳия карда

шудааст, ки Белгия, Британияи Кабир, Юнон, Ирландия, Нидерландия, ИМА,

Япония ва дигарҳо қабул намудаанд. Асоси онро принсипи соҳибияти

иқтисодии таҷҳизоти ба лизинг додашуда ташкил медиҳад, вале гурӯҳи дигари

давлатҳои Аврупои Ғарбӣ, инчунин Комиссияи Идтиҳоди Аврупо, Ташкилоти

аврупоии лизинг ҷонибдори ҳуқуқи доштани моликиятро доир ба моли ба

лизинг додашавандаанд.

Аз ин ҷо, аз гуногуншаклии моликият, баҳисобгирии бухгалтерӣ,

пардохти андозҳо, ҳисоби истеҳлок фарқ менамояд, чунки тибқи талаботҳои

иқтисодӣ моликият дар тавозуни лизинггиранда, тибқи талаботҳои ҳуқуқӣ дар

тавозуни лизингдиҳанда ба ҳисоб гирифта мешавад. Низоми андозҳо дар

мамлакатҳои Иттиҳодияи Аврупо, ки ба гузаронидани фаъолияти лизингӣ

таъсир мерасонанд дар ҷадв. 1.3 оварда шудааст. Чуноне, ки аз ҷадвал дида

мешавад андозҳои корпоративӣ дар Белгия 39, Британияи Кабир 33, Олмон 54,

Юнон 35, Дания 45, Ирландия 40, Испания 35, Люксенбург 20-33 вобаста ба

сатҳи даромад, Италия 36 фоизро ташкил медиҳад. Андоз аз арзиши

иловашуда дар ду намуд, арзиши стандартӣ аз 1 то 42% ва арзиши таъхифӣ аз

0 то 25% пардохт мешавад.

52

Рушди лизинг дар Хитой аз соли 1981, пас аз ташкили ширкати лизингӣ,

ки зиёда аз 50 фоизи тиҷорати лизингиро доро мебошад оғоз ёфт. Дар Хитой

давлат барои барқарор ва рушди корхонаҳо тамоми шароитҳоро муҳайё

менамояд. Лизинги таъҷилиро зиёд намудааст, ки лизингдиҳанда таҷҳизоти ба

лизинг додашавадаро метавонад якчанд маротиба дар давоми муҳлати

хизматаш ба муомилоти лизингӣ монад.

Ҷадвали 1.3

Андозҳо дар мамлакатҳои Иттиҳодияи Аврупо, ки ба фаъолияти лизингӣ

таъсир мерасонанд, %

Мамлакат Андозҳои

корпоративӣ

Андоз аз арзиши иловашуда

Ставкаи стандартӣ Ставкаи

таъфифӣ Намуди молҳо

Белгия 39 28-41 вобаста аз

сатҳи даромад 20,5

6 намуди маҳсулоти озуқа, 12

таҷҳизот барои тозагии муҳити

зист

Британияи

Кабир 33

25 барои бизнеси

хурд 17,5

Олмон 54 42 15

7 намуд маҳсулоти хурока,

маводи чопӣ, хизматрасонии

тиббӣ

Юнон 35 18 8 (тибқи

рӯйхат)

Дания 45 16-44,7 вобаста ба

соҳаи фаъолият 25

Ирландия 40 10- муваққатӣ

барои саноат 0-21

Испания 35 1-25 вобаста ба

соҳаи фаъолият 16 6- маводи хурока

Люксембург

20-33 вобаста

ба сатҳи

даромад

3-15 вобаста аз

намуди мол

Италия 36 19

4 намуди маҳсулоти талаботи

аввалиндараҷа

13 намуди маҳсулоти

кишоварзӣ

Манбаъ: Аз ҷониби муаллиф бо истифода аз маводи интернетӣ омода карда шудааст.

Лизинг дар Хитой дар муҳлати нисбатан кутоҳ хеле равнақ ёфт. Дар

давраи солҳои 1980-1985 муомилоти лизингӣ 2,8 баробар афзуда, то

охиридавра ба 800 млн. долл. ИМА расид. Қисми асосии он ба воридоти

техника ва технология нав марбут аст. Бонкҳои саноатӣ ва тиҷоратии Хитой

дар тиҷорати лизинг пешсафанд. Кафолатро ҳангоми бастани шартномаҳо

53

бонкҳои тиҷоратӣ ва Ташкилоти назорати давлат лизинггиранда ба ӯҳда

мегирад1.

Аз солҳои 60 бизнеси лизинг дар минтақаи Осиё низ пайдо шудан

гирифт. Дар давраи кунунӣ қисми асосии бизнеси лизинг дар сегонаи ИМА,

Аврупо, Япония ҷойгир аст. Дар Аврупои Ғарбӣ лизингдиҳандагон бештар

ширкатҳои махсусилизингӣ ба ҳисоб мераванд, ки 75-80 фоизашонро бонкҳо

ва филиалҳои онҳо назорат менамоянд. Дар Япония амалиётҳои лизингӣ аз

маблағгузории лизинг то бастаи хизматрасониҳо: аз хариду фурӯш то

баровардани коғазҳои қиматнок, ки лизинги комплексӣ ном бурда мешавад.

Ибораи лизинг дар Россия дар солҳои 1941-1945, солҳои Ҷанги Бузурги

Ватанӣ, ҳангоми ворид намудани техникаи Америка ворид гашт. Ҳол он, ки

инқилоби муносибатҳои иҷоравӣ дар ИМА дар солҳои 50-уми асри XX ба

вуқӯъ пайваст. Ба иҷора додани воситаҳои истеҳсолот: технологияи

истеҳсолот, механизму техника, киштиҳо, ҳавопаймоҳо ва ғайраҳо ба авҷ

расид. Ҳукумати ИМА инро мусбӣ арзёбӣ карда барномаи давлатии ҳавасманд

намудани тиҷорат лизингиро таҳия намуд.

Дар Россия бошад лизинг то аввали солҳои 90 асри XX дар муқоиса

нисбатан дар ҳаҷми начандон калон, танҳо дар муносибатҳои байналхалқӣ

истифода мешуд. Лизинг дар давраи Шӯравӣ пеш аз ҳама, чун як воситаи

харид ё фурӯши таҷҳизотҳои калони универсалии қимат, ки дар сохтмони

роҳҳо, энергетика, самолетҳо, киштиҳо истифода мешуданд. Хусусан шаклҳои

гуногуни лизинг бештар дар соҳаи тобеи Вазорати флоти баҳрӣ бо гирифтани

киштиҳои баҳрӣ бе сарнишинон истифода бурда мешуд.

Равнақи муносибатҳои лизингӣ дар Россия аз солҳои 90-и асри XX, бо

саршавии гузаронидани корхонаҳо ба сохти иҷоравии хоҷагидорӣ оғоз

мешавад. Бояд қайд намуд, ки асосҳои ҳуқуқии муносибатҳои лизингӣ аз

Асосҳои ҳуқуқии ИҶШ ва мамлакатҳои аъзо доир ба иҷора аз 23 ноябри соли

1989 ва мактуби Бонки Давлатии ИҶШ аз 16 феврали соли 1990 №270 «Дар

бораи нақшаи ҳисобҳои бухгалтерӣ», ки тартиби муомилотҳои лизингӣ нишон

дода шудаанд, замина гузошт. Рушди бонкҳои тиҷоратӣ ба рушди

муомилотҳои лизингӣ сабаб гашт.

1 Горемыкин, В.А. Лизинг: учебник / Горемыкин В.А. Изд-во торг. Корпорация «Дашков-Ко, 2003. – 94 с.

54

Ҳукумати Россия як қатор қарорҳои барои рушди лизинг асос гузошта

қабул намуд. Фармони Президенти Россия аз 17 сентябри соли 1994 №1929

«Доир ба рушди лизинги молиявӣ ба фаолияти инвеститсионӣ» равияҳои

калидии рушди лизинги молиявиро нишон дод. Бо мақсади иҷрои фармони

мазкур Ҳукумати Россия қарор «Доир ба рушди лизинги молиявӣ ба

фаъолияти инвеститсионӣ» таҳти рақами 633 қабул намуд, ки «Низомномаи

муваққатӣ доир ба лизинг»-ро тасдиқ кард. Барои иҷрои қарор тавсияҳои

методӣ доир ба усулҳои ҳисоби амалиётҳои лизингӣ, шартномаи намунавии

оид ба лизинги молиявӣ, оинномаи намунавии ҷамъиятҳои саҳҳомӣ тасдиқ

карда шуд.

Баъдтар, 29 октябри соли 1998 зери рақами 164-ФЗ Қонуни Федералӣ

«Доир ба лизинг» қабул гардид ва барномаи Федералӣ доир ба рушди лизинг

дар Россия барои солҳои 1996-2000 таҳия ва тасдиқ ёфт. Мақсад аз барнома,

бунёд намудани шароитҳои ҳуқуқӣ, иқтисодӣ, ташкилӣ ва методӣ барои

рушди лизинг буд. Дар Россия Фонди рушди лизинг низ ташкил карда

шудааст. Имрӯз лизинг воситаи асосии самаранок харидан ва истифода

бурдани воситаҳои асосии пурқиммат ба ҳисоб меравад. Дар мамлакат 30-40

фоизи инвеститсия тавассути лизинг амалӣ карда мешавад.

Предмети амалиётҳои лизингӣ метавонад тамоми намуди таҷҳизот ва ё

техника, ки истеҳсолкунанда метавонад ба мақсади соҳибкории худ истифода

барад бошад. Ба ин мисол шуда метавонад: иморат, техникаи махсус, таҷҳизот,

нақлиёт, замин, ҳавопаймо, технология ва дигарҳо. Вале иншоот гирифтан бо

лизинг хеле душвор аст, зеро муҳлати лизинги молиявӣ одатан танҳо 5-6 сол,

вале муҳлати истеҳлоки иморат 10-12 сол аст. Дар давраи кунунӣ лизинги

автомобил равнақ ёфта истодааст, бештар дар худи корхона барои кормандони

худ шартнома баста мешавад. Предмети лизинг қитъаи замин шуда

наметавонад, зеро қонунҳо онро маҳдуд месозанд. Қонун рӯйхати объектҳои

ба лизинг мувофиқро муайян кардааст.

Дар Россия тибқи қонун, қитъаи замин наметавонад объекти лизинг

бошад. Тибқи моддаи 666 Кодекси шаҳрвандии Россия ва моддаи 3 Қонуни

Федералӣ «Доир ба лизинги молиявӣ» ба предмети лизинг иншоотҳо,

корхонаҳо ворид карда нашудаанд (Қарори Президиуми Суди олии

Арбитражи Россия аз 16.09.2008, №4904/08 ва 8215/08).

55

Ҳамин тавр, аз натиҷаи таҳқиқи таҳаввулоти лизинг дар мамлакатҳои

хориҷӣ ба чунин натиҷа расидан мумкин аст.

1. Лизинг таърихи тӯлонӣ дошта, имрӯз ба худ мазмуни иҷораи

молиявиро касб намудааст. Назарияи истилоҳи (мафҳуми) лизинг таърихи

тӯлонӣ надошта бошад ҳам, вале моҳияти муносибати лизингӣ аз давраҳои

Арасту (солҳои 384-322 то милод) сарчашма мегирад. Маҳз, сухани

файласуфонаи Аристотел «Боигарӣ аз истифодабарӣ аст, на аз ҳуқуқи

моликият» имрӯз низ моҳияти худро гум накардааст, зеро барои гирифтани

фоида зарур нест, ки соҳиби моликият бошӣ, доштани ҳуқуқи истифодабарӣ

басанда аст, зеро пас аз истифода фоида ба даст оварда мешавад.

2. Дар қонунҳои Хаммурапӣ, ки ба моликият бахшида шуда буд, дар он

иҷораи амвол, меъёри пардохт барои иҷора, талаботҳо барои гузоштани гарав

нишон дода шуда буданд. Дигар олимони Юнони Қадим, румиҳо, мисриҳо

иҷораро шакли диққатҷалбкунанда ва ягонаи истифодаи иншоот, замин ва

чорвои хонагӣ медонистанд.

3. Финикиҳои қадим, ки ба соҳаи моҳидорӣ машғул буданд, киштиҳои

моҳигириро ба иҷора мегирифтанд, ки ба лизинги имрӯза шабоҳат дошт.

Ҳуқуқи Римӣ низ муносибатҳои молӣ бо истифодабарии он бе доштани

ҳуқуқи моликият ба танзим медаровард. Император Юстиниан (солҳои 483-

565), ки ҳуқуқи Римиро ҳамчун қонун ҷо ба ҷо карда буд, муносибатҳои

лизингиро як намуди муносибатҳои қонунӣ дар Империяи Рими қадим

меҳисобид.

4. Аксари мамлакатҳои ҷаҳон фаъолияти лизинги молиявиро тавассути

қабули қонунҳои махсус, ки дар он ҳуқуқ ва ӯҳдадориҳои иҷорадеҳ ва

иҷорагир ба танзим дароварда мешавад, ба низом медароранд.

5. Таҷрибаи мамлакатҳои тараққикардаи ҷаҳон аз он шаҳодат медиҳад,

ки барои рушди иқтисодиёти Тоҷикистон дар шароити нарасидани захираҳои

молиявӣ, истифодаи лизинги молиявӣ метавонад омили асосӣ гардад.

56

БОБИ 2. БАҲОИ ВАЗЪИ КУНУНИИ РУШДИ ЛИЗИНГИ МОЛИЯВӢ

ДАР КИШОВАРЗИИ ТОҶИКИСТОН

2.1. Вазъи муосири заминаи моддӣ-техникии кишоварзӣ

Ҳудуди Тоҷикистон 141,4 ҳазор километри мураббаъ, аҳолии он ба 1

январи соли 2018-ум 9126,6 ҳазор нафар аст. Шумораи аҳолӣ ҳамасола то 2,2, фоиз

меафзояд. Шумораи шуғлӣ дар иқтисодиёт дар соли 2018-ум 2425,5 ҳазор нафарро

ташкил намуд, яъне нисбат ба нишондиҳандаҳои солҳои 1991-ум 107,0% ва соли

2014 104,3% зиёд аст. Шумораи бекорон нисбат ба солҳои гузашта афзудааст.

Ҳисоби миёнаи ҳармоҳаи музди кори ҳисоб кардашуда дар ҳамаи соҳаҳои

иқтисодиёт дар соли 2018-ум 1233,82 сомонӣ, аз ҷумла дар соҳаи кишоварзӣ

492,13 сомониро ташкил намуд. Даромадҳои пулии аҳолӣ нисбат ба соли 2013 -

183,9%, хароҷотҳои пулии аҳолӣ ва пасандозҳо 155,7% афзудааст1.

Дар сохтори маҷмӯи маҳсулоти дохилӣ дар соли 2018 ба ҳиссаи саноат 17,2

фоиз, кишоварзӣ 18,7 фоиз, сохтмон 9,7 фоиз, нақлиёт ва алоқа 10,8 фоиз,

хизматрасонии 43,8 фоиз рост омад.

Соҳаи кишоварзӣ яке аз соҳаҳои заминавии иқтисодиёти ҷумҳурӣ буд ва

боқӣ мемонад. Соли 2018 ҳиссаи соҳаи кишоварзӣ беш аз 18,7 фоизи маҷмӯи

маҳсулоти дохилиро ташкил намуд. Дар соҳаи кишоварзӣ дар соли 2018-ум 1474,8

ҳазор нафар аз 2425,5 ҳазор нафари аҳолии дар иқтисодиёт машғул фаъолият

менамояд. Дар деҳот беш аз 73,0 ҳиссаи аҳолии ҷумҳурӣ сукунат дорад.

Тоҷикистон ба миқдори 14137,7 ҳаз. гектар замин дорад, аз он 3669,4 ҳазор гектар

киштзори кишоварзӣ, аз он ҷумла 659,0 ҳаз. гектар мазраъ мебошад2.

Ҳиссаи кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар маҷмӯи маҳсулоти

дохилӣ тамоюли камшавӣ дошта бошад, ҳам, вале яке аз хоҷагидорӣ, ба

оқилона истифода бурдани иқтидори захираҳои соҳаи таъминкунандаҳои

асосии бехатарии озуқавории кишвар боқӣ мемонад. Бинобар ин, дар

мамлакат диққати асосӣ ба рушди бахши аграрӣ дода шуда, барномаҳои

мақсадноки соҳавӣ қабул карда мешаванд, ки ин барномаҳо дастгирии

ҳамаҷонибаи соҳаи кишоварзӣ аз ҷониби давлатро пешбинӣ менамоянд.

1 Омори солонаи Ҷумҳурии Тоҷикистон. Агентии омори назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, 2-18. – С.

10. 2 Кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон. Агентии омори назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, 2-18. – С.

18-19.

57

Шароитҳои муосири соҳаи кишоварзӣ барои рушди тиҷорати бузург ва хурд

хеле мусоид аст. Ин ба рушди баробари шаклҳои мухталифи кишоварзӣ

мусоидат менамоянд.

Таҳлилҳо нишон доданд, ки дар давраи зери таҳлил қароргирифта

маҷмӯи маҳсулоти кишоварзӣ 89,2 фоиз боло рафтааст. Дар ин давра

истеҳсоли маҳсулоти растанипарварӣ зиёда аз 2 баробар ва маҳсулоти

чорводорӣ 67,4 фоиз афзудааст (ҷадвали 2.1).

Ҷадвали 2.1

Динамикаи маҷмӯи маҳсулоти кишоварзии ҷумҳурӣ дар солҳои

1991-2018 (бо нархҳои соли 2018)

Солҳо

Маҳсулотикишоварзӣ Аз ҷумла:

млн.

сомонӣ

нисбати

соли 1991,

%

Маҳсулоти растанипарварӣ Маҳсулоти чорводорӣ

млн. сомонӣ нисбати соли

1991, %

млн.

сомонӣ

нисбати соли

1991, %

1991 12986,1 100,0 8448,0 100,0 4538,1 100,0

2013 20358,5 156,8 14706,5 174,1 5652,0 124,5

2014 21197,3 163,2 14838,9 175,6 6358,4 140,1

2015 21862,8 168,7 15046,6 178,1 6816,2 150,2

2016 23008,2 177,2 15813,9 187,2 7194,2 158,5

2017 24576,0 189,2 16977,8 201,0 7598,2 167,4

2018 26050,0 200,0 18000,5 213,0 8049,5 177,4 Манбаъ: Кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон. Маҷмӯаи оморӣ. Агентии омори назди Президенти

Ҷумҳурии Тоҷикистон, 2019. – С. 16.

Сабабҳои асосии зиёдшавӣ маҷмӯи маҳсулоти кишоварзӣ натиҷаҳои

ислоҳоти аграрии Тоҷикистон арзёбӣ карда мешавад. Аз соли 1996 ислоҳоти

соҳаи кишоварзӣ ҷараён дорад. Дар рафти ислоҳот сохтори истеҳсолот тағйир

ёфт. Таносуби корхонаҳои кишоварзӣ дар маҷмӯи маҳсулоти кишоварзӣ, ки

дар соли 2018 истеҳсол шуд ба 5,2 фоиз поён рафт, ҳиссаи хоҷагии деҳқонӣ ба

34,1 фоиз расид. Ҳиссаи хоҷагиҳои аҳолӣ нисбат ба соли 2014 паст шуда

бошад ҳам, вале ҳанӯз мавқеъи асосиро мебозад, зеро дар он 38,5% маҷмӯи

маҳсулоти кишоварзӣ истеҳсол мегардад.

Даромаднокии корхонаҳои кишоварзӣ дар соли 2018 паст буда, аз

хоҷагиҳои зери таҳлил қароргирифта бармеояд,ки 24,1%-и онҳо солро бо зарар

ҷамъбаст намудаанд1. Ҳатто хоҷагиҳои пешқадам аз истеҳсоли маҳсулотҳои

алоҳида зарари иқтисодӣ диданд. Масалан, кооперативи тиҷоратии ба номи Л.

1 Финансы Таджикистана. Статистический сборник, 2019. – С. 113. Ҳисоботи солонаи КИ Л. Муродови

шаҳри Ҳисор.

58

Муродови ш.Ҳисор, ки яке аз пешқадамтарин хоҷагиҳои кишоварзӣ ба ҳисоб

меравад аз истеҳсоли ҷуворимакка 275,3 ҳаз. сомонӣ, ангур 12,6 ҳаз. сомонӣ,

помидор - 9,1, офтобпараст - 31,2, гӯшт - 803,3 ҳаз. сомонӣ зарари иқтисодӣ

дидааст..

Сабабҳои асосии солро бо зарари иқтисодӣ ҷамъбаст намудани

фаъолият дар афзун шудани нархи сӯзишворӣ ва ҳосилнокии пасти пахта

маънидод карда мешавад.

Барои таъмини раванди мунтазами истеҳсолот корхонаҳои кишоварзӣ

бояд фондҳои асосии истеҳсолӣ дошта бошанд ва фондҳои гардони

истеҳсолиро самаранок истифода баранд. Фондҳои истеҳсолӣ ба соҳаи

кишоварзӣ аз саноат (мошинолот, дастгоҳу таҷҳизот ва ғайра) ворид

мешаванд, бевосита дар дохили ташкилотҳои кишоварзӣ (аз қабили биноҳо,

дарахтони бисёрсола, чорвои хушзот, хӯроки чорво ва ғайраҳо) бунёд карда

мешаванд.

Сохтори фондҳои асосӣ рушди истеҳсолоти кишоварзиро таъмин

менамояд. Дар ин маврид байни самтҳои рушди истеҳсолот ва таъмини хоҷагӣ

бо фондҳои асосӣ мувозинат муқаррар карда шавад. Аз як тараф танҳо ба

афзун намудани қисми фаъоли фондҳо кӯшиш кардан зарур нест, зеро бино ва

иншоотҳо низ барои интенсификатсияи истеҳсолот мусоидат менамоянд. Аз

тарафи дигар, қисми фаъоли фондҳои истеҳсолӣ ба самаранокии истеҳсолот,

ба баланд бардоштани маҳсулнокии меҳнат ва афзоиши истеҳсоли маҳсулот

мусоидат мекунанд.

Қисми фаъоли фондҳо дар растанипарварӣ, парки мошину трактор

(ПМТ), дар чорвопарварӣ-мошину таҷҳизот ва дастгоҳҳо ба ҳисоб мераванд.

Чангу ғубор, рутубат барин омилҳо муҳити корхонаро вайрон карда, ба зуд

фарсудашавии фондҳои истеҳсолӣ оварда мерасонанд ва аз ин сабаб тез-тез

иваз кардани қисмҳои таҷҳизот ва техникаро тақозо менамояд. Дигар қисми

фондҳои фаъоли кишоварзӣ (биологӣ) бевосита маҳсулотро ҳосил мекунад.

Чорвои хушзот ва дарахтони бисёрсола ва меваю буттамеваҳо ба он

мансубанд.

Таҳлили рақамҳои ҷадвали 2.2 аз он шаҳодат медиҳад, ки дар давраи

солҳои 2014-2018 дар сохтори фондҳои асосӣ бино ва иншоот зиёда аз 2

баробар, мошинолоту дастгоҳҳо ва воситаҳои нақлиёт мувофиқан 1,3 ва 1,6

59

баробар, ҳиссаи чорвои зотӣ ва корӣ бошад 25% кам шудааст. Умуман

таносуби бештарро мошинолот, дастгоҳҳо ва биноҳо ишғол менамоянд.

Ҷадвали 2.2

Динамикаи фондҳои асосии истеҳсолӣ дар корхонаҳои кишоварзӣ

(млн, сомонӣ)

Нишондиҳанда 2014 2015 2016 2017 2018

2018 нисбат ба

соли 2014,%

Бино 75,0 75,0 10,9 92,9 156,4 208,5

Иншоот ва воситаҳои

гузаронанда 48,2 48,2 95,5 87,6 122,5 254,1

Мошинолот ва дастгоҳҳо 76,2 76,2 64,4 48,7 99,8 131,0

Воситаҳои нақлиёт 15,9 15,9 12,4 11,1 25,4 159,7

Анҷомҳоиистеҳсолӣ ва хоҷагӣ 4,7 4,7 3,1 3,0 5,2 110,6

Чорвои корӣ 0,8 0,8 0,7 0,5 0,6 75,0

Чорвои маҳсулдеҳ 30,9 30,9 35,6 33,3 37,3 120,7

Дарахтони бисёрсола 22,6 22,6 50,7 52,6 70,8 313,3

Дигар намудҳоивоситаҳоиасосӣ 56,0 56,0 93,9 85,2 108,5 193,8

Ҳамагӣ 330,5 330,5 467,2 414,9 626,6 189,6

Манбаъ: Воситаҳои асосӣ. Агентии омори назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, 2019. – С. 10.

Аз рақамҳои ҷадвал ба хулоса омадан мумкин аст, ки ҳолати фондҳои

истеҳсолӣ беҳтар шудааст. Дар давраи нишондодашуда зариби навсозӣ амалан

ду баробар афзуда, коэффисиенти (фарсоиш) 30 фоиз кам шуд. Суръат

бахшидан ба навсозӣ ва ба истифода додани фондҳои асосии нави истеҳсолӣ

вазифаи умумидавлатӣ буда, ҷалби сармоя барои барқарор намудани соҳаи

кишоварзӣ ва ҷалб намудани маблағгузории иловагӣ омили рушди истеҳсолот

мегардад.

Рушди истеҳсолот, ҳифзу нигоҳдорӣ ва аз нав коркарди маҳсулотро бе

таъмини воситаҳои техникӣ самаранок пеш бурдан ғайриимкон аст. Лекин,

сарфи назар аз он ки дар солҳои охир ҳиссаи мошинолот, дастгоҳу таҷҳизот ва

воситаҳои нақлиёт ба таври назаррас афзудааст, ҳанўз ҳам соҳаи кишоварзӣ аз

камии техникаи босифат ба мушкилот рӯ ба рӯст. Бояд қайд намуд, ки

хоҷагиҳои деҳқонӣ ва соҳибкорони инфиродӣ бо техникаи кишоварзӣ ҳануз ба

таври кофӣ мусаллаҳ нестанд. Дар ин бора рақамҳои ҷадвали 2.3, оид ба

такрористеҳсолкунии фондҳои асосии истеҳсолӣ дар корхонаҳои кишоварзии

Ҷумҳурии Тоҷикистон шаҳодат медиҳад.

60

Ҷадвали 2.3

Такрористеҳсолкунии фондҳои асосии истеҳсолӣ дар корхонаҳои кишоварзии

Ҷумҳурии Тоҷикистон дар солҳои 2014-2018

Нишондиҳанда 2014 2015 2016 2017 2018

Фондҳои асосии истеҳсолӣ дар аввали сол, млн

сомонӣ 279,8 279,8 284,6 415,5 409,7

Фондҳои асосӣ ворид шудаанд, (млн. сомонӣ) 82,8 82,8 212,3 42,1 259,1

Фондҳои асосӣ соқит шудаанд (млн. сомонӣ) 32,2 32,2 29,7 42,4 42,4

Афзоиши фондҳои асосӣ (млн. сом) 50,7 50,7 182,6 182,8 216,9

Фарсоиши фондҳои асосӣ, (млн. сомонӣ) 97,3 97,3 84,2 73,8 197,7

Фондҳои асосӣ дар охири сол (млн. сомонӣ) 330,5 330,5 467,2 414,9 626,6

Зарибҳо:

Воридоти фондҳо, % 0,24 0,24 0,33 0,39 0,43

Баромади фондҳо, % 0,16 0,16 0,18 0,10 0,11

Афзоиш, % 0,08 0,08 0,15 0,29 0,32

Хурдашавӣ,% 0,42 0,42 0,36 0,30 0,27

Коршоямӣ, % 1,08 1,08 1,15 1,29 1,32

Зариби навсозӣ нисбат ба зариби фарсудашавии

фондҳои асосӣ

1,47

1,47

1,85

3,73

3,99

Манбаъ: Воситаҳои асосӣ. Агентии омори назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон. 2019. – С. 10.

Аз рақамҳои ҷадвали 2.3 маълум аст, ки дар давраи таҳлил фондҳои

асосии кишоварзӣ ба ғайр аз чорвои корӣ дигар тамоюли афзоиш доранд. Агар

дар соли 2014 дар кишоварзӣ 279,8 млн. сомонӣ фондҳои асосӣ мавҷуд

бошанд, пас ин рақам дар соли 2018 ба 409,7 млн. сомонӣ расидаст, ки

нисбатан 46,4% зиёд аст. Дар ин давра коэффитсиенти воридшавии фондҳо

нисбат ба хориҷшавии онҳо 32% зиёд аст.

Ҳамзамон таъмин будани фермерҳо ва соҳибкорони инфиродӣ бо

техника нобаробар мебошанд, баъзеҳо мошинолоти барзиёд доранд, дигарон

аз камбудии онҳо азият мекашанд. Амалан нисфи хоҷагиҳои деҳқонӣ

(фермерӣ), ки ба фаъолияти кишоварзӣ машғуланд, трактор надоранд, аз се ду

ҳиссаи хоҷагиҳое, ки ба кишти зироатҳои ғалладона машғуланд, комбайни

ғалладарав надоранд.

Ин ҳолат ба самаранокии соҳа, мӯҳлати иҷрои корҳои механикӣ

кунонидашуда, ба натиҷаҳои ниҳоии фаъолияти хоҷагидорӣ таъсири манфӣ

мерасонанд.

Хушбахтона тамоюли пастшавии миқдори техника ва мошинолоти

кишоварзӣ то андозае боз дошта шудааст, аммо нисбат ба соли 1991 хеле

коста гаштаанд.

61

Рақамҳои ҷадвали 2.4 аз он гувоҳӣ медиҳанд, ки дар солҳои 2014-2018

миқдори тракторҳо, комбайнҳои ғалладарав, ядакҳои тракторӣ,

алафҷамъкунакҳои тракторӣ, досҳои тракторӣ, мошинҳои пахтачинӣ,

тойбанду тагрезчинҳо аз 117 то 300 фоиз афзуда, шумораи автомобилҳои

боркаш, комбайнҳо барои ҷамъоварии хӯроки чорво,комбайнҳои

ҷуворимаккағундор, тухмипошакҳои тракторӣ, нармкунакҳои тракторӣ,

мошинҳои кӯракғундор, пахтаҷудокунакҳо аз 34 то 62 фоиз кам шудааст.

Аз натиҷаҳои таҳлил бармеояд, ки агар вазъият оид ба навсозии парки

мошинҳои кишоварзӣ ба таври қатъӣ тағйир наёбад, дар он сурат тахмин кардан

мумкин аст, ки дар соли 2020 дар саҳроҳои кишоварзӣ испорҳо, комбайнҳои

пахтачинӣ ва алафдаравӣ, дарави хуроки чорво боқӣ намемонад. Миқдори

тракторҳо, мошинҳои заминнармкунӣ, тухмипошакҳо ва досҳои тракторӣ

метавонад ба ҳолати бад расад. Ба ҳамин тартиб, бояд иқрор шуд, ки то ба ҳол ба

таври оптималӣ парки ташаккулёфтаи мошину трактор вуҷуд надорад.

Ҷадвали 2.4

Мавҷудияти намудҳои асосии техника дар корхонаҳои кишоварзии Ҷумҳурии

Тоҷикистон (воҳид)

Номгӯи техника Дар охири сол, воҳид Соли 2018 нисбат

ба соли 2014, % 2014 2015 2016 2017 2018

Тракторҳо 11003 10446 9197 26102 26405 239,9

Автомобилҳои боркаш 3360 3167 2575 2777 2249 66,9

Комбайнҳои ғалладарав 495 447 375 980 1021 206,2

Ядакҳои тракторӣ 5657 5370 4756 9092 9406 166,3

Алафҷамъкунакҳои тракторӣ 159 151 134 183 186 117,0

Досҳои тракторӣ 402 384 334 850 918 228,4

Испорҳои тракторӣ 3087 3034 2770 8932 9285 300,8

Комбайнҳо барои ҷамъоварии

хӯроки чорво 172 170 149 179 165 95,9

Комбайнҳои

ҷуворимаккағундор 46 35 25 31 26 56,5

Тухмипошакҳои тракторӣ 2351 2309 2000 2375 2310 38,0

Нармкунакҳои тракторӣ 3033 2952 2614 3132 3174 36,6

Мошинҳои пахтачинӣ 131 122 106 99 96 104,6

Мошинҳои кӯракғундор 51 53 46 31 28 54,9

Пахтаҷудокунакҳо 154 146 132 109 95 61,7

Тойбанду тагрезчинҳо 165 154 147 418 468 283,6 Манбаъ: Кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон. Маҷмӯаи оморӣ. Агентии омори назди Президенти

Ҷумҳурии Тоҷикистон, 2019. – С. 306-318.

Мавҷудияти техника дар бахши аграрӣ ба талабот ҷавоб намедиҳанд.

Кам шудани минбаъдаи парки мошинолот бапаст шудани сатҳи корҳои

62

механикунонӣ, ба якбора кам шудани фондғунҷоиш ва ба афзоиши меҳнати

дастӣ дар иҷрои равандҳои истеҳсолӣ оварда мерасонад, ки дар навбати худ

масрафҳои меҳнатро зиёд мекунад ва қобилияти рақобатпазирии маҳсулотро

паст менамояд, зеро сарбории шудгор ва кишт барои намудҳои ҷудогонаи

техникаи кишоварзӣ аз меъёр хеле каманд (ҷадвали 2.5).

Ҷадвали 2.5

Сарбории шудгор ва кишт барои намудҳои ҷудогонаи техникаи кишоварзӣ

(гектар)

Нишондиҳандаҳо Меъёр 2014 2015 2016 2017 2018

2018

нисбат

ба меъёр

Таъмин будани 1000 га шудгор

бо тракторҳо (воҳид) 43,7 43,1 28,6 19,9 40,1 40,2 92,0

Сатҳи таъмин будан % 100,0 98,6 65,4 43,7 91,8 92,0 92,0

Сарборӣ ба 1 трактор (га) 22,9 59,8 62,8 71,4 24,9 24,9 108,7

Таъмин будани 1000 га кишт бо

комбайнҳои ғалладарав (воҳид) 7,7 1,1 1,1 0,8 2,3 2,5 32,5

Сатҳи таъмин будан % 100,0 14,3 14,2 10,4 29,9 32,5 32,5

Сарборӣ ба 1 комбайн (га) 129 883,7 923,1 1127,9 432,1 403,1 312,5

Таъмин будани 1000 га кишти

пахта бо мошинҳои пахтачинӣ

(воҳид)

8,5 0,7 0,7 0,7 0,6 0,6 7,1

Сатҳи таъмин будан % 100,0 8,2 8,2 8,2 7,1 7,1 7,1

Сарборӣ бо як мошини

пахтачинӣ (воҳ) 118 1457,4 1456,0 1506,1 1642,0 1812,0 15,4

Манбаъ: Ҳисобҳои муаллиф мувофиқи маълумотҳои Вазорати кишоварзӣ ва Агентии омори назди

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон. Маҷмӯаи оморӣ, 2019. – С. 23, 305-310.

Чуноне аз таҳлили ҷадвали 2.5 бармеояд, ба 1000 га замини кишт

нисбати меъёр 3,5 адад ё 8,0% трактор намерасад. Сарборӣ ба 1 трактор ба ҷои

22,9 га 24,9 га рост меояд, ки 8,7% зиёд аст. Ба 1000 га замини ғалла тибқи

меъёр 7,7 комбайни ғалладарав зарур аст, аммо дар Тоҷикистон ин рақам

танҳо ба 2,5 комбайн рост меояд. Сатҳи таъмин ба 32,5% баробар буда,

сарборӣ ба 1 комбайн ба ҷои 129 га 403,1 га ё қариб 3,1 баробар зиёд аст.

Сатҳи таъмини мошинҳои пахтачинӣ ба 7,1% ва сарбори 1 мошини

пахтачинӣ ба ҷои 118 га 1812 га-ро ташкил медиҳад, ки 15,4 баробар зиёд аст.

63

Дар ин шароит таъмини иҷрои корҳои саҳроӣ дар муҳлатҳои оптималӣ ғайри

имкон аст.

Бо истифода аз методологияи муайян намудаи Вазорати кишоварзии

Ҷумҳурии Тоҷикистон 25 майи 2003, протоколи №12 истифода бурда, бо ёрии

меъёрҳои нишондодашуда эҳтиёҷотро ба техникаи гуногунтамға муайян

менамоем, ки дар ҷадвали 2.6 нишон дода шудааст.

Эҳтиёҷот нисбат ба мошинолоти аҳамияти умумидоштаи истеҳсоли

ватанӣ (тракторҳои коркарди замин ва ғайраҳо) ба масоҳати умумии замини

шудгор муайян када шудааст. Меъёрҳои эҳтиёҷот ба дигар техникаи

кишоварзӣ ба масоҳати заминҳои кишти зироатҳои мухталиф мансуб дониста

шуда, ба ҳисоби 1000 гектар муайян карда шудаанд.

