ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ

ΜΕ Λ ΕΤ ΕΣ ndash ΔΟΚ ΙΜ Ι Α

H καταναλωτική συμπεριφορά στην ελληνική κοινωνία Eθνικό Kέντρο Kοινωνικών Eρευνών 1983

Mορφές της κοινωνικής δράσης Θεμέλιο 1984H αδιαχώρητη κοινωνία ndash Ένας διάλογος της κοινωνιολογίας με τη λογο-

τεχνία Πολύτυπον 1984Συμβίωση και Eπικοινωνία στην Eλλάδα Γνώση 1987 Aλεξάνδρεια 1999Στις ρίζες της κοινωνικής εμπειρίας Γνώση 1987Ήπιος Λόγος Πλέθρον 1989Προς το παρόν ndash Κείμενα για τα σύγχρονα ήθη Πλέθρον 1990O πειρασμός του Hρόστρατου ndash Περί ηθών και αισθημάτων Aλεξάνδρεια

1999Tα Eνάντια ndash Η τέχνη της παραμυθίας Aλεξάνδρεια 2002Διχασμός και εξιλέωση ndash Περί πολιτικής ηθικής των Ελλήνων Eκδόσεις

Πατάκη 2010Η εποχή της όρεξης ndash Ακολουθώντας τα ίχνη του rsquo60 Eκδόσεις Πατάκη

2012Η ζωή σαν τιμολόγιο ndash Επίκαιρα κείμενα Eκδόσεις Πατάκη 2014

ΛΟΓΟΤ Ε Χ Ν Ι Α

Xειροποίητη πόλη ndash H Aθήνα ανάμεσα στο ναι και το όχι Aλεξάνδρεια 1995

Πρώτο άγγιγμα Nέα Σύνορα 1998O εαυτός δίχως πυξίδα ndash Ταξιδεύοντας Aλεξάνδρεια 1999Ψυχές με στόμα Mεταίχμιο 2003Xορεύοντας μόνη της Eκδόσεις Πατάκη 2004Tο χάρισμα Eκδόσεις Πατάκη 2008

ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΑΡΑΠΟΣΤΟΛΗΣ

ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙΕΠΙΣΤΟΛΕΣ Σrsquo ΕΝΑΝ ΝΕΑΡΟ ΦΙΛΟ

Στην αγέραστη μνήμη του πεθερού μου Αναστασίου Τσοκανή

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ11

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ83

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ119

ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ157

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

Αγαπητέ μου Λίνο

τα όσα θα διαβάσεις πιο κάτω είναι γραμμένα με αφορ-μή εκείνο το όλο ταραχή τηλεφώνημά σου που δέχτη-κα πριν από λίγο καιρό Πιο πολύ κι από τα γεγονότα που μου ανέφερες με ανησύχησε αυτό που διέκρινα μέ-σα στα λόγια σου μια δόση φόβου που μου φάνηκε υπερβολικά μεγάλη για σένα και την ηλικία σου Ο ει-κοσιτριάχρονος άνθρωπος που γνωρίζω και που είναι ο μοναδικός νεαρός μου φίλος και μαζί ο μικρότερος αδελ-φός μου μου έδειχνε τώρα ξαφνικά ένα πρόσωπο ωχρό από έγνοιες χωρίς εκείνη τη λάμψη της νιότης που ερ-χόταν προς τη μεριά μου και μrsquo έκανε να ξεχνώ πως έχω περισσότερα κι απrsquo τα διπλά του χρόνια Για μια στιγμή είχα την εντύπωση πως μαραινόσουν μέσα στην άνθησή σου

Τα παραλέω μήπως Ίσως μου πεις ότι δεν θα rsquoπρε-πε να με ξενίζει που ένας νέος κλονίζεται έτσι όταν τον βρίσκουν τόσες ατυχίες μαζί Ο πατέρας σου μου εί-πες είναι άρρωστος κι η οικογενειακή βιοτεχνία σας παραπαίει Και δεν φτάνουν αυτά η Μαρία φεύγει στο εξωτερικό για μεταπτυχιακά ενώ εσύ είσαι υποχρεω-μένος να μείνεις πίσω για συμπαράσταση προς τη μη-τέρα σου Είχατε σχεδιάσει να φύγετε μαζί με τη Μα-

14 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

ρία Τώρα λες ότι όλα ανατρέπονται Ναι έτσι είναι το να σχεδιάζουμε είναι σαν να τσιγκλάμε προκλητικά κά-ποιον χαιρέκακο δαίμονα της αταξίας Μόλις πάμε να βάλουμε σε μια σειρά τα πράγματα έρχεται ένας αό-ρατος δάχτυλος για να τα σπρώξει απrsquo την ευθεία γραμ-μή και να τα ρίξει και πάλι στον κυκεώνα όπου βρίσκο-νταν πριν Εκείνη τη στιγμή ο άτυχος μπορεί μάλιστα να νομίσει ότι ακούει έναν απόκοσμο καγχασμό από τα βάθη του σύμπαντος laquoΑνόητεhellip νόμιζες ότι θα κατηύ-θυνες εσύ το μέλλον σουhellipraquo Μπορεί όμως και να του φανεί πως μια άλλη αλλόκοτη φωνή αναρωτιέται από μια εξίσου μακρινή περιοχή laquoΓια να δούμε τι θα κά-νειhellipraquo Αν είναι έτσι θα rsquoθελα να μου πεις ειλικρινά ποια από τις δύο φωνές έφθασε στrsquo αυτιά σου Καταλαβαί-νεις πως ελπίζω να είναι η δεύτερη

Ο Λίνος που ξέρω θα ήθελα να αντιμετωπίσει τις δυ-σκολίες που ήρθαν σαν ένας άνθρωπος την αντοχή του οποίου κανείς ndashούτε ακόμη και ο ίδιοςndash δεν θα μπορού-σε να προεξοφλήσει Έχει να δώσει έναν αγώναhellip Πώς θα σταθεί Θα το δούμε δεν έχουν ακόμη εκδηλωθεί όλες οι δυνατότητές του όλες οι δυνάμεις του Έχει αρ-κετές Ή μήπως θα το βάλει στα πόδια Αναμένονται απαντήσεις αναμένονται πράξεις από μέρους σου laquoΏστε έτσι λοιπόνraquo ίσως σου έρθει να πεις Μαντεύω πως με το που ακούς τα λόγια μου ένα κύμα αγανά-κτησης ανεβαίνει στο στήθος σου laquoΔεν αρκεί που με χτύπησαν κατακέφαλα τα γεγονόταraquo θα μουρμουρί-σεις laquoπρέπει τώρα και να αποδείξω ότι ο τρόπος που θα διαλέξω για να σωθώ είναι ο σωστός Μια ζωή σπου-

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 15

δαστής μια ζωή εξεταζόμενος δεν θα πάψουν ποτέ να με κρίνουνraquo

Θα ήταν λάθος όμως αν ερμήνευες έτσι τις παρα-τηρήσεις μου Εκείνο που μrsquo ενδιαφέρει δεν είναι να ξε-τρυπώσω τις δυνάμεις που κρύβεις μέσα σου αλλά να μάθω αν εσύ ο ίδιος επιθυμείς πραγματικά να τις βρεις Κακά τα ψέματα δεν τον γνωρίζουμε τον εαυτό μας παρά μόνο μέσα από καταστάσεις που του φέρονται τραχιά Χωρίς να περάσει κάποιος από δοκιμασίες δεν αποκτά γνώση τού ποιος είναι όπως και δεν μαθαίνου-με την ποιότητα ενός μετάλλου εάν δεν το βάλουμε στη φωτιά Ηχεί ίσως πολύ αυστηρό αυτό πολύ ασκη-τικό Όμως εδώ το κριτήριο είναι η εμπειρία δεν είναι οι φιλοσοφικές θεωρίες ή τα κηρύγματα των παιδαγω-γών Απrsquo όσα του τυχαίνουν ο καθένας μαθαίνει πάνω στο πετσί του τι υπάρχει κάτω από το πετσί Ο πόνος μας αποκαλύπτει σε μας τους ίδιους Εάν επομένως θέ-λουμε να μάθουμε ποιοι είμαστε οφείλουμε να μην απο-φεύγουμε κατά σύστημα τις κακοτοπιές Και με τον φόβο τι άλλο κάνουμε εκτός από το να προσπαθούμε να τις αποφύγουμεhellip Οι πολλές προφυλάξεις σκοτώνουν τη γνώση Θα προτιμούσες να μη γνωρίσεις τον εαυτό σου Τότε παραδώσου στον φόβο ομολογώντας πως όσα συντελούνται ερήμην σου είναι πολύ ισχυρότερα απrsquo όσα συντελούνται εντός σου Δεν σε θίγει κάπως αυτό

Πρέπει να παραδεχθεί κανείς πως όταν τον κυριεύει αυτό το κρύο αίσθημα νιώθει την ύπαρξή του να συρ-ρικνώνεται Κάτω από τις ζαρωματιές δεν διακρίνεται καθαρά σε τι προδιαθέτει αυτόν τον άνθρωπο ο χαρα-

16 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

κτήρας του Τον ωθεί στη φυγή Τον καλεί σε μια προ-σπάθεια να αναχαιτίσει τον εχθρό Ή του συστήνει κά-ποιους διπλωματικούς ελιγμούς Υπάρχει περίπτωση να ορθοποδήσει ο πληγωμένος ή αντίθετα να μείνει πε-σμένος στο έδαφος ευχόμενος τα laquoμη χειρότεραraquo Αυ-τό που θέλω να πω είναι ότι δυστυχώς μπορούμε και να ζήσουμε με τον φόβο Είναι το ίδιο με το να ζει κα-νείς καταπίνοντας τις προσβολές που δέχεται έτσι που στο τέλος συνηθίζει να αναμένει από τον εαυτό του λι-γότερες αντιδράσεις η ύπαρξή του λιγοστεύει ως προς τον θυμό την αποφασιστικότητα όπως και στη φιλία και στον έρωτα Ο νους του προσδένεται σε όσα προ-κύπτουν από μέρα σε μέρα ερεθίζοντας τα καχεκτικά του νεύρα δεν λύνεται και δεν ανυψώνεται ποτέ

Τι πάει να πει αλήθεια αυτό Πρέπει να το προσέ-ξεις ιδιαίτερα Γιατί λέγοντας πως είναι ανάγκη να ανέ-βεις όσο μπορείς πιο ψηλά από εκεί που σε σέρνουν τα δυσάρεστα δεν εννοώ να κλείσεις τα μάτια και να δραπετεύσεις με τη φαντασία σου σε κάποια σύννεφα τεχνητής αταραξίας Δεν πρόκειται γιrsquo αυτό ndash και πώς θα μπορούσα να ζητήσω να κλείνεται σε στεγανά δια-λογισμών νηφάλιων και δουλεμένων δίχως βιάση ένας νέος που δεν έχει δαγκώσει ακόμη βαθιά το φρούτο της ζωής Εκείνο που ζητώ είναι άλλο είναι να αρθείς πά-νω απrsquo τις ατυχίες χωρίς να τις ξεχνάς με τη βοήθεια μιας δύναμης που φωλιάζει μέσα σου και σου έχει επι-τρέψει έως τώρα να ξεχωρίζεις τι είναι το σημαντικό και τι δεν είναι για ποιο πράγμα αξίζει να προσπαθείς και ποιο νrsquo αφήσεις Ξέρω πως διαθέτεις αυτή τη δύ-

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 17

ναμη Αν καταφέρεις να τη χρησιμοποιήσεις για να πε-ριορίσεις τους φόβους σου θα το έχεις πράξει για χάρη μιας ξεχωριστής χαράς Περιμένοντας να δείξεις περισ-σότερο θάρρος αυτό το έπαθλο ενός αισθήματος ανα-πτερωτικού έχω στον νου μου Πρέπει να χαίρεσαι επει-δή δεν πτοείσαι Έχεις δικαίωμα σε στιγμές ευφρόσυ-νες και θα ήταν κρίμα αναλογιζόμενος συνεχώς το εν-δεχόμενο μελλοντικών κακών να καταλήξεις να μηδε-νίσεις την πιθανότητα μιας θετικής εξέλιξης Λες κι αν ένιωθες έτσι θα ήταν σαν αναίδεια και κάποια θεότη-τα της Τύχης θα σε τιμωρούσε επειδή τόλμησες να γε-λάσεις και να δείξεις άκαιρα μια διάθεση γιορτινή

Είναι καλύτερο όμως να πάρουμε τα πράγματα από την αρχή Το πρώτο σου εκείνο τηλεφώνημα και τα ηλεκτρονικά μηνύματα που ακολούθησαν δείχνουν πως σrsquo έχει τραντάξει πολύ το γεγονός ότι οι αναποδιές ήλ-θαν όλες μαζί Κάθετη μείωση των παραγγελιών για τη μικρή σας επιχείρηση δάνεια που τρέχουν και σχε-δόν ταυτόχρονα επιδείνωση της υγείας του πατέρα σου Το ότι η μητέρα σου έσφιξε τα δόντια και ανασκουμπώ-θηκε αμέσως φαίνεται ότι δεν ήταν αρκετό για να σε κάνει να νιώσεις κι εσύ περισσότερο σαν επιστρατευ-μένος παρά σαν άμαχος που βομβάρδισαν το σπίτι του Μου έγραψες ότι ακούγοντας μια μέρα τους πνιχτούς λυγμούς της μέσα στο μπάνιο δοκίμασες μια αναστά-τωση πρωτόγνωρη για σένα Ταράχθηκεςhellip Αλλά δεν πείσμωσες και λιγάκι κατόπιν Δεν σου ήρθε να πεις ψιθυριστά laquoΤι μπορώ να κάνω εγώ για να σταματήσει αυτόraquo Θα ήταν κακό σημάδι αν αντί γιrsquo αυτό σκεφτό-

18 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

σουν laquoΓια να κλαίει η μητέρα τα πράγματα πάνε πο-λύ πιο άσχημα απrsquo ότι νόμιζα ndash άρα καταρρέουμε άρα βυθίζομαι σε απόγνωσηraquo Στην περίπτωση αυτή βέ-βαια θα απέφευγες να βγάλεις το αναγκαίο συμπέρα-σμα laquoΤο ότι καταρρέω αφού καταρρέει η μητέρα μου σημαίνει ότι εξακολουθώ να είμαι περισσότερο παιδί της παρά σύμμαχός τηςraquo

Ναι έχει πολλά πλεονεκτήματα το να παραμένει κανείς ανήλικος Υπάρχουν άνθρωποι που μεγαλώνο-ντας αλλάζουν τις στέγες κάτω από τις οποίες θέλουν να προστατεύονται όπως αλλάζουν οι νοικάρηδες κα-τοικία αναγκαστικά όταν τους κάνουν έξωση Βάζουν πάντα κάποιο κεραμίδι πάνω απrsquo το κεφάλι τους και συνεχίζουν έτσι μέχρι το τέλος Αλλά υπάρχουν και άλ-λοι που από νωρίς ασκήθηκαν στο να τα βγάζουν πέρα ξέσκεποι Έχω δει μερικές φορές μικρά παιδιά από φτωχές οικογένειες να αναλαμβάνουν αποστολές Τα στέλνουν να πάνε για να φέρουν κάτι και εκείνα τρέ-χουν πλησίστια έχοντας ζωγραφισμένη στο προσωπά-κι τους μια σοβαρότητα που όποτε την παρατηρούσα μου προκαλούσε μια παράξενη συγκίνηση που περιεί-χε και κάποιο δέος μέσα της Ένα πιτσιρίκι επί το έρ-γονhellip Είναι το laquoαήττητο παιδίraquo όπως το ονομάζουν στις αρχαίες μυθολογίες σκεπτόμουν Αφού είναι από τόσο νωρίς πρόθυμο να αναλάβει βάρη και αφού αυτή η ευ-θύνη δεν ρίχνει στο πρόσωπό του πρώιμες σκιές συνο-φρύωσης ndashόπως στους ενήλικεςndash αφού μολονότι επι-φορτισμένο με καθήκοντα παραμένει δροσερό τότε η νίκη κάποια μέρα θα είναι δική του Αυτό πίστευα από

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 19

παλιά κι εξακολουθώ να το πιστεύω Και ευτυχώς δι-απίστωσα με ανακούφιση ότι παρά τις αμφιταλαντεύ-σεις σου τελικά δεν αφέθηκες στην κατάσταση του παιδιού που φωνάζει πως είναι αθώο πως δεν φταίει σε τίποτα και που σπαράζει πιο πολύ επειδή κανείς δεν φαίνεται να συγκινείται

Δεν έφτασες εκεί Παρrsquo όλα αυτά έχει μείνει αρκε-τός φόβος για να μολύνει το αίμα σου Αναγνωρίζω πό-σο δύσκολο είναι να τα βάλεις μrsquo έναν τέτοιο ομιχλώδη αντίπαλο Δεν έχει σώμα δεν πιάνεται σου ξεγλιστράει και ξαφνικά σε αδράχνει από πίσω σε κρατάει γερά όχι πολύ σφιχτά μπορεί μάλιστα να σου δώσει μια ελαφριά κοροϊδευτική καρπαζιά έτσι για να σrsquo εξευτελίσει και τότε διά μιας χαμηλώνεις ένα μέτρο ξαναγίνεσαι μι-κρούλης και αντί να παλεύεις παρακαλάς ζητάς να τε-λειώνουνε επιτέλους τα άσχημα αστεία σε βάρος σου Απέφυγες αυτή την αυταπάτη και χαίρομαι γιrsquo αυτό

Ωστόσο λες ότι προστέθηκε και το πρόβλημα με τη Μαρία Ήσασταν τόσο καλά μαζί και σκιρτούσατε και οι δύο από προσμονή στην ιδέα ότι θα συνεχίζατε τις σπουδές σας στην Αγγλία Αναγκαστικά τώρα εκείνη θα φύγει μόνη της Ο χωρισμός είναι φυσικό να σε βα-ραίνει νομίζω όμως πως πολύ περισσότερο σε ταλανί-ζουν οι αμφιβολίες σου σχετικά με το τι επακόλουθα θα έχει η απομάκρυνσή της Με το τράνταγμα που ήρθε σαν να ξύπνησαν και τα ερωτήματα που φώλιαζαν ναρ-κωμένα στη σχέση σας laquoΆραγε η απόσταση θα μι-κρύνει την αγάπη τηςraquo ρωτάς Μπαίνω στον πειρασμό να σκεφτώ πως αυτή η ερώτηση συγκαλύπτει μιαν άλ-

20 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

λη που το λεπίδι της εισχωρεί βαθύτερα μέσα σου laquoΜήπως θα μικρύνει η δική μου αγάπηraquo

Έχουμε λοιπόν να αντιμετωπίσουμε το τρικέφαλο τέρας απειλή της φτώχειας ασθένεια του πατέρα μο-ναξιά Χρησιμοποιώ σήμερα το πρώτο πληθυντικό πρό-σωπο με μια έμφαση που δεν απορρέει μόνο από την πρόθεσή μου να σταθώ στο πλευρό σου Το πρόβλημά σου έχει μια αιχμή που τρυπά το κέντρο και της δικής μου ζωής Έχω παλέψει πολύ κατά καιρούς για να βρω το θάρρος που μου έλειπε κι ακόμη η πάλη συνεχίζε-ται δεν νομίζω πως θα τελειώσει ποτέ Από μιαν άπο-ψη το γεγονός ότι δεν έκανα οικογένεια μπορεί να ιδω-θεί σαν μια μορφή φυγομαχίας Θα δεχόμουν την εκδο-χή αυτή όπως και πολλά άλλα που θέλησα να τα εμ-φανίσω στα ίδια μου τα μάτια σαν πράξεις ελεύθερες και ασυμβίβαστες ενώ δεν ήταν παρά κινήσεις φυγής από μέρη που μου φαίνονταν δύσβατα όλο αγκάθια Η αγάπη μου για τα ταξίδια ίσως να προέρχεται από τον φόβο μήπως και καθηλωθώ σε τέτοια εδάφη Εσύ βέ-βαια όταν γνωριστήκαμε πριν από τέσσερα χρόνια σrsquo εκείνη την ερημική παραλία της Κρήτης είχες γοη-τευτεί πολύ από τις διηγήσεις μου και δεν μπορούσες στην ηλικία των δεκαεννέα χρόνων που ήσουν να δώ-σεις οποιαδήποτε ερμηνεία για τις αιτίες που με οδη-γούσαν να μετακινούμαι διαρκώς από χώρα σε χώρα Οι συζητήσεις μας παρέκαμπταν αυτό το σημείο Κι ήταν καλό αυτό γιατί μας επέτρεπαν να βγαίνουμε γρήγορα από τα προσωπικά μας όστρακα και νrsquo απλω-νόμαστε παντού στον κόσμο

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 21

Θυμάσαι εκείνες τις βραδιές Μες στην ησυχία εί-χαμε την εντύπωση πως τα λόγια μας αποκτούν ένα ιδιαίτερο βάρος ακούγονταν σαν βότσαλα που πέφτουν στο νερό αλλά δεν χάνονταν στον πυθμένα κρατιού-νταν στην επιφάνεια ως την επόμενη νύχτα που θα βρι-σκόμασταν και πάλι εκεί Δίναμε υπόσχεση πως θα πιάναμε το νήμα της συζήτησης στο σημείο που είχε σταματήσει ndash και τηρούσαμε την υπόσχεση Στοχασμοί νυκτερινοί ξεδιπλωμένοι αργά που γεφύρωναν δύο ηλι-κίες Πόσο μrsquo ευχαριστούσε που είχα γνωρίσει έναν νέο με μια φρεσκάδα που δεν ήταν του άγουρου ανθρώπου Προανήγγελλε ήδη το μέστωμα Έπαιρνα μαζί μου το απόσταγμα απrsquo αυτές τις συναντήσεις Σε όποια πόλη κι αν πήγαινα όποια δουλειά κι αν έκανα ndashκαι άλλα-ξα όπως γνωρίζεις αρκετέςndash πάντα έβρισκα χρόνο για να επεξεργάζομαι τα όσα είχαμε πει Το κοινό σημείο στα ενδιαφέροντά μας βρισκόταν πάνω από τις διαφο-ρές των σπουδών μας Εσύ ερχόμενος από την οικονο-μία εγώ από την αρχαιολογία συναντιόμασταν εκεί όπου θα θέλαμε και οι δυο να είχαμε κινηθεί εξαρχής στο επίπεδο όπου το πνεύμα μας αντιμέτωπο με τις Σφίγγες διεγειρόταν από τα μεγάλα laquoγιατίraquo laquoπώςraquo και laquoπρος τιraquo Στο τελευταίο γράμμα σου αναφέρεις ότι θα ήθελες να είχες σπουδάσει φιλοσοφία και να μη σπαταλήσεις τόσον καιρό ασχολούμενος με laquoκαμπύλες προσφοράς και ζήτησηςraquo και με laquoτιμές ισορροπίαςraquo που ουδέποτε ισορροπούν Οι οικονομικές έννοιες έχουν κά-τι το υπερβολικά τεχνητό γράφεις Έχεις δίκιο μη μέμφεσαι όμως την οικογένειά σου επειδή σε έσπρωξε

22 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

να ακολουθήσεις έναν κλάδο που αποδείχθηκε πως δεν σου ταίριαζε πολύ Ούτε εύποροι ήταν ούτε τόση μόρ-φωση είχαν οι γονείς σου για να σου αφήσουν πολλά περιθώρια σε αναζητήσεις πλατύτερες που κατά την αντίληψή τους κινδύνευαν να σε κάνουν πιο ικανό να ψάχνεις την προέλευση του σταριού από το να βρίσκεις το ψημένο ψωμί Άλλωστε αυτό δεν σε εμπόδισε να μελετήσεις ζητήματα που σε ενδιέφεραν περισσότερο Και τούτο μετράει πιο πολύ έτσι δεν είναι Ιδιαίτερα σήμερα το καταλαβαίνεις καλά ότι σε κανένα πτυχίο δεν αναγράφεται η απάντηση στο τι ζυγίζει ή τι θα rsquoπρεπε να ζυγίζει στη ζωή σου περισσότερο

Πέρασαν τρεις μέρες κι αυτά που σου έγραψα στριφο-γύριζαν στο μυαλό μου συνέχεια Με πήγαιναν προς τα χρόνια της δικής μου νιότης που είναι γεμάτα με πε-ρισσότερες ανθρώπινες μορφές παρά με εικόνες Κατα-κλύζονται οι μέρες μας από τόσα ομοιώματα ανθρώπων ndashσε τυπωμένες φωτογραφικές ή ψηφιακές εκδοχέςndash που είναι πολύ πιο δύσκολο να αποσπάσει κανείς και ιδιαίτερα ένας νέος μια άμεση γνώση σχετικά με τον χαρακτήρα και τη συμπεριφορά ενός πραγματικού άν-δρα ή μιας πραγματικής γυναίκας Φαντάζομαι ότι θα συμφωνείς μrsquo αυτό Το θέμα είναι άλλο αν το να αντλεί κάποιος γνώση από την επαφή με ζωντανούς ανθρώ-πους τού φαίνεται σαν επιχείρηση υψηλής προτεραιό-τητας ή όχι Για μένα αυτό ήταν δεδομένο από πολύ

ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΑΡΑΠΟΣΤΟΛΗΣ

ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙΕΠΙΣΤΟΛΕΣ Σrsquo ΕΝΑΝ ΝΕΑΡΟ ΦΙΛΟ

Στην αγέραστη μνήμη του πεθερού μου Αναστασίου Τσοκανή

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ11

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ83

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ119

ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ157

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

Αγαπητέ μου Λίνο

τα όσα θα διαβάσεις πιο κάτω είναι γραμμένα με αφορ-μή εκείνο το όλο ταραχή τηλεφώνημά σου που δέχτη-κα πριν από λίγο καιρό Πιο πολύ κι από τα γεγονότα που μου ανέφερες με ανησύχησε αυτό που διέκρινα μέ-σα στα λόγια σου μια δόση φόβου που μου φάνηκε υπερβολικά μεγάλη για σένα και την ηλικία σου Ο ει-κοσιτριάχρονος άνθρωπος που γνωρίζω και που είναι ο μοναδικός νεαρός μου φίλος και μαζί ο μικρότερος αδελ-φός μου μου έδειχνε τώρα ξαφνικά ένα πρόσωπο ωχρό από έγνοιες χωρίς εκείνη τη λάμψη της νιότης που ερ-χόταν προς τη μεριά μου και μrsquo έκανε να ξεχνώ πως έχω περισσότερα κι απrsquo τα διπλά του χρόνια Για μια στιγμή είχα την εντύπωση πως μαραινόσουν μέσα στην άνθησή σου

Τα παραλέω μήπως Ίσως μου πεις ότι δεν θα rsquoπρε-πε να με ξενίζει που ένας νέος κλονίζεται έτσι όταν τον βρίσκουν τόσες ατυχίες μαζί Ο πατέρας σου μου εί-πες είναι άρρωστος κι η οικογενειακή βιοτεχνία σας παραπαίει Και δεν φτάνουν αυτά η Μαρία φεύγει στο εξωτερικό για μεταπτυχιακά ενώ εσύ είσαι υποχρεω-μένος να μείνεις πίσω για συμπαράσταση προς τη μη-τέρα σου Είχατε σχεδιάσει να φύγετε μαζί με τη Μα-

14 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

ρία Τώρα λες ότι όλα ανατρέπονται Ναι έτσι είναι το να σχεδιάζουμε είναι σαν να τσιγκλάμε προκλητικά κά-ποιον χαιρέκακο δαίμονα της αταξίας Μόλις πάμε να βάλουμε σε μια σειρά τα πράγματα έρχεται ένας αό-ρατος δάχτυλος για να τα σπρώξει απrsquo την ευθεία γραμ-μή και να τα ρίξει και πάλι στον κυκεώνα όπου βρίσκο-νταν πριν Εκείνη τη στιγμή ο άτυχος μπορεί μάλιστα να νομίσει ότι ακούει έναν απόκοσμο καγχασμό από τα βάθη του σύμπαντος laquoΑνόητεhellip νόμιζες ότι θα κατηύ-θυνες εσύ το μέλλον σουhellipraquo Μπορεί όμως και να του φανεί πως μια άλλη αλλόκοτη φωνή αναρωτιέται από μια εξίσου μακρινή περιοχή laquoΓια να δούμε τι θα κά-νειhellipraquo Αν είναι έτσι θα rsquoθελα να μου πεις ειλικρινά ποια από τις δύο φωνές έφθασε στrsquo αυτιά σου Καταλαβαί-νεις πως ελπίζω να είναι η δεύτερη

Ο Λίνος που ξέρω θα ήθελα να αντιμετωπίσει τις δυ-σκολίες που ήρθαν σαν ένας άνθρωπος την αντοχή του οποίου κανείς ndashούτε ακόμη και ο ίδιοςndash δεν θα μπορού-σε να προεξοφλήσει Έχει να δώσει έναν αγώναhellip Πώς θα σταθεί Θα το δούμε δεν έχουν ακόμη εκδηλωθεί όλες οι δυνατότητές του όλες οι δυνάμεις του Έχει αρ-κετές Ή μήπως θα το βάλει στα πόδια Αναμένονται απαντήσεις αναμένονται πράξεις από μέρους σου laquoΏστε έτσι λοιπόνraquo ίσως σου έρθει να πεις Μαντεύω πως με το που ακούς τα λόγια μου ένα κύμα αγανά-κτησης ανεβαίνει στο στήθος σου laquoΔεν αρκεί που με χτύπησαν κατακέφαλα τα γεγονόταraquo θα μουρμουρί-σεις laquoπρέπει τώρα και να αποδείξω ότι ο τρόπος που θα διαλέξω για να σωθώ είναι ο σωστός Μια ζωή σπου-

