راجاق رصع ناريا ياصتقا و یعامتجا راتخاس رب...

فصلنامه تخصصی علوم سیاسی

1396وهشتم، بهار سال سیزدهم، شماره سی 1395/ 03/ 26تاریخ دریافت: 1396/ 02/ 27تاریخ تصویب:

173-194صفحات:

مروري بر ساختار اجتماعی و اقتصادي ايران عصر قاجار شاهین پهنادایان

استادیار گروه علوم سیاسی، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسالمی، کرج، ایران

چكیده:

دي اجتم اعی مناسبات ارضی ونوع مالكیت و قشر بن وابزارتولید و شیوة تولید ،تولیدينیروهاي در واق باف ت سوم هجري تا قرن سیزدهم یكسان و شبیه به هم ب وده اس ت و ایران تقریباً از قرن

ادوار پیش ین در اوایل عصر قاجار تفاوت خاصی بااجتماعی و اقتصادي ایران یب بندي ترک وساخت و: قش ر مرکب از دو گروه مش ص ب ود ،رف نظر از قشر بندي عادي حرفه ايصاشت. زیرا جامعه ند

یران در زمینه هاي مذکور آنچه در واقعیت جامعه ا حاکم حاکم در صدر و قشر فرودست و غیر ممتاز و پرسش هایی درباب ای ن خود مدل فرنگی آن داشت و خود به تفاوت فراوانی با نسصه و ،می گذشت

شود. امروز بحث از توسعه یافتگی و یا عقب مطرح می (اروپا و انحطاط در ایران )توسعه در همه تفاوتهایی ومسلم است که ریشه ،رواج دارد جدي اجتماعی در ایران به شكلی و تصاديماندگی و آشفتگی اق

پرسش ین مقاله بهدر ا ،هاي نه چندان دور می رسد ه گذشتهو اجتماعی امروز باقتصادي از معظالت سنت هاي گذش ته ب ه از ا)جامعه اي گذراقتصادي ایران عصر قاجار جتماعی وساختار ا یعنیاساسی

عصر قاج ار بررسی ساختار اجتماعی و اقتصادي با( پرداخته می شود تا شاید بتوان سوي زندگی نوین .توصیف کرد تبیین وکنونی را وزگار سامانی ها رنا به تا ریشه هايزمینة فراهم آورنده

.قشر ممتاز قشربندي، ،قاجار، ترکیب بندي اجتماعی، اقتصاد :ها دواژهیکل

:نویسنده مسئول، ایمیل[email protected]

1396وهشتم، بهار فصلنامه تخصصی علوم سیاسی، سال سیزدهم، شماره سی ◊

174 ◊

مقدمه:

به شكل نسبتاً وسیعی با جوام اروپایی ارتباط یاف ت و میالدي 19 /خورشیدي 13ایران در قرن .واصول شهر نشینی اروپا آشنا گشت تكنولوژي و مدنی و گسترش صنعت و غربیبا ترقیات زندگی تفاوت فراوان ی ب ا ،یران در زمینه هاي مذکور می گذشتآنچه در واقعیت جامعه ا ،درهمین زمان

)توس عه دراروپ ا و هایی درباب این همه تفاوتو خود به خود پرسش مدل فرنگی آن داشت نسصه وفتگی و یا عقب ماندگی و آشفتگی اقتصادي یامطرح می شود. امروز بحث از توسعه ایران( در انحطاط

هایی از معظ الت اقتص ادي و ومسلم است که ریشه ،در ایران به شكلی جدي رواج دارد اجتماعی واقتص ادي ، در این مقاله به ساختار اجتم اعی و ه گذشته هاي نه چندان دور می رسداجتماعی امروز بین مقاله بررسی ساختار اجتماعی و اقتص ادي ای ران سوال اصلی ا .ر پرداخته می شودایران عصر قاجا

ر داش ته اس ت؟ فرض یة عصر قاجار است. این ساختار چگونه بوده است؟ شاه چه نقشی در این ساختا؛ ساختار اجتماعی و اقتصادي ایران به بلنداي تاریخ ایران قدمت دارد و سلسله ق ا ج ار پژوهش حاضر

ن در این س اختار ص ورت نگرفت ه ب مشروییت تیییري نه چندامیراث دار این ساختار بوده و تا انقالقدرت مافوق بوده اس ت و « شاه»رگیریم که در این ساختا می؛ در این تحقیق فرض را بر این استه ی . وب ه عب ارتی ش اه شاه و حكومت شوند گان وجود نداردساختارقانونی و تعهد متقابل بین یکتعهدیی در مقابل مردم و گروه هاي اجتماعی دیگر ندارد و مملكت ب ه لح اا اقتص ادي مل ک گونه

آید. میوسی شاه به حساب . ک ه ب ه س اختاره ساختار کهن در دوره قاجاریه است هدف این مقاله بررسی این ؛اهداف تحقیق

ار خالص ه هاي اجتماعی و اقتصادي ایران در یک نظام که هم ه مس ا ل آن در ش ص ش اه قاج گردد. بر می ،شود می

. که محدوده ر روش تحقیق کیفی استروش پژوهش؛ این پژوهش از نو تحقیق تاریصی مبتنی بی جم آوري اس ناد و باش د. در روش پژوهش م ی زمانی آن ایران عصر قاجار تا انقالب مشروییت

ي داده ه ا وایالع ات مقاالت )گرد آوري ایالعات از یریق مناب ( ب ه دس ته بن د ومدارک و کتب پرداخته و سپس به تجزیه و تحلیل و جواب دادن به سواالت از یریق این تجزیه و تحلیل که ه دف

شود. میآن تایید یا رد فرضیه ما است پرداخته .باشد میموارد ذیل بر اساسسازمان بندي تحقیق ؛ سازمان بندي تحقیق

راجتماعی جامعه ایران در عصر قاجا : ساختارالف ب: ساختار اقتصادي ایران در دروه قاجار

تحقیق پرداخته شده است. و در آخر به نتیجه گیرينظریه انواع گذر از سنت به مدرنیته برینگت ون م ور ،مبانی نظري تحقیق بر اساس مبانی نظري؛

◊...قاجار عصر ايران اقتصادي و اجتماعی ساختار بر مروري

175 ◊

مور کتابی اس ت ک ه در آن ب رینگتن « ریشه هاي اجتماعی دیكتاتوري و دمكراسی»باشد. کتاب میپ ردازد. میور به نقش یبقات اجتماعی در گذر به دموکراسی و یا جلوگیري از این گذر در درازمدت متاریصی در پی کشف ریش ه ه اي ت اریصی کتاب با بهره گیري از روش جامعه شناسی تطبیقیاین »

اوضاع سیاسی جهان معاصر است و چگونگی تحول جامعة سنتی به جامعه ي صنعتی را مورد بررسی ار میدهد. به عبارت دیگر هدف اصلی کتاب، کشف راه هاي مصتل ف توس عه و نوس ازي و ق وانین قر

تحول سیاسی و اجتماعی در نقاط مصتلف جهان است.