Ҷадвали 2.6

Таъмини талабот ба намудҳои муайяни техникаи кишоварзӣ ба 1000 га

Намудҳои техника Меъёр 1000

га (адад)

Замини

кишт, га

Талабот тибқи

меъёр, адад

2018

(ҳақиқӣ)

Эҳтиёҷоти

зарурӣ, воҳид

Тракторҳо 43,72 650451 28438 26405 2033

Испорҳои тракторӣ 14,3 650451 9386 9285 101

Тухмипошакҳои ғалла 7,7 249942 1925 457 14468

Комбайнҳои ғалладарав 7,72 249942 1926 1021 905

Тухмипошакҳои пахта 15,0 187500 2813 1853 960

Култиваторҳои

байниқаторӣ 16,93 220990 3741 3174 567

Ядакҳои тракторӣ 25,3 650451 16482 9406 7076

Досҳои тракторӣ 5,86 49490 290 918 -

Комбайнҳо барои

ҷамъоварии хӯроки

чорво

15,32 14197 217 165 52

Тойбанду таҳрезчинҳо 6,25 49490 309 468 -

Мошинҳои пахтачинӣ 8,5 173979 1479 96 1383

Манбаъ: Ҳисобҳои муаллиф аз рӯи Кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон. Маҷмӯаи оморӣ. Агентии

омори назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, 2018. – С. 306-318.

Барои эҳтиёҷоти меъёрӣ бо мошинҳо, ҳисоби корҳои

механизатсиякардашуда, кам кардани масрафҳои моддӣ ва меҳнатӣ ҳангоми

ташкили оқилонаи истифодабарии мошинҳо, риояи талаботи агротехникӣ ва

муҳлати оптималии иҷроиш дар шароитҳои муносибатҳои бозорӣ қабул карда

64

шудааст. Ба ҳамин тартиб, аз рӯи меъёрҳои овардашуда парки намудҳои

ҷудогонаи техника дар ҳудуди ҷумҳурӣ, ба ҳисоби оптималӣ ҳангоми дар он

мавҷуд будани 28438 трактор, 9386 испор, 1925 тухмипошакҳои ғалла, 1926

комбайнҳои ғалладарав, 2813 тухмипошакҳои пахта, 3741 култиваторҳои

байниқаторӣ, 16482 ядакҳои тракторӣ, 290 досҳои тракторӣ, 217 комбайнҳо

барои ҷамъоварии хӯроки чорво, 309 тойбанду таҳрезчинҳо, 1479 мошинҳои

пахтачинӣ зарур аст.

Ҳамин тавр, вобастагии ҷамъоварии умумии ғалла (баъди аз нав

коркарди) аз миқдори комбайнҳои ғалладарав ва миқдори пахта аз миқдори

мошинҳои пахтачинӣ ҳисоб менамоем (ҷадвали 2.7).

Ҷадвали 2.7

Маълумотҳои воқеӣ дар бораи миқдори техникаи махсус ва ҷамъоварии

умумии зироатҳои асосии кишоварзӣ дар солҳои 2014-2018

Нишондиҳанда 2014 2015 2016 2017 2018 Зариби

коррелятсияҳо

Ғалла (баъди аз нав коркард),

ҳаз. тонна 640,3 649,3 659,1 938,4 857,5

-0,66

(робитаи миёна)

Комбайнҳои ғалладаравӣ, воҳид 907 857 757 668 604 - 0,88 (робитаи зич)

Пахта - ашёи хом, ҳаз. тонна 437,8 419,7 353,1 296,0 310,5 - 0,76 (алоқаи зич)

Мошинҳои пахтачинӣ, воҳид 599 511 406 178 170 - 0,36 (алоқаи паст)

Манбаъ: Ҳисобҳои муаллиф тибқи маълумотҳои Агентии омори назди Президенти Ҷумҳурии

Тоҷикистон. Маҷмӯаи оморӣ. Кишоварзӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон, 2019. – С. 505.

Мусаллам аст, ки расидан ба нишондиҳандаҳои баланди ҷамъоварии

умумии ҳосили зироатҳои кишоварзӣ дар давраи кутоҳтарин, натанҳо аз

ҳисоби ба кор бурдани техника, балки аз ҳисоби истифодаи нуриҳои минералӣ

ва органикӣ мумкин аст. Дар ин маврид мантиқӣ мебуд тахмин кард, ки дар

давраи дарозмуддат ҷисман мавҷуд набудани техника дар саҳроҳо ба

вайроншавии раванди технологӣ, ба камшавии ҳосилнокӣ оварда мерасонад.

Мисол, аз рӯи натиҷаҳои баҳодиҳии коршиносон, ки аз тарафи мутахассисони

Вазорати кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон таҳқиқот гузарониданд, дар соли

2018 талафоти зерини ғалла дар вақти ҷамъоварии ҳосил ошкор карда

шудааст:

дар аввали ҷамъоварӣ ҳосилнокии 1 га ба ҳисоби миёна 16,5

сентнериро ташкил дод;

65

баъди ду ҳафта ин нишондиҳанда то ба 10 сентнер аз 1 га кам шуд;

дар охири давраи ҳосилғундорӣ аз 1 га 2-3 сентнериро ташкил кард.

Дар давраи аз соли 2014 то соли 2018 суръати афзоиши коэффитсиенти

фарсоиш аз рӯи баъзе намудҳои техника афзоиши зариби навсозӣ ба ғайр аз

комбайнҳои ғаладаравӣ боло нарафт (ҷадв. 2.8).

Ҷадвали 2.8

Зариби навсозӣ ва баромади техникаи кишоварзӣ дар солҳои 2014-2018

Нишондиҳанда 2014 2015 2016 2017 2018

Зариби навсозӣ, %

тракторҳо 0,15 0,15 0,13 0,12 0,15

мошинҳои барои дарав 0,14 0,13 0,11 0,08 0,13

тухмипошакҳо 0,18 0,14 0,05 0,12 0,14

комбайнҳои ғалладаравӣ 0,14 0,17 0,13 0,17 0,17

Зариби баромад, %

тракторҳо 0,23 0,20 0,20 0,16 0,20

мошинҳо барои дарав 0,26 0,21 0,28 0,18 0,21

тухмипошакҳо 0,24 0,20 0,24 0,17 0,20

комбайнҳои ғалладарав 0,26 0,24 0,29 0,27 0,24 Манбаъ: Ҳисобҳои муаллиф мувофиқи маълумотҳои Вазорати кишоварзӣ.

Фарсудашавии фондҳои асосӣ ҳолати доимӣ буда, дар ҷараёни

истеҳсолот аз таъсири табиат, шароити нигаҳдорӣ ва дигар омилҳо вобаста

аст. Он метавонад дар ҳолати барқароркунӣ, таъмир, модернизатсияи

истеҳсолот ва мукаммалгардонии он кам шавад.

Дар айни замон, масъалаи асосӣ дар соҳаи кишоварзӣ - ҷисман ва

маънавӣ фарсудашавии техника ва дастгоҳу таҷҳизот мебошад. Аз рӯи

маълумотҳои Вазорати кишоварзӣ дар солҳои 2014-2018 ба соҳаи кишоварзӣ

зиёда аз 7983 адад техника ва мошинолот ворид гаштааст (ҷадвали 2.9).

Тибқи маълумоти Вазорати кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар

давраи солиҳои 2014-2018 ба ҷумҳурӣ 2964 трактор, 1057 испорҳои тракторӣ,

453 ядаки тракторӣ, 102 комбайни ғалладарав, 49 комбайни худгарди

алафдаравӣ, 68 нармкунаки тракторӣ, 47 картошкаканак, 18

картошкашинонак, 94 дорупошаки тракторӣ, 45 нуриандози тракторӣ, 500

доси тракторӣ, 26 булдозер, 427 экскватор ва дигар намудҳои техника ворид

карда шуд, ки ба соҳа кӯмаки амалӣ мерасонад

66

Ҷадвали 2.9

Воридшавии техника ва мошинолотҳои кишоварзӣ дар солҳои 2014-2018

Номгӯи техника Миқдори воридот, адад

Ҳамагӣ 2014 2015 2016 2017 2018

Тракторҳо 666 776 883 434 205 2964

Испори тракторӣ 234 336 354 82 51 1057

Ядаки тракторӣ 181 17 73 127 55 453

Комбайни ғалладарав 14 18 11 23 36 102

Комбайни худгарди алафдаравӣ 6 10 11 16 6 49

Нармкунаки тракторӣ 12 3 17 23 13 68

Картошкканак 3 - 5 22 17 47

Картошкашинонак 4 - 4 7 3 18

Дорупошаки тракторӣ 15 31 33 13 2 94

Нуриандози тракторӣ - - 26 19 - 45

Ғаллакӯбак - 26 41 8 17 92

Заминҳамворкунак 19 7 8 4 2 40

Кулӯхмайдакунак (фреза) 21 2 14 14 - 51

Тойбанду тагрезчин 37 25 41 33 18 154

Дости тракторӣ 115 20 167 114 84 500

Булдозер 11 3 7 5 - 26

Экскватор 67 127 145 88 - 427

Боркунак 102 163 205 117 78 665

Мошини пахтачинӣ - - - 10 - 10

Тухмипошаки чигити лучак - 1 60 32 1 94

Сихмола - 54 167 138 360 719

Ҳамагӣ 1675 1652 2311 1388 957 7983

Манбаъ: Маълумотҳои Вазорати кишоварзӣ.

Дар рушди соҳаи кишоварзӣ, чорводорӣ мавқеъи хоса дорад. Таҳқиқот

нишон дод, ки дар солҳои охир саршумори модагов тамоюли афзоиш дорад,

ки ба он маълумотҳои дар ҷадвали 2.10 гувоҳӣ медиҳанд.

Афзоиши саршумори модагов дар хоҷагиҳои аҳолӣ тамоюли болоравӣ

дошта дар давраи таҳлил 256,8% афзудааст. Дар соли 1991 саршумори модагов

дар хоҷагиҳои аҳолӣ ҳамагӣ 448,0 ҳаз. сар буд, дар соли 2018 бошад, то ба

1150,5 ҳазор сар расидааст. Ба ҳамин тартиб аз ҳисоби зиёд шудани

саршумори модагов дар хоҷагиҳои аҳолӣ ба таври назаррас боиси болоравии

ҳаҷми гӯшту шир гардид.

67

Маълумотҳои оморӣ дар бораи тағйироти таносуби модаговҳо дар рӯи

категорияҳои алоҳидаи хоҷагидорӣ гувоҳӣ медиҳанд. Дар корхонаҳои

кишоварзӣ саршумори модаговҳо дар соли 2018 нисбат ба соли 1991 ба

миқдори 130,8 ҳаз. сар, ё 94,8% кам шуд (ҷадв 2.10).

Ҷадвали 2.10

Динамикаи саршумори модагов ба ҳолати 1 январи соли 2018, ҳаз. сар.

Солҳо

Дар ҳамаи

категорияҳои

хоҷагиҳо

Аз он ҷумла

Дар корхонаҳои

кишоварзӣ

Дар хоҷагиҳои

аҳолӣ

Дар хоҷагиҳои

деҳқонӣ (фермерӣ)

1991 585,9 137,9 448 -

2014 1076,3 8, 8 1033,2 34,4

2015 1093,5 8,9 104, 0 34,6

2016 1131, 9 7,7 1088,0 36,1

2017 1168,5 7,4 1124,3 36,8

2018 1195, 5 7102 1150,5 37890

2018 нисбат ба

соли 1991, % 204,0 5,2 256,8 х

Манбаъ: Кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон. Маҷмӯаи оморӣ. Агентии омори назди Президенти

Ҷумҳурии Тоҷикистон. – Душанбе, 2019. – С. 228-231.

Кам шудани саршумори чорвои ширдеҳ дар хоҷагиҳои давлатӣ боиси

паст шудани истеҳсоли шир гардид, зеро маҳсулнокии модаговҳои ширдеҳ дар

хоҷагиҳои давлатӣ хеле баланд буд. Дар солҳои охир саршумори модаговҳо

дар моликияти шахсии аҳолӣ ва хоҷагиҳои деҳқонӣ тамоюли афзоиш доранд.

Таҳқиқотҳо нишон медиҳанд, ки ҳиссаи модаговҳо дар сохтори пода

тағйир ёфтааст. Дар ҳолати шартӣ маҳсулнокии якхела, барои истеҳсоли

маҳсулот таносуби модаговҳо дар сохтори пода ба таври назарасс таъсир

мерасонад. Дар солҳои охир таносуби модаговҳо дар сохтори пода ба андозаи

9,2 пункти фоиз зиёд шуд. Дар соли 2018 нисбат ба соли 1991 дар вилояти

Суғд 12,1 пункти фоизӣ, Хатлон - 8,8, НТҶ - 9,9 пункти фоизӣ зиёд шуда,

танҳо дар ВМКБ 1 пункти фоизӣ кам шудааст (ҷадвали 2.11).

Дар соҳаи чорвопарворӣ корҳои хушзот гардонӣ бояд беҳтар карда

шавад, зеро бе иқтидори баланди генетикии чорво имконияти таъсиси чорвои

хушсифат ғайриимкон аст.

68

Ҷадвали 2.11

Ҳиссаи модаговҳо дар сохтори пода, дар ҷумҳурӣ ва минтақаҳо, %

№ Минтақаҳо Солҳо (ба 1 январ) 2018, +,-

2014 2015 20165 2017 2018 1991 2014

1 ВМКБ 36,5 36,2 35,5 35,2 36,4 -1,0 -0,1

2 Суғд 53,5 54,0 53,4 53,6 53,6 +12,1 +0,1

3 Хатлон 50,9 50,9 51,4 50,9 51,2 +8,8 +0,3

4 НТҶ 52,4 52,4 52,2 52,7 53,1 +9,9 +0,7

6 Дар ҷумҳурӣ 51,3 51,4 51,6 51,3 51,6 +9,2 +0,3

Манбаъ: Кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон. Маҷмӯаи оморӣ. Агентии омори назди Президенти

Ҷумҳурии Тоҷикистон. - Душанбе, 2019 - с. 228-231.

Дар айни замон дар ҷумҳурӣ барои хушзот намудани чорвои ширдеҳ аз

хориҷи кишвар чорвои хушзот ва нутфа ворид карда мешавад, ки асосан ба ба

шароити табиӣ мо мувофиқ меоянд. Хусусан инро дар хоҷагии «Саодат»-и

ноҳияи Хуросон дидан мумкин аст. Танҳо дар солҳои 2014-2018 ба ҷумҳурӣ

зиёда аз 3 ҳаз. сар чорвои зотӣ ва 2,3 ҳаз. нутфаи чорво оварда шудааст.

Аз ин ҷост, ки дар давраи аз солҳои 2014-2018 истеҳсоли маҳсулоти

чорвопарварӣ ба ҳисоби миёна 5,5 фоиз зиёд шуд. Дараҷаи мусбии рушди

соҳаи чорвопарварӣ бисёртар натиҷаи татбиқи барномаҳои ҳадафноки

дастгирӣ ва рушди чорвопарварӣ буд. Тамоюлоти чорабиниҳои барномавӣ

барои таъсиси истеҳсолоти бузурги саноатӣ, технологияи баландсифат дар

соҳаҳои бештар ояндадор, махсусан дар соҳаи чорвопарварӣ ва

паррандапарварӣ нигаронида шудаанд. Дар давраи нишондодашуда

саршумори чорвои калони шохдор ба андозаи 11,1%, парранда 3% афзуд.

Яке аз роҳҳои афзоиши самаранокии соҳаи чорводориро ташкили

комплексҳои калони молӣ ба ҳисоб меравад. Зеро танҳо дар хоҷагиҳои

калонҳаҷм истифодаи техника ва технологияи нав самараи хуб медиҳад.

Ташкили комплексҳои бузурги чорводори «Саодат»-и ноҳияи Хуросон,

«Баракати чорводор», «Латиф Муродов»-и н. Ҳисор андешаҳои болоро собит

месозанд.

69

Ҷадвали 2.12

Самаранокии истеҳсоли шир дар КТ ба номи Л. Муродови н. Ҳисор

ва ҶС «Баракати Ёвон»-и ноҳияи Ёвон дар соли 2018

Нишондодҳо КТ ба номи

Л.Муродов

ҶС «Баракти

Ёвон»

Саршумори модагов, сар 307 437

Ширдӯшӣ аз як сар, кг 5534 3029

Миқдори шири истеҳсолшуда, т: 1699 884,9

Равғаннокии миёна,% 3,6 3,6

Хароҷотҳои истеҳсолӣ, ҳамагӣ, ҳаз.сомонӣ 4126,2 2319,8

Хароҷоти меҳнат –ҳамагӣ (ҳаз.одам/ соат) 40,0 163,0

Аз ҷумла ба 1 сентнер шир 2,35 14,74

Даромади умумӣ аз фурӯши шир, ҳаз. сомонӣ 4194,5 2520,5

Даромад аз 1 сар чорво, сомонӣ 13662,7 5767,8

Арзиши аслии 1 тонна шир, сомонӣ 2428,9 2621,6

Нархи фурӯши 1тонна шир, сомонӣ 2786,5 2848,4

Даромаднокӣ, % 14,7 8,6

Манбаъ: Ҳисобҳои муаллиф аз рӯи ҳисоботи солонаи хоҷагиҳо.

Аз рақамҳои ҷадвали 2.15 бармеояд, ки самаранокии соҳаи чорводорӣ

дар комплексҳои чорводорӣ зиёд аст. Масалан, даромад аз 1 сар чорво дар

хоҷагии ба номи «Л. Муродов» 13662,7 сомониро ташкил дода, хароҷоти

меҳнат ба 1 сентнер шир 2.35 одам/соатро ташкил додааст, ки нисбат ба

хоҷагиҳои давлатии вилояти Хатлон мутаносибан 2 баробар кам аст.

Ҳамин тавр, аз таҳлили гузаронида ба чунин хулоса омадан мумкин аст,

ки барои рушди самараноки растанипарварӣ ва чорводорӣ заминаи моддӣ

техникӣ ҳануз намерасад. Тибқи ҳисоби эҳтиёҷот ба техника барои соҳаи

чорводорӣ бояд омилҳои асосии зерини истеҳсолот ба ҳисоб гирифта шавад:

низом ва тарзи нигоҳдорию чорво, тарзи хурондан, сохтори пода, инчунин

гурӯҳҳои ҷинсию синну соли чорво:

технологияи истеҳсолот, маҳсулоти ниҳоӣ, тайёр намудани мол барои

фурӯш дар бозор, таҳвил намудан, сифати воситаи истеҳсолот;

раванди технологӣ ва маҷмӯи мошинолот ва дастгоҳу таҷҳизот барои

таъмину нигоҳдорӣ ва хӯрондани чорво, ширдўшӣ ва коркарди ибтидоии шир,

забҳи чорво, омода намудани омехтаҳои хуроки чорво, истеҳсоли хуроки

чорво, тоза кардани оғилхонаҳо, таъмин намудани микроиқлими хуб дар

70

биноҳои чорвопарварӣ ва парандапарварӣ, таъмини шароити байторӣ-тозагии

санитарии чорво;

маҷмӯи технологии мошинолот ва дастгоҳу таҷҳизот барои иҷрои

равандҳо ва амалиёт, ки барои корҳои умумии фермаи чорводорӣ пешбинӣ

шудаанд. Низом ва воситаи таъмини энергия, тармим ва хизматрасонии

техникии мошинҳо, мошинолот ва дастгоҳу таҷҳизот оид ба аз нав коркарди

ҳифзу нигоҳдории маҳсулот, оид ба таъмин намудани корҳои ҳамлу нақл ва

ғайраҳо;

мошинолот ва дастгоҳу таҷҳизоте, ки бо ёрии онҳо раванд ва

амалиётҳои ҷудогона иҷро карда мешаванд, аз ҷумла:

дастгоҳу таҷҳизоти чорвопарварӣ дастгоҳу таҷҳизоти оғилхона,

мошинҳои ширдӯшӣ ва дастгоҳҳо, яхдонҳои барқии нигаҳдории шир,

мошинҳои майдакунанда ва нармкунакҳои хуроки чорво, дастгоҳу таҷҳизот

оид ба тайёр намудани ивазкунандаҳои шир ва хурондани он ба гӯсолаҳо,

дастгоҳу таҷҳизот оид ба ташкили чаронидани чорво, дастгоҳу таҷҳизоти

поруғундорӣ, борбардорҳо, дастгоҳҳои тарозу, ордоба ва ғайра;

оид ба паррандапарварӣ-дастгоҳу таҷҳизот, батареяҳои панҷарадори

навъҳои гуногун ва тайиноти паррандапарварӣ, низоми ҷамъоварӣ, ба навъҳо

ҷудо кардан, ҳифзу нигоҳдорӣ ва бастабандӣ кардани тухм, дастгоҳу таҷҳизот

оид ба тақсими хӯроки чорво, рӯбу чин ва коркарди саргин, забҳи паррандаҳо,

мошинолот барои ҳамлу нақли хӯроки чорво, тухм, чӯҷаҳо ва паррандаҳои

калонсол, низом оид ба таъмини микроиқлим ва хӯроки паррандаҳо.

Таъминоти пурраи техникӣ дар ҳамон вақт ҳисоб мешавад, ки миқдори

мошинолот ва дастгоҳу тоҷҳизот ба саршумори муайяни чорво (паррандаҳо)

рост ояд, маҷмӯи механикунонии равандҳои истеҳсолӣ ва дар асоси ин кам

кардани масрафҳои моддӣ ва меҳнатиро дар истеҳсоли маҳсулот, дар шароити

истифодабарии оқилонаи онҳо, риояи талаботи зоотехникӣ ва байторӣ-

санитариро таъмин намояд.

Рушди соҳаи кишоварзӣ натанҳо аз мавҷудияти дастгоҳу таҷҳизоти

махсус ва воситаҳои техникӣ, балки таъмини сохтмонҳои истеҳсолӣ барои

таъмину нигоҳдории чорво низ вобастагии зиёд дорад.

Сарфи назар аз он, ки буҳрони иқтисодӣ ба таври назаррас суръати

такмилдиҳӣ ва сохтмонро суст кард, бо вуҷуди ин, кайҳо иқтидорҳои

71

истеҳсолӣ имконият медиҳанд истеҳсолкунандаҳои соҳа ҳаҷм ва сифати

маҳсулоти истеҳсолшавандаро баланд бардоранд.

Рушди соҳа аз унсурҳои заминаи моддӣ-техникӣ объектҳои

зерсохторҳои муҳандисӣ низ вобастагии калон дорад. Ба таркиби ин гуна

объектҳо шабакаҳои берунаю дохилӣ: қубурҳои обгузар, канализатсия,

таъминоти гармирасонӣ, таъминоти газ, таъминоти барқ, алоқа, радио,

телевизион, сигнализатсия, амнияти сўхтор, нақлиёт, канализатсияи селгузар

ва дастгоҳу таҷҳизоти ба онҳо алоқаманд ва дигар объектҳои зерсохторҳои

муҳандисӣ дохил мешаванд. Зерсохтори муҳандисӣ умуман шароити заруриро

талаб менамояд ва ба нишондиҳандаҳои иқтисодии корхонаҳои кишоварзӣ

таъсири зерин доранд:

Якум, мавҷудияти шабакаҳои муҳандисӣ ба беҳтар шудани сатҳи

зиндагии одамон ва самаранокии истеҳсолот таъсир мекунад, зеро одами

солим беҳтар фаъолият менамояд.

Дувум, мавҷудияти онҳо ба беҳтаршавии сатҳи зиндагии одамон оварда,

ҷалби мутахассисонро ба соҳа зиёд мекунад, кӯчиши аҳолиро аз деҳот ба шаҳр

боз медорад ва сокинони навро ҳавасманд мегардонад. Дар натиҷа маҷмӯи

истеҳсол ва маҳсулнокӣ аз ҳисоби ҷалб намудани кадрҳои баландихтисос

меафзояд.

Савум, гузаронидани шабакаҳои муҳандисӣ ба беҳтаршавии

технологияи истеҳсолот сабаб шуда, маҳсулнокиро зиёд менамояд ва ба

зиёдшавии миқдори маҳсулот мусоидат менамояд.

Чаҳорум, беҳтаршавии зерсохторҳои муҳандисӣ ба минтақа

инвеститсияи иловагиро ҷалб менамояд, ба рушди тиҷорати вуҷуд дошта

таъсири мусбӣ расондда дар натиҷа ба афзоиши истеҳсоли маҳсулоти

корхонаҳои кишоварзӣ мусоидат мекунад.

Панҷум, беҳтаршавии зерсохторҳо барои минтақа натанҳо тиҷорати

истеҳсолӣ, балки сохторҳои бо он алоқамандро ҷалб намуда, ба рушди умумии

иҷтимоӣ-иқтисодии деҳот оварда мерасонад.

1 августи соли 2012 «Барномаи ислоҳоти кишоварзии Ҷумҳурии

Тоҷикистон барои солҳои 2012-2020» - қабул карда шуда буд.

Мақсади умумии Барнома ин татбиқи ислоҳот дар асоси иҷрои

вазифаҳои афзалиятнок ва ҳалли мушкилоти асосие, ки дар «Стратегияи

72

миллии рушди Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2030», «Барномаи

миёнамуҳлати рушди Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2016-2020»,

«Барномаи амнияти озуқавории Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли

2015» ва «Консепсияи сиёсати аграрии Ҷумҳурии Тоҷикистон» қайд шудаанд,

мебошад. Дар «Стратегияи миллии рушди Ҷумҳурии Тоҷикистон барои

давраи то соли 2030» оварда шудааст, ки рушди кишоварзӣ бо хароҷоти зиёд

барои боркашонӣ ва обёрӣ, инкишофи нокифояи сохторҳои хизматрасон, ҳал

нашудани мушкилоти маблағгузории низоми боркашонӣ ва обёрӣ маҳдуд

мегардад, ки он боиси боқӣ мондани мушкилоти ҷиддӣ дар соҳаи амнияти

озуқаворӣ мегардад. Дар бахши рушди иқтисодӣ «Стратегияи миллии рушди

Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2030» чунин афзалиятҳои умумии

он муайян гардидаанд:

тағйири самти сиёсати соҳавӣ барои ноилшавӣ ба ҳадаф ва

афзалиятҳои миллӣ;

диверсификатсия ва навсозии истеҳсолот, рушди рақобатнокӣ ва

баланд бардоштани иқтидори содиротӣ;

таъмини амнияти озуқаворӣ ва ҳимояи ҳуқуқҳои истеъмолкунанда;

коҳиш додани андозҳои иловагӣ ва монеаҳои маъмурӣ;

ҳифзи муҳити атроф (истифодаи пурсамар ва оқилонаи захираҳои

табиӣ, ба монанди замин ва об дар назар дошта шудааст)1.

Аммо, ин нишондиҳандаҳо масъалаҳои асосии зеринро инъикос

намекунанд:

сармоягузории самаронок ба таҷҳизонидани моддӣ-техникии соҳа ва

технологияи нав;

саривақт имконият намедиҳад, ки ҷойҳои нозуки истеҳсолот арзёбӣ

карда шавад, роҳҳои рушд, аз он ҷумла, алоқа бо буҳрони ҷаҳонии иқтисодӣ

омухта шавад.

Ба андешаи мо, нишондиҳандаҳои ҳаҷми сармоягузорӣ ба 1 сар чорво

бештар актуалӣ мебошанд.

1 Стратегияи миллии рушди Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2030.

73

Инак, дар айни замон соҳаи кишоварзӣ базаи сусти моддӣ-техникӣ

дорад. Дар сатҳи Ҳукумат барномаҳои мақсадноки зиёде барои равнақи

соҳаҳои асосии кишоварзӣ қабул шудаанд, вале иҷрои онҳо ба тарзи бояду

шояд таъмин намегарданд. Дар шароити муосир истеҳсолкунандаҳо

имконияти ҳалли масъалаҳои таҷҳизонидани техникӣ аз ҳисоби маблағҳои

худиро надоранд, бинобар ин қабули чунин чораҳо аз ҷониби Ҳукумат зарур

аст:

ҷалби инвеститсияҳои давлатӣ ва хусусӣ ба соҳаи кишоварзӣ;

тақвият бахшидани назорат ҷиҳати иҷрои чорабиниҳо дар чорчӯбаи

барномаҳои давлатӣ;

ворид намудани нишондиҳандаҳои нави индикативии кори соҳа;

таъсис додани механизми тасҳеҳи нишондиҳандаҳои ҷамъбастӣ дар

барномаҳои рушди соҳаҳо;

тасҳеҳ намудани барномаҳои соҳаҳо дар алоқамандӣ бо вазъияти

воқеии иқтисодӣ дар мамлакат ва ҷаҳон.

2.2. Ҳолат ва рушди бозори лизинги молиявӣ

Дар бозори лизинги Тоҷикистон дар соли 2018-ум 6 ширкат фаъолият

менамояд, ҳол он ки соли 2008 дар ин бозор 10 ширкат амал мекард. Дар соли

2010 ҶСП Бонки аввалини микромолиявӣ фаъолияти лизингии худро бо

сабаби дар бозор рақобатпазир набудан қатъ кард. Ин бонк то соли 2009

хизматрасонии лизингиро низ иҷро менамуд. Имрӯз бошад, хизматрасонии

лизингиро ҶСП ИЛК «Лизингфайнэнс», ҶММ «Ориёнлизинг», ҶСП ЛК «БРТ

лизинг», МДО «Имон Интернешнл», Корхонаи воҳиди давлатии Ҷумҳуриявии

(КВДҶ)-и «Тоҷикагролизинг», СҶСП «Интерлизинг» анҷом медиҳанд.

Дар соли 2018 аз тарафи ширкатҳои лизингӣ 131 амалиёти лизингӣ ба

маблағи 6,2 млн.доллари ИМА гузаронида шуд, ки нисбат ба соли 2014 122

амалиёт ё 14,6 баробар зиёд аст (ҷадв. 2.13).

74

Ҷадвали 2.13

Таҳлили шумора ва фаъолияти ширкатҳои лизингии Тоҷикистон

дар солҳои 2014-2018

Нишондиҳандаҳо

Солҳо

2014 2015 2016 2017 2018 2018 нисбат ба

2014 бо %

Миқдори ширкатҳои амалкунандаи

лизингӣ 2 5 10 7 6 300,0

Миқдори қарордодҳои лизингӣ 9 30 72 145 131 14,6 бар.

Арзиш дастгоҳу таҷҳизот, ки ба лизинг

тахсил дода шудаанд (млн. доллари

ИМА)

6,8 24,8 3,9 4,1 6,2 91,2

Манбаъ: Ҳисоботи таъҷилии Агентии омори назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон. 2019. –

С. 16.

Аз рақамҳои ҷадв. 2.13 дида мешавад, ки миқдори ширкатҳои лизингӣ

тамоюли афзоиш дошта, дар соли 2018 миқдори онҳо ба 6 адад расидааст, ки

нисбат ба соли 2014-ум 4 адад ё 3 баробар зиёд гаштааст. Арзиши дастгоҳу

таҷҳизот, ки тавассути ширкатҳои лизингӣ ба ҷумҳурӣ оварда шудааст дар

соли 2018 ба 5,2 млн. доллари ИМА баробар аст, ки нисбат ба соли 2014 зиёда

аз 76,4 фоизро ташкил медиҳад.

Дар соли 2018 мавқеъи аввалро дар байни ширкатҳои лизингӣ КВДҶ

«Тоҷикагролизинг» мебозад, ки ба ворид намудани техникаи кишоварзӣ

машғул аст. Дар соли 2018 воридоти техника нисбат ба соли 2014 аз ҳисоби

маблағҳои буҷетӣ ба андозаи 178 адад афзуда бошад ҳам, вале аз ҳисоби

маблағҳои фаъолияти хоҷагидорӣ 32 адад кам шудааст. Дар соли 2018 умуман

аз ҳисоби буҷет 50 млн. сомонӣ ҷудо карда шуда, ба ин маблағ 209 адад

техникаи кишоварзӣ ва 439 адад таҷҳизот ворид карда шуд. Аз ҳисоби

фаъолияти хоҷагидорӣ ба маблағи 22,8 млн. сомонӣ 48 адад техника ва 1325

адад таҷҳизот ворид карда шудааст, ки аз баландшавии фаъолияти Корхонаи

воҳиди давлатии ҷумҳуриявии «Тоҷикагролизинг»' шаҳодат медиҳад.

Таҳлили сохтори хизматрасонии лизингӣ (ҷадв. 2.14) аз он шаҳодат

медиҳад, ки ҳиссаи техникаи кишоварзӣ аз ҳама баланд буда, дар соли 2018 -

ум 49,6 фоизро ташкил додааст.

75

Ҷадвали 2.14

Сохтори хизматрасонии лизингӣ дар давраи солҳои 2014-2018

Нишондиҳандаҳо

Солҳо

2014 2015 2016 2017 2018 2018/2014

бо %

Саноати сабук 2,7 3.4 6,7 2,7 4,7 174

Сохтмон 11,6 12,9 14,6 9,6 13,6 117.2

Техникаи кишоварзӣ 39,6 40,0 43,6 52,6 49,6 125.2

Нақлиёти автомобили баркаш 11,1 24,1 18,1 21,1 14,1 127

Нақлиёти мусофиркаш 5,8 3,9 13,8 10,0 3,8 65.5

Амволи ғайриманқул 4,6 2,1 0,6 1,6 2,6 56.5

Компьютер 8,6 8,6 1,8 1,6 6,6 76.7

Дигарҳо 16,0 5,0 0,8 0,8 5,0 31.2

Ҳамагӣ 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

Манбаъ: Агентии омори назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон. Ҳисботи таъҷилӣ. 2019.

Дар сохтори муомилоти лизингӣ дар соли 2018 ҳиссаи дастгоҳу таҷҳизот

барои саноати сабук - 4,7 фоизи ҳаҷми умумии лизинг, мошинҳои бинокорӣ ва

дастгоҳу таҷҳизот барои истеҳсоли маводи сохтмонӣ - 13,6 фоиз, компютерҳо

ва оргтехника (техникаи идоравӣ) - 6,6 фоиз, техникаи кишоварзӣ - 49,6 фоиз,

нақлиёти автомобили мусофиркаш - 14,1 фоиз, амволи ғайриманқул - 2,6 фоиз,

дигарҳо - 5,0 фоизро ташкил медиҳанд.

Дар натиҷа дар соли 2018 афзоиши ҳаҷми маблағгузории муомилот дар

соҳаи таъмини дастгоҳу таҷҳизот барои истеҳсоли маводи бинокорӣ, инчунин

нақлиёти боркаш нисбат ба соли 2014 бештар мушоҳида шуд. Қайд кардан

лозим аст, ки афзоиши маблағгузории муомилоти лизингӣ дар соҳаи таъмини

дастгоҳу таҷҳизот барои саноати сабук низ мушоҳида шуд.

Чуноне, ки рақамҳои ҷадвал тасдиқ менамоянд ҳиссаи хариди техника

ва дигар таҷҳизоти кишоварзӣ хеле назаррас буда, он 49,6 фоизи

хизматрасониҳои лизингиро ташкил менамояд.

Таҳлили хизматрасонии лизинги молиявӣ вобаста ба минтақаҳои ҷумҳурӣ

нишон дод, ки 67,2 фоизи он ба вилояти Хатлон рост меояд (ҷадвали 2.15).

76

Ҷадвали 2.15

Иҷораи молиявӣ вобаста ба минтақаҳои ҷумҳурӣ дар давраи

солҳои 2008-2018

Вилоятҳо

Миқдори

хоҷагиҳои

деҳқонӣ

Ба иҷораи молиявӣ дода шудааст Ҳамагӣ

Техника Таҷҳизот маблағ

(млн.

сомонӣ)

ҳисса,

% адад ҳисса,% адад ҳисса, % адад ҳисса, %

Ҳамагӣ дар

ҷумҳурӣ 1901 100,0 1728 100,0 2614 100,0 251, 2

100,0

Вилояти Хатлон 1244 65,4 1188 68,8 1612 61,7 168, 8 67,2

Вилояти Суғд 266 14,0 216 12,5 290 11,1 36,2 14,4

НТМ 380 20,0 317 18,3 700 26,8 45,2 18,0

ВМКБ 11 0,6 7 0,4 12 0,4 1,0 0,4

Манбаъ: Корхонаи воҳиди давлатии ҷумҳуриявии «Тоҷикагролизинг».

