52

درس در یک نگاهدر این درس دانش آموزان با مشاهده، تفسیر، فراخوانی تجربه های شخصی، انجام فعالیت های گروهی و بازی های هدفمند به مفهوم نیرو پی برده و آن را حس می کنند و با اثرات نیرو بر اجسام اطراف خود آشنا می شوند و سرانجام متوجه می شوند که دست کم دو جسم باید بر هم اثر کنند تا نیرو به وجود آید. همچنین درخواهند یافت اگر نیروهای وارد بر جسمی ساکن، اثر همدیگر را خنثی

کنند، جسم حرکت نخواهد کرد.

درس ششم: ورزش و نیروی )١(

53

نقشه مفهومی

اهداف/ پیامدها: در پایان این درس انتظار می رود دانش آموزان بتوانند:1ــ هل دادن و کشیدن را معادل وارد کردن نیرو بدانند و اثرات نیرو بر یک جسم را تشخیص دهند.

2ــ در مثال های ساده، نیرو را شناسایی کرده و اثر آن بر حرکت را بیان کنند.3ــ اثر دو یا چند نیرو بر یک جسم را تعیین کنند.

مواد و وسایل آموزشی: طناب مخصوص بازی طناب کشی، توپ فوتبال یا والیبال، میز نسبتا سنگین.

کشیدنهل دادن

معادل

نیرو

ناشی ازاثر نیرو

تغییر شکل جسمتوقف جسم

شروع به حرکت جسم

تغییر اندازه سرعت جسم

تغییر جهت حرکت جسم

جسم شروع به حرکت می کندجسم حرکت نمی کند

اثر چند نیرو یک جسم ساکن

اثر متقابل دو جسم بر یکدیگر است

اثر یکدیگر را خنثی نکننداثر یکدیگر را خنثی کنند

54

دانستنی ها برای معلم قانون اول حرکت )نیوتون(: تجربه روزانه ما ظاهرا نشان می دهد که برای ادامه حرکت یک جسم با سرعت ثابت، فشار یا کششی الزم است. در شرایط آرمانی بدون اصطکاک، اگر جسم به حال خود رها شود برای همیشه به حرکت خود با سرعت ثابت ادامه خواهد داد. آزمایش با گوی های پالستیکی یا تخته هوا و یا هواپیماهای بی موتوری که روی بستری از هوا در یک مسیر هوایی حرکت می کنند تا حدودی تداوم حرکت را نشان می دهد؛ اما برای حذف کامل اصطکاک، بهترین کار استفاده از اجسامی است که در خأل حرکت می کنند، که در آنجا هوایی وجود ندارد که سایشی به وجود آورد. مشاهده های انجام شده بر روی ذراتی که در لوله های تخلیه شده حرکت می کنند نشان می دهد که اگر جسمی به حال خود رها شود، و هیچ نیروی خارجی بر آن اثر نکند، همواره به حرکت یکنواخت ادامه می دهد. قانون اول نیوتون خالصه تجربه ها و مشاهده های مربوط به حرکت اجسامی است که هیچ نیروی خارجی بر

آنها وارد نمی شود:یک جسم ساکن بدون حرکت باقی می ماند، و جسمی که در حرکت است به حرکت خود با همان سرعت ادامه می دهد مگر اینکه

نیروی خارجی خالصی بر آن وارد شود.تمایل یک جسم به ادامه حالت اولیه اش )حالت سکون یا حالت حرکت با سرعت اولیه خود( را لختی گویند. به همین دلیل

قانون اول را قانون لختی نیزمی گویند.نیروی خالص: تغییر در حرکت، ناشی از یک نیرو یا ترکیبی از آنهاست. نیرو به ساده ترین شکل، به صورت هل دادن )فشار دادن( یا کشیدن است. منبع آن می تواند گرانشی، الکتریکی، مغناطیسی، یا صرفا تالش عضالنی باشد. وقتی بیش از یک نیرو بر جسمی

وارد شود، نیروی خالص را در نظر می گیریم. شکل زیر نشان می دهد که نیروها چگونه با هم ترکیب می شوند و نیروی خالصی را تولید می کنند.در شکل الف جفت نیروی 5 نیوتونی در یک جهت نیروی خالص 10 نیوتونی را به وجود آورده اند. در شکل ب جفت نیروهای 5 نیوتونی که در خالف جهت هم هستند همدیگر را خنثی کرده اند. اگر 10 نیوتون نیرو به طرف راست و 5 نیوتون به طرف چپ وارد شود، نیروی خالص 5 نیوتونی هم جهت، و دارد اندازه هم که را نیرو کمیتی چون داده شده اند. نشان پیکان با نیروها می شود)شکل ب(. وارد راست به طرف کمیت برداری می نامند. کمیت های برداری را می توان با پیکان هایی نشان داد که طول و جهت آنها اندازه و جهت آن کمیت را نشان

می دهد.

تا کنون نیرو را به ساده ترین شکل به صورت هل دادن یا کشیدن بررسی کردیم. اما هیچ فشار دادن و کشیدنی هرگز به تنهایی وجود ندارد. هر نیرو بخشی از برهم کنش بین یک چیز و چیزی دیگر است. وقتی با انگشتان خود به دیوار فشار می آورید، قضیه به

فشار انگشتان شما به دیوار محدود نمی شود، بلکه دیوار نیز به انگشتان شما فشار وارد می کند.

١٠ N

١٠ N 5N

5N

5N 5N 5N

5N

ON

نیروهای وارد نیروی خالص

55

وقتی به دیوار مطابق شکل روبه رو تکیه می دهید، نیرویی بر آن وارد بر شما و در جهت مخالف نیرویی مساوی نیز همزمان دیوار می آورید.

وارد می کند. در نتیجه واژگون نمی شوید.مثال هایی دیگر: اگر بتوانید یک گاری را بکشید، گاری شتاب می گیرد. اما، در این کار،همان طور که از محکم شدن طناب پیچیده شده به دست شما معلوم می شود گاری نیز شما را می کشد. اگر با چکشی به تیری بکوبیم تا در زمین فرو برود، در این کار تیر هم مقدار نیرویی برابر، بر چکش وارد می آورد و آن را متوقف می کند. همیشه چیزی با چیز دیگر

بر هم کنش می کند، شما با گاری یا چکش با تیر. دریافت را نیرو کدام؛ و وارد را نیرو دو، این از یک کدام می کند؟ پاسخ این است که هیچ یک از دو نیرو را نمی توان »واردکننده« کرد. توجه اندازه یک به باید جسم دو هر به نامید؛ »دریافت کننده« یا مثال، وقتی گاری را می کشید، گاری هم شما را می کشد. این زوج نیرو، کشش شما بر گاری و گاری بر شما، به طور همزمان در برهم کنش به وجود

می آیند. چکش و تیر نیز به طور همزمان در برهم کنش به هم نیرو وارد می کنند. این مشاهده ، نیوتون را به قانون سوم حرکت خود رهنمون کرد. قانون سوم نیوتون چنین می گوید: هرگاه جسمی بر جسم دیگری نیرو وارد کند، جسم دوم نیز نیرویی هم اندازه و در

جهت مخالف بر جسم اول وارد می کند.یکی از نیروها را کنش و دیگری را واکنش می نامیم. پس می توانیم بگوییم: همواره واکنشی برابر و با عالمت مخالف در برابر

کنش وجود دارد.

علوم و تعالیم دینی تفریحات سالم و ورزش از عوامل تأمین کننده سالمتی آدمی اند که در روایات اهل بیت اهمیت ویژه ای به آنها داده شده و برای آنها مصادیقی را ذکر کرده اند. یکی از آثار بهره مندی از تفریحات سالم و حالل، تقویت و یاری انسان در انجام دیگر امور دینی و

زندگی است.رسول خدا )ص( می فرماید: » به سرگرمی و بازی بپردازید زیرا دوست ندارم سخت گیری و خشونت در دینتان مشاهده شود«1.

نکته های آموزشی و فعالیت های پیشنهادی1ــ دانش آموزان در اعمال نیرو به اجسام دیگر و همزمان احساس عکس العمل آن، تجربه کافی دارند. اما نمی دانند وقتی مثال به توپی ضربه می زنند، به توپ نیرو وارد کرده اند و همزمان توپ نیز به پای آنها نیرو وارد کرده است. چون کلمه نیرو در زندگی روزمره و در محاوره های معمولی استفاده می شود معادل علمی آن که همان »هل دادن یا کشیدن« است را باید ابتدا جا بیندازیم. برای این منظور

معموال از فراخوانی تجربه های دانش آموزان استفاده می کنیم.

١ــ آیت الله جوادی آملی، مفاتیح الحیاة، صفحه20١، مرکز نشراسراء، بهار ١3٩١

56

2ــ با توجه به تم یا زمینه این درس و درس بعدی که ورزش و نیروست، بیشتر مثال ها و فعالیت ها حول ورزش های مرسوم است. یا و دارای ورزش ها استان خود و منطقه در که شما در صورتی جایگزینی برای آنها از می توانید هستید، مرسوم محلی بازی های برخی از فعالیت ها استفاده کرده و در طرح درس خود از آنها بهره

ببرید.3ــ در فعالیت »کار در کالس« صفحه 45؛

الف( مشاهده می شود :الف( بلندکردن وزنه توسط وزنه بردار

ب( هوا کردن بادبادک پ( یک موشک در آستانه پرتاب

ت( یک تیروکمان کشیده شده توسط شخصث( ضربه یک تنیسور به توپ ج( مهار یک توپ توسط دروازه بان

ب( نتیجه فعالیت های صفحه 45:الف( بلندکردن

ب( باالرفتن بادبادکپ( پرتاب شدن توپ

ت( رهاشدن تیرث( به حرکت درآمدن موشک

ج( متوقف شدن توپ

4ــ در فعالیت »گفت وگو کنید« صفحه 46؛

هل یا فشار دادنکشیدنتوصیف فعالیتشماره

بستن درب کشوی میز1

بازکردن درب اتاق2

قرار دادن کتاب بر روی میز3

شوت کردن توپ4

بلند کردن کیف از روی میز 5

6……………

57

5 ــ گفت وگو کنید صفحه 47؛ الف( حرکت ب( کند پ( سریع تر ت( توقف ث( جهت.6 ــ برای درگیر کردن و بحث جدی در مورد نیرو، می توانیم بریده هایی از فیلم ورزش های مختلف مانند: فوتبال، والیبال، تنیس و… را در کالس پخش کنیم و در مورد اثرات نیرو در بازی ها بحث

کنیم.از بند دو یا به مقتضیات کالس یک بنا توصیه می شود 7ــ علم و زندگی صفحه 48 انجام شود تا نیرو حس شود. در انجام این اینکه ما دست دوستمان را هل فعالیت می توان بحث هایی در مورد می دهیم )می کشیم( او نیز دست ما را هل می دهد )می کشد(، سؤاالتی را مطرح کرد تا زمینه چینی الزم برای ورود به بحث بعدی صورت

گیرد.8 ــ در فعالیت »ایستگاه فکر« صفحه 50؛ الف( دست کم دو جسم ب( خیر، دو جسم باید بر هم اثر کنند )برهم کنش کنند( تا در

حین برهم کنش به هم نیرو وارد کنند.9ــ ممکن است اصطالح علمی بر هم کنش را دانش آموزان متوجه نشوند. در این صورت می توانیم از معادل های آن مانند، اثر متقابل یا فعل و انفعال، کنش و واکنش و… استفاده کنیم. بهتر است

قبل از شروع به تدریس این بخش، دانستنی مرتبط با این بخش را مطالعه کنیم. توجه داریم وقتی ما جسمی را مثال هل می دهیم، جسم نیز ما را هل می دهد که یکی از این نیروها کنش و دیگری واکنش نامیده می شود.

10ــ دانش آموزان را ترغیب کنید موضوع شگفتی های آفرینش ارائه شده در صفحه 50 کتاب درسی که در کادر زیر آمده است را در گروه به گفتگو بگذارند.

11ــ در فعالیت »علم و زندگی« صفحه 50؛ الف( اگر نیروها و کنند وارد طناب به اندازه هم نیروی گروه دو یعنی شوند موازنه این در ب( نمی کند. حرکت جسم کنند، خنثی را همدیگر نیروها حالت، گروهی که نیروی بیشتری وارد کرده، گروه دیگر را به طرف خود می کشد. در این حالت نیروها موازنه نیستند و یکی از نیروها بنابراین بر طناب نیروی خالصی وارد دارای مقدار بیشتری است.

شده است.

فعالیت پیشنهادی مسابقه ماشین های بادکنکی: در انجام این فعالیت مراحل روش علمی را تمرین می کنیم. در این فعالیت قرار است بادکنک، ماشین را به حرکت درآورد. می توانیم با بادکردن یک بادکنک و رها کردن آن و مشاهده رفتار آن شروع کنیم. بار دیگر یک نی وارد

58

سر بادکنک کرده و با نخ آن را محکم می بندیم، بادکنک را باد کرده و رها می کنیم و رفتار آن را مشاهده می کنیم.از گروه ها می خواهیم یک ماشین بادکنکی تهیه کرده و آن را امتحان کنند و اشکاالت احتمالی آن را رفع کنند و برای روز مسابقه

آماده شوند. مراحل مختلف ساخت یک نوع ساده آن در زیر آورده شده است.وسایل مورد نیاز: چند عدد نی، 4 عدد قرقره، پاکت آب میوه، خالل دندان، قیچی، بادکنک و…

توجه: در کار کردن با وسایل تیز مانند قیچی و یا چاقو مراقبت الزم صورت گیرد. اولیاء دانش آموزان می توانند در این کار با فرزندانشان مشارکت نمایند و در روز مسابقه در مدرسه حضور یابند.

جدول ارزشیابی بر اساس مالک ها و سطوح عملکرد

سطح 3سطح 2سطح 1مالک ها

مفهوم نیرو

وارد معادل را کشیدن و دادن هل بر نیرو اثرهای و می دانند نیرو کردن

یک جسم را تشخیص می دهند

درک کنند که نیرو اثر متقابل دو جسم بر یکدیگر است به عبارت دیگر هر یک بین کنش برهم از بخشی نیرو

جسم با جسم دیگر است

اثر دو یا چند نیرو بر یک جسم ساکن را می توانند تعیین کنند )نیروها موازنه شده اند یا نیروی خالص

داریم و سبب حرکت جسم می شود(

طراحی و ساخت وسیله مانند ماشین بادکنکی

یک ماشین طراحی کرده، می سازد و آن را به مدرسه می آورد

مناسبی حرکت شده ساخته ماشین دارد و معایب اولیه آن برطرف شده

است

شده برطرف آن فنی معایب ماشین ساخت در )مثال کم کردن اصطکاک یا داشتن استحکام الزم

( و مسافت نسبتا طوالنی را طی می کند و

5٩

درس در یک نگاهو تجربه های شخصی فراخوانی دقیق، مشاهده آزمایش، گروهی، فعالیت های مشخص انجام با دانش آموزان درس این در تحلیل و تفسیر، به وجود نیروهای غیرتماسی مانند نیروی الکتریکی، مغناطیسی و گرانشی پی می برند و در ادامه با نیروهای اصطکاک و مقاومت هوا آشنا می شوند، و سرانجام با انجام یک آزمایش مشخص به تأثیر سرعت هوا در پرواز هواپیما پی برده و با انجام فعالیت

»مسابقه با هواپیمای کاغذی«، تأثیر نیروهای مختلف بر هواپیما را متوجه می شوند.

درس هفتم: ورزش و نیروی )٢(

60

نقشه مفهومی

اهداف/ پیامدها: در پایان این درس انتظار می رود دانش آموزان بتوانند:و تماسی )اصطکاک و مغناطیسی و گرانشی( )الکتریکی، نیروهای غیرتماسی مثال، تعداد محدودی 1ــ در

مقاومت هوا( را شناسایی کرده و تأثیر آن بر حرکت را بیان کنند.2ــ در مثال های متنوع تری نیروها را شناسایی کرده و تأثیر آنها بر حرکت را بیان کنند.

3ــ در مثال هایی مانند هواپیما که بیش از یک نیرو بر جسم وارد می شود نیروها را شناسایی کرده و تأثیر آنها را بر حرکت بیان کنند.