اجتماعی جامعه ايران در عصر قاجار: الف: ساختار

اس ت . مناس بات ایل ی وعش ایري در امعه عشایري وایال تینمونه اي از یک جایران عصر قاجار سرتاسر دوره حاکمیت دودمان قاجار در ایران رواج داشته و عشایر در سرتاسر آن پراکنده بوده اند.

ن درایران از قدیم االیام جمعیت قابل توجهی به دامداري و دامپروري اشتیال داشته ان د و ای »... وادث تكان دهنده ودگرگ ون س ازنده اي ک ه پ یش علی رغم هم ح ،امر در تمام ادوار تاریصی کشور

، سیاس ی و ی عشایري و مقتضیات متعدد انسانی، اقتص ادي آمده ادامه داشته است. شكل خاص زندگترکیب خاص خود را پیدا کند ... بر جامعه آن باعث شده است که اجتماعات عشایري شكل و نظامی

دي وا نظ ام عش ایري درم نش و حی ات اقتص ا ع اً مجموشبانی حاکم بوده و ایران از دیر باز فرهنگ ب ه اقتصادي ایرانیان . به این ترتیب بصش عظیمی از ظرفیت انسانی وجتماعی ایران حاکم می باشد

و اجتماعی ایرانیان به یور رسوم و حیات سیاسی و آداب و . سنتهادامداري اختصاص پیدا کرده استاساس ی ت رین تییی ر (.57-58، 1373شعبانی:) «است دهشبانی بو عشایري و تاثیر زندگی تحت قایعی

شیوة نگرش مردم به زندگی بوده که به تیییر نسبی در تیییر در تفكر سیاسی و اجتماعی و ،این عصر، متاثر از نتایج تالش پانص د س الة متفك ران اروپ ایی ب راي سنتی قدرت انجامید. این امر که رساختا

بود، یكصد سال به درازا کشید. دراین مدت ن ه چن دان « زیستن چگونگی»یافتن پاسصی مطلوب به ن معی ار به عن وا ،«قانون»نظر وعمالً مورد تردید قرار گرفت و ، «مشروعیت الهی شاهان» ،یوالنی

مذاکرات مجل س در دوره ) «ونی که در عمل مشروعیت عام نیافتقان»جایگزین آن شد. مشروعیت ،(. نتوانس ت 158-160-166، 1374شیخ فضل اهلل ن وري: -12بی تا، :اول تقنینه مجلس شوراي ملی

که وجود آن از جمل ه بهان ه ه اي از این رو خودکامگی». نظام مند و مردم مدار پدید آورد ساختاري( دراندک مدتی همچون کسی که از در ران ده ش ده 103، 1340کسروي:) «حرکت قانون خواهی بود. ایرانیان به ضعف اجتماعی واقتصادي اختار نوین جایگاهی مشروع یافتس باشد از پنجره باز آمد و در

ی ران ا» :ان درباره ضعف و علت آن می نویسد. ملكم خوند حرکت جهان آگاهی یافته بودندخود در ر. به علت اینكه اینكه ایران عدالت قانونی ندارد ، به علتان گداستایر ،ایران مفلوک است ،فقیر است

چ ه ن وع ،ب راي ترق ی دول عقل شصص ی ایش ان از نتوانستند قبول کنند که عالوه بر وزراي ایران


176 ◊

در » :(. جولیان باریر می نویس د 195، 1327میرزا ملكم خان:« )کرامات علمی در دنیا ظاهر شده استخ ایران .... یک کشور بدوي وتقریباً منزوي بود ... به سصتی می ش د از آن ب ه 1279م /1900سال ا یک واحد اقتصادي مجزا نام برد ... نشانه هایی از توسعه اقتصادي ب ه چش م م ی خ ورد ام عنوان

« ایران هنوز یكی از عقب مانده ت رین کش ور ه اي جه ان ب ود ،خ ( 1279تا 1179درسدة نوزدهم )(Juliun Bharier:1971،19-20.)

؟ آیا ساختار سنتی اجتماعی ای ران در حرک ت قانونگرایان ه اجتم اعی ب ه علت این ضعف چیست ؟کهن را در ساختار جدید اعمال کرد نفوذ نظامنهضت مشروییت( سمت ساختاري جدید،)

:ه استساختار اجتماعی ايران در روزگار قاجار چه بود

قشر بندي اجتماعی عصر قاجار:، مرکب از دو یبقه مش ص و آن یبقه بندي حرفه ايامعه ایران در وهله اول، وصرف نظر از ج

رأس ای ن شاه وشاهزادگان در یبقات حاکم ویبقات یا یبقه محكومدویبقه عبارت بوده از یبقه یا .حرم اجتماعی قرار داشتند

:شاه و شاهزادگانحم د جز او )فتحعلی شاه( بر لشكر و کشور حكم کسی روا نبودي میرزا م»وقای نگاران قاجاریه:

، ق درت ب ر در رکاب آن شهریار خدمت همی ک رد شفی مازندرانی که دبیري با تدبیر و از مبادي کار. ر شاه خود از همه عقال بیشتر ب ود . عقل وتدبیتسلط بر عزل پست تر مالزمی نداشتتوسط احدي و

داقت م هذا هم در بعضی اوقات با حاضران مشاورت می فرمود تا مراتب عقل کیاست وک ذب و ص از نوشته عل ی خ ان ظهی ر (.299، 1339: )رضا قلی خان هدایت« هر کس را تجربه و آزمون کند...

