İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ · dirsekleri ve omuzları) etkiler. En sıklıkla bel ve...
Transcript of İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ · dirsekleri ve omuzları) etkiler. En sıklıkla bel ve...
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
�
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
�
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
3
İÇİNDEKİLER
3MESLEKİ KAS İSKELET HASTALIKLARINDAN
KORUNMA VE ERGONOMİEMEL ÖZCAN, NUR KESİKTAŞ
8MESLEKSEL KAS İSKELET SİSTEMİ HASTALIKLARI
NAZMİ BİLİR
12KAS İSKELET SİSTEMİ HASTALIKLARININ
ÜLKEMİZDEKİ DURUMU VE İLGİLİ YASAL DÜZENLEMELER
BUHARA ÜNAL
18KAS İSKELET SİSTEMİ HASTALIKLARININ
DÜNYADAKİ VE ÜLKEMİZDEKİ HASTALIK YÜKÜ
İREM BUDAKOĞLU, H. SEVAL AKGÜN
22İŞE BAĞLI KAS İSKELET HASTALIKLARINDA RİSK DEĞERLENDİRİLMESİ:
HIZLI MARUZİYET DEĞERLENDİRME (HMD) YÖNTEMİQUICK EXPOSURE CHECK (QEC)
NUR KESİKTAŞ
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
4
26İŞYERİNDE ERGONOMİ VE STRES
CAN AYANOĞLU
35MESLEKİ KAS İSKELET SİSTEMİ HASTALIKLARINI
ÖNLEMEDE BİR ERGONOMİK YAKLAŞIM MODELİ
ALTAN KOLTAN
44TTK YERALTI MADEN İŞLETMECİLİĞİNDE
BEL AĞRILARI
ERDİNÇ GÜNAY
54YAN GÖVDE ÇİTALARININ MONTAJ PROSESİNDE ERGONOMİ,
KALİTE VE MALİYET İYİLEŞTİRMELERİ
ONUR SARIKAYA
60YARARLI BİLGİLER
İÇİNDEKİLER
Çalışanların en önemli sağlık sorunları arasında olan ve iş verimliliği azaltan MKİH ve olumsuz etkilerinden korunmak ergonomi eğitimi ve girişimleri ile büyük ölçüde mümkündür.
PROF. DR. EMEL ÖZCAN*, DR. NUR KESİKTAŞ**
MESLEKİ KAS İSKELET HASTALIKLARINDAN KORUNMA VE ERGONOMİ
İş aktiviteleri sırasında fiziksel ve psiko-sosyal risklere
maruzkalmayabağlıolarakgelişenağrı,hareketkısıtlan-
masıvesakatlanmalarlaseyredebilenkasiskelethastalıkları
çalışanlarınyaygınsağlıksorunudur.Genelliklekaslar,ten-
donlar,ligamanlarvedisklergibiyumuşakdokularıetkiler.
İşebağlıolarakgeliştiklerindeMeslekiKasİskeletHastalıkla-
rı(MKİH)olarakkabuledilenbuhastalıklarınoluşumlarında
işyerindetekrarlamalı,zorlamalıhareketler,vücudunkötü
pozisyonlardakullanımıveergonomikyetersizliklerönemli
roloynar.1,2
SonyıllardaendüstrileşmişülkelerdeMKİH’nınsıklığındave
maliyetindedramatikartış;çalışanın,işverenin,hükümetin,
sağlık bakım sistemlerinin ve sigorta şirketlerinin dikkati-
nibukonuyaçekmiş,risketkenleri,ergonomieğitimi ve
ergonomikgirişimlerikapsayanergonomiprogramlarıve
rehabilitasyonyaklaşımlarıkonularındaçalışmalarhızka-
zanmıştır.Korunmaveergonomikonusundatoplumbilinci
oluşmuşve iş yerlerindeergonomieğitimi veergonomik
girişimlerhızlayaygınlaşarakuygulanmayabaşlamıştır.3-7
ÜlkemizdedeMKİHyasalardameslekhastalığıolarakkabul
edilmekte,fakatçalışanlar,işverenlerişsağlığıvegüvenliği
ileilgilenenprofesyonellertarafındanbuyönüyleyeterince
tanınmamaktadır.MKİH’nın sıklığı, risk etkenleri, iş günü
kaybı,sigortatazminatları,maliyetivekorunmaeğitimive
ergonomikgirişimlerinetkinliğikonusundaçalışmalarçok
yetersizdir.8
4857Sayılı İş Yasasında İşSağlığı veGüvenliği ile
ilgiliyönetmeliklerileişverenişyerindeMKİHiçinrisklerin
belirleme,önleme, çalışanıkorumaveergonomi eğitimi
veergonomikgirişimleriuygulamakonusundayükümlü
kılınmıştır.
BumakaledeçalışanlardaMKİH’derisketkenleri,ergono-
mieğitimiveergonomikgirişimlerinetkinliğikonusundali-
teratürgözdengeçirilecekveyakıngelecekteyaygınlaşarak
uygulanmasıbeklenenergonomiprogramlarınınoluşturul-
masınakatkıdabulunmayaçalışılacaktır.
MKİH’nin Özellikleri1•İşebağlıhastalıklar;sakatlanma,işgünükaybıve
hastalığabağlıerkenemekliliklerinnedenleriarasındailk
sırayıalır.
•Nedenleriveetkilerimultifaktöriyeldir.
•İşgünükaybıvesigortatazminatlarınedeniylemaliyetien
yüksekhastalıklararasındayeralırlar.
•Korunmakbüyükölçüdemümkündür
Kişiye Etkileri2
•Ağrınedeniylekişiyeızdırapverir.
•Hareketlerikısıtlayaraksakatbırakır.
• Psikolojik yapıyı olumsuz etkileyerek depresyona yol
açar.
•Ailefonksiyonlarınıolumsuzetkiler.
•Yaşamkalitesinidüşürür.
İşe ve Topluma Etkileri1,9
•İşmemnuniyetini,verimliliğini,kalitesinivekatitesiniazaltır
•İşvereni,endüstriyi,sağlıkbakımvesigortasistemlerini
veekonomiyiolumsuzetkiler.
Maliyeti ABD’ndeUlusalBilimAkademisi(NationalAcademyofSci-
ences) MKİH için 1999’da yapılan toplamharcamanın,
1trilyonABDDolarıaştığınıbildirmektedir.5
Sık Görülen Mesleki Kas İskelet HastalıklarıMKİH öncelikle beli, boynu ve üst ekstremiteleri (Evlleri,
dirsekleriveomuzları)etkiler.Ensıklıklabelveeltutulur.
MKİHbaşlıcaikiyeayrılır.2,4,10,11
1- Belağrısı,
2- Boyunveüstekstremite(Omuz,dirsek,elbileğiveel)
hastalıkları.
Başlıca Hastalıklar Şunlardır:• Kaszorlanması,incinmesi,
• Belağrısı,
• Belfıtığı,
*İstanbul Tıp Fakültesi Fiziksel Tıp ve Rehabilitasyon Anabilim Dalı Prof. Dr., Kas İskelet Hastalıkları ve Ergonomi Birimi Sorumlu Öğretim Üyesi ** İstanbul Tıp Fakültesi Fiziksel Tıp ve Rehabilitasyon Anabilim Dalı Asistan
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
�
• Boyuntutulması,
• Boyunfıtığı,
• KarpalTünelSendromu(elbileğindesinirtuzaklanması).
Risk Etkenleri MKİH’nın oluşumunda iş ile ilgili fiziksel ve psikosyal
etkenlerin rolü bilimsel olarak kanıtlanmıştır. İş aktivitele-
ridışındakietkenlerdebuhastalıklarınoluşumunakatılır-
lar.3,9
ABD’deki Ulusal Bilim Akademisi ‘National Academy
ofSciences’2001’debeldeveüstekstremitedekasiskelet
hastalıklarının ağırlık kaldırma, tekrarlamalı ve zorlama-
lıhareketlervestresli iş çevrelerigibiçalışmakoşullarına
bağlıolabileceğikonusundabilimselkanıtbulunduğunuve
sorunun iyi tasarlanmış ergonomikgirişimprogramlarıyla
azaltılabileceğinibildirmektedir.12Etkenleri iş ile ilgilive
kişiselriskolarakikiyeayrılabilir.9,13
İş İle İlgili Risk EtkenleriFiziksel ve Ergonomik Etkenler
• Tekrarlamalıhareketler,
• Zorlamalıhareketler,
• Belinvevücudunkötüveyanlışpozisyonlardakulla-
nımı.Örneğinbel fıtığınınoluşmasında dizleribükmeden
öneeğilmek,ağırlıkkaldırmak,karpaltüneloluşmasında
bilgisayarkullanırkenelbileğinin aşırıbükükkullanılması
önemlibiretkendir.
• Uzunsüreliaynıpozisyon,
• Titreşim
Psikososyal EtkenlerSonyıllardapsikososyaletkenlerinderoloynadığıgösteril-
miştir.
• İşmemnuniyetsizliği,
• Monotoniş,
• Zamanbaskısı,
• Yetersizdenetçiveişarkadaşıdesteği,
• Yeterlidinlenmemolalarınıneksikliğigibiyetersiz
organizasyoneletkenler.
Kişisel Risk Etkenleri• Yaşlanma,
• Kondisyonyetersizliği,
• Sigara,
• Aşırıkilo,
Kimler Risk Altında? Heriş’teveişyerindeMKİHiçinrisketkenibulunmak-
labirliktebazı işlerbazıhastalıklar içindahayüksekrisk
taşımaktadır.Belağrısı içinöncelikleendüstridebedensel
aktivite ileağır işlerdeçalışanlar,boyunveüstekstremite
hastalıkları içinendüstridetekrarlamalıhareketler ile çalı-
şanlarvebilgisayarkullananlaryüksekriskaltındadır.7,9,13
Mesleki Bel Ağrısı İçin Kimler Risk Altında? Meslekibelağrısıensıklıklaelletaşımaişleriolarakta
adlandırılanağırlıkkaldırma,indirme,taşıma,öneeğilme
ve dönme gibi fiziksel aktivitelerle çalışılanlarda görülür.
Yüksekriskaltındaolanlar:
• Ağırsanayideçalışanlar(Metalsanayi,otomobilüretim
yeri)
•İmalatsektöründeçalışanlar(Fabrikalar,yiyecekveiçe-
ceküretimvesatışyerleri,depolargibi)
•Hizmetvetemizliksektöründeçalışanlar(Oteller,resto-
ranlargibi)
•Sağlıksektöründeçalışanlar(Hastanelerveyaşlıbakım
evlerigibi)
Tazminatödenmesinigerektirensakatlayıcıbelağrısıen
sıklıkla makine operatörleri, kamyon sürücüleri ve sağlık
bakımpersonelindegörülür.
Mesleki Boyun ve Üst Ekstremite Hastalıkları İçin Kimler Risk altında?• Endüstridetekrarlamalıhareketlerleçalışanlar(montaj
işleri,konfeksiyon,gıdavehizmetsektörü)
• Bilgisayarkullananlar
• Müzisyenler
• Dişhekimleri
• Sporcular
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
7
Sıklığı Sıklıkoranıkonusundafarklırakamlarverilmektedir.
Ağırfizikselaktiviteileçalışanlarınyaklaşıkyarısıciddi,sa-
katlayıcıbelağrısıbildirmektedir.Bilgisayarkullananlarda
boyunveüstekstremitehastalıklarıgörülmesıklığı%75’
ekadarulaşmaktadır.7
Korunma ve Ergonominin Etkinliği Endüstridefarklıişkollarındaçalışanlardavebilgisayar
kullananlardayapılanaraştırmalardaergonomieğitimive
iyileştirmelerinMKİH’nınsıklıkvemaliyetiniazaltmada,iş
verimliliğini,memnuniyetini, yaşamkalitesini ve yatırımın
geridönüşünüartırmadaetkiliolduğugösterilmiştir.Uzun
dönem izlemeli çalışmalarda da medikal harcamalar, iş
günükaybı,sigortatazminatödemelerive işedönüşüze-
rindekietkinliklerikanıtlanarakmaliyetetkinlikleridegöste-
rilmiştir.3,4,11,12,14
Endüstrideçeşitli işkollarında yapılançalışmalarda,kap-
samlı korunma girişimlerinin uygulanması sonucunda iş-
verenin, korunma için harcanan her dolar karşılığında
80-2220dolararasındadeğişentasarrufsağladığıbildiril-
miştir.7
Ergonomi programlarının kapsamı 5,6,12,15-17
Ergonomiprogramlarınınbaşlıcakomponentlerişunlardır:
a) İşyeririsketkenlerideğerlendirilmesi
b) Ergonomieğitimi
c) Ergonomikgirişimler
İş yerinde kas iskelet hastalıkları için risk etkenlerin değerlendirilmesi •İşiistasyonundakullanılanekipmanınçalışana
uygunluğu
•Çalışmasırasındavücutpozisyonları
•Tekrarlamalıaktivitelerinsıklığıvesüresi
•Alışılmadıkaktiviteler
•Titreşim,ısıtmavehavalandırmagibiçevreetkenleri
Ergonomi eğitimi Çalışanlarınveergonomiekibinineğitimininamacıuy-
gunvegüvenliişdavranışlarıgeliştirmekveergonomibilin-
cioluşturmaktır.Eğitiminkapsamı:
•Kasiskelethastalıkları,risketkenleri,erkentanıvetedavi
•Korunmaveergonomi
•Doğruvücutmekaniklerininkullanımı
•Ergonomikrisklerveçözümleri
•Egzersizlervefizikselaktivite
•Sağlıklıyaşambiçimigeliştirme
Ergonomik iyileştirmeler•İşistasyonu,ekipmanveçalışmakoşullarınınçalışana
uygunhalegetirilmesi
•İşmodifikasyonu,işplanlaması,işorganizasyonu,
molalargibiyönetimselkontroller
Ülkemizde Çalışanlarda Kas İskelet Hastalıkları ve Ergonominin Durumu Ülkemizdede beli, boyun,üstekstremiteleri ve alt
ekstremiteleri tutanbirçokkas iskelet hastalığı yasalarda
meslek hastalığı olarak kabul edilmektedir. Fakat MKİH’
nınsıklığı,risketkenleri,işgünükaybı,sigortatazminatları
vemaliyeti konusundaverimaalesef yoktur.Korunmave
ergonomieğitimiveergonomikgirişimlerinetkinliğikonu-
sundaçalışmalarçokyetersizdir.2
4857SayılıİşYasasında‘‘ElleTaşımaİşleriYönetmeliği’,
‘EkranlıAraçlarlaÇalışmalardaSağlıkveGüvenlikHakkın-
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
�
daYönetmelik’vediğerçeşitliyönetmeliklerileişvereniş
yerlerindekas iskeletrisklerininbelirlenmesive önlenmesi
veçalışanakorunmaveergonomieğitimiverilmesiveiş
yerindeergonomikiyileştirmeleriuygulamakonusundayü-
kümlü kılınmıştır. Çalışanlar da öğretilenleri uygulamakla
yükümlüdür.
Ülkemizde çalışanlarda kas iskelet hastalıklarından ko-
runmaveergonomikonusundaçalışmalarınyetersizliğigöz
önüne alınarak İstanbul Üniversitesi İstanbul Tıp Fakültesi
FizikselTıpveRehabilitasyonAnabilimDalındaKas İskelet
HastalıklarıveErgonomiBirimioluşturulmuştur.
Sonuç olarak;
Çalışanlarınenönemlisağlıksorunlarıarasındaolanve
iş verimliliği azaltanMKİHveolumsuzetkilerindenkorun-
makergonomieğitimivegirişimleriilebüyükölçüdemüm-
kündür.
Ülkemizdeçalışanlar, işverenlerve iş sağlığı vegüvenli
ile ilgileneprofesyonellervekuruluşlarMKİHvekorunma
konusunda bilgilendirilerek toplum bilinci oluşturulmalıdır.
MKİHrisketkenleri,maliyetiveergonomiprogramlarınınet-
kinliğikonusundabaştaÇalışmaveSosyalGüvenlikBakan-
lığıolmaküzereilgilihükümetkurumlarının,üniversitelerin
veendüstrininkatılımıilearaştırmalaryapılmalıvesonuçları
paylaşılmalıdır.
KAYNAKLAR1. Schuchmann, J. H. (1996) “Occupational Rehabilitati-
on”,BraddomB.L(Ed)PhysicalMedecineandRehabilitati-
on,938-954,W.B.Saunders
2.Özcan,E.(2002)“İşeBağlıBelAğrısı”,Özcan,E(Ed)
Ayşegül,K(Yard.Ed),BelAğrısı,TanıveTedavi”,NobelKi-
tabevi,303-315
3.Amell,T.,Kumar,S.(2002)Work-RelatedMusculoskele-
talDisorders,DesignasaPreventionStrategy,AReview,Jor-
nualofOccupationalRehabilitation,Vol11,No.4:255-264.
4.Bernacki,E.J.,Guidera,J.A.,Schaefer,J.A.,Lavin,R.A.,
Tsai, S.P. (1999) “An “ErgonomicsProgramDesigned to
Reduce the Incidence of Upper Extremity.Work Related,
Musculoskeletal Disorders” , “Ergonomics Program for
WorkRelatedMusculoskeletalDisorders”,JOEM,Vol.41,-
No.12:1032-1041.
5.Melhorn, J.M., Gardner, P. (2004) “HowWePrevent
PreventionofMusculoskeletalDisordesintheWorkplace”-
,ClinOrthop,No.419:285-296.
6.Choobiney,A.,Tosian,R.,Alhamdi,Z.,Davarzanie,M.
(2004)“ErgonomicİnterventioninCarpetMendingOpera-
tion”,AppliedErgonomics,35493-496.
7.Marcus,M.,Gerr,F.,Monteilh,C.Etall,(2002)“Apros-
pectivestudyofcomputerusers:II.Posturalriskfactorsfor
musculoskeletalsymptomsanddisorders”,AmericanJour-
nalofIndustrialMedicine,Vol41:236-249.
8.E.Ozcan,N.Kesiktas,K.Alptekin,E.E.Ozcan,Thereliabi-
lityofTurkishtranslationofQuickExposureCheck(QEC)for
riskassesmentofworkrelatedmusculoskeletaldiisorders,
16.thWorldergonomicsCongress,10-14Temmuz2006,
Maastricht,Hollanda
9.Nordin,M.,Battie,C.M.,Pope,M.H.,Snook,S.(1991)
EducationandTraining.Pope,M.H.,Andersson,G.B.J
,Frymoyer,J.W.,ChaffinDB(Ed),“OccupationalLow
BackPain:Assessment,TreatmentandPrevention.Mosby
YearBook”,St.Louis,266-278
10. Fordyce,W .E. (1995) “Chronic Low Back Pain. in:
BackPain in theWorkplace”,Management ofDisability in
NonspesifikConditions,IASPPress,Seattle,19-24.
11.Foye,P.M.(2002)IndustrialMedicineandAcuteMus-
culoskeletalRehabilitationCumulativeTraumaDisordersof
theUpperLimbinComputerUsers,ArchPhysMedVol.83,
supll.
12.Silverstein,B.veClarkR.(2004)“Interventionstore-
ducework-relatedmusculoskeletal disordes”, 14(1) 135-
52
13.Gerr,F.,Marcus,Marcus,M.,Ensor,C.,KleinbaumD.,
CohenS.,Edwards,A.,Gentry,E.,OrtizD.J.,Monteilh,C.
(2002)Aprospectivestudyofcomputerusers:I.Studyde-
signandincidenceofmusculoskeletalsymptomsanddisor-
dersAmericanJournalofIndustrialMedicine41:221-235
14. Dul,J.(2004)“HowcanInterventionsonWork-related
MusculoskeletalDisorders”,Successfullybeİntegratedİnto
theBusinessWorld,AbstractBookVol1:55-56.
15.Stankovic,R.veJohnell,O.(1995)“ConservativeTre-
atmentofAcuteLowBackPain”,A5YearFollow-upStudy
oftwoMethodsTreatment.Spine20:469-72
16.Özcan,E.(2002)“KronikBelAğrısındaTedaviYakla-
şımları”.Özcan,E.(Ed),KetenciA(Yard.(Ed.),BelAğrısı;
TanıveTedavi,NobelKitabevi,185-219.
17. ŞenR.Ö,ÖzcanE.,KaranA.,KetenciA.:Musculos-
keletalsystemdiseases incomputerusers:effectivenessof
trainingandexerciseprograms,JournalofBackandMus-
culoskeletalRehabilitation,17(1),2003-2004,9-13
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
�
PROF. DR. NAZMİ BİLİRHacettepe Üniversitesi Halk Sağlığı Enst. Md.
MESLEKSEL KAS İSKELET SİSTEMİ HASTALIKLARI
Sosyal Sigortalar Mevzuatında meslek hastalığı;“İşin
niteliğine göre tekrarlanan bir sebeple veya işin yürütüm
şartlarıyüzünden”meydanagelenhastalıklarolaraktanım-
lanmaktadır.Tarihselolarak incelendiğinde;dikkatiçeken
ilkmeslekhastalıklarınınmadencilikişlerindekisolunumsis-
temihastalıklarıilekimyasalmaddelereveözellikledeağır
metallerebağlıolarakmeydanagelenzehirlenmelerşeklin-
dekihastalıklarolduğugörülür.Zamaniçinde iştürlerinin
artması ilebaşkaalanlardaçalışanlardadaçalışmakoşul-
larından kaynaklanan hastalıklar ortaya çıkmış vemeslek
hastalıklarınınçeşitleriartmıştır.Eskidensıkolarakgörülen
“Pnömokonyoz” ve ağır “Metal zehirlenmeleri” gelişmiş
ülkelerinçoğundabaşarılıönlemlerlekontrolaltınaalınmış
vemeslekhastalıklarıarasındaöneminikaybetmiştir.Buna
karşılıkhizmetsektöründekigelişmeler,bürotürüçalışma-
lar ve özellikle de bilgisayarların günlük yaşamda yaygın
şekilde kullanılmaya başlaması sonucunda önceleri çok
üzerinde durulmayan yeni bazımeslek hastalıkları ortaya
çıkmayabaşlamıştır.Gelişmekteolanülkelerdegeleneksel
meslekhastalıklarıhalenoldukçafazlasıklıktagörülmekte,
bununyanısıraçalışmahayatındakideğişiklereparalelola-
rakyenimeslekhastalığıtürlerideartanşekildegündeme
gelmektedir.Buhastalıklararasında;meslekselkasveiske-
letsistemihastalıklarıdagiderekdahafazladikkatçekme-
yebaşlamıştır.ÖrneğinABD’demeslekhastalığınedeniyle
olantazminatbaşvurularının%16’sıvebunedenleyapılan
ödemelerin%34’ükas-iskeletsistemihastalıklarınedeniyle
olmaktadır.
MESLEKSEL KAS-İSKELET SİSTEMİ HASTALIKLARI Çalışma hayatındaki etkilenmeye bağlı olarak gelişen
kas-iskelet sistemihastalığıkonusuna ilkkez17.yüzyılda
BernardinoRamazziniişaretetmiştir.Uygunolmayançalış-
makoşullarıvevücutpostürüyüzündensekreterlerdegö-
rülensırtvebelağrılarıkonusuRamazini’nindikkatiniçek-
miştir.Sonralarısütsağanlar,terziler,ayakkabıyapımcıları
gibibazımesleklerdeçalışanlardadameslektenkaynakla-
nankasveiskeletsistemihastalıklarıbaşkabilimadamları
tarafındandilegetirilmiştir.
Meslekselkas-iskeletsistemihastalıklarıarasındabelağ-
rısıçoksıkgörülmektedir.Bununlabirliktebualandaçok
sayıda hastalık söz konusudur. Bu hastalıklarınmeydana
gelmesibakımındanenönemliikifaktörtekrarlayanhare-
ketlervezorlanmalar(repetetivestraininjuries)ilebirikimli
travmalardır (cumulative trauma disorders). Tekrarlanan
hareketler ve biriken travmalar sonucunda kaslarda, ek-
lemlerde,tendonlarda,kemikyapılardadeğişikliklerolmak-
ta ve bu değişiklikler çeşitli klinik tablolar halinde ortaya
çıkmaktadır.Buhastalıklargenellikleuzuncasürençalışma
sonucundameydanagelir.Bununlabirlikteaşırızorlanma
durumundadahakısasürededegelişebilir.
Mesleksel kas-iskelet sistemi hastalıkları klinik olarak
üç evreye ayrılmaktadır:
(a)ErkenEvre:Çalışırkenhastaolanyerdeağrıveyorul-
maolur.Dinlenincegeçer.Performansıetkilemez.
(b)OrtaEvre:Ağrıveyorulmaişinbaşlangıcındahemen
ortayaçıkar,geceboyusürer.Tekrarlayanişlerdeperfor-
mansazalmasıolur.
(c)İleriEvre:Ağrıdinlenmeklegeçmez,uykuyaengel
olabilir.Performansazalmasıbelirgindir.
Mesleksel kas-iskelet sistemi hastalıkları arasında
sık görülen örnekler olarak değişik vücut bölgelerinde
şu hastalıklar sayılabilir:
1.Omuz-BoyunHastalıkları:Rotatorcuffhastalığı,biceps
tendinitis,servikalspondilozis,omuz-akromioklavikular
eklemosteoartriti,servikalradikulopati,torasikoutlet
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
�0
sendromu,servikobrakialağrısendromu,vb.
2.Üstekstremitehastalıkları:El-koltitreşiminebağlıhas-
talık,kol,dirsekvebilektetendinit,sinirsıkışmasınabağlı
tablolar,karpaltünelsendromuvb.
3.Belvealtekstremitehastalıkları:Belağrısı,diskhernisivb.
Mesleksel Kas-İskelet Sistemi Hastalıklarında Tanı Yöntemleri Meslek hastalıklarının tanısı bakımından çok temel bir
nokta,hastanınçalışmaöyküsününiyialınmasıdır.Aslında
birhastalığaklinikolaraktanıkonmasıbakımındanhasta-
lığınöyküsü,fizikmuayenevelaboratuarbulgularıönemli-
dir.Ancakhastalığınmeslekileilişkisikonusundakararve-
rebilmekbakımındançalışmaöyküsünündeğerlendirilmesi
gerekir. Bu amaçla kişinin çalıştığı işyeri, işyerinde fiilen
yaptığı iş,çalışmakoşulları,kullandığıaletvecihazlargibi
bilgileredinilmelidir.Kimizamanbirmeslekhastalığıortaya
çıktığında,kişinindaharahatçalışabileceğişekildeişdeği-
şikliğiyapılır.Budurumdahastalık,kişininhalenyapmakta
olduğuişledeğilöncekiişiileilişkilidir.Hastanınyakınmaları
veçalışmahayatıileilgiliöykününalınmasındansonrafizik
muayenebulgularınındeğerlendirilmesigerekir.Bubakım-
danyapılacakmuayenelerinbaşlıcalarışunlardır:
•Hareketmuayenesi,
•Adalegermemuayenesi,
•Tendonve“insertio”palpasyonu,
•Perküsyon–ağrı/duyarlık,
•“Provakatif”manevralar.
Hastanın yakınmaları ile ilgili
bilgialınırkenağrıveyarahat-
sızlığın yerinin doğru olarak
belirlenmesi önem taşır. Bu
konudadoğrubilgialabilmek
içinhastadanağrıveyarahat-
sızlık hissettiği yeri bir şekil
üzerinde işaretlemesi istene-
bilir. Bu amaçla hazırlanmış
formlardan bir örnek, Şekil
1’degörülmektedir.
Mesleksel kas-iskelet sis-
temi hastalıklarında bazı ha-
reketler de ağrıya yol açar.
Bunlardanbaşlıcaörneklerde
Tablo1’degörülmektedir.
Laboratuar testleri olarakda radyoloji ve elektrofizyo-
lojiktestleryararlıdır.Radyolojikmuayene(direktrontgen,
CT,MRI,ultrason)ilehemkemikyapılarhemdeyumuşak
dokularkonusundafikiredinilir.Elektrofizyolojiktestlerise;
fonksiyoneldurumvefonksiyonkayıplarıhakındabilgive-
rir.Bunlarınyanısıraeritrositsedimentasyonhızı,romatoid
faktörgibikantestlerindendetanıdayararlanılır.
TÜRKİYE’DE DURUM Ülkemizde çalışma hayatı ile ilgili yasal düzenleme-
lerdemeslek hastalıkları 5 grup halinde ele alınmaktadır.
Bu5grupşuşekildedir(SosyalSigortalarSağlıkİşlemleri
Tüzüğü):
A Grubu: Kimyasal nedenlere bağlımeslek hastalıkları:Bu başlık altında metaller, gazlar, çözücüler, halojenler,
asitler, pestisidler gibi çeşitli kimyasalmadde gruplarında
yeralanmaddelerebağlıolarakmeydanagelençoksayı-
dahastalıkyeralmaktadır.Ençokbilinenörnekleriolarak;
kurşun, kadmiyum ve civa zehirlenmesi, krom ve nikele
bağlıhastalıklar,karbonmonoksitzehirlenmesi,benzenve
türevlerinebağlısağlıksorunlarısayılabilir.
Hareketin türü Ağrının yeri
Bileğinyatay-dikeyyöndetekrarlayanaşırızorlanmahareketi.
Bileğinzorlanmadurumundaparmaklarınhareketi.
Elbileğiveelayası
Bileğintekrarlayanbükülmevezorlanması.Bilekveönkolunkatlanması.
Elbileği
Omuzseviyesininüzerineuzanma.Gövdeninarkasındabiryereuzanma.İleridebirnoktayazorlayıcıuzanma.
Boyunveomuz(DeQuervain’shastalığı)
Elintekrarlayanbükülmesivekuvvetlesıkma.Başparmakkökü
Omuzdauzunsürelifleksiyon.Kollarıomuzseviyesininüzerineuzatma.
Omuzüzerindeyüktaşıma.
Ellerdeküntlükhissiveşişlik(Thoracicoutletsendromu)
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
��
Gelişmekte olan ülkelerde geleneksel meslek hastalıkları halen oldukça fazla sıklıkta görülmekte olup, bunun yanı sıra çalışma hayatındaki değişiklere paralel olarak yeni meslek hastalığı türleri de artan şekilde gündeme gelmektedir.Bu hastalıklar arasında mesleksel kas ve iskelet sistemi hastalıkları da giderek daha fazla dikkat çekmeye başlamıştır.
B Grubu:Meslekselderihastalıkları:Bugruptameslekselderikanserleriilebazıallerjikciltrahatsızlıklarıyeralmak-
tadır.
C Grubu:Tozlarabağlıolanmeslekhastalıkları:Bilineneneskimeslekhastalığıtürleriolanpnömokonyozlar6baş-
lıkhalindebubölümdeyeralmaktadır.
D Grubu:Biyolojikfaktörlerebağlıolanmeslekhastalıkla-rı:Bugrupta4başlıkhalindesağlıkpersonelinde,tarımve
hayvancılıklailgiliişlerdeçalışanlardameydanagelençeşitli
hastalıklarbulunmaktadır.
E Grubu:Fizikseletkenlerebağlıolanmeslekhastalıkları:Meslekhastalıkları listesindesongrupolanfizikselnedenli
hastalıklar7başlıkolarakbelirtilmektevebunlararasında
tekrarlananhareketlereveyazorlanmayabağlıolarakmey-
danagelenkasve iskelet sistemihastalıklarıgenişşekilde
yeralmaktadır.
E Grubu – Fizik Etkenlerle Olan Meslek Hastalıkları•E.1–İyonlayıcıışınlarlaolanhastalıklar,
•E.2–Enfrarujışınlarıilekatarakt,
•E.3–Gürültüsonucuişitmekaybı,
•E.4–Havabasıncındakideğişimlerleolanhastalıklar,
•E.5–Titreşimsonucukemik-eklemarızaları,
•E.6.a–Süreklilokalbaskısonucuartikülerbursaların
hastalıkları,
• E.6.b – Aşırı yüklenme sonucu tendon kılıfı ve periost
hastalıkları,
•E.6.c–Madenocağıvebenzeriyerlerdemeniskus
zararları,
• E.6.d – Fazla zorlanma sonucu vertebra prosessusları
yırtılması,
•E.6.e–Süreklilokalbaskısonucusinirfelçleri,
•E.6.f–Kaskrampları,
•E.7–Madencinistagmusu.
ListedekihastalıklardanE-4,E-5veE-6(6.a–6.f)nu-
maralardabulunan8hastalıkmeslekseletkilenmeileortaya
çıkankas-iskeletsistemihastalıklarıdır.Listeninayrıntısında
buhastalıklarınbaşlıcabelirtileriileilgiliçalışmaalanlarıda
yeralmaktadır.Örneğin,havabasıncındakideğişimlerebağ-
lı(E-4)hastalıkolarakhavacılıksektöründevedalgıçlarda
görülenkemiknekrozlarıveşekilbozuklukları,titreşimso-
nucuortayaçıkan(E-5)hastalıklarolarakdatitreşimlicihaz
kullananlardagörülenel-parmakvedirsekrahatsızlıklarıile
titreşimlizemindeçalışanlardakibelvesırtsorunlarıvardır.
ListedeE-6/aileE-6/farasındayeralanhastalıklararasında
isetenosinovit,periostit,menisküs,basısonucuoluşançe-
şitlisinirzedelenmeleriyeralmaktadır.
Meslekhastalıkları listesindekasveiskeletsistemihas-
talıklarına oldukça geniş şekilde yer verilmiş olmakla bir-
likte,çeşitliyıllardakimeslekhastalıkları incelendiğindebu
gruptayeralanhastalıklarasıkolarakrastlanmadığıdikkat
çekmektedir.Aslındaülkemizdemeslekhastalıklarıtanıları
genelolaraksonderecedeazdırvegerçeksayılarıyansıt-
maktançokuzaktır.Bununlabirliktesaptananmeslekhas-
talıklarıarasındakurşunzehirlenmesi,pnömokonyoz,mes-
leksel işitmekaybıgibihastalıklarahemenheryıloldukça
fazlasayıdarastlanmaktadır.Bunakarşılıkmeslekselkasve
iskelet sistemi hastalığı tanısı enderolarakgörülmektedir.
SSK İstatistiklerindekibilgileregöre;2003-2004ve2005
yıllarında tanısı konmuşolanmesleksel kas-iskelet sistemi
hastalıklarısayılarıTablo2’degörülmektedir.
KAYNAKLAR1.İşSağlığıveGüvenliği,N.Bilir,AN.Yıldız,HacettepeÜni-
versitesiYayını,2004.
2.TextbookofClinicalOcupationalandEnvironmentalMe-
dicine, Ed. L. Rosenstock,MR. Cullen, CA. Brodkin, CA.
Redlich,Esevier,2005(içindeChapter23;Musculoskeletal
Disorders)
3.PublicHealthandPreventiveMedicine,Ed.R.B.Wall-
wce,Appleton&Lange,1998(içindechapter57;Musculos-
keletalDisorders)
4.Musculoskeletal Disorders andWorkplace Factors, US
DepartmentofHealthandHumanServices,1997.
5. Sosyal Sigortalar Sağlık İşlemleri Tüzüğü, SSK Genel
MüdürlüğüYayını,No.425,Ankara,1985.
�3
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
YılMeslek
Hastalığı Toplamı
Mesleksel Kas-İskelet Sistemi Hastalığı
Sayı
2003 440 E4Havabasıncındakianideğişimlerebağlıpolinöropati
1
2004 384 E6/fAdalekrampları 1
2005 519 E4HavabasıncındakianideğişimlerebağlıpolinöropatiE5Titreşimsonucumeydanagelenkas-iskelethastalığıE6/cMadenocağıvebenzeriyerlerdeolanmenisküszararları
2
2
1
Ergonomi ve kas iskelet sistemi hastalıkları konusunda uluslararası mevzuat oldukça geniş ve kapsamlıdır. Bunların başında ILO sözleşmeleri ve
AB Direktifleri gelmektedir, ayrıca uluslararası standartlar da önem taşımaktadır.
