Πέμπτη, 11 Οκτωβρίου 2012

Δραπετσώνα και Πρόσφυγες (σημείωμα)

----------------------

Από τα πανάρχαια χρόνια ο χώρος του Δήμου Δραπετσώνας φιλοξενούσε με επαλληλία, αλλά εντυπωσιακή επιμονή και μονοδιάστατα τις απόκρυφες και τις παράνομες δραστηριότητες του γεωγραφικού του περίγυρου.

Μετά την ήττα των Αθηναίων και το πολεμικό αντιστάθμισμα, που τους επιβλήθηκε από το Μίνωα, ο Θησέας

αυτήν ακριβώς, τη Δραπετσώνα διάλεξε σαν καταλληλότερη τοποθεσία για να εγκαταστήσει κρυφούς

ταρσανάδες προπαρασκευής για τη ρεβάνς (Πλούταρχου Βίοι Παράλληλοι, Θησέας, βλέπε «Στα 50 χρόνια του Δ. Δραπετσώνας» Α. Μήλτσος).

Πέρασαν τα χρόνια και επέλεξαν επίσης τη Δραπετσώνα, σαν χώρο εκτόνωσής τους, τα παρεπόμενα από την αυστηρότητα των κανονισμών του εμπορίου στον αρχαίο Πειραιά σε συνδυασμό με την ανθρώπινη απληστία.

Εγκατέστησαν δηλαδή και λειτούργησαν εκεί το λιμάνι τους, το καταφύγιό τους …των Φωρών, της λαθραίας τους διαφυγής και του λαθραίου τους βίου (βλέπε στο ίδιο).

Στη συνέχεια πήραν τη σκυτάλη οι νεοέλληνες και, τη φυσική της ομορφιά, το γεωγραφικό της πλεονέκτημα, σαν νάταν πλεονάζον, το χαλάλισαν στις «αποχετευτικές» τους λειτουργίες και ανάγκες.

Εγκατέστησαν τα Βούρλα και το δύσοσμο περίγυρό της. Μετέπειτα το λοιμοκαθαρτήριο, τις οχλούσες βαριές βιομηχανίες και τους αποδιοπομπαίους πρόσφυγες (πρό-σφηγκες). Κατόπιν διοχέτευσαν προς τα εκεί όλο το λύμα του λεκανοπεδίου, έτσι χύμα, χωρίς συλλεκτήρες ή πρόνοιες. Αυτή η ιδεολογία, αυτός ο μύθος για τον εν λόγω απαξιωμένο χώρο διατηρήθηκε στη συλλογική μνήμη και εν τέλει τον ονομάτισε. Η ονομασία Δραπετσώνα προκρίθηκε σαν η «αρμόζουσα» παράφραση στο «μύθο» και στον

αρχαιοελληνικό όρο «Λιμήν Φωρών» (λιμένας διαφευγόντων λάθρα), με τον οποίο οι αρχαιοέλληνες είχαν βαφτίσει τα δίδυμα λιμανάκια της, δυτικά του λιμένα Πειραιά. Και η οποία παράφραση επεκτάθηκε για να συμπεριλάβει όλο το χώρο του Δήμου και τις απαξιωμένες του χρήσεις(Βλέπε «Σελίδες Ιστορίας, Στα 50 χρόνια του Δ. Δραπνας» Α. Μήλτσος)*

----------------------

*Για να αποστασιοποιηθώ από το χώρο, αν μη τι άλλο, της αυθαιρεσίας επαναλαμβάνω πως τα συμπεράσματα για την προέλευση του ονόματος είναι αίσθηση που προκύπτει απ` την 30χρονη αναδίφηση των ντοκουμέντων της Δραπετσώνας και νομίζω πως είναι οφειλόμενη, αφού η τεκμηρίωση ελλείπει. Η επιχειρηματολογία έχει εκτεθεί και είναι αποκλειστικά στην κρίση των ενδιαφερομένων.