، به دستور که از عزل امین السلطان صدر اعظمداماد ناصر الدین شاه وجانشین صفی علی شاه ،الدولهعق ل »حكم ین مستفاد می شود که پذیرش ، چنناخشنود بوده است ق 1314مظفرالدین شاه درسال

ه یچكس را در براب ر حك م ناف ذ پادش اه .. »: بوده است. وي می نویسد« تكلیفی»امري « شاه کلچرا نیست ... تكلیف نوکرهاي شاه دوست این است که بگوییم البته عق ل ش اه مجال گفتگو چون و

.(70، 1362 :)ظهیر الدوله« استبر سایر عقول رجحان دارد و بینش و دانش او از تمام ماها زیادتر ( قلم داد ک رد و جهادی ه 5، 1324میرزا بزرگ ق ا م مق ام فراه انی: « )عقل کل»علی شاه را فتح

« جلوة ن ور ق دس و نصل ة ی ورانس و مظه ر ص ن اله ی و زی ور تص ت پادش اهی »نویسان او را ، 1349ک رزن: « )مصالفت با خدا و موجب غض ب اله ی »( خواندند و مصالفت با او را 28-28همانجا:)

، سنت پادشاهی وتفكر مشروعیت الهی شاهان، نزد بسیاري از خواص ( دانستند566-565-526-525 و به تب ایشان عامة مردم امري یبیعی و بی بدیل تلقی می شد.


177 ◊

ش اه ن ه تنه ا . ا اونیز پایان می گرف ت ، همه چیز با شاه آغاز می شد و بدرنظام حكومتی قاجارها. قت ل دگان و صدر اعظم هاي خود نی ز ب ود الک بر جان ومال شاهزابلكه م ،مالک جان و مال مردم

ه ق( و امیر 1251ه ق(، قا م مقام )1215ج ابراهیم خان کالنتر ). قتل حاامري عادي بود صدر اعظم،به دستور فتحعلی شاه و محمد شاه و ناص ر ال دین ش اه م وجی از ب یم و ه راس ،ه ق(1268کبیر )

اموال افرادي که در خصوص اختیارات شاه می نویسد:. لرد کرزن انگیصت میدرمیان اقشار حاکمه بر ات دره ر ح ال فق ط در اختی ار حیروم شوند به شاه می رسد و حق سلب مورد بی مهري واق یا مح

.اوستمزایا مانند تاسیسات عمومی واستصراج معادن وکشیدن خطوط تلگ راف و س اختن تمام حقوق و

. سه قوه از همه مناب کشور متعلق به اوستغیره و حق بهره برداري ترامواي و جاده ها و راه آهن ود و تعهدي به او قاب ل هی گونه قی مقننه در وجود اومتمرکز است و حكومت یعنی قضا یه و مجریه و

د هر کاري که منوط ب ه . وهرکه جز این بیندیشد دست به خون خویش آغشته می سازتحمیل نیستوزیرانش فاقد هر گونه ابتكار و درمقابل اندک مسئولیت اداري بر خود می لرزن د. هم ه . اجازه اوست

، 1370ش میم: ) «هها ب ا نهای ت کنجك اوي نظ ارت دارد سیاست تراوش فكر اوست و بر کلید دستگا324.)

که ریش ه آن درت اریخ چن د ه زار س اله نظام سیاسی ایران پادشاهی وسلطنت غیر منتظم بوده؛ کنند. میسلطنت را هدیه خدا به شص خاصت تلقی باشد و میمیانه تمدنی خاور

این ادعا که سلطنت هدیه الهی است و به شص خاص تعلق داردبا فراز و نشیب ه اي ف راوان پای ه عظ یم از » نزدیک به پنج هزار سال درآسیا جنوب غربی و سرزمین میان رودان ریش ه داش ته؛

اعطاي ش اهی راب ه وس یلة متر عرض، 2متر ارتفاع و 3با حدود سفید مربوط به اور نامو سنگ آهک چون در متون آمده است که بع د خدایان نشان میدهد. این باور از زمان هاي کهن مایه گرفته است،

ه ی از امتی از ال میاز یوفان نوح پادشاهی مجددا از آسمان نازل گردی د. در اینج ا نمون ه نس بتا ق دی (.119، 1374)م.ا.ل.مالوان:باشد میسال قبل از میالد 2100حدود وط به پادشاهان وجود داردو مرب

این کشور پارس که م ن » داند: میآریا رمن جد اعالء داریوش هصامنشی پادشاهی را عطیه الهی دارم...خداي بزرگ اهورا مزدا }آن را{به من اعطا فرموده به خواست اهورا مزدامن ش اه ای ن کش ور

(.1364،23ن شارپ:رولف نارم«)هستم...ورامزدا پادش اهی به خواست اهورامزدا من شاهم اه» گوید: می 5نیز درکتیبه بیستون بند داریوش (.77، 2534شهبازي:« )به من فرا اورد

بنیانگذار شاهنشاهی ساسانی در کتیبه نقش رجب و نقش رستم عین ای ن مطل ب را ب ه تص ویر طنتی رادردست راس ت گرفت ه و عص اي پادش اهی را ب ا حلقه سلاورمزد}اهورامزدا{»... کشیدهاست. (.139، 1379)کریستن سن: « کند... میهر دو عالمت را به شاهنشاه عطا دست چپ،


178 ◊

گ اه هصامنش ی وادوار ی والنی )عیالمی( و مادي و آن میایران از ازمنه باستان یعنی ازدوران ایالسالم به لحاا سیاسی داراي حكومت پادشاهی هاي اشكانیان و ساسانیان وحتی دوران بعد از اسلسله

به مدت نه قرن ج دال (آن ماجراي سقیفه بنی ساعده بوده بوده و با دستگاه خالفت عربی )که منشااعالم تشی اثن ی عش ري »... شود. می؛ سرانجام نظام پادشاهی توسط صفویان در ایران نهادینه داشته

ص فویه ک ه هن وز کشور تازه تاسیس میبه عنوان مذهب رسم.( 1501ه.ق / 907در ) مییا دوازده اماز سوي شاه اسماعیل در تبریز مهمترین تصمیم او ب ود. هم انطور ا هاي خودر ا محكم نكرده بود، پایه

یعن ی اداي که قبال گفته شد تشی اثنی عشري شالوده یكی از پایه هاي قدرت رهبران صفویه ب ود، کیش علی )ع(حداقل از م دوازدهم مهدي )ع( )اگر نه خود امام(هستند؛آنها مبنی بر اینكه نماینده اما

یافته میقرن سیزدهم م./هفتم ه.ق وابستگی نزدیكی با پیشرفت تصوف در ایران یا باینی گراي اسالس رانجام ب ا اظه ار ای ن مطل ب ک ه مقام مرشد کامل دومین پایه قدرت رهبران صفویه بوده؛ بود و

با دختر یزدگرد سوم آخ رین پادش اه ساس انی ازدواج ک رده اس ت. ر علی)ع(،پسر کوچكت حسین )ع(ف ر »را با میراث کهن سلطنت در ایران و حق الهی شاهان ای ران ک ه منش ا شیعیان خاندان علی)ع(