�5
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
DR. BUHARA ÖNALİSGGM
KAS İSKELET SİSTEMİ HASTALIKLARININ ÜLKEMİZDEKİ DURUMU VEİLGİLİ YASAL DÜZENLEMELER
GENEL DURUM Günümüzüretimteknolojilerindekiveörgütlenmemo-
dellerindekideğişim,üretimalanındakarşılaşılangelenek-
sel sağlık vegüvenlik sorunlarına yeni ve farklı konuların
eklenmesine yol açmıştır. Bu konuların başında meslek
hastalıklarındayaşanandeğişimgelmektedirkibudeğişim
sonucundadakasiskeletsistemihastalıklarıgerekgelişmiş
gerekse gelişmekte olan ülkelerin her ikisinde de önemli
meslekhastalıklarıarasınagirmişbulunmaktadır.
Dünyaölçeğindesaptanantümkasiskeletsistemihas-
talıklarınınyaklaşık%30’ununişebağlıolduğubelirtilmek-
tedir.Kasiskeletsistemihastalıkları,meslekhastalıklarıveiş
kazalarınınnedenolduğutümişgünükayıplarınınyaklaşık
%34’ünüoluşturmaktavenedenolduğutazminatmaliyeti
yıllık15-20milyardolarıbulmaktadır.
Son yıllarda giderek daha çok önemkazananmeslek
hastalıklarındanbirisiolankasiskeletsistemihastalıklarının
meydana gelmesinde önemli rol oynayan ergonomik risk
faktörlerinin değerlendirilerek işyerlerinde ergonomi ilke-
lerinin uygulanması sonucunda, işyerlerinde iş sağlığı ve
güvenliğiningeliştirilmesineveböylece işkazalarıvemes-
lekhastalıklarınınönlenmesineönemlibirkatkı sağlanmış
olacaktır.
Gelişmişülkelerdeişebağlıkasiskeletsistemihastalıkları
sıklığınınvemaliyetininhızlaartışınedeniyle,risketkenleri,
işgünükaybı,maliyeti konusundaçalışmalar sonyıllarda
hızkazanmıştır.Buülkelerdeyasalolarakmeslekhastalığı
olarakkabuledilenişebağlıkasiskeletsistemihastalıkları,
meslekhastalığı tanısıkonulmasındansonramaluliyetbe-
lirlenmesivebudoğrultudatazminatödenmesinigerektir-
mektedir. Gelişmiş ülkelerde,meslek hastalıkları nedeniy-
lemaluliyet alınması ve erken emekli olunmasının başlıca
nedenidir. Gerek yasal düzenlemelerin etkisi gerekse bu
durumunekonomikgöstergelereyansımasınınetkisiylebu
hastalıklardankorunmakiçinbuülkelerdeergonomieğitimi
yaygınolarakuygulanmaktadır.
Gelişmekte olan ülkelerde ise, travma ve aşırı yüklen-
me,ağırveergonomikolmayançalışmakoşullarınınyaygın
olmasıbilinmekteolupişebağlıkasiskeletsistemihastalık-
larınıntanısındabüyükgüçlükleryaşanmaktaolduğugöz-
lenmektedir.
Ülkemizde ise, işe bağlı kas iskelet sistemi hastalıkları
yasalardameslekhastalığı olarakkabul edilmektedir.Bu-
nunlabirlikteişebağlıkasiskeletsistemihastalıklarınınpre-
valansıveoluşmasındaetkiliolanrisketmenlerikonusunda
yapılançalışmalarınçokyetersizolmasınedeniylebuhas-
talıklarındiğermeslekhastalıklarıgibimaluliyetalmasıve
tazminatödenmesindesorunlaryaşanmaktadır.Ayrıcaül-
kemizde,kasiskeletsistemihastalıklarınınönlenmesiileigili
olarakişyerlerindealınankorunmaönlemleriileçalışanların
veişverenlerineğitimiileişgünükaybı,sigortatazminatları
konularındadayeterliveribulunmamaktadır.
ULUSLARARASI MEVZUAT Ergonomivekasiskeletsistemihastalıklarıkonusunda
uluslararasımevzuatoldukçaçeşitlivekapsamlıdır.Bunla-
rınbaşındaILOSözleşmeleriveABDirektiflerigelmektedir,
Bunların yanısıra ayrıca uluslararası standartlar da önem
taşımaktadır.
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
��
ILO Sözleşmeleri:Ergonomivekasiskeletsistemihastalık-
larınayönelikolaraközelbirdüzenlemeolmamaklabirlikte
çeşitliILOsözleşmelerindebukonularıiçerençeşitlisözleş-
melerbulunmaktadırveüyeülkelerbusözleşmelerionayla-
makveuygulamaklayükümlüdür.Busözleşmeleraşağıda
açıklanmıştır:
•127noluILOsözleşmesi-AzamiAğırlıklailgilisözleşme
•148nolu ILOsözleşmesi -ÇalışmaOrtamına ilişkin söz-
leşme
•155noluILOsözleşmesi-İşSağlığıveGüvenliği ile ilgili
sözleşme
•161nolu ILO sözleşmesi - İş SağlığıHizmetlerine ilişkin
sözleşme
•167noluILOsözleşmesi-İnşaattaİşsağlığıvegüvenliği
hakkındasözleşme
•184noluILOsözleşmesi-Tarımdaİşsağlığıvegüvenliği
hakkındasözleşme
AB Direktifleri:BudüzenlemelerdeILOsözleşmelerin-
deolduğugibiergonomive/veyakasiskeletsistemihasta-
lıklarınaözelolarakçıkarılmamıştırancakoldukçakapsamlı
birşekildebukonularıiçermektedir.Budirektiflerinisimleri
venumaralarıaşağıdabelirtilmiştir:
•İşsağlığıvegüvenliği-89/391/EEC
•Elletaşımaişlerindeişsağlığıvegüvenliği-90/269/EEC
•Sondajlamadençıkarılanişyerlerindeişsağlığıvegüven-
liği-92/91/EEC
•Ekranlıçalışmadaişsağlığıvegüvenliği-90/270/EEC
•Yapıişlerindeişsağlığıvegüvenliği-92/57/EEC
•İşEkipmanları-2001/45/EC,95/63/EC
•Titreşim-2002/44/EC
•İşyerindekişiselkoruyucudonanımkullanımı-89/656/
EEC
•Kişiselkoruyucudonanım-89/686/EEC
•Yeraltıveyerüstümadenlerinde işsağlığıvegüvenliği -
92/104/EEC
Uluslararası Standartlar:Ergonomivekasiskeletsis-
temikonusundayukardasözüedilenuluslararasıdüzenle-
melerinyanısırauluslararasıstandartlardamevcuttur.Bu
standartlar;ENveISOstandartlarışeklindeikigrupolarak
ifadeedilmektedir.Her ikigrupstandartlardadaözellikle
Ergonomi ilkeleri ile ilgili özeldüzenlemelerinolduğugö-
rülmektedir.
ULUSAL MEVZUAT
155ve161sayılıILOSözleşmeleri:İşSağlığıveGüven-
liği ile ilgili155sayılıSözleşmeve İşSağlığıHizmetleri ile
ilgili 161 sayılı Sözleşme, 2004 yılında TBMM tarafından
onaylanarakResmiGazete’deyayımlanmışveböyleceulu-
saldüzeydeYasaniteliğikazanmıştır.
4857 sayılı İş Kanunu: 2003 yılında yürürlüğe giren
4857 sayılı İş Kanunu’nun iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili
maddeleridoğrultusunda,AvrupaBirliğimevzuatını temel
alanvekonuylailgilitümtaraflarıngörüşleriniyansıtanve
Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından yayımla-
nan iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili 21 adet yönetmelikten
11’indeergonomiilkelerineilişkindüzenlemelermevcuttur.
Budoğrultuda, çalışanın sağlığını vegüvenliğinikorumak
içinkasiskeletsistemihastalıklarındameslekirisklerinön-
lenmesi,korunmaveergonomieğitimikonusunda işvere-
ne yükümlülükler getirilmektedir. Çalışma ortamında risk
değerlendirmesinin yapılarak ergonomik risk faktörlerinin
veburisklerekarşıalınacakönlemlerinbelirlenmesigerek-
mektedir.
Sözkonusuyönetmeliklerarasındaergonomikonusun-
daözelolarakhazırlanmışbirdüzenlemeolmamasınarağ-
men aşağıda isimleri belirtilen yönetmeliklerde ergonomi
ilkelerine ilişkindüzenlemelerinmevcutolduğugörülmek-
tedir:
•İşsağlığıveGüvenliğiYönetmeliği-09.12.2003/25311
ResmiGazete
• Ekranlı Araçlarla Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Ön-
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
�7
lemleriHakkındaYönetmelik-23.12.2003/25325Resmi
Gazete
• TitreşimYönetmeliği - 23.12.2003 / 25325ResmiGa-
zete
•YapıİşlerindeSağlıkveGüvenlikYönetmeliği-23.12.20-
03/25325ResmiGazete
•KişiselKoruyucuDonanımYönetmeliği-09.02.2004/25-
368ResmiGazete
• Kişisel Koruyucu Donanımların İşyerlerinde Kullanılması
HakkındaYönetmelik11.02.2004/25370ResmiGazete
•ElleTaşımaİşleriYönetmeliği-11.02.2004/25370Resmi
Gazete
• İşDonanımınınKullanımındaSağlık veGüvenlikŞartları
Yönetmeliği-11.02.2004/25370ResmiGazete
•YeraltıveYerüstüMadenİşletmelerindeSağlıkveGüvenlik
ŞartlarıYönetmeliği-21.02.2004/25380ResmiGazete
•SondajlaMadenÇıkarılanİşletmelerdeSağlıkveGüvenlik
ŞartlarıYönetmeliği-22.02.2004/25381ResmiGazete
•ÇalışanlarınİşSağlığıveGüvenliğiEğitimleriileİlgiliUsul
veEsaslarıHakkındaYönetmelik-07.04.2004/25426Res-
miGazete
506sayılıSosyalSigortalarKanunu:506sayılı17.7.19-
64tarihliSosyalSigortalarKanunu’nun11.maddesigere-
ğiçıkarılan14223sayılı,22.6.1972tarihliSağlık İşlemleri
Tüzüğünde beş gruptan oluşanMeslek Hastalıkları Listesi
yeralmaktadır.BulisteninsongrubuolanEGrubunu“Fizik
EtkenlerleOlanMeslekHastalıkları”oluşturmaktadırvebu
grubunaltbaşlıklarıaşağıdakişekildeayrıntılandırılmıştır:
E - 1İyonlayıcıışınlarlaolanhastalıklar,
E - 2Enfrarujışınlarıilekatarakt,
E - 3Gürültüsonucuişitmekaybı,
E - 4Havabasıcındakianideğişmelerleolanhastalıklar,
E - 5Titreşimsonucukemik-eklemzararlarıve
anjionörotikbozukluklar,
E - 6, aSüreklilokalbaskısonucuartikülerbursaların
hastalıkları,
E - 6, bAşırıyüklemesonucuveter,veterkılıfıveperiost
hastalıkları,
E- 6, cMadenocağıvebenzeriişyerlerindemeniskus
zararları,
E - 6, dFazlazorlamasonucuvertebraprosesuslarının
yırtılması,
E - 6, eSüreklilokalbaskısonucusinirfelçleri,
E - 6, f Kaskrampları.
KAS İSKELET SİSTEMİ HASTALIKLARININ ÖNLENMESİ Kas iskelet sistemi hastalıklarının önlenmesi için işyer-
lerinde etkin ergonomi programlarının yürütülmesi çok
önemlidir.Buprogramlarıngerçekleştirilmesinde,işverenve
çalışanlarınsorumluluklarınınbilincindeolmalarıvegereğini
yerinegetirmeleriönemliroloynamaktadır.Busorumluluk-
larınyerinegetirilmesiilebirlikteişyerlerindeyapılacakrisk
analizivedeğerlendirilmesisonucundabelirlenenrisklerinve
özellikle ergonomik risklerin kontrolünün sağlanması, kas
iskeletsistemihastalıklarınınyönetimiveeğitimçalışmaları-
nıngerçekleştirilmesisonucundakasiskeletsistemihastalık-
larınınönlenmesimümkünolabilecektir.
•Yönetimin Sorumluluğu ve Çalışanların Katılımı İşverenin sorumluluğu: Ergonomik bir program oluş-
turmakveçalışanlarınbuprogramakatılmalarınıvekendi
sağlıkvegüvenliklerihakkındakararvermesürecinekatıl-
malarınıcesaretlendirmek.
Çalışanların Sorumluluğu: İşverenindüzenlediğiergonomi
programınakatılmakveişyeriİşSağlığıveGüvenliğiKurulu
gibiuygunkanallardandenetçilerve işverenleregeribildi-
rimdebulunmak.
•Risk Değerlendirmesi İşveren,işyerindemevcutolanrisklerdenetkilenmeola-
sılığıolançalışanlarındurumunudakapsayacakşekildesağ-
lıkvegüvenlikyönündenriskdeğerlendirmesiyapmaklayü-
kümlüdür.Yapılanriskdeğerlendirmesininsonucunagöre,
alınmasıgerekenkoruyucuönlemlervekullanılmasıgereken
koruyucudonanımkonusundakararvermekdeyineişvere-
ninsorumluluğundadır.
•Ergonomik Risklerin Kontrolü Ergonomikrisklerinkontrolyöntemleriniyönetsel,teknik
vesağlıkkontrolleriolarakgruplandırmakmümkündür.
Yönetsel Kontroller:İştekniklerikonusundaeğitim,işor-
ganizasyonuve çalışmavedinlenme sürelerinindüzenlen-
mesibukontrollerkapsamındadır.
Teknik Kontroller: İşyeriplanvedonanımınınbaşlangıçta
düzenlenmesi,çalışmaortamıvedonanımtasarımınıngeliş-
tirilmesi,gereklidonanımveaksesuarlarınsağlanmasıgibi
kontrollersayılabilir.
Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından yayınlanan 21 adet yönetmelikten11’inde ergonomi ilkelerineilişkin düzenlemelermevcuttur.
Buradaüzerindedurulması gerekenönemli bir nokta
da,kişiselkoruyucudonanımlarınsadeceteknikveyayö-
netselkontrollerinuygulanamadığıdurumlardakullanılma-
sınınuygunolduğuhususudur.
Sağlık Kontrolleri:Önceliklekoruyucuhekimlikilkelerinin
yaşama geçirilmesi, çalışanların işe giriş ve aralıklı sağlık
kontrollerinindüzenliolarakyapılmasıvebukontrollerso-
nucundameslekhastalığıtanısıalançalışanlarınrehabilitas-
yonununsağlanmasıönemlidir.
•Kas İskelet Sistemi Hastalıklarının Yönetimi İşverenlerinaşağıdabelirtilenunsurlarıherhangibirkas
iskeletsistemihastalıklarıyönetimprogramınadahiletme-
leriönemlidir:
•Kazavehastalıkkayıtlarınınsağlıklıtutulması,
•Hastalıkbelirtilerininerkentanısıvekaydedilmesi,
•Sistemikdeğerlendirmeninyapılmasıveniteliklibirsağlık
hizmetiverilmesi,
•Gerektiğindekoruyucuiyileştirmeninsağlanması,
•Koruyucuyöntemleişedönüşünsağlanması,
•İşyerininperiyodikgezilmesidahilsistematikolarak
izlenmesi,
•Yeterlidüzeydepersonelvekolaylıklarınsağlanması,
•Çalışanlarıneğitimininsağlanması,
•Hervardiyadasağlıkpersonelineulaşımınsağlanması,
•Erkenraporlamanınsağlanması.
•Eğitim İşyerindeoluşabilecekkas iskelet sistemihastalıkların-
dankorunmak,işsağlığıvegüvenliğieğitimikapsamında
ergonomieğitimivebudoğrultudaişkoşullarınınçalışana
uygundüzenlenmesiylemümkündür.
Eğitim Programları; İşverenler, denetçiler, tasarımcılar
ve çalışanlar arasında güvenlik duyarlılığını artırmak için
düzenlenmelidir. Bu programlar, işverenlerin çalışanları
işyerindekiergonomikriskfaktörlerikonusundayeterlide-
recedebilgilendirmesiveböyleceçalışanlarınkendikorun-
malarınaaktifolarakkatılmalarınısağlamaktadır.
SONUÇ VE DEĞERLENDİRME Sonuçolarak;kasiskeletsistemihastalıklarınınyöneti-
mi,etkinbirergonomikprogramınönemlibirunsurudur.
Uygunbir şekilde planlananhastalıkların yönetimi, bulgu
vebelirtilerinerkentanınmasıvedeğerlendirilmesiüzerine
odaklanmaktavehastalıklarınoluşmariskiniortadankal-
dırmaveyaazaltmayayardımcıolmaktadır.
İş sağlığı ve güvenliği alanında yapılan çalışmalar so-
nucunda, işyerlerindegerçekleştirilenergonomikdüzenle-
meler sayesinde, sağlıklı vegüvenli bir çalışmaortamının
oluşturulduğu; çalışanlar üzerindeki stresin azaltılarak iş
motivasyonlarının arttırıldığı; iş kazaları vemeslek hasta-
lıklarınınazaltıldığı;sağlıksorunlarısebebiileişedevamsız-
lıklarınazaltıldığı;verimlilikveperformansınarttığıgözlen-
mektedir.
Gelişmişülkelerdeolduğugibiülkemizdedeyakınge-
lecekte,gerekçalışanlarveişverenlerdegereksetoplumun
genelindeergonomibilincininoluşturulmasıveişsağlığıve
güvenliği alanında çıkarılan ilgili yönetmeliklerin yaşama
geçirilmesiyle; işe bağlı kas iskelet sistemi hastalıklarının
tanımlanması, izlenmesi ve koruma önlemlerinin alınması
konusundagerekliçalışmalarıngerçekleştirileceğidüşünül-
mektedir.
KAYNAKLAR1.Güler,Ç.;SağlıkBoyutuylaErgonomiHekimveMühen-
dislerİçin,PalmeYayıncılık,Ankara,2004.
2.ErgonomicsCheckpoints:PracticalandEasytoImple-
mentSolutionsforImprovingSafety,HealthandWorking
Conditions,ILO,Geneva,1996.
3.FoxR.A.Fveark,FitnessforWork,TheMedicalAspects,
OxfordUniversitesiyayını,Londra,2000.
4.ILO,EncyclopaediaofOccupationalHealthandSafety,
ILOYayınları,4.Baskı,Cenevre,1998.
5.OR-OSHACourse2001,IntroductiontoErgonomics.
6. Önal B., Küreselleşmenin İş Sağlığına Etkisi., Mesleki
SağlıkveGüvenlikDergisi,TürkTabipleriBirliğiYayını,An-
kara,2001.5:8-12
7.Özcan,E.veark.;BelAğrısıTanıveTedavi,NobelKita-
bevi,İstanbul,2002.
8. U.S. Department of Labor, OSHA; Ergonomics: The
StudyofWork,NewYork,2000.
9.U.S.DepartmentofLabor,BureauofLaborStatistics,
NewsRelease,”Lost-worktime injuries and illnesses; Cha-
racteristics andResultingTimeAway fromWork,1998”
2000.
10.http://isggm.gov.tr
11.http://insaat.csgb.gov.tr
12.www.osha.eu.int
13. www.ssk.gov.tr
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
��
YRD.DOÇ.DR. İREM BUDAKOĞLU*, PROF.DR. H. SEVAL AKGÜN**
KAS İSKELET SİSTEMİ HASTALIKLARININ DÜNYADAKİ VE ÜLKEMİZDEKİ HASTALIK YÜKÜ
Hastalıklar [DALY bin (%)]
Toplam Erkek KadınGelişmekte Olan Bölgeler
(Her 2 cinsiyet)Gelişmiş Bölgeler (Her 2 cinsiyet)
Romatoidartrit 4757(0,32) 1353(0,18) 3404(0,49) 3238(0,27) 1520(0,59)
Osteoartrit 16372(1,12) 6621(0,86) 9750(1,39) 11049(0,91) 5323(2,05)
DiğerKİShastalıkları 8699(0,59) 5033(0,65) 3638(0,52) 6789(0,56) 1880(0,73)
TümKİShastalıkları 29738(2,03) 13007(1,69) 16792(2,40) 21076(1,74) 8723(3,37)
Tablo 1. KİS Hastalıklarının Bölgelere ve Cinsiyete Göre Tahmini Yükü 2001
Kaynak: Brooks PM, The burden of musculoskeletal disease-a global perspective, Clin Rheumatol (2006) 25:778-781
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
�0Başkent Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı A.D.
Sonyüzyıldayaşambeklentisininartmasıylabirlikteyaşamstilindeki
ve beslenme alışkanlıklarındaki değişikliklerle birlikte kronik hastalıkla-
rın insidansları gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde artmaktadır
(1). Kronik durumlardan bulaşıcı olmayan hastalıklar ve ruhsal
bozukluklarküreselhastalıkyükünün%46’sınıoluşturmaktadır.
Genelolarakkronikdurumlarıngelişmekteolanülkelerdehasta-
lıkyükünün%78’indensorumluolacağıdüşünülmektedir.Kro-
nik hastalıkların önemli bir halk sağlığı sorunuolmasının temel
nedenimortalitelerinin yüksek olmasından ziyade, iş gücü kaybı-
nayolaçmaları,kişininyaşamkalitesinibozmasıveprevalanslarının
yüksekolmasıdır.BufaktörleraçısındanKİShastalıklarıtümdünyada
morbiditeninöndegelennedenleriarasındayeralmaktadırvekişi-
ye, topluma önemli katkıları bulunmaktadır. Özellikle kişinin
yaşamakalitesinietkilemekte,sakatlıklarayolaçmaktave
sağlıksistemineinanılmazölçüdeyükgetirmektedir.KİS
hastalıklarınabağlıolarakABD’de1995yılında toplam
3.008.000 hastane yatışı gerçekleşmiş olup, maliyeti
ise toplam215milyarABD$’dır. (2).KİShastalıklarının
maliyetiüçgruptaincelenmektedir.Bunlar:Direk,dolaylıve
görülmeyenmaliyetlerdir.Direkmaliyetler;hekimmuayenesi,
tanıtestleri,ilaçkullanımı,hastaneyatışıgibitıbbibakımmaliyet-
leriniiçermektedir(3).Yukarıdabelirtilen215milyar$’lıkmaliyetin
%37’sinidedirekmaliyetleroluşturmaktadır(2).Yapılmışçalışmalarda
farklıKİShastalıklarınındirekmaliyetlerininmilyardolaraulaşabildiğibildi-
rilmiştir(3).
Dolaylımaliyetler ise, iş gücü kayıplarını ve aktivitelerdeki azalmayı göstermektedir.
Farklıçalışmalardatoplammaliyetin%52’sive%64’üolarakyayınlanmıştır(3,4).Çalışmayaşı,
yaniaktifyaşdönemindeolanbirkişiiçinKİShastalıklarınabağlıişkaybınınmaliyetboyutuçok
dahageniştir.
Görülmeyenmaliyetlerise;yaşamkalitesinin,fizikselvesosyalfonksiyonunazalmasıdır.
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
��
DÜNYADA KAS İSKELET SİSTEMİ HASTALIKLARI ToplumunortalamayaşıyükseldikçeKİShastalıklarının
datoplumaolanetkisiartmaktadır.İngiltere’deyapılanbir
çalışmada 40 yıl öncesine göre bel, omuz ve yaygın KİS
ağrılarının prevalansında artış olduğu gösterilmiştir.(5)
1994–1995yıllarıarasında1956–1958yıllarınagöre
alt sırt ağrısı, omuzağrısı ve yaygınağrı hemerkeklerde
hemdekadınlardadahayüksek sıklıkta saptanmıştır (5).
KİS hastalıkları 150’den fazla farklı durum ve sendromu
içermektedir (6). Örneğin osteoartrit, romatoid artrit, bel
ağrıları,sırtağrıları,fibromyalji,vb.Dünyada70yaşüzeri
insanların%40’ıdizosteoartritindenyakınmaktadır.Oste-
oartritlihastaların%25’igünlükyaşamaktiviteleriniyerine
getirememektedir.Bel ağrıları epidemikdüzeyeulaşmıştır
ve insanların%80’i hayatlarının bir döneminde bel ağrısı
yaşamıştır (6). KİS hastalıklarının dünyada tahmin edilen
yüküTablo1’desunulmuştur.
Tablo1’degörüldüğüüzereKİShastalıklarısadecege-
lişmişülkelerindeğil,gelişmekteolanülkelerdedeönemli
bir sağlık sorunudur. Bu tablo göstermektedir ki; yaşam
süresi uzayacak olan insanoğlu için gelecek yıllarda KİS
hastalıkları daha da öncelik halini alacaktır. Bu aşamada
maliyeti çok fazla olan bu hastalıklar için oluşturulacak
koruyucuyöntemlerönplanaçıkacaktır.AmerikaBirleşik
Devletleri’nde(ABD)45yaşüzeri40milyondanfazlainsa-
nıetkilediğive2030yılındanüfusun%22’sinietkileyeceği
tahminedilmektedir (3).Avrupa’da46binkişiyleyapılan
çalışmadakatılımcıların%24’ününsırtağrısındanyakındığı
veağrınınenyaygınnedeninin%34ileosteoartritolduğu
bildirilmiştir (7). Avrupa’da toplam16 ülkede yapılan bu
çalışmadaağrınınenyaygınolduğuülke%30ileNorveç’tir
(7).KİShastalıklarınınAvustralya’da3milyonAvustralya-
lıyı etkilediği ve2haftalık işgücünde%0,9’lukkaybane-
denolduğubildirilmiştir(8).Avustralya’dayapılanHastalık
YüküÇalışması’ndaçalışmasındasakatlıkyükü[YLD(Years
LostduetoDisability)]sıralamasındaosteoartriterkeklerde
%3,9 iledokuzuncu sırada,kadınlarda%5,7 ileüçüncü
sıradayeralmaktadır(Tablo2)(9).1994yılıKanadaUlusal
Nüfus Sağlık Araştırması verilerine göre; 20 yaş ve üzeri
nüfustaartritprevalansı%14,1olaraksaptanmışolupher
10yaşartışınınartritgelişimini1.71(GA1,63–1,79)kat
arttırdığıbelirlenmiştir(10).Japonya’nınkırsalından60yaş
üzeri kadınlarda yapılan bir çalışmada vücudun herhangi
bireklemindeağrısıklığı%72,1olarakbildirilmiştir(11).
TOPLAM % ERKEK % KADIN %
1.Depresyon 8 1.Depresyon 6-Feb 1.Depresyon 9,8
2.Demans 5,6 2.İşitmeKaybı 5,7 2.Demans 6,8
3.Astım 4,8 3.AlkolBağımlılığı 4,9 3.Osteoartrit 5,7
4.Osteoartrit 4,8 4.Demans 4,4 4.Astım 5,3
5.İşitmeKaybı 4,1 5.Astım 4,3 5.GenelAnksiyeteBozukluğu 3,5
6.DiyabetesMellitus 3,8 6.KOAH 4,2 6.DiyabetesMellitus 3,5
7.AlkolBağımlılığı 3,5 7.DiyabetesMellitus 4,1 7.GörmeSorunları 2,9
8.KOAH 3,3 8.Felç 3,9 8.Felç 2,7
9.Felç 3,3 9.Osteoartrit 3,9 9.İşitmeKaybı 2,6
10.İskemikKalpHastalığı 3,1 10.İskemikKalpHastalığı 3,9 10.KOAH 2,5
Tablo 2 Avustralya’da Ulusal Düzeyde DALY’e Neden Olan İlk 10 Hastalığın Cinsiyete Göre % Dağılımı
Kaynak: Mathers CD, Vos ET, Stevenson CE, Begg SJ, The burden of disease and injury in Australia, Bull World Health Org (2001); 79(11):1076-1084
TÜRKİYE’DE KAS İSKELET SİSTEMİ HASTALIKLARITümdünyadaolduğugibiülkemizdedebeklenenyaşam
süresiuzamaktavekronikhastalıklarınsıklığıartmaktadır
(1). Ülkemizde yapılan hastalık yükü çalışmasının sonuç-
larınabaktığımızda tümTürkiye’deosteoartritler%2,9 ile
yedincisıradayeralmaktadır(Grafik1).Sakatlıkyükü[YLD
(YearsLostduetoDisability)]sıralamasındaKİShastalıkla-
rı%9,9 ileüçüncü sıradayer almaktadır (Tablo3) (12).
Yine2003yılındayapılanHaneHalkıçalışmasındasoniki
aydahekimtanısıkonulmuşilk20akutvekronikhastalı-
ğıngörülmesıklığınabakıldığında45yaşveüzerigrupta
romatizma,tanımlanmamış(ICD–10kodu:M79.0)üçüncü,
belağrısı10.sırada(ICD–10kodu:M54.5)yeralmaktadır
(13).BursaNilüferHalkSağlığıEğitimAraştırmaBölgesi
2005yılıÇalışmaRaporu’nagöre;5yaşveüzerinüfustaen
sıkgörülen10hastalıkiçindeKİSdiğerhastalıkları(A125)
veKİShastalıkları(A137-7)sırasıyla2399ve778olgusa-
yıları ile3.ve9.sıralardayeralmıştır(14).Çanakkale’de
ise KİS diğer hastalıkları (A125) %6,5 ile 8. sırada yer
almaktadır(15).
ÇALIŞMA HAYATI VE KAS İSKELET SİSTEMİ HASTALIKLARI Çalışangrupaçısındankas iskelet sistemihastalıkları
toplumagöredahadaüstsıralarayerleşmektedir.Çalışma
hayatındameslekiKİShastalıklarıtendon,kas,sinirvediğer
yumuşakdokulardahasaryapacaktekrarlayıcıfizikselha-
reketlerileoluşmaktadır.Kötüpostürdeçalışma,stres,tek-
rarlayıcıveşiddetliaktiviteler,molavermedenuzunsüreli
çalışmavekötüergonominedeniyleolmaktadır (16). İşle
ilgili KİShastalıklarında risk faktörleri; postür vehareket-
ler,yinelemeveiştemposu,hareketlerinşiddeti,vibrasyon
vesıcaklıkolaraksıralanmaktadır(17).Toplumdaolduğu
gibi çalışma hayatında da bu rahatsızlıklar yaşam kalite-
sini,ayrıcaçalışanlarınişverimini(iştenkalmavegüçkayıp-
ları)negatifyöndeetkilemektedir.DünyadameslekselKİS
hastalıklarıyıllık insidansının3.337.000yenivakaolduğu
tahmin edilmektedir (18). Amerika’da yapılan bir araş-
tırma, 1997 yılında kas-iskelet sistemi hastalıklarının en-
düstriyegetirdiğidoğrudanvedolaylımaliyetlertoplamının
$13-$14milyarolduğunuortayaçıkarmıştır.Meslekhasta-
lıklarının%42gibibüyükbiroranınıdakas-iskeletsistemi
hastalıklarıoluşturmuştur(19).İngiltere’deyapılanbiraraş-
tırmada1.020.000kişininKİSrahatsızlığındanyakındığıve
kişilerinbuşikâyetlerinenedenolarakişlerinibelirttiğibildi-
rilmişveKİShastalıklarınınyıllıkinsidansının%2,4olduğu
yayınlanmıştır(20).Norveç’teçalışanlardaabsenteizmeyol
açanveşikâyetenedenolandurumun1996ve2003yılla-
rındaKİS hastalıkları olduğubildirilmiştir (21).Hacettepe
ÜniversitesiSağlıkKontrolüÜnitesi2003YılıSağlıkMerkez-
leriÇalışmaRaporu’nagöre;40–65yaşakademikveidari
personeleuygulanan“PeriyodikSağlıkKontrolü”sonuçları-
nınöntanılaragöredağılımınagöreKİShastalıkları%13,5
ile ikincisıradayeralmaktadır(22).Çimentofabrikasında
çalışan işçilerin sağlık sorunlarının belirlenmesi amacıyla
yapılançalışmadaKİShastalıkları%16,3ileüçüncüsırada
bildirilmiştir(23)
KAYNAKLAR1.AkgünS,Budakoğlu I.İ,BakarC.DünyadaveTürkiye’de
MorbiditeveMortaliteDeğişimleri.ModernHastaneYönetimi
2004.Temmuz-Ağustos-Eylül:22–29
2.MeasuringtheBurdenofMusculoskeletalDiseaseMusculos-
keletalConditionsandInjuries:StatusandGoals,UnitedStates
BoneandJointDecade,http://www.usbjd.org/BOD.pptEri-
şimtarihi:23.07.2007
3.LubeckDP.Thecostsofmusculoskeletaldisease:healthne-
edsassessmentandhealtheconomics.BestPractice&Rese-
archClinicalRheumatology2003;17(3):529–539
4. Coyte PC, AscheCV, CroxfordR, ChanB. The economic
costofmusculoskeletaldisordersinCanada.ArthritisCareRes.
1998;11(5):315-25(Abstract)
5.HarknessEF,MacfarlaneGJ,SilmanAJ,McBethJ.Ismus-
culoskeletalpainmorecommonnowthan40yearsago?:two
population-basedcross-sectionalstudies.Rheumatology200-
5;44:890–895
6.TheBurdenofMusculoskeletalCondıtıonsattheStartofthe
NewMıllenıumWHOTechnicalReportSeries-919,Geneva,
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
��
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
�3
HastalıklarToplam DALY
Yüzde Erkek DALY Yüzde Kadın DALY Yüzde Toplam YLL Yüzde Toplam YLD Yüzde
Kardiyovasküler 2.086.527 19,32 1.161.702 20,51 924.825 18,00 1.728.491 29,43 338.036 6,96
Nöropsikiatrik 1.437.956 13,31 672.407 11,87 765.548 14,90 84.910 1,43 1.353.045 27,83
HIV/AIDSHariçDiğerEnf.Hast. 1.206.637 11,27 590.239 10,42 616.398 11,99 960.149 16,16 246.488 5,07
Yaralanmalar 1.165.807 10,79 830.754 14,67 335.053 6,52 629.344 10,59 536.463 11,04
MaternalvePerinatal 1.084.718 10,04 500.691 8,84 584.027 11,36 852.346 14,35 232.372 4,78
Kanserler 731.077 6,77 431.337 7,62 299.740 5,83 680.485 11,45 50.592 1,04
SolunumSistemiHast. 675.876 6,26 352.616 6,23 323.260 6,29 277.815 4,68 398.061 8,19
Kas-İskeletSistemi 485.459 4.49 225.394 3,98 260.065 5,06 2.609 0,04 482.850 9,93
SindirimSistemi 447.254 4,14 233.836 4,13 213.398 4,15 190.813 3,21 236.441 5,28
BeslenmeYetersizliğineBağlıHastalıklar
437.314 4,05 137.158 2,42 300.156 5,84 77.776 1,31 359.538 7,40
DiğerII.Grup 433.164 4,01 230.916 4,08 202.248 3,94 230.785 3,88 202.379 4,16
DuyuOrganBozuklukları 244.919 2,27 121,834 2,15 123.085 2,40 352 0,01 244.567 5,03
DiabetesMellitus 203.027 1,88 93.158 1,64 109.869 2,14 97.388 1,64 105.639 2,17
Genitoüriner 160.636 1,49 79.734 1,41 80.902 1,57 107.473 1,81 53.163 1,09
HIV/AIDS 2.125 0,02 1.802 0,03 323 0,01 579 0,01 1.546 0,03
Tablo 3. Türkiye Ulusal Düzeyde Temel Hastalık Gruplarının YLL, YLD ve Cinsiyete Göre DALY Dağılımı
2003
7.Pain inEurope–AReport.http://www.paineurope.com/fi-
les/PainInEuropeSurvey_2.pdfErişimtarihi:20.07.2007
8.DunlopDD,ManheımLM,YelınEH,Song J,ChangRW.