-----…

Έτσι λοιπόν από τη μια ο μύθος και από την άλλη οι διοχετευόμενες χρήσεις διαμόρφωσαν το ιδιόμορφο profil

της Δραπετσώνας στον προηγούμενου αιώνα, που περιλάμβανε, εκτός από τα Βούρλα και τους «πρό-σφυγκες»,

το λαθραίο βίο, τις ψεύτικες ελπίδες, αλλά και μαχητές της επιβίωσης και της ανατροπής, συνθέτοντας ή συμμετέχοντας δραματικά σ` ένα κοινωνικό δίκτυο της εποχής, που παρήγαγε υποπροϊόντα, αλλά και αγαθά

πρωτόγνωρα.

Προοδευτικά και πολύ γρήγορα, οι πρόσφυγες του `22 έγιναν ο κύριος κορμός αυτού του δικτύου και η Δραπετσώνα, σαν τέτοια περιλάλητη. Προβεβλημένο σύμβολο των οξυμένων εσωτερικών αντιθέσεων της νεοελληνικής κοινωνίας: του νέου και του παληού, της παρακμής και της προόδου, που βρίσκονταν σε κρίσιμο σταυροδρόμι. αλλά και υψηλή κινητικότητα.

Βούρλα –Χιώτικα

Πρώτο σύμβολο αναφοράς τα Βούρλα, το επίσημο πορνείο του Δήμου Πειραιά από το 1876, γνώρισε τις μεγαλύτερες μέρες δόξας στο μεσοπόλεμο με την έλευση των θυμάτων της Μικρασιατικής Καταστροφής και των Ανταλλάξιμων που ακολούθησαν. Στελεχώθηκε με το απάνθισμα από το έμψυχο υλικό της προσφυγιάς κάτω από τα ένοχα και υποκριτικά βλέμματα της γηγενούς κοινωνίας, που εντελώς ξαφνικά απενεργοποίησε τις εκατοντάδες προϋπάρχουσες και για «ψύλλου πήδημα», φιλανθρωπικές της οργανώσεις.

Από τότε που η πατριαρχία καθιέρωσε τη γενεαλογική ακολουθία στα μέτρα της, έκανε τη γυναίκα και τον ερωτικό δεσμό εξάρτημα και τα παρέδωσε βορά σ` αυτή της τη σκοπιμότητα. Η φυλή συγκροτήθηκε από τα καμώματα της ανδρικής λίμπιντο και η γυναίκα …για το καλό της φυλής, έγινε αποκλειστικότητα. Ο ερωτικός δεσμός εντάχθηκε, ταυτίστηκε, ενσωματώθηκε σ τον οικογενειακό προγραμματισμό (πάντα υπό πατριαρχική λογική), για να ελέγχεται η γνησιότητα του προϊόντος. Έτσι τα εξωγαμικά αισθήματα και τα δραματικά συνακόλουθα περιθωριοποιήθηκαν και απαγορεύτηκαν, στις δε αγοραίες οικονομίες, τα πρώτα,εκπορνεύτηκαν με τη συνοδεία απαξιωτικών και άλλων ασπίδων.

Τα Βούρλα ήταν μια τέτοια ασπίδα και όχι μόνο! Τούτα αποτέλεσαν επίσης κατασταλτικό κέντρο και κέντρο σωφρονισμού «ανυπάκουων ή ατίθασων» γυναικών…

Το Σεπτέμβριο του 1929 φαίνεται πως «υπηρέτησε» εκεί η δεκαεννιάχρονη προσφυγοπούλα Γαλάτεια Παρησιάδου.