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 15

δαστής μια ζωή εξεταζόμενος δεν θα πάψουν ποτέ να με κρίνουνraquo

Θα ήταν λάθος όμως αν ερμήνευες έτσι τις παρα-τηρήσεις μου Εκείνο που μrsquo ενδιαφέρει δεν είναι να ξε-τρυπώσω τις δυνάμεις που κρύβεις μέσα σου αλλά να μάθω αν εσύ ο ίδιος επιθυμείς πραγματικά να τις βρεις Κακά τα ψέματα δεν τον γνωρίζουμε τον εαυτό μας παρά μόνο μέσα από καταστάσεις που του φέρονται τραχιά Χωρίς να περάσει κάποιος από δοκιμασίες δεν αποκτά γνώση τού ποιος είναι όπως και δεν μαθαίνου-με την ποιότητα ενός μετάλλου εάν δεν το βάλουμε στη φωτιά Ηχεί ίσως πολύ αυστηρό αυτό πολύ ασκη-τικό Όμως εδώ το κριτήριο είναι η εμπειρία δεν είναι οι φιλοσοφικές θεωρίες ή τα κηρύγματα των παιδαγω-γών Απrsquo όσα του τυχαίνουν ο καθένας μαθαίνει πάνω στο πετσί του τι υπάρχει κάτω από το πετσί Ο πόνος μας αποκαλύπτει σε μας τους ίδιους Εάν επομένως θέ-λουμε να μάθουμε ποιοι είμαστε οφείλουμε να μην απο-φεύγουμε κατά σύστημα τις κακοτοπιές Και με τον φόβο τι άλλο κάνουμε εκτός από το να προσπαθούμε να τις αποφύγουμεhellip Οι πολλές προφυλάξεις σκοτώνουν τη γνώση Θα προτιμούσες να μη γνωρίσεις τον εαυτό σου Τότε παραδώσου στον φόβο ομολογώντας πως όσα συντελούνται ερήμην σου είναι πολύ ισχυρότερα απrsquo όσα συντελούνται εντός σου Δεν σε θίγει κάπως αυτό

Πρέπει να παραδεχθεί κανείς πως όταν τον κυριεύει αυτό το κρύο αίσθημα νιώθει την ύπαρξή του να συρ-ρικνώνεται Κάτω από τις ζαρωματιές δεν διακρίνεται καθαρά σε τι προδιαθέτει αυτόν τον άνθρωπο ο χαρα-

16 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

κτήρας του Τον ωθεί στη φυγή Τον καλεί σε μια προ-σπάθεια να αναχαιτίσει τον εχθρό Ή του συστήνει κά-ποιους διπλωματικούς ελιγμούς Υπάρχει περίπτωση να ορθοποδήσει ο πληγωμένος ή αντίθετα να μείνει πε-σμένος στο έδαφος ευχόμενος τα laquoμη χειρότεραraquo Αυ-τό που θέλω να πω είναι ότι δυστυχώς μπορούμε και να ζήσουμε με τον φόβο Είναι το ίδιο με το να ζει κα-νείς καταπίνοντας τις προσβολές που δέχεται έτσι που στο τέλος συνηθίζει να αναμένει από τον εαυτό του λι-γότερες αντιδράσεις η ύπαρξή του λιγοστεύει ως προς τον θυμό την αποφασιστικότητα όπως και στη φιλία και στον έρωτα Ο νους του προσδένεται σε όσα προ-κύπτουν από μέρα σε μέρα ερεθίζοντας τα καχεκτικά του νεύρα δεν λύνεται και δεν ανυψώνεται ποτέ

Τι πάει να πει αλήθεια αυτό Πρέπει να το προσέ-ξεις ιδιαίτερα Γιατί λέγοντας πως είναι ανάγκη να ανέ-βεις όσο μπορείς πιο ψηλά από εκεί που σε σέρνουν τα δυσάρεστα δεν εννοώ να κλείσεις τα μάτια και να δραπετεύσεις με τη φαντασία σου σε κάποια σύννεφα τεχνητής αταραξίας Δεν πρόκειται γιrsquo αυτό ndash και πώς θα μπορούσα να ζητήσω να κλείνεται σε στεγανά δια-λογισμών νηφάλιων και δουλεμένων δίχως βιάση ένας νέος που δεν έχει δαγκώσει ακόμη βαθιά το φρούτο της ζωής Εκείνο που ζητώ είναι άλλο είναι να αρθείς πά-νω απrsquo τις ατυχίες χωρίς να τις ξεχνάς με τη βοήθεια μιας δύναμης που φωλιάζει μέσα σου και σου έχει επι-τρέψει έως τώρα να ξεχωρίζεις τι είναι το σημαντικό και τι δεν είναι για ποιο πράγμα αξίζει να προσπαθείς και ποιο νrsquo αφήσεις Ξέρω πως διαθέτεις αυτή τη δύ-

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 17

ναμη Αν καταφέρεις να τη χρησιμοποιήσεις για να πε-ριορίσεις τους φόβους σου θα το έχεις πράξει για χάρη μιας ξεχωριστής χαράς Περιμένοντας να δείξεις περισ-σότερο θάρρος αυτό το έπαθλο ενός αισθήματος ανα-πτερωτικού έχω στον νου μου Πρέπει να χαίρεσαι επει-δή δεν πτοείσαι Έχεις δικαίωμα σε στιγμές ευφρόσυ-νες και θα ήταν κρίμα αναλογιζόμενος συνεχώς το εν-δεχόμενο μελλοντικών κακών να καταλήξεις να μηδε-νίσεις την πιθανότητα μιας θετικής εξέλιξης Λες κι αν ένιωθες έτσι θα ήταν σαν αναίδεια και κάποια θεότη-τα της Τύχης θα σε τιμωρούσε επειδή τόλμησες να γε-λάσεις και να δείξεις άκαιρα μια διάθεση γιορτινή

Είναι καλύτερο όμως να πάρουμε τα πράγματα από την αρχή Το πρώτο σου εκείνο τηλεφώνημα και τα ηλεκτρονικά μηνύματα που ακολούθησαν δείχνουν πως σrsquo έχει τραντάξει πολύ το γεγονός ότι οι αναποδιές ήλ-θαν όλες μαζί Κάθετη μείωση των παραγγελιών για τη μικρή σας επιχείρηση δάνεια που τρέχουν και σχε-δόν ταυτόχρονα επιδείνωση της υγείας του πατέρα σου Το ότι η μητέρα σου έσφιξε τα δόντια και ανασκουμπώ-θηκε αμέσως φαίνεται ότι δεν ήταν αρκετό για να σε κάνει να νιώσεις κι εσύ περισσότερο σαν επιστρατευ-μένος παρά σαν άμαχος που βομβάρδισαν το σπίτι του Μου έγραψες ότι ακούγοντας μια μέρα τους πνιχτούς λυγμούς της μέσα στο μπάνιο δοκίμασες μια αναστά-τωση πρωτόγνωρη για σένα Ταράχθηκεςhellip Αλλά δεν πείσμωσες και λιγάκι κατόπιν Δεν σου ήρθε να πεις ψιθυριστά laquoΤι μπορώ να κάνω εγώ για να σταματήσει αυτόraquo Θα ήταν κακό σημάδι αν αντί γιrsquo αυτό σκεφτό-

18 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

σουν laquoΓια να κλαίει η μητέρα τα πράγματα πάνε πο-λύ πιο άσχημα απrsquo ότι νόμιζα ndash άρα καταρρέουμε άρα βυθίζομαι σε απόγνωσηraquo Στην περίπτωση αυτή βέ-βαια θα απέφευγες να βγάλεις το αναγκαίο συμπέρα-σμα laquoΤο ότι καταρρέω αφού καταρρέει η μητέρα μου σημαίνει ότι εξακολουθώ να είμαι περισσότερο παιδί της παρά σύμμαχός τηςraquo

Ναι έχει πολλά πλεονεκτήματα το να παραμένει κανείς ανήλικος Υπάρχουν άνθρωποι που μεγαλώνο-ντας αλλάζουν τις στέγες κάτω από τις οποίες θέλουν να προστατεύονται όπως αλλάζουν οι νοικάρηδες κα-τοικία αναγκαστικά όταν τους κάνουν έξωση Βάζουν πάντα κάποιο κεραμίδι πάνω απrsquo το κεφάλι τους και συνεχίζουν έτσι μέχρι το τέλος Αλλά υπάρχουν και άλ-λοι που από νωρίς ασκήθηκαν στο να τα βγάζουν πέρα ξέσκεποι Έχω δει μερικές φορές μικρά παιδιά από φτωχές οικογένειες να αναλαμβάνουν αποστολές Τα στέλνουν να πάνε για να φέρουν κάτι και εκείνα τρέ-χουν πλησίστια έχοντας ζωγραφισμένη στο προσωπά-κι τους μια σοβαρότητα που όποτε την παρατηρούσα μου προκαλούσε μια παράξενη συγκίνηση που περιεί-χε και κάποιο δέος μέσα της Ένα πιτσιρίκι επί το έρ-γονhellip Είναι το laquoαήττητο παιδίraquo όπως το ονομάζουν στις αρχαίες μυθολογίες σκεπτόμουν Αφού είναι από τόσο νωρίς πρόθυμο να αναλάβει βάρη και αφού αυτή η ευ-θύνη δεν ρίχνει στο πρόσωπό του πρώιμες σκιές συνο-φρύωσης ndashόπως στους ενήλικεςndash αφού μολονότι επι-φορτισμένο με καθήκοντα παραμένει δροσερό τότε η νίκη κάποια μέρα θα είναι δική του Αυτό πίστευα από

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 19

παλιά κι εξακολουθώ να το πιστεύω Και ευτυχώς δι-απίστωσα με ανακούφιση ότι παρά τις αμφιταλαντεύ-σεις σου τελικά δεν αφέθηκες στην κατάσταση του παιδιού που φωνάζει πως είναι αθώο πως δεν φταίει σε τίποτα και που σπαράζει πιο πολύ επειδή κανείς δεν φαίνεται να συγκινείται

Δεν έφτασες εκεί Παρrsquo όλα αυτά έχει μείνει αρκε-τός φόβος για να μολύνει το αίμα σου Αναγνωρίζω πό-σο δύσκολο είναι να τα βάλεις μrsquo έναν τέτοιο ομιχλώδη αντίπαλο Δεν έχει σώμα δεν πιάνεται σου ξεγλιστράει και ξαφνικά σε αδράχνει από πίσω σε κρατάει γερά όχι πολύ σφιχτά μπορεί μάλιστα να σου δώσει μια ελαφριά κοροϊδευτική καρπαζιά έτσι για να σrsquo εξευτελίσει και τότε διά μιας χαμηλώνεις ένα μέτρο ξαναγίνεσαι μι-κρούλης και αντί να παλεύεις παρακαλάς ζητάς να τε-λειώνουνε επιτέλους τα άσχημα αστεία σε βάρος σου Απέφυγες αυτή την αυταπάτη και χαίρομαι γιrsquo αυτό

Ωστόσο λες ότι προστέθηκε και το πρόβλημα με τη Μαρία Ήσασταν τόσο καλά μαζί και σκιρτούσατε και οι δύο από προσμονή στην ιδέα ότι θα συνεχίζατε τις σπουδές σας στην Αγγλία Αναγκαστικά τώρα εκείνη θα φύγει μόνη της Ο χωρισμός είναι φυσικό να σε βα-ραίνει νομίζω όμως πως πολύ περισσότερο σε ταλανί-ζουν οι αμφιβολίες σου σχετικά με το τι επακόλουθα θα έχει η απομάκρυνσή της Με το τράνταγμα που ήρθε σαν να ξύπνησαν και τα ερωτήματα που φώλιαζαν ναρ-κωμένα στη σχέση σας laquoΆραγε η απόσταση θα μι-κρύνει την αγάπη τηςraquo ρωτάς Μπαίνω στον πειρασμό να σκεφτώ πως αυτή η ερώτηση συγκαλύπτει μιαν άλ-

20 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

λη που το λεπίδι της εισχωρεί βαθύτερα μέσα σου laquoΜήπως θα μικρύνει η δική μου αγάπηraquo

Έχουμε λοιπόν να αντιμετωπίσουμε το τρικέφαλο τέρας απειλή της φτώχειας ασθένεια του πατέρα μο-ναξιά Χρησιμοποιώ σήμερα το πρώτο πληθυντικό πρό-σωπο με μια έμφαση που δεν απορρέει μόνο από την πρόθεσή μου να σταθώ στο πλευρό σου Το πρόβλημά σου έχει μια αιχμή που τρυπά το κέντρο και της δικής μου ζωής Έχω παλέψει πολύ κατά καιρούς για να βρω το θάρρος που μου έλειπε κι ακόμη η πάλη συνεχίζε-ται δεν νομίζω πως θα τελειώσει ποτέ Από μιαν άπο-ψη το γεγονός ότι δεν έκανα οικογένεια μπορεί να ιδω-θεί σαν μια μορφή φυγομαχίας Θα δεχόμουν την εκδο-χή αυτή όπως και πολλά άλλα που θέλησα να τα εμ-φανίσω στα ίδια μου τα μάτια σαν πράξεις ελεύθερες και ασυμβίβαστες ενώ δεν ήταν παρά κινήσεις φυγής από μέρη που μου φαίνονταν δύσβατα όλο αγκάθια Η αγάπη μου για τα ταξίδια ίσως να προέρχεται από τον φόβο μήπως και καθηλωθώ σε τέτοια εδάφη Εσύ βέ-βαια όταν γνωριστήκαμε πριν από τέσσερα χρόνια σrsquo εκείνη την ερημική παραλία της Κρήτης είχες γοη-τευτεί πολύ από τις διηγήσεις μου και δεν μπορούσες στην ηλικία των δεκαεννέα χρόνων που ήσουν να δώ-σεις οποιαδήποτε ερμηνεία για τις αιτίες που με οδη-γούσαν να μετακινούμαι διαρκώς από χώρα σε χώρα Οι συζητήσεις μας παρέκαμπταν αυτό το σημείο Κι ήταν καλό αυτό γιατί μας επέτρεπαν να βγαίνουμε γρήγορα από τα προσωπικά μας όστρακα και νrsquo απλω-νόμαστε παντού στον κόσμο

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 21

Θυμάσαι εκείνες τις βραδιές Μες στην ησυχία εί-χαμε την εντύπωση πως τα λόγια μας αποκτούν ένα ιδιαίτερο βάρος ακούγονταν σαν βότσαλα που πέφτουν στο νερό αλλά δεν χάνονταν στον πυθμένα κρατιού-νταν στην επιφάνεια ως την επόμενη νύχτα που θα βρι-σκόμασταν και πάλι εκεί Δίναμε υπόσχεση πως θα πιάναμε το νήμα της συζήτησης στο σημείο που είχε σταματήσει ndash και τηρούσαμε την υπόσχεση Στοχασμοί νυκτερινοί ξεδιπλωμένοι αργά που γεφύρωναν δύο ηλι-κίες Πόσο μrsquo ευχαριστούσε που είχα γνωρίσει έναν νέο με μια φρεσκάδα που δεν ήταν του άγουρου ανθρώπου Προανήγγελλε ήδη το μέστωμα Έπαιρνα μαζί μου το απόσταγμα απrsquo αυτές τις συναντήσεις Σε όποια πόλη κι αν πήγαινα όποια δουλειά κι αν έκανα ndashκαι άλλα-ξα όπως γνωρίζεις αρκετέςndash πάντα έβρισκα χρόνο για να επεξεργάζομαι τα όσα είχαμε πει Το κοινό σημείο στα ενδιαφέροντά μας βρισκόταν πάνω από τις διαφο-ρές των σπουδών μας Εσύ ερχόμενος από την οικονο-μία εγώ από την αρχαιολογία συναντιόμασταν εκεί όπου θα θέλαμε και οι δυο να είχαμε κινηθεί εξαρχής στο επίπεδο όπου το πνεύμα μας αντιμέτωπο με τις Σφίγγες διεγειρόταν από τα μεγάλα laquoγιατίraquo laquoπώςraquo και laquoπρος τιraquo Στο τελευταίο γράμμα σου αναφέρεις ότι θα ήθελες να είχες σπουδάσει φιλοσοφία και να μη σπαταλήσεις τόσον καιρό ασχολούμενος με laquoκαμπύλες προσφοράς και ζήτησηςraquo και με laquoτιμές ισορροπίαςraquo που ουδέποτε ισορροπούν Οι οικονομικές έννοιες έχουν κά-τι το υπερβολικά τεχνητό γράφεις Έχεις δίκιο μη μέμφεσαι όμως την οικογένειά σου επειδή σε έσπρωξε

22 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

να ακολουθήσεις έναν κλάδο που αποδείχθηκε πως δεν σου ταίριαζε πολύ Ούτε εύποροι ήταν ούτε τόση μόρ-φωση είχαν οι γονείς σου για να σου αφήσουν πολλά περιθώρια σε αναζητήσεις πλατύτερες που κατά την αντίληψή τους κινδύνευαν να σε κάνουν πιο ικανό να ψάχνεις την προέλευση του σταριού από το να βρίσκεις το ψημένο ψωμί Άλλωστε αυτό δεν σε εμπόδισε να μελετήσεις ζητήματα που σε ενδιέφεραν περισσότερο Και τούτο μετράει πιο πολύ έτσι δεν είναι Ιδιαίτερα σήμερα το καταλαβαίνεις καλά ότι σε κανένα πτυχίο δεν αναγράφεται η απάντηση στο τι ζυγίζει ή τι θα rsquoπρεπε να ζυγίζει στη ζωή σου περισσότερο

Πέρασαν τρεις μέρες κι αυτά που σου έγραψα στριφο-γύριζαν στο μυαλό μου συνέχεια Με πήγαιναν προς τα χρόνια της δικής μου νιότης που είναι γεμάτα με πε-ρισσότερες ανθρώπινες μορφές παρά με εικόνες Κατα-κλύζονται οι μέρες μας από τόσα ομοιώματα ανθρώπων ndashσε τυπωμένες φωτογραφικές ή ψηφιακές εκδοχέςndash που είναι πολύ πιο δύσκολο να αποσπάσει κανείς και ιδιαίτερα ένας νέος μια άμεση γνώση σχετικά με τον χαρακτήρα και τη συμπεριφορά ενός πραγματικού άν-δρα ή μιας πραγματικής γυναίκας Φαντάζομαι ότι θα συμφωνείς μrsquo αυτό Το θέμα είναι άλλο αν το να αντλεί κάποιος γνώση από την επαφή με ζωντανούς ανθρώ-πους τού φαίνεται σαν επιχείρηση υψηλής προτεραιό-τητας ή όχι Για μένα αυτό ήταν δεδομένο από πολύ

Στην αγέραστη μνήμη του πεθερού μου Αναστασίου Τσοκανή

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ11

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ83

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ119

ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ157

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

Αγαπητέ μου Λίνο

τα όσα θα διαβάσεις πιο κάτω είναι γραμμένα με αφορ-μή εκείνο το όλο ταραχή τηλεφώνημά σου που δέχτη-κα πριν από λίγο καιρό Πιο πολύ κι από τα γεγονότα που μου ανέφερες με ανησύχησε αυτό που διέκρινα μέ-σα στα λόγια σου μια δόση φόβου που μου φάνηκε υπερβολικά μεγάλη για σένα και την ηλικία σου Ο ει-κοσιτριάχρονος άνθρωπος που γνωρίζω και που είναι ο μοναδικός νεαρός μου φίλος και μαζί ο μικρότερος αδελ-φός μου μου έδειχνε τώρα ξαφνικά ένα πρόσωπο ωχρό από έγνοιες χωρίς εκείνη τη λάμψη της νιότης που ερ-χόταν προς τη μεριά μου και μrsquo έκανε να ξεχνώ πως έχω περισσότερα κι απrsquo τα διπλά του χρόνια Για μια στιγμή είχα την εντύπωση πως μαραινόσουν μέσα στην άνθησή σου

Τα παραλέω μήπως Ίσως μου πεις ότι δεν θα rsquoπρε-πε να με ξενίζει που ένας νέος κλονίζεται έτσι όταν τον βρίσκουν τόσες ατυχίες μαζί Ο πατέρας σου μου εί-πες είναι άρρωστος κι η οικογενειακή βιοτεχνία σας παραπαίει Και δεν φτάνουν αυτά η Μαρία φεύγει στο εξωτερικό για μεταπτυχιακά ενώ εσύ είσαι υποχρεω-μένος να μείνεις πίσω για συμπαράσταση προς τη μη-τέρα σου Είχατε σχεδιάσει να φύγετε μαζί με τη Μα-

14 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

ρία Τώρα λες ότι όλα ανατρέπονται Ναι έτσι είναι το να σχεδιάζουμε είναι σαν να τσιγκλάμε προκλητικά κά-ποιον χαιρέκακο δαίμονα της αταξίας Μόλις πάμε να βάλουμε σε μια σειρά τα πράγματα έρχεται ένας αό-ρατος δάχτυλος για να τα σπρώξει απrsquo την ευθεία γραμ-μή και να τα ρίξει και πάλι στον κυκεώνα όπου βρίσκο-νταν πριν Εκείνη τη στιγμή ο άτυχος μπορεί μάλιστα να νομίσει ότι ακούει έναν απόκοσμο καγχασμό από τα βάθη του σύμπαντος laquoΑνόητεhellip νόμιζες ότι θα κατηύ-θυνες εσύ το μέλλον σουhellipraquo Μπορεί όμως και να του φανεί πως μια άλλη αλλόκοτη φωνή αναρωτιέται από μια εξίσου μακρινή περιοχή laquoΓια να δούμε τι θα κά-νειhellipraquo Αν είναι έτσι θα rsquoθελα να μου πεις ειλικρινά ποια από τις δύο φωνές έφθασε στrsquo αυτιά σου Καταλαβαί-νεις πως ελπίζω να είναι η δεύτερη

Ο Λίνος που ξέρω θα ήθελα να αντιμετωπίσει τις δυ-σκολίες που ήρθαν σαν ένας άνθρωπος την αντοχή του οποίου κανείς ndashούτε ακόμη και ο ίδιοςndash δεν θα μπορού-σε να προεξοφλήσει Έχει να δώσει έναν αγώναhellip Πώς θα σταθεί Θα το δούμε δεν έχουν ακόμη εκδηλωθεί όλες οι δυνατότητές του όλες οι δυνάμεις του Έχει αρ-κετές Ή μήπως θα το βάλει στα πόδια Αναμένονται απαντήσεις αναμένονται πράξεις από μέρους σου laquoΏστε έτσι λοιπόνraquo ίσως σου έρθει να πεις Μαντεύω πως με το που ακούς τα λόγια μου ένα κύμα αγανά-κτησης ανεβαίνει στο στήθος σου laquoΔεν αρκεί που με χτύπησαν κατακέφαλα τα γεγονόταraquo θα μουρμουρί-σεις laquoπρέπει τώρα και να αποδείξω ότι ο τρόπος που θα διαλέξω για να σωθώ είναι ο σωστός Μια ζωή σπου-

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 15

δαστής μια ζωή εξεταζόμενος δεν θα πάψουν ποτέ να με κρίνουνraquo

Θα ήταν λάθος όμως αν ερμήνευες έτσι τις παρα-τηρήσεις μου Εκείνο που μrsquo ενδιαφέρει δεν είναι να ξε-τρυπώσω τις δυνάμεις που κρύβεις μέσα σου αλλά να μάθω αν εσύ ο ίδιος επιθυμείς πραγματικά να τις βρεις Κακά τα ψέματα δεν τον γνωρίζουμε τον εαυτό μας παρά μόνο μέσα από καταστάσεις που του φέρονται τραχιά Χωρίς να περάσει κάποιος από δοκιμασίες δεν αποκτά γνώση τού ποιος είναι όπως και δεν μαθαίνου-με την ποιότητα ενός μετάλλου εάν δεν το βάλουμε στη φωτιά Ηχεί ίσως πολύ αυστηρό αυτό πολύ ασκη-τικό Όμως εδώ το κριτήριο είναι η εμπειρία δεν είναι οι φιλοσοφικές θεωρίες ή τα κηρύγματα των παιδαγω-γών Απrsquo όσα του τυχαίνουν ο καθένας μαθαίνει πάνω στο πετσί του τι υπάρχει κάτω από το πετσί Ο πόνος μας αποκαλύπτει σε μας τους ίδιους Εάν επομένως θέ-λουμε να μάθουμε ποιοι είμαστε οφείλουμε να μην απο-φεύγουμε κατά σύστημα τις κακοτοπιές Και με τον φόβο τι άλλο κάνουμε εκτός από το να προσπαθούμε να τις αποφύγουμεhellip Οι πολλές προφυλάξεις σκοτώνουν τη γνώση Θα προτιμούσες να μη γνωρίσεις τον εαυτό σου Τότε παραδώσου στον φόβο ομολογώντας πως όσα συντελούνται ερήμην σου είναι πολύ ισχυρότερα απrsquo όσα συντελούνται εντός σου Δεν σε θίγει κάπως αυτό

Πρέπει να παραδεχθεί κανείς πως όταν τον κυριεύει αυτό το κρύο αίσθημα νιώθει την ύπαρξή του να συρ-ρικνώνεται Κάτω από τις ζαρωματιές δεν διακρίνεται καθαρά σε τι προδιαθέτει αυτόν τον άνθρωπο ο χαρα-

16 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

κτήρας του Τον ωθεί στη φυγή Τον καλεί σε μια προ-σπάθεια να αναχαιτίσει τον εχθρό Ή του συστήνει κά-ποιους διπλωματικούς ελιγμούς Υπάρχει περίπτωση να ορθοποδήσει ο πληγωμένος ή αντίθετα να μείνει πε-σμένος στο έδαφος ευχόμενος τα laquoμη χειρότεραraquo Αυ-τό που θέλω να πω είναι ότι δυστυχώς μπορούμε και να ζήσουμε με τον φόβο Είναι το ίδιο με το να ζει κα-νείς καταπίνοντας τις προσβολές που δέχεται έτσι που στο τέλος συνηθίζει να αναμένει από τον εαυτό του λι-γότερες αντιδράσεις η ύπαρξή του λιγοστεύει ως προς τον θυμό την αποφασιστικότητα όπως και στη φιλία και στον έρωτα Ο νους του προσδένεται σε όσα προ-κύπτουν από μέρα σε μέρα ερεθίζοντας τα καχεκτικά του νεύρα δεν λύνεται και δεν ανυψώνεται ποτέ

Τι πάει να πει αλήθεια αυτό Πρέπει να το προσέ-ξεις ιδιαίτερα Γιατί λέγοντας πως είναι ανάγκη να ανέ-βεις όσο μπορείς πιο ψηλά από εκεί που σε σέρνουν τα δυσάρεστα δεν εννοώ να κλείσεις τα μάτια και να δραπετεύσεις με τη φαντασία σου σε κάποια σύννεφα τεχνητής αταραξίας Δεν πρόκειται γιrsquo αυτό ndash και πώς θα μπορούσα να ζητήσω να κλείνεται σε στεγανά δια-λογισμών νηφάλιων και δουλεμένων δίχως βιάση ένας νέος που δεν έχει δαγκώσει ακόμη βαθιά το φρούτο της ζωής Εκείνο που ζητώ είναι άλλο είναι να αρθείς πά-νω απrsquo τις ατυχίες χωρίς να τις ξεχνάς με τη βοήθεια μιας δύναμης που φωλιάζει μέσα σου και σου έχει επι-τρέψει έως τώρα να ξεχωρίζεις τι είναι το σημαντικό και τι δεν είναι για ποιο πράγμα αξίζει να προσπαθείς και ποιο νrsquo αφήσεις Ξέρω πως διαθέτεις αυτή τη δύ-

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 17

ναμη Αν καταφέρεις να τη χρησιμοποιήσεις για να πε-ριορίσεις τους φόβους σου θα το έχεις πράξει για χάρη μιας ξεχωριστής χαράς Περιμένοντας να δείξεις περισ-σότερο θάρρος αυτό το έπαθλο ενός αισθήματος ανα-πτερωτικού έχω στον νου μου Πρέπει να χαίρεσαι επει-δή δεν πτοείσαι Έχεις δικαίωμα σε στιγμές ευφρόσυ-νες και θα ήταν κρίμα αναλογιζόμενος συνεχώς το εν-δεχόμενο μελλοντικών κακών να καταλήξεις να μηδε-νίσεις την πιθανότητα μιας θετικής εξέλιξης Λες κι αν ένιωθες έτσι θα ήταν σαν αναίδεια και κάποια θεότη-τα της Τύχης θα σε τιμωρούσε επειδή τόλμησες να γε-λάσεις και να δείξεις άκαιρα μια διάθεση γιορτινή

Είναι καλύτερο όμως να πάρουμε τα πράγματα από την αρχή Το πρώτο σου εκείνο τηλεφώνημα και τα ηλεκτρονικά μηνύματα που ακολούθησαν δείχνουν πως σrsquo έχει τραντάξει πολύ το γεγονός ότι οι αναποδιές ήλ-θαν όλες μαζί Κάθετη μείωση των παραγγελιών για τη μικρή σας επιχείρηση δάνεια που τρέχουν και σχε-δόν ταυτόχρονα επιδείνωση της υγείας του πατέρα σου Το ότι η μητέρα σου έσφιξε τα δόντια και ανασκουμπώ-θηκε αμέσως φαίνεται ότι δεν ήταν αρκετό για να σε κάνει να νιώσεις κι εσύ περισσότερο σαν επιστρατευ-μένος παρά σαν άμαχος που βομβάρδισαν το σπίτι του Μου έγραψες ότι ακούγοντας μια μέρα τους πνιχτούς λυγμούς της μέσα στο μπάνιο δοκίμασες μια αναστά-τωση πρωτόγνωρη για σένα Ταράχθηκεςhellip Αλλά δεν πείσμωσες και λιγάκι κατόπιν Δεν σου ήρθε να πεις ψιθυριστά laquoΤι μπορώ να κάνω εγώ για να σταματήσει αυτόraquo Θα ήταν κακό σημάδι αν αντί γιrsquo αυτό σκεφτό-

18 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

σουν laquoΓια να κλαίει η μητέρα τα πράγματα πάνε πο-λύ πιο άσχημα απrsquo ότι νόμιζα ndash άρα καταρρέουμε άρα βυθίζομαι σε απόγνωσηraquo Στην περίπτωση αυτή βέ-βαια θα απέφευγες να βγάλεις το αναγκαίο συμπέρα-σμα laquoΤο ότι καταρρέω αφού καταρρέει η μητέρα μου σημαίνει ότι εξακολουθώ να είμαι περισσότερο παιδί της παρά σύμμαχός τηςraquo