مواد و وسایل آموزشی: تعدادی آهنربا، مداد یا ماشین پالستیکی چرخ دار، میله های پالستیکی، شانه پالستیکی، توپ فنر، متر نواری، ترازوی خانگی، تخته صاف 40 سانتی یا بزرگ تر، بادکنک، کاغذ و کش

نیرو

تماسی

مانندمانندمانند

مقاومت هوااصطکاک

غیر تماسی

نیروی گرانشی نیروی الکتریکی نیروی مغناطیسی

جسم دو که نیروی یکدیگر بر مغنایسی

وارد می کنند

دو که نیروی آهن ربا بر یکدیگر

وارد می کنند

بادکنک جذب شده داده مالش

توسط دیوار

که جاذبه ای نیروی زمین بر اجسام اطراف

خود وارد می کند

دو جسم که نیروی وارد هم به باردار

می کنند

هل دادن ماشین یا کشیدن طناب

که جاذبه ای نیروی زمین به یک جسم وارد

می کند )وزن(

مانند

6١

دانستنی ها برای معلماصطکاک: وقتی سطوح روی هم می لغزند یا می خواهند بلغزند، نیروی اصطکاک وارد کار می شود. وقتی به جسمی نیرویی در سطوح ناهمواری های موجود براثر می کند. اصطکاک کم را و شتاب حاصل نیروی خالص اصطکاک معموال می کنید، وارد تماس، به وجود می آید و به نوع مواد و چگونگی لغزیدن آنها بر یکدیگر بستگی دارد. حتی سطوحی که بسیار هموار به نظر می آیند ناهمواری هایی میکروسکوپی دارند که مانع حرکت می شود. اتم ها در بسیاری از نقاط تماس به هم می چسبند؛ وقتی جسمی بر جسم

دیگری می لغزد، یا باید از برآمدگی ها باال برود یا اتم هایی را از آنها بکند.نیروی پایین می لغزد به نیروی اصطکاک همواره بر خالف جهت حرکت است. بر جسمی که روی سطح شیبدار رو جهت وارد به سمت چپ نیروی اصطکاکی می لغزد به سمت راست که بر جسمی و وارد می شود این سطح باالی اصطکاکی در جهت می شود. بنابراین اگر قرار باشد جسم با سرعت ثابت حرکت کند، باید بر آن نیرویی برابر نیروی اصطکاک در جهت مخالف وارد شود

تا دو نیرو یکدیگر را کامال خنثی کنند، در این صورت، نیروی خالص برابر صفر باعث شتاب صفر و سرعت ثابت خواهد شد.اصطکاک به مساحت سطح تماس هم بستگی ندارد. اگر جعبه را روی کوچک ترین سطحش بلغزانید، تمام کاری که انجام می دهید این است که وزن آن را بر سطحی کوچک تر متمرکز می کنید، ولی اصطکاک یکسان می ماند. بنابراین الستیک های پهنی که زیر بعضی اتومبیل ها می بینید اصطکاکی بیشتر از الستیک های باریک تر ایجاد نمی کنند. الستیک های پهن تر فقط وزن اتومبیل را روی سطح بیشتری پخش می کنند و از گرم شدن و ساییدگی آنها می کاهند. به همین ترتیب، اصطکاک بین زمین و کامیون چهار چرخه یا هجده چرخه یکسان است! چرخ های بیشتر، بار را در مساحت بیشتری پخش و بدین ترتیب فشار را بر هر چرخ کم می کنند. تعداد

چرخ ها در فاصله توقف هنگام ترمز نیز تأثیری ندارد. اما تعداد چرخ ها تأثیر شدیدی در سایش الستیک ها دارد.کشیدن و حرکت دادن یک جعبه سنگین بر روی زمین بسیار دشوار است. اما اگر همین جعبه را بر روی یک چرخ دستی بگذاریم. حرکت دادن آن خیلی آسان خواهد بود. و این به دلیل آن است که چرخ های چرخ دستی میزان اصطکاک را به مراتب کاهش می دهد. در حقیقت با این کار به جای آنکه ته جعبه با سطح زمین تماس داشته باشد چرخ های روان و صاف چرخ دستی است که بر روی زمین می چرخد و حرکت می کند. هر چه سطح تماس چیزی با سطح زمین کمتر باشد، میزان اصطکاک نیز کم تر خواهد بود. بنابراین استفاده از چرخ، میزان اصطکاک را کاهش می دهد. اگر شما زیر یک آجر سنگین تعدادی مداد که نقش غلتک را ایفا می کنند قرار

دهید، حرکت دادن آجر بر روی زمین خیلی آسان تر خواهد بود.نامیده می شوند. استفاده از بلبرینگ یا توپی های فلزی اند که اصطالحا بعضی از ماشین آالت دارای مجموعه ای از غلتک

بلبرینگ در کاهش اصطکاک بین بخش های متحرک درون ماشین آالت بسیار مؤثر است.

روانساز چیست؟در یکدیگر با که می شود چیزهایی سطح بین اصطکاک میزان کاهش موجب که گاز یا مایع جامد، است ماده ای روانساز تماس اند. روانسازها فرورفتگی های سطح یک جسم را پر می کنند و در نتیجه سطوح ناهموار دو چیزی که با یکدیگر تماس دارند

حالت صاف و هموار پیدا کرده و یا یکدیگر اصطکاک پیدا نمی کنند. رایج ترین روانسازها انواع روغن ها و گریس است.

مقاومت هواهوا نوعی گاز به شمار می رود که پیرامون ما را فرا گرفته است. هوا ظاهرا خیلی رقیق و سبک به نظر می رسد، اما در حقیقت

62

سنگین تر از آن است که تصور می کنید. هوا از ذرات بسیار کوچکی به نام مولکول تشکیل شده است. در یک انگشتانه پر از هوا میلیاردها از این ذرات وجود دارد. در یک اتاق، متوسط وزن مقدار هوای موجود در فضای آن، حدودا به بیست کیلوگرم می رسد! وقتی یک جسم در هوا حرکت می کند باید مولکول های هوا را که نقش یک مانع را ایفا می کنند کنار بزند و پیش برود. هوا همیشه بر

هر چیز متحرک فشار و نیرو وارد می کند و این نیرو اصطالحا مقاومت هوا یا نیروی پس کشی نامیده می شود.میزان مقاومت هوا بر روی اجسام در حال حرکت بستگی به سرعت آن جسم دارد. یک جسم که با سرعت زیاد حرکت می کند، در مقایسه با جسمی که حرکت آهسته دارد، باید مقدار مولکول های بیشتری از هوا را با سرعت بیشتر کنار بزند. و این به معنای آن است که مقدار مولکول های بیشتری از هوا در مقابل یک جسم سریع السیر قرار می گیرد و بر آن فشار وارد می آورد و در نتیجه میزان

مقاومت هوا افزایش پیدا می کند.

آئرودینامیک چیست؟می کند. آن عبور از سطوح آسانی به هوا نتیجه در و دارد دراز و که شکل کشیده آئرودینامیک، جسمی است یک جسم برخورداری از چنین شکلی، یعنی آنکه تأثیر مقاومت هوا بر روی آن ناچیز و حداقل خواهد بود. اجسامی که آئرودینامیک هستند، شکل صاف و گرد دارند و قسمت عقب آنها نیز کشیده و نوک تیز است. مثال یک هواپیمای جت، دماغه ای گرد و بدنه ای صاف و دم

کشیده و نوک تیز دارد.

آیا مایعات نیروی مقاومت ایجاد می کنند؟مایعات نیز همانند هوا از ذرات بسیار کوچکی به نام مولکول تشکیل شده اند، وقتی یک جسم درون مایعی حرکت می کند، باید این ذرات را کنار بزند و پیش برود. از طرف دیگر، ذرات مایع نیز بر آن جسم نیرو وارد می کنند تا مانع حرکت آن شوند و در نتیجه مقاومت ایجاد می کنند. مثال وقتی شما در استخر شنا می کنید می توانید مقاومت آب را احساس کنید. ذرات تشکیل دهنده آب در

مقایسه با ذرات هوا به مراتب متراکم تر هستند، یعنی آنکه میزان مقاومت آب خیلی زیادتر از مقاومت هوا است.

چگونه مایعات در میزان نیروی مقاومت تأثیر می گذارند؟هر چقدر چگالی یک مایع بیشتر باشد مقاومت آن نیز به همان نسبت زیادتر است و این به دلیل آن است که مایعات چگال تر دارای ذرات بیشتری هستند یا به عبارت دیگر مقدار ماده تشکیل یک مایع چگال بیشتر است. بنابراین یک جسم برای حرکت کردن در یک مایع چگال، باید ذرات بیشتری از آن را کنار بزند و از سر راهش بردارد. مایعات غلیظ مقاومت بیشتری ایجاد می کنند. مثال غلظت روغن پخت و پز به مراتب بیشتر از غلظت آب است. بنابراین روغن پخت و پز در مقایسه با آب نیروی مقاومت زیادتری به وجود

می آورد.

علوم و تعالیم دینیخداوند کریم در مصحف شریفش از پدیده بار الکتریکی برای مقاصدی یاد کرده است.

حاب الثقال« )سوره رعد آیه 12( »هو الذی یریکم البرق خوفا وطمعا وینشئ الساو کسی است که برق را به شما نشان می دهد، که هم مایه ترس است و هم مایه امید; و ابرهای سنگین بار ایجاد می کنند!

در این آیه بار دیگر قرآن به آیات توحید و نشانه های عظمت خدا و اسرار آفرینش می پردازد و می فرماید این برقی که در میان

63

قطعات ابر پیدا می شود به واسطه آتش سوزی یا باران های سیل آسا و طغیان گر از یک سو مایه وحشت شماست و از سویی مایه امید به بارش باران رحمت است.

نکات آموزشی و فعالیت های پیشنهادی1ــ این درس به گونه ای طراحی شده است تا در بیشتر موارد دانش آموزان با انجام فعالیت ها و آزمایش، درگیر مفهوم شده و با

هدایت و راهنمایی شما، و تحلیل و تفسیر مشاهده های خود، مفهوم را تولید کنند.2ــ دانش آموزان در درس کار و فناوری با نرم افزارهای Word و Power Point آشنا شده اند. بهتر است گزارش برخی از

تحقیق ها را به صورت Power Point و یا Word ارائه نمایند؛ همانند پژوهش صفحه 55.انتهای فصل، در گیرد. قرار استفاده مورد و سؤال انگیزه ایجاد می تواند جهت در صفحه 52 عنوانی فصل تصویر 3ــ دانش آموزان قادر خواهند شد تا به این سؤال »یک هواپیمای غول پیکر چگونه بر نیروی جاذبه زمین غلبه کرده و به پرواز در می آید« پاسخ دهند. البته در مورد پرواز هواپیما، سؤال زیادی وجود دارد که می تواند دانش آموزان را درگیر موضوع نماید؛ مثال سنگین ترین هواپیماها دارای چه جرمی هستند؟ سریع ترین هواپیماها با چه سرعتی حرکت می کنند؟ یک هواپیمای سنگین با چه سرعتی از روی

باند پرواز بلند می شود؟ و…4ــ شاید اصطالح دقیق نیروی گرانشی برای دانش آموزان سخت باشد. در این صورت می توان از اصطالح نیروی جاذبه زمین

استفاده کرد.5 ــ در فعالیت »ایستگاه فکر« صفحه 54؛ هدف پرواز تخیل علمی دانش آموزان است و قرار است دانش آموزان در نبود نیروی

جاذبه، به حرکت توپ فکر کنند.ماشین های از می توان ،55 صفحه کنید آزمایش در 6ــ یعنی کرد. استفاده هستند، 4 چرخ دارای که ساده بازی اسباب یک آهنربا را روی اسباب بازی قرار داده و آهنربای دیگری را به آن نزدیک کرد. توجه داریم اگر قطب های همنام را به هم نزدیک کنیم رانش یا هل دادن و اگر قطب های غیرهمنام را نزدیک کنیم،

کشیدن و یا جذب اتفاق می افتد.7ــ در »آزمایش کنید« صفحه 56؛ می توان این آزمایش را با دو عدد بادکنک انجام داد و اثر دو بادکنک باردار بر یکدیگر را

مشاهده کرد.8 ــ در »آزمایش کنید« صفحه 57؛ می توان بدون تخته نیز پایه به عنوان را کتاب جلد دو است کافی داد. انجام را آزمایش تخته جای به دیگر کتاب یک از و کرده انتخاب شیب دار سطح

استفاده کرد.

64

آن وارد شده و سبب کندشدن حرکت بر جسم نیرویی در خالف جهت حرکت »ایستگاه فکر« صفحه 58؛ فعالیت در 9ــ می شود. این نیروی مخالف، در سطح های ناهموار مانند موکت یا خاک بیشتر است.

10ــ در فعالیت »ایستگاه فکر« صفحه 58؛ به نظر می رسد در این آزمایش هرچه سطح ناهموارتر باشد، نیروی اصطکاک بیشتر است. اگر نیروی اصطکاک کم شود، جسم مسافت بیشتری طی می کند. در مواردی که می توان نیروی اصطکاک را به طور قابل مالحظه کاهش داد، جسم مسافت خیلی زیادی را می تواند طی کند اما چون نمی توان نیروی اصطکاک را به طور کامل حذف کرد، پس

نمی توان انتظار داشت جسم هرگز متوقف نشود.دانش آموزان را ترغیب کنید موضوع شگفتی های آفرینش ارائه شده در کتاب درسی که در کادر زیر آمده است را در گروه به

گفتگو بگذارند.

شگفتی های آفرینشآیا می دانید اگر نیروی اصطکاک نبود چه اتفاقی می افتاد؟ آیا زندگی بدون اصطکاک برای شما قابل تصور

است؟

11ــ در فعالیت »گفت وگو کنید« صفحه 58؛ الف( بیشتر ب( بیشتر پ( کمتر ت( بیشتر ث( کمتر ج( کمتر.12ــ در فعالیت »ایستگاه فکر« صفحه 59؛ بر کشتی نیروی مقاومت آب در برابر حرکت اثر می گذارد و با حرکت مخالفت می کنند. البته این نیرو، اصطکاک نیست بلکه نیروی مقاومت آب است. بر هواپیمای در حال پرواز، نیروی مقاومت هوا اثر می کند و

این نیرو برخالف جهت حرکت هواپیماست.13ــ برای پاسخ دادن به »پژوهش کنید و گزارش دهید« صفحه 60؛ به دانستنی های معلم، با عنوان »آیرودینامیک چیست؟«

مراجعه نمایید.14ــ در فعالیت »آزمایش کنید« صفحه 60؛ می توان به جای بادکنک ها از دو نوار باریک بلند کاغذی استفاده کرد و آنها را از

خط کش آویزان کرده و به وسط آنها فوت کرد. همان نتیجه آزمایش با بادکنک ها را به شما خواهد داد.15ــ »ایستگاه فکر« صفحه 61؛ در روزهای طوفانی، هوا با سرعت زیاد از باالی سقف عبور می کند، در نتیجه فشار هوا در باالی سقف کم شده و فشار هوای داخل ساختمان سبب نیروی روبه باالیی به سقف می شود و اگر سقف از استحکام الزم برخوردار

نباشد، ممکن است کنده شود. این مشکل را می توان با بازگذاشتن درب یکی از پنجره ها تا حد زیادی حل کرد.16ــ »کار در کالس« صفحه 61؛ در صورت وجود تمکین مالی مناسب می توانیم از دانش آموزان بخواهیم که هواپیماهای

کاغذی یا فومی که ماکت آنها آماده است را تهیه و به مدرسه آورده و آن را کامل و در مسابقه شرکت نمایند.فعالیت پیشنهادی: تحقیق کنید که ساالنه کدام یک از وسایل منزل و یا خانه نیاز به روغن کاری دارند. لیستی تهیه نمایید و توضیح دهید کدام قسمت در هر وسیله باید روغن کاری شود )مثال لوالها در درب ها و پنجره ها( و اگر این عمل انجام نشود، چه

مشکالتی به وجود خواهد آمد؟

65

جدول ارزشیابی بر اساس مالک ها و سطوح عملکرد

سطح 3سطح 2سطح 1مالک ها

انواع نیروها

در تعداد محدودی مثال یا آزمایش ، نیروهای غیرتماسی )الکتریکی، مغناطیسی و گرانشی( و تماسی )اصطکاک، مقاومت هوا و…( را

شناسایی کنند

در مثال های متنوعی، نیروهای تماسی و غیرتماسی را شناسایی کنند

در مثال هایی مانند هواپیما که بیش از یک نیرو به جسم وارد می شود نیروها بر را آنها تأثیر و کرده شناسایی را

حرکت بیان کنند

طراحی و ساخت وسایلی مانند هواپیمای کاغذی

و…

هواپیمایی طراحی نموده، می سازد و به مدرسه می آورد

وسیله ساخته شده کار می کند و معایب آن پرواز زمان و برطرف شده آن اولیه

قابل مالحظه است

نوآوری هایی وجود در ساخت وسیله برخوردار الزم استحکام از و دارد است و مدت پرواز و مسافت طی شده

توسط آن مناسب است

66

درس در یک نگاهدر سال های قبل دانش آموزان با نحوه ساخت انواع دست سازه های ساده با استفاده از مواد دورریختنی و ابزارهایی همچون قیچی، اره، پیچ گوشتی، انبردست، چکش و نیز استفاده از متصل کننده هایی مانند میخ، چسب های نواری و مایع و انواع منتقل کننده های نیرو آشنا شدند. اکنون زمان ترکیب این مهارت ها فرا رسیده و آنها می توانند با استفاده از منابع نیرو و متحرک سازی دست سازه ها، به

طرح های جدیدی دست پیدا کنند.