TheCostsofArthritis.Arthritis&Rheumatism(ArthritisCare&
Research)2003;49(1):101–113
9.MathersCD,VosET,StevensonCE,BeggSJ.Theburdenof
diseaseandinjuryinAustralia.WorldHealthOrganization.Bul-
letinoftheWorldHealthOrganization2001;79(11):1076
10.WangPP,KoeppenRE,GengG,BadleyEM.ArthritisPre-
valenceandPlaceofBirth:Findingsfromthe1994Canadian
NationalPopulationHealthSurvey.AmericanJournalofEpide-
miology2000;152(5):442–445
11.AoyagiK,RossPD,HuangC,WasnichRD,HayashiT,Ta-
kemotoT.Prevalenceofjointpainishigheramongwomenin
ruralJapanthanurbanJapanese-AmericanwomeninHawaii.
AnnRheumDis1999;58:315-319
12.UlusalHastalıkYüküveMaliyetEtkililikProjesi–Hastalık
YüküÇalışması.T.C.SağlıkBakanlığı-BaşkentÜniversitesi-Dün-
ya Bankası. http://www.hm.saglik.gov.tr/pdf/nbd/raporlar/
hastalikyukuTR.pdf
13.UlusalHastalıkYüküveMaliyetEtkililikProjesi–HaneHal-
kı Çalışması. T.C.Sağlık Bakanlığı-Başkent Üniversitesi-Dünya
Bankası. http://www.hm.saglik.gov.tr/pdf/nbd/raporlar/hane-
halkiTR.pdf
14.UludağÜniversitesi–NilüferBelediyesiNilüferHalkSağlığı
Eğitim ve AraştırmaBölgesi 2005 Yılı ÇalışmaRaporu.Bursa
2005.http://saglik.nilufer.bel.tr/pdf_doc/2005CR.pdf
15. ÇanakkaleİlSağlıkMüdürlüğü2004YılıÇalışmaRaporu,
CDformatında
16.YılmazF,ŞahinF,KuranB.İşeBağlıKasİskeletHastalıkları
veTedavisi.NobelMedicus2006;2(3):15–22
17.ÇakmakZA,TekbaşF,GülerÇ.İşleilgilikasiskeletsistemi
hastalıkları vebirikimsel zedelenmelerinönlenmesi. In: Sağlık
BoyutuylaErgonomiHekimveMühendisleriçin.Eds.GülerÇ.
PalmeYayıncılıkAnkara2004:227–255
18.LeighJ,MacaskillP,KuosmaE,MandrykJ.GlobalBurden
ofDiseaseandInjuryDuetoOccupationalFactors.Epidemio-
logy1999;10(5):626–630
19.AksoyD,DağdevirenM,KurtM.ÇalışmaDuruşlarınınEr-
gonomikAnalizi.GaziÜniv.Müh.Mim.Fak.Der.2003;18(3):
73-84
20.Musculoskeletal disorders. http://www.hse.gov.uk/statis-
tics/causdis/musc.htm
Erişimtarihi:15.07.2007
21.Ihlebaek C, Brage S, EriksenHR.Health complaints and
sicknessabsenceinNorway,1996–2003.OccupationalMedi-
cine2007;57:43–49.
22.HacettepeÜniversitesi SağlıkMerkezleri ÇalışmaRaporu
2003. http://www.sagmer.hacettepe.edu.tr/ubsportal/dosya-
lar/calisma_raporlari/2004/2004.pdf
Erişimtarihi:15.07.2007
23.GülerN,KubilayG.ÇimentoFabrikasındaÇalışanİşçilerin
SağlıkSorunlarınınBelirlenmesi.C.Ü.HemşirelikYüksekokulu
Dergisi1998;2(2):16–23
İşe bağlı kas iskelet hastalık-ları (İKİH) endüstrileşmiş ve endüstrileşmekte olan ülke-lerde yaygın bir sağlık soru-nu ve sakatlığın önde gelen nedenlerindendir. İKİH’nın iş günü kaybı ve sigorta tazmi-nat ödemeleri nedeni ile top-luma maliyeti yüksektir.
İKİH’nın gelişmesinde fiziksel etkenler (tekrarlayıcı, zorlayıcı
hareketler, ağırlık kaldırma, yanlış vücut mekaniklerinin kullanımı ve vibrasyon gibi),
psikososyal stesörler ve bireysel etkenlerin rolü
kanıtlanmıştır
DR. NUR KESİKTAŞ, PROF. DR. EMEL ÖZCAN, DR. KEREM ALPTEKİN, DR. ECE ÖZCAN*
İŞE BAĞLI KAS İSKELET HASTALIKLARINDA RİSK DEĞERLENDİRİLMESİ: HIZLI MARUZİYET DEĞERLENDİRME (HMD) YÖNTEMİ- QUICK EXPOSURE CHECK (QEC)
İşebağlıkasiskelethastalıkları(İKİH)endüstrileşmişveen-
düstrileşmekteolanülkelerdeyaygınbir sağlık sorunuve
sakatlığın önde gelen nedenlerindendir. İKİH’nın iş günü
kaybıvesigortatazminatödemelerinedeniiletoplumama-
liyetiyüksektir.
İKİH’nıngelişmesindefizikseletkenler(tekrarlayıcı,zorlayı-
cıhareketler,ağırlıkkaldırma,yanlışvücutmekaniklerinin
kullanımıvevibrasyongibi),psikososyalstesörlervebirey-
seletkenlerinrolükanıtlanmıştır.Kasiskelethastalıklarında,
riskleremaruziyeti vemaruziyette değişimi değerlendiren
çeşitlitekniklergeliştirilmiştir.Butekniklerbaşlıcagözlem-
selölçümleri,enstrümentalyadadirektyöntemleri,kendi
bildirimli sorgulamaları içerir. Bunlar arasında en yaygın
kullanılanı, gözlemsel ölçeklerdir. Gözlemsel ölçeklerin
özellikleriTablo-1’degösterilmektedir.
GÖZLEMSEL ÖLÇEKLERİN AVANTAJLARI VE DEZAVANTAJLARIGözlemsel ölçeklerin başlıca avantajları: •Basitveçabukcevaplanırlar.
•Diğerlerinegöreucuzdurlar.
•Posturaldeğerlendirmelerişibölmedenyapılabilir.
•Vücutpostürününuzunsüresabitkaldığı işler içinçok
uygundur.
Bazı dezavantajlar:•Düşükveyükseksayıdakitekrarlıişleriçinoptimumgöz-
lemsayısıhalabelirgindeğildir.
•Çalışanınfizikselişyüküdeğerlendirmelerindegözlemci-
ninsubjektifdeğerlendirmesiyeterlideğildir.
•Gözlemlemeyöntemidinamikişdurumlarınıdeğerlendir-
mededahaazhassastır.İntra-interobserverdeğişkenlikleri
vetekrarlanabilirlikleridahadüşüktür.
• Statik işleri değerlendirmede daha uygundurlar.
Uzun süre sabit kalan ya da basit tek tekrarlı işlerde
kullanılabilirler.
HIZLI MARUZİYET DEĞERLENDİRME YÖNTEMİEpidemiyolojikçalışmalardaİKİHbel,boyun,omuzveüst
ekstremitelerde,altekstremiteyeoranladahasıkgörüldü-
ğündengözlemselriskdeğerlendirmeyöntemleridahaçok
bubölgeleriçingeliştirilmiştir.Vücuduntümbölgeleriiçin,
birçokriskfaktörünüberaberdeğerlendirenyöntemlerden
biri,HızlıMaruziyetDeğerlendirme(HMD)yöntemidir.
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
�5
Expert İhtiyaçları Uygulayıcılar / İş sağlığı ve güvenliği uzmanları ihtiyaçları
GeçerliGüvenilirRiskfaktörlerinieşitdeğerlendirenGenelleştirilebilenDüzenleyicileriçinstandartaraçolmalı
HızlıAçıkKolayuygulanabilenKolayöğrenilenFormdoldurmaylasınırlıGöreveveişeözgünGereksizbilgitoplamayıiçermeyen
*İstanbul Üniversitesi İstanbul Tıp Fakültesi Fiziksel Tıp Ve Rehabilitasyon AD.
HMD, 1998’de İngiltere’de Surrey Üniversite-
sinde, Li ve Buckle tarafından geliştirilmiş ve
2003’deWoods,DavidveBuckletarafındanye-
nidengözdengeçirilerekiyileştirilmiştir.Yaklaşık
200 sağlık ve güvenlik uygulayıcısının katılımcı
yaklaşımıylaoluşturulanölçeğinönemliözellikle-
rindenbirideğerlendirmesürecindeçalışanında
katılımını sağlamasıdır.Böylece ergonomikgiri-
şimlerde katılımcı yaklaşım cesaretlendirilmek-
tedir.Çalışanlarınmaruzkaldıkları riskdüzeyini
belirleyerekmaruziyettedeğişimideğerlendiren,
HMDölçeği, ergonomikgirişimyapılmasıgere-
kenöncelikliişlerinbelirlenmesindeveuygulanan
ergonomik programının etkinliğinin değerlendi-
rilmesindeyardımcıdır.Hemçalışanlar,hemde
değerlendiricileriçinkılavuzözelliğitaşır.Tekni-
ğin öğrenilmesi kolaydır. İki bölümden oluşan
ölçeğin, gözlemciye ait bölümünde; çalışma
esnasında bel, omuz/kol, el bileği/el ve boyun-
da postür ve hareketler için 18 değerlendirme
yapılır. Çalışana ait bölüm elle kaldırılan, taşınan en faz-
la ağırlık, iş süresi, bir elle uygulanan en yüksek kuvvet,
işin gerektirdiği görsel dikkat, taşıt kullanma, titreşim, iş
performansıve işstresi için25değerlendirmedenoluşur.
Bunlarınbirbirineetkileşimindenbirpuanlamatablosuelde
edilir.Puanlaragöremaruziyetdüzeyidüşük,ortaveyük-
sekolarakdeğerlendirilir.
HMD’ninTürkçeadaptasyonunungüvenilirlikçalışmasıİs-
tanbulÜniversitesi İstanbulTıpFakültesiHastanesinde te-
mizlikişlerindeçalışanlardagerçekleştirildi.Ulusalveulus-
lararasıçeşitlikongrelerdesunulanbuçalışma,Journalof
BackandMusculoskeletalRehabilitationdergisindeyayın-
lanmaküzerekabuledildi.
HMD,İngiltere,Kanada,İran,Koregibibirçokülkedeça-
lışmalardavegünlükpratikuygulamalardakullanılmakta-
dır.Kanadaveİngiltere’deHMDyönteminedayandırılarak
kasiskelethastalıklarıiçinriskdeğerlendirmerehberihazır-
lanmıştır.ÜlkemizdeProf.Dr.EmelÖzcanveDr.NurKe-
siktaş’ınhazırladığı‘KasİskeletHastalıklarındaRiskDeğer-
lendirmeRehberi’ÇalışmaveSosyalGüvenlikBakanlığı,İş
SağlığıveGüvenliğiGenelMüdürlüğünün144noluyayını
olarakbasılmıştır.
Rehber; HMD’ye temel oluşturmak, değerlendirme için
görevlerin nasıl önceliklendirileceği ve temel görev anali-
zininnasılyürütüleceğihakkındabilgivermek,hersoruyu
açıklamakveyanıtlarıtarifetmek,değerlendirmelerinnasıl
skorlandırılacağınıgöstermek,girişimyapmak için sistem
yaklaşımınaözendirmekiçinyapılandırılmıştır.
RehberinyardımıylaHMD’ninfarklı işkollarındaişsağlığı
vegüvenliğiprofesyonelleritarafındankullanılabileceğinive
böyleceçalışanlarınkasiskeletsağlığınıkorumadaveiyileş-
tirmedeyardımcıolabileceğinidüşünüyoruz.
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
��
KAYNAKLAR1-Li, G. ve Buckle, P., Current techniques for assessing
physical exposure to workrelated musculoskeletal risks,
with emphasis on posture-based methods Ergonomics,
1999vol42,No.5,674-695
2-David G., Woods V., Buckle P. Further development
of theusabilityandvalidityof theQuickExposureCheck
(QEC)HSEBooksISBN0717628256,pp682005
3-Guided’évaluationrisquesMéthodeQECCommissionde
lasantéetdelasécuritédutravailduQuébecDépôtlégal
–BibliothèquenationaleduQuébec,ISBN2-550-44086-2,
2005
4-Özcan,E.İşebağlıkasiskelethastalıklarındakorunmave
ergonomic;4.İşSağlığıveGüvenliğiKongresikongreözet
kitabıAdana,Nisan,2005
5-ÖzcanE,KesiktaşN.,AlptekinK.,ÖzcanE.E.,4.Ulusla-
rarasıİşSağlığıveGüvenliğiBölgeKonferansı,Ankara15-
17Kasım2005
6-ÖzcanE.,KesiktasN.,AlptekinK.,ÖzcanE.E.,There-
liability of Turkish translation ofQuickExposureCheck(-
QEC) for riskassesmentofwork relatedmusculoskeletal
disorders,16.thWorldErgonomicsCongress,Maastricht,
Hollanda,10-14July,2006
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
�7
Ergonomi iş koşullarından kaynaklanan kas iskelet sistemi rahatsızlıklarını önlemek için yardım eden bir uygulamadır.
CAN AYANOĞLUİSGGM UZM. YRD.
İŞYERİNDE ERGONOMİ VE STRES
1. GİRİŞ Günümüzün gelişen teknolojisi ile her alanda bir de-
ğişim gözlenmektedir. Söz konusu değişim, bu alanlarda
çalışaninsanlarınyeteneklerinibedenselvedüşünselaçıdan
çeşitlendirmektevezorlamaktadır.Bunakarşılıkinsanların
bazıbelirliyapısal(anatomik),boyutsal(antropometrik)ve
psikolojiközellikleri vardır. İnsan iskelet vekas sisteminin
belirlibirhareketyeteneğivegücü,kaslarınenerjiyaratma
şekli,çevreyialgılayabilmevegerektiğindeondankorunma
özellikleri bulunmaktadır. Bu nedenle, işyerlerinde insan-
dan yapması beklenenler ile insanın temel özellikleri ara-
sındabiruyumolmasıgerekir.İşyerindemevcutolanzayıf
ergonomikdüzenbuuyumunazalmasıyönündeetkieden
faktörlerdir.İşyerindebufaktörlerlerinengellenmemesiça-
lışanıyoracak,işverimivekalitesinidüşürecek,işsağlığıve
güvenliğisorunlarınanedenolacaktır.
2.İŞYERİNDE ERGONOMİ VE STRES2.1 Ergonominin Tanımı Ve Tarihsel Gelişimi2.1.1 Ergonominin Tanımı
Ergonomi,insanilekullandığıdonanımveçalışmaorta-
mıarasındakiilişkileribilimselolarakinceleyerekuygulama
alanınaaktarandisiplinlerarasıbirbilimdalıdır.“İnsanMü-
hendisliği”veya“İşbilim”olarakdabilinenergonomi,insan,
makina ve işin birbirleriyle en iyi şekilde uyumlaştırılması
amacıyla, insanın fizyolojik, biyolojik, anatomik ve diğer
özellikleriniinceler,makinaveişinbuözelliklereuygunola-
rak tasarlanmasını sağlar. Ergonomi, insanın işinde daha
verimliolabilmesiiçinaşağıdakiişlevleriyerinegetirmelidir:
1. Çalışanınişyerindesağlıkvegüvenlikiçerisindeçalışma-
sınısağlamalıdır.
2. İşin, insanın antropometrik ölçülerine, beden gücü-
ne ve kişisel özelliklerine uygun olarak tasarlanmasını
sağlamalıdır.
3.Hertürlüalet,makina,araçvedonanımıninsanyetenek-
leriylebağdaşıkşekildetasarlanmasınısağlamalıdır.
4.Psiko-sosyalaçıdanolumlubirişortamıyaratılmasınıve
çalışmahayatınıninsancıllaştırılmasınısağlamalıdır.
Bahsedilen bu işlevlerin yerine getirilebilmesi için er-
gonomi, insanın fizyolojik ve biyolojik özelliklerini, enerji
gereksinimini, enerjinin çalışma ile ilişkisini, beslenme ve
bununçalışmaileilşkisini,yorulmayı,insan-makinesistem-
lerini ve çalışma koşullarını inceler; gürültü, ışık ve renk
etüdüyapar;çalışmavedinlenmesürelerininbelirlenmesine
katkısağlar.[1]
Diğer bir tanıma göre ergonomi işyeri şartlarını ve iş
taleplerini çalışanların kapasitelerine uygun hale getirme
bilimidir.Ergonomiprensipleriçalışanve işyeriarasındaki
uyumuartırmakiçinkullanılır.Pratikyaklaşımolarakergo-
nomi;İnsan,ekipman,kullanılanişsüreçleriveişçevresiile
ilişkileridüzenler.[2]
BirbaşkatanımagöreErgonomi(veyainsanfaktörleri
mühendisliği) sistemdeki bireyler ve diğer elemanlar ara-
sındakiilişkilerigözönünealanbirdisiplindirveinsanların
sağlığını,güvenliğini,sisteminperformansınıenuygundu-
rumagetirmekiçinteorileri,prensipleri,tasarımdakiverive
metodlarıuygulayanbirbilimdir.[3]
2.1.2 Ergonominin Tarihsel Gelişimi
Ergonominin gelişimindeki başlıca olaylar şu şekilde
sıralanabilir:
•F.W.Taylor(1856-1915)’ın18.yy’da”işdüzeni”anlayışı-
nıgeliştirmekiçinveişgörenlerindahaverimliçalışabilmesi
içinçeşitliteorilerortayaçıkarması;
•1910’lardaMr.&Mrs.Gilberth’in(Mr.GilbertMühendis,
Mrs.GilbertPsikolog)geliştirdikleriİşveZamanEtüdü(Ti-
me&motionStudy);
•1913’deMunsterberg’in“EndüstriyelEtkinliklerdePsi-
koloji”çalışması;
• İngiltere’dekurulan“YorgunlukKurulu”ve“UlusalEn-
düstriPsikolojisiEnstitüsü”;
•1949’da sadecepsikolojik yaklaşımın yeterli olmayaca-
ğınınanlaşılmasıylaveçokludisiplinegeçişle“Ergonomics
ResearchCouncil”ErgonomikAraştırmalarKonseyiOxford
Toplantısı.[4]
Türkiye’de ise bu alandaki ilk çalışmalar ergonominin
1971’deOrtaDoğuTeknikÜniversitesiEndüstriMühendis-
liği ders eğitim programına alınmasıyla başlamıştır. Daha
sonra, 1987 yılından itibaren her iki yılda bir, ergonomi
bilimini ülke çapında tanıtmak vebenimsetmek amacıyla,
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
��
üniversitelerinişbirliğiyleErgonomiKongreleridüzenlenme-
yebaşlamıştır.[4]
Ergonomi konusundaki ilk araştırmalar ekonomikkö-
kenlidirvesaltverimliliğinartırılmasıamaçlanmıştır.İnsanın
veriminiartırmak;makinetemposunaayakuydurmak,daha
fazlakâr,dahafazlaüretimyapmakolarakalgılanmıştırve
ilkaraştırmalardainsanmakineolarakgörülmüştür.Ancak
daha sonraları, insanı birmakina olarak görmenin yanlış
olduğu,gücününüstündeçalışan insanınyorularakkaza-
lara neden olacağı anlaşılmıştır. Günümüzde, ergonomik
çalışmalarla,çalışmaortamını,insanagelebilecekbirtakım
tehlikelerden ve kazalardan arındırmanın yanında insanın
hoşunagidecekveonumutluedecekbirortamadönüştü-
rülmekiçinçalışılmaktadır.[4]
2.2 İşyerinde Ergonomi Uygulamalarının Amaçları İşyerlerinde güngeçtikçe rekabetin korunabilmesi için
üretimoranının ve teknoloji ilerlemelerinin artmasıgerek-
mektedir.Bununsonucuolarakbugününişlerinde;
•Çoksıktekrarlananağıryükkaldırma,taşıma,itmeveya
çekmeişleriherhangibirekipmandanyardımalmadanya-
pılmaktadır.
• İşçininaynıgöreviuzunsüretekrarlamasıgereken işler
vardır.
•8saattenfazlaçalışılangünlervardır.
• Hızlı çalışma gerektiren işler yapılaktadır (hızlı montaj
hattıgibi).
Yukarıdabelirtilenlerinyanında–özelliklezayıfmakine,
aletveişyeritasarımıgibifaktörlerinbirarayagelmesi-çalı-
şandayaralanmalarlasonuçlanacakbaskılarayolaçacaktır.
İşyerlerindeişlerinveekipmanlarınergonomiprensiplerine
göretasarlanmamasıbubaskılarıntemelkaynağıdır.
Ergonomistler,endüstrimühendisleri, İ.S.G.uzmanları
vediğereğitimliuzmanlar,işyerlerindeergonomiprensipleri
uygulandığındaişyerlerindekimevcutbaskılarınazalacağını
veciddiyaralanmalarınengelleneceğinibelirtilmektedirler.
Bu önbilgilerden sonra işyerlerinde ergonomi uygula-
malarısonucundaoluşacakiyileşmelerşuşekildeözetlene-
bilir:
•İşsağlığıveişgüvenliğininsağlanması;
•İşgücükayıplarınınönlenmesi;
•Yorulmanınveişstresininazaltılması,motivasyonunartırılması;
•İşkazalarıvemeslekirisklerinönlenmesi;
•Verimlilikvekaliteninyükseltilmesi;
•İşçilerin işleridaharahatyapmasınısağlayaraküretimin
artırılması;
• Fiziksel güçten daha az güç gerektiren otomatikleşmiş
süreçler iledahaazhatayaparaküretimkalitesininartırıl-
ması;
•İşçilerinsağlıkproblemlerininazaltılmasıveböyleceişgü-
cükayıplarınınönlenmesi;
•Çalışanlariçinödenensağlıkveişgücüdeğişimimasrafla-
rınınazaltılması.[5]
2.3 İşyerinde Zayıf Ergonomik Düzenler Ve Olası Ergonomik Rahatsızlıklar Aşağıdaki rahatsızlıklarherkes tarafındanbilinen tarihi
meslekirahatsızlıklardır:
•Bayanhizmetlilerindizlerindekiağrılar,
•Bulaşıkyıkayankadınlarınbaşparmağındaki
rahatsızlıklar,
•Yazarlarınelkrampları,
•Veriişlemehastalığı,
•Rahiplerinverahibelerindizlerindekirahatsızlıklar,
•Çöptoplayanlarınomuzlarındakirahatsızlıklar,
•Terzilerinbileklerindekirahatsızlıklar.
Bu tarihimesleki rahatsızlıklar hala daha günümüzde
bulunmaktadır.Bugibirahatsızlıklarkasiskeletsistemira-
hatsızlıkları olarakçağrılangeniş incinmeve rahatsızlıklar
kategorisininbirbölümüdür.Kasiskeletsistemirahatsızlık-
larıgenellikleşiddetlitravmalartarafındanoluşmazlarama
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
30
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
3�
kaslar, tendonlar (kirişler), bağlar, eklemler, kıkırdaklar
gibiyumuşakdokulardavesinirsistemindetekrarlı incin-
melernedeniyleyavaşçaortayaçıkarlar.[6]
Kas iskelet sistemi rahatsızlıkları, ofiste çalışanlardan
endüstri işçilerine, atletlere ve hobi ile uğraşanlara kadar
herkestegörülebilir.İşleİlgiliKasİskeletSistemiRahatsızlık-
ları,işmetotlarıveçevreninnedenolduğuvekötüleştirdiği
kasiskeletsistemirahatsızlıklarıdır.Çalışanlarınfizikselye-
teneklerininişinfizikselgereklilikleriileuyuşmadığızaman-
lardaortayaçıkarlar.Diğerbirdeyişlezayıfergonomikdü-
zenesahipişyeriortamındayapılanişlersonucundaortaya
çıkarlar.
Bazı kas ve iskelet sistemi rahatsızlıkları:
•Kümülatiftravmahastalıkları;
•Travmahastalıkları;
•İşleilgilikas-iskeletsistemihastalıkları;
•Repetitifzorlanmazedelenmeleri;
•Aşırızorlanmazedelenmeleri;
•Aşırıkullanımsendromlarıgibidir.
Kas ve iskelet sistemi rahatsızlıkları tendonlar, tendon
kılıfları, ilişkili kaslar vekemikler, el,bilek,dirsek,omuz,
boyun,belvesırtıilgilendirenhastalıklardır.
İşle ilgili kas ve iskelet sistemi rahatsızlıklarının diğer
adları ise aşağıdaki gibidir:
•TekrarlıGerilmeyadaStresİncinmesi(RSI);
•TekrarlıHaraketİncinmesi(RMI);
•KümülativTravmaRahatsızlığı(CTD);
•AşırıKullanmaSendromu;
•FaaliyetleİlgiliAğrıSendromudur.[6]
Ergonomiişkoşullarındankaynaklanankasiskeletsis-
temirahatsızlıklarınıönlemekiçinyardımedenbiruygula-
madır.Çeşitliişleilgilikasiskeletsistemirahatsızlıkları,risk
faktörlerine aşırı, tekrarlı ve uzun sürelimaruz kalma ile
çalışanlarınbedenlerinezararverebilir.[6]
2.4 İşyerinde Ergonomik Risk Faktörleri Kas ve iskelet sistemi rahatsızlıklarıyla ilgisi olan ve
rahatsızlık sürecinihızlandıran iştenkaynaklı faktörlerer-
gonomikriskfaktörleriolaraknitelendirilmektedir.Bufak-
törlerdolaylıolarakveyadoğrudanrahatsızlıklarınoluşu-
munuetkilemektedirverahatsızlıklarınfizyolojiksüreci ile
bağlantılıdır.
Ergonomik risk faktörleri 3 ana başlık altında
incelenebilir:
Psikolojik Faktörler;
•Zihinsel(Cognitive)Yüklenme
•Psikososyal
•Organizasyonel
Çevresel Faktörler;
•Gürültü
•SıcaklıkveNem
•Aydınlatma
•Titreşim
•Kimyasallar
Fiziksel Faktörler;
•Tekrarlama
•Uygunsuz(Biçimsiz)duruşlar
•Statikduruş
•Aşırıgüç
•Sıkışma
2.4.1 Psikolojik Faktörler
Zihinsel (Cognitive) Yüklenme
Zihinselyüklenmeçalışanınpsikolojikdavranışlarınıet-
kiler.İşgücüileilgilendirildiğinde,çalışannicelaşırıyüklen-
meyemaruzkalacaktır.Aşırıyüklenmeçalışanın işmem-
nuniyetindevesağlığındanegatifbiretkiyesebepolacaktır.
Nicelaşırıyüklenme,çalışanaktiviteyebellibirsüremaruz
kaldığındakaslardaaşırıyüklenmeyesebepolacaktır.[7]
Psikososyal Etkiler
Bufaktörlerişinnasılorganizeedildiği,denetlendiğive
yönetildiği ile ilgiliçalışanınşahsianlayışıdır.Buanlayışlar
sınırlıkariyerfırsatları,iştanımınınbelirsizliğigibişeylerdir.
İşyerindekişartlargüvensizlik,korkuvekarmaşanınoldu-
ğubirortamoluşturabilir.Buşartlarçalışanlardadahafazla
rahatsızlıklarasebepolur.[7]
İşyerindeki Sosyal İletişim
Yöneticilerinyardımcıçalışanlarıylailişkilerisosyaldes-
teğin kaynağıdır ve negatif baskıyı önlemektedir. Ancak
aşağıdakilerçalışanüzerindekibaskıyıartırıcıetkenlerden-
dir:
•Grupiçerisindeçalışmabaskısı,
•Negatifsosyaliletişim,
• Agresif üretime odaklanan durumlar, çalışanların des-
teklenmemesiveperformanslarınınizlenmemesipsikolojik
baskıya sebep olur ve kas iskeletsel rahatsızlıkları artırır.
[7]
Organizasyonel Etkiler
a- İş Çizelgeleri
Düzensiz iş çizelgeleri (örneğin çalışma vardiyaları ve
vardiyadeğişimleri)işçininuyumaveyemealışkanlıklarını,
ailevesosyaliletişimlerinietkiler,işkazalarınasebebiyetve-
rir.[7]
b- İş Yükü ve Fazla Mesai
Çalışanın işyükü arttıkça, çalışan üzerindeki iş baskısı
artacakveperformanstalepleriyükselecektir.Buişbaskısı
çalışanınçeşitliriskleralarakişinikısayoldantamamlaması
için cesaretlenmesine de sebep olacaktır. Bunların sonu-
cundakasve iskeletsel rahatsızlıklarınoluşabilmeolasılığı
artacaktır.Ayrıcafazlamesaiçalışanınyorulmasınaveolay-
laratepkiverememesinesebepolabilir.Bununsonucunda
daişkazasıolasılığıartar.[7]
2.4.2 Çevresel Faktörler
Gürültü Seviyesi
Bu faktör başlıca;
•Gerçekleşenişindoğasından,
•Ekipmanınişleyişinden;fotokopimakinası,yazıcı,hava-
landırmasistemi,üretimbantlarıgibi,
•Zemindekullanılanmalzemedenveduvar
kaplamalarından,
•Telefonvediğerdiyalogaktivitelerininsayısıve
düzeyindenkaynaklanır.[7]
Ofislerdeki gürültü duyma kaybına sebebiyet verecek
kadar fazla değildir. Ancak endüstriyel ortamda gürültü
sebebiyleduymakaybısözkonusudur.[7]
Gürültünün çalışan üzerindeki etkileri şunlardır:
•Gürültüişitmekayıplarınanedenolur,içkulaktafizyolojik
hasarlaroluşur,
•İşverimliliğiüzerindeolumsuzetkiyapar,
•Psikomotorbozulmalar(uykudüzensizliği,bilinçdışıyan
etkiler)oluşur,
•Psikolojiketkiler(cansıkıntısı,dalgınlık)oluşur.[11]
Gürültünün iş verimine etkileri ise kısaca şu şekilde
özetlenebilir:
•İşkazalarıolasılığındaartış,
•İnsanhatalarınabağlıgecikmeler,
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
3�
•Aşırımalzemekayıpları,
•Belliuyarılarageçreaksiyon,
•Makinehatalarınıfarketmedeyavaşlık.[11]
Sıcaklık, Nem ve Hava Akımı
Çalışanınişinirahatbirşekildegerçekleştirebilmesiiçin
uygunsıcaklıktakibirortamdaçalışmasıgereklidir.Gerçek-
leştirilenişegöreenuygunortamsıcaklıklarıTablo2.1’de
belirtilmiştir.[8]
Yapılan işin türü Hava Sıcaklığı (0C)
Oturarak,düşünülerekyapılaniş 18–240C
Oturarak,hafifmanuelyapılaniş 16–220C
Ayakta,hafifmanuelyapılaniş 15–210C
Ayakta,ağırmanuelyapılaniş 14–200C
Ağıriş 13–190C
Tablo-2.1Farklıişlerifarklıdüzeydefizikselgüçharcaya-
rakyapılanişlerdegerekliolanhavasıcaklıları
Verimli ve sağlıklı bir işyeri ortamında;
•İdealhavaakımı150mm/sncivarındadır,
•Buakım510mm/sndüzeyineçıktığındaortam“esinti-
li”,
•100mm/sndüzeyinedüştüğündeortam“havasız”ola-
raknitelendirilir.
İşyerinderölatifnemlilikoranıenfazla%70olmalıdır.
Ancakenuygunoran30-60%seviyesindedir.
İşyerinde konforu artırmak için;
•Güneştengelenısıyıartırmakveyaazaltmakiçinperde-
lemekullanılmalı,
•İşyeriortamınauygungiysilergiyilmeli,
•Soğukortamlarda,işinyapıldığıyüzeydevekoltuktakü-
çükısıtıcılarkullanılmalı,
•Sıcakortamlardaiseyeterlisutüketilmeli,
• Havalandırma sistemleri çalışma ortamında bulunmalı
ancakçalışanlaradoğrudanmaruziyetiengellenmelidir.[7]
Aydınlatma
Her türlü işlemin kusursuz yapılabilmesi ve işgörenle-
ringözsağlığınınkorunmasıiçiniyibiraydınlatmatekniği
gereklidir.Aydınlatmaölçübirimi ‘lüks’tür.1mumun30
cmötedeyapabileceğiaydınlatma10lükstür.Rahatoku-
yupyazmak,dikişdikmekgibiişleriçin300lüksgereklidir.
[9]
İşinyapılmasıiçingereklibilgilerin%80’igörerekkazanıl-
dığı için iyibiraydınlatma ile;üretimhızlandırılır,kusurlu
ürünveisrafazaltılır,işçilerdegörselyorgunlukvebaşağ-
rılarıönlenir.İyibiraydınlatmadüzenitasarımı:
• Gün ışığı, olmadığı durumlarda ise gün ışığına yakın
beyazışık,
•Tekdüzeeşitaydınlanma,
•Durağan,sabitaydınlanma
• Göz kamaşmaya imkan vermeyen (uygun parlaklıkta)
aydınlanma,
•Çalışılanyüzeydegölgelenmeiçermeyenözellikleresahip
aydınlanmaolmalıdır.
Yapılan işlere göre gerekli aydınlanma düzeyleri Tablo
2.2’deverilmiştir.[9]
Titreşim
Tekbirnoktadatitreşimelvekolmaruziyeti,güçaletlerigibi
titreşennesnelerdenkaynaklanır.Titreşiminmevcutolduğuişlere
örnekolarakşunlarverilebilir:
•Günde30dakikadandahafazlayüksektitreşimdüzeyindetit-
reşenekipmanvealetlerinkullanımı(Zincirlitestere,krikoçekiç,
vurmalıaletler,yontanveperçinleyençekiç);
•Gündetoplam2saattendahafazlaortaseviyedekititreşimdü-
zeyindetitreşenekipmanvealetlerinkullanımı(testere,öğütücüler
vezımbalayıcılar).[6]
İş Türü ÖrnekAydınlık Gerksinimi (Lüks)
Kabaİşler MalDepolama 80–170
Ortaİncelikteİşler NormalMontajİşleri 170–350
İnceİşler Okuma,Çizim 350-700
Çokİnceİşler DuyarlıMontajİşleri 700-10000
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
33
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
34
Bütünvücuttatitreşim;fork-liftler,vinçler,kamyonlar,otobüs-
ler,metrolarveuçaklargibiaraçlardankaynaklanır.Bütünvücut
titreşimine,yüksekyadauzunsürelimaruziyet iskeletkaslarını
etkileyebilirvesırtınaltbölgelerindeağrıyanedenolabilir.[6]
Kimyasallar
Kimyasalmaddelerişyeriortamındasıvı,gaz,buhar,tozveya
katıolarakbulunmaktadır.Bazıkimyasalmaddelersolunduğunda
veyaderivegözetemasettiğindeçeşitliciddisağlıkproblemlerine
sebebiyetverirler.Rahatsızlıklarınsemptomlarıkısayadauzun
süresonraortayaçıkar. İşyeriortamındaalınacaktedbirlerlerle
maruziyetler işçinin rahatının sağlanması için azaltılmalıdır.
[10]
2.4.3 Fiziksel Faktörler
Tekrarlama
İşsırasındaaynıyadabenzerhareketlerinsıkaralıklarla
tekrarlanmasıdır.Örnekolarak:
• 2 saatten daha fazla süre hiç ara vermeden dakikada
2’dendahafazlakereelilebirbutonadokunmak;
•Klavyeüzerindegüniçerisinde4saattenfazlaaraverme-
denverigirmek.