Аз рақамҳои ҷадвали овардашуда бар меояд, ки 67,2 фоизи маблагҳои

лизинги молиявӣ ба хоҷагиҳои деҳқонии вилояти Хатлон, 14,4 фоиз ба

хоҷагиҳои вилояти Суғд, 18,0 ба хоҷагиҳои ноҳияҳои тобеъи ҷумҳурӣ ва 0,4%

ба ВМКБ рост меояд. Дар ин давра 68,8 фоизи техника ва 61,7 мошинолоҳо ба

хоҷагиҳои деҳқонии вилояти Хатлон, ва мутаносибан 12,5 ва 11,1 ба вилояти

Суғд, 18,3 ва 26,8 фоиз ба хоҷагиҳои ноҳияҳои тобеъи ҷумҳурӣ, 0,4 фоиз ба

хоҷагиҳои ВМКБ дода шудаанд.

Дар соли 2018 нисбат ба соли 2014 баъзе тағйиротҳо дар муҳлати

бастани шартномаҳои лизингӣ рух дод. Агар дар соли 2014 мӯҳлати

минималии хизматрасониҳои лизингӣ 8 моҳ ва максималӣ 3 солро ташкил

медод, пас дар соли 2018 мӯҳлати минималии муомилоти лизингӣ чи бо пули

миллӣ, чи бо асъори хориҷӣ 1 сол ва максималӣ 5 солро ташкил дод. Муҳлат

миёнаи муомилоти лизингӣ 25,2 моҳро ташкил карда, нисбат ба соли 2014 -ум

1,7 моҳ зиёд аст, ки ин дар бораи вазъи муътадилии бозори лизингӣ гувоҳӣ

медиҳад.

Ҳаҷми муомилоти лизинги молиявӣ дар бештари ширкатҳои лизингӣ, ба

истиснои МДО «Имон Интернешнл» ҳамчун ташкилотҳои микромолиявӣ ва

ҶСП-и ЛК «БРТ лизинг», афзудааст.

Пешпардохте, ки андозаи вай аз 10 то 30 фоизи арзиши объект аз рӯи

муомилот чи бо пули миллӣ, чи бо асъори хориҷӣ ташкил мекунад, ин ба

77

ҳамаи ширкатҳои лизингӣ тааллуқ дорад. Сармоягузории иловагии маблағҳои

худӣ ба лоиҳа дар намуди таъмини гаравро аз 6 ширкат 2 ширкат пешбинӣ

мекунанд. Ставкаи фоизӣ аз рӯи муомилоти лизингӣ бо пули миллӣ дар

доираи аз 26 то 34 фоизи солона бо асъори хориҷӣ то 24-28 фоиз тағйир

меёбад, ки ин захираҳои қарзӣ барои ширкатҳои лизингӣ ҳанӯз ҳам хеле қимат

аст. Истисно КВДҶ «Тоҷикагролизинг» мебошад, зеро вай захираи қарзиро аз

рӯи афзоиши 12 фоизи солона дар чорчӯбаи барномаи дастгирии давлатии

истеҳсолкунандаҳои кишоварзӣ мегирад.

Ҳармоҳа, давра ба давра пардохтҳои лизингиро ҳамаи ширкатҳои

лизингӣ амалӣ месозанд. Арзиши минималии амволе, ки тавассути лизинг

таҳвил дода шудааст 12,0 ҳазор сомонӣ ва максималӣ бошад - 2189,4 ҳазор

сомониро ташкил медиҳад. Ҳисоби миёнаи арзиши амволе, ки ба лизинг

таҳвил карда шудааст дар соли 2018 ба 157,5 ҳазор сомонӣ, ё 36 ҳазор доллари

ИМА баробар буда, нисбат ба соли 2014 ба маблағи 45,5 ҳазор сомонӣ, ё 9

ҳазор доллари ИМА зиёд аст.

Ҷомадони муомилоти лизингӣ дар охири соли 2018 аз рӯи миқдор 198

воҳид ба маблағи 19,45 миллион сомониро ташкил дод. Ҳаҷми пардохтҳои

лизингӣ, ки аз тарафи ҳамаи ширкатҳои лизингӣ дар соли 2018 гирифта

шудаанд, 14,5 миллион сомониро ташкил кард. Он чизе, ки ба ҷиҳатҳои

ҳуқуқии татбиқи фаъолияти лизингӣ тааллуқ дорад, он аст, ки: аз 6 ширкат 5

ширкати лизингӣ маводро ба моликияти лизингистифодабаранда дар асоси

қарордоди лизингӣ додаанд ва танҳо як ширкат аз рӯи қарордоди хариду

фурӯш амалиёт гузаронидааст.

Сарфи назар аз он ки амалиёти лизингӣ ба мушкилоти андозбандӣ рӯ ба

рӯ мебошад, ширкатҳои лизингӣ ба фаоъолияти худ давом дода истодаанд.

Дар ин маврид бояд қайд намуд, ки, дар бозор танҳо он ширкатҳое монданд,

ки ба захираҳои молиявӣ дастрасӣ доранд. Ба онҳо шомил мешаванд

корхонаҳои фаръии худи банкҳо, ташкилотҳои микромолиявӣ, ки худашон

хизматҳои микролизингӣ мерасонанд ва корхонаҳои давлатӣ, ки маблағҳои

буҷетиро дар чорчӯбаи барномаҳои давлатӣ оид ба дастгирии

истеҳсолкунандаҳои кишоварзӣ истифода мебаранд.

Лизинги аграрӣ, ҳамчун намуди фаъолияти инвеститсионӣ соҳибкорӣ -

ин лизинги воситаҳои асосии маҷмааи агросаноатӣ мебошад, ки бо харидории

78

воситаҳои асосӣ ва таҳвили онҳо аз рӯи қарордод ба истифодабарӣ ба шахси

воқеӣ ё ҳуқуқӣ бо пардохти муайян алоқаманд аст. Ҳадафи лизингӣ аграрӣ,

гирифтани даромад бо ҳуқуқи минбаъд харидани онҳо бо назардошти

фарсудашавии воситаҳои таҳвилшаванда, бо иштироки таъминкунанда,

лизингдиҳанда, лизинггиранда ва дигар субъектҳо мебошад.

Рушди низоми лизингӣ аграрӣ мусоидат мекунад ба:

кам кардани диспаритети нарх байни техникаи кишоварзӣ ва

маҳсулоти кишоварзӣ;

васеъ намудан фурӯши мошинолоту дастгоҳ ва таҷҳизоти кишоварзӣ;

баланд бардоштани талабот ба техникаи кишоварзӣ натанҳо аз тарафи

ташкилотҳои корпоративӣ, ташкилотҳои аграрии тиҷоратӣ ва хоҷагиҳои

деҳқонӣ (фермерӣ), балки хоҷагиҳои обчакории рафиқона, хоҷагиҳои

ёрирасони корхонаҳои саноатӣ;

ҳамоҳангсозии оқилонаи манфиатҳои истеҳсолкунандаҳои

мошинолоти кишоварзӣ, истифодабарандаҳо ва лизингдиҳандаҳо.

Дар натиҷаи истифодаи лизинг самараи истеҳсолот тавассути омилҳои

зерин меафзояд:

имтиёзҳое, ки ба кишоварзӣ пешниҳод карда мешаванд;

ворид намудани пардохтҳои лизингӣ ба арзиши аслии маҳсулоти

кишоварзӣ;

истифодабарии муомилоти фючерсӣ ба маҳсулоти кишоварзӣ;

вусъат бахшидани фарсудашавии техника;

ба кам кардани бекористии техника ва талафот ҳангоми корҳои

саҳроӣ;

афзоиши таъминоти техникии ташкил ва гирдгардиши техника.

Шароити ба назар намоёни рушди лизингӣ аграрӣ имконияти

пардохтҳои хизматҳои лизингӣ дар шакли иваз намудани маҳсулоти

молистеҳсолкунандаҳои кишоварзӣ бо техника мебошад, ки ба манфиати

деҳқон ҷавобгӯ аст. Муомилоти фючерӣ имконият медиҳад, ки истеҳсолоти

кишоварзӣ дар шароити норасоии ҷиддии маблағҳои пулӣ ташкил карда

шавад. Ҳисоббаробаркунӣ бошад, барои иҷораи техника баъди ҷамъоварии

ҳосил гузаронида шавад. Ба сабаби боло рафтани нархҳо ба молҳои озуқаворӣ,

лизинги аграрӣ ҳангоми муомилоти фючерӣ ҳамчун ҳимоятгари боэътимоди

79

инвеститсия ба маҷмааи агросаноатӣ ва воситаи муътадилгардонии бозори

озуқаворӣ хизмат мекунад.

Омили муҳими рушди хизматҳои лизингӣ дар соҳа, дар ҳудуди

Ҷумҳурии Тоҷикистон Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 04 феврали

соли 1997, №127 «Дар бораи тадбирҳо оид ба рушди марказҳои мошину

тракторӣ (МРМТ) барои хизматрасонии молистеҳсолкунандаҳои кишоварзӣ»

гардид. Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Вазорати кишоварзӣ ва Вазорати

молияи Ҷумҳурии Тоҷикистон супориш дод, ки аз фонди имтиёзноки

қарздиҳӣ ё аз фонди лизингӣ барои хариди техникаи кишоварзӣ барои

молистеҳсолкунандаҳои кишоварзӣ маблағ ҷудо кунанд. Мувофиқи Қарори

Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон барои таъсиси дар минтақаҳо марказҳои

мошину трактор (ММТ) аз фонди лизингӣ 8 миллион сомонӣ ҷудо карда шуда

буд, ки он ба:

бунёди шароит барои навсозии парки мошину трактор дар

ташкилотҳои кишоварзӣ;

баланд бардоштани самаранокии истеҳсолоти кишоварзӣ бо роҳи ба

кор бурдани технологияҳои захиранигоҳдорандаи истеҳсол ва ҷамъоварии

ҳосили зироатҳои кишоварзӣ;

вусъат бахшидани истеҳсоли маҳсулоти чорвопарварӣ аз ҳисоби

афзудани ҳаҷм ва беҳтар намудани сифати хӯроки чорво сафарбар карда шуд.

Мувофиқи барномаи мақсадноки инвеститсионии минтақавӣ шабакаи

маркази мошину трактор (ММТ) таъсис дода шуд. Аз ҳисоби ин, ба нақша

гирифта шуд, ки навсозии парки мошину трактор (ММТ) анҷом дода шуда, ба

молистеҳсолкунандаҳои деҳот ҳангоми гузаронидани корҳои саҳроӣ кӯмак

расонда шавад. Бештар самарабахшу мақсаднок истифода бурдани техникаи

кишоварзӣ ҳангоми ба таври максималӣ таъмин намудани талаботи

истеъмолкунандаҳо таъмин карда шавад.

Барномаи қабул кардашуда ба самтҳои зерин равона карда шудааст:

баланд бардоштани самаранокии истеҳсоли ғалла аз ҳисоби ба кор

бурдани технологияҳои ҳифзкунандаи парвариш ва ҷамъоварии ҳоси;

таъмини шароит барои барқарор намудани парки мошину таҷҳизоти

молистеҳсолкунандаҳои кишоварзӣ;

80

зиёд намудани ҳаҷм ва беҳтар намудани сифати хӯроки чорво ва дар

ин асос афзудани ҳаҷми истеҳсоли маҳсулоти чорводорӣ.

Барои харидории техника ва таҷҳизонидани марказҳои мошину трактор

(ММТ) аз буҷети ҷумҳуриявӣ, мутобиқи барномаи тасдиқшуда, дар соли якум

3 млн. сомонӣ ҷудо карда шуда буд, ки аз ин ҳисоб комбайнҳои ғалладаров ва

тракторҳо ворид гардиданд.

Таҷрибаи мусбии андўхташударо дар истифодаи техника барои иҷрои

фармоишу дархостҳои хоҷагиҳо имконият дод, ки қарор дар бораи ба сохтори

мустақими ҷузъу томи (ҶДММ) (ММТ) тамоми техникаи воридотӣ ва қисмати

бештари тракторҳоро дода шавад. Дар заминаи ин интихоб ва омӯзиши

кадрҳои баландихтисос, аз ҷумла механизаторон, мутахассисони зерсохтори

хизматрасонии моддӣ-техникии дастгоҳу таҷҳизоти шудгоркунанда ва

маҷмааҳои ҳосилғундор гузаронида шуда, бо молистеҳсолкунандаҳои

кишоварзӣ алоқаҳои корӣ муқаррар карда шуданд. Дар натиҷа - ММТ ҳамон

ҳаҷми корҳои саҳроиро ба иҷро расонид, ки аз ҷамъи мошину трактор (ММТ)-

и ноҳияҳо зиёд аст.

Ғайр аз ин, ММТ ҳамчун маркази таълими гуногун фаъол мебошад. Дар

заминаи он механизаторон таълим гирифта, ихтисоси худро такмил доданд,

директорон ва муҳосибони дигар марказҳои мошину трактори минтақаҳои

ҷумҳурӣ таҷрибаомузӣ карданд.

Дар айни замон бояд дар назар дошт, ки ҷамъ кардани техника дар як

ММТ андоза ва меъёри муайян дорад, чунки хатари ба миён омадани хароҷоти

зиёдатӣ дорад. Масрафҳои иловагӣ ба қисмати ҳамлу нақли он ногузир аст.

Ҳангоми ҳисобу китоб барои иҷрои корҳо душворӣ ба вуҷуд меояд.

Имтиёзҳои андозе, ки барои молистеҳсолкунандаҳои кишоварзӣ пешбинӣ

шудаанд, амалан истифода карданашон имконнопазир аст.

Истифодабарии техникаи қиматбаҳои воридотӣ мавҷуд набудани

қисмҳои эҳтиётӣ барои он боиси қимат гаштани арзиши хизматрасонӣ

мегардад. Ин сабаби асосии он мегардад, ки хоҷагиҳо аз ин хизматҳо даст

мекашанд ва боиси зараровар шудани ММТ мешавад. Бинобар ин, аз соли

2009 ин ҷониб, мувофиқи барномаи мақсадноки қабул кардашуда оид ба ММТ

техникаро бевосита ба ҷамъиятҳои ноҳиявии марказҳо (ҶНМ) ҷудо мекунад,

ки қобилият дорад, бештар самаранок истифодабарии техника ва ҳамчунин

81

сари вақт пардохти пули истифодабарии онро таъмин намоянд. Баъзе аз онҳо

ММТ-ро бо мақсади аз буҳрони молиявӣ баровардан ва дар оянда барқарор

намудани низоми молиявӣ иқтисодии устувор ба сохтори худ дохил карданд.

Сабаби дохил кардани ММТ ба ҳайати ҶНМ ба дар он аст, ки барои ҶНМ

имтиёзҳои андоз пешбинӣ шудааст. Ба даромади пулии иттиҳодияҳои

агросаноати ноҳиявӣ беш аз 70 фоизаш аз фурӯши маҳсулоти кишоварзии

истеҳсолоти худӣ дохил мешавад ва аз ин ҷо онҳоро ба супорандагони андози

ягона ворид кардан мумкин аст. Ғайр аз ин, аз соли 2004 ин ҷониб тибқи фасли

46, моддаи 336 Кодекси андози Ҷумҳурии Тоҷикистон андоз аз амволи ғайри

манқул ташкилотҳо 2,2 фоизро ташкил медиҳад. Имтиёзи давлатӣ оид ба

андози мазкур барои ташкилотҳои кишоварзӣ дар назар дошта нашудааст.

Агар ташкилоти кишоварзӣ ба пардохти андози ягона барои

истеҳсолкунандагони кишоварзӣ гузашта бошанд, дар он сурат онҳо аз

пардохти ин андоз озод карда мешаванд. Ғайр аз ин, аз хизматрасонӣ ММТ ба

андозаи 24 фоиз андоз аз фоида месупориданд. Ҳамаи ин арзиши

хизматрасонии ММТ-ро зиёд мекард.

Дар амал татбиқ намудани Барнома дар се марҳала гузаштааст. Дар

марҳалаҳои якум ва дувум (солҳои 2007-2009) тибқи Барномаи Ҷумҳуриявӣ

шабакаи ММТ дар ноҳияҳои муайян ташаккул дода шуда, маблағҳо барои

хариди техника ҷудо гардида, ба истеъмолкунандаҳо дар минтақаҳои

хизматрасонии ММТ муайян карда шуданд.

Вазорати кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон ё корхонаи воҳиди

давлатии «Тоҷикагролизинг», ки аз тарафи Ҳукумати ҷумҳурӣ ҳамчун

мутасаддӣ муайян карда шудааст, барои харидории техникаи кишоварзӣ ва

дар оянда таҳвил намудани он ба иҷора бо ҳуқуқи харид, қарзи бе фоизи

буҷетӣ ҷудо карда мешавад, ки сохтори худро дорад. Сохтори мутамаркази он

аз ҳисоби буҷет дар расми 2.1 оварда шудааст.

Техникаи харидашуда ба реестри моликияти давлатии Ҷумҳурии

Тоҷикистон дохил карда мешавад.

Корхонаи воҳиди давлатии умҳуриявии «Тоҷикагролизинг таҳвили

техникаи кишоварзиро ба корхонаҳое, ки ба шабакаи Ҷумҳуриявии ММТ, ба

иттиҳодияҳои агросаноатии ноҳиявии молистеҳсолкунандаҳои кишоварзии

Ҷумҳурии Тоҷикистон дохил шудаанд, ба иҷора додан ба муҳлати 8 сол бо

82

тасдиқи нотариалӣ бо гарави бозоргир мувофиқи Кодекси шаҳрвандии

Ҷумҳурии Тоҷикистон, бо ҳуқуқи бозхарид дар ҳар лаҳзаи амали қарордод дар

амал татбиқ менамояд.

Дар ин маврид нархи техникаи харидашавандаи кишоварзӣ бо

назардошти арзиши боқимондаи вай муқаррар карда мешавад, вале на камтар

аз нархи таъминкунандаи бозгашти қарзи буҷетӣ. Фурӯши техникаи

кишоварзӣ ба молистеҳсолкунандаҳои кишоварзӣ ба муҳлати аз се то панҷ сол

бо шартҳои зерин татбиқ карда мешавад:

муҳлатдиҳӣ аз се то ҳафт сол;

пардохтҳои ҳарсола барои таъмини техника бо қисмҳои баробар на

дертар аз 1 ноябр, оғоз аз соли дувуми амали қарордод сурат мегирад;

ҳуқуқи моликият ба техника баъди амалӣ шудани пардохти пурраи

пули вай ба харидор мегузарад;

харидори техника ӯҳдадор аст гарави бозоргирро пешниҳод намояд,

ки ба арзиши муайяншудаи техникаи харидашуда мувофиқат кунад.

Маъмурияти Корхонаи воҳиди давлатии ҷумҳуриявии

«Тоҷикагролизинг ба ММТ кӯмак кард, ки бизнес-нақша ташкил намояд,

механизмҳои истеҳсолӣ-иқтисодиро такмил диҳад, инчунин бо фармоишгорон

алоқамандии фаъолияти ҳамдигарро таъмин намояд. ММТ ба технологияи

парвариши зироатҳои кишоварзӣ дар майдонҳое, ки хизмат мерасонад ва ё худ

истеҳсол менамояд истифодаи техникаи дар шароити лизинг харидаро ҷорӣ

менамояд.

Дар ҷумҳурӣ барномаи воқеии инвеститсия дар истеҳсолоти кишоварзӣ

истифода карда шуда, баргардонидани маблағҳо ба буҷети ҷумҳуриявӣ дар

амал татбиқ карда мешавад.

Дар марҳалаи дувуми иҷрои Барнома, баргардонидани маблағ ба буҷети

ҷумҳурӣ амалӣ мегардад. Дар охири ин марҳала техникаи кишоварзиро ба

моликияти маҳалии минтақаҳо таҳвил менамоянд. Дар ин ҳолат маблағ, ки

барои хариди он то охири марҳалаи дувум ҷудо карда шудааст, ташкилотҳои

кишоварзӣ, иттиҳодияҳои агросаноатии ноҳиявӣ (ИАН) ва марказҳои мошину

трактор (ММТ) ба даромади буҷети Ҷумҳурии Тоҷикистон амалӣ менамоянд.

83

Расми 2.1. Сохтори истифодаи маблағҳои буҷетӣ барои хариди техника тавассути лизинг (таҳияи муаллиф)

МАБЛАҒГУЗОРИҲО АЗ ҲИСОБИ БУҶЕТ

Маблағгузорӣ тибқи қонуни буҷет Маблағгузорӣ аз буҷет чун қарз

Пӯшонидани қарзи бефоизи буҷет

Вазорати кишоварзӣ КВДҶ «Тоҷикагролизинг»

Техникаи кишоварзиро

харидорӣ менамоянд Техникаро ба иҷора бо ҳуқуқи харид ё фурӯш

бо пардохти давра ба давра

МТТ-и буда ва нав ташаккулдода

Ҷамъиятҳои ноҳиявии агросаноатӣ

Маблағи иҷораро ё арзиши бозории техникаро пардохт менамоянд

Хоҷагиҳои кишоварзӣ

Техникаи Вазорати кишоварзиро

харидорикардаро тибқи қонун

истифода мебарад

84

Дар марҳалаи сеюм (солҳои 2010-2012) чораҳои зерин пешбинӣ шуда

буд ва ба иҷро расид:

дурнамои дарозмуддати рушди шабакаи марказҳои мошину

технология ва иттиҳодияҳои агросаноатии ноҳиявӣ таҳия карда шуд;

самаранокии истеҳсолоти кишоварзӣ бо роҳи оқилона истифода

бурдани Барномаи техникаи харидашуда бо ҷалби маблағҳои худи

молистеҳсолкунандаҳои кишоварзӣ, марказҳои мошину технологӣ,

иттиҳодияҳои агросаноатии ноҳиявӣ, маблағҳои қарзӣ, инвеститсияҳо,

маблағҳои буҷетии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба андозае баланд бардошта шуд;

низоми устувори таҷҳизонидани марказҳои технологию мошинӣ,

иттиҳодияҳои агросаноатии ноҳиявӣ ва дигар молистеҳсолкунандаҳои

кишоварзӣ дар минтақаҳои ҷумҳурӣ бо техникаи муосири кишоварзӣ такмил

дода шуд;

таъсиси механизми ҳисоби манфиатҳои судманди байниҳамдигарӣ

барои хариди техникаи кишоварзӣ бо иштироки молистеҳсолкунандаҳои

кишоварзӣ, таъминкунандагон, ташкилотҳои қарзӣ, маблағҳои буҷети

Ҷумҳурии Тоҷикистон;

таъмини максималии техника ҳангоми истифодаи маблағҳои буҷетии

ҷумҳуриявӣ.

Дар оянда хариди техникаи нав аз ҳисоби маблағҳои худи марказҳои

мошину технологӣ, иттиҳодияҳои агросаноатии ноҳиявӣ, маблағҳои буҷетӣ,

карзҳо ва лизинг амалӣ карда мешавад. Дар чорчӯбаи Барнома нархи

хизматрасонии марказҳои мошинӣ-технологӣ ба тартибе муқаррар карда

мешавад, ки меъёри фоида таъмин карда шавад. Дар оянда нархҳо бо

назардошти талаботи мавҷуда барои хизматҳои ММТ, арзиши масрафиёт, бо

назардошти нархи маводи сӯзишворию равғанҳои молидонӣ муқаррар карда

мешаванд. Ҳисобҳо нишон доданд, ки аз соли 2014 то соли 2018 арзиши

хизматҳои ММТ ба андозаи 35-40 фоиз афзоиш ёфтанд. Нархҳои сӯзишворӣ

ва маводи равғанҳои молиданӣ дар ин давра ба андозаи 55-60 фоиз зиёд

шуданд. Бо роҳи ҷорӣ намудани технологияҳои нав, соҳиб шудан бо техникаи

нав, ММТ, ҳамҷун шакли хизматрасонии техникӣ имконият медиҳад, оқибати

манфӣ барои истеҳсолкунандаҳои кишоварзӣ, ки тавассути баланд рафтани

хароҷот рух медиҳад, бартараф карда шавад.

85

Самаранокии фаъолияти ММТ имконият медиҳад, ки парки тракторҳо,

комбайнҳо нав карда шавад, парки мошинолоти кишоварзӣ, ки ҳангоми ба кор

бурдани технологияҳои захира ҳифзкунандаи истеҳсолоти кишоварзӣ таъмин

гардида, доираи хизматрасонии иловагӣ оид ба парвариш ва ҷамъоварии

ҳосили зироатҳои кишоварзӣ васеъ карда шавад.

Бо Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, №674 аз 20 октябри соли

2008 барномаи дарозмуддати мақсаднок «Рушди кишоварзии минтақаҳои

Тоҷикистон барои солҳои 2010-2015» тасдиқ шуда буд. Дар қисми барномавӣ

дар бораи таъмин намудан бо захира, такмилдиҳии техникаю технологияҳои

кишоварзӣ аз ҳисоби маблағҳои буҷети минтакавии дар соли 2015

харидашуда, пардохтҳои лизингӣ пешбинӣ шуда буданд.

Фаъолияти бозори лизингиро дар ҳудуди вилоятҳо нишондиҳандаҳои

зерин тавсиф карда метавонанд:

миқдори молистеҳсолкунандаҳои кишоварзӣ, ки дар барномаи

лизинги давлатӣ иштирок кардаанд;

миқдори умумии қарордодҳои имзошуда;

маблағҳои қарордодҳо;

намудҳои техникаи харидашуда.

Ҳар як нишондиҳандаи ишорашуда мустақим ё ғайримустақим ба

ташкилотҳое, ки бо мошинҳои технологӣ ва дастгоҳу таҷҳизот барои

истеҳсолоти кишоварзӣ машғуланд, таъсир мерасонад.

Бояд иқрор шуд, ки, дар айни замон дар ҳудуди минтақаҳо бозори

лизинг суст рушд мекунад. Камтар аз 2 фоизи хоҷагиҳо 2895 ташкилотҳои

бузург, миёна ва хурди кишоварзӣ аз рӯи барномаи давлатии лизинг кор

мекунанд. Дар аввали соли 2011 дар бораи лизинги бино ва иншооти

таъйиноти кишоварзӣ иттилоот вуҷуд надошт. Ба андешаи мо, ин ба дастгирии

сусти иттилоот дар соҳа, мавҷуд будани сохторҳои миёнарав, бюрократияи

бефоидаю бедалел дар ҳуҷҷатикунонии муомилоти лизингӣ алоқаманд аст.

Ҳамин тавр, ба хулоса омадан мумкин аст, ки васеъ намудани бозори

хизмати лизингӣ дар ҳудуди минтақаҳо танҳо бо ҳалли масъалаҳои зерин

имконпазир аст:

ташкили бонки таърихи қарзии иштирокчиёни пуриқтидори нақшаҳои

лизингӣ (дар сатҳи Вазорати кишоварзӣ);

86

ташкили маркази машваратии ҷумҳуриявӣ ва саҳифаҳо дар сайти

ҳукумат оид ба иттилооти муфассал дар бораи дастгирии давлатии

молистеҳсолкунандаҳои кишоварзӣ лизинггирандаҳои пуриқтидор;

мувофиқати ташкилотҳои кишоварзӣ ба талаботи ҳадафҳо ва

вазифаҳои барномаҳои дарозмуддати инвеститсионӣ;

тарҳрезӣ, таҳия ва ҷорӣ намудани барномаҳои ҳавасмандгардонии

корхонаҳои саноатӣ молрасонҳои бахши аграрӣ;

иштирок дар ташкили фонди дуюмдараҷаи дастгоҳу таҷҳизоти

лизингӣ;

ҳавасмандгардонии иловагии фаъолсозии инвеститсионии

иштироккунандаҳои нақшаҳои лизингӣ, дар асоси озмун интихоб намудани

лизингдиҳандаҳо дар чорчӯбаи барномаҳои амалкунандаи инвеститсионӣ

«Дар бораи Консепсияи рушди соҳибкорӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон»,

барномаи дарозмуддати ҳадафноки «Рушд ва дастгирии соҳибкории хурду

миёна дар Ҷумҳурии Тоҷикистон»;

бартараф намудани сохторҳои миёнарав ҳангоми истифодабарии

лизинги аграрӣ.

2.3. Нақши корхонаи воҳиди давлатии ҷумҳуриявии «Тоҷикагролизинг»

дар таъмини техникаи кишоварзӣ

КВДҶ «Тоҷикагролизинг» дар асоси қарори Ҳукумати Ҷумҳурии

Тоҷикистон аз 30 ноябри соли 2007, №597 таъсис дода шудааст.

Корхона фаъолияти худро дар асоси Конститутсия (Сарқонуни)

Ҷумҳурии Тоҷикистон, Кодекси граждании Ҷумҳурии Тоҷикистон ва

Оинномаи Корхона анҷом медиҳад.

Ба Фонди оинномавии Корхона ҳангоми таъсисёбӣ аз буҷети давлатӣ 8

млн. сомонӣ (2,3 млн. долл. ИМА) ҷудо карда шуда буд.

Бо мақсади дастгирии молиявии Корхона, рушди муносибатҳои иҷораи

молиявӣ (лизингӣ) ва таъмин намудани истеҳсолкунандагони маҳсулоти

кишоварзӣ бо захираҳои зарурии техникӣ ҳамасола аз ҳисоби буҷаи давлатии

ҷумҳуриявӣ, аз ҷумла дар солҳои 2009, 2010, 2012, 2013 3,5 млн. сомонӣ (700

ҳазор доллари ИМА) ва соли 2011 6,5 млн. сомонӣ маҷмуан 28,5 млн. сомонӣ

ҷудо карда шудааст.

87

Тамоми маблағгузориҳои раёсати Корхона ва дигар хароҷотҳои

ғайриистеҳсолӣ аз ҳисоби фаъолиятҳои хоҷагидории Корхона анҷом дода

мешавад.

Самтҳои фаъолияти корхона:

харидорӣ намудани техникаи кишоварзӣ (трактору комбайн,

воситаҳои нақлиётӣ ва дигар мошинҳои кишоварзӣ) ва дар асоси шартномаҳои

лизингӣ ба хоҷагиҳои деҳқонию фермерӣ ва корхонаю ташкилотҳои соҳаи

кишоварзӣ барои истифодабарӣ додан бо шарти дар муҳлати муайяннамудаи

шартномаҳо баргардондани маблағ ва додани онҳо ба истифодабарии шахсӣ;

ташкил намудани марказҳои хизматрасонии техникӣ (МХТ) ва дигар

намуди хизматрасониҳи техникие, ки ба муносибатҳои лизингӣ алоқамандӣ

дошта, ба аҳолӣ новобаста аз шакли моликияташ хизмат мерасонад.

Расми 2.2. Сохтори корхонаи воҳиди давлатии ҷумҳуриявии

«Тоҷикагролизинг»

Дар маҷмуь дар корхона дар Дастгоҳи марказӣ тибқи ҷадвали аслбандӣ

30 нафар, 5 нафар корманд ба тариқи шартномавӣ кору фаъолият менамоянд.

Ғайр аз ин дар филиалҳо 10 нафар корманд тибқи ҷадвали аслбандӣ, 4 нафар

ба тариқи шартномавӣ, ҳамчунин 33 нафар сардорони Маразҳои

Ҷонишини директор

Директор Ҷонишини директор

Раёсати молия, муҳосиба ва

таҳияву амалӣ намудани

созишномаҳо

Ёрдамчии директор

Филиал дар вилояти Хатлон

Марказҳои хизматрасо-нии техникӣ

Маркази

матбуот

Филиал дар вилояти

Суғд

Марказҳои хизматрасо-нии техникӣ

Шӯъбаи гузаронидани

амалиётҳои иҷораи молиявӣ (лизингӣ)

Марказҳои

хизматрасо-

нии техникӣ

Раёсати омӯзиш, таҳлил, рушди

техникӣ ва хизматрасонӣ

Мудирияти

корҳо

Шӯъбаи

ҳуқуқ, кадр

ва

коргузорӣ

Филиал дар

ВМКБ

Филиал дар шаҳру

ноҳияҳои тобеи марказ

Марказҳои хизматрасо-нии техникӣ

Шӯъбаи ҳамко-

риҳо, омӯзиш,

таҳлил ва назорати

Марказҳои хизмат-

расонии техникӣ

Бахши рушди

техникӣ ва

робита бо

таҳвилкунан-

дагон

Бахши молия, ҳисобот, таҳлили иқтисодӣ, таҳияву татбиқи барнома ва созишномаҳо

88

хизматрасонии техникӣ ва механизаторон ба теъдоди 181 нафар тибқи

шартномавӣ, маҷмуан дар корхона боназардошти шартномавиҳо 263 нафар

корманд кор мекунанд.

Аз рӯи ихтисос дар корхона зиёда аз 19 нафар муҳандисони техникӣ, 16

нафар иқтисодчиёни дорои маълумоти олӣ ва 25 нафар кормандони

маълумоти миёнаи техникӣ дошта кор мекунанд.

Дар як муҳлати кутоҳ дар тамоми шаҳру ноҳияҳои ҷумҳурӣ 44 Маркази

хизматрасонии техникӣ, аз ҷумла дар вилояти Хатлон 18 адад, дар вилояти

Суғд 8 адад, Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон 8 адад ва ноҳияҳои тобеи

ҷумҳурӣ 10 адад таъсис дода шуд, ки ба хоҷагиҳои деҳқониву фермерӣ ва

секторҳои хусусӣ кўмакҳои техникӣ мерасонанд. Дар таъсис додани

Марказҳои хизматрасонии техникӣ Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон саҳми

арзанда дорад ва ба ин хотир бо Фармоиши Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон

ба Марказҳои хизматрасонии техникӣ 130 адад трактор, 130 адад таҷҳизот ба

маблағи 10,9 млн сомонӣ (3.1 млн доллари ИМА) ба таври бебозгашт дода

шуд. Дар марказҳои хизматрасонии техникӣ тамоми навъҳои техника ва

таҷҳизоти кишоварзӣ ба маблағи 26,9 млн сомонӣ (4.7 млн. доллари амрикоӣ)

мавҷуд аст, ки онҳо то имрӯз ба маблағи 7 млн. сомонӣ (1.2 млн. доллари

ИМА) аз шудгори замин то ҳосилғундорӣ тамоми хизматрасониҳоро анҷом

додаанд.

Оид ба гузаронидани амалиётҳои иҷораи молиявӣ (лизингӣ) бо мақсади

таъмин намудани секторҳои хусусӣ новобаста аз шакли моликияташон ва

истеҳсолкунандагони маҳсулоти кишоварзӣ бо захираҳои зарурии техникӣ

корҳои назаррас анҷом дода шуда, ба беш аз 1030 хоҷагиҳои деҳқонӣ

(фермерӣ) ба маблағи 113,0 млн. сомонӣ шартномаҳои лизингӣ баста шуда, ба

онҳо зиёда аз 1014 адад тракторҳо ба муҳлати аз 3 то 4 сол, 25 адад комбайни

ғалладарав ба муҳлати 5 сол, 820 адад таҷҳизоти кишоварзӣ ба муҳлати аз 1,5

то 2 сол ба иҷораи молиявӣ дода шудааст.

Корхона дар давраи фаъолияти худ бо таҳвилкунандагон барои ворид

намудани техника ва таҷҳизоти кишоварзӣ зиёда аз 200 шартнома ба имзо

расонидааст. То ин дам 1089 адад трактори универсалӣ, 27 адад комбайни

ғалладарав, 1641 адад таҷҳизоти гуногуни кишоварзӣ ба маблағи умумии 138,6

млн. сомонӣ (17,8 млн. доллари амрикоӣ) ворид карда шудааст.

89

То ҳолати 01.01.2016 с. ба КВДҶ «Тоҷикагролизинг» зиёда аз 260 ариза

аз тарафи хоҷагиҳои деҳқонӣ (фермерӣ), шахсони воқеӣ барои дастрас

намудани техника ва таҷҳизоти кишоварзӣ ба маблағи 32 млн сомонӣ (6.5 млн.

доллари ИМА) ворид гардидааст.

Дар айни ҳол дар ҷумҳурӣ зиёда аз 182 ҳазор хоҷагии деҳқонӣ (фермерӣ)

мавҷуд аст, ки онҳо ба техника ва таҷҳизоти кишоварзӣ сахт эҳтиёҷ доранд.

Талабот ба техника ва таҷҳизоти кишоварзӣ дар ҷумҳурӣ 4,6 млрд сомонӣ (731

млн. доллари ИМА)-ро ташкил медиҳад. Тибқи меъёрҳои муайянгардида дар

ҷумҳурӣ 18331 адад трактори универсалӣ ва шудгоркунанда, 1773 адад

комбайни ғалладарав ва ғайраҳо намерасад. (Феҳрист дар замима пешниҳод

мегардад).

КВДҶ «Тоҷикагролизинг» ҷиҳати таъмини хоҷагиҳои мазкур дар

тамоми самтҳо, аз ҷумла гирифтани қарзҳои фоиданок ва кўмакҳо корҳои

самаранокеро анҷом медиҳад.

Корхона 2 маротиба солҳои 2010 ва 2012 ба Агентии Байналмилалии

Ҳамкориҳои давлати Ҷопон «JICA» ҷиҳати кумак ба хоҷагиҳои деҳқонии

(фермерӣ) камбизоат бо техника ва таҷҳизоти кишоварзӣ ба маблағи 4 млн.