.(26، 1372سیوري:«) پایه قدرت شاهان صفویه بود... این سومین آنان بود پیوند داده بودند، «ایزديفقط تییی ر استمرار داشته و م.( 1979ه. خ/ 1357 میتا )انقالب اسال )شاهنشاهی( نظام پادشاهی

افت د. ش اه در م ی فره ایزدي در باب این نظام در نهضت مشروییت اتفاق ماهیت در اندیشه سیاسیدرباری ان و گ روه عظ یم ش اهزادگان ق رار ،و پش ت س ر وي ن ق رار داش ته راس نظام سیاسی ایرا

ز خزانه هزینه هنگفت این دستگاهها ناچاراً اهر کدام داراي دربار و دستگاهی بوده اند وگرفتند. که میکوشید تا در میدان رقابت و همچشمی با شاهزادگان اي می هر شاهزاده مملكت تامین می شد و چون

تف اوت ... هر یک از شاهزادگان به »نویسد درمورد شاهزادگان می فشاهی .ن سبقت جویددیگر بر آنا کارمندان دولت، یعنی ،ز وزیر و حسابداران و مطی اوامرمقام و درجه اي که داشتند دستگاهی مرکب ا

، 1361فش اهی: « )و پیشكاران وعده زیادي مستصدم وعمله وامثال آنان براي خود ترتیب داده بودن د 30-29 .)

آن به دنبال هر . مهمترین هم شاهزاده در عهد قاجار مشكالت فراوانی راباعث می شدوجود این به جان ه م م ی ،واقعه )شاه میري( شاهزادگان جهت تصاحب تاج و تصت و یا بسط قلمروهاي خود

وان و مق ام و اختی ارات همان شاهزادگان با استفاده از عن ،بعد از استقرار حاکمیت شاه جدید افتادند ور دست فرمانروایی می ی شاه بر مردم قلمرو زو جابرانه تر از استبداد شصخود، چه بسا مستبدانه تر

. کردندحعلی شاه نس بت داد این سیستم که بنیاد آن در دوره قاجار پی ریزي شده بود را می تواند به فت

. اغلب حكام ایاالت و والیات از کس انی ه شدنهاد بنا سیاست اتابكی عصر سالجقهبر اساس سیاست . این روش از سلطنت فتحعلی شاه و از ري در رگهایشان باشدون شاهی و قجانتصاب می شدند که خ


179 ◊

ف ت در دست فرزندان شاه ق رار گر « ممالک محروسه»ه. ق آغاز شد و به تدریج سراسر 1220حدود رار می توان آن را حكومت ایالتی یا حكومت خانوادگی نامید ت ا اس تق این شیوه حكومتی که به تعبیر .مشروییت در ایران برقرار بود

اشرافیت عصر قاجار:

اش رافیت اداري و ،: اش رافیت سیاس ی نظ امی ار را به سه یی ف به یور کلی اشرافیت عصر قاج توان تقسیم کرد. ، اشرافیت فقاهتی میدیوانساالري

اشرافیت سیاسی نظامی:

. ای ل وای الت ران قبایل و ایالت تشكیل میدادندقشري از اشرافیت را سران سیاسی نظامی ورهبایلصان ایل قاجار که بر اثر فتوحات نظامی و به کمک ،خان. آقا محمدقاجاریه بودسلسله اساس قدرت

.مملكت شده بودشاه ،ایلصان ایل تاجران و کالنتر شهر شیراز موفق به تاسیس سلطنت قاجار گردید،. یل م ی دادن د ران قبای ل وای الت تش ك از این رو قشري از اشرافیت را سران سیاسی نظامی و رهب

شاه روستا یا قطعه زم ین وس یعی دریاف ت م ی سران ایالت و قبایل در ازاي خدمات نظامی براي ». آنها خود به جم آوري مالیات نظامی و قضایی و خانی داشتند اسیکردند که در آن استقالل تمام سی

(.187،1347مد ژوبر:)پیر آ« از افراد زیر فرمال دست می زدند و بصشی راهم به دولت می سپردندکه تنها قاجار ها هس تند ک ه .»م در ایران بود ذکر می کند 1806ه ق / 1222ژوبر که در سال

)ف رزام .«کاره اي مه م مانن د فرمان دهی س پاه و فرم انروایی نظ امی ایال ت را ب ر عه ده دارن د در دورة ». اشرافیت سیاسی نظامی مراحله را از ابتداي تاسیس قاجاریه می گذران د. (36،1373اجاللی:

و سایر یوایف قاجار تقسیم عضدانلوها ،دوالوها ،مدخان حكومت شهرها میان قوانلوهاسلطنت آقا محفرزندان فتحعلی . سپس در دورة سلطنت فتحعلیشاه فرمانروایی شهرها در میان شاهزادگان ومی شد

و در دورة سلطنت محمد شاه از فرزندان درجه اول فتحعلی ش اه خل گردی د ودر . ه تقسیم گردیدشا. به ی ور کل ی اش رافیت (697)رضا قلی خان هدایت:،بی تا، «اختیار فرزندان عباس میرزا قرار گرفت

)سیاسی نظامی ( عصر قاجار در دست سران ایالت و فرزندان شاهان قاجار قرار داشت.

اداري سیاسی: اشرافیت

ایلصان ر یس ایل محسوب می » .ترین سمت را ایلصان بر عهده داشتباال ،در نظام سیاسی ایلیشد و در رأس سازمان جنگی قرار داشت و ایصانی براي تأمین نیازهاي خود از افراد فراوانی بهره می

فنگچ ی باش ی ت ،آقاس ی قوالر ،ایشک آقاسی ،تیفاء، ناظر بیوتاتجست و مناصبی همچون دیوان اس .«منش ی باش ی از جمل ه ملزوم ات ادارة ام ور مربوی ه ب ه ایل ی بودن د ،غالمان خاص ة مه ره دار

قرار گرفت و در ذی ل آن مملكت و در راس ،حال ر یس ایل قاجار شاه ایران شد. (12،1373)اجاللی:


180 ◊

. ر اعظم و وزیر درب ار ب ود گاهی صد وزیر اعظم اعتمادالدوله در رأس دربار شاهی قرار می گرفت کهداش ت بع د از وي ایش ک ، ر یس تشریفات یعنی ریاست نوکران و فراش ان درب ار ق رار قوللر آقاسی

محافظان نگهبانان دربار شاه بوده قورچی باشیان نیز امراي نظ امی بودن د ک ه س مت آقاسی ر یس . بر عهده داشتندآجودانی شاه را