Σύμφωνα με στοιχεία της Αστυνομικής Διεύθυνσης Αθηνών «… Η Γαλάτεια Παρησιάδου, 19 ετών, εκ Μικράς Ασίας ορμώμενη, προσήχθη σήμερον, την 13ην Σεπτεμβρίου 1929, ενώπιον του αξιωματικού υπηρεσίας, κατηγορούμενη δια βαρείαν παράβασιν κατά την ενάσκησιν των καθηκόντων της στην οικία του σιτεμπόρου Αναστασίου Μαρμαλιά, όπου ηργάζετο ως παιδαγωγός των τέκνων του. Μετά από την προβλεπόμενην εξέτασιν, εκρίθη ένοχος και απεφασίσθη η ολιγοήμερος ένταξίς της εις τα «Βούρλα», προς σωφρονισμόν. Σημειώνεται πως προέρχεται από πλουσιωτάτην οικογένεια της Σμύρνης, κατέχει σπάνιον κάλλος και εξαιρετικήν μόρφωσιν. Ο εγκλεισμός της να μην υπερβεί την μιαν εβδομάδα και να ενταχθεί σε «σπίτι» με ολιγάριθμες τροφίμους…

Α. Κουτσουμάρης

Αστυνομικός Διευθυντής.

Δέκα μέρες μετά η μικρή Γαλάτεια γράφει στην εξαδέρφη της Μαρία Παρησιάδου:

«Είναι σαν να γύρισα από την κόλαση του Δάντη, αγαπημένη μου Μαρία. Είναι απίστευτο το πώς ημπορεί να αλλάξει η ζωή ενός

ανθρώπου μέσα σε μια και μόνον εβδομάδα. Και να φανταστείς πως, όταν άκουσα τον εγκλεισμό μου στα «Βούρλα» του Πειραιά, νόμισα πως επρόκειτο για γυναικείες φυλακές.

Μαζί με εμένα έστελναν άλλες τέσσερις κοπέλες. Η μόνη μπακιρού ήμουν εγώ, οι άλλες ήταν κουλαντρισμένες. Οι δύο ήταν καλά κορίτσια, οι άλλες δύο μου φάνηκαν καλτάκες [από το τουρκικό «καλτάκ» που σημαίνει δηλωμένη πόρνη].

Δεν θα λησμονήσω ποτέ τι επακολούθησε στο άκουσμα της απόφασης για τον εγκλεισμό μας. Κάθε μια με τη σειρά τους κι όλες μαζί ξεσπούσαν σε οιμωγές και θρήνους. Αρχαίες ικέτισσες. Εκείνες ήξευραν, γι' αυτό

τραβούσαν τα μαλλιά τους και έσκιζαν τα ιμάτιά τους και εκλιπαρούσαν να τις λυπηθούν και να μην τις κλείσουν στα «Βούρλα».

Μάταια όμως. Μείναμε μια νύχτα στο κρατητήριο. Η μία εξ αυτών αποπειράθηκε να αυτοκτονήσει κόβοντας τις φλέβες της πάνω σε μια σκουριασμένη καριόλα [=κρεβάτι]. Αυτή γλίτωσε τουλάχιστον. Το άλλο πρωί μας μετέφεραν στον προορισμό μας.

Τα «Βούρλα» είναι ένας τόπος 12 μπάρεμου [=τουλάχιστον] στρεμμάτων στον Άγιο Διονύση, κοντά στο νεκροταφείο, το μετζαρλίκ, που λέμε εμείς. Ούτε που έχεις φανταστεί τέτοιους μαχαλάδες.

Μπαίνοντας στο κτήμα, βρίσκεσαι σε έναν ακάλυπτο χώρο. Μπροστά σου έχεις τρεις μπασιές χωρίς πόρτες. Προχωρώντας σε οποιαδήποτε από αυτές, το σκηνικό είναι παρόμοιο: μια στενόμακρη αυλή με σαράντα μέτρα βάθος. Δεξιά και αριστερά τα καμαράκια που δουλεύουν οι γυναίκες, σαν κελιά μοναστηριού. Μου θυμίζουν λιγάκι τα δικά μας αντρεσόλια. Εμένα με έβαλαν, ευτυχώς, στο δεξί κτίριο, στις μικρές, μέχρι δεκαοχτώ χρονών. Μπορώ να πω πως «έπεσα σε καλά χέρια».