Ναι έχει πολλά πλεονεκτήματα το να παραμένει κανείς ανήλικος Υπάρχουν άνθρωποι που μεγαλώνο-ντας αλλάζουν τις στέγες κάτω από τις οποίες θέλουν να προστατεύονται όπως αλλάζουν οι νοικάρηδες κα-τοικία αναγκαστικά όταν τους κάνουν έξωση Βάζουν πάντα κάποιο κεραμίδι πάνω απrsquo το κεφάλι τους και συνεχίζουν έτσι μέχρι το τέλος Αλλά υπάρχουν και άλ-λοι που από νωρίς ασκήθηκαν στο να τα βγάζουν πέρα ξέσκεποι Έχω δει μερικές φορές μικρά παιδιά από φτωχές οικογένειες να αναλαμβάνουν αποστολές Τα στέλνουν να πάνε για να φέρουν κάτι και εκείνα τρέ-χουν πλησίστια έχοντας ζωγραφισμένη στο προσωπά-κι τους μια σοβαρότητα που όποτε την παρατηρούσα μου προκαλούσε μια παράξενη συγκίνηση που περιεί-χε και κάποιο δέος μέσα της Ένα πιτσιρίκι επί το έρ-γονhellip Είναι το laquoαήττητο παιδίraquo όπως το ονομάζουν στις αρχαίες μυθολογίες σκεπτόμουν Αφού είναι από τόσο νωρίς πρόθυμο να αναλάβει βάρη και αφού αυτή η ευ-θύνη δεν ρίχνει στο πρόσωπό του πρώιμες σκιές συνο-φρύωσης ndashόπως στους ενήλικεςndash αφού μολονότι επι-φορτισμένο με καθήκοντα παραμένει δροσερό τότε η νίκη κάποια μέρα θα είναι δική του Αυτό πίστευα από

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 19

παλιά κι εξακολουθώ να το πιστεύω Και ευτυχώς δι-απίστωσα με ανακούφιση ότι παρά τις αμφιταλαντεύ-σεις σου τελικά δεν αφέθηκες στην κατάσταση του παιδιού που φωνάζει πως είναι αθώο πως δεν φταίει σε τίποτα και που σπαράζει πιο πολύ επειδή κανείς δεν φαίνεται να συγκινείται

Δεν έφτασες εκεί Παρrsquo όλα αυτά έχει μείνει αρκε-τός φόβος για να μολύνει το αίμα σου Αναγνωρίζω πό-σο δύσκολο είναι να τα βάλεις μrsquo έναν τέτοιο ομιχλώδη αντίπαλο Δεν έχει σώμα δεν πιάνεται σου ξεγλιστράει και ξαφνικά σε αδράχνει από πίσω σε κρατάει γερά όχι πολύ σφιχτά μπορεί μάλιστα να σου δώσει μια ελαφριά κοροϊδευτική καρπαζιά έτσι για να σrsquo εξευτελίσει και τότε διά μιας χαμηλώνεις ένα μέτρο ξαναγίνεσαι μι-κρούλης και αντί να παλεύεις παρακαλάς ζητάς να τε-λειώνουνε επιτέλους τα άσχημα αστεία σε βάρος σου Απέφυγες αυτή την αυταπάτη και χαίρομαι γιrsquo αυτό

Ωστόσο λες ότι προστέθηκε και το πρόβλημα με τη Μαρία Ήσασταν τόσο καλά μαζί και σκιρτούσατε και οι δύο από προσμονή στην ιδέα ότι θα συνεχίζατε τις σπουδές σας στην Αγγλία Αναγκαστικά τώρα εκείνη θα φύγει μόνη της Ο χωρισμός είναι φυσικό να σε βα-ραίνει νομίζω όμως πως πολύ περισσότερο σε ταλανί-ζουν οι αμφιβολίες σου σχετικά με το τι επακόλουθα θα έχει η απομάκρυνσή της Με το τράνταγμα που ήρθε σαν να ξύπνησαν και τα ερωτήματα που φώλιαζαν ναρ-κωμένα στη σχέση σας laquoΆραγε η απόσταση θα μι-κρύνει την αγάπη τηςraquo ρωτάς Μπαίνω στον πειρασμό να σκεφτώ πως αυτή η ερώτηση συγκαλύπτει μιαν άλ-

20 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

λη που το λεπίδι της εισχωρεί βαθύτερα μέσα σου laquoΜήπως θα μικρύνει η δική μου αγάπηraquo

Έχουμε λοιπόν να αντιμετωπίσουμε το τρικέφαλο τέρας απειλή της φτώχειας ασθένεια του πατέρα μο-ναξιά Χρησιμοποιώ σήμερα το πρώτο πληθυντικό πρό-σωπο με μια έμφαση που δεν απορρέει μόνο από την πρόθεσή μου να σταθώ στο πλευρό σου Το πρόβλημά σου έχει μια αιχμή που τρυπά το κέντρο και της δικής μου ζωής Έχω παλέψει πολύ κατά καιρούς για να βρω το θάρρος που μου έλειπε κι ακόμη η πάλη συνεχίζε-ται δεν νομίζω πως θα τελειώσει ποτέ Από μιαν άπο-ψη το γεγονός ότι δεν έκανα οικογένεια μπορεί να ιδω-θεί σαν μια μορφή φυγομαχίας Θα δεχόμουν την εκδο-χή αυτή όπως και πολλά άλλα που θέλησα να τα εμ-φανίσω στα ίδια μου τα μάτια σαν πράξεις ελεύθερες και ασυμβίβαστες ενώ δεν ήταν παρά κινήσεις φυγής από μέρη που μου φαίνονταν δύσβατα όλο αγκάθια Η αγάπη μου για τα ταξίδια ίσως να προέρχεται από τον φόβο μήπως και καθηλωθώ σε τέτοια εδάφη Εσύ βέ-βαια όταν γνωριστήκαμε πριν από τέσσερα χρόνια σrsquo εκείνη την ερημική παραλία της Κρήτης είχες γοη-τευτεί πολύ από τις διηγήσεις μου και δεν μπορούσες στην ηλικία των δεκαεννέα χρόνων που ήσουν να δώ-σεις οποιαδήποτε ερμηνεία για τις αιτίες που με οδη-γούσαν να μετακινούμαι διαρκώς από χώρα σε χώρα Οι συζητήσεις μας παρέκαμπταν αυτό το σημείο Κι ήταν καλό αυτό γιατί μας επέτρεπαν να βγαίνουμε γρήγορα από τα προσωπικά μας όστρακα και νrsquo απλω-νόμαστε παντού στον κόσμο

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 21

Θυμάσαι εκείνες τις βραδιές Μες στην ησυχία εί-χαμε την εντύπωση πως τα λόγια μας αποκτούν ένα ιδιαίτερο βάρος ακούγονταν σαν βότσαλα που πέφτουν στο νερό αλλά δεν χάνονταν στον πυθμένα κρατιού-νταν στην επιφάνεια ως την επόμενη νύχτα που θα βρι-σκόμασταν και πάλι εκεί Δίναμε υπόσχεση πως θα πιάναμε το νήμα της συζήτησης στο σημείο που είχε σταματήσει ndash και τηρούσαμε την υπόσχεση Στοχασμοί νυκτερινοί ξεδιπλωμένοι αργά που γεφύρωναν δύο ηλι-κίες Πόσο μrsquo ευχαριστούσε που είχα γνωρίσει έναν νέο με μια φρεσκάδα που δεν ήταν του άγουρου ανθρώπου Προανήγγελλε ήδη το μέστωμα Έπαιρνα μαζί μου το απόσταγμα απrsquo αυτές τις συναντήσεις Σε όποια πόλη κι αν πήγαινα όποια δουλειά κι αν έκανα ndashκαι άλλα-ξα όπως γνωρίζεις αρκετέςndash πάντα έβρισκα χρόνο για να επεξεργάζομαι τα όσα είχαμε πει Το κοινό σημείο στα ενδιαφέροντά μας βρισκόταν πάνω από τις διαφο-ρές των σπουδών μας Εσύ ερχόμενος από την οικονο-μία εγώ από την αρχαιολογία συναντιόμασταν εκεί όπου θα θέλαμε και οι δυο να είχαμε κινηθεί εξαρχής στο επίπεδο όπου το πνεύμα μας αντιμέτωπο με τις Σφίγγες διεγειρόταν από τα μεγάλα laquoγιατίraquo laquoπώςraquo και laquoπρος τιraquo Στο τελευταίο γράμμα σου αναφέρεις ότι θα ήθελες να είχες σπουδάσει φιλοσοφία και να μη σπαταλήσεις τόσον καιρό ασχολούμενος με laquoκαμπύλες προσφοράς και ζήτησηςraquo και με laquoτιμές ισορροπίαςraquo που ουδέποτε ισορροπούν Οι οικονομικές έννοιες έχουν κά-τι το υπερβολικά τεχνητό γράφεις Έχεις δίκιο μη μέμφεσαι όμως την οικογένειά σου επειδή σε έσπρωξε

22 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

να ακολουθήσεις έναν κλάδο που αποδείχθηκε πως δεν σου ταίριαζε πολύ Ούτε εύποροι ήταν ούτε τόση μόρ-φωση είχαν οι γονείς σου για να σου αφήσουν πολλά περιθώρια σε αναζητήσεις πλατύτερες που κατά την αντίληψή τους κινδύνευαν να σε κάνουν πιο ικανό να ψάχνεις την προέλευση του σταριού από το να βρίσκεις το ψημένο ψωμί Άλλωστε αυτό δεν σε εμπόδισε να μελετήσεις ζητήματα που σε ενδιέφεραν περισσότερο Και τούτο μετράει πιο πολύ έτσι δεν είναι Ιδιαίτερα σήμερα το καταλαβαίνεις καλά ότι σε κανένα πτυχίο δεν αναγράφεται η απάντηση στο τι ζυγίζει ή τι θα rsquoπρεπε να ζυγίζει στη ζωή σου περισσότερο

Πέρασαν τρεις μέρες κι αυτά που σου έγραψα στριφο-γύριζαν στο μυαλό μου συνέχεια Με πήγαιναν προς τα χρόνια της δικής μου νιότης που είναι γεμάτα με πε-ρισσότερες ανθρώπινες μορφές παρά με εικόνες Κατα-κλύζονται οι μέρες μας από τόσα ομοιώματα ανθρώπων ndashσε τυπωμένες φωτογραφικές ή ψηφιακές εκδοχέςndash που είναι πολύ πιο δύσκολο να αποσπάσει κανείς και ιδιαίτερα ένας νέος μια άμεση γνώση σχετικά με τον χαρακτήρα και τη συμπεριφορά ενός πραγματικού άν-δρα ή μιας πραγματικής γυναίκας Φαντάζομαι ότι θα συμφωνείς μrsquo αυτό Το θέμα είναι άλλο αν το να αντλεί κάποιος γνώση από την επαφή με ζωντανούς ανθρώ-πους τού φαίνεται σαν επιχείρηση υψηλής προτεραιό-τητας ή όχι Για μένα αυτό ήταν δεδομένο από πολύ

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ11

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ83

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ119

ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ157

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

Αγαπητέ μου Λίνο

τα όσα θα διαβάσεις πιο κάτω είναι γραμμένα με αφορ-μή εκείνο το όλο ταραχή τηλεφώνημά σου που δέχτη-κα πριν από λίγο καιρό Πιο πολύ κι από τα γεγονότα που μου ανέφερες με ανησύχησε αυτό που διέκρινα μέ-σα στα λόγια σου μια δόση φόβου που μου φάνηκε υπερβολικά μεγάλη για σένα και την ηλικία σου Ο ει-κοσιτριάχρονος άνθρωπος που γνωρίζω και που είναι ο μοναδικός νεαρός μου φίλος και μαζί ο μικρότερος αδελ-φός μου μου έδειχνε τώρα ξαφνικά ένα πρόσωπο ωχρό από έγνοιες χωρίς εκείνη τη λάμψη της νιότης που ερ-χόταν προς τη μεριά μου και μrsquo έκανε να ξεχνώ πως έχω περισσότερα κι απrsquo τα διπλά του χρόνια Για μια στιγμή είχα την εντύπωση πως μαραινόσουν μέσα στην άνθησή σου

Τα παραλέω μήπως Ίσως μου πεις ότι δεν θα rsquoπρε-πε να με ξενίζει που ένας νέος κλονίζεται έτσι όταν τον βρίσκουν τόσες ατυχίες μαζί Ο πατέρας σου μου εί-πες είναι άρρωστος κι η οικογενειακή βιοτεχνία σας παραπαίει Και δεν φτάνουν αυτά η Μαρία φεύγει στο εξωτερικό για μεταπτυχιακά ενώ εσύ είσαι υποχρεω-μένος να μείνεις πίσω για συμπαράσταση προς τη μη-τέρα σου Είχατε σχεδιάσει να φύγετε μαζί με τη Μα-

14 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

ρία Τώρα λες ότι όλα ανατρέπονται Ναι έτσι είναι το να σχεδιάζουμε είναι σαν να τσιγκλάμε προκλητικά κά-ποιον χαιρέκακο δαίμονα της αταξίας Μόλις πάμε να βάλουμε σε μια σειρά τα πράγματα έρχεται ένας αό-ρατος δάχτυλος για να τα σπρώξει απrsquo την ευθεία γραμ-μή και να τα ρίξει και πάλι στον κυκεώνα όπου βρίσκο-νταν πριν Εκείνη τη στιγμή ο άτυχος μπορεί μάλιστα να νομίσει ότι ακούει έναν απόκοσμο καγχασμό από τα βάθη του σύμπαντος laquoΑνόητεhellip νόμιζες ότι θα κατηύ-θυνες εσύ το μέλλον σουhellipraquo Μπορεί όμως και να του φανεί πως μια άλλη αλλόκοτη φωνή αναρωτιέται από μια εξίσου μακρινή περιοχή laquoΓια να δούμε τι θα κά-νειhellipraquo Αν είναι έτσι θα rsquoθελα να μου πεις ειλικρινά ποια από τις δύο φωνές έφθασε στrsquo αυτιά σου Καταλαβαί-νεις πως ελπίζω να είναι η δεύτερη

Ο Λίνος που ξέρω θα ήθελα να αντιμετωπίσει τις δυ-σκολίες που ήρθαν σαν ένας άνθρωπος την αντοχή του οποίου κανείς ndashούτε ακόμη και ο ίδιοςndash δεν θα μπορού-σε να προεξοφλήσει Έχει να δώσει έναν αγώναhellip Πώς θα σταθεί Θα το δούμε δεν έχουν ακόμη εκδηλωθεί όλες οι δυνατότητές του όλες οι δυνάμεις του Έχει αρ-κετές Ή μήπως θα το βάλει στα πόδια Αναμένονται απαντήσεις αναμένονται πράξεις από μέρους σου laquoΏστε έτσι λοιπόνraquo ίσως σου έρθει να πεις Μαντεύω πως με το που ακούς τα λόγια μου ένα κύμα αγανά-κτησης ανεβαίνει στο στήθος σου laquoΔεν αρκεί που με χτύπησαν κατακέφαλα τα γεγονόταraquo θα μουρμουρί-σεις laquoπρέπει τώρα και να αποδείξω ότι ο τρόπος που θα διαλέξω για να σωθώ είναι ο σωστός Μια ζωή σπου-

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 15

δαστής μια ζωή εξεταζόμενος δεν θα πάψουν ποτέ να με κρίνουνraquo

Θα ήταν λάθος όμως αν ερμήνευες έτσι τις παρα-τηρήσεις μου Εκείνο που μrsquo ενδιαφέρει δεν είναι να ξε-τρυπώσω τις δυνάμεις που κρύβεις μέσα σου αλλά να μάθω αν εσύ ο ίδιος επιθυμείς πραγματικά να τις βρεις Κακά τα ψέματα δεν τον γνωρίζουμε τον εαυτό μας παρά μόνο μέσα από καταστάσεις που του φέρονται τραχιά Χωρίς να περάσει κάποιος από δοκιμασίες δεν αποκτά γνώση τού ποιος είναι όπως και δεν μαθαίνου-με την ποιότητα ενός μετάλλου εάν δεν το βάλουμε στη φωτιά Ηχεί ίσως πολύ αυστηρό αυτό πολύ ασκη-τικό Όμως εδώ το κριτήριο είναι η εμπειρία δεν είναι οι φιλοσοφικές θεωρίες ή τα κηρύγματα των παιδαγω-γών Απrsquo όσα του τυχαίνουν ο καθένας μαθαίνει πάνω στο πετσί του τι υπάρχει κάτω από το πετσί Ο πόνος μας αποκαλύπτει σε μας τους ίδιους Εάν επομένως θέ-λουμε να μάθουμε ποιοι είμαστε οφείλουμε να μην απο-φεύγουμε κατά σύστημα τις κακοτοπιές Και με τον φόβο τι άλλο κάνουμε εκτός από το να προσπαθούμε να τις αποφύγουμεhellip Οι πολλές προφυλάξεις σκοτώνουν τη γνώση Θα προτιμούσες να μη γνωρίσεις τον εαυτό σου Τότε παραδώσου στον φόβο ομολογώντας πως όσα συντελούνται ερήμην σου είναι πολύ ισχυρότερα απrsquo όσα συντελούνται εντός σου Δεν σε θίγει κάπως αυτό

Πρέπει να παραδεχθεί κανείς πως όταν τον κυριεύει αυτό το κρύο αίσθημα νιώθει την ύπαρξή του να συρ-ρικνώνεται Κάτω από τις ζαρωματιές δεν διακρίνεται καθαρά σε τι προδιαθέτει αυτόν τον άνθρωπο ο χαρα-

16 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

κτήρας του Τον ωθεί στη φυγή Τον καλεί σε μια προ-σπάθεια να αναχαιτίσει τον εχθρό Ή του συστήνει κά-ποιους διπλωματικούς ελιγμούς Υπάρχει περίπτωση να ορθοποδήσει ο πληγωμένος ή αντίθετα να μείνει πε-σμένος στο έδαφος ευχόμενος τα laquoμη χειρότεραraquo Αυ-τό που θέλω να πω είναι ότι δυστυχώς μπορούμε και να ζήσουμε με τον φόβο Είναι το ίδιο με το να ζει κα-νείς καταπίνοντας τις προσβολές που δέχεται έτσι που στο τέλος συνηθίζει να αναμένει από τον εαυτό του λι-γότερες αντιδράσεις η ύπαρξή του λιγοστεύει ως προς τον θυμό την αποφασιστικότητα όπως και στη φιλία και στον έρωτα Ο νους του προσδένεται σε όσα προ-κύπτουν από μέρα σε μέρα ερεθίζοντας τα καχεκτικά του νεύρα δεν λύνεται και δεν ανυψώνεται ποτέ

Τι πάει να πει αλήθεια αυτό Πρέπει να το προσέ-ξεις ιδιαίτερα Γιατί λέγοντας πως είναι ανάγκη να ανέ-βεις όσο μπορείς πιο ψηλά από εκεί που σε σέρνουν τα δυσάρεστα δεν εννοώ να κλείσεις τα μάτια και να δραπετεύσεις με τη φαντασία σου σε κάποια σύννεφα τεχνητής αταραξίας Δεν πρόκειται γιrsquo αυτό ndash και πώς θα μπορούσα να ζητήσω να κλείνεται σε στεγανά δια-λογισμών νηφάλιων και δουλεμένων δίχως βιάση ένας νέος που δεν έχει δαγκώσει ακόμη βαθιά το φρούτο της ζωής Εκείνο που ζητώ είναι άλλο είναι να αρθείς πά-νω απrsquo τις ατυχίες χωρίς να τις ξεχνάς με τη βοήθεια μιας δύναμης που φωλιάζει μέσα σου και σου έχει επι-τρέψει έως τώρα να ξεχωρίζεις τι είναι το σημαντικό και τι δεν είναι για ποιο πράγμα αξίζει να προσπαθείς και ποιο νrsquo αφήσεις Ξέρω πως διαθέτεις αυτή τη δύ-

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 17

ναμη Αν καταφέρεις να τη χρησιμοποιήσεις για να πε-ριορίσεις τους φόβους σου θα το έχεις πράξει για χάρη μιας ξεχωριστής χαράς Περιμένοντας να δείξεις περισ-σότερο θάρρος αυτό το έπαθλο ενός αισθήματος ανα-πτερωτικού έχω στον νου μου Πρέπει να χαίρεσαι επει-δή δεν πτοείσαι Έχεις δικαίωμα σε στιγμές ευφρόσυ-νες και θα ήταν κρίμα αναλογιζόμενος συνεχώς το εν-δεχόμενο μελλοντικών κακών να καταλήξεις να μηδε-νίσεις την πιθανότητα μιας θετικής εξέλιξης Λες κι αν ένιωθες έτσι θα ήταν σαν αναίδεια και κάποια θεότη-τα της Τύχης θα σε τιμωρούσε επειδή τόλμησες να γε-λάσεις και να δείξεις άκαιρα μια διάθεση γιορτινή

Είναι καλύτερο όμως να πάρουμε τα πράγματα από την αρχή Το πρώτο σου εκείνο τηλεφώνημα και τα ηλεκτρονικά μηνύματα που ακολούθησαν δείχνουν πως σrsquo έχει τραντάξει πολύ το γεγονός ότι οι αναποδιές ήλ-θαν όλες μαζί Κάθετη μείωση των παραγγελιών για τη μικρή σας επιχείρηση δάνεια που τρέχουν και σχε-δόν ταυτόχρονα επιδείνωση της υγείας του πατέρα σου Το ότι η μητέρα σου έσφιξε τα δόντια και ανασκουμπώ-θηκε αμέσως φαίνεται ότι δεν ήταν αρκετό για να σε κάνει να νιώσεις κι εσύ περισσότερο σαν επιστρατευ-μένος παρά σαν άμαχος που βομβάρδισαν το σπίτι του Μου έγραψες ότι ακούγοντας μια μέρα τους πνιχτούς λυγμούς της μέσα στο μπάνιο δοκίμασες μια αναστά-τωση πρωτόγνωρη για σένα Ταράχθηκεςhellip Αλλά δεν πείσμωσες και λιγάκι κατόπιν Δεν σου ήρθε να πεις ψιθυριστά laquoΤι μπορώ να κάνω εγώ για να σταματήσει αυτόraquo Θα ήταν κακό σημάδι αν αντί γιrsquo αυτό σκεφτό-

18 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

σουν laquoΓια να κλαίει η μητέρα τα πράγματα πάνε πο-λύ πιο άσχημα απrsquo ότι νόμιζα ndash άρα καταρρέουμε άρα βυθίζομαι σε απόγνωσηraquo Στην περίπτωση αυτή βέ-βαια θα απέφευγες να βγάλεις το αναγκαίο συμπέρα-σμα laquoΤο ότι καταρρέω αφού καταρρέει η μητέρα μου σημαίνει ότι εξακολουθώ να είμαι περισσότερο παιδί της παρά σύμμαχός τηςraquo

Ναι έχει πολλά πλεονεκτήματα το να παραμένει κανείς ανήλικος Υπάρχουν άνθρωποι που μεγαλώνο-ντας αλλάζουν τις στέγες κάτω από τις οποίες θέλουν να προστατεύονται όπως αλλάζουν οι νοικάρηδες κα-τοικία αναγκαστικά όταν τους κάνουν έξωση Βάζουν πάντα κάποιο κεραμίδι πάνω απrsquo το κεφάλι τους και συνεχίζουν έτσι μέχρι το τέλος Αλλά υπάρχουν και άλ-λοι που από νωρίς ασκήθηκαν στο να τα βγάζουν πέρα ξέσκεποι Έχω δει μερικές φορές μικρά παιδιά από φτωχές οικογένειες να αναλαμβάνουν αποστολές Τα στέλνουν να πάνε για να φέρουν κάτι και εκείνα τρέ-χουν πλησίστια έχοντας ζωγραφισμένη στο προσωπά-κι τους μια σοβαρότητα που όποτε την παρατηρούσα μου προκαλούσε μια παράξενη συγκίνηση που περιεί-χε και κάποιο δέος μέσα της Ένα πιτσιρίκι επί το έρ-γονhellip Είναι το laquoαήττητο παιδίraquo όπως το ονομάζουν στις αρχαίες μυθολογίες σκεπτόμουν Αφού είναι από τόσο νωρίς πρόθυμο να αναλάβει βάρη και αφού αυτή η ευ-θύνη δεν ρίχνει στο πρόσωπό του πρώιμες σκιές συνο-φρύωσης ndashόπως στους ενήλικεςndash αφού μολονότι επι-φορτισμένο με καθήκοντα παραμένει δροσερό τότε η νίκη κάποια μέρα θα είναι δική του Αυτό πίστευα από

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 19

παλιά κι εξακολουθώ να το πιστεύω Και ευτυχώς δι-απίστωσα με ανακούφιση ότι παρά τις αμφιταλαντεύ-σεις σου τελικά δεν αφέθηκες στην κατάσταση του παιδιού που φωνάζει πως είναι αθώο πως δεν φταίει σε τίποτα και που σπαράζει πιο πολύ επειδή κανείς δεν φαίνεται να συγκινείται

Δεν έφτασες εκεί Παρrsquo όλα αυτά έχει μείνει αρκε-τός φόβος για να μολύνει το αίμα σου Αναγνωρίζω πό-σο δύσκολο είναι να τα βάλεις μrsquo έναν τέτοιο ομιχλώδη αντίπαλο Δεν έχει σώμα δεν πιάνεται σου ξεγλιστράει και ξαφνικά σε αδράχνει από πίσω σε κρατάει γερά όχι πολύ σφιχτά μπορεί μάλιστα να σου δώσει μια ελαφριά κοροϊδευτική καρπαζιά έτσι για να σrsquo εξευτελίσει και τότε διά μιας χαμηλώνεις ένα μέτρο ξαναγίνεσαι μι-κρούλης και αντί να παλεύεις παρακαλάς ζητάς να τε-λειώνουνε επιτέλους τα άσχημα αστεία σε βάρος σου Απέφυγες αυτή την αυταπάτη και χαίρομαι γιrsquo αυτό

Ωστόσο λες ότι προστέθηκε και το πρόβλημα με τη Μαρία Ήσασταν τόσο καλά μαζί και σκιρτούσατε και οι δύο από προσμονή στην ιδέα ότι θα συνεχίζατε τις σπουδές σας στην Αγγλία Αναγκαστικά τώρα εκείνη θα φύγει μόνη της Ο χωρισμός είναι φυσικό να σε βα-ραίνει νομίζω όμως πως πολύ περισσότερο σε ταλανί-ζουν οι αμφιβολίες σου σχετικά με το τι επακόλουθα θα έχει η απομάκρυνσή της Με το τράνταγμα που ήρθε σαν να ξύπνησαν και τα ερωτήματα που φώλιαζαν ναρ-κωμένα στη σχέση σας laquoΆραγε η απόσταση θα μι-κρύνει την αγάπη τηςraquo ρωτάς Μπαίνω στον πειρασμό να σκεφτώ πως αυτή η ερώτηση συγκαλύπτει μιαν άλ-

20 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

λη που το λεπίδι της εισχωρεί βαθύτερα μέσα σου laquoΜήπως θα μικρύνει η δική μου αγάπηraquo

Έχουμε λοιπόν να αντιμετωπίσουμε το τρικέφαλο τέρας απειλή της φτώχειας ασθένεια του πατέρα μο-ναξιά Χρησιμοποιώ σήμερα το πρώτο πληθυντικό πρό-σωπο με μια έμφαση που δεν απορρέει μόνο από την πρόθεσή μου να σταθώ στο πλευρό σου Το πρόβλημά σου έχει μια αιχμή που τρυπά το κέντρο και της δικής μου ζωής Έχω παλέψει πολύ κατά καιρούς για να βρω το θάρρος που μου έλειπε κι ακόμη η πάλη συνεχίζε-ται δεν νομίζω πως θα τελειώσει ποτέ Από μιαν άπο-ψη το γεγονός ότι δεν έκανα οικογένεια μπορεί να ιδω-θεί σαν μια μορφή φυγομαχίας Θα δεχόμουν την εκδο-χή αυτή όπως και πολλά άλλα που θέλησα να τα εμ-φανίσω στα ίδια μου τα μάτια σαν πράξεις ελεύθερες και ασυμβίβαστες ενώ δεν ήταν παρά κινήσεις φυγής από μέρη που μου φαίνονταν δύσβατα όλο αγκάθια Η αγάπη μου για τα ταξίδια ίσως να προέρχεται από τον φόβο μήπως και καθηλωθώ σε τέτοια εδάφη Εσύ βέ-βαια όταν γνωριστήκαμε πριν από τέσσερα χρόνια σrsquo εκείνη την ερημική παραλία της Κρήτης είχες γοη-τευτεί πολύ από τις διηγήσεις μου και δεν μπορούσες στην ηλικία των δεκαεννέα χρόνων που ήσουν να δώ-σεις οποιαδήποτε ερμηνεία για τις αιτίες που με οδη-γούσαν να μετακινούμαι διαρκώς από χώρα σε χώρα Οι συζητήσεις μας παρέκαμπταν αυτό το σημείο Κι ήταν καλό αυτό γιατί μας επέτρεπαν να βγαίνουμε γρήγορα από τα προσωπικά μας όστρακα και νrsquo απλω-νόμαστε παντού στον κόσμο

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 21

Θυμάσαι εκείνες τις βραδιές Μες στην ησυχία εί-χαμε την εντύπωση πως τα λόγια μας αποκτούν ένα ιδιαίτερο βάρος ακούγονταν σαν βότσαλα που πέφτουν στο νερό αλλά δεν χάνονταν στον πυθμένα κρατιού-νταν στην επιφάνεια ως την επόμενη νύχτα που θα βρι-σκόμασταν και πάλι εκεί Δίναμε υπόσχεση πως θα πιάναμε το νήμα της συζήτησης στο σημείο που είχε σταματήσει ndash και τηρούσαμε την υπόσχεση Στοχασμοί νυκτερινοί ξεδιπλωμένοι αργά που γεφύρωναν δύο ηλι-κίες Πόσο μrsquo ευχαριστούσε που είχα γνωρίσει έναν νέο με μια φρεσκάδα που δεν ήταν του άγουρου ανθρώπου Προανήγγελλε ήδη το μέστωμα Έπαιρνα μαζί μου το απόσταγμα απrsquo αυτές τις συναντήσεις Σε όποια πόλη κι αν πήγαινα όποια δουλειά κι αν έκανα ndashκαι άλλα-ξα όπως γνωρίζεις αρκετέςndash πάντα έβρισκα χρόνο για να επεξεργάζομαι τα όσα είχαμε πει Το κοινό σημείο στα ενδιαφέροντά μας βρισκόταν πάνω από τις διαφο-ρές των σπουδών μας Εσύ ερχόμενος από την οικονο-μία εγώ από την αρχαιολογία συναντιόμασταν εκεί όπου θα θέλαμε και οι δυο να είχαμε κινηθεί εξαρχής στο επίπεδο όπου το πνεύμα μας αντιμέτωπο με τις Σφίγγες διεγειρόταν από τα μεγάλα laquoγιατίraquo laquoπώςraquo και laquoπρος τιraquo Στο τελευταίο γράμμα σου αναφέρεις ότι θα ήθελες να είχες σπουδάσει φιλοσοφία και να μη σπαταλήσεις τόσον καιρό ασχολούμενος με laquoκαμπύλες προσφοράς και ζήτησηςraquo και με laquoτιμές ισορροπίαςraquo που ουδέποτε ισορροπούν Οι οικονομικές έννοιες έχουν κά-τι το υπερβολικά τεχνητό γράφεις Έχεις δίκιο μη μέμφεσαι όμως την οικογένειά σου επειδή σε έσπρωξε