доллари ИМА лоиҳа пешниҳод намуд. Лоиҳа аз тарафи Ҳукумати Ҷопон

дастгирӣ ёфт ва дар ин асос 161 адад трактори универсалӣ, 23 адад комбайни

ғалладарав ва 161 адад таҷҳизот ба маблағи 4 млн. доллари ИМА ҷудо гардид,

ки онҳо бо имтиёзҳои 50% арзон аз нархи асосӣ ба 184 хоҷагиҳои деҳқонӣ

(фермерӣ)-и ҷумҳурӣ ба тариқи иҷораи молиявӣ (лизингӣ) дода шуд.

Дар соли 2015 Корхона ба Фонди Кувейтии рушди иқтисоди арабӣ ба

маблағи 23 млн. доллари амрикоӣ лоиҳа пешниҳод намуд, ки ин маблағ аз

тарафи Фонди мазкур дар соли 2016 ҷудо карда шуд. Дар лоиҳа таъсис додани

Марказҳои хизматрасонии техникӣ (МХТ) ва паркҳои мошинию тракторӣ

(ПМТ) дар минтақаҳои кишоварзии ҷумҳурӣ пешбинӣ гардидааст, ки онҳо бо

техника ва таҷҳизоти ҳозиразамони кишоварзӣ, инчунин таҷҳизот барои гараж

ҷиҳати иҷро намудани таъмирҳои ҷорӣ ва асосии техникаю таҷҳизоти

кишоварзӣ, барқарор намудани қисмҳо ва дастгоҳҳои харобгардидаи

тракторҳо ва техникаҳои ҳосилғундор таъмин карда мешаванд. Инчунин

паркҳои мавҷудаи тракторӣ бо техника ва таҷҳизоти муосири кишоварзӣ

мукаммал карда мешаванд (ҷадв. 2.16).

90

Ҷадвали 2.16

Оид ба таъсису мукаммал намудани МХТ-ҳо ва ба иҷораи молиявӣ (лизингӣ)

додани техника ва таҷҳизот дар солҳои 2008-2018

Р/т Минтақаҳо

Микдори

МХТ-ҳо

(адад)

Миқдори

хоҷагиҳои

деҳконӣ (адад)

Теника ва таҷҳизот дода

шудааст (адад) Ҳамагӣ маблағ

(млн. сомонӣ) Техника Таҷҳизот

1 Вилояти Хатлон 20 806 947 1347 106,0

2 Вилояти Суғд 10 120 152 318 19,3

3 НТМ 10 231 287 529 35,0

4 ВМКБ 8 5 42 58 3,9

Ҷамъ дар ҷумҳурӣ 48 1162 1428 2252 164,2

Манбаъ: Корхонаи воҳиди давлатии ҷумҳуриявии «Тоҷикагролизинг».

Пешбурди баҳисобгирии муҳосибавӣ дар асоси Қонуни Ҷумҳурии

Тоҷикистон «Дар бораи баҳисобгирии муҳосибавӣ» аз соли 1999 бо тағйироту

иловаҳо тибқи Қонуни №212 аз 26 ноябри соли 2006 анҷом дода мешавад. Ба

нақша гирифта шудааст, ки минбаъд ҷиҳати шафофият ва баланд бардоштани

сифати сабти муҳосибавӣ аз системаи автоматии сабти муҳосибавӣ истифода

карда шавад.

Ташкили лизинг дар корхонаҳои кишоварзиро давлат ба зиммаи

корхонаи воҳиди давлатии «Тоҷикагролизинг» гузошт.

Фонди оинномавии корхона 8 миллион сомониро ташкил медиҳад, ки аз

буҷети ҷумҳуриявӣ мутобиқи банди 2-и қарори Ҳукумати Ҷумҳурии

Тоҷикистон аз 30 ноябри соли 2007, №597 «Дар бораи таъсиси корхонаи

воҳиди ҷумҳуриявии «Тоҷикагролизинг» ҷудо карда шуда буд. Фонди

оинномавии корхона метавонад сол то сол аз ҳисоби маблағҳое, ки дар буҷети

ҷумҳуриявӣ пешбинӣ гардидааст, аз ҳисоби фаъолияти хоҷагӣ, ҷалби

инвеститсияҳои дохилӣ ва хориҷӣ ва дигар маблағҳо низ мувофиқи

қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон зиёд шуда метавонад. КВДҶ

«Тоҷикагролизинг» таҷрибаи андӯхтаи мамлакатҳои хориҷиро омӯхта,

хусусияти соҳаро дар ин масъала ба назар гирифта, ҳуҷҷатгузориҳои

баҳисобгирӣ, ҳисобот ва ҳисоббаробаркунии муҳосибавиро таҳия намудааст.

Инчунин шаклҳои муносибатҳои шартномавиро дар ҳамаи сатҳҳо тарҳрезӣ ва

компютерикунонии амалиётҳои лизингиро аз марказ то ташкилотҳои

91

минтақавии таъминот бо таъсиси барномаҳои махсуси компютерӣ таъмин

кардааст.

Дар КВДҶ «Тоҷикагролизинг» низоми экспертию ҳисоббарорӣ таъсис

дода шуд, ки нақшаи таъминоти молӣ, нақлиётӣ, молиявӣ ва ғайраҳоро

назорат менамояд. Тамоми ин амалиёт имконият дод, ки ҳаракати миқдории

мошинҳо ва дастгоҳҳо дар муҳлатҳои мухталиф зери назорат гирифта шавад.

Дар ин маврид баҳисобгирии тамоми ҷараёнҳои пардохтҳои молиявии лизингӣ

таъмин карда шудаанд. Дар маҷмӯъ дар солҳои 2013-2018, КВДҶ

«Тоҷикагролизинг» аз рӯи лизинг, тибқи шартнома (замимаи 2) ба корхонаҳои

кишоварзӣ 336 трактор, 271 мошинолоти кишоварзӣ ва 20 комбайни

ғалладарав ворид намудааст.

Тибқи назария объектҳои лизингӣ то пурра харида шуданаш, он зери

моликияти давлат қарор дошта, аз тарафи ҳукумат барои иҷорагирандаҳо

истеҳсолкунандаҳои маҳсулоти кишоварзӣ имтиёзҳои муайяни зерин

муқаррар карда мешавад:

пардохти ками иҷора (3 % боқимондаи арзиши таҷҳизот):

пардохти тафриқакардашудаи ҳаққи узвияти аввалия;

афзудани муҳлати лизинг вобаста ба арзиши ашёи лизинг;

пардохти тарифи давлатии роҳи оҳан;

андозаи марҳалаи молрасонӣ-фурӯшӣ барои маҳсулоте, ки ба лизинг

таҳвил карда шудааст, на бештар аз 12 %1.

Дар Тоҷикистон феҳрасти маҳсулоти мошинсозӣ аз тарафи КВДҶ

«Тоҷикагролизинг» тавассути шабакаи корхонаи таъминоти моддӣ-техникӣ

тибқи мувофиқа бо Вазорати кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва мақомоти

он дар маҳалҳо дар асоси қарордодҳои дархостии молистеҳсолкунандаҳо

ташаккул дода шуд. Дар ин маврид ба ҳисоб гирифта шудаанд:

талабот аз тарафи лизинггирандаҳои имкониятдор;

нархи ҳадди аққали намудҳои мушаххаси маҳсулоти мошинсозӣ

(нархҳо дар сатҳи 1 июни соли 2010 ба қайд гирифта шудаанд);

таъминнокӣ бо мошинҳо ва дастгоҳҳои намудҳои мазкур нисбат ба

меъёр;

сифат тибқи талаботи комёбиҳои илмӣ-техникӣ.

1 Ицкович, А. Агролизинг: итоги и перспективы / А. Ицкович // Экономист, 2002. – №8. – С. 71.

92

Қарордоди лизинг дар худ натанҳо бандҳои умумӣ аз андозаҳо, даврӣ ва

муҳлати пардохтҳои лизингиро ифода мекунад, балки гузариши ҳатмии

мошинолот ва дастгоҳҳоро ба моликияти иҷорагиранда аз рӯзи ба поён расидани

мӯҳлати амали он пешбинӣ менамояд. Ҳамчунин дар якҷоягӣ бо корхонаҳои

истеҳсолкунанда ва молрасонҳо, хадамоти техникӣ ва тармими мошинолоти ворид

кардашуда кафолат медиҳад ва барои таъмири онҳо шароити мусоид муҳайё

менамояд.

Дар моҳи майи соли 2009 аз тарафи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон

«Тартиби таъмини маҷмааи агросаноатӣ бо маҳсулоти мошинсозӣ тавассути

лизинг» қабул шуда буд. Вай таъсис ва ба таври мунтазам пурра намудани фонди

махсуси лизингро пешбинӣ намуд. Ташаккулёбии фонд аз ҳисоби маблағгузории

буҷети давлатӣ, маблағҳое, ки барои маҷмааи агросаноатии маҳсулоти мошинсозӣ

ва дигар сарчашмаҳо ворид шудаанд, ба вуҷуд омад. Дар низомномаи ташкили

фонд омадаааст, ки ҳаққи узвияти ибтидоӣ (20 фоиз ва 10 фоиз вобаста ба арзиши

маҳсулот) ташкил медиҳад.

Нақшаи ташаккулёбии фонди лизинг дар бахши аграрӣ дар расми 2.3 оварда

шудааст.

Чуноне, дар расми 2.3 сарчашмаҳои ташаккули фонди лизинги Вазорати

молия, Вазорати кишоварзӣ, аъзоҳаққиҳо, пардохтҳои лизинги ба ҳисоб мераванд.

Сохторҳое, ки молики сармоя буданд, нахостанд ба амалиёти лизингӣ ҳамроҳ

шаванд бо сабаби пардохтпазирии пасти молистеҳсолкунандаҳои кишоварзӣ

қобилияти ниҳоят пасти пардохтро дошта, имконияти гирифтани даромади кофӣ

аз қарордоди лизингиро надоранд. Бо вуҷуди он новобаста аз чораҳои андешидаи

давлат барои тақвият бахшидан ба фаъолияти корхонаҳои кишоварзӣ миқдори

техникаи кишоварзӣ ба таври назаррас кам шуд. Бояд изҳор намуд, ки дар соли

1991 ба ҳар як комбайни ғалладарави фарсуда ду комбайни нав рост меомад.

Дар соли 1999 ба ивази 40 комбайни ғалладарави фарсуда танҳо як воҳид

комбайни нав ворид шуд. Ба таври назаррас кам шудани миқдори олотҳои

кишоварзӣ ба афзоиши нисбатан сусти корҳои корхонаҳои кишоварзии ватанӣ

оварда расонд.

93

Расми 2.3. Нақшаи ташаккулёбии фонди лизинг дар бахши аграрӣ (таҳияи муаллиф)

Сарчашмаҳои дигар Вазорати молия

Маблағгузорӣ

Фонди лизингӣ

Вазорати кишоварзӣ

Ташаккули номенклатура ва

ҳаҷм дар асоси фармоиш ва

ҳисоби нархи камтарин ва харҷи

камтарини хароҷотҳои нақлиёт

барои расонидани маҳсулоти

мошинсозӣ

Маблағгузорӣ

Пардохтҳои лизингӣ

КВДҶ «Тоҷикагролизинг»

Пардохт Пардохтҳои лизингӣ

ПАРДОХТЊОИ ЛИЗИНГЇ

Корхонаҳои мошинасозӣ Лизинггирандагон

Нархи таҷҳизот Номенклатура, миқдор Дархости номенклатура ва миқдор В

94

Дар маҷмўъ дар давраи аз солҳои 2014 то соли 2018 ба фонди лизинг

маблағҳои зиёд ворид гардид, ки таҳлили он дар ҷадвали 2.17 нишон дода

шудааст.

Ҷадвали 2.17

Ҷудо намудани маблағҳои буҷети давлатӣ барои маблағгузорӣ

Нишондиҳандаҳо

Солҳо

2014 2015 2016 2017 2018 2018/2014

баробар

Ҷудо намудани маблағ пешбинӣ

шудааст (млн. сомонӣ) 3,5 3,5 6,5 15,0 50,0 14,2

Амалан ба фонди лизинг маблағ

ворид шуд, (млн. сомонӣ) 3,5 3,5 6,5 15,0 50,0 14,2

Иҷрои буҷет 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100

Аз рӯи лизинг техника ворид шуд

(воҳид) 31 66 84 52 209 6,7

Тракторҳо 23 39 61 32 181 7,9

Комбайнҳои ғалладарав - - - - 20 х

Комбайнҳои ҷамъоварии хӯроки

чорво - - - - 52 х

Мошинолоти кишоварзӣ 31 27 23 52 138 4,5

Манбаъ:Корхонаи воҳиди давлатии ҷумҳуриявии «Тоҷикагролизинг».

Аз рақамҳои ҷадвали 2.17 бармеояд, ки дар давоми солҳои 2014-2018

тибқи нақша аз ҳисоби буҷет 50 млн сомонӣ ба мақсадҳои лизинги молиявӣ

ҷудо шуд. Дар ин давра ба кишвар тавассути лизинги молиявӣ 442 адад

техника ва 740 адад мошинолоти дигар кишоварзӣ ворид гардид.

Дар давраи зери таҳлил қарордошта аз соли 2008 то 1 январи соли 2019

ба 1901 хоҷагии деҳқонӣ (фермерӣ) 1728 техникаи кишоварзӣ ва 2614 дигар

мошинолоти кишоварзӣ ба маблағи 251,2 млн. сомонӣ иҷораи молиявӣ дода

шудааст, ки дар ҷадвали 2.18 оварда шудааст.

95

Ҷадвали 2.18

Ба иҷораи молиявӣ дода шудааст аз соли 2008 то 01.10.2019 сол

Р/т

№ Вилоятҳо

Миқдори

хоҷагиҳои

деҳқонӣ

(адад)

Ба иҷораи молиявӣ дода шудааст Ҳамагӣ

маблағ

(сомонӣ) Техника Таҷҳизот

1 Ноҳияи Данғара 139 146 262 19 997 261

2 Ноҳияи Восеъ 144 141 155 19 832 418

3 Шаҳри Кӯлоб 41 40 98 4 236 514

4 Ноҳияи Ш. Шоҳин 42 36 78 4 290 722

5 Ноҳияи Фархор 64 56 76 7 379 655

6 Ноҳияи Балҷувон 16 14 19 1 122 095

7 Ноҳияи Муъминобод 26 24 37 2 427 212

8 Ноҳияи Ҳамадонӣ 73 68 102 8 807 400

9 Ноҳияи Ховалинг 27 24 32 2 758 523

10 Ноҳияи Темурмалик 32 29 50 4 909 982

Ҷамъ минтақаи Кӯлоб: 604 578 909 75 761 782

11 Шаҳри Норак 2 2 5 428 394

12 Ноҳияи Ёвон 100 92 77 12 585 494

13 Ноҳияи А.Ҷомӣ 51 46 29 6 381 732

14 Ноҳияи Хуросон 40 35 49 5 998 364

15 Ноҳияи Кушониён 53 59 53 9 513 337

16 Шаҳри Бохтар 11 15 59 3 447 632

17 Нохияи Левакант 9 8 19 1 724 499

18 Ноҳияи Вахш 79 81 62 10 993 804

19 Ноҳияи Қубодиён 24 21 23 2 623 117

20 Ноҳияи Шаҳритуз 58 42 51 6 152 630

21 Ноҳияи Н. Хусрав 28 30 18 3 470 873

22 Ноҳияи Панҷ 44 39 52 5 584 499

23 Ноҳияи Дўстӣ 54 60 121 8 997 930

24 Ноҳияи Ҷ. Балхӣ 48 44 35 8 931 347

25 Ноҳияи Ҷайҳун 39 36 50 6 172 841

Ҷамъ минтақаи Қӯрғонтеппа: 640 610 703 93 006 493

Ҳамагӣ вилояти Хатлон 1244 1188 1612 168 768 276

26 Ноҳияи Айнӣ 1 1 1 79 816

27 Ноҳияи Деваштич 40 26 38 4 593 811

28 Ноҳияи Конибодом 29 21 26 2 504 245

96

29 Ноҳияи Исфара 12 13 17 1 139 454

30 Ноҳияи Масчоҳ 39 44 30 5 901 810

31 Ноҳияи Ашт 19 23 14 5 013 711

32 Ноҳияи Зафаробод 15 15 31 2 582 295

33 Ноҳияи Б. Ғафуров 33 25 37 4 489 499

34 Ноҳияи Ҷ. Расулов 14 11 10 2 154 404

35 Ноҳияи Панҷакент 7 5 8 937 190

36 Ноҳияи Шаҳристон 6 2 6 356 785

37 Шаҳри Хуҷанд 10 7 23 1 639 039

38 Ноҳияи Масчоҳи Кӯҳӣ 8 2 9 511 225

39 Ноҳияи Истаравшан 21 8 32 1 619 625

40 Ноҳияи Спитамен 12 13 8 2 656 895

Вилояти Суғд 266 216 290 36 179 804

41 Шаҳри Ваҳдат 62 62 214 10 096 039

42 Ноҳияи Файзобод 42 36 54 3 120 174

43 Ноҳияи Рӯдакӣ 38 33 53 5 381 859

44 Шаҳри Турсунзода 27 26 16 4 314 382

45 Ноҳияи Ҳисор 30 32 24 4 311 686

46 Ноҳияи Шаҳринав 12 12 4 1 746 508

47 Ноҳияи Тоҷикобод 32 22 53 2 744 937

48 Ноҳияи Лахш 41 19 85 2 410 429

49 Ноҳияи Сангвор 8 7 14 541 936

50 Ноҳияи Рашт 31 24 42 2 081 395

51 Ноҳияи Нуробод 13 9 16 888 581

52 Ноҳияи Варзоб 3 1 3 72 524

53 Шаҳри Душанбе 41 34 122 7 485 063

НТМ 380 317 700 45 195 513

54 Ноҳияи Ванҷ 3 1 3 81 047

55 Ноҳияи Дарвоз 3 2 3 166 600

56 Ноҳияи Рошқалъа 1 1 2 58 000

57 Ноҳияи Рўшон 2 2 2 513 905

58 Ноҳияи Шуғнон 1 1 19 800

59 Ноҳияи Мурғоб 1 1 1 188 184

ВМКБ 11 7 12 1 027 536

Ҳамагӣ дар ҷумҳурӣ: 1901 1728 2614 251 171 129

Манбаъ: Корхонаи воҳиди давлатии ҷумҳуриявии «Тоҷикагролизинг».

97

Вале ба замми фаъолияти босамари корхонаи воҳиди давлатии

ҷумҳуриявии «Тоҷикагролизинг» дар ин солҳо, Агентии назорати молия ва

мубориза бо коррупсияи назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон далелҳои

ғайримақсаднок ва ғайрисамаранок истифода бурдани маблағҳои фонди

лизинг, сари вақт таҳвил накардани техникаро ба лизинггирандаҳо ошкор

намуд, масъалаҳои зерини механизми рушди лизингро дар соҳаи кишоварзӣ

муқаррар кард:

мавҷуд набудани маблағҳо барои ҳаққи узвияти аввалияи лизингӣ аз

ҷониби лизинггирандагон;

беасос баланд намудани нархи предметҳои лизинг аз тарафи

таъминкунандаҳо;

ворид намудани техника ва дастгоҳҳои бисёр пастсифат хеле паст;

таъмини пасти эҳтиёҷоти (3-4 %) кишоварзӣ бо техника ва дастгоҳҳо

аз ҳисоби маблағҳои мавҷудаи фонди лизинг.

Аз рӯи ақидаи мутахассисони Агентии назорати молиявӣ ва мубориза бо

коррупсияи назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон такомулёбии тадбирҳои

давлатӣ оид ба дастгирии кишоварзӣ аз ҳисоби лизинг ба шарте амалӣ шуда

метавонад, ки шартҳои зерин иҷро гарданд:

ҷуброн кардани 50 % пардохтҳои лизингӣ аз ҳисоби буҷети давлатӣ;

кам кардани андозаҳои ҳаққи узвияти ибтидоӣ то 5 %, молрасонӣ -

фурӯш то 4-8 %, ҳаққи суғурта то 2 %, пардохтҳои иҷоравӣ то 20 %;

афзудани муҳлати лизинги техникаи харидашуда то фарсудашавии

пурра;

қатъ намудани сиёсати дароз намудани муҳлати пардохтҳои лизингӣ;

аз байн бурдани ҳолатҳои ғайримақсаднок истифода бурдани фонди

лизинг, кам намудани фосилаи байни таъмини таҷҳизот аз ҳисоби пардохтҳои

лизингӣ ва барқарор намудани ин пардохтҳо ба фонди лизинг;

муқаррар намудани назорати қатъии давлатии нарх барои маҳсулоте,

ки дар чорчӯбаи қарордодҳои лизингӣ таъмин карда мешавад.

Соли 2008 марҳалаи нави муносибатҳои лизингиро дар кишоварзӣ боз

кард. Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи буҷети давлатӣ»

баргардонидани пардохтҳои лизингиро ба қисми даромади буҷет муқарар

намуда, ташаккулдиҳии фонди лизингиро қать намуд.

98

Андӯхти фонд дар ин давра ба маблағи 1,2-1,4 млн сомонӣ кам шуд. Ба

сармояи оинномавии КВДҶ «Тоҷикагролизинг» 65,7 млн. сомонӣ маблағи

буҷети давлатӣ равона карда шуда буд. Дар давраи солҳои 2008-2018 КВДҶ

«Тоҷикагролизинг» ба истеҳсолкунандаҳои маҳсулоти кишоварзӣ ба маблағи

беш аз 228,8 млн сомонӣ, 1552 воҳид техникаи кишоварзӣ, 3250 таҷҳизот

ворид намуд (ҷадв. 2.19).

Ҷадвали 2.19

Маълумот оид ба воридоти техника ва таҷҳизот дар КВДҶ «Тоҷикагролизинг»

солҳои 2008-2018

р/т

№ Солҳо Техника (адад) Таҷҳизот (адад) Ҳамагӣ (сомонӣ)

1 2008 208 332 18877968

2 2009 55 131 6360007

3 2010 151 169 16964917

4 2011 135 241 16148472

5 2012 191 221 24712554

6 2013 132 166 17324655

7 2014 121 102 15688686

8 2015 123 279 22537955

9 2016 177 581 36791758

10 2017 127 421 27080808

11 2018 132 607 26294680

Ҷамъ: 1552 3250 228782460

Манбаъ: Корхонаи воҳиди давлатии ҷумҳуриявии «Тоҷикагролизинг».

Дар ибтидо КВДҶ «Тоҷикагролизинг» техникаи кишоварзӣ ва дигар

таҷҳизотро бо истифода аз лизинг бо муҳлати аз 3 то 5 сол пешниҳод менамуд.

Қиматшавии арзиши объектҳои лизинг то 35-39 %, аз он ҷумла 7 % солона

(меъёри %) барои корхонаҳои кишоварзӣ таъсири манфӣ расонид.

Баъдтар, дар моҳи марти соли 2010 андозаи меъёри (ставкаи) фоизӣ то

ба 4 фоиз кам карда шуд, муҳлати қарордоди лизинг бошад, аз рӯи намудҳои

муайяни техника то 7 сол зиёд карда шуд. Дар натиҷа қиматшавии арзиши

ашёҳои лизинг то ба 25-28 % коҳиш ёфтааст, миқдори лизинггирандаҳо

бошад, бештар аз 2 баробар афзуд.

99

Бо вуҷуди ин иҷрои вазифаҳои афзалиятноки сиёсати аграрӣ минбаъд

кам кардани хароҷотҳоро барои хариди таҷҳизоту техника барои

истеҳсолкунандагони маҳсулоти кишоварзӣ тақозо менамояд, зеро бештари

корхонаҳои кишоварзӣ дар заминаи ифодаи равшани силсилаҳои истеҳсолии

мавсимӣ вазъи ғайриқаноатбахши молиявӣ доштанд. Масалан, кам кардани

хароҷотҳои лизингиро ба андозаи то 8 фоиз аз ҳисоби кам кардани ставка

барои истифодаи маблағҳои сармояи оинномавӣ аз 4 то 2 % мумкин буд.

Дар амал, дар давраи аз соли 2014 то соли 2018 нишондиҳандаҳои КВДҶ

«Тоҷикагролизинг» оид ба ворид намудан ва таҳвили техника ба лизинг иҷро

нашудааст. Хоҷагиҳои ёрирасони шахсӣ, ки зиёда аз 60 % маҷмӯи маҳсулоти

кишоварзиро истеҳсол менамоянд дар барномаи лизинги давлатӣ иштирок

накардаанд.

Барои бештари молистеҳсолкунандаҳои кишоварзӣ шартҳои мавҷудаи

зерини лизинги давлатӣ қобили қабул набуданд:

ба таври ҳатмӣ додани пешпардохт (аванс) (то 10 %)-и арзиши ашёи

лизинг;

ҳар семоҳа пардохт намудани ҳиссаи баробари арзиши ашёи лизинг ва

пардохтҳои ҳатмӣ (хизматҳо) бе баҳисобгирии мавсимӣ будани истеҳсолоти

кишоварзӣ.

Ғайр аз ин, ба лизинггирандаҳо феҳристи техникаи ворид кардашаванда

ва таҷҳизот қобили қабул набуд, вале аз ҳама муҳим - арзиши ашёи

харидашуда тавассути лизинг то 1,2-2,1 баробар зиёд карда шуда буд.

Мутобиқан ҳаҷми ками ворид намудани техникаи нав ба афзоиши

фурӯши техникаи истифодашуда оварда расонд, зеро дар муҳлати иҷора вай ба

молики худ баргардонида мешавад ва такроран объекти лизинг мегардад.

Барои лизинги минбаъда техникаи барқарор кардашуда истифода мегардад, ки

бо сабаби фарсудашавии қисмҳои он нишондиҳандаҳои пасти истеҳсолӣ

доранд.

Таҳлили фаъолияти КВДҶ «Тоҷикагролизинг» дар солҳои 2014-2018 дар

бораи инҳисорӣ будани он гувоҳӣ дод, ки ҳадафи он хусусияти тиҷоратӣ

дошта, вазифаи инвеститсионии худро барои лизинггирандаҳо иҷро карда

натавонист. Ин ба якбора қиматшавии объектҳои лизинг оварда расонид ва

лизингро аз шаклҳои дастгирии давлатии корхонаҳои кишоварзӣ ба воситаи

100

сустшавии минбаъдаи молиявии он табдил дод. Вазорати кишоварзии

Ҷумҳурии Тоҷикистонро аз идоракунии маблағҳои буҷетӣ, ки барои аз нав

мусаллаҳшавии соҳаи кишоварзӣ бо техника равона мекард, ба органи

маслиҳатдиҳанда табдил дод.

Зарурати ислоҳи низоми идоракунии соҳа дар соли 2009 марҳалаи нави

рушди муносибатҳои лизингиро дар кишоварзӣ аз нав тақозо намуд. Дар ин

давра афзоиши фоизи барои истифодабарии маблағҳои оинномавии сармояи

КВДҶ «Тоҷикагролизинг» барои дастгоҳои чорвопарварӣ то 2 % кам карда

шуд.

Аз соли 2009 барои татбиқи амалиётҳои лизингӣ ба ҷалбу

истифодабарии манбаъҳои ғайрибуҷетии маблағгузорӣ аз бонкҳои хориҷӣ оғоз

карданд. Ҷомадони лизинги КВДҶ «Тоҷикагролизинг» дар аввали соли 2014 аз

рӯи лоиҳаҳои инвеститсионӣ 6,6 миллион сомониро ташкил дод.

Дар моҳи марти соли 2010 КВДҶ «Тоҷикагролизинг» истифодаи шакли

имтиёзноки маблағгузориро истифода намуд. Муҳлати лизинг дар соҳаи

чорвопарварӣ ва барои хариди дастгоҳҳо аз 10 то 15 сол, оид ба хариди

тракторҳо аз 7 то 10 сол, оид ба маҷмааҳо барои ҳифзу нигоҳдорӣ ва аз нав

коркарди ғалла аз 10 то 5 сол зиёд карда шуд.

Ғайр аз ин, барои хоҷагиҳои деҳқонӣ (фермерӣ) дар соли 2010 КВДҶ

«Тоҷикагролизинг» низоми имтиёзноки кафолатнокро ҷорӣ намуд. Бахасус,

пешниҳоди гарав ё кафолат аз рӯи қарордоди лизинг танҳо ба маблағи як

пардохти солона тасдиқ шуд, дар ин маврид, муҳлати пардохти якум баъди

пешпардохт аз се моҳ то як сол зиёд шуд.

Тибқи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 3 декабри соли 2004, №61 «Дар

бораи мавриди амал қарор додани Кодекси андози Ҷумҳурии Тоҷикистон» ва

ворид намудани тағйирот ба баъзе санадҳои қонунгузории Ҷумҳурии

Тоҷикистон «Дар бораи андозҳо», молрасонии зерин (ғайр аз содироти молҳо)

корҳои иҷро кардашуда ва хизматрасонӣ аз андози арзиши иловашуда озод

карда мешаванд:

фурӯш, таҳвил ё иҷораи амволи ғайриманқул, ғайр аз фурӯш ё

таҳвили бинои меҳмонхона ё манзил барои истироҳаткунандаҳо;

хизматрасонии молиявӣ дар қисми иҷораҳои молиявӣ (лизинг) ба

маблағе, ки барои пардохти фоизҳои ба фоидаи лизингдиҳанда аз ҷониби

101

лизинггиранда ба ҳисоби адо намудани арзиши моли иҷораи молиявӣ (лизинг)

(қарзи асосӣ) тааллуқ доранд, паҳн карда намешавад (Қонуни Ҷумҳурии

Тоҷикистон аз 3 декабри соли 2009, №571);

воридоти техникаи кишоварзӣ, дастгоҳҳо ва асбобҳо мутобиқи

рӯйхати муайянкардаи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон;

воридоти молҳое, ки барои амалӣ намудани татбиқи лоиҳаҳои

мақсаднок, аз тарафи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон маъқул дониста

шудааст, дар доираи маблағҳои грантҳо ва (ё) қарзҳо (вомбаргҳо), ки ба

ашхоси ҳуқуқӣ (юридикӣ) ё воқеӣ, ба давлатҳои хориҷӣ, ҳукуматҳои

давлатҳои хориҷӣ ё ташкилотҳои хориҷӣ пешниҳод карда шудаанд.

Ин тағйиротҳо бо ташаббуси КВДҶ «Тоҷикагролизинг» ба Кодекси

андоз ворид карда шуд.

Дар соли 2009 тағйироти ҷиддӣ ба фаъолияти КВДҶ «Тоҷикагролизинг»

ворид карда шуд. Аз ин лаҳза дар чорчӯбаи тадбирҳо оид ба дастгирии

истеҳсолкунандаҳои ватанӣ ворид намудани техникаи автомобили кишоварзӣ

дар шароитҳои зерин ба вуҷуд меояд:

муҳлати қарордод то 15 сол;

маблағи пешпардохт 0 %;

пардохти якуми лизингӣ аз 7 фоизи арзиши ибтидоӣ баъди 12 моҳи

таҳвили таҷҳизот ба лизинг;

пардохти дуюми лизинг баъди 18 моҳи таҳвил ба лизинг, пардохтҳои

минбаъда - ҳар семоҳа;

қиматшавии дар як сол аз нархи харид - 2,3 %;

қиматшавии дар тамоми муҳлати лизинг - 35,5 %.

Умуман, дар давоми 5 соли мавҷудияти бозори хизмати лизингӣ дар худ

инҳисори давлатиро нишон дод. Чунки давра ба давра дар мамлакат

тағйиротҳои зиёде ба вуҷуд омада истодааст. Сабаби асосӣ мавҷуд набудани

кафолат нисбат ба бозгашти пардохтҳои лизингӣ ба лизингдиҳандаҳо аз

тарафи молистеҳсолкунандаҳои кишоварзӣ мебошад. Бинобар ин, Барномаи

ислоҳоти лизингии давлатӣ дар соли 2008, ба ташкили монополияи нави

давлатӣ дар бозори хизматрасонии лизингӣ дар шахсияти Корхонаи Воҳиди

Давлатии Ҷумҳуриявии «Тоҷикагролизинг» оварда расонд.

102

Аз тарафи дигар, низоми ҷудо намудани маблағҳои имтиёзноки давлатӣ

ба як ширкат ба рушди рақобат дар бозори хизматҳои лизингӣ имконият ба

вуҷуд намеорад. Иҷораи молиявӣ бартарии худро нисбат ба дигар роҳҳои

инвеститсионӣ дар ҳамон вақт нишон дода метавонад, ки фаъолияти тамоми

корхонаҳои ба лизинг машғулбуда дар шароити рақобат фаъолият намоянд.

Вале бозори лизинги Тоҷикистон дар кишоварзӣ аз ҷониби давлат пурра

танзим карда мешавад. Зиёда аз 72 фоизи шартномаҳои лизингӣ дар

кишоварзии Тоҷикистон ба барномаи ҷумҳурявии лизинги давлатӣ рост меояд.

Ба таври дигар, давлат на механизми бозор, балки рушди хизматрасонии

лизингиро дар Тоҷикистон ба танзим медарорад.

Дар шароитҳои муосир барои тағйир додани вазъият ба андешаи мо

зарур аст:

даст кашидан аз схемаи пешниҳоди маблағгузории имтиёзноки

давлатӣ ба як ширкати лизингӣ;

ташкили фондҳои венчурӣ ва дуюмдараҷаи лизингӣ;

тақсими маблағҳои давлатӣ дар байни ширкатҳои тиҷоратӣ ва лизингӣ

дар шароити озмуни кушод.

Дар ин ҳолат давлат манбаи маблағгузории хориҷӣ барои ширкатҳои

лизингӣ шуда метавонад. Инчунин тамоми маблағ бояд дар асоси принсипи

бозгаштӣ ҷудо карда шавад, ҳам дар ҳолати қарзи маъмулии мақсаднок (бо

муайян намудани муҳлат, афзоиши фоизи солона, талабот аз рӯи таъмини

кафолатнок ва ғайраҳо). Ғайр аз ин, вақти муваққатии муҳлат ва ҳаҷми

маблағгузории пешниҳодшаванда суръати давра ба давра кардани маблағҳое,

ки давлат ҷудо мекунад, ба таври қонунӣ муқаррар карда шавад. Зимнан

ширкатҳои лизингӣ барои зиёд намудани ҳиссаи маблағгузорӣ аз манбаъҳои

ғайридавлатӣ ҳавасманд мешаванд. Тақсими маблағҳо дар байни ширкатҳои

лизингӣ бояд баробар мувофиқи ҳаҷмҳои ҳақиқии дархостҳои гирифташуда аз

лизинггирандаҳо татбиқ карда шавад. Агар талабот аз ҳаҷми маблағҳои ҷудо

кардашуда зиёд шавад, андозаи «пурра маблағгузорӣ нашуда» бояд барои

ҳамаи иштирокчиёни ширкатҳо як хел бошад. Нишондиҳандаҳои асосии баҳои

самаранокии фаъолияти ширкати лизингӣ, иҷрои нақша аз рӯи ҳаҷми

қарордодҳои имзошуда ва бетаъхир бозгашти пардохтҳои лизингӣ ба буҷет

бошад.

103

Тавсияҳои пешниҳод кардашуда се масъаларо ҳал менамоянд:

барҳам додани сохтори инҳисорӣ дар бозор;

самаранок масраф кардани маблағҳои давлатӣ;

ҳавасмандгардонии фаъолияти инноватсионӣ дар бахши аграрӣ.

Ба таври имтиёзнок маблағгузорӣ намудани корхонаҳо бояд дар асоси

озмун ба ширкатҳои тиҷоратӣ ва лизингӣ пешниҳод карда шавад. Ҳаҷми

маблағгузорӣ ва фоидаи ширкатҳои лизингӣ мустақиман ба сифати корҳои

онҳо вобаста мешаванд.

Дар натиҷа, қарордодҳои лизингӣ бо лизинггирандагони масъулияташон

баланд ва лоиҳаҳои аз ҷиҳати иқтисодӣ асоснокшуда баста мешаванд,

дастгирии давлат бошад мақсаднок, аз нуқтаи назари иқтисодӣ асоснок ва

танҳо дар асоси принсипи бозгашт сурат мегирад.