Οι πόρτες ανοίγαν στις 9 το πρωί και κλείναν τα μεσάνυχτα. Τις καθημερινές η κίνηση είναι λιγοστή. Την Κυριακή όμως νόμιζες πως πέρασαν όλοι οι ασίκηδες [=λεβέντηδες, «γαμπροί», από το αραβικό ασίκης που σημαίνει ερωτευμένος, εραστής] Αθηνών – Πειραιώς.

Ο έρωτας εδώ είναι πολύ πιο φθηνός απ' όσο μαθαίναμε στα όνειρά μας.

Ένα εικοσιπεντάρι το γάμιστρο, ενώ οι πιο άσχημες και ηλικιωμένες κατεβαίνουν και στο δεκάρικο. Στο ισόγειο υπάρχει το καφενεδάκι για τους νταβατζήδες. Αυτοί όλη μέρα μπεκρουλιάζουν και δέρνουν τις γυναίκες τους. Στο πάνω πάτωμα στεγάζεται η Αστυνομία. Μια ομάδα αστυφυλάκων με υπαστυνόμο. Υποτίθεται πως προστατεύουν τις γυναίκες από πελάτες και προαγωγούς.

Δεν βαριέσαι.

Πεζεβεγκήδες Μαρία μου, ρουφιάνοι.

Μια εβδομάδα εγκλεισμού έφτασε για να καταλάβω το δράμα αυτών των γυναικών, να τις πονέσω και να τις νιώσω. Μια εβδομάδα σε αυτήν εδώ την κόλαση είναι αρκετή για να μισήσει κανείς τον κόσμο και τους άντρες. Την τελευταία ημέρα ήρθε και επέθανε στα χέρια μου η Σπεράντζα, μια γριά κούρβα [συνώνυμο της πόρνης, μεταφορικά από το λατινικό curvus, curva = καμπυλωτός]. Την είχαν μαχαιρώσει τα παλικάρια του ισογείου γιατί «δεν κατέβαζε πια γάλα» όπως είπαν.

Την ώρα που αγγελομαχούσε, φώναζε:

«Κάνε κάτι και για μας Θεέ μου. Κάνε κάτι και για μας τις γριές πουτάνες».

Αν υπάρχει Θεός, δεν μπορεί θα την άκουσε, Μαρία μου. Καταλαβαίνεις πως μετά από όλα αυτά δεν μπορώ να γυρίσω πια εκεί. Θα ακολουθήσω τη μοίρα που μου όρισε ο Θεός της Σπεράντζας. Έχω κάτι στο νου μου. Τα «Βούρλα» μου έδωσαν μια ιδέα. Αν τα καταφέρω θα σώσω πολλές ψυχές από τούτο δω το κολαστήριο». ("Επίμετρο του Δημήτρη Γ. Στεφανάκη για το μυθιστόρημά του «Λέγε με Καΐρα»" ).

Το αίσθημα και το συναίσθημα είναι τα σκαλοπάτια που οδηγούν τον άνθρωπο στο κόσμο των ιδεών και της αισθητικής, στον, παράλληλο του φυσικού, αξιοζήλευτο ανθρώπινο κόσμο και η ενεργή παρουσία τους είναι εκ των ουκ άνευ για να ενταχθεί ο άνθρωπος σ` αυτόν. Αυτών των συναισθημάτων στερήθηκαν οι προσφυγοπούλες μέσα στα Βούρλα για έναν από τους πιο υψηλούς ανθρώπινους αισθησιασμούς, τον έρωτα και κατατάχθηκαν στα σκουπίδια της κοινωνικής αισθητικής, αυτές που κουβαλούσαν το απόσταγμα μιας πολύχρονης και περίβλεπτης πολιτισμικής κληρονομιάς, της «ενδιάμεσης περιοχής» Ανατολής και Δύσης.