22 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

να ακολουθήσεις έναν κλάδο που αποδείχθηκε πως δεν σου ταίριαζε πολύ Ούτε εύποροι ήταν ούτε τόση μόρ-φωση είχαν οι γονείς σου για να σου αφήσουν πολλά περιθώρια σε αναζητήσεις πλατύτερες που κατά την αντίληψή τους κινδύνευαν να σε κάνουν πιο ικανό να ψάχνεις την προέλευση του σταριού από το να βρίσκεις το ψημένο ψωμί Άλλωστε αυτό δεν σε εμπόδισε να μελετήσεις ζητήματα που σε ενδιέφεραν περισσότερο Και τούτο μετράει πιο πολύ έτσι δεν είναι Ιδιαίτερα σήμερα το καταλαβαίνεις καλά ότι σε κανένα πτυχίο δεν αναγράφεται η απάντηση στο τι ζυγίζει ή τι θα rsquoπρεπε να ζυγίζει στη ζωή σου περισσότερο

Πέρασαν τρεις μέρες κι αυτά που σου έγραψα στριφο-γύριζαν στο μυαλό μου συνέχεια Με πήγαιναν προς τα χρόνια της δικής μου νιότης που είναι γεμάτα με πε-ρισσότερες ανθρώπινες μορφές παρά με εικόνες Κατα-κλύζονται οι μέρες μας από τόσα ομοιώματα ανθρώπων ndashσε τυπωμένες φωτογραφικές ή ψηφιακές εκδοχέςndash που είναι πολύ πιο δύσκολο να αποσπάσει κανείς και ιδιαίτερα ένας νέος μια άμεση γνώση σχετικά με τον χαρακτήρα και τη συμπεριφορά ενός πραγματικού άν-δρα ή μιας πραγματικής γυναίκας Φαντάζομαι ότι θα συμφωνείς μrsquo αυτό Το θέμα είναι άλλο αν το να αντλεί κάποιος γνώση από την επαφή με ζωντανούς ανθρώ-πους τού φαίνεται σαν επιχείρηση υψηλής προτεραιό-τητας ή όχι Για μένα αυτό ήταν δεδομένο από πολύ

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

Αγαπητέ μου Λίνο

τα όσα θα διαβάσεις πιο κάτω είναι γραμμένα με αφορ-μή εκείνο το όλο ταραχή τηλεφώνημά σου που δέχτη-κα πριν από λίγο καιρό Πιο πολύ κι από τα γεγονότα που μου ανέφερες με ανησύχησε αυτό που διέκρινα μέ-σα στα λόγια σου μια δόση φόβου που μου φάνηκε υπερβολικά μεγάλη για σένα και την ηλικία σου Ο ει-κοσιτριάχρονος άνθρωπος που γνωρίζω και που είναι ο μοναδικός νεαρός μου φίλος και μαζί ο μικρότερος αδελ-φός μου μου έδειχνε τώρα ξαφνικά ένα πρόσωπο ωχρό από έγνοιες χωρίς εκείνη τη λάμψη της νιότης που ερ-χόταν προς τη μεριά μου και μrsquo έκανε να ξεχνώ πως έχω περισσότερα κι απrsquo τα διπλά του χρόνια Για μια στιγμή είχα την εντύπωση πως μαραινόσουν μέσα στην άνθησή σου

Τα παραλέω μήπως Ίσως μου πεις ότι δεν θα rsquoπρε-πε να με ξενίζει που ένας νέος κλονίζεται έτσι όταν τον βρίσκουν τόσες ατυχίες μαζί Ο πατέρας σου μου εί-πες είναι άρρωστος κι η οικογενειακή βιοτεχνία σας παραπαίει Και δεν φτάνουν αυτά η Μαρία φεύγει στο εξωτερικό για μεταπτυχιακά ενώ εσύ είσαι υποχρεω-μένος να μείνεις πίσω για συμπαράσταση προς τη μη-τέρα σου Είχατε σχεδιάσει να φύγετε μαζί με τη Μα-

14 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

ρία Τώρα λες ότι όλα ανατρέπονται Ναι έτσι είναι το να σχεδιάζουμε είναι σαν να τσιγκλάμε προκλητικά κά-ποιον χαιρέκακο δαίμονα της αταξίας Μόλις πάμε να βάλουμε σε μια σειρά τα πράγματα έρχεται ένας αό-ρατος δάχτυλος για να τα σπρώξει απrsquo την ευθεία γραμ-μή και να τα ρίξει και πάλι στον κυκεώνα όπου βρίσκο-νταν πριν Εκείνη τη στιγμή ο άτυχος μπορεί μάλιστα να νομίσει ότι ακούει έναν απόκοσμο καγχασμό από τα βάθη του σύμπαντος laquoΑνόητεhellip νόμιζες ότι θα κατηύ-θυνες εσύ το μέλλον σουhellipraquo Μπορεί όμως και να του φανεί πως μια άλλη αλλόκοτη φωνή αναρωτιέται από μια εξίσου μακρινή περιοχή laquoΓια να δούμε τι θα κά-νειhellipraquo Αν είναι έτσι θα rsquoθελα να μου πεις ειλικρινά ποια από τις δύο φωνές έφθασε στrsquo αυτιά σου Καταλαβαί-νεις πως ελπίζω να είναι η δεύτερη

Ο Λίνος που ξέρω θα ήθελα να αντιμετωπίσει τις δυ-σκολίες που ήρθαν σαν ένας άνθρωπος την αντοχή του οποίου κανείς ndashούτε ακόμη και ο ίδιοςndash δεν θα μπορού-σε να προεξοφλήσει Έχει να δώσει έναν αγώναhellip Πώς θα σταθεί Θα το δούμε δεν έχουν ακόμη εκδηλωθεί όλες οι δυνατότητές του όλες οι δυνάμεις του Έχει αρ-κετές Ή μήπως θα το βάλει στα πόδια Αναμένονται απαντήσεις αναμένονται πράξεις από μέρους σου laquoΏστε έτσι λοιπόνraquo ίσως σου έρθει να πεις Μαντεύω πως με το που ακούς τα λόγια μου ένα κύμα αγανά-κτησης ανεβαίνει στο στήθος σου laquoΔεν αρκεί που με χτύπησαν κατακέφαλα τα γεγονόταraquo θα μουρμουρί-σεις laquoπρέπει τώρα και να αποδείξω ότι ο τρόπος που θα διαλέξω για να σωθώ είναι ο σωστός Μια ζωή σπου-

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 15

δαστής μια ζωή εξεταζόμενος δεν θα πάψουν ποτέ να με κρίνουνraquo

Θα ήταν λάθος όμως αν ερμήνευες έτσι τις παρα-τηρήσεις μου Εκείνο που μrsquo ενδιαφέρει δεν είναι να ξε-τρυπώσω τις δυνάμεις που κρύβεις μέσα σου αλλά να μάθω αν εσύ ο ίδιος επιθυμείς πραγματικά να τις βρεις Κακά τα ψέματα δεν τον γνωρίζουμε τον εαυτό μας παρά μόνο μέσα από καταστάσεις που του φέρονται τραχιά Χωρίς να περάσει κάποιος από δοκιμασίες δεν αποκτά γνώση τού ποιος είναι όπως και δεν μαθαίνου-με την ποιότητα ενός μετάλλου εάν δεν το βάλουμε στη φωτιά Ηχεί ίσως πολύ αυστηρό αυτό πολύ ασκη-τικό Όμως εδώ το κριτήριο είναι η εμπειρία δεν είναι οι φιλοσοφικές θεωρίες ή τα κηρύγματα των παιδαγω-γών Απrsquo όσα του τυχαίνουν ο καθένας μαθαίνει πάνω στο πετσί του τι υπάρχει κάτω από το πετσί Ο πόνος μας αποκαλύπτει σε μας τους ίδιους Εάν επομένως θέ-λουμε να μάθουμε ποιοι είμαστε οφείλουμε να μην απο-φεύγουμε κατά σύστημα τις κακοτοπιές Και με τον φόβο τι άλλο κάνουμε εκτός από το να προσπαθούμε να τις αποφύγουμεhellip Οι πολλές προφυλάξεις σκοτώνουν τη γνώση Θα προτιμούσες να μη γνωρίσεις τον εαυτό σου Τότε παραδώσου στον φόβο ομολογώντας πως όσα συντελούνται ερήμην σου είναι πολύ ισχυρότερα απrsquo όσα συντελούνται εντός σου Δεν σε θίγει κάπως αυτό

Πρέπει να παραδεχθεί κανείς πως όταν τον κυριεύει αυτό το κρύο αίσθημα νιώθει την ύπαρξή του να συρ-ρικνώνεται Κάτω από τις ζαρωματιές δεν διακρίνεται καθαρά σε τι προδιαθέτει αυτόν τον άνθρωπο ο χαρα-

16 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

κτήρας του Τον ωθεί στη φυγή Τον καλεί σε μια προ-σπάθεια να αναχαιτίσει τον εχθρό Ή του συστήνει κά-ποιους διπλωματικούς ελιγμούς Υπάρχει περίπτωση να ορθοποδήσει ο πληγωμένος ή αντίθετα να μείνει πε-σμένος στο έδαφος ευχόμενος τα laquoμη χειρότεραraquo Αυ-τό που θέλω να πω είναι ότι δυστυχώς μπορούμε και να ζήσουμε με τον φόβο Είναι το ίδιο με το να ζει κα-νείς καταπίνοντας τις προσβολές που δέχεται έτσι που στο τέλος συνηθίζει να αναμένει από τον εαυτό του λι-γότερες αντιδράσεις η ύπαρξή του λιγοστεύει ως προς τον θυμό την αποφασιστικότητα όπως και στη φιλία και στον έρωτα Ο νους του προσδένεται σε όσα προ-κύπτουν από μέρα σε μέρα ερεθίζοντας τα καχεκτικά του νεύρα δεν λύνεται και δεν ανυψώνεται ποτέ

Τι πάει να πει αλήθεια αυτό Πρέπει να το προσέ-ξεις ιδιαίτερα Γιατί λέγοντας πως είναι ανάγκη να ανέ-βεις όσο μπορείς πιο ψηλά από εκεί που σε σέρνουν τα δυσάρεστα δεν εννοώ να κλείσεις τα μάτια και να δραπετεύσεις με τη φαντασία σου σε κάποια σύννεφα τεχνητής αταραξίας Δεν πρόκειται γιrsquo αυτό ndash και πώς θα μπορούσα να ζητήσω να κλείνεται σε στεγανά δια-λογισμών νηφάλιων και δουλεμένων δίχως βιάση ένας νέος που δεν έχει δαγκώσει ακόμη βαθιά το φρούτο της ζωής Εκείνο που ζητώ είναι άλλο είναι να αρθείς πά-νω απrsquo τις ατυχίες χωρίς να τις ξεχνάς με τη βοήθεια μιας δύναμης που φωλιάζει μέσα σου και σου έχει επι-τρέψει έως τώρα να ξεχωρίζεις τι είναι το σημαντικό και τι δεν είναι για ποιο πράγμα αξίζει να προσπαθείς και ποιο νrsquo αφήσεις Ξέρω πως διαθέτεις αυτή τη δύ-

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 17

ναμη Αν καταφέρεις να τη χρησιμοποιήσεις για να πε-ριορίσεις τους φόβους σου θα το έχεις πράξει για χάρη μιας ξεχωριστής χαράς Περιμένοντας να δείξεις περισ-σότερο θάρρος αυτό το έπαθλο ενός αισθήματος ανα-πτερωτικού έχω στον νου μου Πρέπει να χαίρεσαι επει-δή δεν πτοείσαι Έχεις δικαίωμα σε στιγμές ευφρόσυ-νες και θα ήταν κρίμα αναλογιζόμενος συνεχώς το εν-δεχόμενο μελλοντικών κακών να καταλήξεις να μηδε-νίσεις την πιθανότητα μιας θετικής εξέλιξης Λες κι αν ένιωθες έτσι θα ήταν σαν αναίδεια και κάποια θεότη-τα της Τύχης θα σε τιμωρούσε επειδή τόλμησες να γε-λάσεις και να δείξεις άκαιρα μια διάθεση γιορτινή

Είναι καλύτερο όμως να πάρουμε τα πράγματα από την αρχή Το πρώτο σου εκείνο τηλεφώνημα και τα ηλεκτρονικά μηνύματα που ακολούθησαν δείχνουν πως σrsquo έχει τραντάξει πολύ το γεγονός ότι οι αναποδιές ήλ-θαν όλες μαζί Κάθετη μείωση των παραγγελιών για τη μικρή σας επιχείρηση δάνεια που τρέχουν και σχε-δόν ταυτόχρονα επιδείνωση της υγείας του πατέρα σου Το ότι η μητέρα σου έσφιξε τα δόντια και ανασκουμπώ-θηκε αμέσως φαίνεται ότι δεν ήταν αρκετό για να σε κάνει να νιώσεις κι εσύ περισσότερο σαν επιστρατευ-μένος παρά σαν άμαχος που βομβάρδισαν το σπίτι του Μου έγραψες ότι ακούγοντας μια μέρα τους πνιχτούς λυγμούς της μέσα στο μπάνιο δοκίμασες μια αναστά-τωση πρωτόγνωρη για σένα Ταράχθηκεςhellip Αλλά δεν πείσμωσες και λιγάκι κατόπιν Δεν σου ήρθε να πεις ψιθυριστά laquoΤι μπορώ να κάνω εγώ για να σταματήσει αυτόraquo Θα ήταν κακό σημάδι αν αντί γιrsquo αυτό σκεφτό-

18 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

σουν laquoΓια να κλαίει η μητέρα τα πράγματα πάνε πο-λύ πιο άσχημα απrsquo ότι νόμιζα ndash άρα καταρρέουμε άρα βυθίζομαι σε απόγνωσηraquo Στην περίπτωση αυτή βέ-βαια θα απέφευγες να βγάλεις το αναγκαίο συμπέρα-σμα laquoΤο ότι καταρρέω αφού καταρρέει η μητέρα μου σημαίνει ότι εξακολουθώ να είμαι περισσότερο παιδί της παρά σύμμαχός τηςraquo

Ναι έχει πολλά πλεονεκτήματα το να παραμένει κανείς ανήλικος Υπάρχουν άνθρωποι που μεγαλώνο-ντας αλλάζουν τις στέγες κάτω από τις οποίες θέλουν να προστατεύονται όπως αλλάζουν οι νοικάρηδες κα-τοικία αναγκαστικά όταν τους κάνουν έξωση Βάζουν πάντα κάποιο κεραμίδι πάνω απrsquo το κεφάλι τους και συνεχίζουν έτσι μέχρι το τέλος Αλλά υπάρχουν και άλ-λοι που από νωρίς ασκήθηκαν στο να τα βγάζουν πέρα ξέσκεποι Έχω δει μερικές φορές μικρά παιδιά από φτωχές οικογένειες να αναλαμβάνουν αποστολές Τα στέλνουν να πάνε για να φέρουν κάτι και εκείνα τρέ-χουν πλησίστια έχοντας ζωγραφισμένη στο προσωπά-κι τους μια σοβαρότητα που όποτε την παρατηρούσα μου προκαλούσε μια παράξενη συγκίνηση που περιεί-χε και κάποιο δέος μέσα της Ένα πιτσιρίκι επί το έρ-γονhellip Είναι το laquoαήττητο παιδίraquo όπως το ονομάζουν στις αρχαίες μυθολογίες σκεπτόμουν Αφού είναι από τόσο νωρίς πρόθυμο να αναλάβει βάρη και αφού αυτή η ευ-θύνη δεν ρίχνει στο πρόσωπό του πρώιμες σκιές συνο-φρύωσης ndashόπως στους ενήλικεςndash αφού μολονότι επι-φορτισμένο με καθήκοντα παραμένει δροσερό τότε η νίκη κάποια μέρα θα είναι δική του Αυτό πίστευα από

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 19

παλιά κι εξακολουθώ να το πιστεύω Και ευτυχώς δι-απίστωσα με ανακούφιση ότι παρά τις αμφιταλαντεύ-σεις σου τελικά δεν αφέθηκες στην κατάσταση του παιδιού που φωνάζει πως είναι αθώο πως δεν φταίει σε τίποτα και που σπαράζει πιο πολύ επειδή κανείς δεν φαίνεται να συγκινείται

Δεν έφτασες εκεί Παρrsquo όλα αυτά έχει μείνει αρκε-τός φόβος για να μολύνει το αίμα σου Αναγνωρίζω πό-σο δύσκολο είναι να τα βάλεις μrsquo έναν τέτοιο ομιχλώδη αντίπαλο Δεν έχει σώμα δεν πιάνεται σου ξεγλιστράει και ξαφνικά σε αδράχνει από πίσω σε κρατάει γερά όχι πολύ σφιχτά μπορεί μάλιστα να σου δώσει μια ελαφριά κοροϊδευτική καρπαζιά έτσι για να σrsquo εξευτελίσει και τότε διά μιας χαμηλώνεις ένα μέτρο ξαναγίνεσαι μι-κρούλης και αντί να παλεύεις παρακαλάς ζητάς να τε-λειώνουνε επιτέλους τα άσχημα αστεία σε βάρος σου Απέφυγες αυτή την αυταπάτη και χαίρομαι γιrsquo αυτό

Ωστόσο λες ότι προστέθηκε και το πρόβλημα με τη Μαρία Ήσασταν τόσο καλά μαζί και σκιρτούσατε και οι δύο από προσμονή στην ιδέα ότι θα συνεχίζατε τις σπουδές σας στην Αγγλία Αναγκαστικά τώρα εκείνη θα φύγει μόνη της Ο χωρισμός είναι φυσικό να σε βα-ραίνει νομίζω όμως πως πολύ περισσότερο σε ταλανί-ζουν οι αμφιβολίες σου σχετικά με το τι επακόλουθα θα έχει η απομάκρυνσή της Με το τράνταγμα που ήρθε σαν να ξύπνησαν και τα ερωτήματα που φώλιαζαν ναρ-κωμένα στη σχέση σας laquoΆραγε η απόσταση θα μι-κρύνει την αγάπη τηςraquo ρωτάς Μπαίνω στον πειρασμό να σκεφτώ πως αυτή η ερώτηση συγκαλύπτει μιαν άλ-

20 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

λη που το λεπίδι της εισχωρεί βαθύτερα μέσα σου laquoΜήπως θα μικρύνει η δική μου αγάπηraquo

Έχουμε λοιπόν να αντιμετωπίσουμε το τρικέφαλο τέρας απειλή της φτώχειας ασθένεια του πατέρα μο-ναξιά Χρησιμοποιώ σήμερα το πρώτο πληθυντικό πρό-σωπο με μια έμφαση που δεν απορρέει μόνο από την πρόθεσή μου να σταθώ στο πλευρό σου Το πρόβλημά σου έχει μια αιχμή που τρυπά το κέντρο και της δικής μου ζωής Έχω παλέψει πολύ κατά καιρούς για να βρω το θάρρος που μου έλειπε κι ακόμη η πάλη συνεχίζε-ται δεν νομίζω πως θα τελειώσει ποτέ Από μιαν άπο-ψη το γεγονός ότι δεν έκανα οικογένεια μπορεί να ιδω-θεί σαν μια μορφή φυγομαχίας Θα δεχόμουν την εκδο-χή αυτή όπως και πολλά άλλα που θέλησα να τα εμ-φανίσω στα ίδια μου τα μάτια σαν πράξεις ελεύθερες και ασυμβίβαστες ενώ δεν ήταν παρά κινήσεις φυγής από μέρη που μου φαίνονταν δύσβατα όλο αγκάθια Η αγάπη μου για τα ταξίδια ίσως να προέρχεται από τον φόβο μήπως και καθηλωθώ σε τέτοια εδάφη Εσύ βέ-βαια όταν γνωριστήκαμε πριν από τέσσερα χρόνια σrsquo εκείνη την ερημική παραλία της Κρήτης είχες γοη-τευτεί πολύ από τις διηγήσεις μου και δεν μπορούσες στην ηλικία των δεκαεννέα χρόνων που ήσουν να δώ-σεις οποιαδήποτε ερμηνεία για τις αιτίες που με οδη-γούσαν να μετακινούμαι διαρκώς από χώρα σε χώρα Οι συζητήσεις μας παρέκαμπταν αυτό το σημείο Κι ήταν καλό αυτό γιατί μας επέτρεπαν να βγαίνουμε γρήγορα από τα προσωπικά μας όστρακα και νrsquo απλω-νόμαστε παντού στον κόσμο

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 21

Θυμάσαι εκείνες τις βραδιές Μες στην ησυχία εί-χαμε την εντύπωση πως τα λόγια μας αποκτούν ένα ιδιαίτερο βάρος ακούγονταν σαν βότσαλα που πέφτουν στο νερό αλλά δεν χάνονταν στον πυθμένα κρατιού-νταν στην επιφάνεια ως την επόμενη νύχτα που θα βρι-σκόμασταν και πάλι εκεί Δίναμε υπόσχεση πως θα πιάναμε το νήμα της συζήτησης στο σημείο που είχε σταματήσει ndash και τηρούσαμε την υπόσχεση Στοχασμοί νυκτερινοί ξεδιπλωμένοι αργά που γεφύρωναν δύο ηλι-κίες Πόσο μrsquo ευχαριστούσε που είχα γνωρίσει έναν νέο με μια φρεσκάδα που δεν ήταν του άγουρου ανθρώπου Προανήγγελλε ήδη το μέστωμα Έπαιρνα μαζί μου το απόσταγμα απrsquo αυτές τις συναντήσεις Σε όποια πόλη κι αν πήγαινα όποια δουλειά κι αν έκανα ndashκαι άλλα-ξα όπως γνωρίζεις αρκετέςndash πάντα έβρισκα χρόνο για να επεξεργάζομαι τα όσα είχαμε πει Το κοινό σημείο στα ενδιαφέροντά μας βρισκόταν πάνω από τις διαφο-ρές των σπουδών μας Εσύ ερχόμενος από την οικονο-μία εγώ από την αρχαιολογία συναντιόμασταν εκεί όπου θα θέλαμε και οι δυο να είχαμε κινηθεί εξαρχής στο επίπεδο όπου το πνεύμα μας αντιμέτωπο με τις Σφίγγες διεγειρόταν από τα μεγάλα laquoγιατίraquo laquoπώςraquo και laquoπρος τιraquo Στο τελευταίο γράμμα σου αναφέρεις ότι θα ήθελες να είχες σπουδάσει φιλοσοφία και να μη σπαταλήσεις τόσον καιρό ασχολούμενος με laquoκαμπύλες προσφοράς και ζήτησηςraquo και με laquoτιμές ισορροπίαςraquo που ουδέποτε ισορροπούν Οι οικονομικές έννοιες έχουν κά-τι το υπερβολικά τεχνητό γράφεις Έχεις δίκιο μη μέμφεσαι όμως την οικογένειά σου επειδή σε έσπρωξε

22 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

να ακολουθήσεις έναν κλάδο που αποδείχθηκε πως δεν σου ταίριαζε πολύ Ούτε εύποροι ήταν ούτε τόση μόρ-φωση είχαν οι γονείς σου για να σου αφήσουν πολλά περιθώρια σε αναζητήσεις πλατύτερες που κατά την αντίληψή τους κινδύνευαν να σε κάνουν πιο ικανό να ψάχνεις την προέλευση του σταριού από το να βρίσκεις το ψημένο ψωμί Άλλωστε αυτό δεν σε εμπόδισε να μελετήσεις ζητήματα που σε ενδιέφεραν περισσότερο Και τούτο μετράει πιο πολύ έτσι δεν είναι Ιδιαίτερα σήμερα το καταλαβαίνεις καλά ότι σε κανένα πτυχίο δεν αναγράφεται η απάντηση στο τι ζυγίζει ή τι θα rsquoπρεπε να ζυγίζει στη ζωή σου περισσότερο

Πέρασαν τρεις μέρες κι αυτά που σου έγραψα στριφο-γύριζαν στο μυαλό μου συνέχεια Με πήγαιναν προς τα χρόνια της δικής μου νιότης που είναι γεμάτα με πε-ρισσότερες ανθρώπινες μορφές παρά με εικόνες Κατα-κλύζονται οι μέρες μας από τόσα ομοιώματα ανθρώπων ndashσε τυπωμένες φωτογραφικές ή ψηφιακές εκδοχέςndash που είναι πολύ πιο δύσκολο να αποσπάσει κανείς και ιδιαίτερα ένας νέος μια άμεση γνώση σχετικά με τον χαρακτήρα και τη συμπεριφορά ενός πραγματικού άν-δρα ή μιας πραγματικής γυναίκας Φαντάζομαι ότι θα συμφωνείς μrsquo αυτό Το θέμα είναι άλλο αν το να αντλεί κάποιος γνώση από την επαφή με ζωντανούς ανθρώ-πους τού φαίνεται σαν επιχείρηση υψηλής προτεραιό-τητας ή όχι Για μένα αυτό ήταν δεδομένο από πολύ

Αγαπητέ μου Λίνο

τα όσα θα διαβάσεις πιο κάτω είναι γραμμένα με αφορ-μή εκείνο το όλο ταραχή τηλεφώνημά σου που δέχτη-κα πριν από λίγο καιρό Πιο πολύ κι από τα γεγονότα που μου ανέφερες με ανησύχησε αυτό που διέκρινα μέ-σα στα λόγια σου μια δόση φόβου που μου φάνηκε υπερβολικά μεγάλη για σένα και την ηλικία σου Ο ει-κοσιτριάχρονος άνθρωπος που γνωρίζω και που είναι ο μοναδικός νεαρός μου φίλος και μαζί ο μικρότερος αδελ-φός μου μου έδειχνε τώρα ξαφνικά ένα πρόσωπο ωχρό από έγνοιες χωρίς εκείνη τη λάμψη της νιότης που ερ-χόταν προς τη μεριά μου και μrsquo έκανε να ξεχνώ πως έχω περισσότερα κι απrsquo τα διπλά του χρόνια Για μια στιγμή είχα την εντύπωση πως μαραινόσουν μέσα στην άνθησή σου

Τα παραλέω μήπως Ίσως μου πεις ότι δεν θα rsquoπρε-πε να με ξενίζει που ένας νέος κλονίζεται έτσι όταν τον βρίσκουν τόσες ατυχίες μαζί Ο πατέρας σου μου εί-πες είναι άρρωστος κι η οικογενειακή βιοτεχνία σας παραπαίει Και δεν φτάνουν αυτά η Μαρία φεύγει στο εξωτερικό για μεταπτυχιακά ενώ εσύ είσαι υποχρεω-μένος να μείνεις πίσω για συμπαράσταση προς τη μη-τέρα σου Είχατε σχεδιάσει να φύγετε μαζί με τη Μα-

14 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

ρία Τώρα λες ότι όλα ανατρέπονται Ναι έτσι είναι το να σχεδιάζουμε είναι σαν να τσιγκλάμε προκλητικά κά-ποιον χαιρέκακο δαίμονα της αταξίας Μόλις πάμε να βάλουμε σε μια σειρά τα πράγματα έρχεται ένας αό-ρατος δάχτυλος για να τα σπρώξει απrsquo την ευθεία γραμ-μή και να τα ρίξει και πάλι στον κυκεώνα όπου βρίσκο-νταν πριν Εκείνη τη στιγμή ο άτυχος μπορεί μάλιστα να νομίσει ότι ακούει έναν απόκοσμο καγχασμό από τα βάθη του σύμπαντος laquoΑνόητεhellip νόμιζες ότι θα κατηύ-θυνες εσύ το μέλλον σουhellipraquo Μπορεί όμως και να του φανεί πως μια άλλη αλλόκοτη φωνή αναρωτιέται από μια εξίσου μακρινή περιοχή laquoΓια να δούμε τι θα κά-νειhellipraquo Αν είναι έτσι θα rsquoθελα να μου πεις ειλικρινά ποια από τις δύο φωνές έφθασε στrsquo αυτιά σου Καταλαβαί-νεις πως ελπίζω να είναι η δεύτερη

Ο Λίνος που ξέρω θα ήθελα να αντιμετωπίσει τις δυ-σκολίες που ήρθαν σαν ένας άνθρωπος την αντοχή του οποίου κανείς ndashούτε ακόμη και ο ίδιοςndash δεν θα μπορού-σε να προεξοφλήσει Έχει να δώσει έναν αγώναhellip Πώς θα σταθεί Θα το δούμε δεν έχουν ακόμη εκδηλωθεί όλες οι δυνατότητές του όλες οι δυνάμεις του Έχει αρ-κετές Ή μήπως θα το βάλει στα πόδια Αναμένονται απαντήσεις αναμένονται πράξεις από μέρους σου laquoΏστε έτσι λοιπόνraquo ίσως σου έρθει να πεις Μαντεύω πως με το που ακούς τα λόγια μου ένα κύμα αγανά-κτησης ανεβαίνει στο στήθος σου laquoΔεν αρκεί που με χτύπησαν κατακέφαλα τα γεγονόταraquo θα μουρμουρί-σεις laquoπρέπει τώρα και να αποδείξω ότι ο τρόπος που θα διαλέξω για να σωθώ είναι ο σωστός Μια ζωή σπου-