وزیران ،لی و دیوانی حكومت مشارکت داشتندقاجار تنها در امور ماوزیران ایرانی در دوران قبل از (. 37،1368 )پ والک: .«دوره قاجار در امور لشكري کشوري و دیوانی به مشارکت فعال م ی پردازن د

ر فقدان یک اشرافیت مقتدر زمیندار در ایران باعث می شد که براي ورود به جرگة اشرافیت دیوانساالواین تفاوت عمده ساختار سیاسی ایران قبل از اسلم با ایران دوران ) .نداشته باشدو غیره مرزي وجود

ممكن بود شصصی که از درون قشرهاي پایین جامعه ش هري و ی ا روس تایی ب ر م ی است( میاسالح اج ،ی مازندرانی مس توفی درج ه س ه . میرزا شفامات عالیه و حتی صدارت دست یابدخاست به مق

صفهانی پیشه ور زاده و میرزا آقاسی یلبة فقیر وامیر کبی ر از دودم ان متوس طی محمد حسین صدر ا . از میان توده مردم برخاسته بودندبودند آنان همه کسانی بودند که

دیوان س االري -2صدر اعظم -1دراین دوران عناصر دیوانی به ترتیب اهمیت عبارت بودند از » میرزاها -4ل دیوان ساالري متوسط الحا -3صاحب منصب

:صدر اعظم. 1

مچ ون لقب ه اي گون اگون ه ،مقام اداري به او تصصی می یافت. در عصر قاجاریه بزرگترین . عظم براي این مقام به کار می رفت، قا م مقام و صدر اامیر الدوله اعتمادالدوله،

: صاحب منصبديوانساالر -2

موقعیت خاص خود در صاص می دادند به دلیل این دسته که مقامات باالي دیوانی را به خود اختبه یور عمده از زمینداران بزرگ محسوب می شده و از بازیگران اصلی ساخت ق درت ،دستگاه اداري

سیاسی می بودند.

:ديوانساالري متوسط الحال. 3

اداره دیوانی واجراي کشور بودند به ساخت قدرت وابستگی کمتر تاین گروه که عهده دار مسئولینی ز ج زء . آنهاب ه لح اا اقتص ادي رو به راحتی جایگزین هم می ش دند ازدسته دوم داشتند واز این . مالكین به شمار می آمدند

میرزا ها:. 4

دکی ب ه ر ان بصش پایین دیوان ساالري را تشكیل می دادند. آنها ک ه وابس تگی مس تقیم بس یا )حام د الگ ار: درمجموع جز یبقه متوسط آن روزگ ار محس وب م ی ش دند ،حكومت قاجارها داشتند


181 ◊

1368،10-9.)

اشرافیت فقاهتی:. 5

توان می رینه که حداقل زمان حضور آن راحاکمیت اشراف فقاهتی رنگ دیگر داشته و قدمت دیشیعه متصل م ی ک رد ب ا را به مذهب صفویه خود». قرار سلسله صفویه در ایران دانستاز زمان استزن دگی م ی ،دات و آداب و رسوم شیعی همراه ب ود مردم ایران نیز در فضایی که با اعتقا ،این وصف

از جمله پیامدهاي غیبت امام دوازدهم براي مذهب ش یعه پی دایش » .(78-1364،84)حا ري: «کردندآنها »(. 32-33، 1369)الگار: «عهده داشتند مذهب شیعه را برایی بود که پاسداري و تفسیر دینی فقه

مردم به نفوذ و ق درت ن عامهمیا و مذهبی و سیاسی درجامعه ،اجتماعی ،در یول زمان از بعد اقتصادي

آپت ون از .حكومتگران نیز بر نفوذ وقدرت آنان صحه گذاش تند توجه اي دست یافتند و به تب آن قابل معنوي فقها نام می برد: مادي وعوامل ذیل به عنوان خاستگاه قدرت

نظ ارت دی وانی ب ر -3شرکت در دیوانساالري دولت -2احایه بر علوم وتفسیر قوانین اسالمی زمینه نفوذ درمیان عامه مردم که ناشی از اعمال وظایف حرفه -4اوقاف نظیر روستاها ومناب آبیاري

(. 40، 1361)آپتون: «اي آنان بودحكومت قاجارها به همت و پیشگامی مال محمد باقر وحی د بهبه انی بتداي اصولی که از ا فقاهت

و ب ا . »شكل یافت بودند با تأسیس مرجعیت کل تقلید درزمان شیخ مرتضی انصاري به کمال رسیدندمیرزاي شیرازي در تحریم تنباکو علناً به قلم رو سیاس ت وارد ش دند و ب ر اش رافیت نظ امی و فتواي

(.1377،57)محمد علی همایون کاتوزیان: «لبه یافتندغ حتی شاه و دیوانی

:طبقات فرو دست ساختار اجتماعی

کشاورزان و روستائیان :

ته م ی ش ده ان د معن اي دردوره قاج ار ش ناخ « رعیت »کشاورزان و روستا یان که تحت عنوان م ی ش ده اس ت، وستا یان ایران ای الق به همه اقشار ر ، که در چند قرن اخیر عموماًاصطالح رعیت

. در اروپا تفاوت دارد subjectهر چند معناي اجتماعی آن با معناي اجتماعی واژه ،است« فرمانبردار»نه قانون ونه حتی ی ک اوفرمانبردار یک قدرت موجود است، ،است رعیت فرمانبردار حاکم یا رعیت»

همه اعضاي جامعه، بجز ش ص صطالح عموماً بهاین ا ،تا انقالب مشرویه ،هیأت حاکمه از این روایالعات دقیق وقابل اعتمادي درباره .(590-585، 1349)جرج کرزن: «ایالق می شده است نیز ،شاه

ي پراکنده، بویژه نوشته خارجیان، تقریب ی بدس ت م ی شماره سكنه ایران در عصر قاجار از نوشته هامیالدي جمعیت اسكان یافته را که از 1891 درسال ،عداد روستا یان ایران چه قدر بود؟ لردکرزن. تآید

نف ر در روس تاها 4.500.000در ش هر ه ا و 2.250.000جمعیت اسكان یافته 675.0000این تعداد ، (.577:ن)هما« نفر در عشایر تصمین زده است 2.250.000،


182 ◊

تشكیل می یبقه کشاورز اعم از ده نشینان و چادر نشینان در حدود هفتاد درصد جمعیت ایران را اما در شرایط خاص ناشی از سیس تم ارب اب رعیت ی، .دادند و مهمترین یبقه مولد ثروت کشور بودند

اس اس . کشاورزي همان یور که پایه وان که الزم بود به کار نمی افتاداستعداد تولید در این یبقه چنك ی از من اب مه م ی ، با اجراي سیستم مالیات بر اراض ی مزروع ی ، ثروت مملكت را تشكیل می داد