درس هشتم: می خواهم بسازم

67

اهداف/ پیامدها: در پایان این درس انتظار می رود دانش آموزان بتوانند:1ــ در کاردستی های فاقد حرکت امکان حرکت ایجاد نمایند.

2ــ از ابزارهایی که برای متحرک سازی الزم است استفاده نمایند.3ــ از موتور الکتریکی )آرمیچر(، چرخ دنده، تسمه و… برای به حرکت درآوردن کاردستی ها استفاده نمایند.

مواد و وسایل آموزشی: ابزارهای معمولی خانگی، باتری، موتور الکتریکی، چرخ دنده، قرقره و تسمه

دانستنی ها برای معلمدرک بچه ها از نحوه عملکرد دستگاه های پیچیده احساس اعتماد به نفس و میزان دانش فنی آنان را تقویت می نماید. دانش آموزانی که نسبت به پدیده های اطراف خود منفعل و خودباخته هستند، در بهره وری و نگهداری از وسایل، ضعیف تر عمل می کنند. لذا دانستن آنان برای فناورانه به رشد ذهن آنها، کمک آن، مکانیک و ساختار داخلی انتقال و نیرو تأمین نحوه عملکرد دستگاه ها، چگونگی می نماید. آنان از اینکه می فهمند یک چرخ گوشت یا یک کتری برقی چگونه کار می کند، لذت می برند. معلمین گرامی چنانچه از بچه ها بخواهند اسباب بازی های خراب خود را به کالس بیاورند و با همفکری دوستانشان سعی در تعمیر آنها نمایند یا الاقل از درون آنها با

اطالع شده و چگونگی کارکردش را برای کالس توضیح دهند، کمک بزرگی به این هدف نموده اند.

علوم و تعالیم دینیو معقول رفاه گسترش 2ــ فرومایگان، از بی نیازی و عزت حفظ است:1ــ الهی اهدافی دارای اسالم دیدگاه از » تولید

عزتمندانه برای خانواده، 3ــ تکریم خویشاوندان و همسایگان، 4ــ انفاق در راه خدا و رفع نیاز های فردی و اجتماعی«1.مردی به امام صادق )ع( عرض کرد: » به خدا سوگند ما در پی دنیا هستیم و دستیابی به آن را دوست داریم. آن حضرت فرمود: می خواهی با آن چه کنی؟ گفت می خواهم زندگی خود و خانواده ام را تأمین و صله رحم کنم و صدقه دهم و حج و عمره بگزارم. امام

فرمود: این دنیا طلبی نیست، این آخرت طلبی است«2.امام صادق )ع( فرمود: امیر مؤمنان هزار برده را از حاصل تولید و دسترنج خود آزاد کرد.از این روایات به خوبی بر می آید که هدف اسالم از سفارش به کار و تولید انباشتن ثروت نیست بلکه ایجاد فرصت برای بهره برداری از مواهب الهی در رشد و تعالی خود و

تأمین نیاز دیگر همنوعان و نیز قرار دادن دارایی و ثروت )نعمت( در مسیری است که برای آن آفریده شده است.

نکات آموزشی و فعالیت های پیشنهادیفرض کنید که در درس جغرافی از بچه ها خواسته اید که منظومه شمسی را شبیه سازی کنند. هر دانش آموز به نحوی با نقاشی، متحرک سازی به را بچه ها می کند تالش معلم حاال کند. سازی مدل را خورشید خانواده است ممکن برجسته شکل به یا و کالژ دست ساخته های خود ترغیب نماید. به این شکل که بپرسد چگونه می توانید حرکت این سیارات را به دور خورشید نشان دهید. فراموش نکنید که هر نوع ایده ای قابل پذیرش است حتی اگر قابل اجرا در کالس نباشد. سپس از آنها بخواهید که غیر از این راه چه راه دیگری

١ــ آیت الله جوادی آملی، مفاتیح الحیاة، صفحه 57٩، مرکز نشراسراء، بهار ١3٩١ 2ــ آیت الله جوادی آملی، مفاتیح الحیاة، صفحه 580، مرکز نشراسراء، بهار ١3٩١

68

وسایل ساختن مختلف دروس در ترتیب همین به کنند. پیدا سیارات درآوردن حرکت به برای دوستانشان کمک با می توانند را حرکت کننده قابل اجرا است.

از طرفی انرژی الکتریکی، انرژی باد، انرژی آفتاب و … می توانند جایگزین های مناسبی برای انرژی حرکتی خود بچه ها باشند که ذوق و هیجان را در دانش آموزان ایجاد کرده و آنان را به استفاده های متنوع از انرژی های گوناگون تشویق می نماید.

غیرقابل که اسباب بازی ماشین های چرخ پالستیکی، نوشابه های قوطی خالی، قرقره های مانند وسایلی از نیرو انتقال برای استفاده شده اند، کش الستیکی، چرخ دنده های اسباب بازی های خراب و وسایلی که بچه ها براثر نیاز با دست خود می سازند، به خوبی

می توانید استفاده کنید.همچنین برای آشنایی دانش آموزان با اساس کار موتور های الکتریکی می توانید به آنها پیشنهاد کنید یک سیم پیچ ساده بسازند،

و سعی کنند با استفاده از یک باطری و آهنربا، دست سازه )سیم پیچ ساده(خود را به حرکت در آورند.

دانش آموزان را ترغیب کنید شگفتی ناشی از حرکت ناگهانی آهنربا در دست سازه فوق را در گروه به گفتگو بگذارند. تصدیق می فرمایید که شما به عنوان معلم نباید در مورد کار بچه ها قضاوت نمایید و یا آنها را ارزشیابی کنید. بلکه با خوشرویی از احساس بچه ها راجع به کارشان سؤال نمایید. احساس رضایت و احساس افتخار از احساس های بنیادین در گسترش انگیزه آنان

است. برگزاری نمایشگاه و ارائه همه فعالیت ها بدون استثناء نیز مفید است.

سیم مسی روکش دار

سیم مسی

پایه فلزی

باتری

باتری

سیم پیچ

آهنربا

آهنربا

فوم

واشر نصف شده

6٩

جدول ارزشیابی بر اساس مالک ها و سطوح عملکرد

سطح 3سطح 2سطح 1مالک ها

اضافه کردن مواد و وسایل برای استفاده از طرحی که باعث حرکت در وسیله شودمتحرک سازیمتحرک سازی

پیچیده ابزارهای از استفاده برای متحرک سازی

استفاده از وسایلاستفاده از روش های چفت نموده استفاده از چسب برای وصل قطعات وحرکت وسایل و ابزار

قطعات برای حرکت استفاده از روش های مناسب و

جهت حرکت وسایل

رعایت کردن اصولی که منجر به استفاده از روش های انتقال نیرو مانند تسمه ــ یا چرخ دندهانتقال نیروحفظ انرژی می گردد

برای هم با سازه دو ترکیب صرفه جویی در انرژی

70

درس در یک نگاهدر این درس، دانش آموزان ابتدا به کمک انجام آزمایش، آموخته های سال سوم ابتدایی را درباره انرژی و تبدیالت آن تجربه

می کنند. سپس با انجام فعالیت هایی درمی یابند که انرژی می تواند به روش های مختلف در مواد و وسایل ذخیره شود.در ادامه، سفر انرژی را از انرژی خورشید تا تبدیل به انرژی گرمایی درپدیده های مختلف، بررسی می کنند.

درس نهم: سفر انرژی

7١

نقشه مفهومی

اهداف/ پیامدها: در پایان این درس انتظار می رود دانش آموزان بتوانند:١ــ فهرستی از انرژی های مختلف در زندگی روزمره و تبدیل آنها به یکدیگر را تهیه کنند.

2ــ تبدیل انرژی را در وسایل محدود و ساده بیان کنند.3ــ تبدیل انرژی را در وسایل متنوع بیان کنند.

4ــ تبدیل انرژی را در وسایلی که بیش از یک نوع تبدیل انرژی در آنها انجام می شود، بیان کنند.

مواد و وسایل آموزشی: فرفره، منبع گرما )شعله غیرمستقیم(، مداد، لیوان، چراغ قوه قابل شارژ با حرکت دست، توپ، اسباب بازی )دومینو(، طبل پالستیکی، ظرف آب، سنگ کوچک، جسم فنردار یا اسباب بازی کوکی.

انرژی

به چه شکل هایی دیده می شود؟

چگونه ذخیره می شود؟

در سوخت ها، غذاها، باتری ها

فیزیکی موقعیت تغییر با مانند باال بردن، کشیدن

تبدیالت انرژی

حرکتی

شیمیایی

الکتریکی

گرمایی

نورانی

صوتی

ذخیره ای

اتالف انرژیچگونه انرژی آزاد می شود؟چگونه انرژی آزاد می شود؟

انرژی ای با رها کردن از موقعیتبا مصرف کردن مواد انرژی، تبدیل در مانند گرما که مورد نیاز نیست،

تولید شود

شکلی انرژی، از استفاده هنگام از انرژی به یک یا چند شکل دیگر

تبدیل می شود

72

دانستنی ها برای معلمکلمه »انرژی« از زبان یونانی و به مفهوم »چیزی که در آن توانایی انجام کار وجود دارد«، گرفته شده است. یعنی انرژی چیزی

است که موجب انجام کار می شود.انرژی با کار و حرکت همراه است. هرقدر ما کار بیشتری انجام دهیم برای انجام آن، به انرژی بیشتری نیاز است. ما انرژی را به مصرف می رسانیم )تبدیل می کنیم( و با آن کارهایمان را انجام می دهیم. همچنین برای تغییر مواد مانند سوختن چوب، شکستن چوب

و ذوب فلزات به انرژی نیاز داریم. منبع همه انرژی ها خورشید است.مشاهده انرژی صوتی و الکتریکی انرژی نورانی، انرژی گرمایی، انرژی انرژی حرکتی، مانند مختلفی به شکل های انرژی

می شود. در شرایط مناسب این انرژی ها به یکدیگر تبدیل می شوند.انرژی شیمیایی یکی از شکل های انرژی است که در خوردنی ها و سوخت ها ذخیره شده است. این انرژی با مصرف کردن مواد به شکل های دیگر انرژی که مورد نیاز ماست، تبدیل می شود. انواع باتری ها که دست ساز انسان ها هستند، انرژی را در خود ذخیره

می کنند و در موقع استفاده، انرژی موردنیاز ما را فراهم می کنند.همچنین قرار گرفتن در موقعیت های فیزیکی مانند قرار گرفتن در ارتفاع یا کشیده شدن، باعث می شود انرژی در جسم ذخیره

شود. هنگامی که جسم رها می شود، به تدریج انرژی را که در خود ذخیره کرده به انرژی حرکتی تبدیل می کند.پتانسیل موردنظر انرژی های جنبشی و انواع انرژی پرداخته می شود و بررسی به تعدادی از شکل های در این درس، فقط نیست. شکل های مختلف انرژی دائما در حال تبدیل به یکدیگر هستند و این تبدیالت به ما کمک می کنند تا بتوانیم شکل های موردنیاز انرژی را به دست آوریم. بخش عمده انرژی که ما مصرف می کنیم از نور خورشید است. گرمای خورشید ما را گرم نگه می دارد. همین گرماست که باد و باران را سبب می شود. انرژی نورانی خورشید، انرژی الزم برای رشد بسیاری از گیاهان را به وجود می آورد و همین

انرژی است که مواد غذایی الزم را برای انسان ها و حیوانات فراهم می کند. بسیاری از ماشین ها و تأسیسات توسط سوخت هایی مانند: بنزین، زغال و گاز طبیعی کار می کنند. این سوخت ها در طول میلیاردها سال در زمین به وجود آمده است. این سوخت ها از تبدیل درختان و گیاهان و جانداران کوچکی که انرژی رشد و نمو خود را از خورشید کسب می کنند تشکیل شده است. این موجودات، پس از مردن و مدفون شدن در زیرزمین، تحت فشارهای زیاد و گذشت

زمان به زغال و نفت و گاز تبدیل شده اند. این سوخت ها در طول زمان به وجود آمده اند و جبران نشدنی هستند.انرژی کاهش نمی یابد و نابود نمی شود بلکه دائما از شکلی به شکل دیگر تغییر و تبدیل می یابد. در بسیاری موارد، آغاز و پایان سفر انرژی نامشخص است. در اغلب پدیده ها و فعالیت ها، تبدیالت انرژی از انرژی نورانی خورشید شروع می شود و به انرژی گرمایی

هوا خاتمه می یابد، لیکن هرگز نابود نمی شود.

علوم و تعالیم دینی انسان وظیفه دارد همواره قدر دان نعمت های خدا باشد، چنان که خداوند در قرآن کریم در سوره بقره آیه 52 می فرماید »ثم عفونا

کم« عنکم من بعد ذلک لعلکم تشکرون« یا در سوره ابراهیم آیه 7 می فرماید: »لئن شکرتم لزیدنپیامبر اکرم )ص( می فرماید:اگر کسی نعمت خدا را تنها در خوراک و پوشاک بداند، او با نادانی خود کفران نعمت کرده اقتضا انسانی و دینی وظیفه که است و… بنزین نفت، گاز، برق، مانند سوختی مواد و انرژی الهی، نعمت های از یکی است. می کند در مصرف آنها اعتدال رعایت و از اسراف به طور جدی و دقیق پرهیز شود. شایسته است در مصرف سوخت و برق که از

73

نعمت های بزرگ مادی است صرفه جویی و به اندازه نیاز از آن بهره گیری شود. پیامبر اکرم)ص( در وصیت به علی )ع( می فرمایند: ای علی، چهار چیز به هدر می روند: خوردن در حال سیری، افروختن چراغ در شب مهتابی، کشاورزی در زمین شوره زار و

نیکی به کسی که شایسته نیست1.

نکات آموزشی و فعالیت های پیشنهادی در صفحه عنوانی، تصویر آب آبشاری بر روی توربین آورده شده است. هدف از این تصویر، آشنایی بیشتر دانش آموزان با موضوع تغییرات انرژی است. انرژی از آب آبشار به توربین و از توربین به دستگاه مولد برق آبی منتقل می شود و سپس برق تولید

می شود و تغییرات انرژی ادامه پیدا می کند. از دانش آموزان بخواهید بیان کنند چه تغییراتی در انرژی مشاهده می کنند؟در این قسمت از درس، فقط شنونده نظرات آنها باشید و اصالح و تکمیل را به ادامه تدریس این درس واگذارید.

به کار می بریم؛ عباراتی مانند »بحران انرژی در جهان«، »آن بچه ما در زندگی روزمره، واژ ه انرژی را در جاهای مختلف چه قدر تحرک دارد، راستی این همه انرژی را از کجا آورده است؟«، »یخچالی که خریده ام، انرژی کمی مصرف می کند«، »امروز

سرحال نیستم، خیلی انرژی ندارم« از جمله این موارد هستند.در تصاویر صفحه 65 هم سعی شده است چند مورد از کاربرد روزانه واژه انرژی به ویژه در زمینه ورزش آورده شود.