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 15

δαστής μια ζωή εξεταζόμενος δεν θα πάψουν ποτέ να με κρίνουνraquo

Θα ήταν λάθος όμως αν ερμήνευες έτσι τις παρα-τηρήσεις μου Εκείνο που μrsquo ενδιαφέρει δεν είναι να ξε-τρυπώσω τις δυνάμεις που κρύβεις μέσα σου αλλά να μάθω αν εσύ ο ίδιος επιθυμείς πραγματικά να τις βρεις Κακά τα ψέματα δεν τον γνωρίζουμε τον εαυτό μας παρά μόνο μέσα από καταστάσεις που του φέρονται τραχιά Χωρίς να περάσει κάποιος από δοκιμασίες δεν αποκτά γνώση τού ποιος είναι όπως και δεν μαθαίνου-με την ποιότητα ενός μετάλλου εάν δεν το βάλουμε στη φωτιά Ηχεί ίσως πολύ αυστηρό αυτό πολύ ασκη-τικό Όμως εδώ το κριτήριο είναι η εμπειρία δεν είναι οι φιλοσοφικές θεωρίες ή τα κηρύγματα των παιδαγω-γών Απrsquo όσα του τυχαίνουν ο καθένας μαθαίνει πάνω στο πετσί του τι υπάρχει κάτω από το πετσί Ο πόνος μας αποκαλύπτει σε μας τους ίδιους Εάν επομένως θέ-λουμε να μάθουμε ποιοι είμαστε οφείλουμε να μην απο-φεύγουμε κατά σύστημα τις κακοτοπιές Και με τον φόβο τι άλλο κάνουμε εκτός από το να προσπαθούμε να τις αποφύγουμεhellip Οι πολλές προφυλάξεις σκοτώνουν τη γνώση Θα προτιμούσες να μη γνωρίσεις τον εαυτό σου Τότε παραδώσου στον φόβο ομολογώντας πως όσα συντελούνται ερήμην σου είναι πολύ ισχυρότερα απrsquo όσα συντελούνται εντός σου Δεν σε θίγει κάπως αυτό

Πρέπει να παραδεχθεί κανείς πως όταν τον κυριεύει αυτό το κρύο αίσθημα νιώθει την ύπαρξή του να συρ-ρικνώνεται Κάτω από τις ζαρωματιές δεν διακρίνεται καθαρά σε τι προδιαθέτει αυτόν τον άνθρωπο ο χαρα-

16 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

κτήρας του Τον ωθεί στη φυγή Τον καλεί σε μια προ-σπάθεια να αναχαιτίσει τον εχθρό Ή του συστήνει κά-ποιους διπλωματικούς ελιγμούς Υπάρχει περίπτωση να ορθοποδήσει ο πληγωμένος ή αντίθετα να μείνει πε-σμένος στο έδαφος ευχόμενος τα laquoμη χειρότεραraquo Αυ-τό που θέλω να πω είναι ότι δυστυχώς μπορούμε και να ζήσουμε με τον φόβο Είναι το ίδιο με το να ζει κα-νείς καταπίνοντας τις προσβολές που δέχεται έτσι που στο τέλος συνηθίζει να αναμένει από τον εαυτό του λι-γότερες αντιδράσεις η ύπαρξή του λιγοστεύει ως προς τον θυμό την αποφασιστικότητα όπως και στη φιλία και στον έρωτα Ο νους του προσδένεται σε όσα προ-κύπτουν από μέρα σε μέρα ερεθίζοντας τα καχεκτικά του νεύρα δεν λύνεται και δεν ανυψώνεται ποτέ

Τι πάει να πει αλήθεια αυτό Πρέπει να το προσέ-ξεις ιδιαίτερα Γιατί λέγοντας πως είναι ανάγκη να ανέ-βεις όσο μπορείς πιο ψηλά από εκεί που σε σέρνουν τα δυσάρεστα δεν εννοώ να κλείσεις τα μάτια και να δραπετεύσεις με τη φαντασία σου σε κάποια σύννεφα τεχνητής αταραξίας Δεν πρόκειται γιrsquo αυτό ndash και πώς θα μπορούσα να ζητήσω να κλείνεται σε στεγανά δια-λογισμών νηφάλιων και δουλεμένων δίχως βιάση ένας νέος που δεν έχει δαγκώσει ακόμη βαθιά το φρούτο της ζωής Εκείνο που ζητώ είναι άλλο είναι να αρθείς πά-νω απrsquo τις ατυχίες χωρίς να τις ξεχνάς με τη βοήθεια μιας δύναμης που φωλιάζει μέσα σου και σου έχει επι-τρέψει έως τώρα να ξεχωρίζεις τι είναι το σημαντικό και τι δεν είναι για ποιο πράγμα αξίζει να προσπαθείς και ποιο νrsquo αφήσεις Ξέρω πως διαθέτεις αυτή τη δύ-

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 17

ναμη Αν καταφέρεις να τη χρησιμοποιήσεις για να πε-ριορίσεις τους φόβους σου θα το έχεις πράξει για χάρη μιας ξεχωριστής χαράς Περιμένοντας να δείξεις περισ-σότερο θάρρος αυτό το έπαθλο ενός αισθήματος ανα-πτερωτικού έχω στον νου μου Πρέπει να χαίρεσαι επει-δή δεν πτοείσαι Έχεις δικαίωμα σε στιγμές ευφρόσυ-νες και θα ήταν κρίμα αναλογιζόμενος συνεχώς το εν-δεχόμενο μελλοντικών κακών να καταλήξεις να μηδε-νίσεις την πιθανότητα μιας θετικής εξέλιξης Λες κι αν ένιωθες έτσι θα ήταν σαν αναίδεια και κάποια θεότη-τα της Τύχης θα σε τιμωρούσε επειδή τόλμησες να γε-λάσεις και να δείξεις άκαιρα μια διάθεση γιορτινή

Είναι καλύτερο όμως να πάρουμε τα πράγματα από την αρχή Το πρώτο σου εκείνο τηλεφώνημα και τα ηλεκτρονικά μηνύματα που ακολούθησαν δείχνουν πως σrsquo έχει τραντάξει πολύ το γεγονός ότι οι αναποδιές ήλ-θαν όλες μαζί Κάθετη μείωση των παραγγελιών για τη μικρή σας επιχείρηση δάνεια που τρέχουν και σχε-δόν ταυτόχρονα επιδείνωση της υγείας του πατέρα σου Το ότι η μητέρα σου έσφιξε τα δόντια και ανασκουμπώ-θηκε αμέσως φαίνεται ότι δεν ήταν αρκετό για να σε κάνει να νιώσεις κι εσύ περισσότερο σαν επιστρατευ-μένος παρά σαν άμαχος που βομβάρδισαν το σπίτι του Μου έγραψες ότι ακούγοντας μια μέρα τους πνιχτούς λυγμούς της μέσα στο μπάνιο δοκίμασες μια αναστά-τωση πρωτόγνωρη για σένα Ταράχθηκεςhellip Αλλά δεν πείσμωσες και λιγάκι κατόπιν Δεν σου ήρθε να πεις ψιθυριστά laquoΤι μπορώ να κάνω εγώ για να σταματήσει αυτόraquo Θα ήταν κακό σημάδι αν αντί γιrsquo αυτό σκεφτό-

18 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

σουν laquoΓια να κλαίει η μητέρα τα πράγματα πάνε πο-λύ πιο άσχημα απrsquo ότι νόμιζα ndash άρα καταρρέουμε άρα βυθίζομαι σε απόγνωσηraquo Στην περίπτωση αυτή βέ-βαια θα απέφευγες να βγάλεις το αναγκαίο συμπέρα-σμα laquoΤο ότι καταρρέω αφού καταρρέει η μητέρα μου σημαίνει ότι εξακολουθώ να είμαι περισσότερο παιδί της παρά σύμμαχός τηςraquo

Ναι έχει πολλά πλεονεκτήματα το να παραμένει κανείς ανήλικος Υπάρχουν άνθρωποι που μεγαλώνο-ντας αλλάζουν τις στέγες κάτω από τις οποίες θέλουν να προστατεύονται όπως αλλάζουν οι νοικάρηδες κα-τοικία αναγκαστικά όταν τους κάνουν έξωση Βάζουν πάντα κάποιο κεραμίδι πάνω απrsquo το κεφάλι τους και συνεχίζουν έτσι μέχρι το τέλος Αλλά υπάρχουν και άλ-λοι που από νωρίς ασκήθηκαν στο να τα βγάζουν πέρα ξέσκεποι Έχω δει μερικές φορές μικρά παιδιά από φτωχές οικογένειες να αναλαμβάνουν αποστολές Τα στέλνουν να πάνε για να φέρουν κάτι και εκείνα τρέ-χουν πλησίστια έχοντας ζωγραφισμένη στο προσωπά-κι τους μια σοβαρότητα που όποτε την παρατηρούσα μου προκαλούσε μια παράξενη συγκίνηση που περιεί-χε και κάποιο δέος μέσα της Ένα πιτσιρίκι επί το έρ-γονhellip Είναι το laquoαήττητο παιδίraquo όπως το ονομάζουν στις αρχαίες μυθολογίες σκεπτόμουν Αφού είναι από τόσο νωρίς πρόθυμο να αναλάβει βάρη και αφού αυτή η ευ-θύνη δεν ρίχνει στο πρόσωπό του πρώιμες σκιές συνο-φρύωσης ndashόπως στους ενήλικεςndash αφού μολονότι επι-φορτισμένο με καθήκοντα παραμένει δροσερό τότε η νίκη κάποια μέρα θα είναι δική του Αυτό πίστευα από

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 19

παλιά κι εξακολουθώ να το πιστεύω Και ευτυχώς δι-απίστωσα με ανακούφιση ότι παρά τις αμφιταλαντεύ-σεις σου τελικά δεν αφέθηκες στην κατάσταση του παιδιού που φωνάζει πως είναι αθώο πως δεν φταίει σε τίποτα και που σπαράζει πιο πολύ επειδή κανείς δεν φαίνεται να συγκινείται

Δεν έφτασες εκεί Παρrsquo όλα αυτά έχει μείνει αρκε-τός φόβος για να μολύνει το αίμα σου Αναγνωρίζω πό-σο δύσκολο είναι να τα βάλεις μrsquo έναν τέτοιο ομιχλώδη αντίπαλο Δεν έχει σώμα δεν πιάνεται σου ξεγλιστράει και ξαφνικά σε αδράχνει από πίσω σε κρατάει γερά όχι πολύ σφιχτά μπορεί μάλιστα να σου δώσει μια ελαφριά κοροϊδευτική καρπαζιά έτσι για να σrsquo εξευτελίσει και τότε διά μιας χαμηλώνεις ένα μέτρο ξαναγίνεσαι μι-κρούλης και αντί να παλεύεις παρακαλάς ζητάς να τε-λειώνουνε επιτέλους τα άσχημα αστεία σε βάρος σου Απέφυγες αυτή την αυταπάτη και χαίρομαι γιrsquo αυτό

Ωστόσο λες ότι προστέθηκε και το πρόβλημα με τη Μαρία Ήσασταν τόσο καλά μαζί και σκιρτούσατε και οι δύο από προσμονή στην ιδέα ότι θα συνεχίζατε τις σπουδές σας στην Αγγλία Αναγκαστικά τώρα εκείνη θα φύγει μόνη της Ο χωρισμός είναι φυσικό να σε βα-ραίνει νομίζω όμως πως πολύ περισσότερο σε ταλανί-ζουν οι αμφιβολίες σου σχετικά με το τι επακόλουθα θα έχει η απομάκρυνσή της Με το τράνταγμα που ήρθε σαν να ξύπνησαν και τα ερωτήματα που φώλιαζαν ναρ-κωμένα στη σχέση σας laquoΆραγε η απόσταση θα μι-κρύνει την αγάπη τηςraquo ρωτάς Μπαίνω στον πειρασμό να σκεφτώ πως αυτή η ερώτηση συγκαλύπτει μιαν άλ-

20 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

λη που το λεπίδι της εισχωρεί βαθύτερα μέσα σου laquoΜήπως θα μικρύνει η δική μου αγάπηraquo

Έχουμε λοιπόν να αντιμετωπίσουμε το τρικέφαλο τέρας απειλή της φτώχειας ασθένεια του πατέρα μο-ναξιά Χρησιμοποιώ σήμερα το πρώτο πληθυντικό πρό-σωπο με μια έμφαση που δεν απορρέει μόνο από την πρόθεσή μου να σταθώ στο πλευρό σου Το πρόβλημά σου έχει μια αιχμή που τρυπά το κέντρο και της δικής μου ζωής Έχω παλέψει πολύ κατά καιρούς για να βρω το θάρρος που μου έλειπε κι ακόμη η πάλη συνεχίζε-ται δεν νομίζω πως θα τελειώσει ποτέ Από μιαν άπο-ψη το γεγονός ότι δεν έκανα οικογένεια μπορεί να ιδω-θεί σαν μια μορφή φυγομαχίας Θα δεχόμουν την εκδο-χή αυτή όπως και πολλά άλλα που θέλησα να τα εμ-φανίσω στα ίδια μου τα μάτια σαν πράξεις ελεύθερες και ασυμβίβαστες ενώ δεν ήταν παρά κινήσεις φυγής από μέρη που μου φαίνονταν δύσβατα όλο αγκάθια Η αγάπη μου για τα ταξίδια ίσως να προέρχεται από τον φόβο μήπως και καθηλωθώ σε τέτοια εδάφη Εσύ βέ-βαια όταν γνωριστήκαμε πριν από τέσσερα χρόνια σrsquo εκείνη την ερημική παραλία της Κρήτης είχες γοη-τευτεί πολύ από τις διηγήσεις μου και δεν μπορούσες στην ηλικία των δεκαεννέα χρόνων που ήσουν να δώ-σεις οποιαδήποτε ερμηνεία για τις αιτίες που με οδη-γούσαν να μετακινούμαι διαρκώς από χώρα σε χώρα Οι συζητήσεις μας παρέκαμπταν αυτό το σημείο Κι ήταν καλό αυτό γιατί μας επέτρεπαν να βγαίνουμε γρήγορα από τα προσωπικά μας όστρακα και νrsquo απλω-νόμαστε παντού στον κόσμο

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 21

Θυμάσαι εκείνες τις βραδιές Μες στην ησυχία εί-χαμε την εντύπωση πως τα λόγια μας αποκτούν ένα ιδιαίτερο βάρος ακούγονταν σαν βότσαλα που πέφτουν στο νερό αλλά δεν χάνονταν στον πυθμένα κρατιού-νταν στην επιφάνεια ως την επόμενη νύχτα που θα βρι-σκόμασταν και πάλι εκεί Δίναμε υπόσχεση πως θα πιάναμε το νήμα της συζήτησης στο σημείο που είχε σταματήσει ndash και τηρούσαμε την υπόσχεση Στοχασμοί νυκτερινοί ξεδιπλωμένοι αργά που γεφύρωναν δύο ηλι-κίες Πόσο μrsquo ευχαριστούσε που είχα γνωρίσει έναν νέο με μια φρεσκάδα που δεν ήταν του άγουρου ανθρώπου Προανήγγελλε ήδη το μέστωμα Έπαιρνα μαζί μου το απόσταγμα απrsquo αυτές τις συναντήσεις Σε όποια πόλη κι αν πήγαινα όποια δουλειά κι αν έκανα ndashκαι άλλα-ξα όπως γνωρίζεις αρκετέςndash πάντα έβρισκα χρόνο για να επεξεργάζομαι τα όσα είχαμε πει Το κοινό σημείο στα ενδιαφέροντά μας βρισκόταν πάνω από τις διαφο-ρές των σπουδών μας Εσύ ερχόμενος από την οικονο-μία εγώ από την αρχαιολογία συναντιόμασταν εκεί όπου θα θέλαμε και οι δυο να είχαμε κινηθεί εξαρχής στο επίπεδο όπου το πνεύμα μας αντιμέτωπο με τις Σφίγγες διεγειρόταν από τα μεγάλα laquoγιατίraquo laquoπώςraquo και laquoπρος τιraquo Στο τελευταίο γράμμα σου αναφέρεις ότι θα ήθελες να είχες σπουδάσει φιλοσοφία και να μη σπαταλήσεις τόσον καιρό ασχολούμενος με laquoκαμπύλες προσφοράς και ζήτησηςraquo και με laquoτιμές ισορροπίαςraquo που ουδέποτε ισορροπούν Οι οικονομικές έννοιες έχουν κά-τι το υπερβολικά τεχνητό γράφεις Έχεις δίκιο μη μέμφεσαι όμως την οικογένειά σου επειδή σε έσπρωξε

22 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

να ακολουθήσεις έναν κλάδο που αποδείχθηκε πως δεν σου ταίριαζε πολύ Ούτε εύποροι ήταν ούτε τόση μόρ-φωση είχαν οι γονείς σου για να σου αφήσουν πολλά περιθώρια σε αναζητήσεις πλατύτερες που κατά την αντίληψή τους κινδύνευαν να σε κάνουν πιο ικανό να ψάχνεις την προέλευση του σταριού από το να βρίσκεις το ψημένο ψωμί Άλλωστε αυτό δεν σε εμπόδισε να μελετήσεις ζητήματα που σε ενδιέφεραν περισσότερο Και τούτο μετράει πιο πολύ έτσι δεν είναι Ιδιαίτερα σήμερα το καταλαβαίνεις καλά ότι σε κανένα πτυχίο δεν αναγράφεται η απάντηση στο τι ζυγίζει ή τι θα rsquoπρεπε να ζυγίζει στη ζωή σου περισσότερο

Πέρασαν τρεις μέρες κι αυτά που σου έγραψα στριφο-γύριζαν στο μυαλό μου συνέχεια Με πήγαιναν προς τα χρόνια της δικής μου νιότης που είναι γεμάτα με πε-ρισσότερες ανθρώπινες μορφές παρά με εικόνες Κατα-κλύζονται οι μέρες μας από τόσα ομοιώματα ανθρώπων ndashσε τυπωμένες φωτογραφικές ή ψηφιακές εκδοχέςndash που είναι πολύ πιο δύσκολο να αποσπάσει κανείς και ιδιαίτερα ένας νέος μια άμεση γνώση σχετικά με τον χαρακτήρα και τη συμπεριφορά ενός πραγματικού άν-δρα ή μιας πραγματικής γυναίκας Φαντάζομαι ότι θα συμφωνείς μrsquo αυτό Το θέμα είναι άλλο αν το να αντλεί κάποιος γνώση από την επαφή με ζωντανούς ανθρώ-πους τού φαίνεται σαν επιχείρηση υψηλής προτεραιό-τητας ή όχι Για μένα αυτό ήταν δεδομένο από πολύ

14 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

ρία Τώρα λες ότι όλα ανατρέπονται Ναι έτσι είναι το να σχεδιάζουμε είναι σαν να τσιγκλάμε προκλητικά κά-ποιον χαιρέκακο δαίμονα της αταξίας Μόλις πάμε να βάλουμε σε μια σειρά τα πράγματα έρχεται ένας αό-ρατος δάχτυλος για να τα σπρώξει απrsquo την ευθεία γραμ-μή και να τα ρίξει και πάλι στον κυκεώνα όπου βρίσκο-νταν πριν Εκείνη τη στιγμή ο άτυχος μπορεί μάλιστα να νομίσει ότι ακούει έναν απόκοσμο καγχασμό από τα βάθη του σύμπαντος laquoΑνόητεhellip νόμιζες ότι θα κατηύ-θυνες εσύ το μέλλον σουhellipraquo Μπορεί όμως και να του φανεί πως μια άλλη αλλόκοτη φωνή αναρωτιέται από μια εξίσου μακρινή περιοχή laquoΓια να δούμε τι θα κά-νειhellipraquo Αν είναι έτσι θα rsquoθελα να μου πεις ειλικρινά ποια από τις δύο φωνές έφθασε στrsquo αυτιά σου Καταλαβαί-νεις πως ελπίζω να είναι η δεύτερη

Ο Λίνος που ξέρω θα ήθελα να αντιμετωπίσει τις δυ-σκολίες που ήρθαν σαν ένας άνθρωπος την αντοχή του οποίου κανείς ndashούτε ακόμη και ο ίδιοςndash δεν θα μπορού-σε να προεξοφλήσει Έχει να δώσει έναν αγώναhellip Πώς θα σταθεί Θα το δούμε δεν έχουν ακόμη εκδηλωθεί όλες οι δυνατότητές του όλες οι δυνάμεις του Έχει αρ-κετές Ή μήπως θα το βάλει στα πόδια Αναμένονται απαντήσεις αναμένονται πράξεις από μέρους σου laquoΏστε έτσι λοιπόνraquo ίσως σου έρθει να πεις Μαντεύω πως με το που ακούς τα λόγια μου ένα κύμα αγανά-κτησης ανεβαίνει στο στήθος σου laquoΔεν αρκεί που με χτύπησαν κατακέφαλα τα γεγονόταraquo θα μουρμουρί-σεις laquoπρέπει τώρα και να αποδείξω ότι ο τρόπος που θα διαλέξω για να σωθώ είναι ο σωστός Μια ζωή σπου-

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 15

δαστής μια ζωή εξεταζόμενος δεν θα πάψουν ποτέ να με κρίνουνraquo

Θα ήταν λάθος όμως αν ερμήνευες έτσι τις παρα-τηρήσεις μου Εκείνο που μrsquo ενδιαφέρει δεν είναι να ξε-τρυπώσω τις δυνάμεις που κρύβεις μέσα σου αλλά να μάθω αν εσύ ο ίδιος επιθυμείς πραγματικά να τις βρεις Κακά τα ψέματα δεν τον γνωρίζουμε τον εαυτό μας παρά μόνο μέσα από καταστάσεις που του φέρονται τραχιά Χωρίς να περάσει κάποιος από δοκιμασίες δεν αποκτά γνώση τού ποιος είναι όπως και δεν μαθαίνου-με την ποιότητα ενός μετάλλου εάν δεν το βάλουμε στη φωτιά Ηχεί ίσως πολύ αυστηρό αυτό πολύ ασκη-τικό Όμως εδώ το κριτήριο είναι η εμπειρία δεν είναι οι φιλοσοφικές θεωρίες ή τα κηρύγματα των παιδαγω-γών Απrsquo όσα του τυχαίνουν ο καθένας μαθαίνει πάνω στο πετσί του τι υπάρχει κάτω από το πετσί Ο πόνος μας αποκαλύπτει σε μας τους ίδιους Εάν επομένως θέ-λουμε να μάθουμε ποιοι είμαστε οφείλουμε να μην απο-φεύγουμε κατά σύστημα τις κακοτοπιές Και με τον φόβο τι άλλο κάνουμε εκτός από το να προσπαθούμε να τις αποφύγουμεhellip Οι πολλές προφυλάξεις σκοτώνουν τη γνώση Θα προτιμούσες να μη γνωρίσεις τον εαυτό σου Τότε παραδώσου στον φόβο ομολογώντας πως όσα συντελούνται ερήμην σου είναι πολύ ισχυρότερα απrsquo όσα συντελούνται εντός σου Δεν σε θίγει κάπως αυτό

Πρέπει να παραδεχθεί κανείς πως όταν τον κυριεύει αυτό το κρύο αίσθημα νιώθει την ύπαρξή του να συρ-ρικνώνεται Κάτω από τις ζαρωματιές δεν διακρίνεται καθαρά σε τι προδιαθέτει αυτόν τον άνθρωπο ο χαρα-

16 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

κτήρας του Τον ωθεί στη φυγή Τον καλεί σε μια προ-σπάθεια να αναχαιτίσει τον εχθρό Ή του συστήνει κά-ποιους διπλωματικούς ελιγμούς Υπάρχει περίπτωση να ορθοποδήσει ο πληγωμένος ή αντίθετα να μείνει πε-σμένος στο έδαφος ευχόμενος τα laquoμη χειρότεραraquo Αυ-τό που θέλω να πω είναι ότι δυστυχώς μπορούμε και να ζήσουμε με τον φόβο Είναι το ίδιο με το να ζει κα-νείς καταπίνοντας τις προσβολές που δέχεται έτσι που στο τέλος συνηθίζει να αναμένει από τον εαυτό του λι-γότερες αντιδράσεις η ύπαρξή του λιγοστεύει ως προς τον θυμό την αποφασιστικότητα όπως και στη φιλία και στον έρωτα Ο νους του προσδένεται σε όσα προ-κύπτουν από μέρα σε μέρα ερεθίζοντας τα καχεκτικά του νεύρα δεν λύνεται και δεν ανυψώνεται ποτέ

Τι πάει να πει αλήθεια αυτό Πρέπει να το προσέ-ξεις ιδιαίτερα Γιατί λέγοντας πως είναι ανάγκη να ανέ-βεις όσο μπορείς πιο ψηλά από εκεί που σε σέρνουν τα δυσάρεστα δεν εννοώ να κλείσεις τα μάτια και να δραπετεύσεις με τη φαντασία σου σε κάποια σύννεφα τεχνητής αταραξίας Δεν πρόκειται γιrsquo αυτό ndash και πώς θα μπορούσα να ζητήσω να κλείνεται σε στεγανά δια-λογισμών νηφάλιων και δουλεμένων δίχως βιάση ένας νέος που δεν έχει δαγκώσει ακόμη βαθιά το φρούτο της ζωής Εκείνο που ζητώ είναι άλλο είναι να αρθείς πά-νω απrsquo τις ατυχίες χωρίς να τις ξεχνάς με τη βοήθεια μιας δύναμης που φωλιάζει μέσα σου και σου έχει επι-τρέψει έως τώρα να ξεχωρίζεις τι είναι το σημαντικό και τι δεν είναι για ποιο πράγμα αξίζει να προσπαθείς και ποιο νrsquo αφήσεις Ξέρω πως διαθέτεις αυτή τη δύ-

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 17

ναμη Αν καταφέρεις να τη χρησιμοποιήσεις για να πε-ριορίσεις τους φόβους σου θα το έχεις πράξει για χάρη μιας ξεχωριστής χαράς Περιμένοντας να δείξεις περισ-σότερο θάρρος αυτό το έπαθλο ενός αισθήματος ανα-πτερωτικού έχω στον νου μου Πρέπει να χαίρεσαι επει-δή δεν πτοείσαι Έχεις δικαίωμα σε στιγμές ευφρόσυ-νες και θα ήταν κρίμα αναλογιζόμενος συνεχώς το εν-δεχόμενο μελλοντικών κακών να καταλήξεις να μηδε-νίσεις την πιθανότητα μιας θετικής εξέλιξης Λες κι αν ένιωθες έτσι θα ήταν σαν αναίδεια και κάποια θεότη-τα της Τύχης θα σε τιμωρούσε επειδή τόλμησες να γε-λάσεις και να δείξεις άκαιρα μια διάθεση γιορτινή

Είναι καλύτερο όμως να πάρουμε τα πράγματα από την αρχή Το πρώτο σου εκείνο τηλεφώνημα και τα ηλεκτρονικά μηνύματα που ακολούθησαν δείχνουν πως σrsquo έχει τραντάξει πολύ το γεγονός ότι οι αναποδιές ήλ-θαν όλες μαζί Κάθετη μείωση των παραγγελιών για τη μικρή σας επιχείρηση δάνεια που τρέχουν και σχε-δόν ταυτόχρονα επιδείνωση της υγείας του πατέρα σου Το ότι η μητέρα σου έσφιξε τα δόντια και ανασκουμπώ-θηκε αμέσως φαίνεται ότι δεν ήταν αρκετό για να σε κάνει να νιώσεις κι εσύ περισσότερο σαν επιστρατευ-μένος παρά σαν άμαχος που βομβάρδισαν το σπίτι του Μου έγραψες ότι ακούγοντας μια μέρα τους πνιχτούς λυγμούς της μέσα στο μπάνιο δοκίμασες μια αναστά-τωση πρωτόγνωρη για σένα Ταράχθηκεςhellip Αλλά δεν πείσμωσες και λιγάκι κατόπιν Δεν σου ήρθε να πεις ψιθυριστά laquoΤι μπορώ να κάνω εγώ για να σταματήσει αυτόraquo Θα ήταν κακό σημάδι αν αντί γιrsquo αυτό σκεφτό-

18 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

σουν laquoΓια να κλαίει η μητέρα τα πράγματα πάνε πο-λύ πιο άσχημα απrsquo ότι νόμιζα ndash άρα καταρρέουμε άρα βυθίζομαι σε απόγνωσηraquo Στην περίπτωση αυτή βέ-βαια θα απέφευγες να βγάλεις το αναγκαίο συμπέρα-σμα laquoΤο ότι καταρρέω αφού καταρρέει η μητέρα μου σημαίνει ότι εξακολουθώ να είμαι περισσότερο παιδί της παρά σύμμαχός τηςraquo

Ναι έχει πολλά πλεονεκτήματα το να παραμένει κανείς ανήλικος Υπάρχουν άνθρωποι που μεγαλώνο-ντας αλλάζουν τις στέγες κάτω από τις οποίες θέλουν να προστατεύονται όπως αλλάζουν οι νοικάρηδες κα-τοικία αναγκαστικά όταν τους κάνουν έξωση Βάζουν πάντα κάποιο κεραμίδι πάνω απrsquo το κεφάλι τους και συνεχίζουν έτσι μέχρι το τέλος Αλλά υπάρχουν και άλ-λοι που από νωρίς ασκήθηκαν στο να τα βγάζουν πέρα ξέσκεποι Έχω δει μερικές φορές μικρά παιδιά από φτωχές οικογένειες να αναλαμβάνουν αποστολές Τα στέλνουν να πάνε για να φέρουν κάτι και εκείνα τρέ-χουν πλησίστια έχοντας ζωγραφισμένη στο προσωπά-κι τους μια σοβαρότητα που όποτε την παρατηρούσα μου προκαλούσε μια παράξενη συγκίνηση που περιεί-χε και κάποιο δέος μέσα της Ένα πιτσιρίκι επί το έρ-γονhellip Είναι το laquoαήττητο παιδίraquo όπως το ονομάζουν στις αρχαίες μυθολογίες σκεπτόμουν Αφού είναι από τόσο νωρίς πρόθυμο να αναλάβει βάρη και αφού αυτή η ευ-θύνη δεν ρίχνει στο πρόσωπό του πρώιμες σκιές συνο-φρύωσης ndashόπως στους ενήλικεςndash αφού μολονότι επι-φορτισμένο με καθήκοντα παραμένει δροσερό τότε η νίκη κάποια μέρα θα είναι δική του Αυτό πίστευα από

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 19

παλιά κι εξακολουθώ να το πιστεύω Και ευτυχώς δι-απίστωσα με ανακούφιση ότι παρά τις αμφιταλαντεύ-σεις σου τελικά δεν αφέθηκες στην κατάσταση του παιδιού που φωνάζει πως είναι αθώο πως δεν φταίει σε τίποτα και που σπαράζει πιο πολύ επειδή κανείς δεν φαίνεται να συγκινείται