Süreklitekrarlayanişlerde,kaslarındinlenmesiiçinye-
terli aralarverilmezsekasve iskelet sistemindeağrılarve
rahatsızlıklarkaçınılmazdır.[6]
Uygunsuz Duruşlar
Uygunsuzduruşlardoğalduruşundışındakiduruşlar-
dır.Doğalduruşişiçinengüvenliverahatduruştur.Doğal
olmayanduruşlarkasveeklemlerebaskıyaparakvücudun
fiziksellimitlerinizorlar.
•Güniçerisinde2saattenfazlasürekliellerileomuzvebaş
hizasınınüzerindeçalışmak;
•Güniçerisinde2saattenfazladizçökerekçalışmak;
•Güniçerisinde2saattenfazlabelibükerekveyaeğerek
çalışmak;
•Ayaklarınadestekvermedenoturmakverilebilir.[6]
Statik Duruş
İşçinin aynı pozisyonda uzun süre durarak çalışması
gerekenduruşlardır.Statikduruşlardakanakışısınırlanır,
kaslardayorgunlukvezedelenmeleroluşur.Ergonomikiyi-
leşmelerlestatikduruşunetkilerisınırlandırılabilir.[6]
Aşırı Güç
Güç kasa uygulanan kuvvetin büyüklüğünü belirtir.
Aşırı güce örnekler şunları kapsar:
•Ağırbiryükükaldırmak;
•Azbirkuvvetgerektirmesinerağmenbirkaleminüzerine
bastırmak;
•Birmouse’ututmakveaşağıhareketettirmek;
•Klavyedeverigirerkentuşlaravururcasınaklavyeyi
kullanmak.[7]
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
35
Aşırıkuvvetkaslarınnormaldendahafazlakasılmasına
sebepolur.Kasların,eklemlerinüzerindekiyükartarveze-
delenmeleroluşur.
Sıkışma
Yumuşakdokunun,kemikilesertveyakeskinbirnesne
arasındasıkışmasıdır.Kavramadanyadaelaletlerininkö-
şeleriiletemasdankaynaklanansıkışma,kanakışınıvesinir
iletiminiazaltır, tendonlarave tendonkorumalarınazarar
verebilir.Sıkışmalarergonomikiyileşmelerleönlenebilir.
Şekil2.4’dekisıkışmadurumundaönce;çalışan,kabın
keskin kenarları üzerine bileklerini koymaktadır. Bilekler
nötral olmayan pozisyona doğru uzanmaktadır. Ergono-
mikiyileştirmesonrasında;çalışanbileklerinidinlendirirve
önkolukoruyucudesteküzerindedir.Buşekildebilekve
önkoldoğalpozisyondadır.[6]
2.5 Ergonomik Risk Faktörlerinin Kontrolü İşverenlerişveişistasyonlarınıenuygunşekildetasar-
layarak,işiçinenuygunaraçveekipmanlarıseçerekergo-
nomikrahatsızlıklarıönleyebilir.İşverenler,işyerlerinderisk
değerlendirmesi yapılması sonucu ortaya çıkacak bilgileri
kullanabilirlerveriskfaktörlerinikontroletmekiçinaşağıda
belirtilenlerikullanarakprosedürleroluşturabilirler:
•İşistasyonları,aletveekipmanlarınıntasarımıveyayeni-
dentasarımıgibiuygunmühendislikkontrolleri;
•Uygunyükkaldırmatekniklerigibiişpratikleriveişalan-
larınıntemiztutulması;
•Eğergerekliyseçalışanrotasyonu,dahafazlaişçeşitliliği,
artırılmışdinlenmearalarıgibiyönetimselkontroller;
•Dizkoruyucular,titreşimeldivenlerivebenzercihazların
olduğukişiselkoruyucudonanımlar.[5]
Hiçbiryardımcıekipmankullanılmadanyapılanyüktaşıma
işlerindeiseaşağıdabelirtilenergonomikprensiplerinuygu-
lanmasıgereklidir:
•Taşınanyükilevücutarasındakimesafemümkün
olduğuncakısaolmalıdır;
•Taşımamesafesi3metredenkısatutulmalıdır;
•Taşımasırasındavücutbükülmelerindenkaçınılmalıdır;
•Taşınacakyüküniyibirşekildetutulmasınadikkat
edilmelidir.
İş yaparken kullanılan alet ve ekipmanların ergonomi
prensiplerinegöretasarlanmışolmasıönemlidir.Birçokel
aletveekipmanıbelirlibirzamaniçinkullanımauygundur,
uzunsüretekrartekrarkullanımiçindeğildir.İşverenişye-
rineyenibirelekipmanıaldığındaaşağıdabelirtilenergo-
nomiközellikleredikkatetmelidir:
•Ekipmanlarağırlıkçahafifolmalıvetutmayerleribilekle-
rindinlenmesiiçinuygunolmalıdır;
•Ekipmanlarherelinkolaylıklakullanabilmesi için tasar-
lanmışolmalıdır.Buşekildeherişçirahatçakullanabilir;
•Ekipmankeskintutmayerlerinesahipolmamalıdır;
•Elektriklialetlerherzamanmanuelaletleretercihedilme-
lidir.Böylecegüçvetekrarlamadüzeyiazaltılır;
•Düşüktitreşimvegürültüyesahipekipmanlartercihedil-
melidir.Eğertitreşimvegürültükaçınılmazisegereklikişi-
selkoruyucudonanımlartedarikedilmelidir.[5]
Ergonomik tehlikelerin azaltılması ve önlenmesi için
alet ve ekipmanların düzenli periyodik bakımları oldukça
önemlibir faktördür.Ekipmanlarher zaman temiz tutul-
malı veüreticinin talimatlarıdoğrultusundakulanılmalı ve
bakımıyapılmalıdır.Düzenliperiyodikbakımayrıcagürültü
vetitreşiminazaltılmasıiçindeönemlidir.[5]
Şekil-2.4 Sıkışmayı engellemek için ergonomi ile iyileşme
2.5.1 İşyerinde Ergonomik Rahatsızlıklara Karşı
Program Yönetimi
Ergonomik rahatsızlıkların önlenmesi için işyerlerinde
düzenlenecekprogrametkinbirergonomikdüzeniçinen
önemlielemandır.İyibirprogramrahatsızlıklarınerkenişa-
retlerininvesemptomlarınınfarkınavarmayı,rahatsızlıkları
önlemeyiveengellemeyiiçerir.
Ergonomik rahatsızlıkların önlenmesi için yürütülecek
programdaaşağıdakiunsurlarbulunmalıdır:
•Meslekhastalıklarınınveişkazalarınınkayıtlarınıntutul-
ması;
•Rahatsızlık septomlarının erken tanınması ve raporlan-
ması;
•Sistemlibirşekildeçalışanlarınsağlıktaramasındangeç-
mesivesonuçlarınraporlanması;
•Sınırlandırılmış işlergibi,koruyucuhizmetlerin faaliyete
sokulmasıveçalışanlaraperiyodikeğitimprogramısağlan-
ması;
• Her iş vardiyasında çalışanların işyeri sağlık ekipleriyle
iletişimininsağlanması;
• Çalışanların sağlık problerini sağlık ekiplerine önceden
iletmesiiçinhiçbirengelbulunmaması.[5]
2.5.2 İşyerinde Ergonomik Eğitim Programları
Eğitimprogramları,işlerinyapımındarolüolanyöneti-
ciler,denetçiler, tasarımcılar, tüketiciler, tamircilerve işçi-
leriçinönemlibiraraçtır.Eğitimprogramlarıileişverenler
çalışanlarınıişyerlerindekiergonomikriskfaktörlerinekarşı
bilgilendirebilirler. İyibirergonomikeğitimprogramıçalı-
şanlaraişekipmanlarını,aletlerinivemakinalarınıenuygun
şekildenasılkullanacaklarınıveişleriyapmakiçinendoğru
yollarıöğretir.Örneğin,eğitimlerileişverenlerçalışanlarının
doğalduruştaişyapmasınısağlayacakişmetodlarınateşvik
edebilirler(Dirsekvebileklerinindoğruaçıdabulunduğu).
Ya da işverenler çalışanlarına gerekli uygun ekipmanları
sağlayarak,çalışanlarınınbiçimsizduruşlarda işyapmala-
rınıengeleyebilirler.[5]
3.SONUÇ VE ÖNERİLER Günümüzdeartantüketicipopülasyonununihtiyaçları-
nınkarşılanması içingereküretimgereksehizmet sektö-
ründekiişyerlerindeçalışanlarınüzerindekiyüklergüngeç-
tikçedahadaartmaktadır.Buşartlariçerisindeişyerlerinde
işileilgiliincinmeverahatsızlıklarınazaltılaraksağlıkvegü-
venliğiniyileştirilmesi,konforun,moralinveişdoyumunun
geliştirilmesi,personeldeviroranınınveçalışanlarıntazmi-
natmaliyetlerininazaltılması veverimliliğinartırılması için
egonomikprogramlarınuygulanmasıkaçınılmazolmuştur.
İşyerindemevcut olan stres, ergonomik risk faktörlerinin
biri yadabirkaçınınbir sonucudur. İşyerlerindeyürütülen
ergonomik programlar içersinde, stres yönetimi de göz
önünealınmalıdır.
Birişyerindeergonomiakıllıcaçalışılıpağırçalışılmadı-
ğında;güvenlik,kalitevekonforunçalışanlarıdahaüretken
vemutlu hale getirdiğinde; sağlıklı ve güvenli olmak için
çalışıldığındagelişmişdemektir.
4.KAYNAKLAR1.SuB.A.,Ergonomi,AtılımÜniversitesiYayınları–5,An-
kara2001,s.1-3.
2.U.S.DepartmentofHealth,http://www.hhs.gov
3. Dul J,WeerdmeesterB.,Ergonomics forBeginners a
quickreferenceguide,2ndEd.Taylor&FrancisInc,2001,
s.1-2.
4.SuB.A.,Ergonomi,s.3-5.
5. Ergonomics:TheStudyofWork,U.S.Departmentof
Labor Occupational Safety and Health Administration
(OSHA),2000.
http://www.fop.org/downloads/OSHA%20Ergonomics.
6. Ergonomi Bilinç Eğitimi (Çeviri: H. Okan Durmuş),
http://www.sistems.org/ergomomi_bilinc_a.htm
7.Workers’CompensationBoardAlberta,OfficeErgono-
micsRemembering theBasics, s 7-22. http://www.wcb.
ab.ca/pdfs/ergobk.pdf
8.Dul J,WeerdmeesterB.,Ergonomics forBeginners a
quickreferenceguide,s.89.
9. SuB.A.,Ergonomi,s.151–197.
10. DulJ,WeerdmeesterB.,ErgonomicsforBeginnersa
quickreferenceguide,s.91.
11.SuB.A.,Ergonomi,s.123–133.
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
3�
DR. ALTAN KOLTANİŞYERİ HEKİMİ
MESLEKİ KAS İSKELET SİSTEMİ HASTALIKLARINI ÖNLEMEDE BİR ERGONOMİK YAKLAŞIM MODELİ
ÖZET İşletmemizde üretilen ve ağırlıkları 12-25 kg arasında
değişenseramikkutuları,konveyörbantlardanahşappa-
letlere işçilertarafındankolgücüyle istiflenmektedirler.Bu
yüzden paketleme çalışanlarında, bel ağrısı başta olmak
üzereyoğunmeslekikasiskeletsistemihastalıklarınarast-
lanmaktadır. Çalışmamızda; işçiler üzerinde zorlanma ya-
ratan ağır kaldırma, gürültü, aydınlatma, termal konfor,
beslenme,işeuygunlukveörgütselstresgibiişortamındaki
fizikselvepsikososyalçevreetkenleriholleregöredeğerlen-
dirilerekönlemleralındı.Tekrarlayıcıvezorlayıcıkaldırma
işlerinideğerlendirmekiçin,NIOSHRevizeKaldırmaDenk-
lemiyöntemikullanıldı.Buyöntemletümpaketlemeistas-
yonlarımızdaergonomikdüzenlemeler yapılmasıgerektiği
tespitedildiğinden, istiflemedekaldırmaişinitamamenor-
tadankaldıranyenibirergonomiktasarımgeliştirildi.Yeni
ergonomik tasarımın başarısı, bel omuruna binen yükün
%80oranındaazaldığınıngösterilmesiyle(Newton’un3.
HareketYasasıkullanılarak)ispatlandı.Ayrıcaeskiveyeni
yöntemde işçilerin kalp atış frekans artışları karşılaştırıldı-
ğında;yeniyöntemde%72oranındaazalmaolduğudo-
layısıyla işçilerin daha az yoruldukları gösterildi. Yapılan
işinkolaylaşmasıylaaynıişistasyonunda2yerine4işçinin
dönüşümlüçalışmasıdasağlanarak,belomurunagünbo-
yuncabinenyük;1,754,508Newton(N)iken124,988N’a
indirildi. Tüm düzenlemelerle yapılan iyileştirme oranı;%
93olupistiflemebölümlerimizdemeslekikasiskeletsistemi
hastalıklarıriskigözardıedilebilecekseviyeyegetirildi.Yeni
tasarım, teknolojisinin basitliği ve ucuzluğu nedeniyle her
işletmederahatlıklakullanılabilecektir.
GİRİŞ Kaslardaağrı,güçkaybı,kalpritmindekiartışvenefes
almadagüçlükgibibiyolojikengeller,işinhacminiveyasü-
resinisınırlamaktadır.Bedenselgüçharcayarakçalışanlar,
kendileriniçalışmayaitengüdüleri(aidiyet,parakazanma,
kendini ifade etme, güvenlik vb) veya endüstriyel üretim
ilişkilerindekiağırkoşullarsebebiylekapasitelerinindayana-
bileceğindendahafazlafizikselzorlanmayamaruzkalabil-
mektedirler. İşkoşulları işçilerinbiyolojikengellerinerağ-
menağırlaştığında,işçilerişleriniveyasağlıklarınıkaybetme
tercihiylekarşılaşabilirler.Butercih,işverenlerinduyarlılığı,
yasalarınvedenetimlerinniteliği,işçilerinsağlıkvegüvenlik
konusundakibilgileriiletaleptebulunabilmeimkanlarıara-
sındasondereceesnekzemindedir.AyrıcaKasİskeletSiste-
miHastalıklarınındoğasıgereği,tedaviveesenlendirilmeleri
güçveuzunsüreliolduğuiçinsekelkalmaoranıyüksektir.
Buyüzdenergonomiçalışmaları,palyatifdüzenlemelerye-
rineönleyiciveişinsürdürülebilirhalegetirilmesiniamaçla-
malıdır.Ayrıcafizikseldüzenlemeleringölgesindekalabilen
sosyalboyutihmaledilmemelidir.
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
37Ege Seramik San. Tic. A.Ş.
Uzun düşünce egzersizleri sonunda; çok da iyi bilinen bir güç kaynağını yeniden keşfettik. Bu güç, ironik bir şekilde kaldırma işleri sebebiyle kas iskelet sistemimize zarar veren ancak yeryüzünün bize ücretsiz olarak sunduğu yerçekimi kuvvetidir. Konveyör bantlara gerekli eğim ve eklentiler yapılarak kutuların yerçekimi sayesinde kaldırma, taşıma işlemi yapılmadan paletin üzerine gelmesi sağlandı.
YÖNTEM Yapılan araştırmalar ve değerlendirmeler sonucu istif-
leme bölümlerinde tekrarlayıcı ve zorlayıcı ağır kaldırma
işlerinideğerlendirmek içinNIOSHRKDyöntemikullanıl-
dı(1).RevizeNIOSHkaldırmadenklemininsonuçdeğeri,
Önerilen Kaldırma Limitinin(ÖKL) hesaplanmasıdır. ÖKL,
belirlikoşullaraltında,tümsağlıklıişçilerin,birzamanperi-
yoduboyunca(8saatekadar)belrahatsızlığıriskiolmadan
kaldırabilecekleri yükmiktarıdır.NIOSHKaldırmaEşiti ise
kaldırılanyükmiktarının,ÖnerilenKaldırmaLimitinebölün-
mesiileeldeedilir.Buoranın1’denbüyükolması,kaldırılan
yükün,önerilenkaldırmaLimitindenbüyükolduğunudo-
layısıylasağlıklıbirişçininçalıştığısüreiçerisindekaldırdığı
yüknedeniyleriskaltındaolduğunugöstermektedir.
2.1.Uygulama:Öncelikle formüldekideğerler için tümistiflemeistasyonlarındagerekliölçümleryapıldı(Resim1).
KaldırmaEşiti,işistasyonuvekutusayılarınınfazlalığısebe-
biylekutularınpaleteyerleştirildiğienküçükyataymesafe-
deherkatiçinayrıayrıhesaplandıveenyüksekdeğerlerin
tümişitemsilettiğivarsayıldı.
Hesaplanan maksimum (KE) oranlarının, işyeri sağlık
birimi kayıtlarındaki bel ağrıları nedeniyle tedavi olanlar
veyerideğiştirilenişçilerinprevalanslarıileuyumluolduğu
görüldü.Tablo2.
İkinciveüçüncüişistasyonlarındakiyüksekKEvevizite-
yeçıkışoranlarınarağmenyerdeğişikliğiönerileriningörece
dahaazolması,buistasyonlardaseramikebatlarındahenüz
yeniyapılanartışabağlandı.Önlemalınamaziseartankutu
ağırlığısebebiyleönümüzdekigünlerdebubölümlerdende
belproblemlerinedeniyleyerdeğişikliğiönerileriyapılabile-
cektir.
NIOSHRKD yönteminin KE’nin 1’den yüksek olması
halindeönerdiğiçözümönerileri, tektek incelendiancak
yapılanişveişyerimizinözelliklerinedeniyleKE’nin1veya
dahaazoranlaraçekilmesimümküngözükmedi.
Alternatif istif yöntemiolarakotomasyon ile robotların
kullanılmasıdüşünüldü,ancakbuyöntemdenişçilerinişleri-
nikaybetmeleritehlikesi,robotfiyatlarınınçokpahalıolması
veistiflemebölümlerimizinhacimolarakbutürsistemlerin
kurulmasınaizinvermeyecekkadarküçükolmasısebeple-
riylevazgeçildi.
Yapılaniş, işçilerimizveişletmemizinözelliklerigözönüne
alınarakistifişininşeklini,ergonomikaçıdanrahatlatacakyeni
biryöntemarayışınagidildi.Yeniyöntemdeşukriterlerdikkate
alınmıştır;kolgücüfaktörüvetekrarlayıcıvezorlayıcıhareket-
lerenazaindirgenmelidir,işçilerinişlerinikaybetmelerinese-
bepolmamalıdır,maliyetlerikabuledilebilirsınırlardaolmalıdır,
istiflemehızını ve kalitesini bozmamalıdır, işçiler yeni sistemi
içselleştirmelerigerekçesiyleprojeyedahiledilmelidir,yenidü-
zenlemelerilerisklerdeoluşanazalmaölçülebilirolmalıdır.
Resim1.KolgücüileistifverevizeNIOSHdenklemiiçinölçümler
İşİstasyonu 1.Hol 2.Hol 3.Hol 4.Hol 5.Hol 6.Hol 7.Hol 8.Hol 9.Hol 10.Hol
KaldırmaEşiti 2.35 3.72 2.61 2.3 2.9 1.12 2.57 4.14 5.16 2.39
Tablo 1.Holleregörekaldırmaeşitioranları
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
3�
Uzundüşünceegsersizlerisonunda;
çokdaiyibilinenbirgüçkaynağını
yenidenkeşfettik.Bugüç,ironikbir
şekildekaldırmaişlerisebebiylekas
iskeletsistemimizezararverenan-
cak yeryüzünün bize ücretsiz ola-
rak sunduğu yerçekimi kuvvetidir.
Konveyörbantlaragereklieğimve
eklentiler yapılarak kutuların yer-
çekimi sayesinde kaldırma, taşıma
işlemi yapılmadan paletin üzerine
gelmesisağlandı.
2.2. Yeni Tasarım: Konve-yör bant kesilerek bir iner-kalkar
köprü oluşturuldu ve bu köprü-
nün altına palet üzerine uzanan
ek birmini konveyör bant yerleş-
tirildi. Konveyörbantlara uygun eğimler verilerek kutula-
rınkaldırılmadan ilerleyebileceğibirdüzenekoluşturuldu.
Kesilen kısmın proksimal ucu bir miktar daha aşağıya
eğimlendirilerek, yatay pozisyonda gelen kutunun kendi
ağırlığı ile devrilerek dik konuma gelmesi sağlandı. Dik
konuma gelen kutuların, yine yerçekimiyle kendiliğinden
kayarak palet üzerine getirilmesiyle, kaldırma ve taşıma
işlemi yapılmadan palet üzerine aktarma işlemi başarıldı
(Resim2).Paletüzerindekiherkutuseviyesinekaymaiş-
lemininolabilmesiiçinpaletaltınainer-kalkarhidrolikplat-
formyerleştirildi.Kutuların işçilerinayaklarıüzerinedüşe-
rek yaralanmaya sebep olmamaları için palet kenarlarına
ve mini konveyor banta korkuluklar eklendi. Kutuların
devrilerek dik konuma geçerken zarar görmemeleri için,
minikonveyörbatrulolarınaplastikhortumgeçirildi.Palet
dolunca,köprükapatılarakkutuakışınınbirsonrakipalet
hizasınagelmesiveistifindiğerpaletteyapılmasısağlandı.
İkincikatistifiçinhidrolikplatformbirmiktarindirildi(Re-
sim3).
Tasarımınbuaşamasınakadarolankısmı,eskiçalışma
şeklindekikavrama,ağırkaldırma,asimetrikaçıileyakla-
şık60derecedönmevepaletinuzakkısmınakadareğilme
hareketleriniortadankaldırmıştır.Artıkişçiyekalangörev;
sadecekutularıiterekdüzeltmeişlemidir(Resim4,5).
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
40
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
4�
KARŞILAŞTIRMALAR3.1. Bel Omuruna Ters Yönde Etkileyen Kuvvetlerin KarşılaştırılmasıTekbirkutununistifisırasındabelomurlarınaetkiyenters
yöndekikuvvetler,eskiveyenidüzenekteayrıayrıhesap-
landıvekarşılaştırıldı.
Vücutekseniileyükekseniarasındakimesafe;50cm,
omurgayabinenkuvvetkolu;5cmkabuledildi.Yerçekimi
sabiti;9,81Nvepilotistasyondakikutuağırlığı;12kgdır.
(Eskidüzenekteomurgayaetkiyenkuvvet)
F1=F2Xb/a
F1=(F2:12,2 kg X 9,81 N) X 50 cm / 5 cm:1196,8N
Yenidüzenekte,kaldırmayerineitmeyapıldığıiçinkutu-
lararasısürtünmekatsayısıhesaplandı(Resim5).İkikutu
üstüste konularak öne doğru eğimlendirildiğinde üstteki
kutununhareketetmeyebaşladığıaneğimaçısıbirgönye
ile16dereceölçüldü.Buaçınıntanjantı,sürtünmekatsayı-
sıolarakkabuledildi.(tan16=0,28)
F4=Kutuağırlığı(12,2kg)XYerçekimiSabiti(9,81)
XSürtünmekatsayısı(0.28)=33,5N
Seramikkutusunuyataydüzlemdehareketettirmekiçin
gereklikuvvetin,vücudaolanetkisi;F4,bukuvvetinomu-
ra olan dikey etkisi; F3 ile gösterilmiştir.Yük kolu olarak
omuz-belarasımesafe;35cm,omurgayüksekliği;5cm
kabuledilmiştir.
Yenidüzenekteomurgayaetkiyenkuvvet(F3):F4Xb/a
F3:(F4:12,2kgX9,81NX0,28)
X35cm/5cm:234,5N
F1-F3:1196,8-234,5:962,3
962.3/1196,8:%80
Sonuçolarak,yenidüzenek ilebelomurunaetkileyen
kuvvet,%80oranındaazaltıldı(Resim6).Eskidüzenekte
kaldırma esnasında omurgaya binen yük, öne eğilme ile
omurgalar arası tek bir noktaya odaklanmaktadır. Yeni
düzenekteisesadeceitmeişlemiyapılmasıveomurgaların
görecedikolmasınedeniyle,omurgayabinenyükhomojen
dağılacağıiçinbelfıtığıoluşmaolasılığıdahadaazaltıldı.
3.2. Zaman Etüdü Yapılarak Dinlenmelerin Karşılaştırılmasıİşçiler,kutuistifidışındaasılişindevamıniteliğindeolanek
işlerde(boşpaletgetirme,paketlememakinesinekutukar-
tonlarınıyerleştirme,paletüzerinenaylonserme,istiflenmiş
kutularınçevresineçemberbağlama)(vb)yapmaktadırlar.
Resim.Yenitasarımınprototipi Resim 5. Paletüzerindekaydırarakistif
Eskiuygulamadabuişlerinrahatyapılabilmesiiçinistifleme
yapılamamaktadolayısıyla konveyör bant tamamendol-
maktadır.Dahasonradatelaşhalindeboşaltılmayaçalışıl-
maktadır.Eskiyöntemdearalıksızolarak110snçalışmave
ardındanyinearalıksız202sndinlenmeyapılabilmektedir.
Yenidizayndasadeceitmeileyerleştirmeyapıldığıiçin
tekbir istifkatı içinyaklaşık20snsürekazanıldı.Ayrıca
naylon kümesini istif sahasına yaklaştırılması,manuel ye-
rine otomatik çemberlememakinesi kullanılması ve kutu
kartonhaznesiniikimislibüyütülmesiileyanişleriçinhar-
canansüreyaklaşıkyarıya(16sn) indirildi.Her istifkatı
içintoplam~36snsürekazanılmasıilesıkaralıklıdinlen-
meperiyotlarıyapılabildiğiiçindahaazyorulduklarıkabul
edildi. Bu değerlendirme, Lehmann, Karrasch ve Müller
tarafındanyapılanbisikletdeneyindegösterildiğigibi;aynı
işinkısaaralıklarlavebölümlerhalindeyapılmasıdolayısıyla
sıkaralıklarladinlenilmesi ileyorgunluğunazalacağıbilgi-
siyleuyumludur(2).
3.3. Kalp Atış Frekansındaki Artışların Karşılaştırılması İşyükü içingerekliolangücüeldeetmemiz içinenerjiye
ihtiyacımız vardır. Vücudumuzun enerji üretimi sırasında
meydanagelençeşitlifonksiyondeğişiklikleri(Oksijentüke-
timi,kalpatışfrekansıdeğişikliklerivb)ölçülerekzorlanma
hakkındabilgisahibiolunabilmektedir(2).
Pilotbölgeolan1.HolPaketlemeünitesindeçalışanbeş
işçi ayrı ayrı değerlendirmeye alındı.Önce istirahat halle-
rindekinabızlarıölçülerekverilen işiyapmaları istendive
iş bitiminde nabızları ölçülerek kaydedildi. Ortalama kalp
atış frekans artışları her iki yöntemde karşılaştırıldığında
eskidüzenekteortalama25puanlıkartışsözkonusuiken
yeni tasarımda ortalama7 puanlık artış olmaktadır. Yeni
düzenekteyaklaşık%72oranındadahadüşükartışlariz-
lendiğiiçinenerjinindahaazharcandığıdolayısıyladahaaz
zorlandıklarıgösterildi.
3.4. Çalışma Düzeni ve Resmi Molalar3.4.1.Eski sistemde :Molasistemi,üçsaataralıksızistif,
birsaataralıksızkalitekontrolyapılmasışeklindedir.Yapı-
lanincelemede,kalitekontrolişisırasındafizikselyorgun-
luğamentalyorgunluğuneklendiğigözlendi.Kalitekontrol
kadrosundaistifyaptırılmayan22bayanişçiolması,belra-
hatsızlığıolanistifçalışanlarınınsadecekalitekontrolyapı-
yorolmalarısebebiylevarolansistemdebirersaatlikgörev
değişimideetkinyapılamamaktadır.Dinlenme,aynıorta-
mınfizikseletkilerine(gürültü,termalkonforvb)açıkoldu-
ğuiçinuygundeğildir.Azsayıdauzunsürelimolayerine,
çoksayıdavekısasürelimolalarındahayararlıolmasından
dolayı3saatağıristif1saatseçimişişeklindekiperiyotlar
uygunolmadığı, varolanmola sistemininamacınahizmet
etmektenuzakolduğuyargısınavarıldı.
3.4.2. Yeni sistemde:İşakışındakalitekontrolöncesigö-
revyapılanfırıngirişiveçıkışlarındaçalışanbirerişçi,her
iki saattebirdönüşümlüolarak istiflemekadrosunadahil
edilerek dönüşümlü çalışan işçi sayısı 2’den 4’e çıkarıldı.
Fırın girişinde ve çıkışında yapılan işlerin, paketlemelerde
olduğugibiağırvezamanlayarışanişlerolmadığıiçinyer
değişmelerarası işlerdeaksamaolmadı.Ayrıcaboşsüre-
lerdeyanişleryapılmasıgerekmediği içinaktifçalışmanın
yapılmadığıanlarfizikselvementaldinlenmeanlarıkabul
edildi.İstiflemeistasyonlarındazorlanmalarıoldukçaazalt-
mamızarağmen,ayrıcadönüşümlüçalışmasağlanarakişçi
başınadüşenzorlanmaveyorgunlukdahadaazaltıldı.Dö-
nüşümlüçalışmaile işçilerüzerindebirbaşkastresetkeni
olanmonotonluktaönlendi.
3.4.3. Toplam iyileştirmenin hesaplanması:Pilotbölge
seçilen1.İstifistasyonundaİşçilergünde7.5saatistifya-
parkenyaklaşık2000kutukaldırmaktadırlar.Dönüşümlü
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
4�
çalışmaileistifsüresiikisaateindirildiğiiçinistiflenenkutu
sayısıyaklaşık533’edüşmüştür.Onikikilogramlıkbirku-
tununkaldırılmasıyerineitilmesisırasındabelomurunabi-
nenyük;234,5Nolduğuiçinyeniyöntemdegünboyunca
omurgayabinentoplamyük;533X234,5N=124,988
Nolmuştur.Eskidüzenekte5.5saat içerisinde1466ku-
tunun kaldırılmasıyla yapılan istifte ise ; 1466 X 1196,8
N=1,754,508N yükhissedilmektedir. Yeni ergonomik
düzeneğe dönüşümlü çalışmadaki düzenlemelerin de ek-
lenmesiyleeskidüzeneklekarşılaştırıldığında;
1,754,508-124,988=1,629,520N
1,629,520N/1,754,508N=%93oranındaiyileştirme
sağlanmıştır.Pilotbölgeseçilen1.Holistiflemebölümünde
meslekikasiskeletsistemihastalıklarıriskigözardıedilebi-
lecekseviyeyeindirilmiştir.
3.5. İş Kazası Olasılıklarının DeğerlendirilmesiEski yöntemde, özellikle mesai sonuna doğru fiziksel ve
mental yorgunluk sebepleriyle,kutularındüşmesiyle ayak
bölgesinde ortopedik yaralanmalar olabilmektedir. 2006
yılındapaketlemebölümlerindeoluşanişkazalarınınsebep-
lerideğerlendirildiğinde;genelolarakayağakutudüşmesi
(%40),güvensizhareketler(%40)veakutbelyaralan-
maları(%20)görülmektedir.Yenitasarımdapaletvemini
konveyörbantkenarındakikoruyucukorkuluklarsebebiyle
kutularınyeredüşmesi tamamenönlendi.Güvensizhare-
ketlersonucuyaralanmalarençokkonveyörbantilepa-
ketlememakinesiarasınabantüstündenatlamasırasında
görülmektedir.Bunuönlemekiçinkonveyörbantayinebir
köprüdüzeneğiyapılarakençokkarşıyageçilenbölgeara-
sındarahatgeçişsağlandı.Ayrıcakarşıbölümesıkgeçişleri
azaltmak için kartonların istiflendiği haznenin uzatılarak
dahafazladolmasısağlandı.
DİĞER İYİLEŞTİRMELER İşortamındakigürültü,aydınlatma,termalkonfor,bes-
lenme,yapılanişefizikselvepsikolojikuygunluk,örgütsel
stres gibi etkenler yapılan işin zorlayıcılığı üzerinde etkili
oldukları ve artırdıkları için risklerinmatematiksel olarak
azaltılmasıileyetinilmeyerekçevreseletkenlereyönelikiyi-
leştirmelerdeyapılmıştır.
4.1. Aydınlatma:İstifleme bölümlerinde kutu üzerin- deki etiketlerin yoğun iş esnasındadikkatle seçilerek ayrı
paletlere istifi, zaman zaman dijital cihazlara müdahale
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
43
etmevbgibisebeplerleasgari200lüxaydınlatmagerekli
olduğudüşünüldü.Tümistiflemebölümlerindeyapılanay-
dınlatmaölçümlerinegöreuygundeğerlersadece;gündüz
1,2,3ve5.Holde,geceise2.ve9.Hollerdesaptandı.
4.1.1. Aydınlatma şiddeti :Aydınlatmanınistenenseviye-
yegelmesiiçindahagüçlüaydınlatmaaraçlarıteminiyerine
ışıkkaynaklarıtabanadoğrualçaltıldı.Çatıdagünışığından
faydalanmamızı sağlayan şeffaf kaplamalardan zamanla
yıpranarakışığıgeçirmeoranıazalanlaryenilendiveiyidu-
rumdaolanlariçinçatıtemizliğiyaptırıldı.
4.1.2. Işık yoğunluğu ve refleksiyon derecesi:Aydınlat-
maaraçlarıveyansımayapanduvarlar temizlendi,duvar
yansımasından faydalanmak için duvarlar beyaz boya ile
boyandı,zemininkötüolduğubölümlerdebeyazveparlak
seramiklekaplandı.Cisimlerindoğruveiyialgılanmasıiçin
seramikkutusu,konveyörbantvehidrolikplatformarası
renkkontrastfarklılıklarıdüzenlendi.Kuturenklerinemü-
dahaleedilemediğiiçin,konveyörbantlarvehidrolikplat-
formkoyurenkileboyandı.Hızlıvebedenselağırişlerya-
pıldığıiçin,soğukvesakinleştiriciolan“mavi”renkseçildi.
Busayedeaçıkkahvevekoyusarırenklerindeolankutuve
paletlerdaharahatalgılanırhalegeldi.
4.1.3. Görme keskinliği ve derinliği:Kutuetiketlerindeki
kalitederecesiniifadeeden1,2gibirakamlarınyazıkarak-
terleriikikatbüyütelerekvekalınlaştırılarakhızlıvedoğru
algılamalarısağlandı.
4.1.4. Göz muayeneleri: İstif işçilerinin tamamına, işyeri
sağlıkbirimindegözmuayeneleriyapıldıvegerekligörü-
lenlerhastaneye sevkedilerekgözlük aldılar veyagözlük
numaralarıyenilendi.
Budüzeltmelerileistifişçilerininyorgunluklarınıartıran
aydınlatma/algılamasorunlarıönlendi.Kutularınyanlışpa-
letlereistifinindüzeltilmesiiçindahahızlıçalışmanıngetire-
ceğiişkazasırisklerideazaltıldı.