ان ایران محنت زده و س تمكش هی یبقه اي را نمی توان یافت که به قدر روستا یدرآمد دولت بود. . پیوسته به زور از آنان مال می ستانند و بر آنان ستم می کنند و دهقانان را از این وض گریزي باشند

ایرانس كی در ون ه از حی ث کیفی ت نیست و به نظر می آید که این را نه از حیث کمیت پایان اس ت زمانی دهقان ان »فالکت بار کشاورزان ارا ه میدهد: اوایل قرن چهاردهم گزارش وحشتناکی از اوضاع

دیگر را به دولت می دادند اکنون در ص ورتی ک ه ب ا وس ایل 10/1محصول خود را به خان و 10/1دهند و در صورتی که مالک بذر وسایل % از محصول را به مالک ب33شصصی به کار می پردازند باید س ازمانهاي .(14، 1357) ایرانسكی:«محصول را تصاحب میكند %85کشاورزي در اختیار زارع بگذارد

،برخی روستاها بویژه درنواحی لرها، کردها و بلوچهاروستایی با سازمانهاي عشایري قابل مقایسه بود. قبیل ه اي پس از ترک شیوه زندگی چادرنشینی مناس بات سكونتگاه چادر نشینان سابق بود که مدتها

ت ریاس ت کدخ دا داش تند. مجامعی بودند که مناس باتی تح ،اها. سایر روستخود را حفظ کرده بودندکدخدایان روستاها را که غالباً خرده مالک بودند، اهل روستا بر می گزیدند و وظ ایفی مانن د وظ ایف

دان کدخدا را ریش سفی ،در سكونت گاههاي بزرگتربرعهده داشتند. ر ایالت چادرنشین دهمتایان خود مال به کار مسجد می ،تصمیمهاي کدخدا بود مأمور اجراي ،ومأموران محلی یاري می دادند. پاي کار

میراب وظیفه الیه ،رمه واستحكامات روستا بود ،محصول ،دشتبان مسئول حراست از مزارع ،پرداخت. شیوه غیر رسمی انتصاب کدخدایان روستاها را نصستین بار پاکسازي قناتها را به عهده داشت روبی و

در غ رب از یرف حكومت ناظر امالک دولت ی 1210ادوارد برجس انگلیسی که کوتاه زمانی در دهه ن ه حتی ش ازده و به عزل کدخدا بگیرند، نه من نه اگر اکثریت تصمیم»: شرح داده است ایران بود،

شصص ی دربعضی نواحی انس جام جمع ی روس تاها را گروهه اي خود شاه نمی توانند مان آن شوند. صاحبان گاو، ب ذر، آب و ،تولید شامل نیروي کار ین واحدهاي. اعضاي اموسوم به بنه تأمین می کرد

را تقس یم محصول ساالنه ،براي کشت مزارع به کار می گرفتند. آنها مناب خود را گاهی زمین بودندهمچنین مأموران مصتلف ده را به ی ور نجار و حمامدار و ،مسگر، سلمانی می کردند و حقوق آهنگر، (.19، 1380)یروند آبراهمیان: «جنسی باهم می پرداختند. روستا یان و کشاورزان عهد قاجار مول دان وستاها مبتنی بر انتصاب کدخدابودبه یور کلی نظام ر

وزیر فشار مضاعف کثریت جامعه ایران را تشكیل می داده اند اما رشد وترقی نداشتهثروت بوده اند. وا . قرار داشته اند

خورند در منایق پربار از نظ ر میهمة این شئونات از یریق خانواده و یا روابط نسبی به هم پیوند


183 ◊

کرد که میي عمل عنوان دستگاهی اجتماعی به نحوروابط گسترده تر بود. خانواده به این کشاورزي،شد و ای ن ش یوه ت ا روزگ اران میثروت به دست آمده از راه خدمات دیوانی در زمین سرمایه گذاري

.(178-179، 1369اخیر هم معمول بوده است )مور: برینگتن مور در این پیوندهاي عمیق را بین دیوانساالران و زمینداران یا بهت ر اس ت گفت ه ش ود

کند. واین مسئله میري و ادغام آن با نظام تولید جامعه یعنی زمین را برقرار ثروت حاصل از دیوانساال کند. میدر باره ایران عصر قاجار صدق

:ايالت وعشاير

ت خود را استثمار م ی درؤساي ایالت در زیر لفاف نظام پدر ساالري وروابط خونی افراد تحت قیاولت مرکزي ارا ه م ی ایلی و مناسبات هر دو با د. واتسن شرح جالبی از روابط ایلصانان و فرد کردند

سران ایالت تسلط فراوان نسبت به افراد ایل دارند و تمام م راودات ب ین حكوم ت »دهد ومی گوید: . مالیاتهاي نق دي و جنس ی توس ط ر یس قبیل ه ب ه دول ت ل به وسیلة سران آن انجام می شودوای

.(8، 1348)واتسن: «اهم می آوردپرداخت می شود و هموست که براي دولت سرباز فرر یس ایل است که در واق جایگ اه ؛قدرت نقطه مرکزي استقرار وکانون محوري ،در حیات ایلی

مق ام ر یس ای ل . کسب جایگاه وسنی و دودمانی را پیدا کرده است سنتی خانواده گسترده و ر یسنظام اجتماعی عشایري کار ک رد ست. در غیر ممكن ا براي عناصر غیر ایلی ویا حتی دیگر افراد ایل ،

همانند کار کندوهاي زنبور عسل است که فقط موظف است کارکند و حیات ملكه و یا ی ک ت ن ،فرد .ا که ر یس تلقی می شود تامین کندر

جامعه ایران تا پیش از به قدرت رس یدن رضاش اه برس اختار قبیل ه اي اس توار ب وده و ای الت » ، کسب و حفظ قدرت سیاسی از س وي آنه ا در ر را در اختیار داشتند. به عالوهووعشایر زمام امور کش

. نصبگ ان عصبیت ها صورت می گرفت بن خلدون راستاي همان همبستگی هاي گروهی یا به تعبیر انیرومن د ب ا کم ک گ رفتن از همبس تگی ه اي قبیل ه اي ب ه تش كیل حكوم ت اق دام م ی

.(83، 1376)اآزمندي:«ورزیدندچادر یا اردوگاه کوچ نشینان بود . اندازة ای ن واح د ه ا ک ه ن واحد اجتماعی عشیره اي ،نصستی»متناسب با اوضاع جیرافیاي از ده ت ا یكص د خ انواده ،خانواده هاي یک تیر تشكیل می شد از معموالً