Περαιτέρω και κορωνίδα του συγχνωτισμού των Βούρλων και της προσφυγικής δυστυχίας ήταν η σύσταση του

συνοικισμού, τρόπος του λέγειν, Χιώτικα νότια των Βούρλων και σε επαφή με την Κρεμμυδαρού και το Καστράκι..

Η κοινωνική πυραμίδα και οι ντόπιοι φιλάνθρωποι αποστρέφοντας, αν μη τι άλλο, την ευθύνη τους για το μικρασιατικό όλεθρο, άφησαν το έργο της αποκατάστασης αποκλειστικά σε ένα κράτος ισχνό και αδύναμο, που παράπαιε, τη δε φιλανθρωπία σε αλλοδαπούς ευεργέτες και «ευεργέτες».

Επιπλέον η εθνοκαπηλεία, που από χρόνια είχε αποδυναμώσει τις παραγωγικές δυνάμεις και σχέσεις, είχε παράλληλα διαβρώσει και τους φορείς του πνεύματος και της τέχνης. Μόνο μια μικρή intelingecia στάθηκε στο ύψος των περιστάσεων. Ανάμεσα στους τελευταίους η Λιλίκα Νάκου (σαν εκπρόσωπος του Συνδέσμου των Δικαιωμάτων της Γυναίκας), η Γαλάτεια Καζαντζάκη και ο Νίκος Καββαδίας. Σε ένα κορυφαίο ξέσπασμά της η Γαλάτεια Καζαντζάκη αποτύπωσε ποιητικά τη τραγική διαδρομή της προσφυγιάς, ποιητική αδεία, …μέχρι τα Βούρλα…

«Στη Σμύρνη Μέλπω, Ηρώ στη Σαλονίκη στο Βόλο Κατινίτσα έναν καιρό, τώρα στα Βούρλα με φωνάζουν Λέλα

ο τόπος μου ποιος ήταν, ποιοι οι δικοί μου αν ξέρω ανάθεμά με σπίτι, πατρίδα, έχω τα μπουρδέλα. Ως κι οι πικροί μου χρόνοι, οι παιδικοί μου θολές, σβησμένες ζωγραφιές κι είν’ αδειανό σεντούκι η θύμησή μου

το σήμερα χειρότερο απ’ το χτες και τ’ αύριο απ’ το σήμερα θε να ‘ναι φιλιά από στόματ’ άγνωστα, βρισιές κι οι χωροφύλακες να με τραβολογάνε

γλέντια, καβγάδες ως να φέξει αρρώστιες, αμφιθέατρο, Συγγρού κι ενέσεις 606

πνιγμένου καραβιού σάπιο σανίδι όλ’ η ζωή μου του χαμού

μ’ από την κόλασή μου σου φωνάζω εικόνα σου είμαι κοινωνία και σου μοιάζω…»

…και ο N. Καββαδίας από το εν λόγω τερματικό, τα Βούρλα, άντλησε την αισθητική ευαισθησία και μπόλικο υλικό για την ποιητική του συλλογή «Μαραμπού»……μέσα από τα Βούλα και από τις διηγήσεις της Ασπασίας της κουφής, από το δικό της εσώτερικό ιδιαίτερο πολιτισμό, που όπως είπαμε είχε κορμό του τους πρόσφυγες…

Όμως έξω από τα Βούρλα και πέρα ακόμη από τα Χιώτικα, στον προλιμένα της Δραπετσώνας τα πράγματα ήταν ακόμη χειρότερα, τόσο που η φυσική εξόντωση των υποκειμένων φάνταζε σαν βάλσαμο για την ψυχή και το σώμα τους…