4.2.Gürültü:Yapılanölçümlerde;sadece2,3ve6.Holpaketlemeistasyonlarındauygundeğerlersaptandı.Gürül-
tününetkileriniönlemekiçinsırasıyla;gürültükaynaklarının
tespiti,gürültününoluşmasıveyayılmasınınengellenmesi,
işçilerin kişisel koruyucu kullanımları planlandı.Paketleme
makinelerindeseramikleriuygunkanallaraitenminikpnö-
matikpistonlarınsertdarbeseslerivekanaladüşenserami-
ğikenarlardantutanteflonkeçeyeçarpması ileoluşan iki
ayrı sesinciddigürültüoluşturduğu izlendi.Ayrıca,kalite
kontrolöncesibantüstündekiseramiklerinüzerinetazyik-
lihavatutaraküzerindeki istenmeyentozvbgibiyabancı
maddeleritemizleyenfanmotorlarınıngürültüoluşturduğu
saptandı.
Pnömatikpistonlaragelenhavanınbasıncıişlevinemani
olmayacakşekildebirmiktarazaltılaraköncedarbeşiddeti
azaltıldı.Kauçukveteflonmalzemeleryenileriyledeğiştirile-
rekgürültüdüzeyiazaltıldı.İkincigürültükaynağıolanfan
motorları kaldırılarak yerlerine, dairesel hareketler ile se-
ramiküstündeki istenmeyenparçacıklarıdahagürültüsüz
temizleyentepsifırçayerleştirildi.
4.3. Termal Konfor:Aralık2006’dayapılanölçüm-lerde, paketleme ünitelerinin genel olarak termal konfor
şartlarınauyduğuizlendi.Ancakişletmemizde1200‘Cde
çalışan fırınlarolmasıve İzmir ilinin sıcakvenemli iklime
sahipolmasısebepleriyleyapılanölçümlerin,yazaylarında
datekrarlanmasıplanlandı.
4.4. Beslenme:Ağırişteçalışanlarınterlemeilenormal-dençokazotkaybetmelerivekaskitlelerinin fazlaolması
sebebiyle,kaloriartışıyanındamenülerinproteindenzen-
ginhalegetirilmesisağlandı.Ayrıcamolalardaayran,limo-
nata,çay,bisküvivbverilmeyebaşlandı.Psikolojikdoyumu
daartırmak için, yemekler tabldot tepsisi yerineporselen
tabaklardaservisyapılmayabaşlandı,masaörtülerideğiş-
tirildi,sofralarazeytinyağı,limonsuyu,sirkevebaharatlar
eklendi.Yemekhaneyegözehoşgelenbitkiler,tablolaryer-
leştirildi.Ayrıcaortamiklimlendirilmesisağlandı(3).
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
44
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
45
4.5. İşe Giriş Muayeneleri ve İşe Uygunluk Değerlendirmeleri: Yapılan işlerin ağırlığı sebebiyleolasıkişiselriskfaktörlerinienaza indirebilmekiçin insan
kaynaklarıbölümüileişbirliğiyapılarakişealımlardabazı
kriterlerdikkatealınmayabaşlandı.İstiflemebölümlerinde
işbaşıyapacakişçilerin,20-22yaşlarında,boy-kiloindeks-
leri20-24,9arasındaolan,antremanlı(spor,benzerişvb
yapmış),kasiskeletsistemihastalığıolmayankişilerinön-
celenmesisağlandı.
4.6. Örgütsel Stres:Fizikselzorlanmalaryanındapsi-kososyalzorlanmalarıdaincelemekiçinistiflemebölümle-
rindeçalışanların,işortamındankaynaklananstreslerema-
ruziyetlerini değerlendirmek amacıyla rastgele seçilen 30
istif işçisi üzerinde “örgütsel stres anketi” yapılmıştır (4).
Anketsonuçlarıdeğerlendirildiğinde;istiflemeişçilerininiş-
lerinitekdüzegörselerdeanlamlıbularaksevdikleri,yatay
vedikeyilişkilerindeönemliçatışmabulgularıolmadanka-
tılımcılığa yakın düzen içinde çalıştıkları, yoğun tempoda
çalışmalarınarağmenyükselmevetakdirgörmebeklentile-
rineyeterincedestekbulamadıkları,genelolarakkendilerini
sinirlivetükenmişhissettiklerisaptandı.Alınacakönlemler
veizlenmesigerekenyolaçısındankişileringizliliğinesadık
kalınaraküstyönetimlesonuçlarpaylaşıldı.Çözümönerileri
olarak;işçilerin,sadecebirişiyapmakiçinbirarayagelmiş
insantopluluğuolmadığı,işyerlerininsosyalbirüniteoldu-
ğuanlatıldı.Endüstripsikolojisinin,personel seçimi,eğiti-
mi,çalışmakoşullarınıniyileştirilipişverimininartırılması,iş
kazalarınınönlenmesiveiştatminigibiendüstriortamının
getirdiğiproblemlereçözümbulmayaçalışanbirbilimdalı
olduğu(5),busebeplerlebirendüstriyelpsikoloğunİşyeri
Sağlık Birimi kadrosuna dahil edilmesinin faydalı olacağı
bildirildi.Üstyönetiminkonuyaönemvererekdestekver-
mesiüzerine,endüstriyelpsikologistihdamıgerçekleştirildi.
Çalışmalarımızhenüzplanlamaaşamasındadır.
TARTIŞMA5.1. Mesleki Kas İskelet Sistemi Hastalıkları ve Risk Analizleri:Meslekikasiskeletsistemihastalık-larınındeğerlendirilmesinde,mesaidışıaktivitelerveyaşam
koşullarıgözardıedilmemelidir.Konuhareketsistemimiz
olduğu için günün24 saati dikkate alınmalıdır. İşçiler de
doğalolarakherkesgibi işdışıyaşamlarındaçeşitlizorla-
yıcı hareketler (alışveriş-kömür torbası taşıma, subidonu
kaldırma,çocuğunukaldırma / taşımavb)yapabilmekte-
dir.Örneğin,işyerimizdeçalışanlarınyaklaşık%20’siçevre
köylerdeoturmaktadırlarvegelenekselailetipiçiftçilikişlet-
melerindeyaşamlarınısürdürmektedirler.Bizimmesaison-
rasıekzorlanmaolaraktarifettiğimizçalışmalar,onlariçin
doğalbiryaşambiçimidir.Riskanalizleriişçimerkezliyapıl-
dığıtakdirde,yukarıdasayılanfaktörleryanındabeslenme,
molalar,haftatatili,yıllıkizin,mesaiyekalma,işdoyumu,
örgütselstres,işgüvencesi,aidiyet,yükselmebeklentisivb
gibipsikososyaletkileridedeğerlendirme imkanınasahip
olunacaktır.Bu sebeplerle, “işe bağlı maruziyetlerin azal-
tılarakmeslekhastalıklarının önlenmesi” deyişinin doğru
olduğuancakeksikkaldığıdüşüncesindeyim.Sabitişyükü
karşısında hissedilen zorlanmalar, vardiyalar sebebiyle iş-
çiden işçiyehattaaynı işçidezamanzamangörülebilecek
farklılıklar sebebiyle değişebilmektedir. Eğer işyerinde
riskleri ölçme, azaltma yanında yönetmeyi de istiyorsak;
işçilerin analizlerimize yansımaları, sadece yaş, cins veya
antropometrikveriolarakkalmamalıdır.Bu türyaklaşım-
lardaçalışmalarımızınöznesiolaninsanlar,incelediğimiziş
ortamında ki biyomekanik aksamlar olarakgörülebilirler.
Dolayısıylaergonominintemelfelsefesiolan;işçininişede-
ğil,işinişçiyeuydurulmasıamacındanuzaklaşılabilir.
KAYNAKLAR Waters T.R., Putz-Anderson V.,Garg A. “Applications
Manuel For The Revised NIOSH Lifting Equation”. US:
DepartmentofPublicHealth,PublicHealthServices,Cen-
tersforDiseaseControlandPrevention,National Institute
ofOccupationalSafetyandHealth,DivisionofBiomedical
andBehavioralScience,PublicationNo:94-110Cincinna-
ti,Ohio.Webadresses:http:/www.cdc.gov/niosh/94-110.
html.,1994.
BabalikF.C.Mühendisler içinErgonomi İşbilim.1.Ba-
sımNobelKitabevi,Ankara,2005.
PiyalB.,1991.TürkTabipleriBirliği,İşHekimliğiDers
Notları, İkincibasım,TürkTabipleriBirliğiyayını,Ankara,
Türkiye1991
TürkM.BirÖrgütselStresAnketinin(VOS-D)SeriÜre-
tim,SürekliÜretimTeknolojileriileHizmetSektöründeUy-
gulanması,ToplumveHekim,Volume13,Issue:2,March-
April1998
ÇelikkolA.ÇağdaşİşyaşamındaRuhSağlığıkitabı,Bi-
rincibasımAlfaYayınları,İstanbul,Türkiye,2001
Bel rahatsızlıkları toplumların en önemli sağlık sorunlarından biri olup endüstriyel tesislerdeki artış dikkat çekicidir.
ERDİNÇ GÜNAYMADEN MÜHENDİSİ
TTK YERALTI MADEN İŞLETMECİLİĞİNDE BEL AĞRILARI
Bel rahatsızlıkları toplumların en önemli sağlık sorun-
larındanbiriolupendüstriyeltesislerdekiartışdikkatçeki-
cidir.ABD’debelağrıları1985yılında1,3milyarişgünü
kaybınayolaçmıştır. İşveçtedeerkenvemalulenemekli-
liknedenlerinin%25’ibel rahatsızlıklarındandır(Göksoy,
1998).ABD’deUlusalBilimAkademisi, işebağlıkasiske-
lethastalıkları için1999’dayapılantoplamharcamanın,1
trilyonABDdolarıaştığınıbildirmektedir (Melhorn,2001,
MelhornveGardner,2004).
Yönetimsel kontrolmetotlarındanbiri olanbel kemer-
leriyle ilgilidetaylıbilimselçalışmanınyetersizliğivehenüz
koruyucumalzemestatüsükazanmamışolmasınedeniyle,
yeraltımadenişletmeciliğindebelağrılarıveergonomisiüze-
rinebilinç fazlagelişmemiştir.Madencikemerleri,TTK’da
enson1993yılında5000adetolmaküzereÇaydamarsa-
raçhanesinde(mandaderisimalzemesinden)yaptırılmıştır.
Ergonomikolmayanbukemerlerbelebinenyüküvücuda
transferedememektedir.Ayrıcaocaklambasıveferdikur-
tarıcıkemerüzerindesabitdurmamaktadır.
2000yılındaüretimekatılan4012yeraltıişçisine,ferdikurtarıcı vemadenci lambası taşıyacakmadencikemerle-ri dağıtılamadığından, işçiler gerek ekonomik, gerekse sağlamlığı nedeniyle kendi imkanlarıyla temin ettik-leri yeraltı bant malzemesinden yapılmış kemerleri kullanmaktadırlar.
BEL AĞRILARI Mekanikbelağrıları,tümbelrahatsızlıklarınınyaklaşık%95’ini teşkil eder (Özcan,2004).Kasların,disklerinveeklemlerinzorlanmasıylagelişir.Ani tekbirharekettenzi-yade tekrarlamalı hareketlerin etkisiyle oluşur. Ortalama4,5 kg olan lamba ve maske ağırlığının lomber bölgedeözellikle, L5-S1 ve L4-L5 omurlarının bulunduğukısımdakontrolsüztaşınmasınedeniyle,madenciocakkemerlerindestandardizasyonagidilmesivenihaiolarakkoruyucumal-zemestatüsünealınmasıbüyükönemarzetmektedir.Şekil1’de lomber(bel) bölgesigösterilmektedir.Lomber(bel)bölgesinde5adetomurvardır.Bunlar,L1denL5ekadarnumaralandırılarak ifadeedilirler.Örneğin,L4 -L5kısalt-masıyla4.ve5.belomurkastedilmektedir.
Bel bölgesindeki yükün takriben%30’ukarınkaslarıtarafındankarşılanmaktavealtbelbölgesitümvücutağır-lığınıtaşımaktadır.Belağrısınınenyaygınnedenininkasveaşırıgerilmeolduğu,bedenselçalışanlarda,işsırasındakul-lanılanbelkorselerininbelkazalarınakarşıkorunmadaetkiliolduğu,belağrılıhastaların%5gibiçokazbirkısmındaameliyatagerekduyulduğu,bel ağrılarınındörtteüçününkorunma ile önlenebileceği ve bel yaralanma oranlarınınhafifendüstride%3-5iken,ağırendüstride%20olaraksaptandığıbilinmektedir(Özcan,2005).
Bel ağrıları ile ilgili en önemli risk etkenleri; • Bedenen çalışma zorunluluğu: Ağır yükkaldırılma-sı,çekilmesiveya itilmesi, ağırkaldırmadacisminağırlığıdışında kaldırmanın tekrarı da önem arz etmektedir. Belağrısının en sık görüldüğü guruplar arasında ağır bedenifaaliyetveuzunsüreliayaktadurmayıgerektirenmesleklerbaştagelmektedir.İşyerininuygunolmayanfizikikoşulları
dagözardıedilmemelidir.
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
47TTK Kozlu Müessese Müdürlüğü
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
4�
• Vibrasyon: Martopikör, martoperfaratör, lokomotif,
sondajmakinası,araba,hilti,vbmalzemeveekipmankulla-
nanlardayüksekvibrasyonamaruzkalmanınkasaktivitele-
riniartırdığı,kasyorgunluğunayolaçtığı,diskbeslenmesini
bozarakdiskdejenerasyonunavebelfıtığıgörülmeoranının
artmasınanedenolduğuaraştırmalar sonucuortayakon-
muştur.
• Kötü Gövde Duruşu:Fleksiyon,lateralbükülmeveak-
siyalkıvrılmabelağrılarınıtetikleyenetmenlerolduğugibi,
doğruyükkaldırmavetaşımatekniklerininbilinmemesi,bu
konudakieğitimeksikliğivebilinçsizlikbelağrılarınıetkile-
yenönemlibirparametredir(Oğuz,2005).
• Psikolojik Etkenler:İşinisevmeyenlerinbelağrısınede-
niylehekimebaşvurmaoranı%6’yıbulmaktadır.
• Diğer Etkenler: Sağlıklı bir ortamhavasında ortalama
sıcaklık19,4–22,80C,bağılnem%30–70vehavahare-
keti150–510mm/snarasındaolmalıdır(Akgül,Yıldırım,
1995).Yeraltıocakhavasında,bağılnemin%90civarın-
daolması,özellikledönüşhavasıüzerindesoğukhavaakı-
mınınterlivücutüzerindekietkisibelağrılarındaönemlibir
etkendir. Dinlenme saatlerinin düzensizliği, stres, fiziksel
aktivitelerindengesizveanipikleriçermesi,şişmanlık,özel-
liklemadenciliksektöründesıkgörülendengesizbeslenme,
alkolvesigarakullanımıdabelağrılarınınartmasındabirer
etkendir.
Çizelge1’deTTKyeraltı işyerlerindekullanılanmartopi-
körden,demirbağakadarbirçokmalzemeveekipmanın
ağırlıklarıverilmiştir.Yeraltına inenherkesin, ferdimaske,
lamba,baret,çizmeilemevsimveişinözelliklerinegöreko-
ruyucumalzemeveekipmanıkuşanarakminimum6kg’lık
yükle işebaşladıklarıdikkatealındığındayeraltındakiyük-
lerintaşınmasıveyükünvücuttakitransferininönemidaha
netanlaşılacaktır.
ELLE TAŞIMA YÖNETMELİĞİ 11Şubat2004 tarihve25370sayılıResmiGazetede
yayımlanarak yürürlüğe giren “Elle Taşıma Yönetmeliği”
nin,GenelHükümlerbölümü;Madde5/bbendi,
İşveren; yükün elle taşınmasının kaçınılmaz olduğu du-
rumlarda,Ek:1’dekihususlardikkatealınarakelletaşıma-
dankaynaklananriskiazaltmakiçinuygunyöntemlerkulla-
nılmasınısağlayacakvegereklidüzenlemeleriyapacaktır.
Madde 6 / b bendi,özellikleişçilerinsırtvebelincinme
riskleriniönlemekveyaazaltmak için,Ek:1’dekihususları
dikkatealarak,çalışmaortamınınözellikleriveyapılanişin
gereklerineuygunönlemleri alacaktır.Hükmübulunmak-
tadır.
Bel ağrıları, iş gücündeki kayıp ve sağlık harcamala-
rındakifazlalıklarladikkatçekmektedir.Tanıvetedavihar-
camalarınındışındaçokuzunsüreliişgünükayıpları,üre-
timdendoğankayıplar ile, tekrareski işinedönememeve
tazminatlaryeralmaktadır.
BaskıveAmbalajsektöründe“KatılımcıErgonomiYak-
laşımı”konuluçalışmada,anılansektördebelağrısışikayet-
lerininönemliderecedeproblemteşkilettiğivebudurum
karşısında yapılan araştırmalar sonucunda yurtdışında, fi-
zikselzorlanmayıgerektirenişleriçintasarlananbelvesırta
destekveren“safetybelt”adlıözelbirgüvenlikkemerinin
bulunduğugörülerekbukemerinbaskıveambalajsektö-
ründe üzerinde denenen işçiler tarafından memnuniyetle
karşılandığıtespitedilmiştir(Dağdeviren,Erarslan2004).
Yeraltımadenişletmeciliğindekullanılan“lambavemas-
ke”belkemerleriileilgilitanımlanmışbirkemerstandardı
olmamaklaberaber,04.12.1973tarih,7/7583kararname
NoluİşçiSağlığıveİşGüvenliğiTüzüğü,altıncıkısım,Kişisel
KorunmaAraçlarıBölümüMadde529da“emniyetkemer-
leri,enaz12cmgenişliğindeve6mmkalınlığındauygun
malzemedenyapılacakvetaşımayüküenaz1150kgola-
caktır”denilerekbedenençalışmadaveağırkaldırmadabel
bölgesininönemivekorunmasıhususubelirtilmiştir.
Kullanılan Malzeme veya Ekipman
Ağırlığı
Martapikör 8.3 kg
Martoperfaratör 25 kg
Kömür delici böhler 9.5 kg
Tek Zincirli Konveyör Redüktörü 229 kg
Asetilen tüpü Boş: 49 kg Dolu: 54 kg
Oksijen tüpü hortum vs. Takımları 10 kg
Tokmak 5kg.–8kg
Takım çantası Ort. 10 kg
Sondaj tiji 7 kg (56’lık)
Delme patlatma tiji Macar 9.5 kg Maz 12 kg
3 tonluk caraskal 19.8 kg
B 10 G110 Demir Bağ (tek parçası) 108 kg
1 Kürek kömür postası 5 kg
1 kürek taş postası 10 kg
Domuz damı (20 dm3) Ort. 14 kg
Kama (Şak) (2 metre) 12 kg
Ferdi Kurtarıcı (OFK) 2.16 kg
Ocak Lambası 2.3 kg
Barutçu Sandığı 10 kg
Çizelge 1. TTK yeraltı işyerlerinde kullanılan malzemelerin ağırlıkları.
TTK’DA 2004-2005 YILLARINDA GÖRÜLEN BEL AĞRILARI TTKyeraltımaden işletmeciliğinde,pnömokonyoz tanı
vetaramalarıiledireküretimdenkaynaklanmayanepilepsi,
alkol,baypasv.betkenlerkapsamdışıbırakılarakyapılan
taramada,şekil2’degörüldüğügibi2004yılındakitoplam
1788heyetraporunun310tanesibelağrısı(işkazasıveya
belrahatsızlığıtoplamı)olarakgerçekleşmiştir.2005yılın-
daiseşekil3’degörüldüğügibitoplam1646heyetrapo-
runun288tanesibelağrısı(işkazasıveyabelrahatsızlığı
toplamı)olarakgerçekleşmiştir.
Ayrıca,şekil4’te2005yılındameydanagelen288bel
ağrısınınişkazasıveyabelrahatsızlığısayılarıverilmiştir.
Şekil5’de,2005yılında288belağrısı şikayeti ilehe-
kimebaşvuran işçilerin, iş kazasınabağlı bel ağrısı ile iş
kazasıdışındakibelrahatsızlığısonucuoperasyongeçirme
miktarlarıverilmiştir.
Bedenen çalışanlardabel ağrısının daha sık görülmesi
fiziksel faktörlerin bel ağrısındaki öneminden kaynaklan-
maktadır.Matsuivearkadaşlarınınyaptığıbiraraştırmada
3042 işçidebelağrısı riski ile işortamı ilişkisiaraştırılmış,
belağrısınınyaşamboyuprevalansının işingerektirdiğifi-
zikselkoşullarlailişkiliolduğu,enfazlariskinağırkaldıran-
larda olduğu tespit edilmiştir (Matsui, 1998). Endüstriyel
tesislerde bel ağrılarının aktivitelerle olan dağılımı Çizelge
2’deverilmiştir(Öztürk,1988).
2005 yılında bel rahatsızlığı geçiren 288 işçinin heyet
raporları sonucunda yeni iş yerleri şekil 6’da verilmiştir.
Bunlarınyeniişyerlerinegöredağılımları;
•52’sitedavi+isth.Sonrası‘A/93’maddesiileeski
işine,
•71’itedavi+isth.Sonrası‘B/93’maddesiile1altgruba
(haz.vb),
•12’sitedavi,oper,isth.Sonrası‘C/93’maddesiilehafif
işlerdeyeraltına(Mekanz.Presvb),
•153’ütedavi,oper,isth.Sonrası‘D/93,A/3-a,D/80,
D/53vb’maddeleriilesüresizocakdışına(4ve5.grup),
şeklindegerçekleşmiştir.
Bel Ağrıları
Diğer İş Kazaları
Şekil 2. 2004 yılı toplam iş kazalarının, bel ağrılarına oranı.
Bel Ağrıları
Diğer İş Kazaları
Şekil 3. 2005 yılı toplam iş kazalarının, bel ağrılarına oranı.
Şekil 4. 2005 yılında meydana gelen 288 bel ağrısının iş kazası veya bel rahatsızlığı dağılımı.
İş Kazası
Bel Rhzs.
Toplam
İş Kazası İş KazasıDışındakiBel Rhtsz.
ToplamBel
Ağrısı
300
250
200
150
100
50
0
300
250
200
150
100
50
0
İş K
azas
ı(b
el)S
onuc
uop
er.
İş K
azas
ıdı
şınd
abe
l rht
zs.
sonu
cuop
er.
Topl
amO
per.
(be
l)
Topl
amB
el A
ğrıs
ı
Şekil 5. 2005 yılında operasyon geçiren işçilerin dağılımı.
Aktivite Bel Ağrısı YüzdesiKaldırma %37–49
Eğilme %12–14
DönerekEğilme %9-18
Çekme %9–16
Düşme/Kayma %7–13
İtme %6–9
Taşıma %5–8
İndirme %4–7
Çizelge 2. Endüstriyel tesislerde bel ağrılarının yapılan aktivitelere göre dağılımı
Es. İşine Dön.
Haz. Naz vb Y. Altı
Hafif Yer Altı İş.
Topla Dışı
Şekil 6. 288 işçinin bel ağrısı sonucu çalışma iş yerleri.
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
4�
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
50
BEL RAHATSIZLIĞINDAN KAYNAKLANAN İŞ GÜNÜ KAYIPLARININ EKONOMİK BOYUTU 2004 yılındaki toplam1788 heyet raporundan bel ra-
hatsızlığıhariçdiğerişkazaverahatsızlıklardaki1478heyet
raporununişgünükaybı28.968iken310belrahatsızlığının
getirdiğiyeraltıişgünükaybı37.200gündür.
2005yılındameydanagelentoplam1646heyetraporun-
danbelağrılarıhariç1358’iortalama26.616yevmiyeişgünü
kaybınayolaçarken,meydanagelen288belağrısıise34.560
yevmiyeyeraltıişgünükaybınayolaçtığıtespitedilmiştir.
İş kazaları neticesi meydana gelen iş günü kayıpları
ortalama20gündür. Fakatbel ağrılarında ise operas-
yongerçekleşmeyenşikayetlerde3ay,operasyongeçiren
hastalardaise3–12ayarasındaistirahatsüresigözönüne
alındığında,belağrısışikayetlerindeortalamaişgünükaybı
120günkabuledilmiştir.
İşkazalarıileilgiliolarak2004yılında,KozluMüesse-
sesinde yapılan çalışmada iş kazalarının,%18,4’ününbel
bölgesindemeydanageldiğiniveişkazalarınınortalamaiş
günükayıplarının19,6+1,4günolduğunutespitedilmiş-
tir(Ayoğlu,2005).
Belrahatsızlıkları,toplamişkazalarınınort.%17.5’ini
kapsarken,işgünükayıplarıbakımındantoplamişkazave
rahatsızlıklarınortalama%56’sınıteşkiletmektedir.
Birbaşkadeyimlebeldenkaynaklanankazaverahatsız-
lıklarnedeniyle2005yılındaortalama34.560yevmiyenin
üretimdeistihdamedilememesianlamınagelmektedir.Öde-
nensağlıkharcamaları, tazminatlarveüretimkayıplarının
toplammaliyetiyıllık10.000.000YTL’ninüzerindedir.
NIOSH KALDIRMA EŞİTİ ABDUlusalMeslekiSağlıkveGüvenlikEnstitüsü
(NIOSH)kaldırmaeşitininamacı,bedenençalışanların,
“Kaldırılanağırlığın,TavsiyeEdilenAğırlıkSınırı(TAS)
aracılığıylahesaplananağırlıkkatsayısınaolanoranı”ile
kaldırmaindeksinitespitedip,ağırkaldırmanınyolaçtığı
belkazalanmalarınıengellemektir(Aslanhan,2004).
Tavsiye Edilen Ağırlık Sınırı Parametreleri;
TAS : (LC) X (HM) X (VM) X (DM) X (AM) X (FM) X (CM)
L:YükünAğırlığı;kgolarakdeğeridir.
H:HorizontalYerleşim;ayakbilekleriarasındakiçizginin
ortasınıdoğrudanyükünmerkezininaltındakidöşemeye
birleştirençizgininuzunluğudur.
V:VertikalYerleşim;yükünorjinindekiellerinyerinin,
zeminveyaçalışmayüzeyindensantimetreolarakuzunlu-
ğudur.
D:VertikalTaşınmaUzaklığı;kaldırmaişlemiyleyükünbu-
lunduğuyerdenkaldırıldığıyereolanmesafeninsantimetre
olarakdeğeridir.
A: AsimetriAçısı;yükünorjindenkaldırıldığıyerekadar
vücudunönündenaçısalolarakyaptığısapmadır.
F: KaldırmaFrekansı;dakikadakikaldırmasayısıdır.
Kaldırmasayısı/dk.olarakhesaplanırveyorgunlukfaktörü
olarakuygulamayasokulur.Kaldırmaetkinliklerininsüre-
si,saatolarakölçülmektedir.
C:KavramaSınıflandırması;elincismikavramakalitesi
“iyi,ancakyeterli,kötü”olaraksınıflandırılır.
NIOSH kaldırma eşiti hesaplanırken sekiz ayrı görev
değişkenininölçülmesivekendileriiçinstandarttablolarda
verilençarpanların saptanması suretiyle “Tavsiye Edilen
Ağırlık Sınırı”tespitedilmektedir.
TAS=(LC)X(HM)X(VM)X(DM)X(AM)X(FM)X(CM)
formülündekiherbiretmen(0)ile(1)arasındabirdeğere
sahiptir.Bunlarformülegirildiğindekabuledilebilirsınır-
lardakiağırlıkmiktarınındüşmesisağlanmaktadır.
LC:Yükkatsayısı(yükdeğişmezi)Optimalkoşullarda
kaldırılabilecek, kabul edilebilir sınırlardaki ağırlık miktarı
23kgolarakönerilmekleberaberNIOSHkaldırmaeşitiüst
sınırını30kg’akadarmüsaadeetmektedir.YeraltıMaden
işletmeciliğininemekyoğunçalışılanbir işkoluolmasıne-
deniyle yapılacak çalışmalarda “LC”Yükkatsayısı 30kg
olarakkabuledilecektir.
HM:Hortizontaldeğişkendirve25/Holarakhesaplanır.
Burada (H) yukarıda anımlanan hortizontal yerleşimdir.
Eğer (H)25cm’denazsaçarpan1,0değerinialır.Eğer
63 cm’yi aşarsa çarpan sıfırdır. Çünkü 63 santimetrenin
zeribirçokişçininerişimkapasitesinindışındadır.
VM :Vertikal çarpandır ve {1- [0.003 x (V-75) ] }
olarakhesaplanır.(V)dahaöncetanımlananvertikalyer-
leşimdir. Eğer vertikal yerleşim175cmninüzerinde ise
(VM)sıfırolur.Çünkübirçokişçininvertikalolarakerişim
kapasitesiniaşar.
ERGONOMİ RİSK ANALİZİ (AĞIRLIK KALDIRMA)
OPERASYON ADI
AĞIRLIK SABİT (KG)
YAŞ BAY İÇİN BAYAN İÇİN LC
>18 30 20 30
15 - 18 20 15
KALDIRMA BAŞLANGICINDAKİ ELLERİN YERDEN YÜKSEKLİĞİ VM
A YERLEŞİM (A) cm 0 10 20 30 40 50 60 70 75 80 90 100 110 120 130 140 150 160 175 >175
FAKTÖR 0.78 0.81 0.84 0.87 0.90 0.93 0.96 0.99 1.00 0.99 0.96 0.93 0.90 0.87 0.84 0.81 0.78 0.75 0.70 0.00
KALDIRMA BAŞLANGICI İLE BİTİŞİ ARASINDA AĞIRLIĞIN HAREKET ETTİĞİ DİKEY MESAFE DM
B YÜKSEKLİK ( B ) cm 10 - 25. 40 55 70 85-100 115 130-145 160 175 175
1.00 0.93 0.90 0.88 0.87 0.86 0.85 0.85 0.85 0.00
KALDIRMA SIRASINDA AĞIRLIK VE VÜCUT MERKEZİ ARASINDAKİ YATAY MESAFE HM
C UZAKLIK ( C ) cm <25 28 30 32 34 36 38 40 42 44 46 48 50 52 54 56 58 60 63 <63
FAKTÖR 1.00 0.89 0.83 0.78 0.74 0.69 0.66 0.63 0.60 0.57 0.54 0.52 0.50 0.48 0.46 0.45 0.43 0.42 0.40 0.00
AĞIRLIK DÖNDÜRME AÇISI AM
D AÇI (D) Derece 0 15 30 45 60 75 90 105 120 135 135
FAKTÖR 1.00 0.95 0.90 0.86 0.81 0.76 0.71 0.66 0.62 0.57 0.00
AGIRLIK KAVRAMA DURUMU CM
E KAVRAMA D İYİ ANCAK YETERLİ KÖTÜ KAVRAMA
FAKTÖR 1.00 0.95 0.90
AĞIRLIK KALDIRMA SIKLIĞI (FREKANS)
FREKANS KALDIRMA/DAK. 0,2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 FM
İş Süresi 8 SAAT A 30 0.85 0.81 0.75 0.65 0.55 0.45 0.35 0.27 0.22 0.18 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00
F A > 30 0.85 0.81 0.75 0.65 0.55 0.45 0.35 0.27 0.22 0.18 0.15 0.13 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00
2 Saat A 30 0.95 0.92 0.88 0.81 0.79 0.72 0.60 0.50 0.42 0.35 0.30 0.25 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00
A>30 1.00 0.92 0.88 0.81 0.79 0.72 0.60 0.50 0.42 0.35 0.30 0.25 0.23 0.21 0.00 0.00 0.00 0.00
1 Saat A 30 1.00 0.95 0.94 0.91 0.88 0.81 0.80 0.75 0.70 0.60 0.52 0.45 0.41 0.37 0.00 0.00 0.00 0.00
A>30 0.97 0.94 0.91 0.88 0.84 0.80 0.75 0.70 0.60 0.52 0.45 0.41 0.37 0.34 0.31 0.25 0.00
TAS = (LC) X (HM) X (VM) X (DM) X (AM) X (FM) X (CM)
KALDIRILAN AĞIRLIK (kg) HESAPLANAN AĞIRLIK
KALDIRILAN AĞIRLIK HESAPLANAN AĞIRLIK KALDIRMA İNDEKSİ
< 0.75 hiçbir Risk Yok 0.75 - 1.25 Risk İncelenmeli > 1.25 Düzeltilmesi Gerekli
Not: 1. KALDIRMA İNDEKSİ 1.0’ IN ALTINDA OLACAK BİÇİMDE PLANLANMASI GEREKMEKTEDİR.
2. KALDIRMA İNDEKSİNİN 1.0 İLE 3.0 ARASINDA BULUNMASI, İŞİN TEHLİKELİ OLDUĞUNU VE
ERGONOMİK DÜZENLEME GEREKTİRDİĞİNİ BELİRTMEKTEDİR.
3. KALDIRMA İNDEKSİNİN 3’ TEN BÜYÜK OLDUĞU DURUMLARDA ACİLEN İYİLEŞTİRME YAPILIR
Çizelge 3. Ergonomi Risk Analizi (Ağırlık Kaldırma)
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
5�
DM:Uzaklıkçarpanıdırve[0.82+(4.5/D)]formülüy-
lehesaplanmaktadır.Vertikal taşınmauzaklığıolanD,25
cmdenbileküçükolsa1,0’ıaşamaz.
AM :Asimetri çarpanıdır ve ( 1-0.0032 X A) olarak
hesaplanır.Aasimetriaçısıdır.
FM:Frekansçarpanıdır.Frekansçarpanınınamacısık/
veyauzunsürelikaldırmayabağlıyorgunluğagöreayarla-
manınyapılmasıdır.
CM:KavramaÇarpanıdır.
KALDIRMA İNDEKSİ NIOSHKaldırmaeşitiyardımıylatespitedilenparamet-
relerleTavsiyeEdilenAğırlıkSınırı“TAS”belirlenir.Kaldırı-
lanağırlığınTavsiyeEdilenAğırlıksınırınaoranıileKaldırma
İndeksitespitedilir.
KaldırılanAğırlık(L)
Kaldırmaİndeksi(Kİ)=---------------------------------------
TavsiyeEdilenAğırlıkSınırı(TAS)
NIOSHİşsüreçlerindeKaldırmaİndeksi’nin1.0’ınüze-
rinde olmasının bel ağrılarının görülme sıklığını artırdığı
belirtilmektedir.Bunedenlekaldırmaişleminingerçekleşti-
rildiğiişsüreçlerininKaldırmaİndeksi1,0’ınaltındaolacak
biçimdeplanlanmasıgerekmektedir.Kaldırma İndeksi’nin
1,0 ile3,0arasındabulunması, işin tehlikeliolduğunuve
ergonomikdüzenlemegerektirdiğini, 3,0’ın üzerindebu-
lunması ise işin çok tehlikeli olduğunu ve acil ergonomik
düzenlemenin zorunlu olduğunu anlatmaktadır (Waters,
Anderson,Garg,1994).NIOSHKaldırmaEşiti,ergonomi
riskanaliziÇizelge3’deverilmiştir.(Aslanhan,2004)
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
5�
TTK YERALTI İŞYERLERİNDE MUH-TELİF SANATLARDA YAPILAN ÇA-LIŞMALARDA KALDIRMA İNDEKSİ-NİN TESPİT EDİLMESİA)Lağım veya tabanlarda biriken kömür veya taş pos-
tanın kürekle konveyöre atılması çalışması esnasında
oluşan NIOSH kaldırma eşitinin hesaplanması;
Ağırlık sabiti (LC:30),Kaldırmabaşlangıcındaki ellerin
yerdenyüksekliği100cm(VM:0.93),Kaldırmabaşlangıcı
ile bitişi arasında ağırlığın hareket ettiği dikeymesafe 40
cm(DM:0.93),Kaldırmasırasındaağırlıkvevücutmerkezi
arasındakiyataymesafe60cm (HM:0.42),Ağırlıkdön-
dürmeaçısı900(AM:0.71),Ağırlıkkavramadurumuiyi
(CM:1.00),Ağırlıkkaldırmasıklığı2saattenazve6kez/dk
(FM:0.60)olaraktespitedildiğinde,
Ağırlıksabitimüsaadeedilenüstsınırolan30kg.
kabuledilmiştir.(LC:30)
BuparametreleregöreTavsiyeEdilenAğırlıkSınırının
hesaplanması,
TAS = (LC) X (HM) X (VM) X (DM) X (AM) X ( FM) X (CM)
TAS = 30 X 0.42 X 0.93 X 0.93 X 0.71 X 0.60 X 1
TAS = 4.64olaraktespitedilir.
a- Buçalışmailebirişçi,dakikada6kez2saatzamanzarfındabeher10kg’lıktaşpostaküreğiile7200kg
postayıkonveyöreatabilmektedir.