ببرند و سعی کنند جمالت به کار یا عبارتی انرژی را در جمله واژه از دانش آموزان می خواهیم هرکدام ابتدای درس، در گوناگونی در این باره بیان کنند. این فعالیت به ما کمک می کند تا بفهمیم که دانش آموزان از مفهوم انرژی چه چیزهایی در ذهن آنها نظرات شنونده فقط مرحله، این در البته است. زمینه هایی در چه آنها بدفهمی های احتماال و درست برداشت های و دارند احتماال نیست. موردنظر انرژی واژه تعریف هیچ وجه به که است ذکر به الزم نمی دهیم. انجام نتیجه گیری و قضاوت و هستیم دانش آموزان مطالبی از آموخته های سال سوم ابتدایی را در رابطه با انرژی، شکل ها و منابع آن به یاد می آورند، از آنها بخواهید

مثال هایی در هر زمینه بیان کنند. همین موارد را در رابطه با دو سؤال دیگر ادامه دهید.به دانش آموزان ابتدایی آموخته اند. پایه سوم انرژی است که در یادآوری شکل های از »آزمایش کنید« صفحه 65 هدف فرصت دهید تا خودشان، شکل و تبدیالت انرژی را پیدا کنند. در دومین آزمایش، دقت کنید دانش آموزان فرفره یا مارپیچ چرخانی را که می سازند، نزدیک شعله قرار ندهند و حتی االمکان از منابع گرمایی مانند بخاری استفاده کنند که شعله ندارد. در این آزمایش، انرژی گرمایی منبع گرما به انرژی حرکتی تبدیل می شود. در آزمایش سوم، انرژی حرکتی مواد به انرژی صوتی تبدیل می شود. در آزمایش چهارم، انرژی حرکتی دوباره به انرژی حرکتی تبدیل می شود. در آزمایش پنجم، انرژی حرکتی به انرژی صوتی و انرژی صوتی دوباره به انرژی حرکتی تبدیل می شود. در پایان، از دانش آموزان بپرسید آیا می توانند چند وسیله یا پدیده را نام ببرند که تبدیالت انرژی در

آنها در حال انجام است؟ هدف از موضوع »انرژی در چه موادی ذخیره می شود؟« آشنایی دانش آموزان با انرژی شیمیایی است. همه دانش آموزان، تجربه دریافت انرژی بعد از خوردن مواد خوراکی را داشته اند اما در مورد سایر موجودات زنده، ممکن است نیاز به بررسی داشته باشند. لذا در پاسخ به سؤال »ایستگاه فکر« از دانش آموزان می خواهیم همه جانوران و گیاهان را از نظر نیاز و تولید غذایی بررسی

کنند.می دانیم که گیاهان سبز به کمک نور خورشید، مواد غذایی تهیه می کنند و به این ترتیب، انرژی در خود ذخیره می کنند. به این

١ــ آیت الله جوادی آملی، مفاتیح الحیاة، صفحه 737، مرکز نشراسراء، بهار ١3٩١

74

انرژی، انرژی شیمیایی می گوییم. زندگی همه موجودات زنده، اعم از گیاهان، جانوران و انسان به انرژی شیمیایی ذخیره شده در غذاها و خودشان غذاها این از و هستند غذاساز گیاهان دارد. بستگی جانوران و انسان استفاده می کنند. اما جانوران گوشتخوار، انرژی می کنند. تأمین گیاهخوار جانوران خوردن با را خود موردنیاز

می توانیم بگوییم زنجیره غذایی به نوعی همان زنجیره انرژی است.عمده بخش شد، گفته معلم دانستنی های در که همان طور باران، و باد پدیده است. خورشید انرژی از ما موردنیاز انرژی حاصل خورشید انرژی از همه و همه غذایی، مواد و سوخت ها بیشتر، هرچه تا دارد نظر در 66 صفحه تصویر لذا می شوند. فعالیت های و پدیده ها طی در انرژی تغییرات با را دانش آموزان نشان را خورشید انرژی اساسی نقش و کند آشنا اطراف محیط

دهد.مواد غذایی و سوخت ها، به طور طبیعی، انرژی شیمیایی را هستند، انسان ساخت که هم باتری ها اما کرده اند ذخیره خود در شرایط در و کنند ذخیره خود در را شیمیایی انرژی می توانند

مناسب، انرژی ذخیره شده را به مصرف برسانند. دانش آموزان تجربه استفاده از باتری در اسباب بازی ها، ساعت ها و چراغ قوه های خانگی را داشته اند، اما درباره انواع بیشتر باتری ها شاید اطالعات کاملی نداشته باشند. درباره »گفت و گو کنید« صفحه 66 بهتر است از دانش آموزان بخواهید در صورت امکان،

انواعی از باتری های معمولی، قلمی، نیم قلمی، کتابی، باتری های گرد )پولکی( و… را به کالس بیاورند و به دوستانشان معرفی کنند. انرژی را می توان به روش هایی در اجسام ذخیره کرد؛ مانند باالبردن و کشیدن جسم کشسانی. وقتی جسمی را از زمین باال می بریم، انرژی در آن جسم ذخیره می شود و وقتی آن را رها می کنیم، انرژی ذخیره شده به تدریج به انرژی حرکتی تبدیل می شود. همین موضوع در رابطه با کشیدن جسم کشسانی صدق می کند. دانش آموزان با انجام آزمایش صفحه 67، با روش باالبردن جسم به منظور ذخیره سازی انرژی آشنا می شوند. به دانش آموزان فرصت دهید که همراه افراد گروه خود، شخصا آزمایش ها را تجربه کنند. قبل از تکرار آزمایش از فواصل 30 و 40 سانتی متر از آنها بپرسید »پیش بینی می کنید انرژی سنگ، این بار در برخورد با سطح آب چه تغییری کرده باشد؟« دانش آموزان را تشویق کنید که برای توضیح پدیده فوق، حتما از واژه های انرژی و تبدیل انرژی استفاده کنند تا این مفاهیم

بیشتر در فرهنگ لغات ایشان قرار بگیرد.از دانش آموزان بپرسید چه تجربه هایی مشابه آزمایش فوق داشته اند و چه وسایلی را می شناسند که با باال رفتن، انرژی در خود

ذخیره می کنند؟ همچنین به ورزش هایی اشاره کنند که هنگام انجام آنها، انرژی به این روش ذخیره می شود یا به مصرف می رسد.یا کوکی اسباب بازی به جای جسم می شوند. آشنا انرژی ذخیره سازی دیگر روش با بعد، آزمایش انجام با دانش آموزان فنردار، می توان از وسایلی که اجسام کشسانی داشته باشند استفاده کرد. از آنجا که هر جسم کشسانی ویژگی های خاصی دارد و تا حد معین، قابلیت کشیده شدن دارد، به دانش آموزان توضیح دهید که به این ویژگی توجه داشته باشند. همچنین دقت کنید فنر یا کش یا…

75

را با رعایت موارد ایمنی بکشند تا با رهاشدن بیش از حد، باعث ایجاد خطر برای خود یا دوستانشان نشوند.احتماال دانش آموزان تجربه هایی در رابطه با استفاده از اجسام کشسانی مانند تخت فنردار یا لوازم ورزشی فنردار داشته اند، از

آنها بخواهید تجربه های خود را در این زمینه ها، در کالس بیان کنند. مهم ترین هدف که در این بخش، به آن پرداخته می شود، آشنایی هرچه بیشتر دانش آموزان با تبدیالت انرژی است و از آنجا که دانش آموزان با انرژی شیمیایی و روش های ذخیره انرژی آشنا شده اند، پرداختن به تبدیالت انرژی که از این شکل های انرژی هم

استفاده شود مورد توجه خاص می باشد.نکته قابل توجه آن است که انرژی می تواند به روش های مختلف از یک شکل به شکل دیگر تبدیل شود. در بیشتر موارد، سفر انرژی از تابش خورشید شروع می شود و به انرژی گرمایی در هوا پایان می پذیرد. انرژی از بین نمی رود ولی دائما از شکلی به شکل

دیگر تبدیل می شود. با مصرف درست و بهینه انرژی می توان تبدیل انرژی ها را به انرژی گرمایی غیرمفید محدود کرد.

مثال انرژی شیمیایی در بدن ورزشکار به انرژی ذخیره ای تبدیل می شود و او تیروکمان را می کشد، با رهاکردن تیروکمان، انرژی ذخیره ای به انرژی حرکتی تبدیل می شود، این حرکت می تواند انرژی صوتی تولید کند و… شما چه تبدیالت دیگر انرژی در این تصویر

مشاهده می کنید؟ در فعالیت علم و زندگی صفحه 68 از تک تک دانش آموزان بخواهید که هرکدام یک وسیله یا پدیده را شناسایی کرده و همراه خود به کالس بیاورند و سپس تبدیل انرژی آن را به دوستان خود معرفی کنند. الزم به تذکر است که آن وسیله یا پدیده بهتر است بسیار ساده و قابل دسترس باشد، مهم آن است که دانش آموز، خود شخصا آن را شناسایی کرده و در کالس معرفی کند. این فعالیت، ضمن توجه به آموخته های علمی دانش آموزان، به پرورش برقراری ارتباط و خالقیت آنها کمک می کند. در صورتی که دانش آموزان بتوانند خودشان وسیله ساده ای را درباره تبدیل انرژی طراحی کرده و بسازند، بسیار ارزشمند است. برای تشویق بیشتر آنها، از ایشان

بخواهید ضمن نمایش دادن وسیله، طرح خود را روی کاغذ رسم کنند و آن را در کالس برای دوستان خود توضیح دهند. دانش آموزان را ترغیب کنید موضوع شگفتی های آفرینش ارائه شده در صفحه 68 کتاب درسی که در کادر زیر آمده است

را در گروه به گفتگو بگذارند و اهمیت آن را در زندگی خود بررسی و بیان کنند.

76

در مورد سؤال اول فعالیت »ایستگاه فکر« می توان از تبدیالت انرژی که یک انرژی به دو انرژی تبدیل می شود نام برد؛ مثال در سوختن چوب، انرژی شیمیایی به انرژی گرمایی و انرژی نورانی تبدیل می شود. همچنین گاهی دو تبدیل انرژی به صورت متوالی انجام می پذیرد؛ مثال وقتی انرژی شیمیایی چوب به انرژی گرمایی تبدیل می شود، اگر ذرات غبار در مسیر حرکت هوای گرم قرار گیرد،

انرژی گرمایی هوای گرم به انرژی حرکتی در ذرات غبار تبدیل می شود.در رابطه با سؤال دوم، هدف فقط پی بردن دانش آموزان به اهمیت تغییرات انرژی در جهان است و تحقیق علمی موردنظر نیست.

البته زمینه خوبی برای پرورش خالقیت های فردی ایشان است. برای آن که دانش آموزان بتوانند با میزان انرژی موجود در غذاها و همچنین میزان انرژی موردنیاز روزانه بدن انسان آشنا شوند، واحد انرژی معرفی شده است. در کتاب های تغذیه از واحد کالری استفاده می شود. یک کالری غذایی معادل 4/2 کیلوژول است. دانش آموزان با مفهوم انرژی در بسته های مواد غذایی، لوازم برقی خانگی و المپ های روشنایی و… سروکار دارند و برای شناخت بیشتر آنها از لوازمی که در اختیار دارند به موضوع برچسب انرژی پرداخته شد. این موارد، در صورت داشتن فرصت، زمینه

خوبی برای تحقیق های دانش آموزان می تواند باشد.

فعالیت های پیشنهادی1ــ به کمک دانش آموزان، مجموعه ای از انواع باتری ها تهیه کنید و اطالعات مختصری درباره هرکدام به نمایش بگذارید.

2ــ به کمک دانش آموزان، مجموعه ای از وسایل یا پدیده هایی که می توانند تبدیل انرژی را نشان دهند به نمایش درآورید یا با رسم تصویر، معرفی کنید.

جدول ارزشیابی بر اساس مالک ها و سطوح عملکرد

سطح 3سطح 2سطح 1مالک ها

و شناخت تبدیل انرژی محدود وسایل در انرژی تبدیل ساده را بیان کند

تبدیل انرژی را در وسایلی که بیش از یک تبدیل انرژی در وسایل متنوع را بیان کندمی شود، انجام آنها در انرژی تبدیل نوع

بیان کند

77

درس در یک نگاهدر دنیایی که ما زندگی می کنیم عالوه بر موجوداتی که با چشم می بینیم موجودات زیادی نیز وجود دارند که با چشم غیرمسلح دیده نمی شوند و برای دیدن آنها از ذره بین یا میکروسکوپ استفاده می گردد، به همین دلیل به آنها موجودات ذره بینی یا میکروسکوپی گفته می شود.مثال یک قطره کوچک آب در زیر میکروسکوپ به صورت دنیای بزرگی مشاهده می شود که در آن هزاران موجود زنده کوچک

زندگی می کنند، به همین دلیل، عنوان درس، »خیلی کوچک، خیلی بزرگ« انتخاب شده است.دانش آموزان در سال های گذشته ممکن است با میکروسکوپ کار کرده باشند ولی کار با میکروسکوپ، مهارت خاصی نیاز دارد که با آزمایش و خطا و بازی کردن با میکروسکوپ به خوبی کسب نمی شود. برای رسیدن به این مهارت، یا به عبارت دیگر، کسب این شایستگی توسط دانش آموزان، این درس آماده شده است و در آن ابتدا، اجزای میکروسکوپ و سپس مراحل کار با آن ارائه شده که

با اجرای صحیح آن می توان با هر میکروسکوپی کار کرد.برای افزایش مهارت کار با میکروسکوپ چند نمونه فعالیت بیان شده، از جمله مشاهده یک قطره آب، جلبک، مخمر، سلول های

گیاهی و جانوری.

درس دهم: خیلی کوچک ـ خیلی بزرگ

78

نقشه مفهومی

مشاهده جانداران در یک قطره آب

جانداران میکروسکوپی

مشاهده جانداران پرسلولی تک سلولیمیکروسکوپی

گیاه جانور جلبک اسپروژیرمخمر

سلول گیاهی سلول جانوری

میکروسکوپ

اجزاء میکروسکوپ روش کار تاریخچه میکروسکوپ

اهداف/ پیامدها: در پایان این درس انتظار می رود دانش آموزان بتوانند:1ــ از میکروسکوپ به درستی استفاده نمایند و نمونه های آماده را در آن قرار داده، مشاهده نمایند.

با بزرگنمایی های مختلف مشاهده با راهنمایی معلم تهیه کرده، آنها را در زیر میکروسکوپ 2ــ نمونه هایی را نمایند و نتایج به دست آمده را گزارش دهند.

3ــ نمونه هایی را به کالس آورده، در زیر میکروسکوپ با بزرگنمایی های مختلف مشاهده نمایند و به دیگران پیشنهاد دهند.

مواد و وسایل آموزشی:میکروسکوپ، ترجیحا دو چشمی مرکب. در سال های اول با هر میکروسکوپی که در مدرسه وجود دارد می توان کار کرد ــ ولی بهتر است برای سال های آینده به تعداد بیشتری میکروسکوپ دوچشمی برای مدرسه تهیه گردد تا دانش آموزان بتوانند در گروه های

7٩

بیشتری به کسب این شایستگی بپردازند.الم )تیغه شیشه ای( و المل )تیغک شیشه ای(، حداقل دو بسته از هرکدام. ــ

فیلم آموزشی در مورد اجزای میکروسکوپ و چگونگی کار با میکروسکوپ. ــ اسالیدهای آماده میکروسکوپی )الم های آماده گیاهی، جانوری و…( ــ

مقداری آب از برکه یا جویی که دارای جلبک باشد. ــ مخمر یا خمیر مایه نانوایی. ــ

تعدادی برگ تازه از گیاهان مختلف. ــ

دانستنی ها برای معلمانواع میکروسکوپ:

اکثر میکروسکوپ هایی که در آزمایشگاه های امروزی دیده می شوند الکتریکی هستند که با نور المپ، نمونه را روشن می کنند تا دیده شود.

در میکروسکوپ های قدیمی، به جای المپ، آینه ای وجود دارد که نور خورشید یا المپ را به سمت نمونه منعکس می کند. این میکروسکوپ ها نیز قابل استفاده هستند فقط باید در جای مناسب قرار داده شوند و آینه آن را طوری تنظیم کرد که نور به سمت نمونه

متمرکز و میدان دید آن روشن شود.در مورد میکروسکوپ های نوری )المپی( در آزمایشگاه دو نوع آن وجود دارد.

میکروسکوپ نوری مرکب )Compound(: این نوع میکروسکوپ ها به صورت یک چشمی یا دوچشمی وجود دارند. المپ آنها در قسمت پایین در زیر نمونه قرار می گیرد و تصویر نمونه هایی از آن در کتاب درسی وجود دارد.

تصویر این میکروسکوپ ها معکوس است و نمونه باید یا نازک باشد یا برش داده شود تا نور از آن عبور نماید.میکروسکوپ تشریحی )لوپ یا استریو( )StereoــLoop(: این میکروسکوپ ها که در بعضی آزمایشگاه ها وجود دارند برای بدون برش در آن قرار می گیرد، نمونه ، کامل و بقیه متمایز می شوند و چون از بزرگنمایی کمتر، با داشتن تصویر مستقیم ولی

دانش آموزان بسیار جالب است.با این میکروسکوپ دانش آموزان می توانند شیارهای روی پوست یا زیر ناخن های خود را ببینند.

چون در بیشتر مدارس، میکروسکوپ تشریحی وجود ندارد در مورد آن صحبت نمی کنیم ولی اگر در کنار میکروسکوپ های مرکب از این نوع میکروسکوپ هم وجود داشته باشد، برای مشاهده بهتر نمونه ها و مقایسه انواع میکروسکوپ می تواند مؤثر واقع

شود.اجزای میکروسکوپ:

بعضی در و دارند قرار لوله ای انتهای در می رسانند چشم به را نمونه تصویر که عدسی ها این چشمی: عدسی های 1ــ میکروسکوپ ها به صورت پیچی و در بعضی به صورت کشویی وارد لوله می شوند. روی آنها بزرگنمایی نوشته شده است. معموال

بزرگنمایی آنها ×10 است ولی در بعضی ×5 و ×20 نیز ممکن است باشد.در میکروسکوپ های دوچشمی فاصله این دو عدسی قابل تنظیم است. در بین آنها بخش میلی متری وجود دارد که روی آن اعدادی نوشته شده است. هر شخصی فاصله دو چشم ثابتی دارد که می تواند آن را برای خود تنظیم کند تا نمونه ها را بهتر مشاهده

نماید.