Επιβίωση και ριζοσπαστισμός

Οι πρόσφυγες μόλις συνήλθαν από το πρώτο σοκ άρχισαν να δίνουν τη μάχη της επιβίωσης και του εξανθρωπισμού τους σε ατομικό και σε συλλογικό επίπεδο. Οργανώθηκαν και μετατράπηκαν σε δύναμη αξιόπιστη και δημιουργική. Και τούτο ήταν το δεύτερο σύμβολο αναφοράς για τη Δραπετσώνα

Εξέδωσαν ένα δημοσιογραφικό όργανο, το «Βήμα Δραπετσώνας και Ταμπουρίων, έκαναν πάρα πολλούς συλλόγους και σωματειακές οργανώσεις, ενώ στη συνέχεια ίδρυσαν συντονιστικό όργανο από όλες της περιοχές της, που το ονόμασαν Εκτελεστική Επιτροπή Δραπετσώνος. Απώτερος στόχος η δημιουργία αυτόνομου και ανεξάρτητου Δήμου σαν εργαλείου για πιο ριζική παρέμβαση στη βάρβαρη γύρω καθημερινότητά τους. Περαιτέρω επέβαλαν την παρουσία τους, φυσικά και πολιτισμικά, τόσο που η ελληνική κοινωνία όχι μόνο να ανεχθεί εντέλει, αλλά και η ίδια να αφομοιώσει, να κινηθεί και να παράγει πλέον σ` ένα άλλο πιο σύνθετο και ανώτερο επίπεδο από αυτό που είχε καθιερώσει η συντήρηση και ο παλαιοκομματισμός της προηγούμενης 100ετίας. Οι πρόσφυγες έγιναν φορείς και πυροδότες πιο προωθημένων και ριζικών λύσεων στις δεδομένες παραγωγικές δυνάμεις σχέσεις. Ειδικά για το εποικοδόμημα οι δραπετσωνίτες πρόσφυγες ξεπέρασαν τους Σάκο και Βαντσέτι. Το εργοστάσιο Λιπασμάτων ήταν μεσαιωνικό σε όλους τους τομείς των εργασιακών σχέσεων. Είναι χαρακτηριστικό πως είχε 200 ανήλικα παιδιά σαν εργάτες σε βαρύτατες εργασίες, όπως η μεταφορά στη πλάτη 60κιλων σάκων. Το1928 στις γερουσιαστικές εκλογές, που ο Βενιζέλος επισκέφτηκε το εργοστάσιο, ο Κανελλόπουλος έκρυψε τα ανήλικα αυτά παιδιά, που εργάζονταν εκείνη την ώρα, από τα υποκριτικά βλέμματα του Βενιζέλου, στα υπόγεια του υαλουργείου. Τον Ιούλη του 1929 ξέσπασε στο εργοστάσιο Λιπασμάτων απεργία με τόση δύναμη και μαζικότητα που τρόμαξε το καθεστώς, το οποίο τάβαλε με όλη τη Δραπετσώνα. Οι έφιπποι καταστολείς περιφερόντουσαν επί ώρες στα σπίτια του συνοικισμού πυροβολώντας και παραβιάζοντας τις παράγκες για να τρομοκρατήσουν και να συμμαζέψουν βίαια την εκδηλούμενη συμπαράσταση…

http://4.bp.blogspot.com/-c9gHGT1W_NM/UHa1l36dZhI/AAAAAAAAADg/I4vpxXCu6d0/s1600/5.jpg

Θύμα βέβαια αυτής της καταστολής δεν ήταν μόνο η Δραπετσώνα, αφού η απεργία χρησιμοποιήθηκε σαν άλλοθι για την επιβολή του ιδιώνυμου, που άνοιξε τις πόρτες στους εκτοπισμούς και στις εξορίες.