Ба ҳамин тартиб, лизинг - воситаи мураккаби молиявӣ мебошад, ки ба

мақсади беҳтар намудани фаъолияти истеҳсолӣ, барои рушди иқтидорҳои

истеҳсолӣ ба кор бурда мешавад. Лизинг дар кишоварзӣ, шакли дастгирии

соҳа аз тарафи давлат мебошад, вай имконият медиҳад, истеҳсолкунандаҳои

кишоварзӣ бо техникаи муосир ва дастгоҳҳо аз ҳисоби:

кам кардани андозаи инвеститсияҳои яквақта дар истеҳсолот;

имкониятҳои додани пардохтҳои лизингӣ аз даромади баҳрабардории

техника ва дастгоҳҳои ба иҷора гирифташуда;

100 % маблағгузорӣ бо пардохти ба дигар вақт монда шуда;

имтиёзҳои андоз ва истеҳлок барои лизинггирандаҳо;

шаклҳои содакардашудаи ҳуҷҷатгузории иҷораҳои молиявӣ, ки худ

дастгоҳи харидашуда вазифаи гаравро иҷро менамояд, фоидаовар бошанд.

104

БОБИ 3. РОҲҲОИ АСОСИИ ТАКМИЛИ ЛИЗИНГИ МОЛИЯВӢ ДАР

КОРХОНАҲОИ КИШОВАРЗӢ

3.1. Рушди хизматҳои лизинги молиявӣ – асоси механизми мустаҳкам

намудани заминаи моддӣ-техникӣ

Лизинг – воситаи молиявие мебошад, ки ба молистеҳсолкунандаҳои

кишоварзӣ имконият фароҳам меоварад фондҳои асосиро нав кунанд,

қобилияти рақобатпазирии маҳсулоти истеҳсолшударо баланд бардоранд,

тавассути техника ва технологияи нав хароҷотҳоро кам намуда самаранокии

истеҳсолотро баланд бардоранд.

Аз як тараф, амалиёти лизингӣ дар назар дорад, ки:

ширкати лизингӣ ба ташкилотҳои кишоварзӣ дар ҷустуҷӯи захираҳои

қарзӣ, дар таҳия ва тарҳрезии бизнес-нақшаҳо, дар асосноккунии техникӣ-

иқтисодӣ, дар иҷрои талаботҳои бонк, ки ба қарзгирандаи пуриқтидор

пешниҳод карда шудаанд, дар омӯзиши бозори молҳо, дар ҷустуҷӯи

молрасонҳо, ки дастгоҳу таҷҳизоти заруриро таъмин мекунанд, мусоидат

менамояд;

дар ҳуҷҷатгузории гумрук, дар пардохти андозҳо ва ҷамъоварии

маблағҳои ғайриандозии дахлдор, дар риояи қонунгузории асъор, дар

гузаронидани ба қайдгирии давлатӣ, суғуртабандӣ масъулиятро ба дӯш

мегирад;

васеъ намудан ва такмилдиҳии истеҳсолот, марҳала ба марҳала нав

кардани заминаи моддӣ-техникии корхона, ки ба тарафи дигар равона

намудани маблағҳои гардонро пешгирӣ менамояд;

ба воситаи лизинг пули озодшудаи иҷорагир метавонад муваққатан

барои дигар ҳадафҳо сарф карда шавад.

Аз тарафи дигар, агар объекти қарордоди лизингӣ бузург ва нодир

бошад, дар он сурат қарордодҳои лизингӣ вақт ва маблағи зиёдро талаб

мекунанд ва дар ҳолати аз кор баромадан новобаста аз ҳолати дастгоҳу

таҷҳизот, пардохтҳо дар муҳлати муқаррар кардашуда анҷом дода мешаванд.

105

Ҳамчунин, агар дастгоҳ ё таҷҳизот бо шартҳои лизинг харидашуда бошад ва

бо мурури замон ба таври ҷисмонӣ ё маънавӣ куҳна шуда бошад, ё ба сатҳи

рушди иқтидорҳои замонавии истеҳсолии ташкилотҳои кишоварзӣ то охири

амали қарордоди лизингӣ мувофиқат накунанд, дар он сурат лизинггиранда то

охири муҳлати қарордод пардохти маблағи иҷоравиро давом медиҳад. Ғайр аз

ин, на ҳамаи корхонаҳои хурду миёнаи кишоварзӣ барои хариди техникаи нав

ва дастгоҳу таҷҳизот ба шароитҳои лизинг имконияти молиявӣ доранд.

Бояд қайд намуд, ки дар таҷрибаи мамлакатҳои тараққикардаи дунё

(ИМА, Олмон, Хитой ва дигарҳо) дар бозори лизингии онҳо:

низоми фурӯши техникаи истифодашуда рушд кардааст ва миқдори

тракторҳои фурӯхташуда дар бозори дуюмдараҷа ба ҳисоби миёна се баробар

аз миқдори техникаҳои нав зиёд аст;

муҳлати хизмати қисми зиёди тракторҳои истифодашуда 4-5 сол,

комбайнҳои ғалладаравӣ 3-4 солро ташкил медиҳад;

техникаро тавассути низоми дилерӣ баъди тармими босифат ва

хизматрасонии техникӣ ба фурӯш мебароранд

Воситаи ҳавасмандгардонии иштирокчиёни бозори дуюмдараҷа

гирифтани фоида хизмат мекунад, чунки тармими асосии мошинолот нисбат

ба харидани техникаи нав 2-3 баробар арзон аст. Ҳамчунин қайд менамоем, ки

дар айни замон раванди воқеии (тафриқаи) корхонаҳои кишоварзӣ аз рӯи

сатҳи даромаднокӣ, қобилияти рақобатпазирӣ ва иқтидори иқтисодӣ барои

хоҷагиҳои тараққикарда (10 %), миёна (40 % )ва қафомонда (50 %) ба вуҷуд

меояд.

Барои ҳифзу нигоҳдории қобилияти рақобатпазирӣ хоҷагиҳои пурқудрат

маҷбур мешаванд, ба таври таъҷилӣ аз нав бо техника мусаллаҳ шаванд,

техникаро баъди 4-5 соли хизмат бо нархи нисбатан баланд фурӯшанд, ин ба

онҳо имконият медиҳад, ки масрафҳо барои такмилдиҳӣ кам кунанд.

Хоҷагиҳои миёнақудрат техникаро аз бозори дуюмдараҷа пас аз таъмири

асосӣ баъди 5-7 соли истифодабарӣ мехаранд, хоҷагиҳои камқудрат техникаро

баъди таъмири асосии дуюм баъди 8-10 соли истифодабарӣ харида

метавонанд.

106

Расми 3.1. Фонди дуюмдараҷаи амволи лизинг

- ҷамъоварии иттилооти бозори дуюмдараҷаи техника;

- таҳия ва истифодаи усулҳои ҳамкории бовариноки иштирокчиёни бозори дуюмдараҷа;

- ҷамъоварии иттилоот доир ба қобилияти рақобатпазирии амволе, ки дар шароитҳои лизинг харидорӣ шудаанд;

- таҳлили босифати амволи бозори аввалиндараҷаи лизинг;

- гузаронидани санҷиши (экспертизаи) босифати таҷҳизоти истифодабарии дуюмдараҷа;

- интихоби маркази хизматрасонӣ ва заводҳои тармими техника;

- интихоби иштирокчиёни қудратманди муомилоти лизингӣ дар бозори дуюмдараҷа;

- бастани қарордодҳои лизингӣ ва ҷамъоварии пардохтҳои лизингӣ;

- назорати истифодабарии дуюмбораи амвол;

- хизматҳои иттилоотию машваратӣ барои лизинггирандагон.

ФОНДИ ДУЮМДАРАҶАИ АМВОЛИ ЛИЗИНГӢ

МАРОМ

В

А

З

И

Ф

А

Ҳ

О

М А Қ С А Д

ПРИНСИПҲОИ ФАЪОЛИЯТ

баланд бардоштани даромаднокии ҳамаи иштирокчиёни амалиёти лизингӣ: молистеҳсолкунандаи

кишоварзӣ, давлат, лизингдиҳанда, ташкилоти қарзӣ ва суғуртавӣ, маркази хадамоти техникӣ, заводи

тармим ва молрасони амвол

- вобастагии хароҷот ва даромадҳо; - воқеъбинона будани баҳои сифати амвол; - консервативӣ ва самаранок будан.

- баланд бардоштани самаранокии фаъолият ва ҳавасмандии молистеҳсолкунандаҳои кишоварзӣ; - баланд бардоштани амнияти молиявии муомилоти лизингӣ барои давлат; - рушди бозорҳои фурӯш барои заводҳои тармимкунанда; - васеъ намудани бозори дуюмдараҷаи фурӯши амволи лизинг; - баланд бардоштани даромаднокии ширкатҳои суғуртавӣ; - ҳавасмандгардонии истеҳсоли маҳсулоти рақобатпазир аз тарафи корхонаҳо.

107

Масъалаҳои номбаршударо муттаҳид намуда, (бо сабабҳои иқтисодӣ

ғайриимкон будани харидан ё баҳрабардорӣ минбаъд техникаи нав дар

шароитҳои лизинг ва мушкилоти хариду фурӯши техникаи барқароршудаи

кишоварзӣ, дар заводҳои тармимкунанда, дар шароити муносибатҳои лизингӣ)

зарурияти таъсиси фонди дуюмдараҷаи амволи лизинг ба миён меояд (расми 3.1).

Мо маром, принсипҳои фаъолият, мақсад ва вазифаҳои фонди

дуюмдараҷаи амволи лизингиро дар намуди нақша ҷой дода, онро ҳамчун

воситаи аёнӣ истифода бурдан пешниҳод намудем.

Фонди дуюмдараҷаи амволи лизингӣ боиси баланд бардоштани

даромаднокии ҳамаи иштирокчиёни амалиёти лизингӣ, бахусус,

молистеҳсолкунандаи кишоварзӣ, давлат, лизингдиҳанда, ташкилотҳои

қарздиҳанда ва суғуртавӣ, маркази хадамоти техникӣ, заводҳои тармим ва

сохторҳои молрасони амвол мегардад.

Фонди дуюмдараҷаи амволи лизингӣ аз рӯи принсипҳои вобастагии

байни хароҷоту даромадҳо, баланд будани сифати амвол, консервативӣ будани

амалиётҳо ва самаранок будани амалиёти лизингӣ амал мекунад.

Ба ҳадафҳои фонд баланд бардоштани самаранокии фаъолият ва

ҳавасмандии даромаднокии молистеҳсолкунандаҳои кишоварзӣ, таъмини

амнияти молиявии муомилоти лизингӣ барои давлат, рушди бозорҳои фурӯш

ва харид барои корхонаҳои тармимкунанда, вусъат додани бозори фурӯши

дуюмдараҷаи амволи дар лизинг истифодашаванда, баланд бардоштани

даромаднокии ширкатҳои суғуртавӣ, ҳавасмандгардонии истеҳсоли маҳсулоти

рақобатпазир аз тарафи корхонаҳо, истеҳсолкунандаҳо ва ғайраҳо мансубанд.

Ба вазифаи фонд ҷамъоварии иттилоот дар бораи бозори дуюмдараҷаи

техника ва дастгоҳу таҷҳизоти кишоварзӣ, таҳия ва ҷорӣ намудани усулҳои

таъсиррасонии фаврӣ ба фурӯшандаҳои бозори дуюмдараҷа ва дигарҳо, ки дар

расми 3.1 оварда шудааст, шомил мешаванд.

Душворӣ дар фаъолияти фонд метавонад ҳангоми муайян намудани

арзиши амвол дар бозори дуюмдараҷа рух диҳад, зеро он дар навбати худ ба

ҳисоби пардохти лизинг таъсир мерасонад. Якчанд намуди арзиши амвол

вуҷуд дорад. Бештар арзиши бозорӣ, инвеститсионӣ, суғуртабандӣ ва

барҳамдиҳӣ фарқ карда мешвад. Баҳодиҳӣ, ин андешаи мустақили коршинос

дар бораи арзиши амвол мебошад. Намуди баҳодиҳӣ аз тарафи корхонаи

108

фармоишдиҳанда муайян карда мешавад. Арзиши амвол аз ба кор бурдани

муносибатҳо нисбат ба баҳодиҳӣ бармеояд. Масалан, арзиши асоснокшудаи

бозории амвол, ки ташкилотҳои кишоварзӣ дар шароитҳои лизинг харидаанд,

барои дар оянда таҳвил намудан ба тарафҳои муомилакунанда ба фонди

дуюмдараҷа аз муносибати муқоисавӣ истифода мешавад. Вазифаи

баҳодиҳанда аз он иборат аст, ки дар бозор якчанд объекти бо ҳам монандро

пайдо кунад ва дар заминаи маълумотҳои гирифташуда бо назардошти

зарибҳои ислоҳкунанда арзиши бозории амвол муайян карда шавад. Арзиши

инвеститсионии объект, ки барои Фонд бештар афзалият дорад, бо истифодаи

усули даромаднокии он ба кор бурда мешавад. Умуман мониторинги арзиши

амвол дар бозори дуюмдараҷа дар чорчӯбаи Фонд бояд амали ёбад. Нодуруст

муайян намудани арзиши техника ё дастгоҳу таҷҳизот боиси паст ё баланд

шудани пардохтҳои лизингӣ гашта, ниҳоят ба пастравии даромади Фонд

меоварад.

Ғайр аз ин, тақсими амволи лизинг бояд тавассути озмун байни

лизинггирандаҳои қудратманд тақсим карда шавад, зеро эҳтимолияти дар

озмун иштирок намудани якчанд лизинггиранда барои хариди як амвол пайдо

мегардад.

Ҳангоми фаолият Фонд метавонад инвеститсияи сохторҳои давлатӣ,

хусусӣ ва омехтаро ҷалб намояд ва онҳоро аз рӯи андозаи зарурат бо роҳи

маблағгузории мустақим ё мутобиқи созишномаи лизингӣ байни заводҳои

барқароркунанда ва ташкилотҳои кишоварзӣ аз нав тақсим намояд. Қисми

фоидаи софро Фонд метавонад, ба корхонаҳо - таҳиякунандаҳои лоиҳаҳои

инноватсионӣ ва технологияҳои венчурӣ равона кунад.

Натиҷаҳои фаъолияти Фонд бояд тибқи нишондиҳандаҳои индикативии

зерин баҳо дода шаванд:

миқдори қарордодҳои имзошудаи лизингӣ;

миқдори воҳиди техника ва дастгоҳу таҷҳизот, ки дар шароитҳои

лизингӣ ба молистеҳсолкунандаҳои кишоварзӣ таҳвил карда шудаанд;

маблағи қарордодҳо;

фоизи бозгашти пардохтҳои лизингӣ;

миқдори техникаи барқарор кардашуда;

109

маблағи захираҳои қарзии барои таъмини муомилоти лизингӣ ҷалб

кардашуда;

фаъолияти самаранокии иқтисодии Фонд.

Барои муайян намудани самаранокии иқтисодии Фонд аз маълумотҳои

аслӣ ва пешгӯишудаи мавҷудияти тракторҳо дар хоҷагиҳои кишоварзии

вилояти Хатлон ва тамоюлот дар таъмини меъёрии онҳо истифода кардем. Дар

соли 2018 миқдори умумии тракторҳо 26405 воҳидро ташкил дод, аз онҳо дар

бозори дуюмдараҷа 20,9 % ё 1220 воҳид дархост карда шудааст, ки муҳлати

истифодашуда то 5 сол ва дархости меъёриашон ба 4,76 % баробар аст.

Арзиши миқдори нишон додашудаи техника дар бозори ибтидоӣ - 81,1 млн.

сомониро ташкил медиҳад. Ба шарти барқарории пурра ва фурӯши он дар

бозори дуюмдараҷа бо арзиши 40 % аз нархи ибтидоии масрафҳои

пешгӯишудаи ташкилотҳои кишоварзӣ ба маблағи 32,4 млн. сомонӣ, сарфаи

маблағ ба 48,7 млн. сомонӣ баробар мешавад. Самаранокии иқтисодии

корхонаҳои фоидаовари кишоварзӣ дар соли 2017 ба 48,5 % баробар буд. Дар

охири соли 2017 самараи 48,7 млн. сомонӣ метавонист 2,8% - и талаботи

меъёриро таъмин намояд, ки ба 978 воҳид техника баробар аст. Миқдори

умумии техникаи нав ва техникаи барқароршуда метавонист ба 1422 адад

расад, ки 8,4% - и талаботи меъёриро ташкил медод.

Ба андешаи мо фаъолияти лизингии Фонди дуюмдараҷа ба имконияти

бештар истифодабарии оқилонаи захираҳои моддӣ ва пулии ташкилотҳои

кишоварзӣ оварда мерасонад. Зимнан даромаднокии корхона ва соҳаҳои

ҷудогона умуман бардошта, сарбории иқтидорҳои истеҳсолӣ, заводҳои

тармимро таъмин намуда ва баргардонидани пардохтҳои лизингиро таъмин

менамоянд.

Дар айни замон соҳаи кишоварзӣ дар асоси техника ва технологияи

насли нав, ки маҳсулнокии баланди меҳнат, сифат ва амнияти маҳсулоти

ниҳоӣ, ҳифзи муҳити зистро таъмин менамоянд, рушд меёбад. Бинобар ин,

фаъолияти ояндадори Фонди дуюмдараҷаи амволи лизингӣ бояд бо

маблағгузории венчурӣ алоқаманд бошад (расми 3.2).

110

Расми 3.2. Нақшаи кор ба маҳсулоти инноватсионӣ.

Муайян намудани маблағгузории венчурӣ ба иҷрои вазифаҳои

функсионалии он, таъмини афзоиши тиҷорати мушаххас бо роҳи пешниҳоди

як қисми маблағҳои пулӣ дар мубодила барои ҳисса ба сармояи оинномавӣ ё

ягон лифофаи саҳмия равона мешавад. Қонунҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар

бораи инвеститсияҳо» №260 аз 12 майи соли 2007, «Дар бораи тадбирҳои

иловагии дастгирии инвеститсияҳои венчурӣ» дар бораи таъсиси фондҳои

венчурӣ бо ҳиссагузории мустақимии давлат замина гузоштаанд. Аз рӯи

андешаи қонунгузорон, дар Қонун бояд муайян намудани моҳияти сармояи

венчурӣ, тартиби ташкилу ташаккулёбии фонди венчурӣ, ҳуқуқ ва

ӯҳдадориҳои ширкатҳои идоракунандаи сармояи венчурӣ, низоми хориҷшавии

сармояи венчурӣ аз корхонаҳо дода шаванд.

Дар айни замон дар қонунгузории Тоҷикистон санадҳои меъёрӣ, ки

фаъолияти фондҳои венчурӣ ва ширкатҳои венчуриро ба танзим дароварда

бошад, қабул карда нашудаанд. Дар ҳоле, ки дар ИМА амалияи

инноватсионии заминдории аниқ, ки дар навъи хок, сатҳи ҳосилхезӣ ва дигар

хусусиятҳои маҳалҳо асоснок карда шудааст, бо муваффақият ба кор бурда

Маблағгузории

венчурии лоиҳа

Пешниҳод доир ба

маблағгузории лоиҳа

Дигар ташкилотҳо

Фонди венчурӣ

Фонди дуюмдараҷаи

амволи лизинг

Тоҷикагролизинг

Истеҳсолкунандагони

кишоварзӣ

Ширкати таҳиякунандаи лоиҳаҳои инвеститсионии

соҳаи аграрӣ

Додани ҳуқуқи моликият ба

маҳсулоти инноватсионӣ

Додани маҳсулоти

инноватсионӣ ба лизинг

111

мешавад. Вай чор технологияро дар бар мегирад: ба таҳқики масофавӣ,

низомҳои иттилоотии ҷуғрофӣ (GLS), низомҳои глобалии ҷойгиршавӣ (GРS),

идора кардани равандҳои истеҳсолот, ки ба фермерҳо имконият медиҳад,

хароҷотро дар минтақаҳои махсуси коркарди замин тақсим намоянд1.

Аз тарафи олимони ватанӣ низоми ба меъёр даровардани хӯроки чорвои

кавшакунанда, дар асоси хӯроки иловагӣ таҳия шудааст, ки аз нуқтаи назари

принсипиалӣ тамоман нав аст. Ба кор бурдани хӯроки иловагӣ имконият

медиҳад, ки ширдўшӣ аз модаговҳои ширдеҳ 10-12 % зиёд карда шавад,

афзоиш вазни зиндаи ҷавонаҳо барои бурдоқикунӣ 15 % ва масраф барои

харидани хӯроки қиматбаҳо қариб 10 фоиз сарфа карда шавад. Аз рӯи

ҳисобҳои таҳқиқотчиён фоидаи иловагии имконпазир аз дохил намудан ба ему

хӯроки ҷавонаҳои барои бурдоқикунӣ пешбинишуда 1 кг селени нав, ба ҷои 1

кг хӯрока илова карда мешавад, ки арзиши он 0,4 сомониро ба як сар чорво

дар як шабонарӯз ташкил медиҳад. Ғайр аз ин, олимони Академияи илмҳои

кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон (АИК ҶТ), Донишгоҳи аграрии

Тоҷикистон ба номи Ш. Шоҳтемур якҷоя бо кормандони Вазорати

кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон сохтори чорабиниҳо дар асоси инноватсия

оид ба ҷорӣ намудани роҳҳои парвариш, бурдоқикунӣ, нигоҳ доштану

таъмини як насли ассосии чорвои қазоқии сарсафед, инчунин миқдори на

чандон зиёди чорвои маҳаллӣ барои гӯшт бо иқтидори баланди генетикии тез

афзоянда чорабиниҳои илмӣ анҷом медиҳанд. Зеро дар шароитҳои муосир

мавҷуд набудани маблағҳои пулӣ барои татбиқи иқтидори инноватсионии

соҳаи кишоварзӣ муаммои асосӣ мебошад, ки тавассути ҷорӣ намудани

навигариро дар бахши аграрӣ дар шароитҳои қарзгузорӣ ё лизинг анҷом додан

зарур аст. Лизинг аз нуқтаи назари лизинггирандаҳо бештар воситаи

инвеститсионии манфиатовар мебошад. Иқтидори инноватсионии рушди

соҳаи кишоварзӣ дар ҷадвали 3.1 нишон дода шудааст (таҳияи муаллиф).

1 Суюмбаева Р.А. Лизинг как форма инвестиций в переходной экономике, 2000. – С. 20.

112

Ҷадвали 3.1

Иқтидори инноватсиони рушди бахши аграрӣ

Системаи чорабиниҳо Роҳи расидан ба ҳадаф

Технологияи захиракунанда, истеҳсолу ҳифзу

нигоҳдории маҳсулоти хӯрокворӣ, ки барои

баланд бардоштани арзиши истеъмолии

маҳсулоти хӯрокворӣ равона карда шудааст

Нано технологияҳо дар истеҳсолоти

аграрӣ

Компютеркунонии равандҳои истеҳсолот дар

кишоварзӣ ва идоракунӣ

Технологияҳои солимгардонӣ ва беҳтар

намудани муҳити зист

Истифодабарии низоми GРS - мушоҳидаи

радифӣ ва навигатсия дар идоракунии

равандҳои истеҳсолӣ

Технологияҳои пешрафтаи парвариши

растанӣ ва чорвое, ки ба бемориҳо ва

ҳашароти зараррасон ба омилҳои

номусоиди муҳити зиёд устувор бошанд

Ҷорӣ намудани ППГ1 идоракунии корхонаҳо дар асоси низомҳои MRP ва ERP

Манбаъ: Пешниҳоди муаллиф

Роҳи инноватсионии рушд се таркиби фаъолияти илмиро дар бар

мегирад:

то ба сатҳи лоиҳаҳои инноватсионӣ расонидани корҳои илмӣ-

таҳқиқотӣ ва таҷрибавию конструкторӣ;

ҷорӣ намудан ва ба кор бурдани лоиҳаҳои инноватсионӣ;

ҷорӣ намудани технологияҳои нав дар амалия.

Сиёсати афзалиятнокии илмӣ-техникӣ, инноватсионӣ дар маҷмааи

агросаноатӣ бояд дастгирии давлатии илмҳои бунёдӣ ва амалӣ бо тамоюлот

барои ҷорӣ намудани дастовардҳои илмӣ дар истеҳсолоти кишоварзӣ бошад.

Ба андешаи мо, таъсис ва фаъолияти Фонди венчурии лизингии

кишоварзӣ имконият медиҳад, ки:

сатҳи маблағгузории лоиҳаҳои инноватсионӣ баланд бардошта шавад;

аз ҳисоби лизинг ҷалби маҳсулоти инноватсионӣ дар ташкилотҳои

кишоварзӣ амалӣ карда шавад;

истеҳсоли маҳсулоти рақобатпазири кишоварзӣ таъмин карда шавад;

даромаднокии соҳаҳои кишоварзӣ ва соҳаҳои алоҳидаи он дар

алоҳидагӣ зиёд карда шавад.

113

Вазифаҳои Фонди венчурии лизингӣ:

маблағгузорӣ ва ҳаммаблағгузории лоиҳаҳои инноватсионӣ;

таҳлил ва таҳқиқи лоиҳаҳои инноватсионӣ;

интихоби ширкатҳои лоиҳакаш;

ҷорӣ намудани технологияи нав дар ташкилотҳои кишоварзӣ бо

истифода аз лизинг;

ташкили хизматрасониҳои кафолатнок ва бо сифати маҳсулоти

инноватсионӣ;

ташаккулдиҳии низоми бонкии ғояҳои инноватсионӣ ва маҳсулоти

тайёр барои бахши аграрӣ ва ҳаракати онҳо;

омӯзонидани кормандон барои азхудкунии маҳсулоти нав;

ҳаракати маҳсулоти истеҳсолоти кишоварзӣ дар бозор, ки дар заминаи

инноватсионӣ таъсис дода шудаанд.

Манбаъҳои маблағгузории Фонд метавонад буҷетҳои сатҳҳои мухталиф,

ташкилотҳои тиҷоратӣ ва ашхоси хусусӣ шахсии манфиатдор бошад.

Фаъолияти ба ҳамин монанди Фонди дуюмдараҷаи амволи лизингӣ, ҳисоботи

Фонди венчурии лизингӣ бояд нишондиҳандаҳои индикативии зеринро дар

бар гирад:

миқдори ғояҳои инноватсионӣ дар бонк;

миқдори лоиҳаҳои маблағгузоришаванда;

ҳаҷми маблағгузории лоиҳаи мушаххас;

ҳаҷми эҳтимолӣ ва азхудкардашудаи маблағҳо дар корхонаҳои бахши

аграрӣ;

самараи иқтисодӣ аз ҷорӣ намудани маҳсули инноватсионӣ баъди

баромадан ба иқтидори лоиҳавӣ;

фоизи бозгашти пардохтҳои лизингӣ.

Бизнеси венчурӣ дорои чунин унсурҳои махсуси номуайян мебошад:

талабот ба маҳсули инноватсионӣ;

нархи бозории маҳсули инноватсионӣ;

114

фоизи бозгашти пардохтҳои лизингӣ

Дар оянда, онҳо метавонанд ба Фонди венчурии лизингӣ дар фарқият аз

«Тоҷикагролизинг» ва Фонди дуюмдараҷа имконият медиҳанд, ки ба

молистеҳсолкунандаҳои кишоварзӣ маҳсулоти инноватсионӣ бо фоизи калон,

вале аз ҷониби давлат маҳдудшуда пешниҳод намоянд.

Ташкили Фонди венчурии лизингӣ ҳалли масъалаҳои сиёсати давлатии

инноватсиониро дар қисми зерин метезонад:

тарзи маблағгузорӣ ва интихоби афзалиятҳо дар бахши инноватсионӣ;

ташкили чорабиниҳо оид ба ҷорӣ намудани маҳсулоти инноватсионӣ;

ҳавасмандгардонии сармоягузорон (инвесторҳо), ки дар лоиҳаҳои

инноватсионӣ иштирок мекунанд.

Ба ҳамин тартиб, дар амал тадбиқ намудани пешниҳоди мо оид ба

таъсис додани Фонди дуюмдараҷаи амволи лизингӣ ва Фонди венчурии

лизинги кишоварзӣ метавонад:

бозори хизматҳои лизингиро дар бахши иқтисодиёти аграрӣ васеъ

намояд;

манфиатҳои максималии лизингдиҳандаҳо, лизинггирандаҳо ва

давлатро ҳамоҳанг созад;

рушди инноватсионии истеҳсолоти кишоварзиро таъмин намояд;

масъалаҳои шуғли аҳолӣ дар шароитҳои буҳрони иқтисодӣ бо роҳи

ҷалб намудани сохторҳои иловагии истеҳсолӣ ба раванди ҳалли нақшаҳои

лизингиро қисман ҳал намояд;

дар маҷмӯъ баланд бардоштани даромаднокии ташкилотҳои

кишоварзиро таъмин намояд;

самаранокии истеҳсолоти кишоварзиро бо роҳи дастрасии молиявии

истеҳсолкунандагон баланд бардорад;

ҳалли масъалаҳои сиёсати давлатиро дар қисми таъмини амнияти

озуқавории мамлакат таъмин намояд.

115

3.2. Раванди баланд бардоштани самаранокии иқтисодии

лизинги молиявӣ

Барои мавҷудияти бозори хизматрасониҳои лизингӣ як қатор субъектҳои

хоҷагидорие заруранд, ки онҳо вазифаҳои махсусро оид ба таъмини

амалигардонии лоиҳаҳои лизингӣ ҳал намоянд.

Аз нуқтаи назари иҷрои вазифаҳо ҳангоми дар амал татбиқ намудани

муносибатҳои лизингии иштирокчиёни бозори хизматрасониҳои лизингӣ, мо

онҳоро шартан ба гурӯҳҳои зерин тақсим кардем: лизинггиранда,

лизингдиҳанда, истеҳсолкунандаи объекти лизинг, қарздиҳандаю қарзгиранда,

суғуртакунанда, миёнарав ва давлат.

Амалан ҳамаи субъектҳои бозори лизингии номбурда танҳо дар як

ҳудуди фаъолияти хоҷагидорӣ бо ҳамдигар рў ба рў мешаванд ва танҳо

лизингдиҳандаҳо ва миёнаравон, ки ба таври касбӣ ба фаъолияти лизингӣ

машғуланд, дар ҳаҷми пурра фаъолият менамоянд ва танзимгари бозори

хизматрасониҳои лизингӣ мебошанд. Дар маҷмӯъ онҳо вазифаҳои лизингро

дар иқтисодиёт татбиқ менамоянд. Вале ҳар кадом оператори мушаххаси

хизматрасониҳои лизингӣ вазифаи шахсии худашро иҷро менамояд ва

хусусияти фарқкунанда дорад. Барои беҳтар омўхтани ин хусусиятҳо ва

гирифтани иттилооти умумӣ дар бораи сохтори бозори хизматрасониҳои

лизингӣ аз рӯи як қатор аломатҳо операторони эҳтимолии бозори

хизматрасониҳои лизингиро гурӯҳбандӣ менамоем. Барои таснифот мо чаҳор

асосро ба эътибор гирифтем: аз рӯи ташаббускорони ташкили бозор, аз рӯи

тамаркузи хизматрасониҳо, аз рӯи махсусгардонии хизматрасониҳои лизингӣ

ва аз рӯи шаклҳои ташкилию ҳуқуқӣ (расми 3.3).

Ҳаҷми талабот ба хизматрасониҳои лизингӣ ва сохтори талабот бо истифода

аз моделҳои ҳудудӣ ба таври аёнӣ муайян кардан мумкин аст (расми 3.4).

Модел ба худ мукаабро ифода менамояд, ки ба ҳаҷми хизматрасониҳои

лизингӣ баробар буда, мувофиқи асосҳои мухталифи таснифотӣ, ки дар расми

3.3 инъикос ёфтааст ҳисоб карда мешавад. Дар меҳвари V мукааб миқдори

операторони хизматрасониҳои лизингӣ аз рӯи намудҳои муассисон гузошта

116

шудааст. Намудҳои зерини операторон V1-V ширкатҳои кэптивӣ; V2-

сохторҳои фаръии бонкҳо ва ширкатҳои молиявӣ; V3 - ширкатҳои давлатӣ; V4

- ширкатҳои мустақил ҷудо карда шудаанд. Тақсим кардани операторон аз рӯи

аломати мазкур аз рӯи вазифаҳои асосӣ, ки операторон иҷро менамоянд, анҷом

дода мешавад, на аз рӯи намудҳои муассисон.

Расми 3.3. Таснифоти операторони бозори хизматрасониҳои лизингӣ

(таҳияи муаллиф)

Масалан, агар ширкат муассисони ғайрирезиденти минтақаи мазкури

иқтисодӣ бошад, вале вазифаи ширкати мустақили лизингиро иҷро намояд,

дар он сурат барои ҳадафҳои тақсими мазкур вай бояд ба сегменти

операторони мустақили хизматрасониҳои лизингӣ мансуб дониста шавад.

Дар меҳвари Х мукааб тақсими операторони бозори лизингӣ аз рӯи ҷамъ

намудани сармоя инъикос карда шудааст. Намудҳои зерини операторон ҷудо

карда шудаанд: Х1 - ширкатҳои бузург, Х2 - ширкатҳои миёна; Х3 - ширкатҳои

ТАСНИФОТИ ХИЗМАТРАСОНИҲОИ ЛИЗИНГӢ

АЛОМАТҲОИ ТАСНИФОТӢ ОПЕРАТОРОНИ БОЗОРИ

ХИЗМАТРАСОНИҲОИ ЛИЗИНГӢ

Аз рӯи муассисон - сохторҳои фаръии бонкҳо ва институтҳои молиявӣ; - «кэптивӣ» (ширкатҳои фаръии истеҳсолкунандаҳо); - давлатӣ; - мустақил (шахсӣ-хусусӣ); - хориҷӣ

- бузург; - миёна; - хурд.

Аз рӯи тамаркузонии хизматҳо

- ҷузъу томҳои сохторӣ; - сохтори фаръӣ (ё филиал); - субъекти мустақили хоҷагидорӣ: - гурӯҳи молиявӣ; - холдинги лизингӣ.

Аз рӯи махсусгардонии

хизматрасониҳо

- молиявӣ; - хизматрасонӣ; - брокерҳои молиявӣ.

Аз рӯи шаклҳои ташкилию ҳуқуқӣ

117

хурд. Андозаи ҷомадони лизингии корхонаҳое, ки ба ин ё он гурӯҳ дохил

мешаванд, аз сатҳи рушди лизинг ва иқтисодиёти минтақаи мушаххаси

иқтисодӣ вобаста аст.

Расми 3.4. Модели сохтори бозори хизматҳои лизингӣ1

Дар меҳвари мукааби S тақсими операторони бозори лизингӣ оид ба

махсусгардонии хизматрасониҳои лизингӣ нишон дода шудааст. Намудҳои

зерини операторон ҷудо карда шудаанд: - ширкатҳои Z1 хизматрасониҳои

лизингӣ (махсусгардонии технология); Z2 - ширкатҳои молиявии лизингӣ

(махсусгардонии сохторӣ); Z3 - брокерҳои лизингӣ (махсусгардонии ашё).

Тақсими операторон аз рӯи аломати мазкур аз рӯи ҳиссаи намуди

махсусгардонӣ дар ҷомадони операторон анҷом дода мешавад. Барои тасвир

дар расми 3,5 ширкати бузурги лизингии КВДҶ «Тоҷикагролизинг» ҷудо

карда шудааст. Тахмин мекунем, ки ширкат ба гурӯҳи сохтори давлатӣ ба

таснифот аз рӯи намудҳои муассисон дохил карда шудааст. Ин гуна

ташкилотҳо бо мақсади татбиқи барномаҳои иҷтимоии давлат доир ба аз нав

таҷҳизонидани заминаи техникии корхонаҳои ватанӣ таъсис дода мешавад.

Бояд қайд намуд, ки дар модели пешниҳод кардашуда хусусияти ширкати

давлатӣ доштани он ба хати уфуқии V3 инъикос ёфтааст. Аз рӯи ҷамъ

намудани сармояи ширкати мазкур ба гурӯҳи ширкатҳои бузург дохил

1 Суюмбаева Р.Т. Лизинг как форма инвестиций в переходной экономике. – М., 2010. – С. 74.

118

мешавад. Вазифаи ин оператерони бозор иҷрои лоиҳаҳои бузург ва

хизматрасонӣ ба шумораи зиёди муштариён бо сарфи ками маблағ ҳангоми

бастани қарордодҳо мебошад.

Дар модели пешниҳодшуда операторони номбурда бо хати амудии Х1

дар буриши қабатҳои зарурӣ пояи уфуқии Х1V3 ба вуҷуд меояд, ки ширкатҳои

бузурги давлатии лизингиро ба таври графикӣ шарҳ медиҳанд, таъйиноти

асосии онҳо пешниҳоди хати лизингӣ ва хизматрасониҳо доир ба иҷрои

лоиҳаҳои аҳамияти иқтисодӣ-иҷтимоӣ дошта мебошад. Ниҳоят, ширкат

гурӯҳи ширкатҳои молиявии лизингиро аз рӯи махсусгардонии хизматрасонии

лизингӣ ташкил медиҳад, ки таъйиноташон ҷамъ кардани захираҳои молиявӣ

барои амалӣ намудани лоиҳаҳои лизингӣ бе пешниҳоди хизматрасониҳои

иловагӣ мебошад. Дар модели пешниҳодшуда операторони намуди мазкур дар

қабати амудии Z2, буриши пояи уфуқии Х1V3 инъикос ёфтааст, сегменте

ташкил мешавад, ки вай ба таври графики шарҳдиҳандаи сегменти бозор

мебошад.