Δεν έφτασες εκεί Παρrsquo όλα αυτά έχει μείνει αρκε-τός φόβος για να μολύνει το αίμα σου Αναγνωρίζω πό-σο δύσκολο είναι να τα βάλεις μrsquo έναν τέτοιο ομιχλώδη αντίπαλο Δεν έχει σώμα δεν πιάνεται σου ξεγλιστράει και ξαφνικά σε αδράχνει από πίσω σε κρατάει γερά όχι πολύ σφιχτά μπορεί μάλιστα να σου δώσει μια ελαφριά κοροϊδευτική καρπαζιά έτσι για να σrsquo εξευτελίσει και τότε διά μιας χαμηλώνεις ένα μέτρο ξαναγίνεσαι μι-κρούλης και αντί να παλεύεις παρακαλάς ζητάς να τε-λειώνουνε επιτέλους τα άσχημα αστεία σε βάρος σου Απέφυγες αυτή την αυταπάτη και χαίρομαι γιrsquo αυτό

Ωστόσο λες ότι προστέθηκε και το πρόβλημα με τη Μαρία Ήσασταν τόσο καλά μαζί και σκιρτούσατε και οι δύο από προσμονή στην ιδέα ότι θα συνεχίζατε τις σπουδές σας στην Αγγλία Αναγκαστικά τώρα εκείνη θα φύγει μόνη της Ο χωρισμός είναι φυσικό να σε βα-ραίνει νομίζω όμως πως πολύ περισσότερο σε ταλανί-ζουν οι αμφιβολίες σου σχετικά με το τι επακόλουθα θα έχει η απομάκρυνσή της Με το τράνταγμα που ήρθε σαν να ξύπνησαν και τα ερωτήματα που φώλιαζαν ναρ-κωμένα στη σχέση σας laquoΆραγε η απόσταση θα μι-κρύνει την αγάπη τηςraquo ρωτάς Μπαίνω στον πειρασμό να σκεφτώ πως αυτή η ερώτηση συγκαλύπτει μιαν άλ-

20 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

λη που το λεπίδι της εισχωρεί βαθύτερα μέσα σου laquoΜήπως θα μικρύνει η δική μου αγάπηraquo

Έχουμε λοιπόν να αντιμετωπίσουμε το τρικέφαλο τέρας απειλή της φτώχειας ασθένεια του πατέρα μο-ναξιά Χρησιμοποιώ σήμερα το πρώτο πληθυντικό πρό-σωπο με μια έμφαση που δεν απορρέει μόνο από την πρόθεσή μου να σταθώ στο πλευρό σου Το πρόβλημά σου έχει μια αιχμή που τρυπά το κέντρο και της δικής μου ζωής Έχω παλέψει πολύ κατά καιρούς για να βρω το θάρρος που μου έλειπε κι ακόμη η πάλη συνεχίζε-ται δεν νομίζω πως θα τελειώσει ποτέ Από μιαν άπο-ψη το γεγονός ότι δεν έκανα οικογένεια μπορεί να ιδω-θεί σαν μια μορφή φυγομαχίας Θα δεχόμουν την εκδο-χή αυτή όπως και πολλά άλλα που θέλησα να τα εμ-φανίσω στα ίδια μου τα μάτια σαν πράξεις ελεύθερες και ασυμβίβαστες ενώ δεν ήταν παρά κινήσεις φυγής από μέρη που μου φαίνονταν δύσβατα όλο αγκάθια Η αγάπη μου για τα ταξίδια ίσως να προέρχεται από τον φόβο μήπως και καθηλωθώ σε τέτοια εδάφη Εσύ βέ-βαια όταν γνωριστήκαμε πριν από τέσσερα χρόνια σrsquo εκείνη την ερημική παραλία της Κρήτης είχες γοη-τευτεί πολύ από τις διηγήσεις μου και δεν μπορούσες στην ηλικία των δεκαεννέα χρόνων που ήσουν να δώ-σεις οποιαδήποτε ερμηνεία για τις αιτίες που με οδη-γούσαν να μετακινούμαι διαρκώς από χώρα σε χώρα Οι συζητήσεις μας παρέκαμπταν αυτό το σημείο Κι ήταν καλό αυτό γιατί μας επέτρεπαν να βγαίνουμε γρήγορα από τα προσωπικά μας όστρακα και νrsquo απλω-νόμαστε παντού στον κόσμο

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 21

Θυμάσαι εκείνες τις βραδιές Μες στην ησυχία εί-χαμε την εντύπωση πως τα λόγια μας αποκτούν ένα ιδιαίτερο βάρος ακούγονταν σαν βότσαλα που πέφτουν στο νερό αλλά δεν χάνονταν στον πυθμένα κρατιού-νταν στην επιφάνεια ως την επόμενη νύχτα που θα βρι-σκόμασταν και πάλι εκεί Δίναμε υπόσχεση πως θα πιάναμε το νήμα της συζήτησης στο σημείο που είχε σταματήσει ndash και τηρούσαμε την υπόσχεση Στοχασμοί νυκτερινοί ξεδιπλωμένοι αργά που γεφύρωναν δύο ηλι-κίες Πόσο μrsquo ευχαριστούσε που είχα γνωρίσει έναν νέο με μια φρεσκάδα που δεν ήταν του άγουρου ανθρώπου Προανήγγελλε ήδη το μέστωμα Έπαιρνα μαζί μου το απόσταγμα απrsquo αυτές τις συναντήσεις Σε όποια πόλη κι αν πήγαινα όποια δουλειά κι αν έκανα ndashκαι άλλα-ξα όπως γνωρίζεις αρκετέςndash πάντα έβρισκα χρόνο για να επεξεργάζομαι τα όσα είχαμε πει Το κοινό σημείο στα ενδιαφέροντά μας βρισκόταν πάνω από τις διαφο-ρές των σπουδών μας Εσύ ερχόμενος από την οικονο-μία εγώ από την αρχαιολογία συναντιόμασταν εκεί όπου θα θέλαμε και οι δυο να είχαμε κινηθεί εξαρχής στο επίπεδο όπου το πνεύμα μας αντιμέτωπο με τις Σφίγγες διεγειρόταν από τα μεγάλα laquoγιατίraquo laquoπώςraquo και laquoπρος τιraquo Στο τελευταίο γράμμα σου αναφέρεις ότι θα ήθελες να είχες σπουδάσει φιλοσοφία και να μη σπαταλήσεις τόσον καιρό ασχολούμενος με laquoκαμπύλες προσφοράς και ζήτησηςraquo και με laquoτιμές ισορροπίαςraquo που ουδέποτε ισορροπούν Οι οικονομικές έννοιες έχουν κά-τι το υπερβολικά τεχνητό γράφεις Έχεις δίκιο μη μέμφεσαι όμως την οικογένειά σου επειδή σε έσπρωξε

22 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

να ακολουθήσεις έναν κλάδο που αποδείχθηκε πως δεν σου ταίριαζε πολύ Ούτε εύποροι ήταν ούτε τόση μόρ-φωση είχαν οι γονείς σου για να σου αφήσουν πολλά περιθώρια σε αναζητήσεις πλατύτερες που κατά την αντίληψή τους κινδύνευαν να σε κάνουν πιο ικανό να ψάχνεις την προέλευση του σταριού από το να βρίσκεις το ψημένο ψωμί Άλλωστε αυτό δεν σε εμπόδισε να μελετήσεις ζητήματα που σε ενδιέφεραν περισσότερο Και τούτο μετράει πιο πολύ έτσι δεν είναι Ιδιαίτερα σήμερα το καταλαβαίνεις καλά ότι σε κανένα πτυχίο δεν αναγράφεται η απάντηση στο τι ζυγίζει ή τι θα rsquoπρεπε να ζυγίζει στη ζωή σου περισσότερο

Πέρασαν τρεις μέρες κι αυτά που σου έγραψα στριφο-γύριζαν στο μυαλό μου συνέχεια Με πήγαιναν προς τα χρόνια της δικής μου νιότης που είναι γεμάτα με πε-ρισσότερες ανθρώπινες μορφές παρά με εικόνες Κατα-κλύζονται οι μέρες μας από τόσα ομοιώματα ανθρώπων ndashσε τυπωμένες φωτογραφικές ή ψηφιακές εκδοχέςndash που είναι πολύ πιο δύσκολο να αποσπάσει κανείς και ιδιαίτερα ένας νέος μια άμεση γνώση σχετικά με τον χαρακτήρα και τη συμπεριφορά ενός πραγματικού άν-δρα ή μιας πραγματικής γυναίκας Φαντάζομαι ότι θα συμφωνείς μrsquo αυτό Το θέμα είναι άλλο αν το να αντλεί κάποιος γνώση από την επαφή με ζωντανούς ανθρώ-πους τού φαίνεται σαν επιχείρηση υψηλής προτεραιό-τητας ή όχι Για μένα αυτό ήταν δεδομένο από πολύ

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 15

δαστής μια ζωή εξεταζόμενος δεν θα πάψουν ποτέ να με κρίνουνraquo

Θα ήταν λάθος όμως αν ερμήνευες έτσι τις παρα-τηρήσεις μου Εκείνο που μrsquo ενδιαφέρει δεν είναι να ξε-τρυπώσω τις δυνάμεις που κρύβεις μέσα σου αλλά να μάθω αν εσύ ο ίδιος επιθυμείς πραγματικά να τις βρεις Κακά τα ψέματα δεν τον γνωρίζουμε τον εαυτό μας παρά μόνο μέσα από καταστάσεις που του φέρονται τραχιά Χωρίς να περάσει κάποιος από δοκιμασίες δεν αποκτά γνώση τού ποιος είναι όπως και δεν μαθαίνου-με την ποιότητα ενός μετάλλου εάν δεν το βάλουμε στη φωτιά Ηχεί ίσως πολύ αυστηρό αυτό πολύ ασκη-τικό Όμως εδώ το κριτήριο είναι η εμπειρία δεν είναι οι φιλοσοφικές θεωρίες ή τα κηρύγματα των παιδαγω-γών Απrsquo όσα του τυχαίνουν ο καθένας μαθαίνει πάνω στο πετσί του τι υπάρχει κάτω από το πετσί Ο πόνος μας αποκαλύπτει σε μας τους ίδιους Εάν επομένως θέ-λουμε να μάθουμε ποιοι είμαστε οφείλουμε να μην απο-φεύγουμε κατά σύστημα τις κακοτοπιές Και με τον φόβο τι άλλο κάνουμε εκτός από το να προσπαθούμε να τις αποφύγουμεhellip Οι πολλές προφυλάξεις σκοτώνουν τη γνώση Θα προτιμούσες να μη γνωρίσεις τον εαυτό σου Τότε παραδώσου στον φόβο ομολογώντας πως όσα συντελούνται ερήμην σου είναι πολύ ισχυρότερα απrsquo όσα συντελούνται εντός σου Δεν σε θίγει κάπως αυτό

Πρέπει να παραδεχθεί κανείς πως όταν τον κυριεύει αυτό το κρύο αίσθημα νιώθει την ύπαρξή του να συρ-ρικνώνεται Κάτω από τις ζαρωματιές δεν διακρίνεται καθαρά σε τι προδιαθέτει αυτόν τον άνθρωπο ο χαρα-

16 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

κτήρας του Τον ωθεί στη φυγή Τον καλεί σε μια προ-σπάθεια να αναχαιτίσει τον εχθρό Ή του συστήνει κά-ποιους διπλωματικούς ελιγμούς Υπάρχει περίπτωση να ορθοποδήσει ο πληγωμένος ή αντίθετα να μείνει πε-σμένος στο έδαφος ευχόμενος τα laquoμη χειρότεραraquo Αυ-τό που θέλω να πω είναι ότι δυστυχώς μπορούμε και να ζήσουμε με τον φόβο Είναι το ίδιο με το να ζει κα-νείς καταπίνοντας τις προσβολές που δέχεται έτσι που στο τέλος συνηθίζει να αναμένει από τον εαυτό του λι-γότερες αντιδράσεις η ύπαρξή του λιγοστεύει ως προς τον θυμό την αποφασιστικότητα όπως και στη φιλία και στον έρωτα Ο νους του προσδένεται σε όσα προ-κύπτουν από μέρα σε μέρα ερεθίζοντας τα καχεκτικά του νεύρα δεν λύνεται και δεν ανυψώνεται ποτέ

Τι πάει να πει αλήθεια αυτό Πρέπει να το προσέ-ξεις ιδιαίτερα Γιατί λέγοντας πως είναι ανάγκη να ανέ-βεις όσο μπορείς πιο ψηλά από εκεί που σε σέρνουν τα δυσάρεστα δεν εννοώ να κλείσεις τα μάτια και να δραπετεύσεις με τη φαντασία σου σε κάποια σύννεφα τεχνητής αταραξίας Δεν πρόκειται γιrsquo αυτό ndash και πώς θα μπορούσα να ζητήσω να κλείνεται σε στεγανά δια-λογισμών νηφάλιων και δουλεμένων δίχως βιάση ένας νέος που δεν έχει δαγκώσει ακόμη βαθιά το φρούτο της ζωής Εκείνο που ζητώ είναι άλλο είναι να αρθείς πά-νω απrsquo τις ατυχίες χωρίς να τις ξεχνάς με τη βοήθεια μιας δύναμης που φωλιάζει μέσα σου και σου έχει επι-τρέψει έως τώρα να ξεχωρίζεις τι είναι το σημαντικό και τι δεν είναι για ποιο πράγμα αξίζει να προσπαθείς και ποιο νrsquo αφήσεις Ξέρω πως διαθέτεις αυτή τη δύ-

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 17

ναμη Αν καταφέρεις να τη χρησιμοποιήσεις για να πε-ριορίσεις τους φόβους σου θα το έχεις πράξει για χάρη μιας ξεχωριστής χαράς Περιμένοντας να δείξεις περισ-σότερο θάρρος αυτό το έπαθλο ενός αισθήματος ανα-πτερωτικού έχω στον νου μου Πρέπει να χαίρεσαι επει-δή δεν πτοείσαι Έχεις δικαίωμα σε στιγμές ευφρόσυ-νες και θα ήταν κρίμα αναλογιζόμενος συνεχώς το εν-δεχόμενο μελλοντικών κακών να καταλήξεις να μηδε-νίσεις την πιθανότητα μιας θετικής εξέλιξης Λες κι αν ένιωθες έτσι θα ήταν σαν αναίδεια και κάποια θεότη-τα της Τύχης θα σε τιμωρούσε επειδή τόλμησες να γε-λάσεις και να δείξεις άκαιρα μια διάθεση γιορτινή

Είναι καλύτερο όμως να πάρουμε τα πράγματα από την αρχή Το πρώτο σου εκείνο τηλεφώνημα και τα ηλεκτρονικά μηνύματα που ακολούθησαν δείχνουν πως σrsquo έχει τραντάξει πολύ το γεγονός ότι οι αναποδιές ήλ-θαν όλες μαζί Κάθετη μείωση των παραγγελιών για τη μικρή σας επιχείρηση δάνεια που τρέχουν και σχε-δόν ταυτόχρονα επιδείνωση της υγείας του πατέρα σου Το ότι η μητέρα σου έσφιξε τα δόντια και ανασκουμπώ-θηκε αμέσως φαίνεται ότι δεν ήταν αρκετό για να σε κάνει να νιώσεις κι εσύ περισσότερο σαν επιστρατευ-μένος παρά σαν άμαχος που βομβάρδισαν το σπίτι του Μου έγραψες ότι ακούγοντας μια μέρα τους πνιχτούς λυγμούς της μέσα στο μπάνιο δοκίμασες μια αναστά-τωση πρωτόγνωρη για σένα Ταράχθηκεςhellip Αλλά δεν πείσμωσες και λιγάκι κατόπιν Δεν σου ήρθε να πεις ψιθυριστά laquoΤι μπορώ να κάνω εγώ για να σταματήσει αυτόraquo Θα ήταν κακό σημάδι αν αντί γιrsquo αυτό σκεφτό-

18 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

σουν laquoΓια να κλαίει η μητέρα τα πράγματα πάνε πο-λύ πιο άσχημα απrsquo ότι νόμιζα ndash άρα καταρρέουμε άρα βυθίζομαι σε απόγνωσηraquo Στην περίπτωση αυτή βέ-βαια θα απέφευγες να βγάλεις το αναγκαίο συμπέρα-σμα laquoΤο ότι καταρρέω αφού καταρρέει η μητέρα μου σημαίνει ότι εξακολουθώ να είμαι περισσότερο παιδί της παρά σύμμαχός τηςraquo

Ναι έχει πολλά πλεονεκτήματα το να παραμένει κανείς ανήλικος Υπάρχουν άνθρωποι που μεγαλώνο-ντας αλλάζουν τις στέγες κάτω από τις οποίες θέλουν να προστατεύονται όπως αλλάζουν οι νοικάρηδες κα-τοικία αναγκαστικά όταν τους κάνουν έξωση Βάζουν πάντα κάποιο κεραμίδι πάνω απrsquo το κεφάλι τους και συνεχίζουν έτσι μέχρι το τέλος Αλλά υπάρχουν και άλ-λοι που από νωρίς ασκήθηκαν στο να τα βγάζουν πέρα ξέσκεποι Έχω δει μερικές φορές μικρά παιδιά από φτωχές οικογένειες να αναλαμβάνουν αποστολές Τα στέλνουν να πάνε για να φέρουν κάτι και εκείνα τρέ-χουν πλησίστια έχοντας ζωγραφισμένη στο προσωπά-κι τους μια σοβαρότητα που όποτε την παρατηρούσα μου προκαλούσε μια παράξενη συγκίνηση που περιεί-χε και κάποιο δέος μέσα της Ένα πιτσιρίκι επί το έρ-γονhellip Είναι το laquoαήττητο παιδίraquo όπως το ονομάζουν στις αρχαίες μυθολογίες σκεπτόμουν Αφού είναι από τόσο νωρίς πρόθυμο να αναλάβει βάρη και αφού αυτή η ευ-θύνη δεν ρίχνει στο πρόσωπό του πρώιμες σκιές συνο-φρύωσης ndashόπως στους ενήλικεςndash αφού μολονότι επι-φορτισμένο με καθήκοντα παραμένει δροσερό τότε η νίκη κάποια μέρα θα είναι δική του Αυτό πίστευα από

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 19

παλιά κι εξακολουθώ να το πιστεύω Και ευτυχώς δι-απίστωσα με ανακούφιση ότι παρά τις αμφιταλαντεύ-σεις σου τελικά δεν αφέθηκες στην κατάσταση του παιδιού που φωνάζει πως είναι αθώο πως δεν φταίει σε τίποτα και που σπαράζει πιο πολύ επειδή κανείς δεν φαίνεται να συγκινείται

Δεν έφτασες εκεί Παρrsquo όλα αυτά έχει μείνει αρκε-τός φόβος για να μολύνει το αίμα σου Αναγνωρίζω πό-σο δύσκολο είναι να τα βάλεις μrsquo έναν τέτοιο ομιχλώδη αντίπαλο Δεν έχει σώμα δεν πιάνεται σου ξεγλιστράει και ξαφνικά σε αδράχνει από πίσω σε κρατάει γερά όχι πολύ σφιχτά μπορεί μάλιστα να σου δώσει μια ελαφριά κοροϊδευτική καρπαζιά έτσι για να σrsquo εξευτελίσει και τότε διά μιας χαμηλώνεις ένα μέτρο ξαναγίνεσαι μι-κρούλης και αντί να παλεύεις παρακαλάς ζητάς να τε-λειώνουνε επιτέλους τα άσχημα αστεία σε βάρος σου Απέφυγες αυτή την αυταπάτη και χαίρομαι γιrsquo αυτό

Ωστόσο λες ότι προστέθηκε και το πρόβλημα με τη Μαρία Ήσασταν τόσο καλά μαζί και σκιρτούσατε και οι δύο από προσμονή στην ιδέα ότι θα συνεχίζατε τις σπουδές σας στην Αγγλία Αναγκαστικά τώρα εκείνη θα φύγει μόνη της Ο χωρισμός είναι φυσικό να σε βα-ραίνει νομίζω όμως πως πολύ περισσότερο σε ταλανί-ζουν οι αμφιβολίες σου σχετικά με το τι επακόλουθα θα έχει η απομάκρυνσή της Με το τράνταγμα που ήρθε σαν να ξύπνησαν και τα ερωτήματα που φώλιαζαν ναρ-κωμένα στη σχέση σας laquoΆραγε η απόσταση θα μι-κρύνει την αγάπη τηςraquo ρωτάς Μπαίνω στον πειρασμό να σκεφτώ πως αυτή η ερώτηση συγκαλύπτει μιαν άλ-

20 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

λη που το λεπίδι της εισχωρεί βαθύτερα μέσα σου laquoΜήπως θα μικρύνει η δική μου αγάπηraquo

Έχουμε λοιπόν να αντιμετωπίσουμε το τρικέφαλο τέρας απειλή της φτώχειας ασθένεια του πατέρα μο-ναξιά Χρησιμοποιώ σήμερα το πρώτο πληθυντικό πρό-σωπο με μια έμφαση που δεν απορρέει μόνο από την πρόθεσή μου να σταθώ στο πλευρό σου Το πρόβλημά σου έχει μια αιχμή που τρυπά το κέντρο και της δικής μου ζωής Έχω παλέψει πολύ κατά καιρούς για να βρω το θάρρος που μου έλειπε κι ακόμη η πάλη συνεχίζε-ται δεν νομίζω πως θα τελειώσει ποτέ Από μιαν άπο-ψη το γεγονός ότι δεν έκανα οικογένεια μπορεί να ιδω-θεί σαν μια μορφή φυγομαχίας Θα δεχόμουν την εκδο-χή αυτή όπως και πολλά άλλα που θέλησα να τα εμ-φανίσω στα ίδια μου τα μάτια σαν πράξεις ελεύθερες και ασυμβίβαστες ενώ δεν ήταν παρά κινήσεις φυγής από μέρη που μου φαίνονταν δύσβατα όλο αγκάθια Η αγάπη μου για τα ταξίδια ίσως να προέρχεται από τον φόβο μήπως και καθηλωθώ σε τέτοια εδάφη Εσύ βέ-βαια όταν γνωριστήκαμε πριν από τέσσερα χρόνια σrsquo εκείνη την ερημική παραλία της Κρήτης είχες γοη-τευτεί πολύ από τις διηγήσεις μου και δεν μπορούσες στην ηλικία των δεκαεννέα χρόνων που ήσουν να δώ-σεις οποιαδήποτε ερμηνεία για τις αιτίες που με οδη-γούσαν να μετακινούμαι διαρκώς από χώρα σε χώρα Οι συζητήσεις μας παρέκαμπταν αυτό το σημείο Κι ήταν καλό αυτό γιατί μας επέτρεπαν να βγαίνουμε γρήγορα από τα προσωπικά μας όστρακα και νrsquo απλω-νόμαστε παντού στον κόσμο

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 21

Θυμάσαι εκείνες τις βραδιές Μες στην ησυχία εί-χαμε την εντύπωση πως τα λόγια μας αποκτούν ένα ιδιαίτερο βάρος ακούγονταν σαν βότσαλα που πέφτουν στο νερό αλλά δεν χάνονταν στον πυθμένα κρατιού-νταν στην επιφάνεια ως την επόμενη νύχτα που θα βρι-σκόμασταν και πάλι εκεί Δίναμε υπόσχεση πως θα πιάναμε το νήμα της συζήτησης στο σημείο που είχε σταματήσει ndash και τηρούσαμε την υπόσχεση Στοχασμοί νυκτερινοί ξεδιπλωμένοι αργά που γεφύρωναν δύο ηλι-κίες Πόσο μrsquo ευχαριστούσε που είχα γνωρίσει έναν νέο με μια φρεσκάδα που δεν ήταν του άγουρου ανθρώπου Προανήγγελλε ήδη το μέστωμα Έπαιρνα μαζί μου το απόσταγμα απrsquo αυτές τις συναντήσεις Σε όποια πόλη κι αν πήγαινα όποια δουλειά κι αν έκανα ndashκαι άλλα-ξα όπως γνωρίζεις αρκετέςndash πάντα έβρισκα χρόνο για να επεξεργάζομαι τα όσα είχαμε πει Το κοινό σημείο στα ενδιαφέροντά μας βρισκόταν πάνω από τις διαφο-ρές των σπουδών μας Εσύ ερχόμενος από την οικονο-μία εγώ από την αρχαιολογία συναντιόμασταν εκεί όπου θα θέλαμε και οι δυο να είχαμε κινηθεί εξαρχής στο επίπεδο όπου το πνεύμα μας αντιμέτωπο με τις Σφίγγες διεγειρόταν από τα μεγάλα laquoγιατίraquo laquoπώςraquo και laquoπρος τιraquo Στο τελευταίο γράμμα σου αναφέρεις ότι θα ήθελες να είχες σπουδάσει φιλοσοφία και να μη σπαταλήσεις τόσον καιρό ασχολούμενος με laquoκαμπύλες προσφοράς και ζήτησηςraquo και με laquoτιμές ισορροπίαςraquo που ουδέποτε ισορροπούν Οι οικονομικές έννοιες έχουν κά-τι το υπερβολικά τεχνητό γράφεις Έχεις δίκιο μη μέμφεσαι όμως την οικογένειά σου επειδή σε έσπρωξε

22 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

να ακολουθήσεις έναν κλάδο που αποδείχθηκε πως δεν σου ταίριαζε πολύ Ούτε εύποροι ήταν ούτε τόση μόρ-φωση είχαν οι γονείς σου για να σου αφήσουν πολλά περιθώρια σε αναζητήσεις πλατύτερες που κατά την αντίληψή τους κινδύνευαν να σε κάνουν πιο ικανό να ψάχνεις την προέλευση του σταριού από το να βρίσκεις το ψημένο ψωμί Άλλωστε αυτό δεν σε εμπόδισε να μελετήσεις ζητήματα που σε ενδιέφεραν περισσότερο Και τούτο μετράει πιο πολύ έτσι δεν είναι Ιδιαίτερα σήμερα το καταλαβαίνεις καλά ότι σε κανένα πτυχίο δεν αναγράφεται η απάντηση στο τι ζυγίζει ή τι θα rsquoπρεπε να ζυγίζει στη ζωή σου περισσότερο

Πέρασαν τρεις μέρες κι αυτά που σου έγραψα στριφο-γύριζαν στο μυαλό μου συνέχεια Με πήγαιναν προς τα χρόνια της δικής μου νιότης που είναι γεμάτα με πε-ρισσότερες ανθρώπινες μορφές παρά με εικόνες Κατα-κλύζονται οι μέρες μας από τόσα ομοιώματα ανθρώπων ndashσε τυπωμένες φωτογραφικές ή ψηφιακές εκδοχέςndash που είναι πολύ πιο δύσκολο να αποσπάσει κανείς και ιδιαίτερα ένας νέος μια άμεση γνώση σχετικά με τον χαρακτήρα και τη συμπεριφορά ενός πραγματικού άν-δρα ή μιας πραγματικής γυναίκας Φαντάζομαι ότι θα συμφωνείς μrsquo αυτό Το θέμα είναι άλλο αν το να αντλεί κάποιος γνώση από την επαφή με ζωντανούς ανθρώ-πους τού φαίνεται σαν επιχείρηση υψηλής προτεραιό-τητας ή όχι Για μένα αυτό ήταν δεδομένο από πολύ

16 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

κτήρας του Τον ωθεί στη φυγή Τον καλεί σε μια προ-σπάθεια να αναχαιτίσει τον εχθρό Ή του συστήνει κά-ποιους διπλωματικούς ελιγμούς Υπάρχει περίπτωση να ορθοποδήσει ο πληγωμένος ή αντίθετα να μείνει πε-σμένος στο έδαφος ευχόμενος τα laquoμη χειρότεραraquo Αυ-τό που θέλω να πω είναι ότι δυστυχώς μπορούμε και να ζήσουμε με τον φόβο Είναι το ίδιο με το να ζει κα-νείς καταπίνοντας τις προσβολές που δέχεται έτσι που στο τέλος συνηθίζει να αναμένει από τον εαυτό του λι-γότερες αντιδράσεις η ύπαρξή του λιγοστεύει ως προς τον θυμό την αποφασιστικότητα όπως και στη φιλία και στον έρωτα Ο νους του προσδένεται σε όσα προ-κύπτουν από μέρα σε μέρα ερεθίζοντας τα καχεκτικά του νεύρα δεν λύνεται και δεν ανυψώνεται ποτέ

Τι πάει να πει αλήθεια αυτό Πρέπει να το προσέ-ξεις ιδιαίτερα Γιατί λέγοντας πως είναι ανάγκη να ανέ-βεις όσο μπορείς πιο ψηλά από εκεί που σε σέρνουν τα δυσάρεστα δεν εννοώ να κλείσεις τα μάτια και να δραπετεύσεις με τη φαντασία σου σε κάποια σύννεφα τεχνητής αταραξίας Δεν πρόκειται γιrsquo αυτό ndash και πώς θα μπορούσα να ζητήσω να κλείνεται σε στεγανά δια-λογισμών νηφάλιων και δουλεμένων δίχως βιάση ένας νέος που δεν έχει δαγκώσει ακόμη βαθιά το φρούτο της ζωής Εκείνο που ζητώ είναι άλλο είναι να αρθείς πά-νω απrsquo τις ατυχίες χωρίς να τις ξεχνάς με τη βοήθεια μιας δύναμης που φωλιάζει μέσα σου και σου έχει επι-τρέψει έως τώρα να ξεχωρίζεις τι είναι το σημαντικό και τι δεν είναι για ποιο πράγμα αξίζει να προσπαθείς και ποιο νrsquo αφήσεις Ξέρω πως διαθέτεις αυτή τη δύ-

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 17

ναμη Αν καταφέρεις να τη χρησιμοποιήσεις για να πε-ριορίσεις τους φόβους σου θα το έχεις πράξει για χάρη μιας ξεχωριστής χαράς Περιμένοντας να δείξεις περισ-σότερο θάρρος αυτό το έπαθλο ενός αισθήματος ανα-πτερωτικού έχω στον νου μου Πρέπει να χαίρεσαι επει-δή δεν πτοείσαι Έχεις δικαίωμα σε στιγμές ευφρόσυ-νες και θα ήταν κρίμα αναλογιζόμενος συνεχώς το εν-δεχόμενο μελλοντικών κακών να καταλήξεις να μηδε-νίσεις την πιθανότητα μιας θετικής εξέλιξης Λες κι αν ένιωθες έτσι θα ήταν σαν αναίδεια και κάποια θεότη-τα της Τύχης θα σε τιμωρούσε επειδή τόλμησες να γε-λάσεις και να δείξεις άκαιρα μια διάθεση γιορτινή