Στέγαση

Αλλά αυτό που έκοψε την ανάσα στο πανελλήνιο και συμβόλισε την κορύφωση του δραπετσωνίτικου αγώνα ήταν η μάχη για τη στέγαση, η μάχη της παράγκας. Μια μάχη που διαρκούσε σχεδόν σαράντα χρόνια και κορυφώθηκε το 1960 …έσπασε καρδιές…

…Γιατί δεν ήταν μόνο αγώνας για το κεραμίδι, ούτε απλά πολιτικός αγώνας ανάμεσα στη δεξιά και στην αριστερά. Ήταν αγώνας πολεοδομικός και στη ρίζα του πολιτισμικός, ώστε οι πρόσφυγες να εγκατασταθούν και να ζήσουν στο …ήμαρ σαν ολοκληρωμένες συλλογικότητες. Στο φυσικό τους χώρο ήθελαν να στεγάσουν και την ψυχή τους.

Η πρότασή τους για «επί τόπου αυτοστέγαση» ήταν μια ενιαία πρόταση ισορροπίας ανάμεσα στο άτομο και στη

μοίρα του, στη μερική και στην ευρύτερη συλλογικότητα όπου ανήκαν, χωρίς αλλοτρίωση, ήταν αγώνας για επέκταση και αναβάθμιση του διαφωτισμού, όπως προέκυψε από τη Γαλλική Επανάσταση, προτού οι εθνικισμοί γίνουν σωβινισμοί και πολιτικά υποχείρια.

Θεωρώ πως τέτοιες προτάσεις χρειάζεται και αναζητά σήμερα η παγκοσμιοποίηση σαν ιδεολογία-υποδομή, ώστε να βγει από το αδιέξοδο στο οποίο καθημερινά οδηγείται.

Γιατί οι πολιτισμοί ούτε τρέχουν το ίδιο, ούτε έχουν ίδιες αφετηρίες. Έχουν όμως την οικολογία τους, εκ των πραγμάτων και επίσης αρετές και δυναμικές, που δεν αξιολογούνται από τις αγορές. Ως εκ τούτου είναι σωστό και δίκαιο η διανομή του παγκόσμιου πλούτου να διευρυνθεί με πρόσθετα κριτήρια προστασίας τους, τέτοια, πέραν αυτών που προέκυψαν από την ιδεολογία της Γαλλικής Επανάστασης, για να εξισορροπηθεί κάθε υστέρησή τους. Για να συνεχίσουν να υπάρχουν οι άνθρωποι, αλλά και οι πολιτισμοί τους. Για να συνεχίσει να υπάρχει ο υπέροχο κόσμος του ανθρώπινου πολιτισμού ο έρωτας, η αλληλεγγύη, η τέχνη και η ευφορία, που ευδοκιμούν στην ποικιλότητα, την ποικιλομορφία και τη δημιουργικότητα.

Ρεμπέτικο

Και βέβαια δεν ήταν δυνατό να απουσιάσει η Δραπετσώνα από τη μάχη στο χώρο της τέχνης.

Μετά την Ανεξαρτησία, η νεοελληνική κοινωνία υπόφερε από μια μονοδιάστατη εθνοκαπηλεία της άρχουσας τάξης, που απόκλειε κάθε προεπαναστατικό λαϊκό βίωμα ή ιδεολογία και βάλθηκε να κατασκευάσει ένα εναλλακτικό ιδεολόγημα σε συνθήκες ανάλογης μιζέριας των παραγωγικών δυνάμεων και σχέσεων. Έτσι στράφηκε στη στείρα μετάγγιση ιστορικών αναφορών και στον επιλεκτικό μιμητισμό ξένων προτύπων.

Παράλληλα απόκλεισε βίαια τις ανατολίτικες επιρροές και επιδράσεις, που είχαν ζυμωθεί στο λαό μαζί με τις ιστορικές του ευαισθησίες. Για πολιτικούς πάλι λόγους, αυστηροποίησε επίσης την πατριαρχική της δομή, που έτσι κι αλλιώς προϋπήρχε, χάρη στην καθυστερημένη αστικοποίηση και τον αγροτικό προσανατολισμό.