KaldırılanAğırlık10kg’lıktaşpostası
Kaldırmaİndeksi=--------------------=------------------------=2.15
TAS4.64bulunur.
Kİ=1,0–3,0arası,yapılaniştehlikelidirveergonomik
düzenlemegerekir.
b-Buçalışmailebirişçidakikada6kez2saatzamanzarfındabeher5kg.lıkkömürküreğiile3600kg.kömür
postasınıkonveyöreatabilmektedir.
KaldırılanAğırlık5kg’lıkkömürpost.
Kaldırmaİndeksi=-------------------=-----------------------=1.07
TAS4.64bulunur.
Kİ=1,0–3,0arası,yapılaniştehlikelidirveergonomik
düzenlemegerekir.
B)B.10 – G110 Demir bağın kaldırılması esnasında olu-
şan NIOSH kaldırma eşitinin hesaplanması;
İkiParçadanoluşanB.10–G110DemirBağın, bir
tanesi108kgoluportalamaüçkişiileyükleme,boşaltma
vekaldırmayapılmaktadır.Kişibaşınadüşenağırlıkmiktarı
36kg.dır.
Ağırlıksabiti(LC:30),Kaldırmabaşlangıcındakiellerin
yerden yüksekliği 10cm (VM:0.81), Kaldırmabaşlangıcı
ile bitişi arasında ağırlığın hareket ettiği dikeymesafe 55
cm(DM:0.90),Kaldırmasırasındaağırlıkvevücutmerke-
zi arasındaki yataymesafe 30 cm (HM:0.83), Ağırlık
döndürmeaçısı600(AM:0.81),Ağırlıkkavramadurumu
ancakyeterli(CM:0.95),Ağırlıkkaldırmasıklığı1saatten
azve0.2/dk(FM:1.00)olaraktespitedildiğinde,
TAS = (LC) X (HM) X (VM) X (DM) X (AM) X ( FM) X (CM)
TAS = 30 X 0.83 X 0.81 X 0.90 X 0.81 X 1,0 X 0.95
TAS = 13.96olaraktespitedilmektedir.
KaldırılanAğırlık36kg
Kaldırmaİndeksi=-------------------=--------------------=2.58
TAS13.96bulunur.
Kİ=1,0–3,0arası,yapılaniştehlikelidirveergono-
mikdüzenlemegerekir.
C) Domuz damı ve maden direği istifleme çalışması es-
nasında oluşan NIOSH
Kaldırma eşitinin hesaplanması;
Ağırlıksabiti(LC:30),Kaldırmabaşlangıcındakiellerin
yerdenyüksekliği10cm(VM:0.81),Kaldırmabaşlangıcı
ilebitişiarasındaağırlığınhareketettiğidikeymesafe70cm
(DM:0.88),Kaldırmasırasındaağırlıkvevücutmerkezi
arasındaki yataymesafe 30 cm (HM : 0.83), Ağırlık
döndürmeaçısı900(AM:0.71),Ağırlıkkavramadurumu
ancakyeterli(CM:0.95),Ağırlıkkaldırmasıklığı2saatten
azve2defa/dk(FM:0.88)olaraktespitedildiğinde,
TAS = (LC) X (HM) X (VM) X (DM) X (AM) X ( FM) X (CM)
TAS = 30 X 0.83 X 0.81 X 0.88 X 0.71 X 0.88 X 0.95
TAS = 10.53olaraktespitedilmektedir.
a-Ort.14kg.ağırlığındakidomuzdamıtahkimatıyapımı,
KaldırılanAğırlık14kgdomuzdamı
Kaldırmaİndeksi=--------------------=-------------------------=1.33
TAS10.53bulunur.
Kİ=1,0–3,0arası,yapılaniştehlikelidirveergonomik
düzenlemegerekir.
TTK YERALTI İŞYERLERİNDE KULLANILAN BEL KEMERLERİ
a)Mandaderisindenimaledilmişmadencibelkemerleriilemaskevelambanınbeldekikonumuresim1,2,3,4,5ve6’daverilmiştir.
resim 1 resim 2 resim 3
resim 4 resim 5 resim 6b)Ocakbandındanveyadiğerderimalzemelerdenimaledilmişmadencikemerleriilemaskevelambanınbeldekikonumuresim,7,8,9,10,11ve12’deverilmiştir.
resim 7 resim 8 resim 9
resim 10 resim 11 resim 12
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
53
b-Ort.40kgağırlığındakimadendireğiyüklemeveboşaltmaçalışması,
Ağırlıksabiti (LC:30),Kaldırmabaşlangıcındakiellerin
yerdenyüksekliği10cm(VM:0.81),Kaldırmabaşlangıcı
ile bitişi arasında ağırlığın hareket ettiği dikeymesafe40
cm(DM:0.93),Kaldırmasırasındaağırlıkvevücutmerke-
ziarasındakiyataymesafe<25cm(HM:1.00),Ağırlık
döndürmeaçısı600(AM:0.81),Ağırlıkkavramadurumu
iyi(CM:1.00),Ağırlıkkaldırmasıklığı2saattenazve2
defa/dk(FM:0.88)olaraktespitedildiğinde,
TAS = (LC) X (HM) X (VM) X (DM) X (AM) X ( FM) X (CM)
TAS = 30 X 1.00 X 0.81 X 0.93 X 0.81 X 0.88 X 1.00
TAS = 16.11olaraktespitedilmektedir.
KaldırılanAğırlık40kgmadencidireği
Kaldırmaİndeksi=------------------=----------------------------=2.48
TAS16.11bulunur.
Kİ=1,0–3,0arası,yapılaniştehlikelidirveergono-
mikdüzenlemegerekir.
İNGİLİZ YAPIMI MADENCİ BEL KE-MERLERİ İLE ALMAN YAPIMI MA-DENCİ BEL KORUYUCULARIa)İngilizyapımımadencibelkemerleriresim13’deverilmiştir.
b)İngilizyapımımadencikemerleriveAlmanEssenBöl-gesimadencibelKoruyucularıresim,14,15,16,ve17’de
verilmiştir.
TTK YERALTI ÇALIŞMA KOŞULLARI GÖZ ÖNÜNE ALINARAK ANTİSTATİK MALZEMEDEN ÖZEL OLARAK YAP-TIRILMIŞ ERGONOMİK MADENCİ BEL KEMERİ
09 Şubat 2007 tarihinden itibaren 100 adet özel ta-
sarım madenci kemeri TTK Kozlu Müessese Müdürlü-
ğü yeraltı üretim birimlerinde kullanılmaya başlanmıştır.
Resim18.19.20.
İşçilerle yapılan kontrol ve toplantılarda özel tasarım
madenci bel kemerlerinin, taşınan lamba vemaskeyle
sabitlenipbelbölgesini sardığı, lambavemaskeağırlığını
hissetmediklerini,belbölgesiveböbreklerisıcaktuttuğu-
nu beyan etmişlerdir. Kemer veremediğimiz ve özellikle
belindedahaevvelrahatsızlıkyaşayanişçilertarafındanda
önemliorandakemertalebialınmıştır.
Yaklaşık7aydırTTKKozluMüessesindekullanılmakta
olan100adetözeltasarımmadencibelkemerlerinde,tes-
pitedileneksiklik,problem,talepveönerilerdikkatealına-
rakyapılantadilatlardansonra,belbölgesi18cmeninde,
paraşüttokasındanimal,lambavemasketakmakolonları
dayanıklı özel malzemeden imal ve tokalı sistemli, resim
19-23arasındaverilenergonomikmadencibelkemerleri
TTKyeraltımadenişletmeciliğikullanımınauygunhalege-
tirilerekkarşılaşılanproblemlerçözümlenmiştir.
27.10.2007 tarihinde Türkiye Taşkömürü Kurumu
KozluMüesseseMüdürlüğünüziyaret eden,T.C.Çalışma
veSosyalGüvenlikBakanıSayınFarukÇELİKveTTKGenel
Müdürü Sayın Rıfat DAĞDELEN’in Ocak turnesi öncesi
kuyu başı ve konferans salonu fotoğrafları resim 21 ve
22’daverilmiştir.
TürkiyeTaşkömürüKurumu(TTK)yeraltıkömürüre-
timi,jeolojikyapınedeniylemaaleseftammekanizekazıya
olanakvermemekteveemekyoğunçalışılanbirişkoluola-
rak faaliyetgöstermekzorundakalmaktadır.Bunedenle,
kaldırma,taşımaveçekmeaktivitelerindebelergonomisi
bilinci büyükönemarz etmektedir.Özel tasarımmaden-
cibelkemerleriyle ilgili raporların, kullanıcılar tarafından
olumlugelmesivebüyükbirmemnuniyetlekarşılanması,
şuanakadarkemerkullananişçilerimizdenbelileilgiliher-
hangibirişkazasıveşikayetoluşmamasıüzerine,başta
TTKolmaküzereTürkiyegenelindetümyeraltımadenişlet-
Resim 13 İngiliz yapımı madenci bel kemerleri
resim 14 resim 15
resim 16 resim 17
resim 19 resim 20
resim 18
resim 21 resim 22
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
54
melerinde,buözeltasarımmadencibelkemerlerikullanı-
mınınyaygınlaştırarakbelergonomisibilinciningeliştirmesi
veböylecebelebağlı işkazasayısınıazaltılmasımümkün
olabilecektir.
Ayrıca, madenci bel kemeri standardının belirlenmesi
ileKişiselKorucuDonanım(KKD)statüsünealınmasıda
büyükönemarzetmektedir.
SONUÇ VE ÖNERİLER Bel ağrılarının, iş kazası veya bel rahatsızlığı şekilde
ayrımlarıyapılmaklaberaber,buradakiayrımınkalınçizgi-
lerlebelirlenmesiçokmümkünvedoğruolmayacaktır.Bel
ağrılarınınişkazasısayılıpsayılmamasıbirçokülkedehala
tartışmakonusudur.Şimdiyekadarbelfıtığıgerekçesiyle
çoksayıdamaddimanevi tazminatödendiğigerçeğidik-
katealınırsa,“önlemeninödemedenucuzolduğu”sözü
unutulmamalıdır.
Yıllıkeğitimfaaliyetlerikapsamındaaçılacakkurslarda,
belkazalanmalarıileilgiliriskfaktörleritanıtılarakkorunma
metotlarının anlatılması, doğru eğilme, ağırlık kaldırma,
taşıma,dönmevb.metotlarınuygulamalıvegörselolarak
öğretilmesi,belağrılarınakarşıalınacakilkveenetkiliön-
lemdir.
Yeraltındaki ağırlık kaldırma ve taşıma faaliyetlerinde,
caraskal,palanga,krikovbyardımcıekipmanlarınkullanı-
mıyaygınlaştırılmalıdır.Özelikle,bacalardaarınakilitvedi-
rekmalzemesitaşımadavinçkullanımı,nakliyatişçiliğinde
düşenarabavelokomotifinkaldırılmasındakrikokullanımı
alınacakönlemlerarasındasayılabilir.
Sonolarakalınmasıgerekentedbirlerarasındasayılan,
yönetimsel kontrol metotlarından biri olan madenci bel
kemerleri,belbölgesinidesteklemesi,yüküsabitlemesive
vücuda transferi hususları dikkate alınarak değerlendiril-
melidir.Olasıriskanında,(demirbağ,göçük,konveyör,5
tonlukarabamanevrakoluvbsıkışma)lambavebağlantı
elemanlarındansüratleuzaklaşmakhayatiönemtaşıyabil-
mektedir. Kemeri tokasından sökmek yerine, paraşüt ve
emniyetkemerlerindeolduğugibi tekparmakhareketiyle
açılabileceközelliktedizaynedilmelerideriskanalizibakı-
mındanönemlidir.
KAYNAKLARAkgül,M.K.,Yıldırım,F.(1995)“EğitimAraçlarınınKulla-
nımındaErgonomikÖlçülerinÖnemi”5.Ergonomikong-
resiMPMyayınlarıNo:570s431İstanbul1995.
Aslanhan,B.(2004),“MeslekibelağrılarındaNIOSHkal-
dırmaeşiti.”Türktabiplerbirliği,meslekisağlıkvegüvenlik
dergisi19.s23.Temmuz2004
Ayoğlu,F.,Kıran,S.,Şahin,Z.,Açıkgöz,B.(2004)“TTK
Kozlu İşl.Müd.lüğü2004yılıgerçekleşen işkazalarının
değerlendirilmesi”.ZonguldakKaraelmasÜnv.Üniversite-
siTıpFakültesiHalkSağlığıADZong.2004.
Dağdeviren,M., Eraslan, E. (2004) “Katılımcı Ergonomi
Yaklaşımı”Türktabiplerbirliği,meslekisağlıkvegüvenlik
dergisi19.s28.Temmuz2004
Göksoy,T. (1998) “Bel-BacakAğrılarınınDünü,Bugünü
veYarını”Belağrılarıkitabı.EditörGöksoyT.s6.İstanbul
1998
Matsui H, Meada A. (1998) Association of familial and
physical factorswith lowbackpain. Spine 23(9):1029
s34.1998.
Melhorn,J.M.(2001)“OccupationalOrthopaedicsinThis
Millennium” Clinical Orthopaedics and related research.
No:385:23-35.
Melhorn,J.M.,GardnerP.(2004)“HowWePreventPre-
ventionofMusculoskeletalDisordesintheWorkplace”Clin
orthop,419:285-296.
Oğuz,S.,Kaptan,H.,Büyükpamukçu,M.(2005),“Ça-
lışma yaşamında bel ağrısı” Türk tabipler birliği,mesleki
sağlıkvegüvenlikdergisi22.sayıs45.Nisan2005.
Özcan,E.(2004)“Belağrısıhakkındaöğrenmekistedikle-
riniz”İstanbulÜnv.TıpFak.FizikselTıpveRehabilitasyon
AD.İstanbul2004.
Özcan,E.(2005)“İşeBağlıKasİskeletHastalıklarındaKo-
runmaveErgonomi”İstanbulÜnv.TıpFak.FizikselTıpve
RehabilitasyonAD.III:İşSağlığıveGüvenliğiKongresi/İSG
–05-2005.
Öztürk,A.(1998)“LowBackPainEpidemiyolojisi”Aktüel
tıpdergisibelağrılarıkitabı.EditörGöksoyT.s16.İstanbul
1998.
Waters,T.R.,Putz–Anderson,V.,Garg,A.(1994)“Appli-
cationsmanualfortherevisedNIOSHgerdirmeequation”.
U.S.DEPARTMENTOFHEALTHANDHUMANSERVİCES.
Public Health Service. Centers for Disease Control and
Prevention, National Institute of Occupational Safety and
Healht,DivisionofBiomedicalandBehavioralScience,Cin-
cinnati,Ohio45226January1994
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
55
İLK DURUM/PROBLEMİN TANIMI 1
ERGONOMİ ve VERİMLİLİK Yan gövde çıtalarının araç üzerine montajı, operatörün çıtayı bir ezme aparatı kullanarak gövdeye yapıştırması
şeklindeyapılmaktaydı.
ONUR SARIKAYAFORD OTOSAN
YAN GÖVDE ÇİTALARININ MONTAJ PROSESİNDE ERGONOMİ, KALİTE VE MALİYET İYİLEŞTİRMELERİ
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
57
Çita Ezme Aparatı
ERGONOMİ ve VERİMLİLİK Prosesigerçekleştirenoperatörlerheraraçtabuişlemiuygulamaktaydı.Bunedenleoperatörlerinsırtveomuzkaslarında
gerilmesonucuağrılarmeydanagelmekte.
ERGONOMİ ve VERİMLİLİK•Operatörünaparatileçıtayıyapıştırmakiçinharcadığıkuvvetortalama230N’du.7,5saatlikvardiyada2,3dk’dabirbu
işlemgerçekleştiriliyordu.
• Vardiya sonuna doğru hem operatörde sırt ve omuz ağrıları baş gösteriyordu hem de operatörün verimliliği
düşüyordu.
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
5�
Probleminanalizisürecindesağlıkmerkezindendoktorlarımızlaalanturlarıyapılmışveprosesyerindeincelenerekma-
nuelezmeaparatıylakuvvetuygularkenetkilenenkasgruplarıtespitedilmiştir:
•Sırtkasları,
•Omuzkasları,
•Bacakvedizkasları
ERGONOMİ ve VERİMLİLİK2006yılınınikinciyarısındaprosestekiergonomiksorunlarabağlıdevamsızlıkoranı
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
5�
İLK DURUM/PROBLEMİN TANIMI 2 KALİTE Proses tamamen operatör bağımlı olduğu için belli bir hata payı bulunmaktaydı. Operatör her zaman doğ-
ru kuvveti uygulayamadığından, özellikle vardiya sonlarına doğru uygunsuz ergonomiden dolayı baskı kuvvetin-
de bir düşüş söz konusuydu. Doğru kuvvetle yapıştırılmayan çıtalarda uçlardan kalkma ve düşme problemleri ortaya
çıkmaktaydı.
İLK DURUM/PROBLEMİN TANIMI 3 MALİYET Prosesaracınherikitarafındadayapıldığıiçinvardiyadaikioperatörçalışmaktaydıvedüşençıtalarıntamiridemeka-
nik/trimtamiralanındavardiyadabiroperatörtarafındanyapılmaktaydı.Hattaçalışantoplam4operatörünişçilikmaliyet-
lerivekalitesizliğitamiredentoplam2operatörünişçilikmaliyetleribuprosesintoplammaliyetinioluşturmaktadır.
(Tüm bu operasyonların Ford Otosan’a olan maliyeti yıllık 4032€ olarak hesaplanmıştır.)
Problemin Kök Sebeplerinin Belirlenmesi Ekip olarak yaptığımız beyin fırtınası analizinde, yan çıtaların gövdeye montajında yaşanan kalite ve ergonomi
problemlerininmuhtemelköksebeplerinibelirleyerekbalıkkılçığıdiyagramıhazırlandı.
İyileştirici Tedbirler Yançıtayıgövdeyeyapıştırmakiçinherikitarafiçinbirertaneolmaküzeretoplam2adetbaskıfikstürüdevreyealındı
(05.01.2007).
Ekipman,4adetsensör,1pnömatiksilindir,1merdane,1encodervekontrolpanelindenoluşmaktadır.Ekipmanınça-
lışmasıaracınhatüstindekilokasyonunusensörleriylealgılayıpmerdanesiyleyangövdeçıtasınasabitbirkuvvetuygulaması
üzerinekuruludur.
İyileştirici TedbirlerBaskı fikstürünündevreyealınmasıylabirlikteeldeedilenka-
zançlar:
•Yançıtabaskıoperasyonunuoperatöryerineekipmanyaptı-
ğıiçinergonomiksorunlartamamenortadankalktı.
•Prosesigerçekleştirenoperatörlerdiğerproseslereentegre
edilerekverimartışısağlandı.
Ekipmanherçıtayaaynıkuvvetiuyguladığıiçinçıtalarınyapış-
mamasıgibikaliteproblemleriortadankalktı.
•İşçilikmaliyetindeazalmasağlandı.
Ekipmanın maliyeti:
•Hattınherikitarafındabirertaneolmaküzeretoplam2adet
baskıfikstürününtoplamyatırımmaliyeti16000€’dur.
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
�0
İyileştirme Sonuçları Baskıfikstürünündevreyealınmasıylabirlikteeldeedilenkazançlar:EkipmanındevreyealındığıOcak’07ayındanitiba-
rendevamsızlıkoranıveyapışmayançıtasayısı0’adüşmüştür.
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
��
_____________(1)AvrupaYaşamveİşKoşullarınıniyileştirilmesiVakfı;‘DördüncüAvrupaÇalışmaKoşullarıAraştırması’2005.(2)AvrupaİşSağlığıvegüvenliğiAjansı,“İşleİlgiliAltSırtBölgesiHastalıklarıüzerineAraştırma2000.(3)KonseyDirektifi89/391/EEC,Madde6,2temelalınmıştır.
YARARLI BİLGİLER - 1
İŞE BAĞLI KAS İSKELET SİSTEMİ HASTALIKLARINA GİRİŞ
Kas İskelet Sistemi Hastalıkları Neden Hepimizin Ortak Önceliğidir? Kasiskeletsistemihastalıkları,Avrupa’daişebağlıola-
rakensıkkarşılaşılanhastalıklardır.ABüyesi25ülkedeki
çalışanların yaklaşık%24’ü sırt,%22’si isekas ağrıların-
danşikâyetçidir.Her iki rahatsızlıkdayeniüyedevletler-
dedahayaygındır;sırtağrısındanyakınanlarınsayısıçalı-
şanların%39’unuvekasağrısışikayetiolanlarınsayısıda
çalışanların%36’sını oluşturmaktadır.1 Kas-iskelet sistemi
hastalıklarısadeceçalışanlarakişiselrahatsızlıkvermekve
gelir kaybına sebep olmakla kalmamakta, aynı zamanda
işletmeleriveulusalekonomilerideetkilemektedir.Butür
hastalıklar tüm çalışanları etkileyebilir. Ancak, işyerinde
gerçekleştirilen görevlerin değerlendirilmesi, önleyici ted-
birlerin alınması ve bu tedbirlerin etkili olup olmadığının
düzenli olarak kontrol edilmesi sayesinde kas iskelet sis-
temihastalıkları önlenebilmektedir.Kas ve İskeletSistem,
Hastalıkları’nıkonualan2007yılıAvrupaKampanyası’nın
teması“YüküHafiflet’tir.Bukampanya2000yılındayürü-
tülen“KasveİskeletSistemiHastalıklarınaSırtınıDön’te-
malıkampanyailebaşlatılmışolanetkinlikleribiradımdaha
ilerigötürmeyihedeflemektedirvetümABüyedevletleriile
EFTAülkeleriniiçinealmaktadır.
Kas İskelet Sistemi Hastalıkları Nelerdir? İşebağlıkasiskeletsistemihastalıkları;ka,eklem,tendom,
bağ, sinir vekemikgibi vücukyapılarındave sınırlandırılmış
(lokalize)kandolaşımsistemindegörülen,yapılanişveişinya-
pıldığıortamınetkisiyleortayaçıkanyadaartanbozukluklar-
dır.İşebağlıkasiskeletsistemihastalıklarınınbirçoğubirikimli
hastalıklardırveuzunbirzamanboyuncayüksekyadadüşük
yoğunluktakiyükleresüreklimaruzkalmanınsonucundaorta-
yaçıkmaktadırlar.Ancak,kasveiskeletsistemihastalıkları,bir
kazasonucundaoluşankırıklargibiakuttravmalardaolabilir.
Buhastalıklargenelliklesırt,boyun,omuzlarveüstekstremi-
teleri etkilemeklebirlikte alt uzuvları da etkileyebilirler.Elbi-
leğindemeydanagelenkarpal tünelsendromugibibazıkas
veiskeletsistemihastalıklarıiyitanımlanmışvekolaycateşhis
edilebilensemptomlarınedeniylesonderecebelirginbozukluk-
lardır.Diğerlerinde ise sadecebir ağrı yada rahatsızlıkhissi
bulunmaklabirlikte,belirginbirbozuklukgözeçarpmayabilir.
Kas İskelet Sistemi Hastalıklarının Gelişiminde Rol Oynayan Faktörler Nelerdir? Kasiskeletsistemihastalıklarınıngelişimindefizikselvebi-
yomekanikfaktörler,organizasyonelvepsikososyalfaktörler,
bireyselvekişiselfaktörlergibiçokfarklıetmenlerroloyna-
maktadır. (bkz Bölüm1). Bunlar hastalığın gelişiminde tek
başınaroloynayabileceğigibiçeşitlibileşimlerhalindedeetki
edebilirler.
Bölüm 1: Kas İskelet Sistemi Hastalıklarının Oluşumunda Rol Oynayan Faktörler Şunlardır;Fiziksel faktörler:
Kuvvetuygulama(örn.kaldırmak,taşımak,çekmek,
itmek,araçkullanmak)
•Tekrarlananhareketler
•Uygunsuzvesabitduruşlar(örn.Ellerinomuz
hizasındanyüksektetutulduğuduruşbiçimleriyada
uzunsüreliayaktadurmakveyaoturmak)
•Araçveyüzeylerinlokalkompresyonu
•Titreşim
•Soğukyadaaşırısıcak
•Kötüışıklandırma(örn.Kazayasebepolabilir)
•Yüksekgürültüdüzeyleri(örn.Vücudungerilmesine
sebepolabilir)
Organizasyonla ilgili ve psikososyal faktörler:
•Aşırıişyükü,gerçekleştirilengörevlerüzerindebir
kontrolmekanizmasınınbulunmamasıveotonomi
düzeyinindüşükolması
•İşmemnuniyetinindüşükolması
•Yüksekhızda,tekrarlı,monotonçalışma
•Meslektaşlardan,gözetmenlerdenveyöneticilerden
yeterincedestekalınamaması
Bireysel Faktörler
•Geçmişeyöneliksağlıköyküsü
•Fizikselkapasite
•Yaş
•Obezite
•Sigaratiryakiliği
http://ew2007.osha.europa.eu
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
��
YARARLI BİLGİLER - 1
Şekil 1: Besleyicioluğudeğiştirilmedenönceçalışanlarınuygun-
suzpozisyonlardaçalışmasıgerekiyordu.KaynakHSE,UK.
Kas İskelet Sistemi Hastalıklarıyla Nasıl Mücadele Etmek Gerekir? Kas iskelet sistemi hastalıklarıyla mücadele edebilmek
için kapsamlı bir yönetim sistemi gerekmektedir. Bu yak-
laşım sadece yeni hastalıkların önlenmesini değil, aynı za-
manda hali hazırda kas ve iskelet sistemi hastalıklarından
şikayetiolançalışanlarınişyerindetutulması,rehabilitasyonu
veyenidenişhayatınakazandırılmalarınıdaiçermelidir.Ön-
leyicitedbirler,kasiskeletsistemihastalıklarınıngelişiminde
roloynayabilecektümfaktörlerigözönündebulundurmalı
ve vücut üzerindeki toplam yükü değerlendirmelidir. Nor-
malde,kas iskelet sistemihastalıklarınasebepolan tekbir
faktöryoktur.
Bölüm 2: Kas İskelet Sistemi Hastalıklarıyla Mücadele: Avrupa Yaklaşımı 2
Kas iskelet sistemi hastalıklarını önlemek için yapılması
gerekenler şunlardır;3
• Kas iskelet sistemi hastalıklarına sebep olabilecek
risklerdenkaçının,
• Kaçınmanın mümkün olmadığı durumlarda bu riskleri
değerlendirin,
•Risklerekaynağındamüdahaleedin,
•Yapılanişibireyegöreuyarlayın,
•Değişenteknolojiyeayakuydurun,
•Tehlikeliolanları,güvenliolanyadadahaaztehlikeli
olanlarladeğiştirin,
•Vücutüzerindekiyüküntamamınıelealantutarlıbirgenel
önlemepolitikasıgeliştirin,
•Bireyselkoruyucutedbirlerdenönce,toplukoruyucuted-
birlereağırlıkverin,
•Çalışanlarınızauyguntalimatverin,
•Kasiskeletsistemihastalıklarınayakalanmışolançalışanla-
rınızıişlerindetutarken;
•Rehabilitasyonolanaklarısağlayın,
•Kasveiskeletsistemihastalıklarındanşikayetiolanyada
geçmiştebu türhastalıklargeçirmişolançalışanlarınyeni-
denişyaşamınaentegreedilmesinisağlayın.
Örneğin;elleyükkaldırmaknadirentekbaşınasırtağ-
rısınayolaçmaktadır.Sırtproblemlerininortayaçıkmasın-
dastres,titreşim,soğukveişorganizasyonugibiçokçeşitli
faktörlerroloynamaktadır.Bunedenle,kas iskeletsistemi
hastalıklarıyla ilgilirisklerintümünügözönündebulundur-
makvebunlaramüdahaleetmekiçinkapsamlıbiryaklaşım
benimsemekçokönemlidir.
Kas iskelet sistemi hastalıklarından şikayeti olan çalı-
şanların işyerinde kontrolü, işyerindeki kas iskelet sistemi
hastalıklarıpolitikasınınbirparçasıolmalıdır.Önlemeylere-
habilitasyonubirleştirençokluyaklaşımlaraağırlıkverilme-
lidir.Kasiskeletsistemirahatsızlığıolançalışanlarınişegeri
dönmesineveçalışmahayatındakalmasınaverilensosyalve
kurumsal desteğin önemi büyüktür. İşletmede risk altında
bulunançalışanlarınvediğerpaydaşlarınaktifdesteğinive
katılımınısağlamakönemlidir.
Kasiskeletsistemihastalıklarıylamücadeledebenimsen-
miş olan Avrupa Yaklaşımı’nın kilit unsurları Bölüm 2’de
verilmektedir.
Kas İskelet Sistemi Hastalıklarıyla Mücadele Maliyet-Etkindir: Hastane sektöründen bir vaka çalışması4 Büyükbirhastaneninçamaşırhanesindekiçalışanlarınyü-
rüttüğügörevler,buçalışanlarısırtınaltbölgesindeveomuz-
lardameydanagelebilecek sakatlık riskiylekarşıkarşıyabı-
rakmaktaydı.Bubölümdeçalışanlarıngörevleri;kuruveıslak
çarşaflarauzanmakiçinönedoğruaşırıeğilmeyi,güçuygula-
mayıveuygunsuzduruşlardaçalışmalarınıgerektirmekteydi.
Uzmanların, çalışanların ve yönetimin katıldığı bir er-
gonomi değerlendirmesini temel alarak iş istasyonlarında
veçamaşırhanedonanımlarındayapılanyenilikler ile (Örn.
Besleme olduğunu uzatmak gibi, bkz. şekil2), iş rotasyo-
nuveçalışanlarageribildirimdebulunmagibiçeşitlideği-
şiklikler yapılmıştır. Yapılan bu değişikliklerin sonucunda,
çalışanların hastalıktan kaynaklanan işe devamsızlıklarında
%62’likbir azalma,üretkenlikte%12’likbir artış ve fazla_____________(4)SağlıkveGüvenlikİdaresi,UK.AraştırmaRaporu491:‘KasİskeletsistemiHastalıklarıylaMücadeleÇalışmalarınıDestekleyenMaliyetFaydalarıylaİlgiliÇalışmalar.(5)Ajansınwebsitesinden,http://osha,europa.eu/topics/msds/adresindenkasiskeletsistemihastalıklarıylailgiliAvrupamevzuatı;http://osha.europa.eu/legislationadresindençalışanlarınkorunmasıylailgiliABmevzuatıileilgilibilgialabilirveÜyeDevletlerinsitelerinebağlanarakulusalmevzuatverehberlereulaşabilirsiniz
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
�3
YARARLI BİLGİLER - 1
mesaiödemelerinde%20azalmaolduğuvebununyanın-
daçalışanlarınmoralinindüzeldiğigözlenmiştir.Yapılanbu
müdahalenin toplammaliyeti29.030GBP (İngilizSterlini)
olarakbelirtilmiştir.Busürecinyaşamdöngüsünemüdaha-
leninyapılmasınıtakipedenüçyılolduğudüşünülürse,mü-
dahaleninnetgetirisi4.38ayda209.739GBPolmuştur.
Şekil 2:Besleyiciolduğudeğiştirildiktensonra,dahauzun
bir oluk ve plastik çarşaf torbaları kullanılırken Kaynak;
HSE,UK.
Avrupa Mevzuatı Kas iskelet sistemi hastalıklarının önlenmesine yönelik
eylemlerin başlıca özellikleri, Avrupa direktiflerinde, üye
devletlerinyönetmeliklerindeveiyiuygulamalardatanımlan-
maktadır.
“Kas–İskeletSistemiRahatsızlıklarıKampanyası”ileilgili
Ayrıntılı Bilgi İçin: http://ew2007.osha.europa.eu
Kas–iskeletsistemirahatsızlıklarınınönlenmesivebuhas-
talıklardanşikayetiolançalışanlarınişyerindetutulmasıko-
nusundadaha fazla bilgi için:http://osha.europa.eu/topics/
msds/
Ajans’ınyayınlarıylailgilidaha fazla bilgi için:
http://osha.europa.eu/publications
Ulusalkaynaklardanbilgiedinmekiçinhttp://üdboznabeu-
dohabeuveya:
• 89/391 Sayılı, Risklerin belirlenmesi ve önlenmesi için
genel bir çerçeve sunan İş Sağlığı ve Güvenliği Çerçeve
Direktifi;
•89/654Sayılı,Oturmadüzeni,aydınlatma,sıcaklıkve iş
istasyonugibi,işyerindebulunmasıöngörülenasgarisağlık
vegüvenlikgereklilikleriileilgilidirektif;
•89/655Sayılı,İşekipmanlarınınuygunluğuileilgilidirek-
tif;
•89/656Sayılı,Kişiselkoruyucudonanımlarınuygunluğu
ileilgilidirektif;
•90/269Sayılı,Elletaşımadankaynaklananrisklerinbelir-
lenmesiveönlenmesiyleilgilidirektif
•90/270Sayılı,Ekranlıaraçlarlayapılan işlerdenkaynak-
lanan risklerin belirlenmesi ve önlenmesi vebu tür işlerde
kullanılanekipman,çalışmaortamıvebilgisayararayüzün-
debulunmasıgerekenasgarisağlıkvegüvenlikgereklilikleri
ileilgilidirektif;
• 93/104 Sayılı, Çalışma süresinin organizasyonuyla ilgili
direktif.
•98/37Sayılı,Makinelerleilgilidirektif(89/392sayılıdirek-
tifinyerinegeçmiştir);
•2002/44/ECSayılı,Titreşimdenkaynaklananrisklerinbe-
lirlenmesiveönlenmesiyleilgilidirektif
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
�4
YARARLI BİLGİLER - 2
BOYUN VE ÜST UZUVLARDA GÖRÜLEN İŞLE İLGİLİ HASTALIKLAR
Giriş
ABçalışanlarınınyaklaşıküçteikisitekrarlıelvekolha-
reketlerineveyaklaşıkdörttebiridekullandıklarıaletlerden
kaynaklanan titreşime maruz kaldıklarını belirtmektedir
–herikidurumdaboyunveüstuzuvlardaişleilgilihasta-
lıklarıngelişmesinderoloynayanönemlifaktörlerdir1.Deği-
şikişkollarındakibirçokçalışan,boyunveüstuzuvlarında
meydanagelenişleilgilihastalıklardanyakınmaktadırvebu
rahatsızlıklarmeslekhastalıklarının tamamının%45’inden
fazlasınıoluşturarakAvrupa’dakienyaygınmeslekhastalı-
ğıolarakgözeçarpmaktadır2.
Boyunveüstuzuvlardagörülenişleilgilihastalıklar,ki-
şiselsıkıntıvegelirkaybınanedenolmanınyanısıra işlet-
melereveulusalekonomileredepahalıyamalolmaktadır.
Boyun ve üst uzuvlarda görülen işle ilgili rahatsızlıkların
maliyetinin,gayrisafimillihasılanın%60,5ile%2’siarasın-
daolduğutahminedilmektedir3.