Сегменти Х1 V3 Z2 ба таври умум вазифаи ширкати лизингии

баррасишавандаро тавсиф менамояд: «Ширкат барои ҷамъ намудани

захираҳои молиявӣ бо мақсади пешниҳод намудани хати лизингӣ ва

хизматрасониҳои муштариёни бузург оид ба лоиҳаҳои иҷтимоии аҳамиятнок

бе пешниҳоди хизматрасониҳои иловагӣ» пешбинӣ шудааст.

Ҳангоми бо роҳи бозорӣ рушд ёфтани иқтисодиёти кишоварзӣ таъмин

намудани эҳтиёҷоти истеҳсолкунандаҳои кишоварзӣ дар бозор бо роҳи

баробарсозии талабот ва пешниҳод ба даст меояд.

Барои фаъолияти пурсамари бозор ва бомуваффақият рушд кардани

иқтисодиёти кишоварзӣ зарур аст, ки низоми устувори нархи дороиҳои

инвеститсионӣ ва маҷмӯи талабот нисбат ба маҷмӯи пешниҳоди молҳо, кору

хизматҳо аз рӯи ҳар кадом феҳрасти он кам набошад.

Ифодаи ташаккул додашудаи консессияи мазкур метавонад дар шакли

формулаи зерин пешниҳод карда шавад:

𝐷 < 𝑆𝑖

дар ин ҷо: Di – қобилияти пардохтпазирии талабот ба мол, ба кор ё хизмат

намуди – i (i=1,n)-ро ифода мекунад;

Si – маҷмӯи пешниҳоди мол, кор ё хизматҳо, ки ба бозор пешниҳод мешаванд.

119

Қонунҳои бозори озод боиси каминасозии пешниҳодоти зиёдатӣ нисбат

ба талабот мегарданд, зеро дар ҳолати баръакс операторони бозор ҳангоми

нигоҳ доштани сармоя ба молҳое, ки талабот надоранд, ба масрафҳои беасос

рӯ ба рӯ мешаванд. Ба ҳамин тартиб дар ғоя талаботи маҷмӯи талабот дар

бозор ба маҷмӯи пешниҳод баробар мешавад:

𝐷𝑖 = 𝑆𝑖; 1 = 1

Қонеъгардонии талабот метавонад дар чунин намудҳои савдо дар амал

татбиқ карда шавад: харид ба маблағи худӣ, қарз, лизинг, иҷора ва дигар

намудҳо ва инчунин шаклҳои омехтаи онҳо.

Ҳаҷми мол, кору хизматҳо аз рӯи намудҳои савдо метавонад ҳамчун

маблағи ҳиссаи истеҳсолшуда дар ҳаҷми умумии фурӯш, миқдори онҳо

вобаста ба намуд, метавонад бо ёрии формулаи зерин инъикос ёбад:

𝑄 = 𝑞𝑡 . 𝑘𝑦

Дар ин ҷо: qt - ҳаҷми мол, кор ва хизматрасонҳои намуди t;

Ky - ҳиссаи t намуди фурӯши мол, кору хизматҳо, дар t намуди фурӯш.

Бузургии ky аз 0 то 1 калавиш мекунад ва аз омилҳои зерин вобаста аст:

намуди номгӯи воҳиди мол, кору хизматҳо;

писанди сокинон ва субъектҳои хоҷагидор;

сатҳи рушди иқтисодиёти минтақа.

Маҳаки муайян намудани сарҳади бозори хизматрасониҳои лизингӣ

самаранокии иқтисодии ин шакли ҷалби захираҳо дар вақти риояи

маҳдудиятҳои қонунгузорӣ аз рӯи муносибат нисбат ба объекти лизинг

мешавад.

Барои таъсиси сохторҳои оқилонаи бозори хизматрасониҳои лизингӣ

дар минтақаи мушаххас чунин намудҳои операторон бо чунин миқдоре бояд

иштирок кунанд, ки талабот ба ин намуди хизмат қонеъ кунонда шавад. Ҳар як

ширкати лизингӣ вобаста ба имкониятҳои дар сегменти муайяни бозор

доштааш фаъолият намуда, вазифаи мушаххаси худро доро мебошад ва ба

намуди мушаххаси операторони бозор, ки қаблан гурўҳбандӣ карда будем

дохил мешавад.

Маҷмӯи операторони бозор бояд талаботро барои хизматрасониҳои

лизингӣ таъмин намоянд. Ҳаҷми эҳтиёҷот ба хизматҳои лизингӣ ва сохтори

талаботро ба онҳо мумкин аст, ба таври аёнӣ бо ёрии модели ҳудудӣ муайян

120

кард. Интегратсияи методикаи ҳисоби эҳтиёҷоти бозори дохили мамлакат дар

фурӯш ва ҷалби дороиҳо тавассути нақшаҳои гуногуни лизинг ва модели

бозори хизматрасониҳои лизингӣ имконият медиҳад, ки мавқеи лизинг дар

иқтисодиёт бо тафриқаи талабот оид ба хизматҳои ҳар кадом ширкати лизингӣ

пешниҳод карда шавад.

Шарҳи қиёсии вазифаи лизинг мефаҳмонад, ки маҷмӯи талабот дар

иқтисодиёт наметавонад танҳо бо ёрии роҳи анъанавии фурӯш қаноат кунад,

ки хариди дороиҳои инвеститсиониро аз ҳисоби маблағҳои худӣ дар назар

дорад. Зарурати комёб шудан ба мувозинати байни пешниҳоди дороиҳо ва

талабот ба онҳо субъектҳои хоҷагидориро ба кашфи роҳҳои нави

маблағгузорӣ водор менамояд.

Дар иқтисодиёт интихоби роҳҳои нави фурӯш таъсис дода мешавад, ки

барои ҳар кадоме аз онҳо дар таъмини маҷмӯи талабот ҳиссае рост меояд.

Ҳиссаи лизинг дар ҳаҷми умумии дороиҳои харидашуда аз татбиқи он дар

минтақаи мушаххаси иқтисодӣ вобаста аст.

Аз дигар тараф, татбиқи вазифаи лизинг тибқи тафриқабандии

операторони ҷудогона бо синтези минбаъда дар бозори хизматрасониҳои

лизингӣ иҷро мегардад.

Интенсификатсияи вазифаҳои ҷудогонаи субъектҳои бозори лизингӣ

чун қоида, бо махсусгардонӣ ва баланд бардоштани консентратсияи намудҳои

якхелаи фаъолият хотима меёбад. Ин ба баланд бардоштани тахассуси

кормандон ва кам кардани хароҷот барои воҳиди хизматрасонии лизингӣ

мегардад. Ба ҳамин тартиб, чи андозае, ки махсусгардонии хизматрасонии

операторони бозор баланд бошад, ҳамон қадар таносуби хароҷот дар ҳаҷми

умумии хизматрасониҳо кам мешавад.

Ҳамин тавр, андозаи бозори дохилии хизматҳои лизингӣ ба талаботи

чунин хизматрасониҳо вобаста аст, сохтори вай бошад, мустақиман аз иҷрои

эҳтиёҷот ва писанди истифодабарандаҳо вобаста мебошад.

Барои татбиқи вазифаи лизинг дар иқтисодиёти вилояти Хатлон зарур

аст, ки чунин ширкати лизингӣ интихоб ва чунин сохтори бозори хизматҳои

лизингӣ таъсис дода шаванд, ки онҳо имконияти ба таври умумӣ талаботи

хизматҳои лизингиро таъмин карда тавонад.

121

Бояд қайд кард, ки бозори хизматҳои лизингӣ бо дастгирии давлати

эҳтиёҷ доранд. Дар амал татбиқ намудани дастгирии давлатӣ ва ба танзим

даровардани бозори хизматҳои лизингӣ дорои хусусиятҳои худ мебошад, ки

дар ҷадвали 3.2 оварда шудааст.

Ҷадвали 3.2

Роҳҳои дастгирии давлатӣ ва ба танзим даровардани бозори

хизматҳои лизингӣ

Ширкатҳои кэптивӣ Сохторҳои фаръии

бонкҳо ва ширкатҳои

молиявӣ

Ширкатҳои

давлатӣ

Ширкатҳои

хусусӣ

Таъсиси роҳи нави

самараноки фурӯш

барои истеҳсолкунандаи

объектҳои лизинг

Пешниҳоди хизматҳои

иловагӣ ба муштариёни

ширкатҳои модарӣ

Татбиқи лоиҳаҳои

давлатии аҳамияти

иҷтимоидошта

Расидан ба

даромаднокии

баланд нисбат

ба дигар соҳаҳо

DX jV1Zj DX iV2 Zj DXiV3 Zj DX iV4 Zj

Муттаҳид намудани операторони бозори хизматҳои лизингӣ (А 7,i=1… 3)

Махсусгардонии операторони бозори хизматҳои лизингӣ (Zj,j=1…3)

Манбаъ: Красева, Т.А. Развитие лизинга в сельском хозяйстве / Т.А. Красева // Аграрная наука, 2002.

– №4. – С. 9-10.

Консессияи мазкурро бо формулаи зерини вазифаи мақсаднок пешниҳод

кардан мумкин аст:

DАС => 𝑀𝐴𝑋 3.4

Дар ин ҷо:

DА - самара аз фаъолияти лизингӣ;

С - хароҷот барои расидан ба самара.

Ба сифати самара аз фаъолияти лизингӣ қабул мекунад:

барои истифодабарандаҳо (лизинггирандаҳо) зиёд кардани дороиҳо ва

даромадҳо аз фаъолияти лизингӣ, ки дар ин ҳолат хароҷот ба арзиши

созишномаҳои лизингӣ баробар мешавад;

барои инвесторон (лизингдиҳандаҳо) - даромади соф аз фаъолияти

лизингӣ, дар ин ҳолат хароҷот ба арзиши асли хизматҳои лизингӣ баробар

мешавад;

барои давлат - афзоиши некуаҳволии аҳолӣ аз ҳисоби фаъолияти

лизингӣ, инчунин даромадҳое, ки бо андозҳои дохилшуда аз фаъолияти

122

операторони бозори хизматҳои лизингӣ ва лизинггирандаҳо, дар ин ҳолат

хароҷотҳо ба хароҷоти умумӣ доир ба таъсис ва таъмини фаъолиятии бозори

хизматҳои лизингӣ баробар мешавад.

Бузургии самара аз ҳолати талабот барои хизматҳои лизингӣ аз

минтақаи иқтисодӣ вобаста аст. Талабот ба хизматҳои лизингӣ мустақиман

вобаста ба самаранокии муқоисавии соҳаҳои гуногуни лизинг мебошад. Дар

давраи дарозмуддат давлат метавонад талаботро барои хизматҳои лизингӣ бо

роҳи пешниҳод намудани имтиёзи андоз, ё баракс, тақвият бахшидан ба

низомҳои қонунгузорӣ ба танзим дарорад. Вале бо мақсади муайян намудани

сохторҳои оптималӣ бозори хизматҳои лизингӣ, маҷмӯи талабот барои

хизматҳои лизингӣ омиле мебошад, ки ҳангоми сатҳи мавҷудаи рушди

иқтисодии минтақа бетағйир мемонад ва онро метавон бо формулаи зерин

нишон дод:.

𝐷А = 𝑐𝑜𝑛𝑠𝑡

Дар ин ҳолат ҳангоми амалӣ намудани ҳадафи таҳқиқоти мазкур маҳаки

асосӣ барои ҳалли вазифаҳои оптималӣ, ҳадди камтарини хароҷоти хизматҳои

лизингӣ мебошад, ки вазифаи ҳадафнок намуди зеринро мегирад:

𝐹 = 𝐶 » 𝑚𝑖𝑛

Ба сифати маҷмӯи хароҷотҳо бузургии умумии пардохтҳои лизингиро

истифода мебарем, ки вай дар худ ҳаҷми умумии созишномаҳои лизингиро бо

ифодаи пулӣ дар бар мегирад. Бинобар ҳамин дар ҳамаи сегментҳои бозори

хизматҳои лизингии минтақаи иқтисодии мазкур дар фосилаи муайяни вақту

замон (масалан, давраи ҳисобот) татбиқ карда мешаванд.

Ҳамин тавр, ки аз таҳлили назария ва амалияи мактабҳои пешқадами

иқтисодии ҷоҳон чунин мушоҳида мерасад, ки бозор низоми

худтанзимкунанда мебошад. Ба ҳамин тартиб, ҳалли масъалаҳои мақсадноки

муайян намудани сохторҳои оптималии бозори хизматҳои лизингӣ танҳо

ҳангоми амали мутақобилаи байни талабот ва пешниҳодҳо ҳал карда мешавад.

Вале шарти асосӣ барои ин дар бозор мавҷуд будани муҳити озоди рақобат

мебошад, ки бо иҷрои талаботҳои зерини бозори озод тавсиф карда мешавад:

озод будани иштирокчиёни бозор;

бе маҳдуд будани миқдори иштирокчиён;

ба таври пурра иттилоъ доштани иштирокчиён дар бораи вазъияти бозор;

123

чусту чолокӣ;

қобилиятнокии тез ҷойивазкунии захираҳои моддӣ, меҳнатӣ ва

молиявӣ.

Бо мақсади кам кардани миқдори интегратсия ҳангоми ташаккулёбии

муҳити озоди рақобат дар бозори хизматҳои лизингӣ пешниҳод мешавад, ки

маркази иттилоотӣ-ҳамоҳангсозӣ таъсис дода шавад. Вазифаи асосии он

таъмини имкониятҳои асосӣ ба иштирокчиёни бозор бо роҳи пешниҳоди

иттилооти воқеӣ ва пурра дар бораи бозори хизматҳои лизингӣ ба ҳамаи

субъектҳои муносибатҳои лизингӣ хоҳад буд.

Вазифаи маркази иттилоотӣ - ҳамоҳангсозӣ ҷамъоварӣ ва коркарди

иттилоот доир ба фаъолияти бозори хизматҳои лизингӣ мебошад. Барои

амалан татбиқ намудани вазифаҳои маркази иттилоотӣ - ҳамоҳангсозӣ ва

корҳои ба нақша гирифташуда зарур аст, ки мутахассисони соҳибихтисоси

дорои таҷрибаи баланд дар бозори хизматҳои лизингӣ барои кор ҷалб карда

шаванд.

Чуноне пешниҳод гардид, маркази иттилоотӣ-ҳамоҳангсозӣ, бояд ба

субъектҳои мушаххаси бозори хизматҳои лизингӣ кӯмаки методологӣ ва

ташкилӣ расонад ва ҳамчунин барои ташаккулёбии самараноки сохторҳои

бозор замина фароҳам оварад.

Барои ташкили корҳои марказ дар марҳалаи аввал инвеститсияи давлатӣ

лозим аст, ки барои харидорӣ ё иҷораи бинои идора (офис) мебел, техникаи

муосири компютерӣ ва хароҷоти пардохти музди кори кормандони марказ дар

давоми соли аввали фаъолият равона мегардад. Аз фаъолияти соли аввали

марказ ба нақша гирифта мешавад, ки аз ҳисоби арзёбии лоиҳаҳо тартиб

додани бизнес-нақшаҳо, тарҳрезӣ ва таҳияи нақшаҳои рушди стратегии

ширкатҳои лизингӣ, гузаронидани музоидаҳо (тендерҳо) даромад ворид

мегардад. Бо истифода аз хазинаи маълумотҳои дар базаи марказ буда ва

пешниҳоди онҳо чун ҳуқуқи истифодабарандаи моликияти зеҳнӣ даромади

иловагӣ гирифтан мумкин аст. Имконияти оҳиста-оҳиста кам кардани андозаи

маблағгузории давлатӣ ва ба таври муназзам гузаштан ба худмаблағгузорӣ

пешбинӣ карда мешавад.

124

3.3. Мукаммал гардонидани танзими давлатии лизинги молиявӣ

Соҳаи кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон бе дастгирии давлатӣ

самаранок фаъолият карда наметавонад, зеро ҳамасола зиёда аз 60 дарсади

хоҷагиҳо аз натиҷаи фаъолияти худ зарари иқтисодӣ мебинанд, ҳол он ки

кишоварзӣ яке аз соҳаҳои асосии иқтисодиёти Тоҷикистон ба шумор рафта,

дар он зиёда аз 22 фоизи маҷмӯи маҳсулоти дохилӣ истеҳсол гашта, бештар аз

1,4 млн. нафар захираҳои меҳнатӣ фаъолият менамоянд. Дар таъмини амнияти

озуқавории мамлакат ба он нақши асосии истеҳсоли маҳсулоти хӯрокворӣ

вогузор шудааст. Вазифаи муҳимтарини соҳа аз он иборат аст, ки барои

саноати хӯрокворӣ ва коркарди маҳсулот ашёи хомро таъмин менамояд. Ба

таври анъанавӣ тракторҳо, автомобилҳо, мошинолот, дастгоҳу иншоот, маводи

сӯзишворию равғанҳои молиданӣ, хӯроки чорво, нуриҳои маъданӣ дар соҳаи

кишоварзӣ васеъ истифода бурда мешаванд.

Соҳаи кишоварзӣ ҳамчун истеҳсолкунандаи неъматҳои моддӣ аз дигар

соҳаҳои хоҷагии халқ ба воситаҳои истеҳсолот ба сатҳи малакаи тахассуси

кормандон, бо хусусиятҳои маҳсулоти истеҳсолшаванда фарқ мекунад. Дар

соҳаи мазкур воситаи асосии истеҳсолот организми зинда: замин, растанӣ ва

чорвои маҳсулдеҳ мебошад. Захираҳои замин аз рӯи ҳосилхезӣ ва мавқеи

ҷойгиршавӣ якхела нестанд. Омили мазкур ба мавҷудияти рентаи

дифференсиалӣ сабаб мешавад. Ба он дар як вақт қонунҳои иқтисодӣ ва

биологӣ амал карда, давраи истеҳсолот ба давраи корӣ номутобиқанд.

Объектҳои истеҳсолоти кишоварзӣ дар маконҳои пароканда ҷойгир шудаанд

ва ба ин сабаб, техникаи зудамал ба таври васеъ ба кор бурда мешавад ва аз ин

ҷо, қисми бештари захираҳои энергетикӣ дар ҷойивазкунии техника ва

дастгоҳҳои корӣ сарф мешаванд.

Барномаи ислоҳоти кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои

2012-2020 рушди кишоварзӣ ва ба танзим даровардани бозорҳои маҳсулоти

кишоварзӣ, таъмини корхонаҳои коркарди саноатиро бо ашёи хом ва аҳолиро

бо озуқаворӣ дар назар дорад, диққатро ба ҳалли масъалаҳои зерин ҷалб

менамояд:

125

суръати сусти такмилдиҳии сохторию технологии соҳа нав кардани

фондҳои асосии истеҳсолӣ ва такрористеҳсолкунии иқтидори табиию экологӣ;

сатҳи ғайриқаноатбахши рушди зерсохторҳои бозорӣ, ки дастрасии

истеҳсолкунандаҳои маҳсулоти кишоварзиро ба бозорҳои молиявӣ, захираҳои

моддӣ-техникӣ ва иттилоотӣ ба маҳсулоти тайёр душвор мегардонад;

ноустувории молиявии соҳа, ки ба номуътадилии бозорҳои маҳсулоти

кишоварзӣ, ашёи хом ва озуқаворӣ, кам шудани андўхти сармоя, дараҷаи

пасти фондмуҷаҳазшавӣ, ба таври кофӣ ворид нашудани инвеститсияҳои

дохилӣ ва хориҷӣ, хусусӣ ва давлатӣ, рушди сусти суғуртабандӣ, ҷараёни

истеҳсолот ва нигаҳдории маҳсулоти кишоварзӣ;

нокифоя будани кадрҳои баландихтисос, ки ба сатҳи паст ва сифати

зиндагӣ дар маҳалҳои деҳот сабаб мешавад1.

Масъалаҳои номбурда диққатҷалбкунандагии бахши иқтисодиёти

аграриро паст намуда, барои ҷалби инвеститсия нисбат ба дигар соҳаҳо монеа

эҷод менамоянд ва аз ин ҷо танзим ва дастгирии давлатиро тақозо менамоянд.

Дастгирии давлатии соҳаи кишоварзӣ дар намудҳои гуногун ва дар

соҳаҳои алоҳида бо назардошти мавқеи он дар сиёсати давлат амалӣ мегардад.

Яке аз роҳҳои асосии дастгирии бевоситаи давлат тавассути истифодаи

механизми субсидия ба амал бароварда мешавад, ки давлат як қисми

хароҷотро ба зиммаи худ мегирад ва қарзҳои хоҷагиҳои кишоварзиро

мепӯшонад.

Дар расми 3.5 роҳҳои асосии дастгирии давлатии соҳаи кишоварзӣ аз

ҳисоби буҷет нишон дода шудааст. Ин принсипҳо дар «Барномаи тадбирҳо

зидди буҳронии Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон» низ ба ҳисоб гирифта

шудааст. Ба назари мо, рушди соҳаи кишоварзиро дар се самт таъмин намудан

мумкин аст:

1 Барномаи ислоҳоти кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2012-2020.

126

ташаббуси баланд, яъне нигоҳ доштани суръати рушд дар истеҳсолот,

самаранок истифодабарии имкониятҳои сармоягузории маҷмааи агросаноатӣ

ва сатҳи баланди дастгирии соҳа аз тарафи давлат;

инноватсионӣ, ба таври пурра ҷорӣ намудани комёбиҳои илм ва

техника дар истеҳсолот, иҷро намудани барномаи давлатии рушди кишоварзӣ;

зидди буҳронӣ бартараф намудани оқибати буҳрони иқтисодии

ҷаҳониро, ки соли 2008 оғоз ёфта буд ба ҳисоб мегирад, сатҳи дастгирии

давлатиро таъмин мекунад, талабот ба техника ва технологияи навро таъмин

менамояд, таназзули иқтидори кадрии соҳаро боз медорад ва афзун менамояд,

тавассути трансфертҳои давлатӣ ва баланд бардоштани қобилияти харидории

аҳолӣ талаботро ба молҳои озуқаворӣ афзуда ба ин восита ҳаҷми

пешниҳодотро дар бозори молҳои озуқаворӣ меафзояд.

Расми 3.5. Роҳҳои асосии дастгирии давлатии соҳаи кишоварзӣ аз ҳисоби

буҷет (таҳияи муаллиф)

РОҲҲОИ АСОСИИ ДАСТГИРИИ ДАВЛАТИИ СОҲАИ КИШОВАРЗӢ АЗ

ҲИСОБИ БУҶЕТ

Қарзи давлатӣ барои маблағгузории капиталӣ, пешниҳоди кафолатҳои давлатӣ барои

гирифтани қарзҳои ҳориҷӣ ва амалӣ намудани лоиҳаҳо бо шарикони хориҷӣ

Ба истеҳсолкунандагон расонидани техника бо истифода аз лизинги молиявӣ

Дастгирии махсуси зерсоҳаҳои алоҳидаи кишоварзӣ: дар ҳолати коршоямӣ нигоҳдоштани обкашакњо, қубурҳо, заҳкашу заҳбурҳо, парки мошину тракторҳо,

таъмини тухмӣ, заҳрхимикатҳо ва нуриҳои минералӣ

Дастгирии молиявии бебозгашт, маблағгузории капиталӣ, сармоягузории лоиҳаҳои инвеститсионии давлатӣ

Дар намуди: субсидия, дотатсия ва компенсатсия

Қарзҳои кутоҳмуддат бо фоизи кам, бо шарти бозгардонидан

127

Лекин барои ба ин ҳадафҳо расидан соҳаро аз ҷиҳати техникӣ пурқувват

намудан зарур аст. Дар шароити нарасидани сарчашмаҳои молиявӣ масъалаи

таъмини талабот бо техника ва технологияи пешқадам танҳо бо истифодаи

лизинг дар иқтисодиёт муяссар мегардад.

Барои амалӣ намудани дастгирии давлатии лизинги молиявӣ, ки

манфиатҳои ҳамаи иштирокчиёни ин ҷараёнро ба назар гирад чунин сохтори

дастгирии давлатиро пешиҳод менамоем (расми 3.6).

Расми 3.6. Сохтори дастгирии давлатии лизинги молиявӣ

(таҳияи муаллифон)

Бурдани сиёсати давлатии дастгирии молявии лизинги молиявӣ имкон

медихад, ки:

даромаднокии фаъолияти хоҷагиҳои кишоварзӣ таъмин карда шавад,

зеро як қисми хароҷот аз ҳисоби давлат ҷуброн карда мешавад;

баргардондани маблағҳо таъмин карда мешаванд, зеро дар ин ҳолат

системаи суғуртаи амвол амал карда, арзиши амволи лизингӣ ҳамчун гарав

фаъолият менамояд;

мақсаднок истифодабарии маблағҳоро таъмин менамояд, зеро

назорати сетарафа намегузорад, ки маблағҳо ба ҳадафҳои дигар равона

гарданд.

Қонунҳо барои дастгирии давлатии кишоварзӣ

Фонди давлатии

лизинг

Вазорати

кишоварзӣ

Низоми минтақавии

дастгирии кишоварзӣ

Раёсатҳои минтақавӣ

Фонди лизинги

минтақавӣ

Дастгирии давлатии ҷонибҳои лизинги молиявӣ

Ширкатҳои лизингӣ Истеҳсолкунандагони

кишоварзӣ

Корхонаҳои саноатии истеҳсоли воситаҳо барои кишоварзӣ

128

Яке аз масъалаҳои ҳалталаб, ба муносибатҳои лизингӣ ҷалб намудани

хоҷагиҳои хурди деҳқонӣ «фермерӣ», соҳибкорони алоҳида ва хоҷагиҳои

наздиҳавлигӣ мебошад.

Таҳқиқотҳои гузаронидаи мо дар доираи таҳияи диссертатсияи мазкур аз

он гувоҳӣ медиҳад, ки хоҷагиҳои деҳқонии хурд ва хоҷагиҳои наздиҳавлигии

аҳолӣ, ки зиёда аз 86 %-и маҷмӯи маҳсулоти кишоварзиро истеҳсол

менамоянд, аз дастгирии давлатӣ тавассути лизинги молиявӣ дар канор

мондаанд. Ҳол он ки, ташкили хоҷагиҳои хурди деҳқонӣ (фермерӣ), яке аз

самтҳои асосии сиёсати аграрии Тоҷикистон ба шумор меравад.

Рушди хоҷагиҳои хурди деҳқонӣ (фермерӣ) имконият медиҳанд, ки

масъалҳои иқтисодӣ-иҷтимоии маҳалҳои деҳот, аз ҷумла бо ҷои кор таъмин

намудани аҳолии деҳот то андозае ҳал карда шавад. Вале заҳмати зиёде

ҷараёни истеҳсолоти кишоварзӣ ва сатҳи пасти механизатсияи корҳои саҳроӣ,

боиси паст будани ҳосилнокии меҳнат дар кишоварзӣ гардидаанд. Хоҷагиҳои

хурди деҳқонӣ (фермерӣ) метавонанд талаботро барои таъмини техника ва

воситаҳои дигари истеҳсолӣ дар сурате баланд намоянд, ки агар онҳо ба

сохторҳои нави ташкилӣ, ассосиатсия ва ё кооперативҳои истеҳсолӣ муттаҳид

гарданд. Аз ин ҷо масъалаи таъмини техника ба хоҷагиҳои хурди деҳқонӣ

(фермерӣ) ва хоҷагиҳои наздиҳавлигии аҳолӣ ва дар ин ҷода истифодаи

лизинги молиявӣ хеле муҳим мебошад. Ин масъаларо танҳо бо роҳи ҷуброн

намудани қисми хароҷотҳо ва ё дигар намудҳои дастгирии давлатӣ таъмин

намудан имкон дорад. Масъалаи муҳим ин истифодаи самараноки техника дар

хоҷагиҳои хурди деҳқонӣ (фермерӣ) ва хоҷагиҳои аҳолӣ мебошад.

Имконияти самаранок истифодаббурдани техника аз шаклҳои ташкили

хоҷагидорӣ дар ин ҷода бисёр вобаста аст. Ин нишондиҳанда аз миқдори

истифодабарандаи замин вобастагӣ дорад. Дар мисоли хоҷагиҳои кишоварзии

вилояти Хатлон ин вобастагиро чунин шарҳ додан мумкин аст. Аз рӯи ин

сохтор майдони заминҳои корамро дар ҷадвали 3.3 ҷо медиҳем.

129

Ҷадвали 3.3

Сохтори заминҳои корам вобаста ба истифодабарандагони замин

дар вилояти Хатлон дар соли 2018

Номгӯи

истифодабарандаг

они замин

Миқдори

замини

корам,

ҳаз. га

Ҳисса аз

маҷмӯъ,

%

Шумораи

истифодабаран

дагони

Ҳисса аз

маҷмӯъ,

%

Ба ҳисоби миёна ба

як

истифодабаранда

гони замин, га

Хоҷагиҳои ҷамъиятӣ 68,1 18,0 4488 1,4 15,2

Хоҷагиҳои деҳқонӣ

(фермерӣ) 258,2 68,3 66763 21,2 3,9

Хоҷагиҳои аҳолӣ 51,9 13,7 243867 77,4 0,21

Ҷамъи замин 378,2 100,0 315118 100,0 1,2

Манбаъ: Фонди замини Ҷумҳурии Тоҷикистон. Кумитаи давлатии идораи замин ва геодезияи

Ҷумҳурии Тоҷикистон, 2019. – С. 34.

Аз сохтори майдони заминҳои корам ба як истифодабарандаи замин

метавон муайян кард, ки ягон хоҷагии кишоварзии вилоят ба самаранок

истифода бурдани техника қодир нест, зеро тибқи меъёр ба як трактори

тасмачарх бояд на камтар аз 75 га замини корам рост ояд ва дар он сурат

истифодаи он самаранок мегардад. Аз ин ҷо зарурати ташкили ассотсиатсияҳо,

кооперативҳо ва паркҳои тракторӣ ба миён омадааст, зеро ҳосилнокии меҳнат

дар хоҷагиҳои кишоварзии вилоят хеле паст аст.

Ба ақидаи Ицкович А. ташкили лизинги молиявӣ низ дар чунин шаклҳои

хурди хоҷагидорӣ самаранок нест, зеро пардохтҳои лизингӣ аз як қатор

хусусиятҳои хос вобастааст, ки асоситаринаш инҳо мебошанд:

1. Шаклҳои ҳисоббаробакунии байни лизингдиҳанда ва лизинггиранда

иборатанд ба се шакл: пулӣ ҷубронпулӣ ё омехта. Тибқи ҳисобу китоби пулӣ

ҳамаи пардохтҳо дар шакли пул гузаронида мешавад. Пардохтҳои ҷубронпулӣ

пардохтҳоро дар намуди молрасонӣ, ки дар лизинги дастгоҳҳо истифода бурда

мешаванд ё бо роҳи хизматрасонӣ, ки бо муносибати байниҳамдигарии -

лизингдиҳанда ва лизинггиранда анҷом мегирад. Ҳисоббаробаркунии омехта -

ин дар як вақт ба кор бурдани ҳар ду шаклҳои нишондодашудаи пардохтҳо

мебошад.

130

2. Таркиби унсурҳои пардохтҳои ба ҳисоб гирифташаванда

(фарсудашавӣ, хизматрасониҳои иловагӣ ва ғайраҳо) мебошад.

3. Усули ҳисоби пардохт (бо маблағи умумии қайд карда гирифташуда,

бо пешпардохт, бо назардошти хариди амвол аз рӯи арзиши боқимонда, бо

назардошти давра ба давра пулгузаронӣ ва ғайраҳо1.

Лизинг барои хоҷагии халқ, умуман, яке аз шаклҳои сармоягузорӣ ба

ҳисоб меравад, зеро сармоягузорӣ - ин маблағгузории дарозмуддати молиявӣ

ба лоиҳаҳо мебошад, ки дар амал татбиқ намудани онҳо боиси афзоиши

дороиҳо дар шакли моддӣ ва ғайримоддӣ гашта, дар маҷмӯъ боигарии

молиявиро зиёд менамояд. Тавсияҳои методӣ оид ба арзёбии лоиҳаҳои

инвеститсионӣ, ки Вазорати рушди иқтисод ва савдои Ҷумҳурии Тоҷикистон

ва Агентии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба сохтмон ва

меъморӣ аз 21 июни соли 2007, №47 тасдиқ намудаанд, пешниҳод мекунад, ки

ҳангоми баҳои самаранокии тиҷоратии лоиҳаи инвеститсионӣ барои

лизинггиранда намунаҳои алтернативии дарёфти амвол аз ҳисоби маблағҳои

худӣ тавассути лизинг ё қарзро истифода бурд.

Барои муайян намудани самаранокии ин сарчашмаҳо бояд вазъиятҳои

зерин ба назар гирифта шаванд:

дастрас будани қарз барои лизинггиранда;

қарордоди лизингӣ иҷрои хизматрасониҳои гуногунро ба назар

мегирад, ки аз як тараф, ба қиматшавии қарордод оварда мерасонад, аз тарафи

дигар хавфу хатогиҳоро кам мекунад;

гирифтани қарз пардохтани гаравро дар назар дорад. Мутобиқан,

муқоисаи самаранокии қарз ва лизинг танҳо дар ҳолатҳое имконпазир аст, ки

агар корхона имконияти гаравро дошта бошад;

дарёфт кардани (харидани) амвол аз ҳисоби маблағҳои худӣ

суғуртабандии ҳатмиро талаб намекунад, вале ҳангоми истифодаи лизинг

суғуртабандии амвол ҳатмӣ мебошад. Ин хароҷоти иловагиро талаб менамояд,

ки ба истифодаи сармояи гардон оварда мерасонад.

1 Ицкович, А. Агролизинг: итоги и перспективы [Текст] / А. Ицкович // Экономист, 2002. – №8. – С. 71-74.

131

Дар айни замон ҳисобҳои самараноки лоиҳаи инвеститсионӣ ҳангоми

ҷалб намудани амвол дар шароитҳои лизинг талаб менамояд, ки чунин

ҳолатҳое, ки Плешков А.Д. пешниҳод намудааст ба назар гирифта шавад:

намудҳои алтернативии татбиқи лоиҳа;

ба пардохтҳои лизингӣ арзиши амвол ва масрафҳои иҷорагиранда

дохил карда мешаванд. Арзиши тавозунӣ ва боқимондаи амволи ба иҷора

гирифташуда ба ҳисоб гирифта намешавад, зеро онҳо дар арзиши пардохти

иҷоравӣ ба ҳисоб гирифта мешаванд. Маблағгузориҳои ҷудогонаи хароҷоти

лизинггиранда оид ба тармими амволи ба иҷорагирифта ба арзиши аслии

маҳсулот дар марҳалаҳои дахлдор ворид карда мешаванд;

андоз аз амвол аз рӯи амволи ба иҷорагирифташуда ҳисоб карда

намешавад. Хароҷот барои суғуртабандии амволи лизингӣ аз тарафи

лизинггиранда дар амал татбиқ карда мешавад, ки онҳо ба арзиши аслӣ дар

доираҳои муайяни қонунгузории муқарраршуда ҳисоб карда мешавад;

ба таркиби масрафҳои инвеститсионии лизинггиранда маблағҳое

ворид карда мешаванд, ки ба амалиётҳои лизингӣ алоқаманд мебошанд

(масалан як қисми хароҷот барои васли дастгоҳҳо) ва масрафҳо барои хариди

дастгоҳҳо дар охири муҳлати қарордод;

дар амалияи манфиатҳои мутақобилаи лизингдиҳанда ва

лизинггиранда дар асоси таҳлили бизнес нақшаҳо аз тарафи лизингдиҳанда

муайян карда мешаванд. Қарордодҳо метавонанд ивазшавии андозаи

пардохтҳои лизингиро пешбинӣ намоянд, ин имконият медиҳад мушкилоти

муваққатии лизинггирандаро, ки дар давраи азхудкунии иқтидорҳои

воридкардашуда ё давраҳои ҷудогона ба вуҷуд омадаанд ба ҳисоб гирад (ба

андешаи мо дар мавсимӣ будани соҳа ва дигарҳо)1.

Лизинг барои соҳаи кишоварзӣ бештар дар шакли дастгирии давлатӣ

зуҳур меёбад. Бо мақсадҳои муътадилсозии истеҳсолоти кишоварзӣ ва

1 Плешков, А.Д. Организационно-экономический механизм инвестиционной деятельности на основе

прямого лизинга. Автореф. дис. канд. экон. наук: 08.00.05 / А.Д. Плешков. – М., 2004. – 21 с.