،فیدیش س . رریش سفید واحد بود ور غیر رسمی،ی کدخدا یا ردة هاي تیر یا رسماًنوسان داشت سرکبرگزیدة ریش سفیدان بود که سپس به تایی د رس می ر یس تر وکدخدا ،عضو ارشد خانوار متشص

قبیله می رسید.اد آن . یایف ه از چن د تی ر )تع د از نردبان سازمانهاي عشایري بود خرده قبیله )یایفه( دومین پله

ب ود .... نق ش خ ان ( تشكیل می شد و خ ان ی ا کالنت ر س رکردة آن بستگی به بزرگی قبیله داشت


184 ◊

وکالنتر همانند وظایف کدخداها و ریش سفیدان بود ... قبیله )ایل ( به سرکردگی خان اصلی س ومین جماعات اص لی عش یره اي . تعداد قبیله هادر درونازمانهاي عشایري را تشكیل می دادپله نردبان سو کدخداها در گروهه اي ک وچ خان اصلی در ایل همانند نقش کالنتر ها در یایفه . نقش فرق میكرد

.(17-18، 1380)آبراهمیان:« نشین امادرمقیاسی بزرگتر بود. من ایق پهن اوري ب ه نشینان همان تولید ش بانكارگی ب ود فرایندکار ابتدایی در میان اغلب ایل

،من ایق م رزي خراس ان خوزس تان، ،بصتیاري خاصه در فارس، »ایالت صورت مرات و چراگاههايهمان فرآورده ه اي ش بانكارگی فرآورده هاي ایلی را»آذربایجان و بلوچستان باقی ماند از بصشهایی. کرک شتر، پوست و چ رم، ف رش و د ام زن ده تش كیل م ی داد ،پشم گوسفند ،روغن ،شیر ،گوشتش م . صنعت فرش به په اي و خارجی به مراوده پرداختندمنطق ،ها با بازارها و بازرگانان محلی ایالتی

خ 1286-1285م / 1907-1906خ ال 1268م /1891نیاز داشت بنا به گ زارش مربوی ه ب ه س ال . صادرات پوست گوسفند و چرم گاو و شتر نیز در سده ن وزدهم ب ا آهن گ برابر شد 15شم صادرات پ

ی فزاینده اي ادامه یافت و قالی هاي بافت عشایر که توسط بازرگانان خریداري می شد در بازار داخل . ارهاي جه انی وکش وري کش یده ش دند به فروش می رسید. بدین ترتیب شبانكارگان نیز به مدار باز

(. 207-208، 1384ران:)ج ان ف و .«روابط اقتصادي ایالت با دولت از یریق مالیات و سربازگیري بودوض عیت توان گفت که به دلیل نوع مناسباتی که میان افراد ای ل وایلص ان برق رار ب ود در مجموع می

. به مراتب از روستا یان بهتر بود اجتماعی و به خصوص اقتصادي آنان

:نیروهاي مولد شهري شهر نشینان و

قتص ادي شهر چه دردوره باستان و چ ه در دوره اس المی از ارک ان اساس ی زن دگانی سیاس ی وا ج ام و ب ازار ، مسجدمی متشكل بوده از ارکان سه گانه: ارگشهر اسال»درجامعة ایرانی بوده است.

واداري، علم ا و که هر یک جایگاه یكی از عناصر متش كله اجتم اعی ش هري یعن ی عم ال دی وانی ، بازارها ستون فقرات نظام اجتماعی و اقتص ادي ( به شمار می آمدو پیشه وران بازاریان )تجار، کسبه

می دادند در بازارها تجار اجتماعی در مراکز مدنی را تشكیل شهرها بودند و شالودة زندگی اقتصادي وبزرگ و متوسط دررأس سلسله مراتب اجتماعی جاي داشتند. هرحرفه و کسب وکاري درب ازار از س ه

، ک ارگران وش اگردان تشكیل می ش د ک ه ش امل اس تادان ف ن، ص احبان دک ان ه ا ردة مشص .(545، 1380)شعبانی:«بود

، ری ش ایان محالت را مثل منایق روستایی. کدخداجتماعی در شهرها پیچیده تر بود سازمانهايو مسئولیت اصلی شان وس ایت در اختالف ات داخل ی ونماین دگی »سفیدان با نفوذ ترتعیین میكردند

، ش یخ االس الم ام ام جمع ه ، :اقتدارکدخدایان اغلب باحضور والیمحله درتماس هاي خارجی بود اما محتس ب )ن اظر ، )مأمور انتظام ات ب ازار( و روغه( میراب، مباشر، داتر )سرپرست کدخدایان شهرکالن


185 ◊

. اقتدار کدخدا را همچنین حضور س اکنان مه م چ ون رؤس ا بیرنج تر می شد اوزان ومقادیر( ،قیمتها ،قه وه خان ه ،ونیز وجود اماکن عمومی چون مسجد مجتهدان با نفوذ در محالت تجار توانگر ، قبایل؛

(.20، 1380)آبراهمیان: «کرد تكیه و زورخانه پیچیده تر می ،حمام ن درخری د و ف روش محص والت آن ا .یبقه شهري بودن د دردورة قاجاریه بازرگانان قدرتمندترین

به . »در بازارهاي خارجی دست داشتندصنای دستی و فراورده هاي ایلی در سراسر ایران و ،کشاورزيآن ان ب ا دول ت و س رمایه داران ، می ان که تاجران در جامعه شهري داشتند میرغم موقعیت مستحك

. بازرگانان از نظر اقتصادي به اندازة سران ایل و زمین داران مدخارجی درایران تضاد بزرگی به وجود آدر ردیف سایر قشرهاي تاب و فرم انبرداري جامع ه ،عه ثروت داشتند ولی از نظر سیاسیحاکم بر جامیبقات می توان یبقه متوسط مال دار را ن ام ب رد. . از دیگر (194-195، 1384)فوران: .«شهري بودند

آنجا که بسیاري . ازنداران و پیشه وران تشكیل می داداین یبقه را تجار شهري وهمچنین انبوه دکا»، مدرس ه ه اي عل وم دین ی ،از این سوداگران، کسبه وصنعتگران، هزینه مساجد بازار، مكتب خانه ها

، واعظ ان یبقه متوسط با روحانیت» ؛ قوفات( را تأمین می کردندو دیگر بنیادهاي خیریه )مو تكیه ها. ای ن ارتباط تنگاتنگ داشت( ایین و حتی فقها رده باال )مجتهدروحانیون ردة پ ،یالب ،مدرسان قرآن