Boyun ve Üst Uzuvlarda Görülen İşle İlgili Hastalıklar Nelerdir? Boyun ve üst uzuvlarda görülen işle ilgili hastalıklar;
kas, eklem, tendon, bağ, sinir ve kemik gibi vücut yapı-
larındavelokalizeolmuşkandolaşımsistemindegörülen,
yapılan iş ve işin yapıldığı ortamın etkisiyle gelişen yada
alevlenenbozukluklardır.Bu tür hastalıklarınbelirtilerinin
ortayaçıkmasıçokuzunzamanalabilirvegenellikleken-
dilerini acı, rahatsızlık, uyuşma ve karıncalanma hissi bi-
çimindegösterirler.Burahatsızlıklardanyakınanlarınaynı
zamandaeklemlerdeşişlik,hareketlilikyadakavramakuv-
vetindeazalmaveelyadaparmakderisindegörülenrenk
değişikliklerigibişikayetlerideolabilir.
Boyunveüstuzuvlardagörülenişleilgilihastalıklarza-
manzaman‘burkulmayadagerilme”,tekrarlızorlayıcıha-
reketlerdenkaynaklanan‘sakatlık’veya‘kümülatiftravma
bozuklukları’ olarak adlandırılmaktadır. Belirgin örnekler
arasında;karpaltünelsendromu,tendinitvebeyazparmak
hastalığıbulunmaktadır.
Boyun ve Üst Uzuvlarda Görülen İşle İlgili Hastalıkların Sebepleri Nelerdir? Fizikselçalışmasırasındanesneleriyahareketettirebil-
mekyada yerinde sabit tutmak içingüçuygulamakge-
rekmektedir. Elleri kullanarak bir iş yapıldığında boyun,
omuz,kolveellerdekiçeşitlikasgruplarıkasılır.Nesneleri
tutmakiçinuygulanmasıgerekengüçmiktarıarttıkça,bu
hareketigerçekleştirirkenkullanılacakolankaskuvvetide
artmaktadır.Boyunveüstuzuvlardagörülenişleilgilihas-
talıklarınbirkısmıani/akutaşırıgüçuygulamaktankaynak-
lanıyorolsadabirçoğununsebebi,uzundönemdesürekli
olarak tekrarlanan orta dereceli güç uygulamalarıdır. Bu
tür uygulamalar; kas yorgunluğuna, boyun ve üst uzuv-
lardakiyumuşakdokulardamikroskobiksakatlıklarınolu-
şumunaveyineboyunveüstuzuvlardahastalıklarasebep
olmaktadır.
(1)AvrupaYaşamveÇalışmaKoşullarıVakfı;4.Avrupaçalışmakoşullarıaraştırması;2005.(2)Eurostat,AB’deişvesağlıkistatistikselportre;AvrupaTopluluklarıResmiYayınlarOfisi,Lüksenbur.2005.(3)AvrupaİşSağlığıveGüvenliğiAjansı,‘Boyunveüstuzuvlardameydanagelenişleilgilikasveiskeletsistemihastalıkları;1999.
http://ew2007.osha.europa.eu
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
�5
Boyun ve Üst Uzuvlarda Görülen İşle İlgili Hastalıkların Gelişmesine Sebep Olan Risk Faktörleri Nelerdir?Başlıca Risk Faktörleri:•Boyun,omuzlarveüstuzuvlaraağırmekanikyükbindi-
rengüçuygulamaları;
•Biçimsizpozisyonlardaçalışmak,kaslarınkasılmasıgerek-
tiğiiçinvücudadahafazlamekanikyükbinmektedir;
•Tekrarlayanhareketler,özellikleeğerbuhareketleraynı
eklemvekasgruplarınıiçeriyorsavegüçgerektirenaktivite-
lerletekrarlıhareketlerarasındabiretkileşimvarsa4;
•Dinlenmevetaşınanyükünağırlığındansonrayenidento-
parlanmayaimkanbırakmayanuzunsüreliçalışma;
•Araçveyüzeylerinuyguladığılokalbasınç;
•Uyuşma,karıncalanmahissi yadahissizliğe sebepolan
ve nesneleri kavramak için daha fazla güç uygulanmasını
gerektirenel/koltitreşimi
Kutu 1: Boyun ve Üst Uzuvlarda İşle İlgili Hastalıkların Gelişme Riskini Artırabilecek AktivitelerBoyun ve Omuzlarda:
•Vücutkısımlarınınyadatutulannesnelerinağırlığınındes-
teklenmesini gerektiren pozisyonlarda çalışmak, örneğin
kollarıyukarıyakaldırarakçalışmayıgerektirendurumlar;
•Aynı kas gruplarının sürekli kasılmasını gerektiren sabit
pozisyonlardauzunsüreçalışmak,örneğinmikroskoplaça-
lışmak;
•Kollarıntekrartekraryukarıyakaldırılmasınıyadabaşın
yanlaraçevrilmesinigerektirenişler.
Dirsek, El bileği ve Ellerde:
• Nesneleri kavramak için çok fazla kas gücünün kulla-
nılmasını gerektiren durumlar, örneğin çok büyük nes-
neleri kavramak için elleri açmak ya da küçük nesneleri
kavramak.
•Bükülüpozisyonlardabileklerleyapılanişler.Örneğineller
bilekteniçedoğruyadadışadoğrubükülüykençalışmak;
•Aynıbilekhareketlerinitekrarlamak.
Boyun ve Üst Uzuvlarda İşle İlgili Hastalıkların Oluşmasına Etki Eden Diğer Risk Faktörleri de Aşağıda Belirtilmektedir. Çalışma Ortamı
• Çalışma alanının kötü tasarlanmış olması nedeniyle
çalışanlarınbiçimsizpozisyonlardaçalışmakzorundakalma-
ları,aletvemakinelerinkötütasarımı,
•Genelbitkinlikdüzeyiniartıranaşırısıcakortamlaryada
kavramayıgüçleştirenaşırısoğukortamlar;
•Aydınlatmanınyetersizolmasınedeniyleçalışanlarınyap-
tıklarıişgörebilmeiçinbiçimsizpozisyonlardaçalışmaları;
• Vücudun gerilmesine neden olan yüksek gürültülü
ortamlar.
Bireysel Faktörler:
•Çalışanlarınfizikselkapasitesideğişkenlikgösterir;önce-
denmeydanagelmişolanyaralanmalarvücuduyeniyarala-
malarakarşıdahahassashalegetirmekedir;
•Tecrübeveeğitimeksikliği,yapılan işiyeterince tanıma-
mak;
•Vücudatamoturmayangiysileryadakişiselkoruyucudo-
nanımlarçalışanlarınduruşlarınıkısıtlayabilirveyaçalışmak
içingerekduyulangüçmiktarınıartırabilir;
•Kişiselfaktörler,örnek;sigaratiryakiliği,obesitel4
Psikososyal ve Organizasyonel Faktörler:
•Monotonveyaçalışmatemposuyüksekişler
•Zamanbaskısı;
•Yerinegetirilengörevlerüzerindeyetirincekontrolsahibi
olmama;
•Sosyaletkileşimiçinimkanlarınkısıtlıolmasıyadaişar-
kadaşlarıveyöneticilerdenbukonuylailgiliyeterincedestek
alamama.
Tümbufaktörlerayrıayrıetkiliolabilirfakattümfaktör-
lerinbiraradadevreyegirdiğikoşullardadahabüyükrisk
sözkonusudur.
Boyun ve Üst Uzuvlarda Görülen İşe Bağlı Hastalıklarla İlgili Risk Değerlendirmesi Yasalolarakişverenler,işyeririsklerinianalizetmekve
çalışanlarınvezarargörmeihtimaliolandiğerbireylerinsağ-
lığınıvegüvenliğinisağlayacakönlemlerialmaklayükümlü-
dür.
Busüreceriskanaliziadıverilmektedir. İyibir riskyö-
netimi;ürünkaybı,tazminattalepleriveyükseksigortapi-
rimlerindenkaynaklananmaliyetlerinazaltılmasınayardımcı
olur. Adım adım gerçekleştirilen risk değerlendirilmesinde
aşağıdakibasamaklaryeralmaktadır:
• Tehlikeleri Araştırmak: Boyun ve üst uzuvlarda görülen
işle ilgilihastalıklarasebepolabilecekher türlü tehlikeyive
tehlikelerinbirarayagelerekoluşturduğukombinasyonları
tanımlama;
YARARLI BİLGİLER - 2
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
��
(4)RahmanShıri,EiraViikari-juntura,HelenaVaronenandMarkkuHeliövaara, ‘Prevalen-ce and Determinants of Lateral and Medial Epicondylitis:APopulationStudy’
•Kimin zarar görebileceğini ve tehlike durumunun nasıl
oluşabileceğiüzerindedüşünme:Zarargörebilecekherke-
segözönündebulundurmak;
•Risklerideğerlendirmekveaşağıdasıralanandurumları
dikkatealaraktedbiralmak;
-Tehliketamamıyleyokedilebiliyormu?
-Riskkontrolaltınaalınabiliyormu?
-Tümişgücünükoruyabilecekönlemleruygulamayako-
yulabiliyormu?
-Kişiselkoruyucuekipmangereklimi?Risklerikontrolal-
tındatutmakveönleyicieylemlerigözdengeçirmek.
Boyun ve üstü Uzuvlarda Görülen İşle İlgili Hastalıkların Önlenmesi Risk değerlendirmesini tamamladıktan sonra önce-
lik sırasınagörealınmasıgereken tedbirler listelenmeli ve
çalışanlarlaçalışantemsilcilerideuygulamasürecinedahil
edilmelidir. Atılacak adımlar önlemeye ve bunun yanında
meydanagelebilecekherhangibirsakatlığınşiddetiniasga-
riyeindirmeyeyöneliktedbirlereodaklanmalıdır.Tümçalı-
şanlarınişyerindesağlıkvegüvenliğiilgilendirenkonularda
belirlitehlikeverisklerdennasılkorunacaklarıylailgiliyeterli
bilgiveeğitimialmasısağlanmalıdır.
Alınacakolantedbirleraşağıdakialanlarıiçinealmalıdır:
•İşyeri;işyerindekiyerleşimiyileştirilebilirmi?
•İşekipmanları:Aletlerergonomikolaraktasarlanmışmı?
Belirligörevleriçingerekduyulangücüazaltmakiçintitre-
şimiolmayanelektriklialetlerkullanılabilirmi?
•Görevler:Yenialetyadaçalışmayöntemlerikullanılarak
yapılanişinfizikselyükünüazaltmakmümkünmü?
•İşyönetimi:Yapılanişdahaiyiplanlanabilirmivegörev
dağılımıdaha iyiyapılabilirmi?Dahagüvenliçalışmasis-
temlerikullanılabilirmi?
•İşorganizasyonu:Çalışma/dinlenmeoranlarıyadaişro-
tasyonudahaiyiayarlanabilirmi?İşletmedüzeyindedaha
iyibirgüvenlikkültürübenimsemekmümkünmü?
•Tasarımvesatınalma:tehlikeleriplanlamaaşamasında
ortadankaldırmakmümkünmü?
•İşyerindesağlığıniyileştirilmesi,örneğin;sigaraalışkanlığı
veobeziteninönlenmesi.
İşyerindeki tehlikelerlemücadeleçalışmalarınaçalışanların
dadahilolmasıçokönemlidir.İşgücüveçalışantemsilcileri
çalıştıklarıyeriherkeskadariyibilirler.
Avrupa Mevzuatı ABMevzuatı,çalışanlarınsağlığınıvegüvenliğini tehli-
keyeatanrisklerinasgaridüzeyegetirilmesisorumluluğunu
işverenlere vermektedir. Boyun ve üst uzuvlarda görülen
işleilgilihastalıklarailişkinenönemliAvrupaMevzuatıkutu
2’de listelenmektedir. Başka Avrupa direktiflerinde, stan-
dartlarında, rehberlerinde ve üye devletlerin kendi yasal
düzenlemelerindedeboyunveüstuzuvlardagörülen işle
ilgilihastalıklarınönlenmesiyleilgilihükümlerolabilir5.
Kutu2: Boyun ve Üst Uzuvlarda Görülen İşle İlgili Hastalıkların Önlenmesiyle İlgili Başlıca Avrupa Direktifleri•89/391/EEC:Çalışanlarınsağlıkvegüvenlikkoşullarının
iyileştirilmesineyöneliktedbirlerikapsamaktadır.
•90/270/EEC:Ekranlıaraçlarlaçalışmalardaasgarisağlık
vegüvenlikyükümlülüklerinikapsamaktadır.
•90/269/EEC:Elletaşımaişlerindekirisklerintanımlanma-
sınıveönlenmesinikapsamaktadır.
Boyunveüstuzuvlardagörülenişleilgilihastalıklarınönlen-
mesiyleilgilidaha ayrıntılı bilgiiçin:
http.//europe.osha.eu.int/good_practice/risks/msd/
Ajansınyayınlarıylailgilidaha ayrıntılı bilgiiçin
http://.osha.europa.eu/publications
Ulusal kaynaklardan bilgi edinmek için http://tr.osha.
europa.eu veya www.isggm.gov.tr adreslerini ziyaret
edebilirsiniz.
(5)Ajansınwebsitesinden,http://osha.europa.eu/topics/msds/adresindenkasveiskeletsistemihastalıklarıylailgiliAvrupamevzuatı;http://osha.europa.eu/legislationadresindençalışanlarınkorunmasıylailgiliABmevzuatıileilgilibilgialabilirsinizveÜyeDevletlerinsitelerinebağlanarakulusalmevzuatverehberlereulaşabilirsiniz.
YARARLI BİLGİLER - 2
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
�7
YARARLI BİLGİLER - 3
İŞYERİNDE ELLE YÜK TAŞIMAYA İLİŞKİN TEHLİKE VE RİSKLER
Elle Yük Taşıma Nedir? Elleyüktaşıma,biryadabirdenfazlaçalışantarafın-
danyapılanşuişlemlerdenherhangibiridir;biryükükaldır-
mak,tutmak,yerekoymak,itmek,çekmek,taşımakveya
hareketettirmek.1Sözkonusuyük,canlı(Birinsanyada
hayvan)veyacansız (Birnesne)olabilir.Sonzamanlarda
azalmışolmaklabirlikte,25ABüyesidevletteağıryükta-
şıdığıbelirtilençalışanlarınoranıhalayüksektir(%34.5)ve
buoran10ABüyesidevlette%38.0’eulaşmaktadır.2
Elle Yük Taşıma Çalışanların Sağlığını Nasıl Etkiler?Yüklerin elle taşınması aşağıdakilere neden olabilir:
•Sürekliyapılankaldırma/taşımaişlemleriylekasveiskelet
sistemininaşamalıvekümülatifaşınmasısonucundaortaya
çıkankümülatifrahatsızlıklar,örneğin;sırtınaltbölgesinde
ağrı;
• Kazalarsonucundameydanagelenkesikyadakırıklar
gibiakuttravmalar.
Sırtağrısı,AB’debaşlıcaişleilgilisağlıkşikayetlerinden
biridir(%23.8)veyeniüyedevletlerdeçokdahafazlaçalı-
şanıetkilemektedir.(%38.9)(2)
Elle Yük Taşımayı Tehlikeli Kılan Nedenler nedir? Elleyüktaşımayıtehlikelikılanvesonuçolaraksakatlık
olasılığınıartırançeşitliriskfaktörleribulunmaktadır.Özel-
likle sırt sakatlıklarına baktığımızda bu risk faktörleri elle
yüktaşımaişleminindörtunsuruylailişkilidir.
YükAşağıdaki durumlarda sırt sakatlığı riski artmaktadır.
•Eğeryükaşarıağırsa;güvenlikabuledilenyüklerdeilgili
herhangibirağırlık limitiyoktur–20–25kg’likbiryük
birçokinsanınkaldıramayacağıkadarağırdır,
•Eğeryükaşırıgenişvebüyükse,temelkaldırmavetaşı-
makurallarınauymakmümkünolmayacaktır:-yüküvücu-
damümkünolduğuncayakıntutmakgibi-böylecekaslar
çokçabukyorulacaktır,
•Eğeryükükavramakgüçse;budurumkaldırılannesnenin
eldenkaymasınavekazayasebepolmasınayolaçabilir,
keskinkenarlıyadaiçindetehlikelimaddelerbulunanyük-
lerçalışanlarazararverebilir,
•Eğersabitvedengelideğilse:Budurumkaslarındenge-
sizbirbiçimdeyüklenmesinevedolayısıylataşınannesnenin
ağırlıkmerkezininçalışanınvücudununortasındanuzakta
olmasınedeniylebitkinliğenedenolur,
•Eğeryükeuzanmakgüçse:Kollarlaaşırıuzağa/yükseğe
uzanmak ya da gövdeden eğilmek veya bükülmek daha
fazlakaskuvvetigerektirir,
•Eğeryükünşekliyadaboyutlarıçalışanıngörüşünüka-
patıyorsakayma/takılma,düşmeyedeçarpışmaolasılığını
artıracaktır.
GörevAşağıdakidurumlardasırtsakatlığıriskiartmaktadır:
•Eğeryapılanişçokgayretveenerjigerektiriyorsa,örne-
ğin;eğerçoksıkyadaçokuzunsürelerdeyapılıyorsa,
•Eğeryapılanişbiçimsizpozisyonyadahareketleriiçeri-
yorsa,örneğin,gövdenineğilmesive/veyabükülmesi,kol-
larınkaldırılması,elbileklerininbükülmesi,aşırıuzanma,
•Eğeryapılaniştekrarlıtaşımayıgerektiriyorsa.
Çalışma ortamı Çalışma ortamıyla ilgili aşağıda belirtilen özellikler de
sırtsakatlığıriskiniartırabilmektedir:
• Elle yük taşıma için yeterli boş alan olmaması biçim-
siz pozisyonlarda çalışmaya ve yüklerin güvenli olmayan
biçimlerdetaşınmasınanedenolabilir,
•Heryerde eşit olmayan, dengesiz ya da kaygan zemin
kazariskiniartırabilir;
• Ortamın sıcak olması çalışanların yorgun hissetmesine
nedenolurveterlemekdealetlerikavramayıgüçleştirir.Bu
nedenledahafazlagüçuygulanmasıgerekir;diğertaraftan
soğukbirortamdaellerinuyuşmasınasebepolarakkavra-
yışıgüçleştirebilir,
•Yetersizaydınlatmakazariskiniartırabilir,yadaçalışan-
larınneyaptıklarınıgörebilmekiçinbiçimsizpozisyonlarda
çalışmasınasebepolabilir.
(1)ElleyüktaşımadaasgarisağlıkvegüvenlikyükümlülükleriyleilgiliKonseydirektifi:90/269EEC.(2)AvrupaYaşamveÇalışmaKoşullarıVakfı,4.Avrupaçalışmakoşullarıaraştırması;2005.(3)AvrupaİşSağlığıveGüvenliğiAjansı‘işleilgilisırthastalıklarıaraştırması;2000
http://ew2007.osha.europa.eu
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
��
YARARLI BİLGİLER - 3
Birey3
Bazıbireyselfaktörlerdesırtsakatlığıriskinietkileyebil-
mektedir:
•Deneyimsizlik;yeterinceeğitimalmamışolmakveyapılan
işeaşinaolmamak,
•Yaş;sırtınaltbölgesindehastalıklarıngelişmeriskiyaşla
veçalışmasüresininuzunluğuylabirlikteartmaktadır,
•Boy,kilovekuvvetgibifizikselözellikler,
•Sırtproblemleriyleilgiliöncekisağlıköyküsü.
Risk Değerlendirmesi İşverenler,çalışanlarınsağlıkvegüvenliğinitehditede-
bilecek riskleri değerlendirmekle yükümlüdür. Etkili bir
riskdeğerlendirmesiiçinaşağıdabelirtilenadımlarıizlemek
mümkündür:
•Kazalara,sakatlıklarayadasağlıksorunlarınasebepola-
bilecektehlikelertespitedilmelidir,
•Butehlikelerinnasılortayaçıkacağıvekimlerezararve-
rebileceğideğerlendirilmelidir,
•Mevcuttedbirlerinyeterliolupolmadığıvedahafazlated-
biralınmasınaihtiyaçolupolmadığıdeğerlendirilmelidir,
•Risklerizlenerekalınantedbirlergözdengeçirilmelidir.
Önleyici tedbirler Elle taşımadan kaynaklanan risklerin ortadan kaldı-
rılması ya da en azından azaltılmasıyla kazalar ve sağlık
sorunları önlenebilir. Sırasıyla aşağıdaki önleyici tedbirler
uygulanmalıdır.
•OrtadanKaldırma–Taşıyıcıyadaforkliftgibielektrikliya
damekanikbirtaşımaaracıkullanarakelletaşımaişleminin
ortadankaldırılıpkaldırılamayacağınıdeğerlendirin,
•TeknikTedbirler–Eğerelletaşımaişlemindenkaçınmak
mümkündeğilse,vinç,asmayükarabası/elarabasıveva-
kumlukaldırmaaraçlarıgibidestekleyiciaraçlarkullanın,
• İşrotasyonuveyeterliuzunluktakimolalargibiorgani-
zasyonel tedbirler sadeceelle taşımaya ilişkin risklerior-
tadan kaldırmanın ya da azaltmanın mümkün olmadığı
durumlardadeğerlendirilmelidir,
•Çalışanlarınıza,elletaşımaişlemininrisklerivesağlıküze-
rindekiolumsuzetkileriyleilgilibilgiveekipmanlarınkulla-
nımıvedoğrutaşımatekniklerikonusundaeğitimverin.
Kasveiskeletsistemihastalıklarındanşikayetiolança-
lışanların rehabilitasyonu ve yeniden işe entegre edilmesi
işyerinizinkasveiskeletsistemihastalıklarıpolitikasınınbir
parçası olmalıdır.Bu yaklaşımçalışanlarınızın sağlığını ve
refahınıgeliştirecekveüretimdeazalmalarolmasınıengel-
leyecektir. İşyerindeki tehlikelerlemücadelede çalışanların
vetemsilcilerinindeyeralmasıbüyükönemtaşımaktadır.
Doğru Taşıma TeknikleriYük Kaldırmak Bir yükü taşımaya başlamadan önce yapacağınız işi
planlamalıvehazırlıkyapmalısınız.
Bununiçin:
•Nereyegittiğinizibildiğinizden,
•Hareketalanınızıengellerdentemizlediğinizden,
•Taşıyacağınızyüküsıkıcakavradığınızdan;
• Ellerinizin, taşıyacağınız yükün ve tutacakların kaygan
olmadığından;
•Eğerbaşkasıylabirliktekaldırıyorsanız,herikinizindeişe
başlamadanönceyaptığınızıbildiğinizdeneminolun.
Yük kaldırırken aşağıda belirtilen tekniği
benimsemeniz gerekir:
•Ayaklarınızıvevücudunuzuyükünüzerinegelecekşekil-
deyerleştirin(yadavücudunuzuyükünöntarafınamüm-
künolduğuncayaklaştırmayaçalışın),
(1)Ajans’ınmevzuatlarlailgiliwebsitesi:http://osha.europa.eu/legislation
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
��
•Kaldırırkenbacakkaslarınızıkullanın,
•Sırtınızıdiktutun,
•Yükümümkünolduğuncavücudunuzayakıntutun,
•Yükükaldırırkenvetaşırkenkollarınızdüzveaşağıdoğru
dönmüşbirpozisyondatutun.
İtmek ve ÇekmekAşağıdakinoktalaradikkatedin:
•İtmekveçekmekkişininkendivücutağırlığınıkullanarak
gerçekleştirdiğieylemlerdir–iterkenöne,çekerkenisear-
kayadoğrueğilmelisiniz,
•Öneyadaarkayadoğrueğilebilmekiçinbastığınızızemi-
niyeterincekavrayabileceğinizdeneminolmalısınız,
•Sırtınızıbükmektenveeğmektenkaçınmalısınız,
•Tutacağınıznesnelerintutmakiçinbirsapı/tutacağıolmalı
veböylecegüçuygulamakiçinellerinizikullanabilmelisiniz.
Tutacaklarınyükseklikleriomuzlarınızlabelinizarasındaol-
malıkidüzgünvedoğalbirpozisyondaitmek/çekmeişle-
miniyapabilesiniz,
•Tutacaklariyikorunmuşolmalıveböylecetekerleruygun
boydaolmalıvesorumsuzdönebilmeli,
•Zeminsert,heryerdeeşitvetemizolmalı.
Avrupa Mevzuatı Konsey Direktifi 90/269/EEC:Elle taşımaçalışmala-
rındakisağlıkvegüvenlikyükümlülüklerinibelirlemektedir.
BaşkaAvrupadirektiflerinde,standardında,verehberinde
veüyedevletlerinkendiyasaldüzenlemelerindedeelleta-
şımadankaynaklananişleilgilisağlıksorunlarınınönlenme-
siyleilgilihükümlerolabilir.4
Elleyüktaşıma,kasveiskeletsistemihastalıklarınınön-
lenmesi ve kas ve iskelet sistemi hastalıklarından şikayeti
olançalışanların işyerinde tutulmasıyla ilgilidaha ayrıntılı
bilgi için:http://osha.europa.eu/topics/msds/
Elle yük taşama, kas ve iskelet sistemi hastalıklarının
önlenmesivekasveiskeletsistemihastalıklarınınönlenmesi
vekasveiskeletsistemihastalıklarındanşikayetiolançalı-
şanların işyerinde tutulmasıyla ilgilidahaayrıntılıbilgi için
http:/osha.europa.eu/topics/msds/
Ajansınyayınlarıylailgilidaha ayrıntılı bilgiiçin:
http://osha.europa.eu/publications
Ulusal kaynaklardan bilgi edinmek için; http://tr.osha
europa.eu veya www.isggm.gov.tr adreslerini ziyaret
edebilirsiniz.
YARARLI BİLGİLER - 3
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
70
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ ALANINDA YENİ ORTAYA ÇIKAN
PSİKOSOSYAL RİSKLERİşdünyasındaçalışanlarınsağlıkvegüvenliğinietkileyebile-
cekyenifaktörlerinortayaçıkmasınanedenolanönemlide-
ğişikliklermeydanagelmektedir.Budeğişikliklerpsikosos-
yal risklerinortayaçıkmasınayolaçmaktadır.Yapılanişçin
sosyal ve ekonomik bağlamının yanında çalışma biçiminin
tasarlanışı,düzenlenişiveyönetimiylebağlantılıolanburisk-
lernedeniylestresdüzeyiartmaktavezihinsel,fizikselsağlık
ciddi şekilde zarar görebilmektedir. 2005 yılında, Avrupa
Birliği’nin25üyeülkesindebulunançalışanların%20’sinden
fazlası, işten kaynaklanan stres nedeniyle sağlıklarının risk
altınaolduğunainandıklarınıbelirtmiştir.12002yılındaişten
kaynaklananstresinABüyesi15ülkeyeyıllıkekonomikma-
liyetinin20.000milyonAvroolduğutahminedilmektedir.2
Yeni Ortaya Çıkan Risklerin Tanımlanması 2002–06 yılları için hazırlanan Topluluk Stratejisi3 ‘Avru-
paİşSağlığıveGüvenliğiAjansı’nayenivebelirmekteolan
riskleri tahminedebilmek içinbir riskgözlemevikurmakla
görevlendirmiştir.AvrupaRiskGözlemevihedefleriniyerine
getirebilmekiçinDelfi(Delphi)yönteminikullanarakuzman
araştırmaları yürütmüştür. Bu yöntem çerçevesinde daha
öncedenyapılanaraştırmalarınsonuçlarıbiruzlaşmayava-
rılana kadar uzmanların değerlendirmesine sunulmuştur.
Araştırmasonuçları,uzmanlartarafındantespitedilenbazı
kilitkonulardakibilimselaraştırmalarınanaliziyledesteklen-
miştir.Buşekildeişyerindeyeniortayaçıkanrisklerinerken
birevredebelirlenmesiveuygunadımlarınatılmasımümkün
olmaktadır.
Psikososyalrisklereilişkinbutahmin2003ve2004yıllarında
anket–tabanlıüçaraştırmayıtamamlayanalanuzmanlarının
görüşlerini yansıtmaktadır. 13ABüyesi devleti, ABD’yi ve
UluslararasıÇalışmaÖrgütü’nü temsil edenuzmanlar,psi-
kososyalriskleralanındaenazbeşyıldeneyimsahibidirve
buuzmanların çoğunluğudahaöncepsikolojik araştırma-
lardagörevalmıştır.Tahmindetanımlananyeniortayaçıkan
bellibaşlıriskleri,meydanagelmesıklığı,sağlıkvegüvenlik
sonuçlarıolasıönleyicitedbirlervegeleceğeyönelikaraştır-
maihtiyacıaçısındandahaderinlemesineinceleyebilmekiçin
literatürdeğerlendirmelerikullanılmıştır.
Yeni Ortaya Çıkan Riskler Nelerdir? “YeniortayaçıkanbirISGriski;hemyeni olanhemdegittik-
çeartmakta olanherhangibirriskiifadeetmektedir.
Yeni olması için;
•Riskinöncedenvarolmamasıveyenisüreçler,yenitekno-
lojiler,yenibirişyeri,yadasosyalveyaorganizasyonlailgili
birdeğişikliknedeniyleortayaçıkmışolmasıveya
•Uzunzamandırvarolanbirsorununyenibirbilimselbilgi
yadakamusalalgılamadakibirdeğişikliknedeniyleartıkrisk
olarakkabuledilmesigerekmektedir.
Riskinartmakta olduğunusöyleyebilmekiçin;
•Riskinortayaçıkmasınanedenolantehlikelerinsayısının
artmışolması;yada
•Tehlikeleremaruziyetolasılığınınartmışolmasıveya
•Tehlikelerinçalışanlarınsağlığıüzerindekietkilerininkötü-
leşmişolmasıgerekmektedir.
_________________________(1)AvrupaYaşamveİşKoşullarınınİyileştirilmesiVakfı4.AvrupaÇalışmaKoşullarıAraştırması,AvrupaTopluluklarıResmiYayınOfisi,Lüksemburg.2007(http://www.eurofound.europa.eu/ewco/surveys/EWCS2005/index.htm).(2)AvrupaKomisyonu,işverenkaynaklananstresKılavuzu–Yaşamıntadıtuzumuyoksaölümöpücüğümü?.AvrupaTopluluklarıResmiYayınOfisi,Lüksemburg2002(http://ec.europa.eu/empioyment_social/publications/2002/ke4502361_en.html).
(3)İştekivetoplumdakideğişişeayakuydurmak:işsağlığıvegüvenliğiyleilgiliyeniToplulukstratejisi2002–06;COM(2002)
118final.
Araştırmadatanımlanan10enönemliyeniortayaçıkanpsikososyalrisk(NB.MV-4riskinyeniortayaçıkmaktaolduğunugörüşünetamamenkatılıyorlar;325MV4:riskinyeniortayaçıkmaktaolduğugörüşünekatılıyorlar)
http://ew2007.osha.europa.eu
YARARLI BİLGİLER - 4
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
7�
YARARLI BİLGİLER - 4
Yeni Ortaya Çıkan Psikososyal RisklerAraştırma ve literatür çalışmaları yeni ortaya çıkan psiko-
sosyalISGriskleriningenellikleteknikyadaorganizasyonel
değişikliklerinin bir sonucu olarak ortaya çıktığını göster-
mektedir.
Günümüzdeki ‘küreselleşme’ olgusunu da içine alan
sosyo-ekonomik, demografik ve politik değişiklikler de
önemli faktörlerdir. Uzmanlar tarafından tanımlanan en
önemli10yenipsikososyalrisk,aşağıdaaçıklananbeşalan-
dagruplanabilir.
1. Yeni İş Sözleşmeleri ve İş Güvencesinin OlmamasıYalınüretim(Dahaazatıklamalvehizmetüretmek)vedış
kaynakkullanma(İşiyapmaküzeredışarıdanbaşkaorga-
nizasyonlarınkullanılması)çalışanlarınsağlıkvegüvenliğini
etkileyebilmektedir.Genelliklegüvenilmez iş anlaşmalarıyla
istihdamedilençalışanlarentehlikeliişleriyapmakta,enkötü
koşullardaçalışmaktaveİSGeğitimialmamaktadırlar.Tutar-
sızişpiyasalarındaçalışmak;işgüvencesininhissedilmeme-
sineyolaçabilmekteveişebağlıstresiartırabilmektedir.
2. Yaşlanan İş GücüYaşlanmaktaolannüfusunveemeklilikyaşınınyükselmesi-
ninsonuçlarındanbirideAvrupa’nın işgücünündahayaşlı
olmasıdır.Çalışmayakatılanuzmanlarıntahminlerinegöre;
yaşlanmakta olan çalışanların kötü çalışma koşullarından
kaynaklanan tehlikelere karşı genç çalışanlarla karşılaştı-
rıldığında daha hassas konumdadırlar. Yaşlanmakta olan
çalışanlara yaşam boyu öğrenme imkanlarının sunulama-
masıdabuçalışanlarüzerindekizihinselveduygusalyükü
artırmaktadır. Bu durum da sağlıklarını etkileyerek işten
kaynaklanankazalarınmeydanagelmeolasılığınıartırmak-
tadır.Uzayıpgidenbirçalışmahayatındasağlıklıvegüvenli
çalışmayı sağlayabilmek için iyi çalışmakoşulları sunulmalı
ve yaşlanmakta olan çalışanlar da dahil olmak üzere tüm
çalışanların ihtiyaçları doğrultusunda gerekli düzenlemeler
yapılmalıdır.
3. İşin YoğunlaşmasıÇalışanların birçoğu gittikçe artmakta olan bilgi kaynakla-
rıylauğraşmaktavehergündahaağırişyüküveişyerinde
dahafazlabaskıaltındaçalışmakzorundakalmaktadır.Bazı
çalışanlar,özellikledeyeni istihdambiçimleriyle işealınmış
olanlar ya da yüksek rekabetin hüküm sürdüğü alanlarda
çalışanlarkendilerinidahaazgüvendehissetmeeğiliminde-
dir.Örneğin,buçalışanlar,verimliliklerinveürettikleriçıktı-
larındahayakındandeğerlendirileceğikorkusuylagörevleri-
nitamamlayabilmekiçindahauzunsüreçalışabilmektedir.
Bazenbuçalışanlarınartan işyüküyeterincetelafiedilme-
mekte yada çalışanlar artan iş yüküylebaşa çıkabilmeleri
içingerekliolansosyaldesteğibulamamaktadır.İşyükünün
artmasıvedahaazsayıdaçalışandandahafazlaiştalepedil-
mesi,işebağlıstresinartmasınanedenolmaktaçalışanların
sağlıkvegüvenliğinietkileyebilmektedir.
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
7�
YARARLI BİLGİLER - 4
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
73
4. İşin Duygusal Yükünün Ağır OlmasıBu yeni bir sorun değildir ancak büyümekte olan ve re-
kabetin de oldukça yüksek olduğu sağlık ve hizmet sek-
törlerindeönemleüzerindedurulanbirkonudur.İşyerinde
kişilerinbirbiriniezmesideuzmanlartarafındançalışanların
üzerinebinenduygusaltalepleriartıranbirfaktörolarakta-
nımlanmaktadır.Şiddetvekabadayılıksorunutümmesleki
vetümsektörlerietkileyebilmektedir.Hemmağdurlarhem
detanıklaraçısındanşiddetvekabadayılıkstreslesonuçlan-
maktavehemzihinselhemdefizikselsağlığıciddişekilde
etkileyebilmektedir.