132

таъмини устувори олотҳои зарурии он, 30 ноябри соли 2007 Қарори Ҳукумати

Ҷумҳурии Тоҷикистон №597 «Дар бораи ташкили таъмини маҷмааи

агросаноатӣ бо маҳсулоти мошинсозӣ дар асоси иҷораи дарозмуҳлат (лизинг)»

қабул карда шуд. Бо қабули ин қарор марҳалаи аввалини ташаккулдиҳии

бозори хизматҳои лизингӣ дар кишоварзӣ кушода шуд, ки дар чорчӯбаҳои он

ҳалли муаммоҳои зерини корхонаҳо ба назар гирифта шудаанд:

Мувофиқи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи иҷораи молиявӣ

(лизинг)» вазифаи асосии таъмини эҳтиёҷоти хоҷагиҳои деҳқонӣ (фермерӣ),

корхонаҳою ташкилотҳои ҳамаи шаклҳои моликият ва ашхоси воқеӣ бо

техникаи кишоварзӣ, қисмҳои эҳтиётӣ. Хизматрасониҳои техникӣ ва дар асоси

тиҷорат ба роҳ монда шуда, мақсад гирифтани фоида мебошад.

Аз ин ҷо масъалаи муайян намудани самаранокии иқтисодии қарз ва

лизинг ҳамчун шакли фоидаовари маблағгузорӣ ба ҳисоб меравад.

Ҳам тибқи ба иҷораи молиявӣ ва ҳам қарз корхонаи кишоварзӣ бояд як

қисми маблағро ҷуброн намояд. Маъмулан пешпардохт барои лизинг ва қарз

аз 10 то 30 дарсади маблағро ташкил медиҳад. Дар сурати қарзи бонкӣ

таҷҳизоти гирифташуда чун гарав гузошта мешавад ва дар ҳолати лизинг

моликияти лизингдиҳанда боқӣ мемонад ва бояд суғурта карда шавад. Агар

дар бораи хароҷотҳо сухан равад, пас дар ҳар ду ҳолат пардохти қарзи асосӣ,

фоизи қарз ва хароҷотҳои комиссионии бонк, маржаи ширкатҳои лизингиро

дар бар мегирад.

Душворӣ ҳангоми интихоби лизинг ва қарз дар он зуҳур меёбад, ки

лизингдиҳандагон ба лизинггирандагон фақат нақшаи пӯшондани маблағҳоро

нишон медиҳанд, на маблағгузорӣ ва фоидаи худро, ки ба пардохтҳои лизингӣ

дохил мешавад.

Самаранокии маблағгузорӣ тавассути лизинг ва қарз бо назардоштӣ:

пардохтҳои қарзӣ бо муқоисаи нақшаи пардохтҳои лизингӣ;

пардохтҳои лизингӣ;

самараи пардохти андозҳо барои қарз ва нақшаи пардохтҳои лизингӣ;

133

овардани арзиши қарз ва нақшаи пардохтҳои лизингӣ бо назардошти

самараи пардохти андозҳо;

баҳои муқоисавии натиҷаҳои гирифтани қарз ва пардохтҳои лизингӣ

(баҳои самаранокӣ барои лизингдиҳанда) дар мисоли муайян ва дар давраи

дарозмудат ҳисобида мешавад.

Бо истифода аз шартҳои номбурда бо мақсади ёфтани самаранокии қарз

ва пардохтҳои лизингӣ дар кор нишондиҳандаи PV - арзиши бозҳисобшудаи

пардохт, ки арзиши пардохтҳои ояндаро бо нархҳои имрӯза муайян мекунад,

оварда шудааст. Ин нишондиҳанда дар ҳар як давраи пардохт ҳисоб карда

шуда сипас, ҷамъ карда мешавад, ки дар ҷадвалҳои (3.4 ва 3.5 оварда шудааст.

Ставкаи дисконтӣ 13% дар назар дошта шудааст.

Гирифтани қарз барои хариди таҷҳизот ба 47 ҳаз. сомонӣ баробар буда,

меъёри истеҳлок ба 10% ва муҳлати истифода ба 10 сол баробар аст. Истеҳлок

бо истифода аз методи маъмулӣ барои баҳисобгирии бухгалтерӣ ва ҳисоби

андоз аз моликият истифода мешавад. Истифодаи маблағҳои қарзӣ барои се

сол дар назар дошта шудааст. Қарз ҳар семоҳа бо ҳиссаи баробар ва фоизи

қарз низ пардохт карда мешавад.

Гирифтани таҷҳизот бо истифодаи лизинг (дар тавозуни лизингдиҳанда).

Арзиши таҷҳизот 44,3 ҳаз. сомонӣ. Арзиши аввала 3,3 ҳаз. сомонӣ, муҳлати

лизинг се сол, меъёри истеҳлок - 10 %. Меъёри истеҳлок то охири муҳлати

лизинг - 14, 29%, зариби истеҳлоки босуръат - 3, ставкаи фоизи лизингдиҳанда

- 15%, ҳавасмандии лизингдиҳанда - 2,7%, ставка дисконтӣ - 13%, ставкаи

андоз аз моликият - 2,2%, суғурта - 0,24% аз арзиши таҷҳизот мебошад.

Пардохти лизингӣ ба худ арзиши аввалаи таҷҳизот, суғурта, фоизи

пардохти қарзи лизингдиҳанда, андоз аз моликият, агар таҷҳизот дар тавозуни

лизингдиҳанда бошад. Тарзи ҳисоби он дар ҷадвали 3.4 оварда шудааст.

134

Ҷадвали 3.4

Ҳисоббаробаркунӣ барои таҷҳизот дар давраи солҳои 2018-2027

(ҳаз. сомонӣ)

Нишондиҳандаҳо Солҳо

Воситаи хариди

таҷҳизот 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 Ҳамагӣ

Қарз 17,2 15,0 12,9 0,5 0,4 0,3 0,3 0,2 0,1 0,1 47,0

Арзиши ҳисобшуда 15,2 11,8 8,9 0,3 0,2 0,2 0,1 0,1 0,1 0,1 37,0

Лизинг 15,3 13,6 11,9 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 44,3

Арзиши ҳисобшуда 13,3 10,6 8,2 0,3 0,3 0,3 0,2 0,2 0,2 0,1 33,7

Манбаъ:Ҳисобҳои муаллиф.

Дар асоси ҳисобҳои кардашудаи ҷадвали 3.4 арзиши бозҳисобшуда – PV

- пардохтҳо барои таҷҳизот, қарз ва лизинг оварда шудааст. Муқоисаи

нишондиҳандаҳои овардашуда аз он гувоҳӣ медиҳанд, ки хариди таҷҳизот

тавассути лизинг ба андозаи 3,3 ҳаз. сомонӣ (33,7-37,0) нисбат ба истифодаи

қарз арзонтар аст.

Масъалаи дигар ин пардохтҳои андоз ба ҳисоб меравад, ки тартиби

ҳисоби онҳо дар ҷадвали 3.5 оварда шудааст.

Ҷадвали 3.5

Ҳисоби андоз аз фоида бо назардошти арзиши таҷҳизот дар солҳои 2018-2027

Нишондиҳандаҳо Солҳо

Воситаи хариди

таҷҳизот 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 Ҳамагӣ

Қарз 17,2 15,0 12,9 0,5 0,4 0,3 0,3 0,2 0,1 0,1 47,0

Даромадҳо 1,90 1,47 1,03 0,75 0,74 0,73 0,71 0,70 0,68 0,67 9,38

Арзиши ҳисобшуда 1,68 1,15 0,71 0,46 0,40 0,35 0,30 0,26 0,23 0,20 5,74

Лизинг 15,3 13,6 11,9 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 44,3

Даромадҳои пулии тоза 3,05 2,71 2,37 0,11 0,10 0,10 0,10 0,09 0,09 0,09 8,81

Арзиши ҳисобшуда 2,70 2,12 1,64 0.07 0,06 0,05 0,04 0.04 0.03 0.03 6,78

Манбаъ: Ҳисобҳои муаллиф.

Самараи пардохти андоз аз ҳисоби пардохтҳои лизингӣ 1,04 ҳаз. сомонӣ

(6,78-5,74) нисбат ба қарз зиёд аст, ин бори дигар исбот менамояд, ки

самаранокии лизинг ҳам барои лизинггиранда ва ҳам давлат баландтар аст.

135

Барои муқоиса тартиби ҳисоби натиҷаҳои молиявии самаранокии

иқтисодии лизингро ҳисоб менамоем (ҷадв. 3.6).

Ҷадвали 3.6

Натиҷаи интиҳоии лизинги молиявӣ

Нишондиҳандаҳо Карз барои се сол бо шарти

пардохти баробари ҳар

семоҳа бо назардошти фоиз

Лизинги таҷҳизот

дар тавозуни

лизингдиҳанда

Ҷамъи хароҷотҳо ба арзиши

таҷҳизот

37,0 33,7

Самараи ҳисобкардашудааз

ҳисоби андоз аз фоида

5,74 6,78

Арзиши ҳисобкардаи таҷҳизот бо

назардошти кам кардани андоз аз

фоида

31,26 26,92

Самараи андоз аз фоида нисбат

ба арзиши аввалаи таҷҳизот

15,51 20,0

Манбаъ: Ҳисобҳои муаллиф.

Аз таҳлил бармеояд, ки арзиши хариди таҷҳизот тавассути лизинг ба

26,92 ҳаз. сомонӣ (20% аз арзиши аввалаи таҷҳизот, вале тавассути қарз - 31,26

ҳаз. сомониро ташкил медиҳад (15,51% арзиши аввалаи таҷҳизот), ки 4,49 ҳаз.

сомонӣ нисбат ба истифодаи қарзи бонкӣ арзонтар аст.

Лозим ба ёдоварист, ки дар айни замон заводҳои мошинсозии

кишоварзӣ, ки хоҷагиҳои Тоҷикистон истифода мебаранд асосан техникаи аз

ҷиҳати маънавӣ фарсудашударо истеҳсол менамоянд. Тармими кафолатии он

масрафи истеҳсолкунандаҳоро дар мавсими ҳосилғундорӣ намепӯшонад.

Деҳқонҳо аз рӯи зарурат технологияи куҳнаро, ки нисбат ба мамлакатҳои

пешрафтаи ҷаҳон 10-15 баробар паст аст ба кор мебаранд. Муаммои

мусаллаҳсозии техникии бахши аграриро дар якчанд самтҳо ҳал кардан зарур

аст. Муҳимтарини онҳо истеҳсоли техникае, мебошад, ки талаботҳоро таъмин

намояд ва ба технологияи ҷаҳонӣ наздик бошад. Эҳтиёҷоти техникӣ бояд бо

назардошти ҳаҷми корҳои саҳроӣ муайян карда шавад.

Дар ҷадвалҳои 3,7 ва 3.8 эҳтиёҷот ба маблағҳои пулӣ барои харидории

тракторҳои таъиноти кишоварзӣ барои хоҷагиҳои кишоварзии ҷумҳурӣ ва

вилояти Хатлон нишон дода шудааст.

136

Ҷадвали 3.7

Маълумот оиди талабот ба трактору мошинолоти асосии соҳаи кишоварзӣ дар ҷумҳурӣ барои соли 2017

(бо назардошти ҳамаи шаклҳои хоҷагидорӣ ва аҳолӣ)

Номгӯи қисмҳои

эҳтиётӣ Тамға

Меъёр

1000 га

(адад)

Замини

кишт

(га)

Меъёри

тала-

бот

(адад)

Мавҷуд

аст

(адад)

Омодаи

кор

(адад)

Тала

боти

зарурӣ

(адад)

Нархи

пешакӣ

(ИМА)

Маблағ

Сатҳи

таъминот

%

ҳазор

доллари

ИМА

ҳазор

сомонӣ

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

1. Тракторҳо ҳамагӣ 43,72 655450 28656 26594 19647 9009 27000 243243,0 1945944,0 68%

Аз он ҷумла:

-шудгоркунанда

Т-4, хтз

ДТ-75,МТЗ

16,64 655450 10906 2509 1569 9337 35000 14%

байниқаторӣ

Т-28.Т-40 27,08 252000 6824 5977 4603 -2221 21000 67%

2. Испорҳо ПН, ПВН 14,43 655450 9458 9019 7290 2168 1300 2818,4 22547,2 77%

3. Тухмипош. ғалла СЗ,СЗН 7,7 288368 2220 468 342 1878 7000 13146,0 105168,0 15%

4. Комбайнҳои

ғалладарав

СК5,СКД

Енисей

7,72 288368 2226 1021 649 1577 75000 118275,0 946200,0 29%

5. Тухмипошаки пахта СХУ 15 189974 2849 1633 1279 1570 6000 9420,0 75360,0 44%

6. Култиваторҳои

байни қаторӣ

КХУ,КОН

КРН

16,93 240000 4063 2614 1927 2136 5000 10680,0 85444,0 47%

7. Ядакҳои тракторӣ 2ПТС 25,3 655450 16582 9300 6767 9815 6000 58890,0 471120,0 40%

8. Достҳои тракторӣ КС, 9,32 180000 1677 856 658 1019 1500 1528,5 12228,0 39%

9.

Мошинҳои хуроки

чорво ва силосғундор

КПИ,КИР 15,32 37173 569 202 123 446 12000 5352,0 42816,0 21%

10. Тойбанду тагрезч. ПСБ 6,75 194110 1310 414 317 993 12000 11916,0 95328,0 24%

11. Картошкашинонак Л202,САЯ 25,69 24315 624 172 103 521 5500 2865,5 22924,0 16%

12. Картошкаканак КТН 32,31 24315 785 123 94 691 4000 2764,0 2211,2 12%

Ҷамъ х х х х х х х х 480897,4 3847179,2 х Манбаъ: Корхонаи воҳиди давлатии ҷумҳуриявии «Тоҷикагролизинг».

137

Ҷадвали 3.8

Эҳтиёҷоти бо маблағҳои пулӣ барои харидории тракторҳои таъиноти кишоварзӣ

дар вилояти Хатлон барои соли 2017

Номгӯи қисмҳои эҳтиётӣ Тамға

Меъёр

1000 га

(адад)

Замини

кишт (га)

Меъёри

талабот

(адад)

Мавҷуд

аст

(адад)

Коршоям

(адад)

Талаботи

зарурӣ

(адад)

Нархи

дараҷаи

ИМА)

Маблағ Сатҳи

таъминот

%

ҳазор

лоллари

ИМА

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 13%

1.

Тракторҳо ҳамагӣ 43,72 316697 13890 4021 2632 9869 27000 266463 18%

- шудгоркунанда

Т-4, хтз

ДТ-

75.МТЗ

16,64 316697 5278 645 334 4633 35000 6°/л

-универ. байниқаторӣ Т-28.Т-40

мтз, ттз 27,08 316697 8582 3376 2298 5206 21000 26%

2. Испорҳо ПИ, ПВН, 14,43 316697 4563 1084 791 3479 1300 4522,0 17%

3. Тухмипош. ғалла СЗ,СЗН 7,7 130531 1005 157 121 848 7000 5936,0 12%

4. Комбайнҳои ғалладарав СК5.СКД

Енисей 7,72 130531 1007 150 60 857 75000 64275,0 6%

5. Тухмипошаки пахта СХУ 15 120000 1802 746 572 1056 6000 6336,0 31%

6. Култиваторҳои байниқаторӣ КХУ.КОН

KI'H 16.93 124100 2103 1062 759 1041 5000 5205,0 36%

7. Ядакҳои трактори 2ПТС 25,3 316697 8017 1997 1434 6020 6000 36120,0 18%

8. Достҳои тракторӣ КС, 9,32 20675 121 100 64 21 1500 31,5 53%

9. Мошинҳои хӯроки чорво ва

силосғундор КПИ,КИР 15,32 12769 196 70 42 126 12000 1512,0 21%

10. Тойбанду тагрезчин. ПС Б 6,75 65265 407 37 26 370 12000 44440,0 6%

11. Картошкашинонак Л202.САЯ 25,69 4100 93 6 0 93 5500 51 1,5 0%

12. Картошкаканак ктн 32,31 4100 70 8 0 70 4000 Р 280,0 0%

Ҷамъ х х х х х х х х 395600,0 х Манбаъ: Корхонаи воҳиди давлатии ҷумҳуриявии «Тоҷикагролизинг».

138

Аз рақамҳои ҷадвалҳои 3,7 ва 3,8 бар меояд, ки хоҷагиҳои ҷумҳурӣ ва

вилояти Хатлон барои ворид намудани техника мутаносибан 480,9 ва 395,6

млн долл. эҳтиёҷ доранд.

Ҳадафи таҳлил дар ошкор намудани талабот ба маблағҳои пулӣ барои

навсозии парки мошину трактор дар соҳаи аграрӣ дар вилояти Хатлон

мебошад. Ҳисоби бештар дақиқ бояд бо назардоштӣ:

зариби барҳамдиҳии техникаи кишоварзӣ (аз рӯи фарсоиши техника

нисбат ба мавҷудияти он дар аввали сол тибқи санади масраф);

афзоиши нархҳо ба мошинолоти кишоварзӣ;

сарчашмаҳои инвеститсия;

шаклҳои ҳисоб;

таъмини бештари соҳа бо мошинҳои пуриқтидорӣ воридотӣ ё ватанӣ;

ба поён расидани муҳлати истифодабарии техникаи мавҷуда;

муҳлати навсозӣ гузаронида шавад.

Масалан, дар давраи таҳлилшаванда нарх барои комбайни ғалладарави

«Енисей - 1200» ба андозаи 2,5 баробар афзоиш ёфт, зариби барҳамдиҳӣ

бошад, дар соли 2017 чунин аст:

испорҳо - 13,9 %;

тухмипошакҳо - 11,5 %;

култиваторҳо - 10 %;

мошинҳои пахтачинӣ, тракторҳо (бе тракторҳое, ки дар онҳо

мошинҳои заминковӣ, мелиоративӣ ва дигар дастгоҳҳо насб карда шудаанд) -

7,9 %;

тракторҳое, ки дар онҳо дастгоҳҳои заминковӣ ва дигар дастгоҳҳо

насб карда шудаанд - 9,3 фоиз;

комбайнҳои ғалладаравӣ - 13,6 %;

мошинҳои алафдарави хӯроки чорво - 12,1 %;

мошинҳои картошкаканӣ - 12,5 %.

139

Дар мисоли комбайни «Енисе-1200» вобастагии талаботро аз нархи

комбайнҳои ғалладарав барои солҳои 2018-2025 муайян менамоем. Бо

истифода аз барномаи Microsoft Excel «Коррелятсия» зариби коррелятсияро

муайян месозем (ҷадвали 3.9).

Ҷадвали 3.9

Миқдори комбайнҳои ғалладарав ва нархи онҳо дар мисоли комбайни «Енисей

- 1200» дар давраи солҳои 2018-2022

Нишондиҳанда 2018 2019 2020 2021 2022 Зариби коррелятсияҳо

Миқдори воқеӣ, воҳид 907 857 757 668 604 0,98

Нарх, ҳазор сомонӣ 423 524 637 656 749

Манбаъ: Ҳисобҳои муаллиф.

Натиҷаи зариби корреляцияҳо манфӣ мебошад, ки дар бораи мавҷудияти

алоқаи баръакси байни нишондиҳандаҳо гувоҳӣ медиҳад, яъне, баланд гаштани

нархҳо боиси кам шудани талабот ба миқдори комбайнҳо мегардад. Зариби

коррелятсияҳо аз рӯи модел, амалан, ба воҳид баробар аст, ин маънии онро дорад,

ки робитаи сахти байни нарх ва миқдор вуҷуд дорад.

Аз ин ҷо хулоса мекунем, ки зиёдшавии нархи комбайн ба 100 ҳаз. сомонӣ

буда, дар оянда метавонад ба камшавии 88 воҳиди парки комбайнҳои ғалладарав

дар саҳроҳои минтақа гардад.

Ҳамин тавр, дар такмил додани шаклҳои танзими давлатии

истеҳсолкунандагони кишоварзӣ дар қатори ҷуброни хароҷотҳо, субсидия,

дотатсия таъмини бемайлони онҳо бо воситаҳои асосӣ тавассути лизинги

молиявӣ мавқеи хоса дорад. Хусусан ҳалли масъалаҳои таъмини техника ба

хоҷагиҳои хурди деҳқонӣ (фермерӣ) ва хоҷагиҳои наздиҳавлигии аҳолӣ, ки зиёда

аз 90 дарсади маҷмӯи маҳсулоти кишоварзиро истеҳсол менамоянд. Истифодаи

лизинги молиявӣ ба хоҷагиҳои хурди деҳқонӣ (фермерӣ) ва хоҷагиҳои

наздиҳавлигии аҳолӣ, ки дар кооперативҳои истеҳсолӣ ва ё ассотсиатсияҳо

муттаҳид мешаванд, метавонанд чунин масъалаҳоро ҳал намоянд:

самаранокии дастгирии давлатиро тавассути лизинги молиявӣ баланд

бардоранд;

140

хавфи маблағгузориҳои капиталиро тавассути назорати сетарафа ва

тақсими масъулият ба субъектҳои лизинг аз байн барад;

хавфи баргардонидани маблағҳоро, ки метавонад байни аъзоёни

кооператив ба вуқӯъ ояд аз байн мебарад, зеро соҳибмулки воситаҳои асосӣ

кооператив мегардад ва метавонад бо арзиши воситаҳои асосии дар он буда

маблағҳоро ҷуброн намояд;

ташкили кооперативҳои истеҳсолӣ имконият медиҳанд, ки лизинги

молиявӣ дар кишоварзӣ равнақ ёбад ва масъалаҳои таъмини хоҷагиҳои хурд ва

хоҷагиҳои наздиҳавлигии аҳолӣ бо техника ва дигар воситаҳои асосӣ ҳал гардад.

141

ХУЛОСА

Дар диссертатсия моҳияти иқтисодии лизинги молиявӣ, ҳамчун

механизми ҳалли масъалҳои таъмини талаботи хоҷагиҳои кишоварзӣ бо

воситаҳои асосӣ, дар амали яквақтинаи иҷора ва қарз, консенсия ва қарз, қарз

ва сармоягузорӣ зоҳир мешавад.

1. Ташаккулёбии механизми рушди лизинг дар кишоварзӣ ҳамчун

низоми бисёрсатҳа, бисёрсамтаи воситаҳо, усулҳои аз нав ташкилшавии

хизматрасониро тоқозо мекунад. Мақсади ташаккули ин механизм мутобиқ

намудани иштирокчиёни он ба талаботи иқтисодиёти бозорӣ буда, ҳалли

масъалаҳои навсозии фондҳои асосиро бо назардошти хусусияти

фарқкунандаи истеҳсолоти кишоварзӣ ва сармоягузории он мебошад.

2. Пардохти лизингӣ унсури муҳими механизми рушди лизинг дар

кишоварзӣ буда, асосан бо ду усул: аннуитет ё батадриҷ пардохт намудани

маблағи он амалӣ мегардад. Барои хоҷагиҳои кишоварзие, ки ҳолати

номуътадили молиявӣ доранд, ба андешаи мо, усули пардохтҳои батадриҷ

бештар қобили истифода мебошанд, зеро нобаробарии пардохтҳоро дар

давоми муҳлати қарордоди лизингӣ таъмин мекунад [4-М].

Натиҷаҳои таҳқиқот собит менамояд, ки аксари мамлакатҳои ҷаҳон

фаъолияти лизинги молиявиро тавассути қабули қонунҳои махсус, ки дар он

ҳуқуқ ва ӯҳдадориҳои иҷорадеҳ ва иҷорагир ба танзим дароварда мешавад.

Таҷрибаи мамлакатҳои тараққикардаи ҷаҳон аз он шаҳодат медиҳад, ки барои

рушди иқтисодиёти Тоҷикистон дар шароити нарасидани захираҳои молиявӣ

истифодаи лизинги молиявӣ метавонад омили асосӣ гардад.

3. Дар Тоҷикистон миқдори ширкатҳои лизингӣ дар соли 2018 ба 6 адад

расидааст, ки нисбат ба соли 2014-ум 4 адад зиёд мебошад. Вале арзиши

дастгоҳу таҷҳизот, ки тавассути ширкатҳои лизингӣ ба ҷумҳурӣ оварда

шудааст дар соли 2018 ба 5,2 млн. доллари ИМА баробар аст, ки нисбат ба

соли 2014 зиёда аз 23,6 % кам аст. Дар соли 2018 воридоти техника нисбат ба

соли 2014 аз ҳисоби маблағҳои буҷетӣ ба андозаи 178 адад афзуда бошад ҳам,

вале аз ҳисоби маблағҳои фаъолияти хоҷагидорӣ 32 адад кам шудааст [8-М].

142

4. Таҳлилҳо нишон доданд, ки дар давраи мавриди таҳлил қароргирифта

маҷмӯи маҳсулоти кишоварзӣ 89,2 % боло рафтааст. Дар ин давра истеҳсоли

маҳсулоти растанипарварӣ зиёда аз 2 баробар ва маҳсулоти чорводорӣ 67,4

фоиз афзудааст. Вале давраи мавриди таҳлил қарордошта фондҳои асосии

кишоварзӣ тамоюли пастравӣ доранд. Агар дар соли 2014 дар кишоварзӣ 279,8

млн. сомонӣ фондҳои асосӣ мавҷуд бошанд, пас ин рақам дар соли 2018 ба

409,7 млн. сомонӣ расидаст, ки нисбатан 46,4% зиёд аст. Дар ин давра

коэффитсиенти воридшавии фондҳо нисбат ба хориҷшавии онҳо 32% зиёд аст.

Ҳамзамон таъмин будани фермерҳо ва соҳибкорони инфиродӣ ва

техника бештар нобаробар мебошанд, баъзеҳо мошинолоти барзиёд доранд,

дигарон аз камбудии онҳо азият мекашанд. Амалан зиёда аз 80,0% хоҷагиҳои

деҳқонӣ (фермерӣ), ки ба фаъолияти кишоварзӣ машғуланд, трактор надоранд,

зиёда аз 90,0 % хоҷагиҳое, ки ба кишти зироатҳои ғалладона машғуланд,

комбайни ғалладарав надоранд. Агар тамоюли пастшавии миқдори техника ва

мошинолоти кишоварзӣ то андозае боз дошта шуда бошад ҳам, аммо нисбат

ба соли 1991 хеле коста гаштаанд. Ба 1000 га замини кишт нисбати меъёр 3,5

адад ё 8,0 % трактор намерасад. Сарборӣ ба 1 трактор ба ҷои 22,9 га 24,9 га

рост меояд, ки 8,7% зиёд аст. Ба 1000 га замини ғалла тибқи меъёр 7,7

комбайни ғалладарав зарур аст, аммо дар Тоҷикистон ин рақам танҳо 2,5

комбайн рост меояд. Сатҳи таъмин ба 32,5 % баробар буда, сарборӣ ба 1

комбайн ба ҷои 129 га 403,1 га ё қариб 3,1 баробар зиёд аст.

Сатҳи таъмини мошинҳои пахтачинӣ ба 7,1 % ва сарборӣ ба 1 мошини

пахтачинӣ ба ҷои 118 га 1812 га.ро ташкил медиҳад, ки 15,4 баробар зиёд аст.

Дар ин шароит таъмини иҷрои корҳои саҳроӣ дар муҳлатҳои оптималӣ ғайри

имкон аст [7-М].

5. Дар давраи солҳои 2014-2018 дар сохтори манбаъҳои инвеститсияи

истеҳсолоти кишоварзӣ тағйиротҳои назаррас ба амал омад, ки ҳиссаи

маблағгузориҳои давлатӣ бештар аз 14,4 баробар афзуда, ҳиссаи маблағҳои

фаъолияти хоҷагидорӣ 1,8 баробар ва фонди шарикӣ 1,7 баробар зиёд шудааст.

143

Лекин лизинг дар навсозии воситаҳои асосӣ бо сабабҳои зерин инкишоф

наёфт:

иттилооти нокифояи хоҷагиҳои кишоварзӣ доир ба фоидаҳо, ки

метавонанд тавассути лизинг ба даст оранд;

дар барномаҳои рушди соҳа субсидияи пардохтҳои лизингӣ ба назар

гирифта нашуд, ки ҳифзи иҷтимоии кормандонро таъмин менамояд;

паст будани фаъолияти инвеститсионии соҳа [7-М].

6. Дар ҷараёни таҳқиқот бо истифода аз модели иқтисодӣ-риёзӣ самтҳои

асосии рушди бозори хизматҳои лизингии минтақаи Хатлон бо назардошти

хароҷотҳои пасттарини ширкатҳои лизингӣ, тавассути оқилона бастани

шартномаҳо ва ба низом даровардани фаъолияти шарикон дар ин бозор

муайян ва барои истифода пешниҳод шудааст.

Муайян карда шуд, ки масъалаи ҳалталаби истифодаи усулҳои мазкур

дар амалияи лизинг мавҷуд набудани хазинаи маълумотҳо оид ба қарздорон,

нокифоя будани таҳқиқоти маркетингии бозори техникаи кишоварзӣ мебошад

[24-М].

144

ПЕШНИҲОДҲО ОИДИ ИСТИФОДАИ АМАЛИИ НАТИҶАҲО

1. Бо назардошти таҳлили гузаронидаи назарияи лизинг, мо мафҳуми

худро дар таҳияи зерин пешниҳод намудем. Лизинги молиявӣ – чун

категорияи иқтисодӣ, як намуди фаъолияти инвеститсионӣ буда , дар худ

муносибати байни субъектҳои иқтисодӣ, ки тибқи шартнома предмети

лизингро ба иҷораи дарозмуҳлат бо пардохти маблағи муайян, дар муҳлати

муайян бо шартҳои муайян таҷассум мекунад». Лизинг, дар диссертатсия

чун механизми самараноки молиявии барқарор намудани воситаҳои асосии

муҳлати хизматрасониашон гузашта маънидод мешавад. Лизинг барои

хоҷагиҳои кишоварзӣ имконият медиҳад, ки худро аз ҷиҳати технологияи

нав ва истеҳсоли маҳсулоти рақобатпазир ба талаботи бозор мутобиқ

намоянд.

2. Васеъ намудани бозори хизмати лизингӣ дар ҳудуди минтақаҳо

танҳо бо ҳалли масъалаҳои зерин имконпазир мегардад:

ташкили бонки қарзии иштирокчиёни схемаҳои лизингӣ (дар сатҳи

Вазорати кишоварзӣ);

ташкили маркази машваратии ҷумҳуриявӣ ва саҳифаҳо дар сайти

ҳукумат оид ба иттилооти муфассал дар бораи дастгирии давлатии

молистеҳсолкунандаҳои кишоварзии лизинггирандаҳои пуриқтидор;

мувофиқати ташкилотҳои кишоварзӣ ба талаботи ҳадафҳо ва

вазифаҳои барномаҳои дарозмуддати инвеститсионӣ;

тарҳрезӣ, таҳия ва ҷорӣ намудани барномаҳои ҳавасмандгардонии

корхонаҳои саноатии молрасонҳои бахши аграрӣ;

иштирок дар ташкили фонди дуюмдараҷаи дастгоҳу таҷҳизоти

лизингӣ;

ҳавасмандгардонии иловагии фаъолияти инвеститсионии

иштироккунандаҳои нақшаи лизингӣ, дар асоси озмун интихоб намудани

лизингдиҳандаҳо дар чорчӯбаи Барномаҳои амалкунандаи инвеститсионӣ

«Дар бораи Консепсияи рушди соҳибкорӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон»,

145

барномаи дарозмуддати ҳадафноки «Рушд ва дастгирии соҳибкории хурду

миёна дар Ҷумҳурии Тоҷикистон»;

бартараф намудани сохторҳои миёнарав ҳангоми истифодабарии

лизинги аграрӣ.

3. Таҳлили рушди иқтисодии истеҳсолоти кишоварзӣ дар асоси

лизинг нишон дод, ки самара ва муомилоти лизингӣ дар соли якуми лизинг

дар хоҷагиҳои таҳқиқшуда аз ҳисоби маблағҳои озодшуда баланд аст.

Барои баланд бардоштани самаранокии дастгирии давлатии

молистеҳсолкунан-даҳои кишоварзӣ зарур мешуморем, ки тартиби

маблағгузории амалиёти лизингӣ тағйир дода шаванд. Мо роҷеъ ба ин

масъала чунин пешниҳодҳоро мувофиқи матлаб меҳисобем:

маблағи умумии пешпардохти (аванси) ибтидоӣ аз 12-15 % -и

арзиши ашёи лизинг баланд набошад;

то 50%-и маблағи барои истеҳсолоти маҳсулоти кишоварзӣ

ҷудокардашуда барои қисман пардохт кардани муомилоти лизингӣ равона

карда шавад. Ин шартҳо имконият медиҳанд, ки маблағҳои иловагӣ барои

хариди тухмӣ, нуриҳои маъданӣ, пардохти музди меҳнат ва дигар хароҷоти

аввалиндараҷаи барои як корхонаи кишоварзӣ ба муҳлати 5 сол боқӣ

монад.

4. Дар диссертатсия роҳҳои зерини дастгирии давлатии соҳаи

кишоварзӣ аз ҳисоби буҷет нишон дода шудааст:

тавассути субсидия, дотатсия ва ҷубронкунӣ (компенсатсия);

қарзҳои кутоҳмуддат бо фоизи кам, бо шарти бозгардонидан;

ба истеҳсолкунандагон расонидани воситаҳои истеҳсолот бо

истифода аз лизинги молиявӣ;

дастгирии махсуси зерсоҳаҳои алоҳидаи кишоварзӣ: дар ҳолати

коршоямӣ нигоҳ доштани обкашакҳо, қубурҳо, заҳкашу заҳбурҳо, парки

мошину тракторҳо, тухмӣ, заҳрхимикатҳо ва нуриҳои минералӣ;

дастгирии молиявии бебозгашти маблағгузории капиталӣ,

сармоягузории лоиҳаи инвеститсионии давлатӣ;

146

қарзи давлатӣ барои маблағгузории капиталӣ, пешниҳоди

кафолатҳои давлатӣ барои гирифтани қарзҳои ҳориҷӣ ва амалӣ намудани

лоиҳаҳо бо шарикони хориҷӣ.

Ҳамин тавр, масъалаи ташаккулёбӣ ва рушди лизинги молиявӣ бо ин

таҳқиқот ба охир намерасад ва омӯзиши минбаъдаро тақозо мекунад [7-М].

5. Зарурати ташкили фондҳои дуюмдараҷа ва венчурии минтақавӣ

барои таъмини истифодабарии бисёркаратаи техника ва рушди лизинги

молиявӣ асоснок карда шудаанд.

147

РӮЙХАТИ АДАБИЁТИ ИСТИФОДАШУДА:

1. Феҳристи адабиёти истифодашуда

1. Алферьев, В.П. О совершенствовании организации поставок

техники селу / В.П. Алферьев // Экономика сельского хозяйства

России, 2000. – №8. – С. 8-10.

2. Алферьев, В.П. Пути стабилизации материально-технической базы

села / В.П. Алферьев // Экономика сельского хозяйства России,

2000. – №10. – С. 19-20.

3. Агапов, A.B. Государственное регулирование

сельскохозяйственного производства с помощью лизинга / А. В.

Агапов. – Уфа: Издательство БГАУ, 2002. – С. 115- 117.

4. Аннин А.А. Лизинг как форма инвестиций в развитие машинострои-

тельных предприятий. Дисс. на соискание к.э.н., 2002.

5. Адамов, H.A. Лизинг / Н.А. Адамов, A.A. Тилов. 2-е изд.,

исправленное и дополненное. – СПб.: Питер. 2007. – С. 160.

6. Аттоев С.К. Рынок государственных заказов и его Институты //

Вестник ТГУ ПБП, (научный журнал). – Худжанд, 2009. – №1(37),

2009. – С. 3

7. Алиева Н.М. Организационно-экономический механизм

воспроизводства основных фондов в АПК региона на основе

лизинга: на примере Республики Дагестан. дисс. на соискание уч. зв.

к.э.н., 2009. – С. 167

8. Анисимов М.В. Организационно-экономический механизм лизинга в

аграрном секторе в условиях рыночных отношений: По материалам

Новгородской области. дисс. на соискание уч. зв. к.э.н., 2010.

9. Банковское дело / Под ред. О.И. Лаврушина. – М.: Банковский и

биржевой научно-консультативный центр, 1992. – С. 16.

10. Бобикова А.Р. Эффективность лизинга в промышленности в

условиях рыночной экономики: авт. дисс. на соис. чу. зв. к.э.н. – М.,

1996. – С. 25 .

148

11. Баротов М.Б. Процесс реформирования в сельском хозяйстве

Таджикистана Экономика Таджикистана. стратегия развития, 1998.