80

برای تنظیم فاصله دو عدسی، ابتدا آن را روی حداکثر قرار می دهیم، داخل عدسی ها را نگاه می کنیم، دو دایره مجزا دیده می شود به آهستگی فاصله دو عدسی

را کم می کنیم تا دو دایره بر هم منطبق شوند.2ــ عدسی های شیئی: این عدسی ها بر روی صفحه دایره ای به نام صفحه چرخان قرار دارند و اندازه های متفاوتی دارند. با چرخاندن این صفحه، می توان صدای با نور مسیر در عدسی گرفتن قرار داد. قرار نور مسیر در را هرکدام چفت شدن خاصی همراه است. اگر عدسی دقیقا در مسیر نور نباشد میدان دید به

صورت تاریک تا دایره ناکامل دیده می شود.ولی است متفاوت قدیمی میکروسکوپ های در شیئی عدسی های تعداد

معموال 4 عدد است:بزرگنمایی کم که معموال ×4 است )کوچکترین عدسی(. ــ

بزرگنمایی متوسط که معموال ×10 است. ــ بزرگنمایی زیاد که معموال ×40 است. ــ

بزرگنمایی خیلی زیاد یا روغنی که معموال ×100 است )بزرگترین عدسی(. ــ این عدسی ها با پیچاندن باز و بسته می شوند و می توان آنها را از کوچک به بزرگ مرتب نمود.

3ــ صفحۀ میکروسکوپ: صفحه سوراخ دار که نمونه روی آن قرار می گیرد.4ــ گیرۀ نگهدارنده: نمونه را در محل خود محکم نگه می دارد و با فنری محکم شده است.

5ــ پیچ حرکت الم: در میکروسکوپ های جدید وجود دارد. دو پیچ جداگانه یا سوار بر هم هستند که یکی الم را به جلو و عقب و دیگری آن را به چپ و راست می برد.

6ــ کندانسور )متمرکزکنندۀ نور(: مجموعه ای از عدسی ها و یک دریچه )دیافراگم( است که نور را از المپ گرفته، بر روی نمونه متمرکز می کند. دیافراگم که با اهرمی باز و بسته می شود میزان نور ورودی بر روی نمونه را کم یا زیاد می کند.

کندانسور با پیچی در محل خود محکم شده است که با شل کردن آن می توان کندانسور را تنظیم و حتی خارج نمود.میکروسکوپ های قدیمی ممکن است کندانسور نداشته باشند.

7ــ پیچ های تنظیم کنندۀ تصویر: در بیشتر میکروسکوپ ها دو عدد هستند که یا جداگانه یا بر روی هم قرار گرفته اند.1ــ 7ــ پیچ ماکرو یا تند )پیچ بزرگ تر(: فاصله نمونه و عدسی را به سرعت تغییر می دهد. در ابتدای کار با میکروسکوپ،

برای یافتن تصویر و در بزرگنمایی کم، بیشتر از آن استفاده می شود.در و می دهد تغییر میکرومتری و کم با سرعت را عدسی و نمونه فاصله کوچکتر(: )پیچ کند یا میکرو پیچ 7ــ 2ــ

بزرگنمایی های زیاد و برای تنظیم دقیق تصویر از آن استفاده می شود.8 ــ المپ میکروسکوپ: نور را تأمین می کند. معموال در زیر پایه میکروسکوپ جاسازی شده و می توان در صورت نیاز،

آن را تعویض نمود.9ــ پایۀ میکروسکوپ: میکروسکوپ با کمک آن بر روی میز قرار می گیرد و بخش های مختلف میکروسکوپ روی آن قرار

دارند.

8١

10ــ دستۀ میکروسکوپ: عدسی ها روی آن سوار شده اند و برای حمل میکروسکوپ، آن را در یک دست می گیرند و دست دیگر را زیر پایه میکروسکوپ قرار می دهند.

11ــ کلید روشن و خاموش: در بعضی میکروسکوپ ها به صورت چرخان است و میزان نور را نیز تنظیم می کند و در بعضی دیگر این دو مورد جدا از هم هستند.

مراحل کار با میکروسکوپ: در کتاب درسی آمده است. به ترتیب آن را اجرا نمایید.نکات ایمنی:

1ــ قبل و بعد از کار با میکروسکوپ عدسی ها را تمیز نمایید.اگر کاغذ مخصوص )Lens Paper( در اختیار دارید از آن استفاده نمایید. در غیر این صورت از پارچه بدون پرز نرم استفاده

نمایید. می توانید آن را با آب مقطر یا بخار نمدار نمایید یا از گزیلول )Xylole( استفاده نمایید.استفاده از الکل معمولی و صنعتی برای پاک کردن عدسی ها صحیح نیست.

2ــ در مواقع عدم استفاده از میکروسکوپ، آن را خاموش نمایید. احتمال سوختن المپ میکروسکوپ زیاد است.3ــ در ابتدا و انتهای کار با میکروسکوپ، عدسی با بزرگنمایی کم را در مسیر نور قرار دهید.

4ــ اگر از روغن مخصوص عدسی Oil Immersion( 100x( استفاده کردید بعد از کار آن را از روی الم و عدسی پاک کنید.

5 ــ پس از کار با میکروسکوپ، حتما آن را خاموش نموده، دوشاخه برق آن را از پریز خارج کرده و روکش میکروسکوپ را روی آن قرار دهید.

نکات آموزشی و فعالیت های پیشنهادی با توجه به محدود بودن تعداد میکروسکوپ ها در مدارس، بهتر است گروه بندی مناسبی انجام شود تا همه دانش آموزان بتوانند

در فرصت مناسب با میکروسکوپ کار کنند.دانش آموزان را ترغیب کنید موضوع شگفتی های آفرینش ارائه شده در صفحه 71 کتاب درسی که در کادر زیر آمده است

را در گروه به گفتگو بگذارند و اهمیت آن را در زندگی خود بررسی و بیان کنند.

شگفتی های آفرینش در بدن انسان 50 تا 75 میلیون میلیون سلول وجود دارد؛ اما شاید باور نکنید که بیشتر جانداران فقط یک

سلول دارند.

پیشنهاد می شود ابتدا اجزای میکروسکوپ )مطابق شکل کتاب( در روی یک میکروسکوپ نشان داده شوند. پس از اطمینان از یادگیری اجزای میکروسکوپ، مراحل کار با میکروسکوپ آموزش داده شود.

در این دو مرحله می توانید از فیلم آموزشی نیز استفاده نمایید. برای یادگیری بهتر، گروه ها می توانند اجزا و مراحل کار را در گروه خود بازآموزی نمایند.

پس از آن می توانید کار را با نمونه های دیگر ادامه دهید.

82

با توجه به کم بودن وقت جلسات در دوره ابتدایی، دانش آموزان می توانند در هر جلسه، یک یا دو مورد از فعالیت ها را در گروه ها انجام دهند و معلم با راهنمایی های خود و هدایت آنها، طوری عمل نماید که همه دانش آموزان مهارت کار با میکروسکوپ را

تجربه نمایند. اگر تعداد میکروسکوپ ها کم است سعی شود با هماهنگی با مدیر مدرسه برای سال های آتی، تعداد بیشتری میکروسکوپ

تهیه شود. برای هر فعالیت از دانش آموزان گزارشی به صورت رسم شکل خواسته شود تا دانش آموزان به صورت فعال تر در گروه شرکت

نمایند.

جدول ارزشیابی بر اساس مالک ها و سطوح عملکرد

سطح 3 سطح 2سطح 1مالک ها

بتواند با میکروسکوپ کار کند و نمونه ای کار عملیآماده را ببیند

معلم راهنمایی با را نمونه هایی بتواند تهیه و ببیند

بتواند به تنهایی با میکروسکوپ نمونه های جدیدی را ببیند

گزارش گزارش دادن و رسم را آماده نمونه های شکل نماید

گزارش و رسم را نمونه هایی شکل نماید

شکل نمونه های جدید را رسم و گزارش نماید

همکاری با گروه

هدایت اعضای گروه به سمت فعالیت بیشترفعال بودن در گروهشرکت در گروه

توضیح در مورد شکل های صفحه ٧٣ کتاب درسیــ در باال جلبک اسپیروژیر با بزرگنمایی متفاوت هستند.

ــ شکل های وسط به ترتیب از سمت راست به چپ عبارت اند از: دیاتومه ها، آمیب، استنتور، پارامسی.این جانداران تک سلولی از گروه آغازیان هستند.

ــ شکل پایین )علم و زندگی( سلول های مخمر به صورت تکی و دوتایی.

83

درس در یک نگاهبر روی زمین موجودات زنده گوناگونی زندگی می کنند. یکی از نیازهای همه این موجودات زنده نیاز به غذا و انرژی است.

منشأ غذاهای مختلفی که موجودات زنده از آنها تغذیه می کنند، گیاهان هستند. زیرا گیاهان سبز می توانند برای خود و دیگر موجودات زنده غذا بسازند. برای انجام عمل غذاسازی برگ در گیاهان وجود نورخورشید، کلروفیل )سبزینه(، آب، کربن دی اکسید، مواد معدنی محلول در آب خاک ضروری است. حاصل این عمل تولید غذا )قند(، اکسیژن و مقداری بخار آب است. در انواع گیاهان

غذای )قند( تولید شده به انواع مختلف غذاها مانند چربی ها، پروتئین ها و سایر قندها تبدیل می شود.گاز اکسیژن در تنفس موجودات زنده مورد استفاده قرار می گیرد. بخار آب آزاد شده نیز موجب رطوبت و لطافت هوای اطراف

ما می شود.در این درس دانش آموزان ضمن انجام آزمایش، بحث و گفتگو با نقش عواملی که در فرایند فتوسنتز دخالت دارند، آشنایی بیشتری پیدا می کنند. در آموزش این درس دانش آموزان به ارزش، اهمیت و تأثیر گیاهان در تولید غذا و نقش زیست محیطی آنها

پی می برند و نسبت به حفاظت از گیاهان حساس می شوند.

درس یازدهم: شگفت های برگ

84

نقشه مفهومی

اهداف /پیامدها: در پایان این درس انتظار می رود دانش آموزان بتوانند:1ــ با اجرای آزمایش به کمک معلم خود به تولید نشاسته پس از عمل فتوسنتز )غذاسازی( در گیاهان پی ببرند. 2ــ با جمع آوری اطالعات فهرستی از انواع غذاهایی که در نتیجه عمل غذاسازی در گیاهان تولید می شود را

تهیه کنند. 3ــ با گفت و گو با یکدیگر نقش گیاهان را در پاکیزه کردن هوای زمین و تأمین غذای موجودات زنده گزارش

کنند.

کربن دی اکسید

روزنه

قند گلوکز

چربی )میوه ــ دانه( پروتئین)دانه(

ساقه و دانه ها در ( نشاسته زیرزمینی سیب زمینی(

دمبرگ )آوندها(

ساقه)آوندها(

ریشه)آوندها و تارهای کشنده(

مواد معدنی محلول در آب و خاک

رگبرگ )آوندها(

اکسیژن

آب

بخار آب

غذا

نور

85

مواد و وسایل آموزشی: فیلم و لوح فشرده آموزشی، الکل اتیلیک )اتانول(، شمع، بشر کوچک و بزرگ، چراغ الکلی، محلول ید، گلدان شمعدانی

دانستنی های معلمبرای انجام فتوسنتز در گیاه به وجود نور نیاز است. البته این نور می تواند از طریق خورشید تأمین شود یا به طریقه مصنوعی مورد استفاده قرار گیرد. برگ سبز با داشتن سبزینه )کلروفیل( نور را دریافت می کند و به عنوان منبع انرژی مورد نیاز برای انجام غذاسازی از آن استفاده می کند. ریشه ها آب و مواد معدنی را از خاک جذب نموده و به وسیله آوندها به برگ ها می رسانند. روزنه ها نیز کربن دی اکسید را از هوا می گیرند و در اختیار گیاه می گذارند. در فرایند فتوسنتز غذا ابتدا به شکل قندی به نام گلوکز ساخته می شود. این قند در گیاهان می تواند به نشاسته تبدیل شود و در بخش هایی مانند دانه ها ذخیره گردد. در برخی گیاهان طی یک سری واکنش های شیمیایی قندها به پروتئین ها و یا چربی ها تبدیل می شوند. این مواد غذایی بسته به نوع گیاه در اندام های مختلف گیاهان مانند میوه ها و دانه ها ذخیره می شوند. پس از انجام فتوسنتز اکسیژن و مقداری بخار آب نیز تولید می شود. موجودات زنده از اکسیژن

تولید شده در تنفس استفاده می کنند. بخار آب بوجود آمده نیز موجب لطافت و مرطوب شدن هوای اطراف ما می شود. غذای ساخته شده در گیاهان مورد استفاده سایر موجودات زنده و خود گیاه قرار می گیرد.

گرچه ساقه های سبز رنگ نیز می توانند فتوسنتز کنند ولی، برای انجام فتوسنتز برگ مناسب ترین اندام گیاه است. زیرا وسیع است. روزنه دارد و می تواند کربن دی اکسید را دریافت کند. رگبرگ دارد که همان محل آوندهاست. سبز است زیرا کلروفیل دارد. البته در گیاهانی مانند حسن یوسف که بخشی از برگ های آنها قرمز یا ارغوانی است نیز فتوسنتز انجام می شود، زیرا دارای مقدار

کافی کلروفیل هستند.

علوم و تعالیم دینیتأثیر فضای سبز و مراتع در بهداشت انسان و سالمت محیط زیست مورد تأکید روایات است.

پیامبر اکرم )ص( فرمود: »سه چیز مایه روشنی دیده اند: »نگاه به سبزه، آب روان و روی نیکو«. اگر جلوه و روشنایی چشم افراد در دیدن فضای سبز و آب روان است، معلوم می شود که ایجاد و حفظ پارک، بوستان، گلستان و فضای سبز و روان ساختن

جوی صاف، مطلوب اسالم است«1.امام صادق )ع( می فرماید: » نگاه کردن به جنگل و سبزه چهره را نورانی و درخشان می کند«2.

اهمیت درختکاری چنان است که رسول خدا )ص( درباره آن فرمود: »اگر نهالی در دست یکی از شماست و در آستانه برپایی قیامت به اندازه کاشتن آن فرصت دارد آن را بکارد«3.

امام صادق )ع( می فرماید: »کشاورزی و درختکاری کنید. به خدا قسم کاری حالل تر و پاکیزه تر از آن نیست«4.رسول اکرم )ص(: »اگر مسلمانی درختی بکارد و پرنده، انسان یا حیوانی از آن میوه بخورد برایش صدقه به شمار می آید«5.

١ــ آیت الله جوادی آملی، مفاتیح الحیاة، صفحه 7١5، مرکز نشراسراء، بهار ١3٩١ 2ــ آیت الله جوادی آملی، مفاتیح الحیاة، صفحه 7١6، مرکز نشراسراء، بهار ١3٩١ 3ــ آیت الله جوادی آملی، مفاتیح الحیاة، صفحه 7١0، مرکز نشراسراء، بهار ١3٩١ 4ــ آیت الله جوادی آملی، مفاتیح الحیاة، صفحه 7١١، مرکز نشراسراء، بهار ١3٩١ 5ــ آیت الله جوادی آملی، مفاتیح الحیاة، صفحه 7١١، مرکز نشراسراء، بهار ١3٩١

86

نکات آموزشی و فعالیت های پیشنهادییکی از روش های تدریس استفاده از آزمایش نمایشی یا آزمایش توسط خود دانش آموز است. از این رو در این درس می توان فعالیت های زیر را با استفاده از روش های زیر انجام داد. از آنجا که ممکن است وقت شما برای انجام چنین فعالیت هایی کم باشد، می توانید دانش آموزان را گروه بندی کرده و هر یک از فعالیت ها را به یک گروه واگذار کنید و آنگاه در پایان، نتایج توسط نماینده هر

گروه برای تمامی کالس توضیح داده شود. برای درک بهتر مفاهیم درس )مانند سبزینه و روزنه( می توانید مقداری برگ تره و اسفناج با خود به کالس ببرید. از دانش آموزان بخواهید، برگ را قطعه قطعه کرده تا مایع سبز رنگی از آن خارج شود. سپس کمی از آن را در دفترشان بمالند و نام خود را با آن

بنویسند. به این ترتیب آنان با سبزینه )کلروفیل( آشنا می شوند.برای آشنایی با روزنه ها از دانش آموزان بخواهید برگ تره ای را تا کرده و سپس پوسته نازک آن را جدا کنند و روی یک الم

)تیغه شیشه ای( قرار دهند. سپس آن را با ذره بین یا میکروسکوپ مشاهده کنند. برای آن که بتوانید نقش هر یک از عوامل مؤثر بر فتوسنتز را نشان دهید، می توانید از دانش آموزان بخواهید آزمایش طراحی یا اجرا کنند. این آزمایشات بایستی با همکاری معلم انجام شود )از آنجا که در این آزمایشات از چراغ الکلی و آب جوش و الکل

نظارت آزمایشات این انجام برای بایستی معلم می شود، استفاده به کار احتمالی گونه خطر هر از پیشگیری برای را کافی دقت و

بندد(. نحوه انجام این آزمایشات به شرح زیر است:

اثبات ضرورت وجود نور برای فتوسنتز: برگ یک گلدان 48ــ24 مدت به و بپوشانید آلومینیوم کاغذ توسط را شمعدانی ساعت )شب ها چراغ مطالعه را روشن بگذارید( گلدان را در مقابل

نور قرار دهید. سپس کاغذ آلومینیوم روی برگ را باز کرده و آن را در بشر محتوی آب بجوشانید. آنگاه برگ را از آب خارج کرده و در بشر کوچکی که محتوی الکل است و در داخل بشر آب بر روی چراغ الکلی قرار دارد، بجوشانید )از حرارت غیرمستقیم استفاده می شود زیرا الکل آتش گیر است و چنانچه به طور مستقیم حرارت داده شود، شعله ور می شود ( و پس از آن برگ را از الکل خارج کرده )در این مرحله برگ بایستی کامال سفید شده باشد( و در داخل آب جوش بیندازید و پس از خارج کردن برگ از آب جوش، آن را داخل بشقابی گذاشته و بر روی آن محلول ید بریزید. در صورتی که رنگ برگ بنفش نشود، معلوم می شود که در نبود نور فتوسنتز به کمک محلول ید نشانه وجود نشاسته است و گیاهی که انجام نشده، پس نور برای فتوسنتز الزم است. زیرا ظهور رنگ بنفش

فتوسنتز را به خوبی انجام داده باشد در برگ خود نشاسته ساخته است.اثبات ضرورت کربن دی اکسید برای فتوسنتز: بر روی پشت و روی یک برگ گیاه شمعدانی مقداری گریس یا وازلین یا هر روغن غلیظ دیگری را بمالید و پس از گذشت یک شبانه روز برگ را از گیاه جدا کرده و پس از جوشانیدن در آب و پس از آن در الکل

به روش آزمایش باال و استفاده از محلول ید، معلوم کنید که آیا فتوسنتز انجام شده یا خیر.توجه: برای تهیه محلول ید یا لوگل به ترتیب زیر عمل کنید:

6 گرم محلول پتاسیم یدید را در 100 میلی لیتر آب حل کنید و به آن 3 گرم بلور ید را اضافه کنید و به هم بزنید. پس از آن حجم این محلول را با آب به 1000 میلی لیتر یا یک لیتر برسانید. دقت کنید که حتما این محلول حداقل 24 ساعت قبل از انجام آزمایش

87

تهیه شود زیرا بلور های ید پس از مدت طوالنی حل می شوند. برای این که نتیجه بهتری در این آزمایش حاصل شود، توصیه می شود محلول باال پس از تهیه به این ترتیب رقیق شود: 500 میلی لیتر از محلول تهیه شده باال را بردارید و آنقدر به آن آب اضافه کنید تا حجم

محلول به 1000 میلی لیتر برسد )محلول های تهیه شده را بایستی در شیشه های تیره یا در جای تاریک نگهداری کرد(. دانش آموزان را ترغیب کنید موضوع شگفتی های آفرینش ارائه شده در صفحه 71 کتاب درسی که در کادر زیر آمده است را در گروه به گفتگو بگذارند و اهمیت آن را در

زندگی خود بررسی و بیان کنند. با توجه به آن که دانش آموزان پی می برند که گیاهان غذا می سازند، معلم از دانش آموزان می خواهد تا برای جلسه بعد ضمن جمع آوری اطالعات، جدول کتاب را کامل کنند. با این فعالیت دانش آموزان به نقش و اهمیت فتوسنتز در تولید غذا به وسیله گیاهان پی برده و با انواع بخش های حاوی غذا

در گیاهان آشنا می شوند. از فعالیت هایی که در تدریس این درس می توان از آن بهره جست، آن است که از دانش آموزان بخواهیم تا راهی دی کربن دفع و کردن آزاد و اکسیژن مصرف اثبات برای

اکسید، در نتیجه عمل فتوسنتز پیشنهاد دهند.شمعی روشن کنید و یک بشر بزرگ را وارونه روی آن قرار دهید. شمع کم کم خاموش می شود. ولی هر بار که کمی بشر را باال می برید نور شمع بیشتر می شود. چند بار این عمل را تکرار کنید. سپس از دانش آموزان بپرسید، چه چیزی باعث می شود که شمع روشن رو به خاموشی برود و چرا دوباره به سوختن ادامه می دهد؟ از آنجا که دانش آموزان می دانندکه از سوختن مواد سوختنی، گاز کربن دی اکسید تولید می شود. پس نتیجه می گیرند که از سوختن شمع گاز کربن دی اکسید حاصل می شود و شمع را خاموش می کند. از طرفی بشر موجب نرسیدن اکسیژن به شمع نیز می شود. به همین دلیل است که وقتی بشر را باال می بریم، راه برای خروج کربن دی

اکسید و رسیدن اکسیژن فراهم می شود. و در عوض گرفته را اکسید هوا کربن دی با روزنه هایشان فتوسنتز گیاهان سبز درعمل که بگویید اینجا در می توانید شما اکسیژن تولید می کنند. می توان در همین جا یک نکته نگرشی مثبت را نیز بیان نمود. »از آنجا که گیاهان در نتیجه فتوسنتز اکسیژن

تولید می کنند، موجب پاگیزگی محیط زیست نیز می گردند.« سپس می توانید از دانش آموزان بخواهید یک فعالیت پیشنهاد کنند. ممکن است آنها بگویند که می خواهیم یک گیاه و یک شمع را در زیر یک بشر قرار دهیم تا ببینیم چه اتفاقی می افتد. در اینجا می توانند از یک قطعه شاخه حسن یوسف استفاده کنند. در این صورت مدت طوالنی شمع روشن زیر بشر، در کنار شاخه گیاه روشن خواهد ماند. آنها دوباره به این نتیجه خواهند رسید که گیاهان در

عمل فتوسنتز اکسیژن تولید می کنند که باعث روشن ماندن شمع به مدت طوالنی می گردد. به منظور نتیجه گیری از تصویر زیر، معلم می تواند دانش آموزان را در مسیری قرار دهد تا آنچه را آموخته اند، ترکیب کرده و سپس با تجزیه و تحلیل هر یک از تصاویر، درست نتیجه گیری کنند. معلم بایستی دانش آموزان را در هر مرحله مورد تشویق شفاهی

قرار دهد تا پاسخ های آنان تقویت شود.

88

پس از ایستگاه فکر »گیاهان چگونه به کم کردن آلودگی هوا کمک می کنند؟« معلم می تواند به منظور انجام فعالیت بیشتر، از دانش آموزان بخواهد تا فهرستی از کارهایی را که می توان برای کم کردن آلودگی هوا انجام داد، تهیه کنند سپس از آنان بخواهد،

وظایف انسان را برای کم کردن آلودگی هوا بیان کنند. یکی از فعالیت های پیشنهادی این است که معلم می تواند به منظور تأکید بر نقش گیاهان در طبیعت، از دانش آموزان بخواهد،

بخشی از کره زمین یا محل زندگی خود را بدون گیاهان و عمل فتوسنتز نقاشی کنند.

جدول ارزشیابی بر اساس مالک ها و سطوح عملکرد

سطح 3سطح 2سطح 1مالک ها

و آزمایش باره در دادن گزارش جست و جوی نشاسته

آزمایش و جست و جوی نشاسته را توضیح می دهد

انجام معلم کمک با را آزمایش این می دهد

ذکر با را آزمایش این از خود مشاهدات یادداشت برداری پنهان و آشکار جزئیات

کرده و سپس آن را گزارش می دهد

گفت و گو درباره اطالعات جمع آوری شده و غذا سازی گیاهان

در گفت و گوها شرکت کرده و نوبت را رعایت می کند اما نسبت به نظرات

دیگران کم توجه است

در گفت و گو شرکت فعال دارد و نوبت را رعایت کرده اما نظرات دیگران را در

جمع بندی چندان لحاظ نمی کند

برای مشارکت در گفت و گو پیش قدم است و در عین رعایت نوبت، به نظرات دیگران قرار استفاده مورد را آنها داده گوش

می دهد

مصرف بهینه از گیاهان

برای از بین بردن آلودگی هوا کاشت گیاهان را پیشنهاد می کند

با توجه به آن که گیاهان در عمل فتوسنتز اکسیژن تولید می کنند، برای از بین بردن آلودگی هوا کاشت گیاهان را پیشنهاد

می کند

به آن که گیاهان در عمل فتوسنتز با توجه کربن دی اکسید را مصرف و اکسیژن تولید می کنند، برای از بین بردن آلودگی هوا کاشت

گیاهان را پیشنهاد می کند

8٩

درس در یک نگاه در این درس زنجیره غذایی و جایگاه هر موجود زنده در آن مرور وبه منظور تعمیق آموخته های قبلی دانش آموزان، بر مفهوم ارتباط غذایی بین جانداران تأکید می شود. دانش آموزان از طریق آشنایی با رابطه همزیستی به تنوع روابط بین جانداران و اهمیت این روابط در زندگی جانداران پی می برند و نسبت به مشاهده رفتارهای جانوران در محیط های طبیعی حساس می شوند.فعالیت های این درس در جهت توجه هر چه بیشتر دانش آموزان به محیط پیرامونشان و ایجاد حساسیت نسبت به حفظ گیاهان و جانوران طراحی شده اند.همچنین دانش آموزان درمی یابند که طبیعت از مواهب الهی است وحفظ و استفاده درست آن، یکی از راه های سپاس گزاری

از خالق است.

درس دوازدهم: جنگل برای کیست؟

٩0

نقشه مفهومی

اهداف / پیامدها: در پایان این درس انتظار می رود دانش آموزان بتوانند:1ــ ارتباط های ساده ای بین جانداران پیرامون خود گزارش و اهمیت محیط های طبیعی رابیان کنند.

2ــ ضمن گزارش ارتباط های ساده بین جانداران بتوانند اهمیت این ارتباط را در زندگی هریک از جانداران و تأثیر حفظ محیط های طبیعی را در این ارتباط ها بیان کنند.

3ــ بتوانند تنوع ارتباط بین جانداران را گزارش کنند و وابستگی جانداران به زیستگاهشان را با ارائه گزارش یا مقاله نشان دهند.

4ــ نسبت به حفظ محیط طبیعی پیرامون خود حساس شوند و راه هایی برای حفظ آنها پیشنهاد کنند.

از خارج طبیعی می دهد،محیط های نشان را جانداران ارتباط که آموزشی،تصاویری فیلم آموزشی: مواد و وسایل کالس،کتاب کار،نرم افزار آموزشی

کروکودیل و پرنده

شیر ایرانیتاریخ

زندگی

حق مالکیت

محیط های طبیعی

حفظ گیاهان و جانوران

درخت کاریدین

فرهنگ و تمدن

درختکاریشیر ایرانی

شناخت سازمان ها و مشاغل

شناخت محیط زیست محل زندگی

جنگل

شگفتی هامورچه و شته

تفکر منطقی

مفاهیم

محیط های طبیعیاقتصاد

انسان و طبیعت

شناخت سازمان ها و مشاغل

٩١

دانستنی ها برای معلمفعالیت های انسانی مانند کشاورزی، ساختن کارخانه، جاده سازی و گسترش حریم شهرها زیستگاه های زیادی را از بین برده و یا این که در حال ازبین بردن است. با از بین رفتن محیط های طبیعی، زندگی جانوران و گیاهان زیادی در معرض خطر قرار می گیرد و یا این که نابود می شود. به همین علت آموزش مفاهیم پایه مرتبط با آموزش های زیست محیطی اهمیت خاصی در برنامه های درسی

دارد.بنابر این مفاهیم این درس به منظور ایجاد نگرش مثبت در ارتباط با حفظ طبیعت در دانش آموزان انتخاب شده است.رابطه غذایی ساده ترین ارتباط بین جانداران است.اولین حلقه هر زنجیره غذایی یک جاندار تولید کننده است.تولیدکنندگان گیاه خواران است.به گیاه خوار کننده جانورمصرف یک حلقه دومین می شوند. معرفی گیاهان فقط درس این در اما متفاوت اند، اولین مصرف کننده نیز می گویند، زیرا مواد و انرژی مورد نیاز خود را از گیاهان به دست می آورند. سومین حلقه، یک جانورمصرف کننده گوشت خوار است که مواد و انرژی مورد نیاز خود را از گیاه خواران به دست می آورد، به همین علت به جانوران گوشت خوار دومین

مصرف کننده نیز می گویند.تجزیه کنندگان متفاوت اند، اما در این درس فقط به قارچ ها اشاره شده است.قارچ های تجزیه کننده، مواد و انرژی مورد نیاز خود را از تجزیه الشه جانوران و بقایای گیاهان و جانوران به دست می آورند. در نتیجه فعالیت قارچ ها ترکیبات پیچیده بدن جانداران

به ترکیبات ساده ای مانند آب، کربن دی اکسید و ترکیبات گازی دیگر تبدیل می شود که بعضی از آنها بد بو هستند.توجه: همیاری ، همسفرگی و انگلی سه نوع رابطه همزیستی است که بین جانداران وجود دارد. اما در این درس این کلمه ها به کار نرفته است، بلکه مفهوم آنها در قالب مثال و واژه های سود و زیان آمده است. توجه داشته باشید که در همزیستی جانداری غذای جاندار دیگر نمی شود )در همیاری هر دو جانور از این رابطه سود می برند، در همسفرگی یکی سود می برد و دیگری نه سود می برد و

نه زیان ؛ و در انگلی یک جاندار سود می برد و جاندار دیگر زیان می بیند(.محیط ها این و… تاالب بیشه زار، مرتع، جنگل، مانند دارند، وجود طبیعی به طور که محیط هایی اند طبیعی، محیط های زیستگاه )محل زندگی( جانوران و گیاهان متنوع و فراوانی اند. جاندارانی که در این محیط ها زندگی می کنند، با گذشت زمان به خوبی با شرایط آنها سازگار شده اند و به آن عادت کرده اند. گرچه قدرت خودترمیمی محیط های طبیعی زیاد است، اما بعضی تغییرات در وضعیت و شرایط این محیط ها ممکن است سبب کاهش جمعیت جانداران یا ازبین رفتن آنها شود. محیط های طبیعی از ثروت های خدادادی هر کشورند و مردم هر کشور می توانند بدون از بین بردن آنها از این محیط ها بهره اقتصادی ببرند.محیط های مصنوعی دست ساخته انسان هستند.بوستان، باغ، باغ وحش و جنگل های دست کاشت از این محیط ها هستند. محیط های مصنوعی آسیب پذیرترند

و از غنای محیط های طبیعی برخوردار نیستند.شیر ایرانی: در نام علمی این شیر کلمه پرسیکا ــ پارسی ــ وجود دارد )Panther leo persica (. آخرین گزارش از مشاهده شیر ایرانی زنده مربوط به سال 1321در ارتفاعات شمال دزفول است. تقریبا دوسال پس از آن الشه یک شیر ماده در ساحل رودکارون در استان خوزستان دیده شد. شیر ایرانی در گذشته در بخش وسیعی از شمال افریقا تا بالکان، قفقاز و خاورمیانه تا ایران، پاکستان، هندوستان و حتی بنگالدش زندگی می کرد. نقش شیر در آثار باستانی نشان می دهد که شیر برای نیاکان ما جانور آشنایی بوده است. در حال حاضر تعداد معدودی شیر ایرانی در منطقه حفاظت شده گیر در ایالت گجرات هندوستان نگهداری می شود. متأسفانه امروزه در

بعضی پایگاه های اطالعاتی در شبکه جهانی، شیر ایرانی را به نام آسیایی و یا هندی معرفی می کنند.کروکودیل نیل درحواشی رود نیل زندگی می کند. این کروکودیل گرچه جانور شکارچی و درنده ای کروکودیل و پرنده: است اما زمان هایی بدون حرکت و با دهان باز استراحت می کند. در این هنگام نوعی آبچلیک )پرنده ای کوچک( وارد دهان آن می شود

٩2

و انگل های درون دهان کروکودیل را می خورد. مورچه و شته: شته نوعی حشره و در واقع آفت گیاهان است، زیرا شیره گیاهان را می خورد. بعضی حشرات دشمن شته

هستند. مورچه ها شته ها را به سمت گیاهان می برند و ضمن محافظت از آنها ازماده شیرینی تغذیه می کنند که شته ها دفع می کنند.