Είναι καλύτερο όμως να πάρουμε τα πράγματα από την αρχή Το πρώτο σου εκείνο τηλεφώνημα και τα ηλεκτρονικά μηνύματα που ακολούθησαν δείχνουν πως σrsquo έχει τραντάξει πολύ το γεγονός ότι οι αναποδιές ήλ-θαν όλες μαζί Κάθετη μείωση των παραγγελιών για τη μικρή σας επιχείρηση δάνεια που τρέχουν και σχε-δόν ταυτόχρονα επιδείνωση της υγείας του πατέρα σου Το ότι η μητέρα σου έσφιξε τα δόντια και ανασκουμπώ-θηκε αμέσως φαίνεται ότι δεν ήταν αρκετό για να σε κάνει να νιώσεις κι εσύ περισσότερο σαν επιστρατευ-μένος παρά σαν άμαχος που βομβάρδισαν το σπίτι του Μου έγραψες ότι ακούγοντας μια μέρα τους πνιχτούς λυγμούς της μέσα στο μπάνιο δοκίμασες μια αναστά-τωση πρωτόγνωρη για σένα Ταράχθηκεςhellip Αλλά δεν πείσμωσες και λιγάκι κατόπιν Δεν σου ήρθε να πεις ψιθυριστά laquoΤι μπορώ να κάνω εγώ για να σταματήσει αυτόraquo Θα ήταν κακό σημάδι αν αντί γιrsquo αυτό σκεφτό-

18 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

σουν laquoΓια να κλαίει η μητέρα τα πράγματα πάνε πο-λύ πιο άσχημα απrsquo ότι νόμιζα ndash άρα καταρρέουμε άρα βυθίζομαι σε απόγνωσηraquo Στην περίπτωση αυτή βέ-βαια θα απέφευγες να βγάλεις το αναγκαίο συμπέρα-σμα laquoΤο ότι καταρρέω αφού καταρρέει η μητέρα μου σημαίνει ότι εξακολουθώ να είμαι περισσότερο παιδί της παρά σύμμαχός τηςraquo

Ναι έχει πολλά πλεονεκτήματα το να παραμένει κανείς ανήλικος Υπάρχουν άνθρωποι που μεγαλώνο-ντας αλλάζουν τις στέγες κάτω από τις οποίες θέλουν να προστατεύονται όπως αλλάζουν οι νοικάρηδες κα-τοικία αναγκαστικά όταν τους κάνουν έξωση Βάζουν πάντα κάποιο κεραμίδι πάνω απrsquo το κεφάλι τους και συνεχίζουν έτσι μέχρι το τέλος Αλλά υπάρχουν και άλ-λοι που από νωρίς ασκήθηκαν στο να τα βγάζουν πέρα ξέσκεποι Έχω δει μερικές φορές μικρά παιδιά από φτωχές οικογένειες να αναλαμβάνουν αποστολές Τα στέλνουν να πάνε για να φέρουν κάτι και εκείνα τρέ-χουν πλησίστια έχοντας ζωγραφισμένη στο προσωπά-κι τους μια σοβαρότητα που όποτε την παρατηρούσα μου προκαλούσε μια παράξενη συγκίνηση που περιεί-χε και κάποιο δέος μέσα της Ένα πιτσιρίκι επί το έρ-γονhellip Είναι το laquoαήττητο παιδίraquo όπως το ονομάζουν στις αρχαίες μυθολογίες σκεπτόμουν Αφού είναι από τόσο νωρίς πρόθυμο να αναλάβει βάρη και αφού αυτή η ευ-θύνη δεν ρίχνει στο πρόσωπό του πρώιμες σκιές συνο-φρύωσης ndashόπως στους ενήλικεςndash αφού μολονότι επι-φορτισμένο με καθήκοντα παραμένει δροσερό τότε η νίκη κάποια μέρα θα είναι δική του Αυτό πίστευα από

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 19

παλιά κι εξακολουθώ να το πιστεύω Και ευτυχώς δι-απίστωσα με ανακούφιση ότι παρά τις αμφιταλαντεύ-σεις σου τελικά δεν αφέθηκες στην κατάσταση του παιδιού που φωνάζει πως είναι αθώο πως δεν φταίει σε τίποτα και που σπαράζει πιο πολύ επειδή κανείς δεν φαίνεται να συγκινείται

Δεν έφτασες εκεί Παρrsquo όλα αυτά έχει μείνει αρκε-τός φόβος για να μολύνει το αίμα σου Αναγνωρίζω πό-σο δύσκολο είναι να τα βάλεις μrsquo έναν τέτοιο ομιχλώδη αντίπαλο Δεν έχει σώμα δεν πιάνεται σου ξεγλιστράει και ξαφνικά σε αδράχνει από πίσω σε κρατάει γερά όχι πολύ σφιχτά μπορεί μάλιστα να σου δώσει μια ελαφριά κοροϊδευτική καρπαζιά έτσι για να σrsquo εξευτελίσει και τότε διά μιας χαμηλώνεις ένα μέτρο ξαναγίνεσαι μι-κρούλης και αντί να παλεύεις παρακαλάς ζητάς να τε-λειώνουνε επιτέλους τα άσχημα αστεία σε βάρος σου Απέφυγες αυτή την αυταπάτη και χαίρομαι γιrsquo αυτό

Ωστόσο λες ότι προστέθηκε και το πρόβλημα με τη Μαρία Ήσασταν τόσο καλά μαζί και σκιρτούσατε και οι δύο από προσμονή στην ιδέα ότι θα συνεχίζατε τις σπουδές σας στην Αγγλία Αναγκαστικά τώρα εκείνη θα φύγει μόνη της Ο χωρισμός είναι φυσικό να σε βα-ραίνει νομίζω όμως πως πολύ περισσότερο σε ταλανί-ζουν οι αμφιβολίες σου σχετικά με το τι επακόλουθα θα έχει η απομάκρυνσή της Με το τράνταγμα που ήρθε σαν να ξύπνησαν και τα ερωτήματα που φώλιαζαν ναρ-κωμένα στη σχέση σας laquoΆραγε η απόσταση θα μι-κρύνει την αγάπη τηςraquo ρωτάς Μπαίνω στον πειρασμό να σκεφτώ πως αυτή η ερώτηση συγκαλύπτει μιαν άλ-

20 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

λη που το λεπίδι της εισχωρεί βαθύτερα μέσα σου laquoΜήπως θα μικρύνει η δική μου αγάπηraquo

Έχουμε λοιπόν να αντιμετωπίσουμε το τρικέφαλο τέρας απειλή της φτώχειας ασθένεια του πατέρα μο-ναξιά Χρησιμοποιώ σήμερα το πρώτο πληθυντικό πρό-σωπο με μια έμφαση που δεν απορρέει μόνο από την πρόθεσή μου να σταθώ στο πλευρό σου Το πρόβλημά σου έχει μια αιχμή που τρυπά το κέντρο και της δικής μου ζωής Έχω παλέψει πολύ κατά καιρούς για να βρω το θάρρος που μου έλειπε κι ακόμη η πάλη συνεχίζε-ται δεν νομίζω πως θα τελειώσει ποτέ Από μιαν άπο-ψη το γεγονός ότι δεν έκανα οικογένεια μπορεί να ιδω-θεί σαν μια μορφή φυγομαχίας Θα δεχόμουν την εκδο-χή αυτή όπως και πολλά άλλα που θέλησα να τα εμ-φανίσω στα ίδια μου τα μάτια σαν πράξεις ελεύθερες και ασυμβίβαστες ενώ δεν ήταν παρά κινήσεις φυγής από μέρη που μου φαίνονταν δύσβατα όλο αγκάθια Η αγάπη μου για τα ταξίδια ίσως να προέρχεται από τον φόβο μήπως και καθηλωθώ σε τέτοια εδάφη Εσύ βέ-βαια όταν γνωριστήκαμε πριν από τέσσερα χρόνια σrsquo εκείνη την ερημική παραλία της Κρήτης είχες γοη-τευτεί πολύ από τις διηγήσεις μου και δεν μπορούσες στην ηλικία των δεκαεννέα χρόνων που ήσουν να δώ-σεις οποιαδήποτε ερμηνεία για τις αιτίες που με οδη-γούσαν να μετακινούμαι διαρκώς από χώρα σε χώρα Οι συζητήσεις μας παρέκαμπταν αυτό το σημείο Κι ήταν καλό αυτό γιατί μας επέτρεπαν να βγαίνουμε γρήγορα από τα προσωπικά μας όστρακα και νrsquo απλω-νόμαστε παντού στον κόσμο

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 21

Θυμάσαι εκείνες τις βραδιές Μες στην ησυχία εί-χαμε την εντύπωση πως τα λόγια μας αποκτούν ένα ιδιαίτερο βάρος ακούγονταν σαν βότσαλα που πέφτουν στο νερό αλλά δεν χάνονταν στον πυθμένα κρατιού-νταν στην επιφάνεια ως την επόμενη νύχτα που θα βρι-σκόμασταν και πάλι εκεί Δίναμε υπόσχεση πως θα πιάναμε το νήμα της συζήτησης στο σημείο που είχε σταματήσει ndash και τηρούσαμε την υπόσχεση Στοχασμοί νυκτερινοί ξεδιπλωμένοι αργά που γεφύρωναν δύο ηλι-κίες Πόσο μrsquo ευχαριστούσε που είχα γνωρίσει έναν νέο με μια φρεσκάδα που δεν ήταν του άγουρου ανθρώπου Προανήγγελλε ήδη το μέστωμα Έπαιρνα μαζί μου το απόσταγμα απrsquo αυτές τις συναντήσεις Σε όποια πόλη κι αν πήγαινα όποια δουλειά κι αν έκανα ndashκαι άλλα-ξα όπως γνωρίζεις αρκετέςndash πάντα έβρισκα χρόνο για να επεξεργάζομαι τα όσα είχαμε πει Το κοινό σημείο στα ενδιαφέροντά μας βρισκόταν πάνω από τις διαφο-ρές των σπουδών μας Εσύ ερχόμενος από την οικονο-μία εγώ από την αρχαιολογία συναντιόμασταν εκεί όπου θα θέλαμε και οι δυο να είχαμε κινηθεί εξαρχής στο επίπεδο όπου το πνεύμα μας αντιμέτωπο με τις Σφίγγες διεγειρόταν από τα μεγάλα laquoγιατίraquo laquoπώςraquo και laquoπρος τιraquo Στο τελευταίο γράμμα σου αναφέρεις ότι θα ήθελες να είχες σπουδάσει φιλοσοφία και να μη σπαταλήσεις τόσον καιρό ασχολούμενος με laquoκαμπύλες προσφοράς και ζήτησηςraquo και με laquoτιμές ισορροπίαςraquo που ουδέποτε ισορροπούν Οι οικονομικές έννοιες έχουν κά-τι το υπερβολικά τεχνητό γράφεις Έχεις δίκιο μη μέμφεσαι όμως την οικογένειά σου επειδή σε έσπρωξε

22 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

να ακολουθήσεις έναν κλάδο που αποδείχθηκε πως δεν σου ταίριαζε πολύ Ούτε εύποροι ήταν ούτε τόση μόρ-φωση είχαν οι γονείς σου για να σου αφήσουν πολλά περιθώρια σε αναζητήσεις πλατύτερες που κατά την αντίληψή τους κινδύνευαν να σε κάνουν πιο ικανό να ψάχνεις την προέλευση του σταριού από το να βρίσκεις το ψημένο ψωμί Άλλωστε αυτό δεν σε εμπόδισε να μελετήσεις ζητήματα που σε ενδιέφεραν περισσότερο Και τούτο μετράει πιο πολύ έτσι δεν είναι Ιδιαίτερα σήμερα το καταλαβαίνεις καλά ότι σε κανένα πτυχίο δεν αναγράφεται η απάντηση στο τι ζυγίζει ή τι θα rsquoπρεπε να ζυγίζει στη ζωή σου περισσότερο

Πέρασαν τρεις μέρες κι αυτά που σου έγραψα στριφο-γύριζαν στο μυαλό μου συνέχεια Με πήγαιναν προς τα χρόνια της δικής μου νιότης που είναι γεμάτα με πε-ρισσότερες ανθρώπινες μορφές παρά με εικόνες Κατα-κλύζονται οι μέρες μας από τόσα ομοιώματα ανθρώπων ndashσε τυπωμένες φωτογραφικές ή ψηφιακές εκδοχέςndash που είναι πολύ πιο δύσκολο να αποσπάσει κανείς και ιδιαίτερα ένας νέος μια άμεση γνώση σχετικά με τον χαρακτήρα και τη συμπεριφορά ενός πραγματικού άν-δρα ή μιας πραγματικής γυναίκας Φαντάζομαι ότι θα συμφωνείς μrsquo αυτό Το θέμα είναι άλλο αν το να αντλεί κάποιος γνώση από την επαφή με ζωντανούς ανθρώ-πους τού φαίνεται σαν επιχείρηση υψηλής προτεραιό-τητας ή όχι Για μένα αυτό ήταν δεδομένο από πολύ

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 17

ναμη Αν καταφέρεις να τη χρησιμοποιήσεις για να πε-ριορίσεις τους φόβους σου θα το έχεις πράξει για χάρη μιας ξεχωριστής χαράς Περιμένοντας να δείξεις περισ-σότερο θάρρος αυτό το έπαθλο ενός αισθήματος ανα-πτερωτικού έχω στον νου μου Πρέπει να χαίρεσαι επει-δή δεν πτοείσαι Έχεις δικαίωμα σε στιγμές ευφρόσυ-νες και θα ήταν κρίμα αναλογιζόμενος συνεχώς το εν-δεχόμενο μελλοντικών κακών να καταλήξεις να μηδε-νίσεις την πιθανότητα μιας θετικής εξέλιξης Λες κι αν ένιωθες έτσι θα ήταν σαν αναίδεια και κάποια θεότη-τα της Τύχης θα σε τιμωρούσε επειδή τόλμησες να γε-λάσεις και να δείξεις άκαιρα μια διάθεση γιορτινή

Είναι καλύτερο όμως να πάρουμε τα πράγματα από την αρχή Το πρώτο σου εκείνο τηλεφώνημα και τα ηλεκτρονικά μηνύματα που ακολούθησαν δείχνουν πως σrsquo έχει τραντάξει πολύ το γεγονός ότι οι αναποδιές ήλ-θαν όλες μαζί Κάθετη μείωση των παραγγελιών για τη μικρή σας επιχείρηση δάνεια που τρέχουν και σχε-δόν ταυτόχρονα επιδείνωση της υγείας του πατέρα σου Το ότι η μητέρα σου έσφιξε τα δόντια και ανασκουμπώ-θηκε αμέσως φαίνεται ότι δεν ήταν αρκετό για να σε κάνει να νιώσεις κι εσύ περισσότερο σαν επιστρατευ-μένος παρά σαν άμαχος που βομβάρδισαν το σπίτι του Μου έγραψες ότι ακούγοντας μια μέρα τους πνιχτούς λυγμούς της μέσα στο μπάνιο δοκίμασες μια αναστά-τωση πρωτόγνωρη για σένα Ταράχθηκεςhellip Αλλά δεν πείσμωσες και λιγάκι κατόπιν Δεν σου ήρθε να πεις ψιθυριστά laquoΤι μπορώ να κάνω εγώ για να σταματήσει αυτόraquo Θα ήταν κακό σημάδι αν αντί γιrsquo αυτό σκεφτό-

18 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

σουν laquoΓια να κλαίει η μητέρα τα πράγματα πάνε πο-λύ πιο άσχημα απrsquo ότι νόμιζα ndash άρα καταρρέουμε άρα βυθίζομαι σε απόγνωσηraquo Στην περίπτωση αυτή βέ-βαια θα απέφευγες να βγάλεις το αναγκαίο συμπέρα-σμα laquoΤο ότι καταρρέω αφού καταρρέει η μητέρα μου σημαίνει ότι εξακολουθώ να είμαι περισσότερο παιδί της παρά σύμμαχός τηςraquo

Ναι έχει πολλά πλεονεκτήματα το να παραμένει κανείς ανήλικος Υπάρχουν άνθρωποι που μεγαλώνο-ντας αλλάζουν τις στέγες κάτω από τις οποίες θέλουν να προστατεύονται όπως αλλάζουν οι νοικάρηδες κα-τοικία αναγκαστικά όταν τους κάνουν έξωση Βάζουν πάντα κάποιο κεραμίδι πάνω απrsquo το κεφάλι τους και συνεχίζουν έτσι μέχρι το τέλος Αλλά υπάρχουν και άλ-λοι που από νωρίς ασκήθηκαν στο να τα βγάζουν πέρα ξέσκεποι Έχω δει μερικές φορές μικρά παιδιά από φτωχές οικογένειες να αναλαμβάνουν αποστολές Τα στέλνουν να πάνε για να φέρουν κάτι και εκείνα τρέ-χουν πλησίστια έχοντας ζωγραφισμένη στο προσωπά-κι τους μια σοβαρότητα που όποτε την παρατηρούσα μου προκαλούσε μια παράξενη συγκίνηση που περιεί-χε και κάποιο δέος μέσα της Ένα πιτσιρίκι επί το έρ-γονhellip Είναι το laquoαήττητο παιδίraquo όπως το ονομάζουν στις αρχαίες μυθολογίες σκεπτόμουν Αφού είναι από τόσο νωρίς πρόθυμο να αναλάβει βάρη και αφού αυτή η ευ-θύνη δεν ρίχνει στο πρόσωπό του πρώιμες σκιές συνο-φρύωσης ndashόπως στους ενήλικεςndash αφού μολονότι επι-φορτισμένο με καθήκοντα παραμένει δροσερό τότε η νίκη κάποια μέρα θα είναι δική του Αυτό πίστευα από

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 19

παλιά κι εξακολουθώ να το πιστεύω Και ευτυχώς δι-απίστωσα με ανακούφιση ότι παρά τις αμφιταλαντεύ-σεις σου τελικά δεν αφέθηκες στην κατάσταση του παιδιού που φωνάζει πως είναι αθώο πως δεν φταίει σε τίποτα και που σπαράζει πιο πολύ επειδή κανείς δεν φαίνεται να συγκινείται

Δεν έφτασες εκεί Παρrsquo όλα αυτά έχει μείνει αρκε-τός φόβος για να μολύνει το αίμα σου Αναγνωρίζω πό-σο δύσκολο είναι να τα βάλεις μrsquo έναν τέτοιο ομιχλώδη αντίπαλο Δεν έχει σώμα δεν πιάνεται σου ξεγλιστράει και ξαφνικά σε αδράχνει από πίσω σε κρατάει γερά όχι πολύ σφιχτά μπορεί μάλιστα να σου δώσει μια ελαφριά κοροϊδευτική καρπαζιά έτσι για να σrsquo εξευτελίσει και τότε διά μιας χαμηλώνεις ένα μέτρο ξαναγίνεσαι μι-κρούλης και αντί να παλεύεις παρακαλάς ζητάς να τε-λειώνουνε επιτέλους τα άσχημα αστεία σε βάρος σου Απέφυγες αυτή την αυταπάτη και χαίρομαι γιrsquo αυτό

Ωστόσο λες ότι προστέθηκε και το πρόβλημα με τη Μαρία Ήσασταν τόσο καλά μαζί και σκιρτούσατε και οι δύο από προσμονή στην ιδέα ότι θα συνεχίζατε τις σπουδές σας στην Αγγλία Αναγκαστικά τώρα εκείνη θα φύγει μόνη της Ο χωρισμός είναι φυσικό να σε βα-ραίνει νομίζω όμως πως πολύ περισσότερο σε ταλανί-ζουν οι αμφιβολίες σου σχετικά με το τι επακόλουθα θα έχει η απομάκρυνσή της Με το τράνταγμα που ήρθε σαν να ξύπνησαν και τα ερωτήματα που φώλιαζαν ναρ-κωμένα στη σχέση σας laquoΆραγε η απόσταση θα μι-κρύνει την αγάπη τηςraquo ρωτάς Μπαίνω στον πειρασμό να σκεφτώ πως αυτή η ερώτηση συγκαλύπτει μιαν άλ-

20 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

λη που το λεπίδι της εισχωρεί βαθύτερα μέσα σου laquoΜήπως θα μικρύνει η δική μου αγάπηraquo

Έχουμε λοιπόν να αντιμετωπίσουμε το τρικέφαλο τέρας απειλή της φτώχειας ασθένεια του πατέρα μο-ναξιά Χρησιμοποιώ σήμερα το πρώτο πληθυντικό πρό-σωπο με μια έμφαση που δεν απορρέει μόνο από την πρόθεσή μου να σταθώ στο πλευρό σου Το πρόβλημά σου έχει μια αιχμή που τρυπά το κέντρο και της δικής μου ζωής Έχω παλέψει πολύ κατά καιρούς για να βρω το θάρρος που μου έλειπε κι ακόμη η πάλη συνεχίζε-ται δεν νομίζω πως θα τελειώσει ποτέ Από μιαν άπο-ψη το γεγονός ότι δεν έκανα οικογένεια μπορεί να ιδω-θεί σαν μια μορφή φυγομαχίας Θα δεχόμουν την εκδο-χή αυτή όπως και πολλά άλλα που θέλησα να τα εμ-φανίσω στα ίδια μου τα μάτια σαν πράξεις ελεύθερες και ασυμβίβαστες ενώ δεν ήταν παρά κινήσεις φυγής από μέρη που μου φαίνονταν δύσβατα όλο αγκάθια Η αγάπη μου για τα ταξίδια ίσως να προέρχεται από τον φόβο μήπως και καθηλωθώ σε τέτοια εδάφη Εσύ βέ-βαια όταν γνωριστήκαμε πριν από τέσσερα χρόνια σrsquo εκείνη την ερημική παραλία της Κρήτης είχες γοη-τευτεί πολύ από τις διηγήσεις μου και δεν μπορούσες στην ηλικία των δεκαεννέα χρόνων που ήσουν να δώ-σεις οποιαδήποτε ερμηνεία για τις αιτίες που με οδη-γούσαν να μετακινούμαι διαρκώς από χώρα σε χώρα Οι συζητήσεις μας παρέκαμπταν αυτό το σημείο Κι ήταν καλό αυτό γιατί μας επέτρεπαν να βγαίνουμε γρήγορα από τα προσωπικά μας όστρακα και νrsquo απλω-νόμαστε παντού στον κόσμο

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 21

Θυμάσαι εκείνες τις βραδιές Μες στην ησυχία εί-χαμε την εντύπωση πως τα λόγια μας αποκτούν ένα ιδιαίτερο βάρος ακούγονταν σαν βότσαλα που πέφτουν στο νερό αλλά δεν χάνονταν στον πυθμένα κρατιού-νταν στην επιφάνεια ως την επόμενη νύχτα που θα βρι-σκόμασταν και πάλι εκεί Δίναμε υπόσχεση πως θα πιάναμε το νήμα της συζήτησης στο σημείο που είχε σταματήσει ndash και τηρούσαμε την υπόσχεση Στοχασμοί νυκτερινοί ξεδιπλωμένοι αργά που γεφύρωναν δύο ηλι-κίες Πόσο μrsquo ευχαριστούσε που είχα γνωρίσει έναν νέο με μια φρεσκάδα που δεν ήταν του άγουρου ανθρώπου Προανήγγελλε ήδη το μέστωμα Έπαιρνα μαζί μου το απόσταγμα απrsquo αυτές τις συναντήσεις Σε όποια πόλη κι αν πήγαινα όποια δουλειά κι αν έκανα ndashκαι άλλα-ξα όπως γνωρίζεις αρκετέςndash πάντα έβρισκα χρόνο για να επεξεργάζομαι τα όσα είχαμε πει Το κοινό σημείο στα ενδιαφέροντά μας βρισκόταν πάνω από τις διαφο-ρές των σπουδών μας Εσύ ερχόμενος από την οικονο-μία εγώ από την αρχαιολογία συναντιόμασταν εκεί όπου θα θέλαμε και οι δυο να είχαμε κινηθεί εξαρχής στο επίπεδο όπου το πνεύμα μας αντιμέτωπο με τις Σφίγγες διεγειρόταν από τα μεγάλα laquoγιατίraquo laquoπώςraquo και laquoπρος τιraquo Στο τελευταίο γράμμα σου αναφέρεις ότι θα ήθελες να είχες σπουδάσει φιλοσοφία και να μη σπαταλήσεις τόσον καιρό ασχολούμενος με laquoκαμπύλες προσφοράς και ζήτησηςraquo και με laquoτιμές ισορροπίαςraquo που ουδέποτε ισορροπούν Οι οικονομικές έννοιες έχουν κά-τι το υπερβολικά τεχνητό γράφεις Έχεις δίκιο μη μέμφεσαι όμως την οικογένειά σου επειδή σε έσπρωξε

22 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

να ακολουθήσεις έναν κλάδο που αποδείχθηκε πως δεν σου ταίριαζε πολύ Ούτε εύποροι ήταν ούτε τόση μόρ-φωση είχαν οι γονείς σου για να σου αφήσουν πολλά περιθώρια σε αναζητήσεις πλατύτερες που κατά την αντίληψή τους κινδύνευαν να σε κάνουν πιο ικανό να ψάχνεις την προέλευση του σταριού από το να βρίσκεις το ψημένο ψωμί Άλλωστε αυτό δεν σε εμπόδισε να μελετήσεις ζητήματα που σε ενδιέφεραν περισσότερο Και τούτο μετράει πιο πολύ έτσι δεν είναι Ιδιαίτερα σήμερα το καταλαβαίνεις καλά ότι σε κανένα πτυχίο δεν αναγράφεται η απάντηση στο τι ζυγίζει ή τι θα rsquoπρεπε να ζυγίζει στη ζωή σου περισσότερο

Πέρασαν τρεις μέρες κι αυτά που σου έγραψα στριφο-γύριζαν στο μυαλό μου συνέχεια Με πήγαιναν προς τα χρόνια της δικής μου νιότης που είναι γεμάτα με πε-ρισσότερες ανθρώπινες μορφές παρά με εικόνες Κατα-κλύζονται οι μέρες μας από τόσα ομοιώματα ανθρώπων ndashσε τυπωμένες φωτογραφικές ή ψηφιακές εκδοχέςndash που είναι πολύ πιο δύσκολο να αποσπάσει κανείς και ιδιαίτερα ένας νέος μια άμεση γνώση σχετικά με τον χαρακτήρα και τη συμπεριφορά ενός πραγματικού άν-δρα ή μιας πραγματικής γυναίκας Φαντάζομαι ότι θα συμφωνείς μrsquo αυτό Το θέμα είναι άλλο αν το να αντλεί κάποιος γνώση από την επαφή με ζωντανούς ανθρώ-πους τού φαίνεται σαν επιχείρηση υψηλής προτεραιό-τητας ή όχι Για μένα αυτό ήταν δεδομένο από πολύ

18 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

σουν laquoΓια να κλαίει η μητέρα τα πράγματα πάνε πο-λύ πιο άσχημα απrsquo ότι νόμιζα ndash άρα καταρρέουμε άρα βυθίζομαι σε απόγνωσηraquo Στην περίπτωση αυτή βέ-βαια θα απέφευγες να βγάλεις το αναγκαίο συμπέρα-σμα laquoΤο ότι καταρρέω αφού καταρρέει η μητέρα μου σημαίνει ότι εξακολουθώ να είμαι περισσότερο παιδί της παρά σύμμαχός τηςraquo

Ναι έχει πολλά πλεονεκτήματα το να παραμένει κανείς ανήλικος Υπάρχουν άνθρωποι που μεγαλώνο-ντας αλλάζουν τις στέγες κάτω από τις οποίες θέλουν να προστατεύονται όπως αλλάζουν οι νοικάρηδες κα-τοικία αναγκαστικά όταν τους κάνουν έξωση Βάζουν πάντα κάποιο κεραμίδι πάνω απrsquo το κεφάλι τους και συνεχίζουν έτσι μέχρι το τέλος Αλλά υπάρχουν και άλ-λοι που από νωρίς ασκήθηκαν στο να τα βγάζουν πέρα ξέσκεποι Έχω δει μερικές φορές μικρά παιδιά από φτωχές οικογένειες να αναλαμβάνουν αποστολές Τα στέλνουν να πάνε για να φέρουν κάτι και εκείνα τρέ-χουν πλησίστια έχοντας ζωγραφισμένη στο προσωπά-κι τους μια σοβαρότητα που όποτε την παρατηρούσα μου προκαλούσε μια παράξενη συγκίνηση που περιεί-χε και κάποιο δέος μέσα της Ένα πιτσιρίκι επί το έρ-γονhellip Είναι το laquoαήττητο παιδίraquo όπως το ονομάζουν στις αρχαίες μυθολογίες σκεπτόμουν Αφού είναι από τόσο νωρίς πρόθυμο να αναλάβει βάρη και αφού αυτή η ευ-θύνη δεν ρίχνει στο πρόσωπό του πρώιμες σκιές συνο-φρύωσης ndashόπως στους ενήλικεςndash αφού μολονότι επι-φορτισμένο με καθήκοντα παραμένει δροσερό τότε η νίκη κάποια μέρα θα είναι δική του Αυτό πίστευα από

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 19

παλιά κι εξακολουθώ να το πιστεύω Και ευτυχώς δι-απίστωσα με ανακούφιση ότι παρά τις αμφιταλαντεύ-σεις σου τελικά δεν αφέθηκες στην κατάσταση του παιδιού που φωνάζει πως είναι αθώο πως δεν φταίει σε τίποτα και που σπαράζει πιο πολύ επειδή κανείς δεν φαίνεται να συγκινείται

Δεν έφτασες εκεί Παρrsquo όλα αυτά έχει μείνει αρκε-τός φόβος για να μολύνει το αίμα σου Αναγνωρίζω πό-σο δύσκολο είναι να τα βάλεις μrsquo έναν τέτοιο ομιχλώδη αντίπαλο Δεν έχει σώμα δεν πιάνεται σου ξεγλιστράει και ξαφνικά σε αδράχνει από πίσω σε κρατάει γερά όχι πολύ σφιχτά μπορεί μάλιστα να σου δώσει μια ελαφριά κοροϊδευτική καρπαζιά έτσι για να σrsquo εξευτελίσει και τότε διά μιας χαμηλώνεις ένα μέτρο ξαναγίνεσαι μι-κρούλης και αντί να παλεύεις παρακαλάς ζητάς να τε-λειώνουνε επιτέλους τα άσχημα αστεία σε βάρος σου Απέφυγες αυτή την αυταπάτη και χαίρομαι γιrsquo αυτό