Όταν ήρθε η μικρασιατική κρίση, που ήταν δημιούργημά της, όλο τούτο το ιδεολόγημά της κατέρρευσε. Η κοινωνία παράπαιε απροσανατόλιστη, χωρίς κατεύθυνση, εκ των ενόντων και μέσα στον πολιτισμικό αρμαγεδώνα, με την καθοριστική προσφυγική ενίσχυση, βρήκε χώρο η λαϊκή ψυχή και το ρεμπέτικο.

Τα ρεμπέτικο προβλήθηκε σαν ένα ακόμη παραπροϊόν στο χώρο της Δραπετσώνας του Μεσοπολέμου και αλλού.

Κυνηγήθηκε και κατέφυγε μέσα στον υπόκοσμο και στους τεκέδες της. Κρύφτηκε στο βούρκο της σαν

χαμαιλέοντας. Στις αρχές της 10ετίας του `30 δεν υπήρχε μέρα που να μη συλλεχθεί πτώμα ή πτώματα από τα εγκαταλελειμμένα βαγόνια του Λαρισαϊκού ή από τις γύρω μάντρες στο Καστράκι. Κορυφή της ηθικής παρακμής των καιρών ο εν λόγω χώρος και κοινωνικός Καιάδας. Εκεί βρήκε καταφύγιο το ρεμπέτικο, …στην ανυπαρξία, για να τραγουδήσει την ύπαρξη.

Οι πρόσφυγες της Δραπετσώνας κτύπησαν το Μολώχ στο μαλακό του υπογάστριο. Το πήραν, το υιοθέτησαν και ανάτρεψαν την υποκρισία και το μιμητισμό του μουσικού κατεστημένου, διέλυσαν τα κάλπικα ηθοπλαστικά του στερεότυπα: και ανάδειξαν το ρεμπέτικο. Προοδευτικά, τούτο έγινε λαϊκός αναστεναγμός και κραυγή για τα δύσκολα χρόνια που ακολούθησαν. Κραυγή λυτρωτική, ανθρώπινη, υπαρξιακή που έτυχε επιμέλειας από μάστορες με αυξημένη ευαισθησία και περισσότερες ή λιγότερες αντοχές. Επί τόπου ο Χατζηχρήστος, ο Δελιάς, ο Γιοβάν Τσαούς, ο Μαρινάκης, ο Λελάκης, ο Κάβουρας, ο Βαμβακάρης κά και περαιτέρω ο Παπαϊωάννου και κυρίως ο Τσιτσάνης.

Σε εποχή που ο έρωτας ασφυκτιούσε και είχε γίνει συνώνυμος των Βούρλων, οι ρεμπέτες έκοψαν το γόρδιο δεσμό, τις αλυσίδες της βάρβαρης, αναχρονιστικής πατριαρχίας. Σε εποχή που η κοινωνική υποκρισία αποτελούσε προσόν, το ρεμπέτικο πήγε κόντρα στο ρέμα. Και το κυριότερο έφερε το λαό κοντά στις μουσικές του καταβολές, λαμβάνοντας υπόψη τις καινούριες συνθήκες...

Επίλογος

Παραταύτα η Δραπετσώνα, με την έλευση της Χούντας, έχασε τη μάχη του πολιτισμού…

Τούτος, ο πολιτισμός, εγκιβωτίστηκε σε αποστεωμένα στεγανά, οδηγήθηκε σε μια βίαιη μεταβολή συνηθειών και εθίμων…

Σιγά σιγά το σφριγηλό προσφυγικό δεδομένο εκφυλίστηκε σε επετειακό και αφομοιώθηκε, αλλά όπως λέει κι ο Μανώλης Ρασούλης «Τίποτα δεν πάει χαμένο…».

Αντώνης Μήλτσος

Οκτώβρης 2012