نکات آموزشی و فعالیت های پیشنهادیتوجه: در این درس بنا نیست جنگل و ویژگی های آن معرفی شود، بلکه جنگل فقط به عنوان نمونه ای از یک محیط طبیعی

و براساس این دالئل انتخاب شده است: جنگل های ایران از بقایای جنگل های کهن روی زمین هستند و تنوع قابل توجهی دارند،

وسعت جنگل های ایران رو به کاهش است، همچنین مساحت جنگل ها در آسیا کمتر از قاره افریقا و بسیار کمتر از قاره های امریکا و اروپاست،

هر سه نوع جاندار تولید کننده، مصرف کننده و تجزیه کننده به وضوح درآن مشاهده می شود.دانش آموزان با یادگیری این درس پی می برند که محیط طبیعی زیستگاه جانداران زیادی و بنابراین متعلق به آنهاست و استفاده ما انسان ها از این محیط ها نباید به این جانداران آسیب برساند. در آغاز درس توجه دانش آموزان را به عنوان درس و تصویر عنوانی جلب کنید و چنین سؤال هایی از آنها بپرسید: تصویر چه جایی را نشان می دهد؟ آیا به جنگل رفته اید؟ چه استفاده هایی از جنگل می بریم؟ چه موجودات زنده دیگری ممکن است در این جنگل باشند که در تصویر دیده نمی شوند؟ به نظر شما این موجودات زنده چه ارتباطی با هم دارند؟ به آنها فرصت دهید تا هرچه به ذهنشان می رسد بیان کنند. دانش آموزان احتماال به زنجیره غذایی و شبکه غذایی نیز اشاره

می کنند. در غیر این صورت شما آنها را برای رسیدن به مفهوم ارتباط غذایی هدایت کنید.صفحه این در فعالیت دو می شود: خورده و می خورد انجام را دو این گروهی به طور دانش آموزان و است شده طراحی است مفاهیمی تعمیق و یادآوری فعالیت ها این از می دهند.هدف باید دانش آموزان همه اول فعالیت خوانده اند.در قبل سال که وابستگی نیز و کنند ترسیم درست به طور را غذایی زنجیره بتوانند دانش آموزان بیشتر دهند. نشان را سبز گیاه به جانورگوشت خوار مفهوم مصرف کننده اول و دوم را درک می کنند. در فعالیت دوم، بهتری به درک دانش آموز که می دهد نشان بیشتر ارتباط های رسم باید دانش آموزان همچنین است. رسیده جانداران بین ارتباط از به درک مفهوم شبکه غذایی و همچنین مرتبط بودن همه شبکه های غذایی در تصویر برسند. سرانجام با همراهی دانش آموزان این پیام ها را مطرح کنید: زندگی جانداران به هم وابسته است، مرگ هر جاندار به طور مستقیم یا غیرمستقیم در زندگی جانداران دیگر تأثیر می گذارد،

تشویق به حفظ گیاهان و مشارکت در ایجاد یا حفظ فضاهای سبز.

٩3

جلب به منظور صفحه این فعالیت های نمی رود هدر چیزی طبیعت در آنها نقش و تجزیه کننده قارچ های به دانش آموزان توجه ظاهری ساختار کنید مشاهده در دانش آموزان است. شده طراحی بپرسید و دهید نشان آنها به را زده کپک میوه می بینند. را کپک ها لکه های روی میوه چه نام دارند. در ادامه آنها را به سمت قارچ هایی که

در طبیعت می بینند هدایت کنید.مفهوم این به پاسخ و پرسش رابا دانش آموزان دهید پاسخ در برسانید که قارچ ها سبب می شوند که مواد پیچیده بدن جانداران به مواد ساده تبدیل شود )تجزیه( و به خاک برگردد، همچنین دانش آموزان باید به این مفهوم برسند که در دنیای موجودات زنده هر چیزی که برای جانداری

ماده زائد محسوب می شود، مورد استفاده جاندار دیگر قرار می گیرد.به طور گروهی دهید گزارش برای که دانش آموزان درگزارشی را گیاهی بقایای افراد بعضی که می شوند متوجه می کنند، تهیه می سوزانند، بعضی آنها را مانند زباله دور می ریزند، اما بعضی دیگر آنها را زیر خاک دفن می کنند تا با کمک فعالیت تجزیه کنندگان کود شوند. دانش آموزان در گزارش خود باید به مزایا و معایب هر روش در جنبه های

اقتصادی، تأثیر در آلودگی هوا و… اشاره کنند. در تهیه این گزارش با کشاورز، باغبان ، و یا کارگر بوستان گفتگو می کنند و علت به کارگیری هر روش را از زبان آنها نیز می نویسند. با انجام این فعالیت توجه دانش آموزان را به دورریز میوه ها و سبزیجات جلب کنید.

ضمن این که از این فرصت برای توجه دادن دانش آموزان به صرفه جویی و مصرف درست بهره می برید، می توانید به آنها پیشنهاد دهید که در خانه کود گیاهی درست کنند. دانش آموزان در تهیه این گزارش به استفاده از یک فرایند زیستی )تجزیه( در یک فعالیت اقتصادی آشنا می شوند )تهیه

کود( و درک می کنند که در طبیعت چیزی هدر نمی رود.با هم زندگی می کنند از دانش آموزان بخواهید که به تصویر ها جانوران این نام بپرسید: مثال تصویر هر با ارتباط در کنند. نگاه فیلم های مستند آیا در چیست؟ درباره هر جانور چه چیزی می دانید؟ چنین تصاویری دیده اید؟ در صورت امکان فیلم هایی در این ارتباط به بچه ها نشان دهید.اگر دانش آموزان نتوانستند با تصاویر ارتباط درستی برقرار کنند به دانش آموزان فرصت دهید تا بعد از مشاهده هر تصویر متن مربوط به آن را بخوانند و دوباره تصاویر را مشاهده کنند. دانش آموزان بین جانداران ارتباط غذایی از متفاوت ارتباط هایی به این صفحه در پی می برند. می توانید از آنها بخواهید که نامی کلی برای نوع ارتباط در هر مثال ارائه دهند.از آنها بخواهید مثال های مشابه چنین ارتباط هایی

٩4

گزارش دهند. دانش آموزان ممکن است مثال هایی ازارتباط بین کنه و جانوران، حشرات با گیاهان، و پرندگان با ته مانده سفره ما گزارش دهند. دانش آموزان با یادگیری این مفاهیم به تنوع ارتباط بین جانداران و به شگفتی های این ارتباط ها پی می برند.

دانش آموزان را ترغیب کنید موضوع شگفتی های آفرینش ارائه شده در صفحه 83 کتاب درسی که در کادر زیر آمده است را در گروه به گفت و گو بگذارند و اهمیت آن را در زندگی خود بررسی و بیان کنند.

طبیعت را حفظ کنیم دانش آموزان در این صفحه ضمن آشنایی با محیط های طبیعی و مصنوعی به اهمیت حفظ محیط های طبیعی پی با پرسش هایی به تصاویر این صفحه با توجه دادن دانش آموزان می برند تهیه با دانش آموزان کنید. هدایت محیط دو تفاوت سمت به را آنها گزارش شناخت بیشتری از محیط پیرامون خود کسب می کنند و به نقش می برند. پی جانداران و طبیعی محیط های حفظ یا تخریب در انسان متوجه می شوند که محل زندگی آنها همیشه به شکل فعلی نبوده و تغییر کرده است، همچنین به اطالعاتی مبنی بر اهمیت محیط طبیعی در زندگی می توانید مبحث این آموزش در می برند. پی خود خانواده یا و مردم دانش آموزان با تا کنید دعوت و عکاسان حیات وحش محیط بانان از به با نوع مسئولیت و حرفه خود داشته باشند و گفت و گویی درارتباط

پرسش های دانش آموزان پاسخ دهند.وقتی شرایط تغییر می کنند از بین رفتن همه افراد یک نوع جانور یا گیاه، مفهوم دیگری است که دراین صفحه به آن پی می برند. احتماال در پاسخ به این پرسش که چه گیاهان و جانورانی را می شناسید با می کنند. اشاره ماموت ها و دایناسورها به ندارند وجود اکنون که پرسش هایی دانش آموزان را به این سمت هدایت کنید که اگر ویژگی های زیستگاه )محل زندگی( جانداران تغییر کند )آب و هوا، وسعت، غذاو…(

زندگی جانداران در خطر قرار می گیرد.قبل از مطرح کردن نکته تاریخی از دانش آموزان بپرسید آیا در با نشان دادن تصاویری از حکاکی ایران شیر وجود دارد یا نه. سپس شیر در آثار باستانی ایران، شعرها، داستان ها و ضرب المثل هایی توجه دانش آموزان را به شیر در فرهنگ ایرانی جلب کنید.دوباره همان پرسش ایران این واقعیت توجه دهید که اکنون در به آنها را را تکرار کنید و این به رسیدن برای را دانش آموزان ندارد. شیر وجود طبیعی به طور مفهوم هدایت کنید که در صورت عدم حفاظت از محیط زیست ممکن

است جانداران دیگری نیز به سرنوشت شیر ایرانی دچار شوند.

٩5

چه درختی می کارید؟ در این قسمت توجه دانش آموزان به یک سنت و رسم پسندیده که ریشه در تمدن و فرهنگ ایرانی و اسالمی دارد آشنا گیاهان و برای جانداران بومی مفهوم کاربرد با و می شود، جلب و خود منطقه بومی گیاهان و جانوران متوجه دانش آموزان می شوند. کاشت درختی که مناسب منطقه است ، حساس می شوند. همچنین حس مشارکت دانش آموزان در حفظ گیاهان و جانوران بومی تقویت می شود.

درخت کاری: دانش آموزان در گفت وگو کنید این صفحه نسبت به وجود سازمان ها و مشاغل مرتبط با حفظ محیط زیست آگاه می شوند. مسئولیتی یا دانش آموزان چنین شغل بستگان از فردی در صورتی که دارد، خوب است از او دعوت کنید تا درباره شغل یا مسئولیت خود با

دانش آموزان گفت وگو کند.به اختیار شما: دانش آموزان با انجام هر یک از فعالیت های پایانی عالقمند خود پیرامون گیاهان و جانوران و طبیعی محیط های به درس می کنند. مسئولیت احساس و می شوند حساس آنها حفظ به نسبت و نقش آنها شغلی و آینده زندگی در می کنندکه تجربه هایی کسب همچنین

مؤثر و سازنده دارد. توجه داشته باشید که اهمیت این فعالیت دراین است که کار خود دانش آموزان باشد، بنابراین کیفیت عکس، نقاشی و یا نوشته ها مالک ارزیابی کار دانش آموز نیست، بلکه ارائه مفاهیم علمی و بازتاب آموخته های دانش آموز در این قالب ها اهمیت دارد.

جدول ارزشیابی بر اساس مالک ها و سطوح عملکرد

سطح 3سطح 2سطح 1مالک ها

ترسیم زنجیره غذایی را ساده غذایی زنجیره یک می کند

اشتراک بین زنجیره های غذایی را تشخیص می دهد و می تواند این ارتباط را ترسیم کند

زنجیره های غذایی ترسیم با را مفهوم شبکه غذایی نشان را غذایی شبکه های بین ارتباط و متنوع

می دهد

موجودات تجزیه کنندگی به عنوان را قارچ ها تجزیه کننده معرفی می کند

با را تجزیه کنندگان ارتباط و تجزیه مفهوم جانداران دیگر با مثال بیان می کند

با را به خاک برگشت مواد نقش تجزیه کنندگان در ذکر مثال بیان می کند و روشی ساده و ابتدایی برای ارائه گیاهی کود تولید در فرایند این از استفاده

می دهد

با هم زندگی کردن )همزیستی(

بیان همزیستی انواع از مثال هایی می کند

انواعی از همزیستی را در جانداران پیرامون خود نشان می دهد

در محیط همزیستی از مثال هایی دادن نشان ضمن طبیعت در را ارتباط ها این اهمیت خود پیرامون

گزارش می کند

و انسان وطبیعت طبیعی محیط های از مثال هایی گزارش خود پیرامون مصنوعی

می کند

محیط های از مثال هایی گزارش ضمن طبیعی و مصنوعی پیرامون خود، محیط های

طبیعی در خطر را گزارش می کند

راه هایی برای حفظ محیط های طبیعی در خطر گزارش می کند و نمونه هایی از درخت های بومی برای کاشت

در روز درخت کاری پیشنهاد می کند

٩6

درس در یک نگاهبحث اصلی این درس، بیماری های واگیر و غیرواگیر است که ضمن مقایسه آنها، راه هایی را برای جلوگیری از مبتالشدن به این بیماری ها معرفی می کند و در کنار آن، سدهای دفاعی بدن توضیح داده می شود. همچنین به راه های باالبردن مقاومت بدن برای

پیشگیری از بیماری های واگیر و بعضی از رفتارهای سالم که از بروز بیماری های غیرواگیر جلوگیری می کنند اشاره ای می شود.

درس سیزدهم: سالم بمانیم

٩7

نقشه مفهومی

اهداف/ پیامدها: در پایان این درس انتظار می رود دانش آموزان بتوانند:1ــ تفاوت بیماری های واگیر و غیرواگیر را بیان کند و بعضی از عوامل مؤثر در بروز آنها را گزارش نماید.2ــ با ذکر مثال هایی بیماری های واگیر و غیرواگیر را مقایسه نماید و راه های پیشگیری از آنها را بیان نماید.

3ــ بتواند واگیر و غیرواگیر بودن بیماری را تشخیص دهد و به راه های باالبردن مقاومت بدن برای جلوگیری از بیماری های واگیر و رفتارهای سالم برای جلوگیری از بیماری های غیرواگیر اشاره نماید.

مواد و وسایل آموزشی: فیلم و لوح فشرده آموزشی مربوط به بیماری های واگیر، راه های ورود میکروب به بدن و چگونگی بیگانه خواری گلبول های سفید و انواع واکسن و تصاویری از انواع میکروب ها

دانستنی ها برای معلمجاندارانی که در بدن ما ایجاد بیماری می کنند شامل بعضی از ویروس ها، باکتری ها، آغازیان، قارچ ها و کرم های انگلی هستند

که به نمونه های ریز آنها که با چشم دیده نمی شوند میکروب گفته می شود.

آنفلوانزاسرماخوردگی

آبله مرغان

ویروسعامل

باکتریسل

آکنه

تب

وبا

طاعون

واگیر

راه های انتقال

سرفه

هواجانورانزخمآب

غذا

تماس

غیرواگیر

بیماری

جراحت ناشی از حوادثدیابت

پوکی استخوانفشار خون

پیشگیری از بیماری

درست رفتار کردن

درست نشستن

درست راه رفتن

احترام به دیگران

تغذیۀ کافی و درست

سرفه

مخاط بینی و راه های تنفسی

پوست

سرفه و عطسه

سد اول

نشانه ها

سد دوم

دفاع بدن

باال بردن مقاومت بدن

ورزش کردندارو

سالم بمانیم

آنتی بیوتیکواکسن

ترشح پادتن بیگانه خواری

گلبول های سفید

ترشح سمآسیب به سلول های بدن

گلودرد چرکیسل

نقش میکروب

دفع خون درد

٩8

به بیماری هایی که عامل آن یک موجود زنده بوده و می تواند از شخصی به شخص دیگر منتقل شود واگیر یا مسری گفته می شود.میکروب ها یا عوامل بیماری زا به راه های مختلفی می توانند وارد بدن ما شوند؛ از جمله:

ــ هوا، مثل سرماخوردگی، آنفلوانزاــ آب و غذا؛ مثل حصبه، وبا، اسهال خونی

ــ حشرات؛ مثل ماالریا، سالک، خواب آفریقاییــ زخم ها؛ مثل کزاز

ــ تماس؛ مثل جوش های پوستیــ تماس جنسی؛ مثل سوزاک، سیفلیس، ایدز

بعضی از جانوران، ناقل بیماری ها هستند و می توانند عامل بیماری را به ما منتقل نمایند؛ از جمله:

ناقل بیماری ماالریا ــ پشه آنوفل ناقل بیماری خواب آفریقایی ــ مگس تسه تسه

ناقل بیماری سالک ــ پشه خاکی ناقل بیماری هاری ــ سگ

ناقل بیماری طاعون ــ موش ناقل بعضی از کرم های انگلی ــ خوک، گاو و حلزون

رعایت واگیر، بیماری های همه از جلوگیری برای راه بهترین بهداشت فردی و عمومی است.

بیماری سالک: عامل بیماری سالک از طریق نیش نوعی پشه به نام پشه خاکی منتقل می شود. پشه خاکی پس از گزش فرد بیمار یا جانوران حامل این میکروب مانند سگ، موش و… آلوده می شود و در گزش های بعدی این میکروب را به افراد سالم منتقل می کند. محل گزش ابتدا قرمز، ملتهب و جوش مانند است که به تدریج در وسط آن زخمی ایجاد می شود. این زخم ممکن است دارای ترشح یا بدون ترشح باشد. در صورتی که زخم حاصل از سالک شدید باشد اثر آن برای همیشه در پوست باقی می ماند. ساالنه حدود 20 هزار مورد ابتال به سالک در کشور گزارش می شود که

نشان دهنده شیوع باالی این بیماری است. سدهای دفاعی بدن:

با داشتن الیه ای از سد اول ــ پوست و ترشحات آن: پوست سلول مرده به نام شاخی، جلوی ورود میکروب ها را به بدن می گیرد. در عین حال اگر میکروبی روی پوست قرار بگیرد، ترشحات پوست از جمله عرق، چربی و مخاط با نامساعدکردن شرایط رشد میکروب، آن را از بین می برند.