Ωστόσο λες ότι προστέθηκε και το πρόβλημα με τη Μαρία Ήσασταν τόσο καλά μαζί και σκιρτούσατε και οι δύο από προσμονή στην ιδέα ότι θα συνεχίζατε τις σπουδές σας στην Αγγλία Αναγκαστικά τώρα εκείνη θα φύγει μόνη της Ο χωρισμός είναι φυσικό να σε βα-ραίνει νομίζω όμως πως πολύ περισσότερο σε ταλανί-ζουν οι αμφιβολίες σου σχετικά με το τι επακόλουθα θα έχει η απομάκρυνσή της Με το τράνταγμα που ήρθε σαν να ξύπνησαν και τα ερωτήματα που φώλιαζαν ναρ-κωμένα στη σχέση σας laquoΆραγε η απόσταση θα μι-κρύνει την αγάπη τηςraquo ρωτάς Μπαίνω στον πειρασμό να σκεφτώ πως αυτή η ερώτηση συγκαλύπτει μιαν άλ-

20 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

λη που το λεπίδι της εισχωρεί βαθύτερα μέσα σου laquoΜήπως θα μικρύνει η δική μου αγάπηraquo

Έχουμε λοιπόν να αντιμετωπίσουμε το τρικέφαλο τέρας απειλή της φτώχειας ασθένεια του πατέρα μο-ναξιά Χρησιμοποιώ σήμερα το πρώτο πληθυντικό πρό-σωπο με μια έμφαση που δεν απορρέει μόνο από την πρόθεσή μου να σταθώ στο πλευρό σου Το πρόβλημά σου έχει μια αιχμή που τρυπά το κέντρο και της δικής μου ζωής Έχω παλέψει πολύ κατά καιρούς για να βρω το θάρρος που μου έλειπε κι ακόμη η πάλη συνεχίζε-ται δεν νομίζω πως θα τελειώσει ποτέ Από μιαν άπο-ψη το γεγονός ότι δεν έκανα οικογένεια μπορεί να ιδω-θεί σαν μια μορφή φυγομαχίας Θα δεχόμουν την εκδο-χή αυτή όπως και πολλά άλλα που θέλησα να τα εμ-φανίσω στα ίδια μου τα μάτια σαν πράξεις ελεύθερες και ασυμβίβαστες ενώ δεν ήταν παρά κινήσεις φυγής από μέρη που μου φαίνονταν δύσβατα όλο αγκάθια Η αγάπη μου για τα ταξίδια ίσως να προέρχεται από τον φόβο μήπως και καθηλωθώ σε τέτοια εδάφη Εσύ βέ-βαια όταν γνωριστήκαμε πριν από τέσσερα χρόνια σrsquo εκείνη την ερημική παραλία της Κρήτης είχες γοη-τευτεί πολύ από τις διηγήσεις μου και δεν μπορούσες στην ηλικία των δεκαεννέα χρόνων που ήσουν να δώ-σεις οποιαδήποτε ερμηνεία για τις αιτίες που με οδη-γούσαν να μετακινούμαι διαρκώς από χώρα σε χώρα Οι συζητήσεις μας παρέκαμπταν αυτό το σημείο Κι ήταν καλό αυτό γιατί μας επέτρεπαν να βγαίνουμε γρήγορα από τα προσωπικά μας όστρακα και νrsquo απλω-νόμαστε παντού στον κόσμο

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 21

Θυμάσαι εκείνες τις βραδιές Μες στην ησυχία εί-χαμε την εντύπωση πως τα λόγια μας αποκτούν ένα ιδιαίτερο βάρος ακούγονταν σαν βότσαλα που πέφτουν στο νερό αλλά δεν χάνονταν στον πυθμένα κρατιού-νταν στην επιφάνεια ως την επόμενη νύχτα που θα βρι-σκόμασταν και πάλι εκεί Δίναμε υπόσχεση πως θα πιάναμε το νήμα της συζήτησης στο σημείο που είχε σταματήσει ndash και τηρούσαμε την υπόσχεση Στοχασμοί νυκτερινοί ξεδιπλωμένοι αργά που γεφύρωναν δύο ηλι-κίες Πόσο μrsquo ευχαριστούσε που είχα γνωρίσει έναν νέο με μια φρεσκάδα που δεν ήταν του άγουρου ανθρώπου Προανήγγελλε ήδη το μέστωμα Έπαιρνα μαζί μου το απόσταγμα απrsquo αυτές τις συναντήσεις Σε όποια πόλη κι αν πήγαινα όποια δουλειά κι αν έκανα ndashκαι άλλα-ξα όπως γνωρίζεις αρκετέςndash πάντα έβρισκα χρόνο για να επεξεργάζομαι τα όσα είχαμε πει Το κοινό σημείο στα ενδιαφέροντά μας βρισκόταν πάνω από τις διαφο-ρές των σπουδών μας Εσύ ερχόμενος από την οικονο-μία εγώ από την αρχαιολογία συναντιόμασταν εκεί όπου θα θέλαμε και οι δυο να είχαμε κινηθεί εξαρχής στο επίπεδο όπου το πνεύμα μας αντιμέτωπο με τις Σφίγγες διεγειρόταν από τα μεγάλα laquoγιατίraquo laquoπώςraquo και laquoπρος τιraquo Στο τελευταίο γράμμα σου αναφέρεις ότι θα ήθελες να είχες σπουδάσει φιλοσοφία και να μη σπαταλήσεις τόσον καιρό ασχολούμενος με laquoκαμπύλες προσφοράς και ζήτησηςraquo και με laquoτιμές ισορροπίαςraquo που ουδέποτε ισορροπούν Οι οικονομικές έννοιες έχουν κά-τι το υπερβολικά τεχνητό γράφεις Έχεις δίκιο μη μέμφεσαι όμως την οικογένειά σου επειδή σε έσπρωξε

22 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

να ακολουθήσεις έναν κλάδο που αποδείχθηκε πως δεν σου ταίριαζε πολύ Ούτε εύποροι ήταν ούτε τόση μόρ-φωση είχαν οι γονείς σου για να σου αφήσουν πολλά περιθώρια σε αναζητήσεις πλατύτερες που κατά την αντίληψή τους κινδύνευαν να σε κάνουν πιο ικανό να ψάχνεις την προέλευση του σταριού από το να βρίσκεις το ψημένο ψωμί Άλλωστε αυτό δεν σε εμπόδισε να μελετήσεις ζητήματα που σε ενδιέφεραν περισσότερο Και τούτο μετράει πιο πολύ έτσι δεν είναι Ιδιαίτερα σήμερα το καταλαβαίνεις καλά ότι σε κανένα πτυχίο δεν αναγράφεται η απάντηση στο τι ζυγίζει ή τι θα rsquoπρεπε να ζυγίζει στη ζωή σου περισσότερο

Πέρασαν τρεις μέρες κι αυτά που σου έγραψα στριφο-γύριζαν στο μυαλό μου συνέχεια Με πήγαιναν προς τα χρόνια της δικής μου νιότης που είναι γεμάτα με πε-ρισσότερες ανθρώπινες μορφές παρά με εικόνες Κατα-κλύζονται οι μέρες μας από τόσα ομοιώματα ανθρώπων ndashσε τυπωμένες φωτογραφικές ή ψηφιακές εκδοχέςndash που είναι πολύ πιο δύσκολο να αποσπάσει κανείς και ιδιαίτερα ένας νέος μια άμεση γνώση σχετικά με τον χαρακτήρα και τη συμπεριφορά ενός πραγματικού άν-δρα ή μιας πραγματικής γυναίκας Φαντάζομαι ότι θα συμφωνείς μrsquo αυτό Το θέμα είναι άλλο αν το να αντλεί κάποιος γνώση από την επαφή με ζωντανούς ανθρώ-πους τού φαίνεται σαν επιχείρηση υψηλής προτεραιό-τητας ή όχι Για μένα αυτό ήταν δεδομένο από πολύ

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 19

παλιά κι εξακολουθώ να το πιστεύω Και ευτυχώς δι-απίστωσα με ανακούφιση ότι παρά τις αμφιταλαντεύ-σεις σου τελικά δεν αφέθηκες στην κατάσταση του παιδιού που φωνάζει πως είναι αθώο πως δεν φταίει σε τίποτα και που σπαράζει πιο πολύ επειδή κανείς δεν φαίνεται να συγκινείται

Δεν έφτασες εκεί Παρrsquo όλα αυτά έχει μείνει αρκε-τός φόβος για να μολύνει το αίμα σου Αναγνωρίζω πό-σο δύσκολο είναι να τα βάλεις μrsquo έναν τέτοιο ομιχλώδη αντίπαλο Δεν έχει σώμα δεν πιάνεται σου ξεγλιστράει και ξαφνικά σε αδράχνει από πίσω σε κρατάει γερά όχι πολύ σφιχτά μπορεί μάλιστα να σου δώσει μια ελαφριά κοροϊδευτική καρπαζιά έτσι για να σrsquo εξευτελίσει και τότε διά μιας χαμηλώνεις ένα μέτρο ξαναγίνεσαι μι-κρούλης και αντί να παλεύεις παρακαλάς ζητάς να τε-λειώνουνε επιτέλους τα άσχημα αστεία σε βάρος σου Απέφυγες αυτή την αυταπάτη και χαίρομαι γιrsquo αυτό

Ωστόσο λες ότι προστέθηκε και το πρόβλημα με τη Μαρία Ήσασταν τόσο καλά μαζί και σκιρτούσατε και οι δύο από προσμονή στην ιδέα ότι θα συνεχίζατε τις σπουδές σας στην Αγγλία Αναγκαστικά τώρα εκείνη θα φύγει μόνη της Ο χωρισμός είναι φυσικό να σε βα-ραίνει νομίζω όμως πως πολύ περισσότερο σε ταλανί-ζουν οι αμφιβολίες σου σχετικά με το τι επακόλουθα θα έχει η απομάκρυνσή της Με το τράνταγμα που ήρθε σαν να ξύπνησαν και τα ερωτήματα που φώλιαζαν ναρ-κωμένα στη σχέση σας laquoΆραγε η απόσταση θα μι-κρύνει την αγάπη τηςraquo ρωτάς Μπαίνω στον πειρασμό να σκεφτώ πως αυτή η ερώτηση συγκαλύπτει μιαν άλ-

20 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

λη που το λεπίδι της εισχωρεί βαθύτερα μέσα σου laquoΜήπως θα μικρύνει η δική μου αγάπηraquo

Έχουμε λοιπόν να αντιμετωπίσουμε το τρικέφαλο τέρας απειλή της φτώχειας ασθένεια του πατέρα μο-ναξιά Χρησιμοποιώ σήμερα το πρώτο πληθυντικό πρό-σωπο με μια έμφαση που δεν απορρέει μόνο από την πρόθεσή μου να σταθώ στο πλευρό σου Το πρόβλημά σου έχει μια αιχμή που τρυπά το κέντρο και της δικής μου ζωής Έχω παλέψει πολύ κατά καιρούς για να βρω το θάρρος που μου έλειπε κι ακόμη η πάλη συνεχίζε-ται δεν νομίζω πως θα τελειώσει ποτέ Από μιαν άπο-ψη το γεγονός ότι δεν έκανα οικογένεια μπορεί να ιδω-θεί σαν μια μορφή φυγομαχίας Θα δεχόμουν την εκδο-χή αυτή όπως και πολλά άλλα που θέλησα να τα εμ-φανίσω στα ίδια μου τα μάτια σαν πράξεις ελεύθερες και ασυμβίβαστες ενώ δεν ήταν παρά κινήσεις φυγής από μέρη που μου φαίνονταν δύσβατα όλο αγκάθια Η αγάπη μου για τα ταξίδια ίσως να προέρχεται από τον φόβο μήπως και καθηλωθώ σε τέτοια εδάφη Εσύ βέ-βαια όταν γνωριστήκαμε πριν από τέσσερα χρόνια σrsquo εκείνη την ερημική παραλία της Κρήτης είχες γοη-τευτεί πολύ από τις διηγήσεις μου και δεν μπορούσες στην ηλικία των δεκαεννέα χρόνων που ήσουν να δώ-σεις οποιαδήποτε ερμηνεία για τις αιτίες που με οδη-γούσαν να μετακινούμαι διαρκώς από χώρα σε χώρα Οι συζητήσεις μας παρέκαμπταν αυτό το σημείο Κι ήταν καλό αυτό γιατί μας επέτρεπαν να βγαίνουμε γρήγορα από τα προσωπικά μας όστρακα και νrsquo απλω-νόμαστε παντού στον κόσμο

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 21

Θυμάσαι εκείνες τις βραδιές Μες στην ησυχία εί-χαμε την εντύπωση πως τα λόγια μας αποκτούν ένα ιδιαίτερο βάρος ακούγονταν σαν βότσαλα που πέφτουν στο νερό αλλά δεν χάνονταν στον πυθμένα κρατιού-νταν στην επιφάνεια ως την επόμενη νύχτα που θα βρι-σκόμασταν και πάλι εκεί Δίναμε υπόσχεση πως θα πιάναμε το νήμα της συζήτησης στο σημείο που είχε σταματήσει ndash και τηρούσαμε την υπόσχεση Στοχασμοί νυκτερινοί ξεδιπλωμένοι αργά που γεφύρωναν δύο ηλι-κίες Πόσο μrsquo ευχαριστούσε που είχα γνωρίσει έναν νέο με μια φρεσκάδα που δεν ήταν του άγουρου ανθρώπου Προανήγγελλε ήδη το μέστωμα Έπαιρνα μαζί μου το απόσταγμα απrsquo αυτές τις συναντήσεις Σε όποια πόλη κι αν πήγαινα όποια δουλειά κι αν έκανα ndashκαι άλλα-ξα όπως γνωρίζεις αρκετέςndash πάντα έβρισκα χρόνο για να επεξεργάζομαι τα όσα είχαμε πει Το κοινό σημείο στα ενδιαφέροντά μας βρισκόταν πάνω από τις διαφο-ρές των σπουδών μας Εσύ ερχόμενος από την οικονο-μία εγώ από την αρχαιολογία συναντιόμασταν εκεί όπου θα θέλαμε και οι δυο να είχαμε κινηθεί εξαρχής στο επίπεδο όπου το πνεύμα μας αντιμέτωπο με τις Σφίγγες διεγειρόταν από τα μεγάλα laquoγιατίraquo laquoπώςraquo και laquoπρος τιraquo Στο τελευταίο γράμμα σου αναφέρεις ότι θα ήθελες να είχες σπουδάσει φιλοσοφία και να μη σπαταλήσεις τόσον καιρό ασχολούμενος με laquoκαμπύλες προσφοράς και ζήτησηςraquo και με laquoτιμές ισορροπίαςraquo που ουδέποτε ισορροπούν Οι οικονομικές έννοιες έχουν κά-τι το υπερβολικά τεχνητό γράφεις Έχεις δίκιο μη μέμφεσαι όμως την οικογένειά σου επειδή σε έσπρωξε

22 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

να ακολουθήσεις έναν κλάδο που αποδείχθηκε πως δεν σου ταίριαζε πολύ Ούτε εύποροι ήταν ούτε τόση μόρ-φωση είχαν οι γονείς σου για να σου αφήσουν πολλά περιθώρια σε αναζητήσεις πλατύτερες που κατά την αντίληψή τους κινδύνευαν να σε κάνουν πιο ικανό να ψάχνεις την προέλευση του σταριού από το να βρίσκεις το ψημένο ψωμί Άλλωστε αυτό δεν σε εμπόδισε να μελετήσεις ζητήματα που σε ενδιέφεραν περισσότερο Και τούτο μετράει πιο πολύ έτσι δεν είναι Ιδιαίτερα σήμερα το καταλαβαίνεις καλά ότι σε κανένα πτυχίο δεν αναγράφεται η απάντηση στο τι ζυγίζει ή τι θα rsquoπρεπε να ζυγίζει στη ζωή σου περισσότερο

Πέρασαν τρεις μέρες κι αυτά που σου έγραψα στριφο-γύριζαν στο μυαλό μου συνέχεια Με πήγαιναν προς τα χρόνια της δικής μου νιότης που είναι γεμάτα με πε-ρισσότερες ανθρώπινες μορφές παρά με εικόνες Κατα-κλύζονται οι μέρες μας από τόσα ομοιώματα ανθρώπων ndashσε τυπωμένες φωτογραφικές ή ψηφιακές εκδοχέςndash που είναι πολύ πιο δύσκολο να αποσπάσει κανείς και ιδιαίτερα ένας νέος μια άμεση γνώση σχετικά με τον χαρακτήρα και τη συμπεριφορά ενός πραγματικού άν-δρα ή μιας πραγματικής γυναίκας Φαντάζομαι ότι θα συμφωνείς μrsquo αυτό Το θέμα είναι άλλο αν το να αντλεί κάποιος γνώση από την επαφή με ζωντανούς ανθρώ-πους τού φαίνεται σαν επιχείρηση υψηλής προτεραιό-τητας ή όχι Για μένα αυτό ήταν δεδομένο από πολύ

20 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

λη που το λεπίδι της εισχωρεί βαθύτερα μέσα σου laquoΜήπως θα μικρύνει η δική μου αγάπηraquo

Έχουμε λοιπόν να αντιμετωπίσουμε το τρικέφαλο τέρας απειλή της φτώχειας ασθένεια του πατέρα μο-ναξιά Χρησιμοποιώ σήμερα το πρώτο πληθυντικό πρό-σωπο με μια έμφαση που δεν απορρέει μόνο από την πρόθεσή μου να σταθώ στο πλευρό σου Το πρόβλημά σου έχει μια αιχμή που τρυπά το κέντρο και της δικής μου ζωής Έχω παλέψει πολύ κατά καιρούς για να βρω το θάρρος που μου έλειπε κι ακόμη η πάλη συνεχίζε-ται δεν νομίζω πως θα τελειώσει ποτέ Από μιαν άπο-ψη το γεγονός ότι δεν έκανα οικογένεια μπορεί να ιδω-θεί σαν μια μορφή φυγομαχίας Θα δεχόμουν την εκδο-χή αυτή όπως και πολλά άλλα που θέλησα να τα εμ-φανίσω στα ίδια μου τα μάτια σαν πράξεις ελεύθερες και ασυμβίβαστες ενώ δεν ήταν παρά κινήσεις φυγής από μέρη που μου φαίνονταν δύσβατα όλο αγκάθια Η αγάπη μου για τα ταξίδια ίσως να προέρχεται από τον φόβο μήπως και καθηλωθώ σε τέτοια εδάφη Εσύ βέ-βαια όταν γνωριστήκαμε πριν από τέσσερα χρόνια σrsquo εκείνη την ερημική παραλία της Κρήτης είχες γοη-τευτεί πολύ από τις διηγήσεις μου και δεν μπορούσες στην ηλικία των δεκαεννέα χρόνων που ήσουν να δώ-σεις οποιαδήποτε ερμηνεία για τις αιτίες που με οδη-γούσαν να μετακινούμαι διαρκώς από χώρα σε χώρα Οι συζητήσεις μας παρέκαμπταν αυτό το σημείο Κι ήταν καλό αυτό γιατί μας επέτρεπαν να βγαίνουμε γρήγορα από τα προσωπικά μας όστρακα και νrsquo απλω-νόμαστε παντού στον κόσμο

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 21

Θυμάσαι εκείνες τις βραδιές Μες στην ησυχία εί-χαμε την εντύπωση πως τα λόγια μας αποκτούν ένα ιδιαίτερο βάρος ακούγονταν σαν βότσαλα που πέφτουν στο νερό αλλά δεν χάνονταν στον πυθμένα κρατιού-νταν στην επιφάνεια ως την επόμενη νύχτα που θα βρι-σκόμασταν και πάλι εκεί Δίναμε υπόσχεση πως θα πιάναμε το νήμα της συζήτησης στο σημείο που είχε σταματήσει ndash και τηρούσαμε την υπόσχεση Στοχασμοί νυκτερινοί ξεδιπλωμένοι αργά που γεφύρωναν δύο ηλι-κίες Πόσο μrsquo ευχαριστούσε που είχα γνωρίσει έναν νέο με μια φρεσκάδα που δεν ήταν του άγουρου ανθρώπου Προανήγγελλε ήδη το μέστωμα Έπαιρνα μαζί μου το απόσταγμα απrsquo αυτές τις συναντήσεις Σε όποια πόλη κι αν πήγαινα όποια δουλειά κι αν έκανα ndashκαι άλλα-ξα όπως γνωρίζεις αρκετέςndash πάντα έβρισκα χρόνο για να επεξεργάζομαι τα όσα είχαμε πει Το κοινό σημείο στα ενδιαφέροντά μας βρισκόταν πάνω από τις διαφο-ρές των σπουδών μας Εσύ ερχόμενος από την οικονο-μία εγώ από την αρχαιολογία συναντιόμασταν εκεί όπου θα θέλαμε και οι δυο να είχαμε κινηθεί εξαρχής στο επίπεδο όπου το πνεύμα μας αντιμέτωπο με τις Σφίγγες διεγειρόταν από τα μεγάλα laquoγιατίraquo laquoπώςraquo και laquoπρος τιraquo Στο τελευταίο γράμμα σου αναφέρεις ότι θα ήθελες να είχες σπουδάσει φιλοσοφία και να μη σπαταλήσεις τόσον καιρό ασχολούμενος με laquoκαμπύλες προσφοράς και ζήτησηςraquo και με laquoτιμές ισορροπίαςraquo που ουδέποτε ισορροπούν Οι οικονομικές έννοιες έχουν κά-τι το υπερβολικά τεχνητό γράφεις Έχεις δίκιο μη μέμφεσαι όμως την οικογένειά σου επειδή σε έσπρωξε

22 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

να ακολουθήσεις έναν κλάδο που αποδείχθηκε πως δεν σου ταίριαζε πολύ Ούτε εύποροι ήταν ούτε τόση μόρ-φωση είχαν οι γονείς σου για να σου αφήσουν πολλά περιθώρια σε αναζητήσεις πλατύτερες που κατά την αντίληψή τους κινδύνευαν να σε κάνουν πιο ικανό να ψάχνεις την προέλευση του σταριού από το να βρίσκεις το ψημένο ψωμί Άλλωστε αυτό δεν σε εμπόδισε να μελετήσεις ζητήματα που σε ενδιέφεραν περισσότερο Και τούτο μετράει πιο πολύ έτσι δεν είναι Ιδιαίτερα σήμερα το καταλαβαίνεις καλά ότι σε κανένα πτυχίο δεν αναγράφεται η απάντηση στο τι ζυγίζει ή τι θα rsquoπρεπε να ζυγίζει στη ζωή σου περισσότερο

Πέρασαν τρεις μέρες κι αυτά που σου έγραψα στριφο-γύριζαν στο μυαλό μου συνέχεια Με πήγαιναν προς τα χρόνια της δικής μου νιότης που είναι γεμάτα με πε-ρισσότερες ανθρώπινες μορφές παρά με εικόνες Κατα-κλύζονται οι μέρες μας από τόσα ομοιώματα ανθρώπων ndashσε τυπωμένες φωτογραφικές ή ψηφιακές εκδοχέςndash που είναι πολύ πιο δύσκολο να αποσπάσει κανείς και ιδιαίτερα ένας νέος μια άμεση γνώση σχετικά με τον χαρακτήρα και τη συμπεριφορά ενός πραγματικού άν-δρα ή μιας πραγματικής γυναίκας Φαντάζομαι ότι θα συμφωνείς μrsquo αυτό Το θέμα είναι άλλο αν το να αντλεί κάποιος γνώση από την επαφή με ζωντανούς ανθρώ-πους τού φαίνεται σαν επιχείρηση υψηλής προτεραιό-τητας ή όχι Για μένα αυτό ήταν δεδομένο από πολύ

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 21

Θυμάσαι εκείνες τις βραδιές Μες στην ησυχία εί-χαμε την εντύπωση πως τα λόγια μας αποκτούν ένα ιδιαίτερο βάρος ακούγονταν σαν βότσαλα που πέφτουν στο νερό αλλά δεν χάνονταν στον πυθμένα κρατιού-νταν στην επιφάνεια ως την επόμενη νύχτα που θα βρι-σκόμασταν και πάλι εκεί Δίναμε υπόσχεση πως θα πιάναμε το νήμα της συζήτησης στο σημείο που είχε σταματήσει ndash και τηρούσαμε την υπόσχεση Στοχασμοί νυκτερινοί ξεδιπλωμένοι αργά που γεφύρωναν δύο ηλι-κίες Πόσο μrsquo ευχαριστούσε που είχα γνωρίσει έναν νέο με μια φρεσκάδα που δεν ήταν του άγουρου ανθρώπου Προανήγγελλε ήδη το μέστωμα Έπαιρνα μαζί μου το απόσταγμα απrsquo αυτές τις συναντήσεις Σε όποια πόλη κι αν πήγαινα όποια δουλειά κι αν έκανα ndashκαι άλλα-ξα όπως γνωρίζεις αρκετέςndash πάντα έβρισκα χρόνο για να επεξεργάζομαι τα όσα είχαμε πει Το κοινό σημείο στα ενδιαφέροντά μας βρισκόταν πάνω από τις διαφο-ρές των σπουδών μας Εσύ ερχόμενος από την οικονο-μία εγώ από την αρχαιολογία συναντιόμασταν εκεί όπου θα θέλαμε και οι δυο να είχαμε κινηθεί εξαρχής στο επίπεδο όπου το πνεύμα μας αντιμέτωπο με τις Σφίγγες διεγειρόταν από τα μεγάλα laquoγιατίraquo laquoπώςraquo και laquoπρος τιraquo Στο τελευταίο γράμμα σου αναφέρεις ότι θα ήθελες να είχες σπουδάσει φιλοσοφία και να μη σπαταλήσεις τόσον καιρό ασχολούμενος με laquoκαμπύλες προσφοράς και ζήτησηςraquo και με laquoτιμές ισορροπίαςraquo που ουδέποτε ισορροπούν Οι οικονομικές έννοιες έχουν κά-τι το υπερβολικά τεχνητό γράφεις Έχεις δίκιο μη μέμφεσαι όμως την οικογένειά σου επειδή σε έσπρωξε

22 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

να ακολουθήσεις έναν κλάδο που αποδείχθηκε πως δεν σου ταίριαζε πολύ Ούτε εύποροι ήταν ούτε τόση μόρ-φωση είχαν οι γονείς σου για να σου αφήσουν πολλά περιθώρια σε αναζητήσεις πλατύτερες που κατά την αντίληψή τους κινδύνευαν να σε κάνουν πιο ικανό να ψάχνεις την προέλευση του σταριού από το να βρίσκεις το ψημένο ψωμί Άλλωστε αυτό δεν σε εμπόδισε να μελετήσεις ζητήματα που σε ενδιέφεραν περισσότερο Και τούτο μετράει πιο πολύ έτσι δεν είναι Ιδιαίτερα σήμερα το καταλαβαίνεις καλά ότι σε κανένα πτυχίο δεν αναγράφεται η απάντηση στο τι ζυγίζει ή τι θα rsquoπρεπε να ζυγίζει στη ζωή σου περισσότερο

Πέρασαν τρεις μέρες κι αυτά που σου έγραψα στριφο-γύριζαν στο μυαλό μου συνέχεια Με πήγαιναν προς τα χρόνια της δικής μου νιότης που είναι γεμάτα με πε-ρισσότερες ανθρώπινες μορφές παρά με εικόνες Κατα-κλύζονται οι μέρες μας από τόσα ομοιώματα ανθρώπων ndashσε τυπωμένες φωτογραφικές ή ψηφιακές εκδοχέςndash που είναι πολύ πιο δύσκολο να αποσπάσει κανείς και ιδιαίτερα ένας νέος μια άμεση γνώση σχετικά με τον χαρακτήρα και τη συμπεριφορά ενός πραγματικού άν-δρα ή μιας πραγματικής γυναίκας Φαντάζομαι ότι θα συμφωνείς μrsquo αυτό Το θέμα είναι άλλο αν το να αντλεί κάποιος γνώση από την επαφή με ζωντανούς ανθρώ-πους τού φαίνεται σαν επιχείρηση υψηλής προτεραιό-τητας ή όχι Για μένα αυτό ήταν δεδομένο από πολύ

22 ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΑΤΑΙ

να ακολουθήσεις έναν κλάδο που αποδείχθηκε πως δεν σου ταίριαζε πολύ Ούτε εύποροι ήταν ούτε τόση μόρ-φωση είχαν οι γονείς σου για να σου αφήσουν πολλά περιθώρια σε αναζητήσεις πλατύτερες που κατά την αντίληψή τους κινδύνευαν να σε κάνουν πιο ικανό να ψάχνεις την προέλευση του σταριού από το να βρίσκεις το ψημένο ψωμί Άλλωστε αυτό δεν σε εμπόδισε να μελετήσεις ζητήματα που σε ενδιέφεραν περισσότερο Και τούτο μετράει πιο πολύ έτσι δεν είναι Ιδιαίτερα σήμερα το καταλαβαίνεις καλά ότι σε κανένα πτυχίο δεν αναγράφεται η απάντηση στο τι ζυγίζει ή τι θα rsquoπρεπε να ζυγίζει στη ζωή σου περισσότερο

Πέρασαν τρεις μέρες κι αυτά που σου έγραψα στριφο-γύριζαν στο μυαλό μου συνέχεια Με πήγαιναν προς τα χρόνια της δικής μου νιότης που είναι γεμάτα με πε-ρισσότερες ανθρώπινες μορφές παρά με εικόνες Κατα-κλύζονται οι μέρες μας από τόσα ομοιώματα ανθρώπων ndashσε τυπωμένες φωτογραφικές ή ψηφιακές εκδοχέςndash που είναι πολύ πιο δύσκολο να αποσπάσει κανείς και ιδιαίτερα ένας νέος μια άμεση γνώση σχετικά με τον χαρακτήρα και τη συμπεριφορά ενός πραγματικού άν-δρα ή μιας πραγματικής γυναίκας Φαντάζομαι ότι θα συμφωνείς μrsquo αυτό Το θέμα είναι άλλο αν το να αντλεί κάποιος γνώση από την επαφή με ζωντανούς ανθρώ-πους τού φαίνεται σαν επιχείρηση υψηλής προτεραιό-τητας ή όχι Για μένα αυτό ήταν δεδομένο από πολύ