5. İş-Özel Yaşam Dengesizliğiİşyerindekisorunlarkişininözelyaşantısınadaetkiedebil-
mektedir. Kesin olmayan gündelik işler, iş yükünün ağır
olması,çalışmasaatlerinindeğişkenolmasıyadaönceden
tahminedilememesiveözellikledebireyinçalışmasaatlerini
kendikişiselihtiyaçlarınauygunbirşekildeayarlamaolana-
ğınınbulunmamasıişyaşamıylaözelyaşamıngerektirdikle-
riarasındaçatışmalaranedenolabilmektedir.Budurumiş
–özelyaşamdengesininbozulmasınayolaçarakçalışanın
sağlığıüzerindeolumsuzetkiyenedenolmaktadır.
Daha Fazla Bilgi İçin Psikososyal risklerle ilgilibuuzman tahmini,AvrupaRisk
Gözlemevi tarafından hazırlanmış olan dört rapordan bi-
ridir. Diğer raporlar fiziksel, biyolojik ve kimyasal riskleri
içirmektedir.
İçSağlığıveGüvenliğiyleilgiliyeniortayaçıkan“Psikosos-
yal Riskler Konusunda Uzman Tahmini” başlıklı raporun
tamamınaaşağıdakiadrestenulaşabilirsiniz:
http://riskobservatory.osha.europa.eu/risk/forecasts/
psychosocial_risk
AvrupaRiskGözlemevitarafındanyayınlanmışolanbilgile-
rintamamınaaşağıdakiadrestenulaşabilirsiniz:
http://riskobservatory.osha.europa.eu
Ulusalkaynaklardanbilgiedinmekiçinhttp://tr.osha.eu-
ropa.euveyawww.isggm.gov.tradresleriniziyaretede-
bilirsiniz.
YARARLI BİLGİLER - 5
İŞE BAĞLI KAS İSKELET SİSTEMİHASTALIKLARI: İŞE DÖNÜŞ
Giriş
KasveiskeletsistemihastalıklarıAvrupa’dakienyaygınişe
bağlırahatsızlıktır.AvrupaBirliği’nin27üyeülkesindekiça-
lışanlarındörttebirisırtağrısındanveyineyaklaşıkdörtte
biri kas ağrılarından yakınmaktadır.1 Kas ve iskelet siste-
mihastalıklarıbüyükbirsorunteşkiletmektedir;bireylerin
sağlığınıetkilemekteveAvrupaülkelerininveşirketlerininiş
vesosyalgiderlerininartmasınanedenolmaktadırlar.2Kas
veiskeletsistemihastalıklarıçalışmayıbozmakta,verimliliği
azaltmaktavehastalıknedeniyleişedevamsızlığavekronik
meslekiözürlerenedenolabilmektedir.
Kas ve iskelet sistemi hastalıklarıyla mücadele işyerinde
hareketegeçmeyigerektirmektedir.Öncelikleatılmasıge-
reken bazı önleyici adımlar bulunmaktadır. Ancak, hali
hazırdakasveiskeletsistemihastalıklarındanşikayetiolan
çalışanlariçinasılzorlayıcınoktabukişilerinistihdamedi-
lebilirliğinikorumak,çalışmayadevametmelerinisağlamak
vegerekirsebuçalışanlarınyenidenişyerinekazandırılma-
sınayönelikçalışmalaryapabilmektir.
Bubülten,AvrupaİşSağlığıveGüvenliğiAjansı’nınkasve
iskeletsistemihastalıklarındanşikâyetiolançalışanlarınye-
niden işyerinekazandırılmasıentegrasyonuverehabilitas-
yonuylailgili‘İşeDönüş’raporundakikilitbulgularınaltını
çizmektedir.Buraporikibölümdenoluşmaktadır;işebağlı
müdahalelerin etkililiğiyle ilgili bir literatür incelemesi ve
Avrupa’dakiveuluslararasıdüzeydekipolitikateşviklerinin
geneldeğerlendirmesi,Ajanstarafındanhazırlananve“İşe
bağlıkasve iskeletsistemihastalıklarıönleme”adını taşı-
yandiğerbirrapordaönleyici faaliyetleri incelemektedir:
Önlemeverehabilitasyonarasındakesinbirsınırlayıcıçizgi
bulunmamaktadırvebuikiraporbirbirinitamamlayıcıni-
teliktedir.
Müdahalelerle İlgili Kanıtlarİnsanların işe dönmesine yardımcı olmayı amaçlayan işle
ilgilimüdahalelerindeğerlendirilmesinde,bilimselliteratür,
sırtbölgesini,kollarıvebacaklarıetkileyenağlılararasında
farklılıklar bulunduğunu göstermiştir. Belli başlı bulgular
aşağıdakikutudasunulmaktadır.
İşle İlgili Müdahalelerin EtkinliğiSırt Ağrısı:
•Sırtağrısındanşikayetiolanhastalarınaktifyaşamlarına
devametmelerivegünlükfaaliyetlerinemümkünolduğun-
cakısasürededönmelerigerektiğinigösterenkesinkanıtlar
bulunmaktadır.
•Enuygunklinikyönetim,birrehabilitasyonprogramıve
işyerindegerçekleştirilenmüdahalelerinbirarayagetirilme-
siyleortayaçıkanyaklaşımbuunsurlarıntekbaşınaortaya
koyduğufaydadançokdahaetkiliolmaktadır.
•Farklıdisiplinlerdenoluşanbiryaklaşımınbenimsenme-
si enolumlusonuçlarıgetirmektedirancakbu tedavilerin
maliyet-etkinliğideğerlendirilmelidir;yapılanişingeçicibir
süreiçindeğiştirilmesiiyibirmeslekiyönetimlebirlikteuy-
gulandığındaetkinbirişedönüşmüdahalesidir.
•Egzersiz terapisinin, sırt alıştırmalarınınvedavranış te-
davisininetkiliolduğunugösterenbazıkanıtlarbulunmak-
tadır.
•Sırtvebel(lumbar)desteklerinin(sırtkemerlerinin)ikin-
cilönlemedeetkiliolmadığıgörülmektedir.
Kol Ağrıları:
•Bilişsel–davranışsalbirbileşenideiçerenfarklıdisiplin-
lerdenoluşanbiryaklaşımenetkilimüdahaleolabilir;
•Bazıteknikvemekanikmüdahalelerinveegzersizterapi-
sininetkinliğineilişkinsınırlısayıdakanıtbulunmaktadır;
•Bilimselliteratürdepsiko-sosyalmüdahalelerinetkinliğini
değerlendirmeyeyönelikyeterlikanıtbulunmamaktadır.
Bacak Ağrıları:
• İşebağlımüdahale stratejileriyle ilgili herhangibirbilgi
eldeedilememiştir;
•Bacak tedavisine ilişkinçalışmaların sonuçlarıgenellikle
egzersizprogramlarınınkalçavedüzproblemlerininteda-
visindeetkiliolabileceğinigöstermektedir.
http://ew2007.osha.europa.eu(1)EuropanFoundationfortheImprovementoflivingandworkingConditions,4thEuropeanWorkingConditionsSurvey,2007,Availableat:http://www.eurofound.eu.int/ewco/surveys/ewcs2005/index.htm(2)EuropeanAgencyforSafetyandHealthatwork.ThematicreportonMSDs,2007,inpublication.
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
74
YARARLI BİLGİLER - 5
Birçokçalışmayapılmışolmaklabirliktemüdahalelerinetkin-
liğineişaretedenkanıtlarınsayısısınırlıdır.Özelliklekollarda
ortayaçıkanbelirtilerle ilgiliçalışmalardadurumböyledir.
Bu konuda istenilen başarıya ulaşılamamasının açıklama-
sıolarakbilimseldeğerlendirmelerdekullanılankalitekri-
terlerinin on karmaşık işyeri müdahalesine uygulanabilir
olması öne sürülebilir.Bunedenle,başarılımüdahalelerle
ilgiliçalışmalarbilimseldeğerlendirmeleredahiledilmeyebi-
liryadabuçalışmalarınınkalitesininçokdüşükolduğudü-
şünülebilir.Güçlübilimselkanıtlarınyetersizliğine rağmen
yukarıdabelirtilenişyeriuygulamalarınınbirçoğununetkili
olduğubildirilmiştir.İşyerimüdahalelerinindeğerlendirmesi
içinkanıtlarıdayandıracak farklı kriterlerinbenimsenmesi
gerekmektedir.Mevcutdurumdabukriterlerhenüztanım-
lanmamıştırancakyapılanmüdahalelerin%100işeyaraya-
cağınıgösterenbilimselkanıtlarınolmamasıpolitikabelirle-
yicilerinveişverenlerinşevkinikırmamalıdır.Ayrıca,kasve
iskelet sistemihastalıklarının tekrarlanmasınıönlemek için
birincilönlemeçalışmalarınınyanındaikincilveüçüncülön-
lemeçalışmalarıdabirlikteyürütülmelidir.
Politika TeşvikleriPolitikagenelgörüşüçerçevesindearalarındaÜyeDevlet-
lereaitulusalmevzuatların,kılavuzların,tavsiyelerineylem
planlarının,teşviklerinveprogramlarındayeraldığıAvru-
pa’dakivediğerveuluslararasıkaynaklardanbilgitoplan-
mıştır.Bunlardanyolaçıkılarakkesinolmayanbazısonuç-
larçıkarılabilir.
•ÜyeDevletlere ait incelenenpolitikalarınbirçoğu işba-
şındayken kas ve iskelet sistemi hastalıklarına yakalanan
çalışanların işyerine kazındırılması, yeniden işyerine en-
tegrasyonuve rehabilitasyonundançokmevcutdurumda
işgücünedahilolmayanözürlükişilerinişdünyasınakazan-
dırılmasına yakalanan çalışanlardan oluşan hedef grubun
ihtiyaçlarıylailgilibilinçdüzeyigeliştirilmelidir.
•Bazıülkelerdehastalananyadakazageçirençalışanların
yeniden işyerinekazandırılmasını ve rehabilitasyonunuda
içinealanpolitikalarbulunmaktadır.Buülkelerinpolitikaları
arasındabüyükçeşitlilikvardır.Mevcutpolitikalarınavan-
tajlarıvedezavantajlarıaşağıdaaçıklanmaktadır.
•Hastalık nedeniyle uzun süre işe devam edememekten
kaynaklananağırekonomikvesosyalyüknedeniyle,çalı-
şanlarınyenidenişyerinekazandırılmasınaverehabilitasyo-
nunayöneliksistemlerdedeğişiklikleryapılması(veardın-
dan başarı faktörlerinin değerlendirilmesi) uygun olabilir.
BununlailgiliAlmanya’danbirörnekaşağıdakikutudasu-
nulmaktadır.
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
75
Avantajlar Dezavantajlar
Sorunlarınerkenfarkedilmesineveuzunvadelikapasi-
teyoksunluğununönlenmesinevebuçerçevedekasve
iskeletsistemihastalıklarındanşikayetiolançalışanların
mümkünolduğuncaçabukişedönmesineyönelikçalış-
malarlaağırlıkverilmesi.
Tıbbi,meslekivesosyalrehabilitasyonuiçinealankap-
samlıbakımhizmetlerininsunulması.Farklıdisiplinler-
denoluşanbiryaklaşım-tedaviyiyürütenhekim,işyeri
hekimi ve sigorta fonunun sağlık danışmanı arasında
gelişmişişbirliği.Buişbirliğivakalarındahaiyiyönetil-
mesinivekasveiskeletsistemihastalıklarındanşikayeti
olançalışanlarındahaçabuk işedönmelerinikalaylaş-
tıracaktır.
İşverenlere, iştedeğişiklikleryapılmasıve işyerikoşul-
larının iyileştirilmesine yönelik fonlar ve benzeri mali
teşviklerin sunulmasıyadaçalışanlarahastaoldukları
süreiçindedemaaşödemelerineyönelikyükümlülük-
lergetirilmesiyoluylaişverenlerinçalışanınerkendenişe
dönmesini kolaylaştırmak için mesleki rehabilitasyon
imkanlarısunmakonusundateşvikedilmesi.
Çalışanlarınyeniden işyerinekazandırılmasıverehabi-
litasyonunayönelikimkanlargenelliklesadeceişkaza-
sı geçirmiş ya da kabul edilen birmeslek hastalığına
yakalanmış olan çalışanlara sunulmaktadır. Sadece
ciddi anlamda özürlü kişilere yardım elinin uzatılması
dahaönemsizkas ve iskelet sistemihastalıklarına ya-
kalananbireyleridışlamaktadırkiaslındabubireylerin
birçoğuküçükbiryardımlayadasahipolduklarıgö-
revlerde yapılacak ufak değişikliklerle işe dönebilecek
durumdadır.
Birçok Üye Devlette uygulanmakta olan Bismark’ın
sosyalsağlıksigortasistemi(ikilisistem)işlesosyalsi-
gortayıkesinbirşekildebirbirindenayırmaktadırancak
budasağlıksorunlarıyaşayançalışanlarabütünleşmiş
yapıda danışmanlık verebilme ve yardım edebilmeye
yönelikçalışmalariçinuygundeğildir.
İkitarafındinlendiğiyargısisteminesahipolanülkeler-
deişverenlerkasveiskeletsistemiyleilgilibirrahatsız-
lığıalevlendirmekorkusuylaçalışanınıyenidenişyerine
döndürmekkonusundaisteksizolabilir.Benzerşekilde
çalışanlardakişiselsakatlıklardankaynaklanantazmi-
natoranınıdüşürmesinedeniyleişedönmeyiistemeye-
bilir.
Gittikçe büyümekte olan kas ve iskelet sistemi hastalıkları
sorunuyla başa çıkmak amacıyla, AlmanHükümeti özürlü
kişilerindevletişlerineve/veyasosyalsigortakatılımınailişkin
yükümlülüklerdedeğişiklikyaparakçalışanlarayönelmiştir.
Şuandaodaklanılankonusorunlarınerkentespitiveişyerin-
deuzunvadelikapasiteyoksunluğununönlenmesidir.Eğer
birçalışanyıldaaltıhaftadanfazlaçalışamayacakdurumda
kalıyorsa,sonrakiaşamadasigortacılarlayapıcıvebütünle-
yici çözümler üretebilmek için iş konseyine de danışılarak
vakitkaybetmedenişverenlesözkonusuçalışanarasındabir
birtoplantıdüzenlenecektir.Özürlülükyöneticileri(disability
managers)işverenleriüstlendikleribuyeni‘erkenuyarısis-
temleri’rolündedesteklemektedir.
Çalışanların rehabilitasyonu ve yeniden işyerine kazandırıl-
masıaynızamandaişsağlığıvegüvenliğiyleilgili2007–12
yıllarının kapsayan yeni Topluluk stratejisinde de üzerinde
durulan konulardan biridir. Konuya verilen bu önem Üye
Devletlerinbualandakiçalışmalarınahızkazandırabilir.
Kasveiskeletsistemihastalıklarıylailgilidaha fazla bilgiiçin:
http://osha.europa.eu/topics/msds
İrlanda,Malta ve Birleşik Krallıktaki kas ve iskelet sistemi
hastalıklarıylailgilidaha fazla bilgiiçinwww.ohsa.org.mt
vewww.hse.gov.uk/msd/index.htm
Ulusal kaynaklardan bilgi edinmek için http://tr.osha.
europa.eu veya www.ısggm.gov.tr adreslerini ziyaret
edebilirsiniz.
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
7�
YARARLI BİLGİLER - 5
YARARLI BİLGİLER - 6
İŞLE İLGİLİ KAS İSKELET SİSTEMİ HASTALAKLARININ ÖNLENMESİ
Ortak Önceliğimiz“İşleİlgiliKasİskeletSistemiHastalıklarınaSırtınızıDönün”,
Ekim 2000’de 15 Avrupa Birliği Üyesi Devlet tarafından
yürütülmüşolanAvrupaİşSağlığıveGüvenliğiHaftası’nın
temasıdır. Kas iskelet sistemi hastalıkları (MSDs), tüm is-
tihdamsektörlerindebulunanmilyonlarcaAvrupalıçalışanı
etkileyen veAvrupalı işverenleremilyonlarcaAvro’yamal
olan işle ilgili en yaygın hastalıklardanbiridir (bkz.Ajans
Bülteni“Avrupa’dakiİşleilgiliKasİskeletSistemiHastalık-
ları”)(2)
Ancak,aslındabusorununbüyükbirbölümümevcutsağ-
lıkvegüvenlikyönetmeliklerineuyulmasıve iyiuygulama
örneklerine ilişkin rehberlerin takip edilmesiyleönlenebilir
yadaazaltılabilir.
Kas İskelet Sistemi Hastalıklarının Önlenmesi: Avrupa YaklaşımıKasveiskeletsistemihastalıklarıçokgenişyelpazelibirdizi
sağlık problemini içermektedir. Başlıca sorun gruplarını;
sırt ağrısı/sakatlıkları ve yaygın olarak “tekrarlanan zorlu
hareketlerdenkaynaklanansakatlıklar”şeklindeadlandırı-
lanişleilgiliüstuzuvlardagörülenhastalıklaroluşturmak-
tadır.Altuzuvlardaetkilenebilir.Kasveiskeletsistemihas-
talıklarının işle yakından ilgili olduğunu gösteren kanıtlar
bulunmaktadır.Kasveiskeletsistemihastalıklarınınfiziksel
sebepleriarasında;elletaşıma,yükler,duruşbozuklukları
ve biçimsiz hareketler, çok tekrarlı hareketler elle kuvvet
uygulamayı gerektiren hareketler, vücut dokuları üzerine
doğrudanmekanikbasınçuygulanması,titreşimvesoğuk
çalışmaortamlarıbulunmaktadır.
İşorganizasyonuilebağlantılısebeplerarasındaise;iştem-
posu, tekrarlı çalışma, çalışma süreleri, ödeme sistemleri,
monotonçalışmaveayrıcapsikososyalişfaktörleribulun-
maktadır. Bazı hastalıklar doğrudan belirli görevler veya
mesleklerle ilişkilidir. Kadınlar genellikle yaptıkları işin tü-
ründendolayıbutürhastalıklardanerkeklereoranladaha
fazlaetkilenmektedir(4)
Kasiskeletsistemihastalıklarınınetkinbirşekildeönlenebil-
mesiiçin,işyerindekiriskfaktörlerininbelirlenmesivedaha
sonraburiskleriönlemekyadaazaltmayayöneliktedbirlerin
alınmasıgerekmektedir.Bubağlamdaşuhususlaradikkat
edilmelidir: risk değerlendirmesi, sağlık gözetimi, eğitim,
çalışanlarınbilgilendirilmesivegörüşlerininalınması,ergo-
nomikçalışmasistemleri(ergonomiyaklaşım,sorunlarınve
çözümlerinbelirlenebilmesi için tüm işyerinin, ekipmanla-
rın,çalışmayöntemlerininve işorganizasyonunundeğer-
lendirilmesiniiçermektedir)veyorgunluğunönlenmesi.Kas
iskeletsistemihastalıklarınıönlemeyaklaşımınınbubileşen-
lerineAvrupadirektifleri,üyedevletlerinyönetmeliklerive
iyiuygulamarehberlerindededeğinilmektedir(5).
Kasveiskeletsistemihastalıklarınınönlenmesiyleilgilibaşlı-
caAvrupadirektifleriBölüm1’delistelenmektedir.
Çözüm ÜretmekKasiskeletsistemiyleilgilibirsorunaetkinbirçözümüre-
tebilmekiçinişyerindekigerçekdurumundikkatlegözlen-
mesi çok önemlidir. Çünkü işyerinde bulunan ve yapılan
farklıişlereözgüfaktörlerdeğişkenlikgöstermektedir.Tüm
olasıriskfaktörleri,özellikledebirarayagelerekriskteşkil
edebilecekolanfaktörlerinbirleşimleridikkatealınmalıdır.
İşyerindekibelirlidurumlarayönelikçözümlerüretilmelidir
vebuçerçevedepersonelinveçalışantemsilcilerinindeola-
sısorunlarıveçözümleriyle ilgiligörüşlerialınmalıdır.Tek
bir yaklaşımın her zaman işe yaramasımümkün değildir
ve olağan dışı ya da ciddi sorunların ortaya çıkması du-
rumundauzmantavsiyesinegerekduyulabilir.Uygulanan
çözümlerinbirçoğudoğrudanvemasrafsızdır.
Aşağıda verilen örnekler, kas ve iskelet sistemi hastalık-
larınınönlenmesiyadaazaltılması içinuygulamadaneler
yapılabileceğinigöstermektedir.Avrupa’dakiönlemeyak-
laşımınınkilitunsurlarıBölüm2’deverilmiştir.
http://ew2007.osha.europa.eu
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
77
YARARLI BİLGİLER - 6
Bölüm 1; Kas İskelet Sistemi Hastalıklarının Önlenmesiyle İlgili Başlıca Avrupa Direktifleri Aşağıda Belirtilmektedir.
•89/391Sayılı,risklerinbelirlenmesiveönlenmesiiçin
genelbirçerçevesunanİşSağlığıveGüvenliğiÇerçeve
Direktifi:
•90/269Sayılı,elletaşımadankaynaklananrisklerin
belirlenmesiveönlenmesiyleilgilidirektif.
•90/270Sayılı,ekranlıaraçlarlayapılanişlerdenkay-
naklananrisklerinbelirlenmesiveönlenmesivebutür
işlerdekullanılanekipman,çalışmaortamıvebilgisayar
arayüzündebulunmasıgerekenasgarisağlıkvegüvenlik
standartlarıileilgilidirektif.
•89/654Sayılı,oturmadüzeni,aydınlatma,sıcaklıkve
işistasyonugibi,işyerindebulunmasıöngörülenasgari
sağlıkvegüvenlikstandartlarıileilgilidirektif.
•89/655Sayılıişekipmanlarınınuygunluğuileilgili
direktif.
•89/656Sayılı,kişiselkoruyucudonanımlarınuygunluğu
ileilgilidirektif.
•98/37Sayılı,makinelerleilgilidirektif(89/392Sayılı
direktifinyerinegeçmiştir)
•93/104Sayılıçalışmasüresininorganizasyonuylailgili
direktif
•İşekipmanlarınıntasarımıylailgiliAvrupadüzeyinde
ortakstandartlarbelirlenmiştir.BunlarCENstandartları
olarakbilinmektedir.CENstandartlardizisi‘Makinelerin
güvenliği–insanınfizikselperformansı”kasiskeletsistemi
hastalığıriskleriyleilgilidir.
•Avrupadirektiflerin(tammetinlerdahil)CENstandart-
larıveÜyeÜlkelerinmevzuatıylailgilidahaayrıntılıbilgiye
Ajans’ınwebsitesindenulaşabilirsiniz.
Bölüm 2: Avrupa Önleme Yaklaşımı
•Kasiskeletsistemirahatsızlığırisklerininönlenmesi;
•Önlenemeyenkasveiskeletsistemirahatsızlığırisklerinin
değerlendirilmesi
•Kasiskeletsistemirahatsızlığıriskleriylekaynağında
mücadeleedilmesi.
•Yapılanışın,işyeritasarımınınişekipmanıseçiminin,ça-
lışmaveüretimyöntemiseçimlerininbireylereuyarlanma-
sı.Özelliklemonotonçalışmaveöncedenbelirlenmişbir
çalışmahızınagöreçalışmailebuçalışmatürlerininsağlık
üzerindekietkileriniazaltmayaönemverilmesi.
•Teknikgelişmelereuyumsağlanması
•Tehlikeliunsurlarıntehlikeliolmayanyadadahaaztehli-
keliunsurlarladeğiştirilmesi
•Teknoloji,işorganizasyonuçalışmakoşulları,sosyal
ilişkilerveçalışmaortamıylailgilifaktörlerinetkileriniiçine
alantutarlıbirgenelönlemepolitikasınıngeliştirilmesi
•Bireyselkoruyucutedbirleryerinetoplukoruyucuted-
birlereöncelikverilmesi
•Çalışanlaradoğruveuyguntalimatlarverilmesi
89/391sayılıdirektif.Madde6/2(5)esasalınmıştır.
Örnekler: Elle Taşımadan Kaynaklanan Risklere Çözüm ÜretmekElletaşımadankaynaklananrisklerarasında,yorgunluk,
duruşbozukluklarıveburkulmalar,darveyadağınıkça-
lışmaalanları,biçimsizyadaağıryüklerbulunmaktadır.
Elarabasınınkolyüksekliğininayarlanması,çalışanınduruşunudüzeltmektevearabayıitmekiçingerekliolankuvvetiazaltmaktadır.
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
7�
Çalışanların şikayetleri yada sırt ağrıları nedeniyle işe de-
vamsızlıklarınolması,birsorunolduğunaişareteder.Elle
taşımaihtiyacınınortadankaldırılabilmesininmümkünolup
olmadığıdeğerlendirilmelidir.Tümrisklerinbelirlenebilmesi
için;yapılan işçalışmaortamıveçalışanınbecerileri ince-
lenmelidir. Kaldırmanın yanı sıra yüklenen elle tutulması,
taşınması,itilmesiveçekilmesidedeğerlendirilmelidir.Eği-
timvebilgilendirme,önlemeplanınınönemlibirbölümünü
oluşturmaktadır. Yüklerin elle taşınmasına ilişkin Avrupa
Direktifi (bkz Bölüm 1), ulusalmevzuat ve iyi uygulama
rehberlerindedikkatedilmesigerekenriskfaktörlerineiliş-
kinayrıntılıbilgiverilmektedir.
YARARLI BİLGİLER - 6
Çalışmayüksekliğinindeğiştirilmesi,yükboşaltmagöreviningerektirdiğikamburduruşuortadankaldırmaktadır.
Örnekler: Kas iskelet sistemi hastalıklarıyla ilgili diğer risklere çözüm üretmekÜstvealtuzuvlardagörülenhastalıklargibidiğerkasve
iskelet sistemi hastalıklarıyla ilgili risk faktörleri arasında,
tekrarlı hareketler, sıkma, vurmayadaezmegibi uygun-
suz,kuvvetgerektirenyadabükülmeyigerektirenhareket
veyetersiziyileşmesüresigibifaktörlerbulunmaktadır.İş-
yerinde,titreşime,baskıyavestresemaruzkalmakdabu
konudaroloynayabilir.Kötüveuygunolmayanbiroturma
düzenide,sırtağrısınayadadiğerağrıveyaacınedeniyle
işedevamsızlıkyadahareketetmektegüçlükveyaşişlikler
kasveiskeletsistemihastalıklarınıngöstergesidir.
Çalışmaplatformunun yükseltilmesi, bugiyim fabrikasın-dakidikişmakinesioperatörlerininuygunsuzşekildeuzan-magereksinimiazaltmaktadır.
Ayakpedalınınyenidentasarlanması,makineoperatörününpedalıkullan-makiçinihtiyaçduyduğugüçmiktarınıazaltmaktadır.
Ayrıntılı bilgi için
Ajansınwebsitesiolanhttp://osha.eu.intadresinden,Av-
rupahaftasıkasiskeletsistemihastalıklarınınönlenmesiyle
ilgilidahafazlabilgiedinilebilirveAjansyayınlarınıntam
metinleriniücretsizolarakindirebilirsiniz.AvrupaHaftası
ileilgilibilgilerehttp:// osha.ev.int/ew2000/adresinden
dedoğrudanulaşabilirsiniz.Kasiskeletsistemihastalık-
larıylailgilirisklereyönelikörnekçözümönerilerineise
http://europe.osha.ev.int/good_practice/adresinden
ulaşabilirsiniz.Ulusalkaynaklardanbilgiedinmekiçin
http://.tr.osha.europa.euveyawww.isggm.gov.tr
adresiniziyaretedebilirsiniz.
Daha fazla bilgi için/Referanslar
1-“İştenkaynaklanankasiskeletsistemihastalıklarınasırtınızı
dönün”AjansbilgilendirmebroşürüAvrupaHaftası2000
2-AjansBülteni-“Avrupa’dakiiştenkaynaklananKasİskelet
SistemiHastalıkları”
3-AjansBülteni-“iştenkaynaklananBoyunveÜstUzuvlarda
MeydanaGelenKasİskeletSistemiHastalıkları:Ajansraporu
özeti”
4-“İştenkaynaklananBoyunveÜstUzuvlardaMeydanaGelen
KasİskeletSistemiHastalıkları”-Ajansraporu,2000;http://
agency.osha.ev.int/publications/reports/adresinden
ulaşabilir.
5-Ajans’ınwebsitesindekiABmevzuatıbağlantılarıhttp://
europe.osha.ev.int/legislation/,ÜyeDevletlereaitulusal
mevzuatverehberlereulaşabileceğinizwebsitelerinebağlantılar
6-Kaynak:INRSFransa,“TravailetSecurite”(İşyerindeGüven-
lik),Aralık1999fotoğrafBernardFloret
7-Kaynak:UluslararasıÇalışmaBürosu,“ErgonomicCheckpo-
ints”(ErgonomikKontrolNoktaları)
8-Kaynak:UlusalGüvenlikKonseyi,İllinois,ABD,“Makingthe
jobeasier:Anergonomicsideasbook”(işikolaylaştırmak:ergo-
nomikfikirlerkitabı)
9-Kaynak:FınlandiyaİşSağlığıEnstitüsü,“Ergonomiİşyeri
Analizi”,1999
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
7�
Soldan sağa3.Metrekareyedüşenyanabilirmaddeağırlığı.6.TozluyerlerdeçalışmanınsağlıkrisklerinedeğinenMS23-79yıllarındayaşamışkişi10.Ocaklariçingerekliolantemizhavanınteminedilmesiveocaklaragönderilmesi.12. Madenlerde,damaryangınlarınındolaylınedenlerinden.13. Ortalamaeşikdeğer(İngilizcekısaltma)14. Talaşlarıçekipalmaktakullanılanaraç.15.Çözücülerinetkilemeyollarından.16. Aydınlıkşiddetibirimi.17.Mesanekanseriyapanbirkimyasalmadde.18.Çeşitlimaddelerdendoğalyadayapayyollaaşınarakoluşan,oluştuğumaddeninözelliklerinitaşıyançokküçüktanecikler.20.İşkazasınedenlerinden.22. Asınıfıyangınlar.28.Derikanseriyapanbirmadde.30.Yangınınolmasıiçingerekenetmenlerden.31.Patlamayayolaçabilenaraçlardan.34.Birhizmetakdinedayanarakherhangibirişteücretkarşılığıçalışankişi.35. İşvereninsorumluluklarından.39. Mesanekanseriyapanbirkimyasal.40.Deriakciğerkanseriyapanbirmadde.
Yukarıdan aşağıya1.Madenlerdeyangınaelverişliortamlardan.2. Parlayıcımaddelerinhavailehomojenkarışımlarınınbirtutuşturucuetkenletutuşmanoktasıüzerindeyanması.4.Maddelerinoksijenlebirleşmesi.5. Bedenselçalışma.7. İşsağlığıaçısındanönemlifizikseletkenlerden.8. İşinyapıldığısıradameydanagelenkazalar9. Kömürmadenciliğiileilgiliönlemlervetazminatlarkonusundadüzenlemelergetiren1869tarihlinizamname.11.Madenlerdehavalandırmanınözelliklerinden.13. Boyahanelerleilgilikorumayöntemlerinden.19. Griyeşilrenktesertkokuluçokzehirlibirgaz.21. Tüketicihaklarıyönündenesnafıdenetlemekle,işyerlerindeçıraklık,kalfalık,ustalıkesaslarıileçalışanlarınhaklarınınkorunmasıkurallarınıoluşturmaküzerekurulan,SelçuklulardabaşlayanveOsmanlılardadevamedensistem.23. Eritme.24.Burunsinüsleriveakciğerkanserlerineyolaçanbirmadde.25.Madenlerdehavalandırmanınözelliklerinden.26.İşsağlığıaçısındanönemlifizikseletkenlerden.27. İşsağlığıuygulamailkelerinden.29. Çalışanlarınsağlığınınkorunmasıbakımındanişyerlerindeincelemelerveortamölçümleriyapan,ortamkoşullarınınolumluhalegetirilmesibakımındanişyerlerinedanışmalıkhizmetideverenkuruluş.32. Madenlerdeyangınaelverişliortamlardan.33. Madenlerdetahkimatyerlerinden.36. İşinyapıldığıyer.37. Yorgunluğungiderilmesindeenönemlietmenlerden.38.Beklenmedikbirandameydanagelen;kişivekişilere,hemenyadasonradanbedenenyadamalolarakzararverendurumlar.
KARE BULMACA
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
�0
ÇAĞATAY GÜLER
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
��
2007 YILI KDV HARİÇ BİRİM FİYATI
Müdürlüğümüz ve Bölge Labaratuvar Şefliklerimizce yürütülen hizmetlere esas olmak üzere 01.01.2007 tarihinden itibaren uygulanacak olan birim fiyatları:
•İşyeriHavasındaDedektörveyaTüpileAnlıkGazÖlçümü 50,00YTL
•İşyeriHavasındaTozNumunesiAlmaveGravimetrikDeğerlendirmesi 50,00YTL
•HavaAkımHızıÖlçümü 15,00YTL
•TermalKonforŞartlarının(Sıcaklık,Basınç,BağılNem)Ölçümü 25,00YTL
•KişiselGürültüMaruziyetiÖlçümü(50ÖlçümeKadarHerBirÖlçüm) 20,00YTL
•KişiselGürültüMaruziyetiÖlçümü(50ÖlçümeKadarHer10Ölçüm) 100,00YTL
•GürültüHaritası 500,00YTL
•TümVücutTitreşimiKişiselMazuriyetÖlçümü 30,00YTL
•El-KolTitreşimiKişiselMaruziyetÖlçümü 30,00YTL
•FrekansAnalizi 25,00YTL
•AydınlatmaÖlçümü 15,00YTL
•ForuierTransformInfraredSpektrofotometresindeSerbestSilisAnalizi 150,00YTL
•GazKromatografiAnalizi(5ParametreyeKadar)(1) 120,00YTL
•GazKromatografiAnalizi(5Parametreüzeri) 150,00YTL
•AsbestKonsantrasyonTayini(2) 130,00YTL
•AsbestTürAnalizi(2) 200,00YTL
•GazKromatografiKütleSpektrofotmetresindeKalitatifAnaliz 150,00YTL
•GazKromatografiKütleSpektrofotmetresindeKantitatifAnaliz 150,00YTL
•YüksekBasınçlıSıvıKromotografisindeAnaliz(3) 200,00YTL
•İyonKromatografisindeAnaliz(4) 50,00YTL
•AtomikAbsorbsiyonCihazıileHavadaAğırMetalAnalizi(5) 130,00YTL
•AtomikAbsorbsiyonCihazıileKandaAğırMetalAnalizi 75,00YTL
•ZPPMetoduileKanda 30,00YTL
•İdrardaFenolAnalizi 35,00YTL
•İdrardaHippürikAsitAnalızı 35,00YTL
•İdrardaTCA(Trichloresetik)Analizi 35,00YTL
•AkciğerFonksiyonTesti 25,00YTL
•KulakOdyoğramı 20,00YTL
•KontrolBelgesi 90,00YTL
•KontrolBelgesiDüzeltmeİşlemleri 45,00YTL
•Kitap-1-AsbestKitabı 5,00YTL
•Kitap-2-İşSağlığıveGüvenliğiTemelPrensipleri 5,00YTL
•PnömokonyozDeğerlendirmeOkuyucuEğitimi(KişiBaşına) 900,00YTL
•PnömokonyozFilmiOkumaÜcreti(FilmBaşına) 2,50YTL
•DanışmanlıkHizmetleri(Gün/YTL) 900,00YTL
•İşSağlığıveGüvenlikEğitimi(Gün/YTL) 900,00YTL
•RiskDeğerlendirmeEğitimi(Gün/YTL) 1,750,00YTL
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
��
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
�3
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERGİSİ
SAYI: 34 • YIL: 7 • NİSAN-MAYIS-HAZİRAN
�4