٩٩

پوست در بعضی از قسمت های بدن از جمله مجاری تنفسی، ادراری و تناسلی، ترشحات مخاطی دارد که میکروب ها را در خود جای داده به بیرون می فرستند.

وجود بافت پوششی مژه دار در مجاری تنفسی به حرکت و خروج مخاط به همراه میکروب کمک می کند.سد دوم: میکروب با عبور از سد اول یعنی پوست، با سد دوم برخورد می کند که گلبول های سفید خون هستند و به دو روش

بیگانه خواری و ترشح پادتن با میکروب ها مبارزه می کنند.انواع گلبول های سفید )WBC ــ لکوسیت ها(

بیگانه خواری آن از رگ ها خارج شود وظیفه ــ هسته چندقسمتی: می تواند نوتروفیل 1ــ است

2ــ اسیدوفیل یا ائوزینوفیل: هسته دو قسمتی دمبلی شکل دارد وظیفه آن مبارزه با عفونت های انگلی است

3ــ بازوفیل: هسته دوقسمتی روی هم افتاده دارد وظیفه آن ترشح دو ماده هپارین )ضدانعقاد( و هیستامین )گشادکننده رگ( است

سلول های با مبارزه Tــ پادتن ترشح است: Bــ نوع دو و دارد گرد هسته لنفوسیت: 1ــ سرطانی و ویروس ها

2ــ منوسیت: هسته لوبیایی شکل دارد و می تواند از رگ ها خارج شود وظیفه آن بیگانه خواری است پس از خروج از خون و جایگیری در بافت های دیگر به آن ماکروفاژ گفته می شود

گرانولوسیت )هسته چندقسمتی، سیتوپالسم دانه دار(

آگرانولوسیت )هسته یک قسمتی، سیتوپالسم بدون دانه (

نوتروفیل

اسیدوفیل

بازوفیل

لنفوسیت

منوسیت

یا ذره خواری فاگوسیتوز از طریق که منوسیت ها هستند و نوتروفیل ها بیگانه خوار گلبول های سفید باال، مطالب به توجه با میکروب ها را در خون یا خارج از آن می بلعند و هضم می کنند.

ائوزینوفیل ها و لنفوسیت های T نیز میکروب ها را از بین می برند ولی روش مبارزه آنها متفاوت است.که است B لنفوسیت ها ی وظیفه پادتن، ترشح

به صورت اختصاصی عمل می کنند.میکروب ها در روی دیواره خود، موادی از جنس می گویند. آنتی ژن آن به که دارند پلی ساکارید یا پروتئین لنفوسیت ها با برخورد با هر نوع آنتی ژن موادی به نام پادتن یا آنتی کر خاصی را می سازند. با اتصال آنتی کر به آنتی ژن،

١00

میکروب ها غیرفعال شده و گلبول های سفید بیگانه خوار به راحتی می توانند آن را از بین ببرند.میکروب های مفید

برخالف دید عامه مردم که فکر می کنند بیشتر میکروب ها مضر هستند، از هر 1500 نوع میکروب شناسایی شده، 150 نوع آن بیماری زا و بقیه مفید هستند که به بعضی از اثرات مفید آنها اشاره می کنیم.

1ــ تولید ماست، پنیر و سس2ــ تولید مواد شیمیایی مثل اسید، الکل و استون

3ــ تجزیه فاضالب ها، زباله ها و…4ــ تجزیه سنگ ها و ایجاد عناصر خالص از آنها مثل مس، طال، اورانیم

5ــ تولید مواد سوختی مثل سوخت فسیلی6ــ همزیستی با موجودات دیگر مثل انسان، جانوران و گیاهان

7ــ ممانعت، مهار و کنترل رشد میکروب های مضری که در بدن زندگی می کنند.باال بردن مقاومت بدن

افرادی که مقاومت باالیی دارند کمتر بیمار می شوند ولی افرادی که ضعیف هستند در برابر بیماری ها نمی توانند مقاومت کنند و بیمار می شوند. برای باالبردن مقاومت بدن راه هایی وجود دارد از جمله:

1ــ ورزش کردن: ورزش باعث افزایش قدرت ماهیچه های اسکلتی و قلب می شود. ماهیچه ها به رگ ها و خون فشار وارد کرده، جریان خون را در همه جای بدن افزایش داده و گلبول های سفید به راحتی می توانند با میکروب ها برخورد کنند و آنها را از بین

ببرند. در عین حال، افزایش گردش خون در غدد لنفاوی مثل طحال، لوزه ها و… باعث تصفیه خون می شود.2ــ خوردن غذاهای متنوع: به ویژه پروتئین ها و ویتامین ها.

پروتئین ها باعث می شوند دستگاه ایمنی با کمک آنها به اندازه کافی پادتن بسازد و به خوبی با میکروب ها مبارزه نماید.ویتامین ها )مثال خانواده B( باعث انجام بهتر واکنش های سوخت وسازی سلول های بدن می شوند تا آنها بتوانند با انرژی کافی با میکروب ها مبارزه نمایند. وجود ویتامین های C و A باعث انسجام بافت های بدن شده، جلوی ورود میکروب ها به بافت ها گرفته

می شود.ویتامین K با ایجاد لخته در زخم ها از هدر رفتن خون جلوگیری کرده و راه ورود میکروب ها را می بندد.

بدن، به با ورود که بودند میکروب از سم مقداری یا میکروب کشته شده، ضعیف شده قدیمی، واکسن های 3ــ واکسن ها: گلبول های سفید را تحریک می کردند تا در برابر آن پادتن بسازند. چون ساخت پادتن تا مدت ها ادامه دارد اگر میکروب اصلی نیز وارد بدن می شد پادتن موجود، آن را غیرفعال می ساخت. این واکسن ها این خطر را داشتند که ممکن بود کشته یا ضعیف نشده باشند و فرد را به بیماری مبتال می نمودند. واکسن های امروزی بیشتر از طریق مهندسی ژنتیک تولید می شوند که در آنها ژن آنتی ژن ساز یک میکروب بیماری زا را خارج کرده و وارد یک میکروب غیربیماری زا می نمایند. این میکروب با داشتن آنتی ژن شبیه میکروب بیماری زا

می تواند به عنوان واکسن مورد استفاده قرار گیرد. علت مصرف آنتی بیوتیک ها:

گاهی اوقات مقاومت بدن ما کافی نیست و دستگاه ایمنی توان کافی برای مبارزه با میکروبی خاص را ندارد. در این صورت، میکروب ها در بدن ما قرار گرفته و به طرق مختلف به بدن آسیب می رسانند. در این حالت عالئم بیماری بروز می کند و فرد بیمار برای

١0١

رهایی از بیماری باید به طریقی میکروب ها را از بین ببرد.بعضی داروها با افزایش جریان خون، مقاومت و توان بدن را برای مبارزه یا دفع میکروب ها افزایش می دهند؛ مثل شربت های ویتامین دار و… ولی آنتی بیوتیک ها موادی هستند که بدون آسیب رساندن به سلول های بدن، در درون بدن، باکتری ها را از بین می برند.

آنتی بیوتیک ها را از باکتری ها و قارچ ها استخراج می کنند یا مشابه آنها را به صورت شیمیایی می سازند.بیماری های غیرواگیر: علت این بیماری ها، کمبود مواد غذایی، عدم استفاده صحیح از اندام ها، تصادف، مصرف بی رویه

بعضی از مواد غذایی، آلودگی ها،… و یا ارث می باشد.نمونه هایی از بیماری های غیرواگیر: انواع دیابت، فشار خون، سکته ها، قطع یا از بین رفتن و یا ازکارافتادگی اندام ها،

سنگ های کلیه، مثانه، کیسه صفرا، نرمی استخوان، شکنندگی استخوان و…

علوم و تعالیم دینی»انسان که آفریده خدا و خلیفه و امانتدار اوست، برای زندگی و حیاتی آفریده شده است که بر اساس آیه کریمه »استجیبوالله و للرسول اذا دعاکم لما یحییکم« در پیوند های گوناگون خود، خدا محور است و در این زندگی و بندگی، به بدن سالم نیاز دارد و بهره مندی همه جانبه او از سالمتی، اساس فعالیت های وی در زندگی مادی و معنوی است که در زبان پیامبر گرامی از آن به »نعمت پنهان و ناشناخته « یاد شده است، زیرا یکی از عوامل آرامش زندگی و بندگی خدا، برخورداری از جسم و جان سالم است از این رو،

عقل و نقل، حفظ تندرستی و حفظ نفس را الزم و واجب شمرده اند «1.دسته ای از روایات درباره حفظ نفس و مراقبت از بدن و نیز پرهیز از زیان رساندن به آن، اهمیت ویژه ای داده و بر حفظ صحت تأکید دارند، به گونه ای که در برخی روایات، بدن و اعضای آن از امانت های الهی به شمار آمده اند و خدای متعال رعایت امانت ها را

از ویژگی های برجسته مؤمنان و نمازگزاران واقعی یاد کرده است.رسول خدا می فرماید: »گوش، چشم، زبان و قلب امانت هستند و هر کس امانت را رعایت نکند ایمان ندارد «2.

امیر مؤمنان علی )ع( می فرماید: هر کس غذای پاکیزه بخورد و به خوبی آن را بجود و پیش از سیر شدن از غذا دست بکشد، بیمار نمی شود.

همچنین به امام حسن می فرماید می خواهی چهار خصلت به تو بیاموزم تا از درمان بی نیاز گردی؟ عرض کرد: آری. فرمود: » بر سر سفره منشین مگر آنگاه که گرسنه ای و از کنار سفره بر نخیز مگر وقتی که هنوز اشتها داری و جویدن غذا را به نیکی انجام ده،

و پیش از خواب به دستشویی برو. هر گاه اینها را رعایت کردی از درمان بی نیاز می شوی «3.

نکات آموزشی و فعالیت های پیشنهادی سعی شود در هر مبحث علمی، نظر دانش آموزان نیز خواسته شود تا در مورد آن اظهار نظر نمایند.

در مورد »اطالعات جمع آوری کنید« گزارش های دانش آموزان را بررسی و در کالس در مورد آنها بحث کنید. در قسمت »گفت وگو کنید« سعی کنید بیشتر دانش آموزان صحبت کنند تا کالس از حالت یک نواختی خارج و فعال شود.

١ــ آیت الله جوادی آملی، مفاتیح الحیاة، صفحه ٩3، مرکز نشراسراء، بهار ١3٩١ 2ــ آیت الله جوادی آملی، مفاتیح الحیاة، صفحه ٩4، مرکز نشراسراء، بهار ١3٩١ 3ــ آیت الله جوادی آملی، مفاتیح الحیاة، صفحه ٩6، مرکز نشراسراء، بهار ١3٩١

١02

باالبردن مقاومت بدن، واکسن ها، تأکید بیشتری تدریس انجام شود؛ از جمله: با در مورد بعضی از مباحث، الزم است رفتارهای سالم.

جدول ارزشیابی بر اساس مالک ها و سطوح عملکرد

سطح 3سطح 2سطح 1مالک ها

و گزارش دادن واگیر بیماری های مقایسه گزارش غیرواگیر

گزارش راه های افزایش مقاومت و رفتارهای گزارش راه های پیشگیریسالم

مقایسه رفتارهای سالم و ناسالممقایسه راه های پیشگیری از بیماری های مختلفمقایسه بیماری های واگیر و غیرواگیرمقایسه کردن

بدن ارائه پیشنهاد مقاومت افزایش برای مواردی پیشنهاد دهد

راه هایی برای حفظ سالمت بدن با ذکر نمونه های واقعی پیشنهاد دهد

ناسالم، و سالم رفتار های تشخیص ضمن راه هایی برای حفظ سالمت پیشنهاد دهد

١03

درس در یک نگاهدر این درس، تالش شده دانش آموزان با مفهوم فناوری و یکی از کاربردهای آن یعنی وسایل ارتباط شخصی آشنا شده و مسیر تغییر و تکامل آن را در طول تاریخ درک کنند و با برقراری ارتباط بین گذشته و حال، آینده را پیش بینی کنند و برای حل مسائل آن، راه حل پیشنهاد نمایند. دانش آموزان در فرایند این درس می توانند آنچه را در مورد فناوری وسایل ارتباط شخصی فراگرفته اند به سایر

فناوری های مورد استفاده در زندگی تعمیم دهند.

درس چهاردهم: از گذشته تا آینده )وسایل ارتباط شخصی(

١04

نقشه مفهومی

اهداف/ پیامدها: در پایان این درس انتظار می رود دانش آموزان بتوانند:1ــ اطالعاتی در مورد یک فناوری ساده که به طور روزمره با آن سروکار دارند جمع آوری و گزارش کنند.

2ــ اطالعاتی را در مورد تغییرات یک نمونه فناوری وسایل ارتباط شخصی مانند تلفن در یک بازه زمانی جمع آوری و گزارش کنند.

3ــ تأثیر تغییرات یک نمونه فناوری مرتبط با وسایل ارتباط جمعی مانند تلفن را بر زندگی روزمره جمع آوری کرده و تغییرات آن را در یک بازه زمانی گزارش دهند.

دانستنی ها برای معلمامکانات امروزی بشر برای برقراری ارتباط شخصی قابل مقایسه با امکانات او در یک قرن پیش نیست. در 600 سال قبل از میالد مسیح )دو هزار و پانصد سال قبل( ایرانیان می توانستند در عرض دو روز خبری را از یک محل به محل دیگر که 400 کیلومتر با هم فاصله داشتند ازطریق انتقال نفر به نفر برسانند. دو قرن بعد، این روش در ایران و یونان تکامل یافت و ازطریق یک نوع تلگراف بصری با استفاده از حرکاتی که به مشعل ها می دادند به طریق نفر به نفر انجام می شد. در سال 1789 میالدی یک کشیش به نام کلودشاپ، تلگراف بصری را اختراع کرد که در شب و روز قابل استفاده بود و در عرض دو دقیقه در یک فاصله 210 کیلومتری مخابره می شد.

در سال 1843، مورس، عالئمی را برای مخابره خبر تعریف کرد که به الفبای مورس معروف است.

ــ به کمک مشعل در ارتفاعاتــ انتقال صدا

ــ استفاده از اسب های تندروــ تلگراف

ــ نامهــ تلفن معمولی

ــ تلفن همراهــ اینترنت

امروزی در گذشته

وسایل ارتباط شخصی

١05

در سال 1876 تلفن پا به عرصه وجود گذاشت. اختراع تلفن به الکساندر گراهام بل نسبت داده می شود اما مخترع واقعی تلفن، معلم یکی از مدارس آلمان است که بل دستگاه ناقص او را تکمیل کرده و به نام خود به ثبت رساند.

در اوایل قرن بیستم، دانشمندان متوجه شدند که امواج الکتریکی می توانند بدون استفاده از سیم از محلی به محل دیگر بروند.

نکات آموزشی و فعالیت های پیشنهادیانجام و گفتگو و پرسش با تا کنید ترغیب را دانش آموزان مصاحبه با بزرگترها از چگونگی وسایل ارتباط شخصی در گذشته و حال

آگاهی یابند و گزارش تهیه کنند.و دهید اختصاص کالس در گفت وگو برای را جلسه یک بچه ها با زمان گذشت با جمعی ارتباط وسایل نوع تغییر علت درباره

گفت وگو کنید و از آنها بخواهید آینده این تغییرات را پیش بینی کنند. با بردن دانش آموزان به اداره ها ی پست و مخابرات )با هماهنگی قبلی(، از کارکنان این ادارات بخواهید درباره چگونگی خدمات دهی و روش های قدیمی و جدید آن، اطالعات مناسب در اختیار دانش آموزان

قرار دهند. اگر بچه ها وسایل ارتباطی غیرقابل استفاده از گذشته در منزل نمونه های امروزی با آنها را بیاورند و به مدرسه آنها بخواهید از دارند

مقایسه کنید.

جدول ارزشیابی بر اساس مالک ها و سطوح عملکرد

سطح 3سطح 2سطح 1مالک ها

اطالعات جمع آوری شده محدود جمع آوری اطالعاتبه یکی از انواع فناوری مرتبط با

وسایل ارتباط شخصی است

فناوری های به مربوط جمع آوری شده اطالعات مختلفی در زمینه وسایل ارتباط شخصی است اما

روند تغییرات را به طور منظم منعکس نمی نماید

فناوری به مربوط جمع آوری شده اطالعات وسایل ارتباط شخصی و فناوری های مرتبط با آن است و تغییرات این فناوری را در یک بازه

زمانی نشان می دهد

مستند تهیه گزارش تغییرات بیشتر تهیه شده گزارش شخصی تجربیات و نظرات به

است

در گزارش تهیه شده به منابع شناخته شده ای اشاره شده است اما تمامی موارد مستند نیست

گزارش تهیه شده مستند به منابع شناخته شده ای است و نظرات شخصی ارائه شده در راستای

مستندات ارائه شده است