– №1.

12. Базаров Ш.Ш. Экономические основы организации технического

агросервиса. – Душанбе, 2000. – С. 195.

13. Былинкина Ю.В. Управление и развитие лизинга в банковской

сфере. Дисс. на соискание уч. зв. к.э.н., 2005.

14. Бригхем Ю., Хьюстон Дж. Финансовый, менеджмент [Текст]:

Экспресскурс / Ю. Бригхем, Дж. Хьюстон. 4-изд., пер. с англ. –

СПб: Питер,: ил. (Серия «Классический зарубежный учебник»).

2007. – С. 544

15. Буркова О. Аграрный лизинг раскрывает потенциал: [Электронный

ресурс] / О. Буркова // Российская, газета, 19.09.2008. Электрон. ст.

- Режим доступа: http://www.mcx.ru.

16. Бобоев Ш.К. Государственное регулирование производственного

процесса в АПК на основе лизинга / Доклады ТАСХН. – Душанбе,

2010.

17. Бобоев Ш.К. Формирование рынка лизинговых услуг в

Таджикистане / Доклады ТАСХН. – Душанбе, 2010. – С. 19

18. Бобоев Ш.К. Развития лизинга – эффективная форма

инвестирования в сельском хозяйстве Таджикистана Сборник

научных статей / Материалы международной научно-практической

конференции посвященной 80-летию ТАУ им. Ш. Шотемур (8-9

октября 2011). – С. 528-530.

19. Будаева М.С. Разработка инновационных методов инвестирования

воспроизводства основного капитала при использовании кредитной

и лизинговой формы финансирования. Дисс. на соискание уч. зв.

к.э.н. 2011 г.

20. Барномаи ислоҳоти кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои

солҳои 2012-2020.

149

21. Водянников В.Т., Лысенко Е.Г., Лысюк А.И. и др. под ред.

Водянникова В. Т. – М.: Экономика сельского хозяйства: Колос,

2007. – С. 390.

22. Вавилин О.А.Организационно-экономический механизм развития

лизинга в сельском хозяйстве: на материалах Пензенской области .

Дисс. на соис. уч. зв. к.э.н., 2010.

23. Горемыкин В.А. Лизинг за рубежом / В.И. Горемыкин // Достижение

науки и техники АПК, 1999. – №10. – С. 44-46.

24. Горемыкин В.А. Методика комплексной экспертизы лизинговых

проектов / В.А. Горемыкин // Достижения науки и техники АПК,

1999. – №5. – С. 41-43.

25. Горемыкин В.А. Роль лизинга в техническом оснащении АПК / В.А.

Горемыкин // Достижения науки и техники АПК, 1999. – №8. – С.

44-45.

26. Голубев В.В. Государственное регулирование развития лизинга .

Дисс. на соис. уч. зв. к.э.н., 2000.

27. Газман В.Д. Англо-русский толковый, словарь терминов» и понятий

по лизингу / В.Д. Газман. – М.: Издательский дом? «Деловая

прессса», 2002. – С. 224.

28. Газман В.Д. Финансирование лизинга / В. Газман // Лизинг ревю,

2003. – №6. – С. 2-7.

29. Газман В.Д. Финансовый лизинг: Учеб. пособие для вузов / В.Д.

Газман. – М.: ГУ ВШЭ, 2003. – 391 с. (Учебники Высшей школы

экономики).

30. Горемыкин В.А. Организационно-методические основы лизинга:

Учеб. Пособие / В.А. Горемыкин. – М.: МГИУ, 2003. – С. 260.

31. Говоров С.Н. Классификация видов лизинга / С.Н. Говоров //

Экономика и финансы, 2005. – №5(85). – С. 27-34.

150

32. Григорьев В.Н. Основные направления использования лизинга в

стабилизации и развитии аграрного сектора экономики в

Красноярском крае области. Дисс. на соис. уч. зв. к.э.н., 2005.

33. Газман, В.Д. Ценообразование лизинга: учеб. пособие для вузов /

В.Д. Газман. – М.: Издательский дом ГУ ВШЭ, 2006. – 543 с.

(Учебники Высшей школы экономики).

34. Горемыкин В.А. Определение размера лизинговых платежей с

использованием коэффициентов рассрочки / В.А. Горемыкин //

Справочник экономиста, 2006. – №9(39). – С. 80-90.

35. Газман В. Финансирование лизинга / В. Газман // Оборудование:

рынок, предложение, цены, 2006. – №3(111). – С. 24-28.

36. Горемыкин В.А. Лизинг: Учебник / В.А. Горемыкин. Изд. 2-е

исправленное и дополненное. – М: Информационно-издательский

дом «Филин»; Информационный центр XXI века, 2008. – С. 944

37. Громов С.А. Обеспечительная функция права собственности

лизингодателя на предмет лизинга // Меры обеспечения и меры

ответственности в гражданском праве: Сб. ст. / Рук. авт. кол. и отв.

ред. М.А. Рожкова. – М.: Статут, 2010. – С. 248-292.

38. Громов С.А. Коренной поворот в практике применения

законодательства о лизинговой деятельности // Вестник ВАС РФ,

2011. – №11. – С. 74-104; №12. – С. 113-155.

39. Домодаран, А. Инвестиционная оценка: Инструменты и методы

оценки любых активов / А. Домодаран. - пер. с англ. - 5-е изд. – М.:

Альпина Бизнес Букс, 2008. – С. 134

40. Долгова Е.Н. Лизинг в системе инвестиционного механизма АПК.

Дисс. на соис. уч. зв. к.э.н., 2002.

41. Ежевский, В.А. Основы лизингового расчета / В.А. Ежевский //

Лизинг, 2006. – №1. – С. 3-9.

42. Ермакова, Ж.А. Лизинг как механизм инвестиционного обеспечения

перевода экономики региона на высокотехнологический уровень /

151

Ж.А. Ермакова // Вестник Оренбургского государственного

университета. Т. 1. Гуманитарные науки, 2006. – №1(51). – С. 165-

171.

43. Егорова А.А. Договор лизинга воздушных судов. Дисс. на соис. уч.

зв. к.э.н., 2007.

44. Егоров А.В. Лизинг: аренда или финансирование? // Вестник ВАС

РФ, 2012. – №3. – С. 36-60.

45. Жуков А.А Повышение экономической эффективности лизинга в

процессе обновления основных фондов промышленности

Российской Федерации. Дисс. на сои. уч. зв. к.э.н., 2007.

46. Зарук, Н.Ф. Роль инновационных разработок для стимулирования

ускоренного развития животноводства / Н.Ф. Зарук, Т.Ф. Боряева //

Экономика сельскохозяйственных и перерабатывающих

предприятий, 2008. – №1. – С. 47-49.

47. Зубарева Л.В. Учетно-аналитическое обеспечение управления

эффективностью инвестиций в лизинг. Дисс. на соис. уч. зв. к.э.н.,

2002.

48. Ицкович, А. Агролизинг: итоги и перспективы / А. Ицкович //

Экономист, 2002. – №8. – С. 71-74.

49. Ицкович, Б.Ф. Лизинг в аграрно-промышленном комплексе / Б.Ф.

Ицкович // Финансы, 2002. – №1. – С. 17-20.

50. Ицкович, А. Агролизинг: итоги и перспективы / А. Ицкович //

Экономист, 2002. – №8. – С. 71.

51. Ионова Ю.Г. Влияние изменения порядка предоставления лизинга

сельскохозяйственной техники на эффективность работы

предприятий // Вестник Московского государственного

агроинженерного университета, 2004. – №5(10). – С. 27-30.

52. Инвестиций – информационный листок. Таджик ИНТИ. – Душанбе,

2009.

152

53. Кабатова, Е.В. Лизинг: правовое регулирование, практика / Е.

Кабатова. – М.: ИНФРА-М, 1996. – С. 204.

54. Кураков, Л. Проблемы реформирования россиской экономики / Л.

Кураков. – Чебоксары: Волго-Вятский региональный центр

Ассоциация содействия вузам, 1997. – С. 78.

55. Кодекси шаҳрвандии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 11 декабри соли

1999. – №885. – С. 510.

56. Канакина М.М. Лизинг как форма инвестиционной деятельности .

Дисс. на соис. уч. зв. к.э.н., 2000.

57. Кидуэлл, Д.С. Финансовые институты и деньги / Д.С. Кидуэлл, Р.Л.

Петерсон, Д.У. Баэкуэлл. - пер. с англ. – СПб.: Питер, 2000. – С. 752

58. Красева, Т.А. Развитие лизинга в сельском хозяйстве / Т.А. Красева

// Аграрная наука, 2002. – №4. – С. 9-10.

59. Крючкова А.Н. Развитие лизингового механизма в инвестиционной

деятельности предприятий. Дисс. на соис. уч. зв. к.э.н., 2003.

60. Козлов, A.B. Лизинг техники - объективная необходимость для села

/ Вестник Московского государственного агроинженерного

университета им. Горячкина, 2003. – №1. – С. 23-25.

61. Кормаков Л:Ф., Михалев A.A. Вторичный рынок

сельскохозяйственной техники. Проблемы и решения: монография /

Министерство сельского хозяйства Российской Федерации. –

Москва [s. п.], 2003. – С. 148.

62. Красева, Т.А. О месте лизинга в системе производственных

отношений Т.А. Красева, М.Г. Лукъянец Финансово-экономические

аспекты развития региона: Сборник научных трудов. Т. 4. –

Ставрополь: Изд-во Ст ГАУ АГРУС, 2003. – С. 366-370.

63. Красева, Т.А. Основы лизинга / Т.А. Красева. – Ростов на Дону:

Феникс, 2003. – С. 224. (Учебники).

153

64. Красева, Т.А. Лизинг оборудования для сельскохозяйственных

производителей / Т.А. Красева Вестник машиностроения, 2003. –

№12. – С. 72-75.

65. Карабанова Е.А. Развитие лизинга как фактор логистизации бизнеса .

Дисс. на соис. уч. зв. к.э.н., 2004.

66. Киркоров А. Расчет лизинговых платежей по принципам

бизнеспланирования / А. Киркоров // Лизинг-Ревю. 2004. – №6. – С.

4-12.

67. Киркорова, Н.И. Направления совершенствования нормативной

базы лизинга / Н.И. Киркорова. – М.: Проспект, 2004. – С. 279.

68. Ковалев, В.В. Учет, анализ и бюджетирование лизинговых

операций: теория и практика / В.В. Ковалев. – М.: Финансы и

статистика, 2005. – С. 512.

69. Кистерева, Е.В. Лизинг или кредит - что предпочтительнее] / Е.В.

Кистерева // Справочник экономиста, 2007. – №7(49). – С. 67-78.

70. Костяков П.А. Международный лизинг как форма иностранных

инвестиций в экономику РФ. Дисс. на соис. уч. зв. к.э.н., 2009.

71. Красева, Т. Влияние амортизации и процентной ставки на динамику

лизинговых платежей / Т. Красева // Экономист, 2001. – №12. – С.

56-59.

72. Кулишов Ю.О. Совершенствование агропромышленного лизинга

как формы финансирования воспроизводственного процесса в

сельском хозяйстве (на примере Саратовской области). Дисс. на

соис. уч. зван. к.э.н. – Саратов, 2015. – С. 37.

73. Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи иҷораи молиявӣ (лизинг)

(ҚҶТ аз 14.11.16 с., №1375) (Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии

Тоҷикистон соли 2003, №4, мод. 139; Қонуни ҶТ аз 15.03.2016 с.,

№1300; аз 14.11.2016 с., №1375).

74. Кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон. Агентии омори назди

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, 2018. – С. 18-19.

154

75. Лимарев, В.Я. Проблемы агроснабжения / В.Я. Лимарев //

Механизация и электрификация, 1997. – №7. – С. 4-6.

76. Лимарев, В.Я. Поставка сельскохозяйственной техники на

лизинговой основе / В.Я. Лимарев // Техника и оборудование для

села, 1997. – №2. – С. 37-38

77. Лимарев, В.Я. Лизинг техники - основа государственной поддержки

АПК России / В.Я. Лимарев / Экономика сельскохозяйственных и

перерабатывающих предприятий, 2000. – №12. – С. 9-12.

78. Лещенко, М.И. Основы лизинга: учеб. пособ / М.И. Лещенко. - 2-е

изд. перераб. и доп. – М.: Финансы и статистика, 2004. – С. 328.

79. Любофеев В.Д. Лизинг в системе инвестиционных методов

финансирования воспроизводства основных фондов . Дисс. на соис.

уч. зв. к.э.н., 2005.

80. Логинов М.В. Лизинг как форма активизации инвестиционных

процессов и инструмент экономического подъема в России . Дисс. на

соис. уч. зв. к.э.н., 2009.

81. Луговая Е.А. Лизинг и перспективы его развития в Российской

Федерациитема диссертации и автореферата по ВАК РФ. Дисс. на

соис. уч. зв. к.э.н., 2010.

82. Любофеев В.Д. Лизинг в системе инвестиционных методов

финансирования воспроизводства основных фондовтема

диссертации и автореферата по ВАК РФ. Дисс. на соис. уч. зв. к.э.н. ,

2010.

83. Методические рекомендации по расчету лизинговых платежей (утв.

Минэкономики РФ 16.04.1996): [Электронный ресурс] // Закон.

1999. – №8. Электрон. ст. - Режим доступа: http://www.consultant.ru.

84. Малецкий, Е.Г. О роли инвестиций в повышении эффективности

сельского хозяйства / Е.Г. Малецкий // Экономика

сельскохозяйственных и перерабатывающих предприятий , 2001. –

№9. – С. 15.

155

85. Модин М. Методы и инструменты управления лизингом как формой

инвестирования предприятий. Дисс. на соис. уч. зв. к.э.н., 2004.

86. Международная практика лизинга: учебное пособие / М.И.

Лещенко, В.Е. Бочков, Ю.Н. Дёмин, Д.П. Кацыв под ред. М.И.

Лещенко. – М.: МГИУ, 2006. – С. 341.

87. Малафеева М.В. Лизинг как финансовый инструмент

инвестирования. Тема диссертации и автореферата по ВАК РФ.

Дисс. на соис. уч. зв. к.э.н., 2010.

88. Молияи Тоҷикистон. Маҷмуаи оморӣ. Агентии омори назди

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, 2018. – С. 95-97.

89. Нурмахмадов З.Дж. Основные направления лизинга сельско-

хозяйственной техники / Особенности развития дехканских

(фермерских) хозяйств горных районов. Ч. 2. – Душанбе, 2008. – С.

240-244.

90. Нурмахмадов З.Дж. Инновационный процесс в АПК Таджикистана.

91. Нурмахмадов З.Дж. Формирование и развитие вторичного рынка

сельскохозяйственной техники в Таджикистане / Особенности

развития дехканских (фермерских) хозяйств горных районов. Ч. 2. –

Душанбе, 2008. – С. 228-230

92. Насыров Р. Рынок сельскохозяйственной техники депрессивного

региона: Развитие, регулирование, оценка эффективности. –

Душанбе: Эрграф, 2009. – С. 232.

93. Насыров Р. Анваров И.М. Теоретические основы

совершенствования технического сервиса в АПК // Известия

Академии Наук Республики Таджикистан. – Душанбе. – №3-4, 2009.

– С. 17-25.

94. Насыров Р. Анваров И.М., Ятимова Б.М. Лизинг – путь

восстановления технического потенциала сельского хозяйства //

Вестник Таджикского национального университета (научный

журнал), 2009. – №7( 55). – С. 85-89.

156

95. Насыров Р. Шомахмадов А. Особенности ценообразования на

услуги агротехнического обслуживания сельских товаро

производителей // Известия Академии Наук Республики

Таджикистан. – №1.– Душанбе, 2009. – С. 56-63.

96. Нормативы потребности АПК в технике для растениеводства и

животноводства: [Электронный ресурс] / Электрон. ст. Режим

доступа: http://www.mcx.ru.

97. Ольхова, Р.Г. Метод расчета платежей по лизингу, обеспечивающий

безубыточность деятельности лизингодателей / Р.Г. Ольхова //

Лизинг Ревю 1998. – №3-4.

98. Орипов Р.А. Лизинг – новые возможности предпринимательства для

развития аграрного сектора // Экономика Таджикистана: стратегия

развития, 1999. – №3. – С. 85-92.

99. Омори солонаи Ҷумҳурии Тоҷикистон. Агентии омори назди

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, 2018. – С. 10.

100. Прилуцкий, Л. Помощь в расчете лизинговых платежей / Л.

Прилуцкий // Лизинг – курьер, 1999. – №6(6). – С. 8-11.

101. Прилуцкий, JI. Лизинг и антимонопольное законодательство / Л.

Прилуцкий // Финансовая газета. Региональный выпуск, 2002. – №8.

102. Прудникова. А.Е. Лизинг как особый вид арендытема диссертации и

автореферата по ВАК РФ. Дисс. на сои. уч. зв. к.э.н., 2003.

103. Пираков Р.М. Государственное регулирование кредитно-

финансовых институтов в условиях рынка / Материалы научно-

теоретической конференции «Душанбе символ мира, науки и

просвещения». – Душанбе, 2004. – С. 2-4.

104. Пираков Р.М. Кредитные отношения, как рычаг регулирования

социально-экономических процессов и формирования рыночных

инфраструктур / Материалы Республиканской научно-практической

конференции «Интеграции экономики РТ в мировое хозяйство». –

Душанбе, 2004. – С. 4-6.

157

105. Плешков, А.Д. Организационно-экономический механизм инвести-

ционной деятельности на основе прямого лизинга. Автореф. дис.

канд. экон. наук: 08.00.05 / А.Д. Плешков. – М., 2004. – С. 21.

106. Портер, М. Конкурентное преимущество. Как достичь высокого

результата и обеспечить его устойчивость / М. Портер. - пер. с англ.

– М.: Альпина Бизнес Букс, 2005. – С. 715.

107. Портер М. Конкурентная стратегия: Методика анализа отраслей и

конкурентов / Пер. с англ. – М.: Альпина Бизнес Букс, 2005. – С.

446.

108. Пираков Р.М. Определение современной структуры рынка с судных

капиталов в условиях рыночной экономики / Материалы

Республиканской научно-практической конференции «Денежно-

кредитные механизмы развития рыночных отношений». – Душанбе,

2006. – С. 7-10.

109. Пираков Р.М. Перспективные направления развития отраслей

сельского хозяйства Таджикистана // Вестник «Таджикистан и

современный мир». – №3. – Душанбе, 2008. – С. 16-21.

110. Пириев Дж.С. Концепция аграрной политики Республики

Таджикистан. – Душанбе, 2009. – С. 211.

111. Поляк, Г.Б. Финансовый менеджмент: учебник / Г.Б. Поляк, И.А.

Акодис, Л.Д. Андросова и др., отв. ред. Г.Б. Поляк . – М.: Волтерс

Клувер, 2009. – С. 608.

112. Прохоров А.Ю. Лизинг как финансовый инструмент развития

экономики России. Дисс. на соис. уч. зв. к.э.н., 2011.

113. Пугин А.А. Лизинг как инвестиционный механизм в экономике

региона. Дисс. на сои. уч. зв. к.э.н., 2011.

114. Пайтаева К.Т. Особенности социально-экономической политики и

инструменты стимулирования инвестиционного роста

высокопроблемного региона. Дисс. на сои. уч. зв. к.э.н., 2011.

158

115. Пахолкина Е.В. Лизинг как эффективный источник финансирования

промышленных предприятийтема диссертации и автореферата по

ВАК РФ. Дисс. на сои. уч. зв. к.э.н., 2011.

116. Развитие вторичного рынка сельскохозяйственной техники:

[Электронный ресурс] / по материалам журнала «АгроМаркет».

Электрон. ст. Режим доступа:

http://www.belapk.ru/page/analitic/p66.htm.

117. Рахмонов Э.Ш. О неотложных мерах по стабилизации и развитию

агропромышленного комплекса страны // Экономика Таджикистана:

стратегия развития, 2000. – №1.

118. Рахмонов Э.Ш. Роль Таджикистана в экономическом и

политическом развитии региона Центральной Азии //Экономика

Таджикистана: стратегия развития, 2000. – №2. – С. 6-14.

119. Рахмонов Э.Ш. Десять лет на пути независимости // Экономика

Таджикистана: стратегия развития, 2001. – №4.

120. Рахмонов Э.Ш. Предпринимательство и развития экономики //

Экономика Таджикистана: стратегия развития, 2001. – №3.

121. Рангаев, А.Н. Лизинговые операции в АПК / А.Н. Рангаев //

Известия вузов. Северо-Кавказский регион. Общественные науки.

Приложил, 2003. – №10. – С. 58-61.

122. Электрон. ст. - Режим доступа / http://www.tajagroleasing.ru.

123. Садриддинов Н.Т., Лолахонов С. Формы привлечения иностранного

капитала. Некоторые теоретические вопросы реализации

экономической реформы в Таджикистане. Ч. 1. – Курган-Тюбе,

1998. – С. 41-48.

124. Семейкин, B.A. Восстановление техники через лизинг. Методика

определения основных параметров лизинга восстановленной

техники / В.А. Семейкин // Ремонт, восстановление, модернизация,

2003. – №6. – С. 41-47.

159

125. Семейкин, В.А. Организационно-экономические проблемы лизинга

техники в сельском хозяйстве: автореф. дис. д-ра экон. наук:

0800105/ В.А. Семейкин. – Москва, 2004. – С. 42.

126. Семейкин, В.А. Проблемы развития лизинга техники в АПК:

[Электронный ресурс] / В.А. Семейкин, М.Ю. Конкин, H.H.

Лиходеева // Тракторы и сельскохозяйственные машины, 2004. –

№4. Электронная ст. Режим доступа: http:/www.avtomash.ru

127. Семин, А.Н. Лизинг в агропромышленном комплексе: теория,

методология, практика / А.Н. Семин, В.М. Шарапова, С.Г.

Удельнов. – М.: Экономика сельского хозяйства и

перерабатывающих предприятий, 2005. – С. 383 .

128. Симинг Р.С. Теория статистики: Учебник / под ред. проф. Г.Л.

Громыко. - 2-е изд., перераб. и доп. – М.: ИНФРА-М, 2006. – С. 476.

129. Стратегияи миллии рушди Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то

соли 2030.

130. Суюмбаева Р.Т. Лизинг как форма инвестиций в переходной

экономике. Дисс. на сои. уч. зв. к.э.н., 2010.

131. Сахарова И.В. Правоотношения, возникающие из договоров лизинга

и купли-продажи объекта лизинга. Дисс. на сои. уч. зв. к.ю.н., 2010.

132. Смирнов А.Г. Лизинговые технологии реализации инвестиционной

стратегии предприятий. Дисс. на сои. уч. зв. к.э.н., 2016.

133. Сельское хозяйство Республики Таджикистан. Статистический

сборник. Агентство по статистике при Президенте Республики

Таджикистан. – Душанбе, 2018.

134. Угольникова Е.В. Договор финансовой аренды (лизинга) и его

правовая сущность. Дисс. на соис. уч. зв. к.э.н., 2005.

135. Удельнов С.Г. Эффективность лизинга в агропромышленном

комплексе региона (на примере АПК Свердловской области):

автореф. дис. канд. экон. наук: 08.00.05 / С.Г. Удельнов. –

Екатеринбург, 2005. – С. 24.

160

136. Уроқов Д.У., Ғафуров Ф.Ф. Развитие лизинговых услуг в

агропромышленных комплексе Республики Таджикистана Душанбе

2018- С. 143

137. Тимофеева Т.В. Финансовая статистика: учебное пособие / Т.В.

Тимофеева, A.A. Снатенков, Е.Р. Мендыбаева; под ред. Т.В.

Тимофеевой. – М.: Финансы и статистика, 2006. – С. 480.

138. Таштамиров М.Р. Разработка направлений интенсификации лизинга

как инструмента финансирования предприятий агропромышленного

комплекса. Дисс. на соис. уч. зв. к.э.н., 2009.

139. Ушачев, И. Экономический рост и конкурентоспособность

сельского хозяйства Российской Федерации / И. Ушачев // АПК:

Экономика, управление, 2009. – №3. – С. 12-31.

140. Финансы Таджикистана. Статистический сборник, 2019. – С. 113.

141. Хойер, В. Финансовая аренда (лизинг) в российском гражданском

законодательстве: проблемы правового регулирования2003 год, 177.

Как делать бизнес в Европе: [Электронный ресурс] / В. Хойер.

Электронная библиотека. Режим - доступа:

http://thelib.ru/books/hoyer volfgang/kak delat biznes v evrope-

read.html.

142. Чекмарева, E.H. Лизинговый бизнес: Практическое пособие по

организации и проведению лизинговых операций / Е.Н. Чекмарева.

– М.: Экономика, 1994. – С. 125 .

143. Чалова О.Н. Развитие лизинговых отношений в АПК: На примере

Пензенской области. Дисс. на соис. уч. зв. к.э.н., 2002.

144. Четыркин, Е.М. Финансовый анализ производственных инвестиций /

Е.М. Четыркин. - 3-е изд., испр. – М.: Дело, 2002. – С. 256.

145. Чекмарева, E.H. Лизинг: экономическая сущность / Е.Н. Чекмарева

// Вестник Костромского государственного университета , 2004. –

№6. – С. 68-7

161

146. Штельмах, В. Лизинг и банковский кредит на приобретение

основных средств: сравнение эффективности / В. Штельмах //

Финансы, 1999. – №8– С. 19.

147. Штельмах, В. Риски, с которыми сталкиваются участники

лизинговой деятельности / В. Штельмах // Лизинг-Курьер, 2000. –

№3-4.

148. Штельмах, В. Стратегия формирования портфеля лизинговых

проектов и минимизация соответствующих рисков / В. Штельмах //

Лизинг-Курьер, 2000. – №12. – С. 68-76.

149. Штельмах, В. Расчет лизинговых платежей исходя из потока

денежных средств. Плюсы и минусы / В. Штельмах // Лизинг-

курьер, 2000. – №1(7). – С. 13-18.

150. Штельмах, В. Начало работы с лизинговой компанией [Текст] / В.

Штельмах // Лизинг-Курьер, 2001. – №2.

151. Штельмах, В. Сравнение финансовых условий лизинговых сделок /

В. Штельмах // Лизинг-Курьер, 2001. – №3. – С. 64-72

152. Шарапа, С.А. Анализ технико-экономических показателей

отечественной и зарубежной сельскохозяйственной техники,

приобретаемой на условиях лизинга / С.А. Шарапа // Вестник

Ростовского государственного экономического университета, 2002.

– №1(14). – С. 97-101.

153. Шарапа С.А. Организационно-экономический механизм, развития

лизинга в отраслях АПК: автореф. дис. канд. экон. наук: 08.00.05 /

С.А. Шарапа. – Ростов, 2002. – С. 22 .

154. Шебашев, В.А. Лизинг: основы теории и практики: учебное пособие

/ В.А. Шебашев Е.А. Федулова, A.B. Кошкин; под ред. проф. Г.П.

Подшиваленко. - 3-е изд., перераб. и доп. – М.: Кнорус, 2007. – С.

191.

162

155. Шалдохина С.Ю. Управление рисками финансового лизинга . Тема

диссертации и автореферата по ВАК РФ. Дисс. на соис. уч. зв. к.э.н.,

2010.

156. Экономика: учебник / под ред. д.э.н., профессора А.С. Булатова.

издание 4-е, переработанное и дополненное. – М.: Экономист, 2006.

– С. 452.

157. Экономика сельского хозяйства / В.Т. Водянников, Е.Г. Лысенко,

А.И. Лысюк и др. под ред. В.Т. Водянникова. – М.: Колос, 2007. – С.

30.

158. Эргашев А.А. Пути повышения эффективности использования

инвестиций в сельском хозяйстве. – Душанбе: Ирфон, 2009. – С.

124.

159.Cuming R.C. Model Rules for Lease Financing: A Possible Complement

to the UNIDROIT Convention on International Financial Leasing //

Uniform Law Review, 1998. Vol. 3. – P. 371-384.

2. Феҳристи интишороти илмии довталаби дарёфти дараҷаи илмӣ

А) монография:

1. Самаранокии иқтисодии лизинги молиявӣ дар кишоварзии

Тоҷикистон. – Душанбе: Эр-граф, 2020. – 190 с. (11,0 ҷузъи чопӣ).

Б) интишор дар нашрияҳо, ки ба рӯйхати маҷаллаҳо ва нашрияҳои

пешбари илмии тақризшаванда, ки аз ҷониби КОА назди

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон тавсия дода шудааст:

[1-М]. Раззокова Г.Х. Институциональная политика государства в

отношении аграрной экономики // Вестник Таджикского

национального университета. Научный журнал». – №2/12(107),

2013. – С. 108-114. (0,8п/л) [2-М]. Раззокова Г.Х. Формирование и

развитие многоукладной экономики в аграрном секторе АПК //

Паёми Донишгоҳи давлатии Қӯрғонтеппа ба номи Носири Хусрав.

163

Маҷаллаи илмӣ. – №1(1). – Қӯрғонтеппа, 2013. – С. 29- 37. (1,1 ҷ/ч)

бо ҳаммуаллифӣ, бо муаллиф-0,5ҷ.ч).

[3-М]. Раззокова Г.Х. Особенности развития лизинга в аграрном

секторе экономики РТ // Вестник Таджикского национального

университета. Научный журнал. – №2/3(201), 2016. – С. 91-95.

(0,6п/л)

[4-М]. Раззоқова Г.Ҳ., Ашуров И.С. Самароникии иқтисодии лизинги

молиявӣ дар кишоварзӣ // Паёми Донишгоҳи давлатии Бохтар ба

номи Носири Хусрав. Силсилаи илмҳои гуманитарӣ ва иқтисодӣ. –

№1/4(57). Қ. 2. – Бохтар, 2018. – С. 185-197. (0,8 ҷ/ч) бо

ҳаммуаллифӣ, бо муаллиф-0,4ҷ.ч).

[5-М]. Раззоқова Г.Ҳ., Ашуров И.С. Роҳҳои баланд бардоштани

самаранокии иқтисодии бозори хизматрасонии лизингӣ // Паёми

Донишгоҳи давлатии Бохтар ба номи Носири Хусрав. Силсилаи

илмҳои гуманитарӣ ва иқтисодӣ. – №1/4(57). Қ. 2. – Бохтар, 2018. –

С. 197-201 (0,6 ҷ/ч) бо ҳаммуаллифӣ, бо муаллиф-0,3ҷ.ч).

[6-М]. Раззоқова Г.Ҳ., Ашуров И.С. Рушди лизинги молиявӣ асоси

мустаҳкам намудани заминаи моддӣ-техникӣ. Паёми донишгоҳи

давлати давлатии Бохтар ба номи Носири Хусрав.Силсилаи илмҳои

гуманитарии ва иқтисоди. – №1/4(68). – Бохтар, 2019. – С. 231-235.

(0,6 ҷ/ч) бо ҳаммуаллифӣ, бо муаллиф-0,3ҷ.ч).

[7-М]. Раззоқова Г.Ҳ., Ашуров И.С. Таҳавулоти лизинги молиявӣ дар

хориҷа. «Вестник Таджикского национального университета».

Научный журнал. – №10. Ч. 2. – Душанбе 2019. – С. 125-130. (0,7

ҷ/ч) бо ҳаммуаллифӣ, бо муаллиф-0,3ҷ.ч).

[8-М]. Раззоқова Г.Ҳ., Вазъи таъмини техника дар кишоварзии

Тоҷикистон ва роҳҳои афзоиши. Научный журнал «Вестник

Таджикского национального университета». – №1. – Душанбе, 2020.

– С. 111-116. (0,7ҷ.ч).

164

В) дар дигар нашрияҳо:

[9-М]. Раззоқова Г.Ҳ. Лизинг шакли намоёни амалиёти молиявии бонки

тиҷоратӣ / Конференсияи илмӣ-амалӣ «Истифодабарии сарфаҷӯёнаи

захираҳои табиӣ дар энергетика ва саноат» бахшида ба 20-солагии

Иҷлосияи 16-уми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, 15-солагии

Созишномаи истиқлоли сулҳ ва ризояти миллӣ ва солӣ. –

Қӯрғонтеппа, 2012. – С. 262-266. (0,3ҷ.ч).

[10-М]. Раззокова Г.Х. Земельная реформа и эффективность

использования земельных ресурсов в условиях перехода в

рыночных отношенях / Республиканкская научно-практическая

конференция, посвященной 16-летию Сессии Верховного Совета,

15-летию мира и национального согласия РТ. – Курган-Тюбе, 2012.

– С. 255-262. (0,5 п.л) в соавторов., автором - 0,2 п.л).

[11-М]. Раззоқова Г.Ҳ. Тараққиёти муносибатҳои амалиёти молиявии

иҷоравии лизингӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон / Конференсияи

ҷумҳуриявии илмӣ-назариявӣ бахшида ба 25-солагии Истиқлолияти

давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва 10-солагии ДЭТ таҳти унвони

«Энергетика рушди иқтисодиёти кишвар». – Қӯрғонтеппа, 2016. – С.

101-106. (0,3ҷ.ч).

[12-М]. Раззоқова Г.Ҳ. Инкишофи муносибатҳои (иҷоравии) лизинг

омили асосии таъмини амнияти озуқавории мамлакат аст /

«Нурафшон» нашри Донишкадаи энергетики Тоҷикистон. – №1(13).

– Қӯрғонтеппа, 2016. – С. 1-2. (0,1ҷ.ч).

[13-М]. Раззокова Г.Х. Совершенствование механизма кредитования

сельского хозяйства и его значение в реализации

продовольственной безопасности страны / Материалы

международной научно-практической конференции «Вода для

устойчиво развития 2018-2020», 16 июня 2017. – Бохтарский район

Республики Таджикистан. – С. 198-202. (0,3п.л).

165

[14-М]. Раззокова Г.Х. Сущность и формы проявления лизинга в

экономике / Материалы международной научно-практической

конференции «Вода для устойчиво развития 2018-2020». 16 июня

2017. – Бохтарский район Республика Таджикистан. – С. 212-216.

(0,3п.л).

[15-М]. Раззокова Г.Х. Состояние лизинговых отношений в Республике

Таджикистан / Маводи конференсияи ҷумҳуриявии илмии «Занон ва

рушди илми муосир» бахшида ба рӯзи умумиҷаҳонии занон дар

соҳаи илм. Донишгоҳи давлатии Данғара, 2017. – С. 208-215.

(0,5ҷ.ч).

[16-М]. Раззокова Г.Х. Значение выбора новых способов производство в

создании разнотипного сельского хозяйства в условиях рынка /

Материалы республиканской научно-практической конференции

«Молодежь в поисках дружбы» посвященной 20-летию

Национального примерения и году молодёжи в Республике

Таджикистан. – Курган-Тюбе, 2017. – С. 325-329. (0,2 п.л) в

соавторов., автором – (0,1п.л).

[17-М]. Раззокова Г.Х. Лизинг – новая форма кредитования /

Материалы научно практической конференции «Устойчивое

развитие водно-энергетического консорциума Средней Азии -

главный путь достижения энергетической независимости

Республики Таджикистан», 15-16 мая 2018. – Кушониён, 2018. – С.

274-278. (0,3 п.лч) в соавторов., автором -(0,1п.л).

[18-М]. Раззокова Г.Х. Инновационное развитие предпринимательства в

АПК Республики Таджикистан / Материалы республиканской

научно-практической конференции. Российско Таджикский

(Славянский) Университет. «Эффективность использования

финансово-кредитных пропорций финансовых ресурсов для

обеспечения ускоренного и эффективного развития экономики

166

Республики Таджикистан». – Душанбе, 2018. – С. 61-65. (0,3 п.л) в

соавторов., автором -(0,1п.л).

[19-М]. Раззокова Г.Х. Влияние лизинга в предпринимательской

деятельности / Материалы республиканской научно-практической

конференции Российско-Таджикского славянского университета на

тему: «Эффективность использования финансово-кредитных

пропорций финансовых ресурсов для обеспечения ускоренного и

эффективного развития экономики Республики Таджикистан». –

Душанбе, 2018. – С. 180-184. (0,3п.л).

[20-М]. Раззокова Г.Х. Экономико-математическая модель сбаланси-

рованного рынка лизинговых услуг / Конференсияи байналмилалии

илмӣ-амалӣ, таҳти унвони «Рушди гидроэнергетика – рушди

Точикистон» бахшида ба иди касбии энергетикҳои Тоҷикистон

«Рӯзи энергетикҳо». – Кушониён: ДЭТ, 2018. – С. 208-214 (0,4п.л).

[21-М]. Раззокова Г.Х. Теоретические основы лизинговых отношений в

сельском хозяйстве / Конференсияи байналмилалии илмӣ-амалӣ,

таҳти унвони «Саҳми занон дар рушди илими муосир». – Душанбе,

2019. – С. 191-193. (0,1ҷ.ч).