االسالم ه ا )روح انیون ردة ، حجهمالها ،محكمتر می شد چنانكه اغلب سیدها ارتباط اغلب با ازدواجیبق ه دیگ ر .ابطة خویش اوندي داش تند ( با تجار بازار رآیت اهلل )روحانیون یراز اولحتی ( ومتوسطبصصوص صنعتگران مزدبگی ر، ش اگرد، می ازه ه ا، دوره گرده ا، نوکره ا، ن شهري ،مزدیگراشامل (.30-31، 1380)آبراهمیان: «عمله و فعله تشكیل می شد ،حماالن

اقتص ادي ه ق از س قوط 1294ایی اصفهان در س ال جیرافیدر کتاب میرزا حسین خان تحویلدار -1 .». اوتعدادي از صنوف شهري چنین ن ام م ی ب رد نابودي کارگاهها پرده بر می داردپیشه وران و -6صنف شیش ه س از -5صنف نساج -4جماعت زري باف -3جماعت چیت ساز -2 صنف رنگرز

ن شكس تگی ای ن ص نف بیش تر از جماعت شعر باف .اکنو -8صنف تفنگ ساز -7صنف کاغذ ساز ل ی . در عهد خاقان میف ور )فتحع مانده اند اصناف دیگر است بكله به کلی تمام شده اند و قلیلی باقی

و اوای ل دول ت جاوی د م دت 460(کارخانه بود( در عهد شاهنشاه مبرور )محمدشاه 1250شاه )تعداد دار )تحویل «ارخان ه رس یده اس ت ک 12( ب ه ه ق 1294واکن ون )ح دود 240( ب ه )ناصرالدین ش اه

. شهرها ایران عصر قاج ار مشهوداس ت دیگر وضعیت سقوط اقتصادي در .(124-66، 1342اصفهانی:پ س از انحط اط جار وضعیت خ وبی نداش ت. در واق روي هم رفته اقتصاد سیاسی ایران در دورة قا

. ب یافتمالحظه در موقعی مطلبوتوان اقتصاد ایران را براي مدتی قابل به سصتی می ،سلسلة صفویهدره م ریصتگ ی و فس اد آثار س وء ،اوضاع دوعلت کم و بیش مرتبط داشت. از سوییوخیم تر شدن سوي دیگ ر توس عة س ایر اقتص اد از اقتصادي در دراز مدت بر هم انباشته می شد و مزمن اجتماعی

سیاسی هم به تشدید فقر نسبی یک اقتصاد عقب مانده می انجامید و در نتیجه جابجایی اجتناب هاي


186 ◊

. کرد مطلق تضعیف میآن را به یور موقعیت ،ناپذیر درموازنة قدرت بین المللی

: ساختار اقتصادي ايران در عصر قاجار:ب

، نداري و زراعت به ش یوة س نتی قاجارها وارث مملكتی شدند که اقتصاد آن از دیرباز بر بنیان زمیت بود. ای ن فعالی می، بازرگانی و تجارت محدود خارجی و تولیدات داتولیدات صنای دستی و قالیبافی

گذشته را تامین کنن د، ام ا در توانستند مناب مالی دولتهاي میهاي اقتصادي اگرچه بصورت مقطعی صادي تجاري و سرمایه داري غ رب و ظه ور علت تیییر چهرة اقتصادي جهان و رشد اقت عهد بهاین

انعكاس آن در ایران به شكل کاال و سرمایه، دیگر ک ارآیی س ابق را نداش تند. و ب ه م وازات تح ول شدند. میاقتصاد جهانی دچار نزول و افول و یا رشد و ترقی کاذب

یعن ی عص ر امروزه ریشه هاي اساسی مشكالت اقتصادي ایران را باید در گذشته نه چن دان دور اي که خود میراث دار گذشته بسیار یوالنی از مشكالت عظیم اقتصادي قاجاریه جستجو کرد. گذشته

بوده است. اکثر روایتهاي اقتصادي، از نوع سیاسی است. ولی اگر بصواهیم اقتصاد را از دریچه فرهنگ سبک

یش از مشروییت ببینیم، ک اري زندگی، مصرف ایران، فراز و نشیب ها و علل آن در دوره قاجاریه و پدر ایران زمینداري با اشكال زیر تداوم داش ت: ام الک ارب ابی، رعیت ی، »سصت درپیش روي داریم. .(852، 1367؛ جرج کرزن: 351-6، 1368)پوالک: «وقف، خالصه و خاص شاهی

د، ش یوة کر میبهره برداري از زمین، به تناسب تضییقات زمان واحتیاج آنی حكومت به پول فرق بسیار رایج از زمین، یكی رسم تیول بود و دیگري نظام نسق بندي، تیول را حكومت به جاي حق وق

کرد تا از عایدات زمین استفاده کنند. تیول، در عمل ماهیتی بهره کش انه مینقدي به اشصاص واگذار رای ی مام نف وس و دا شد، در واق بلوکی بود که با ت میکه به جاي مواجب پرداخت یرا تیولداشت، ز

کاري به کار آن ناحیه نداشت، حتی محاکمه و همآمد. و حكومت میمردم به تملیک صاحب تیول در رتومان تیول یكی از اختراعات قدیمه است مثالً فالن شاهزاده هزا»داد و ستد مردم نیز با تیولدار بود.

حقوق باو بدهد، ف الن بل وک ی ا اشی خرج کند و دولت باسم مواجب و عیسالیانه باید بالجهت براي گیرد و بحقیقت دولت میعوض مواجب مالیات دارد، از دولت آن بلوک را والیت را که دو هزار تومان

آن بلوک را با تمام نفوس و دارا ی مردم آنجا به او تملی ک ک رده دیگ ر دول ت در ه ی ک ار آنج ا و هر کار با تیولدار است، یک سلطنت مقتدر ک وچكی اس ت. و داد و ستد کمهحتی محا یت نداردمدخل

« باین نحو اکثر والیات و بلوکات ایران ملوک الطوایفی و هر تیولدار در ادارة خود مالک و مصتار استعالوه بر محصول به سایر داشته هاي رعیت چ ون م رو و و تیولدار .(188-189، 1356)حاج سیاح: یزم و غیره چشم داشت. گوسفند و ه

بودند که از حكوم ت، نهاده اي م ذهبی، مینظام نسق بندي: در این شیوه اراضی قطعات عظی»


187 ◊

رفتن د. م ی شدند و یبق ی ک نظ ام نس ق بن دي زیرکش ت میزمینداران و خان ها به اجاره گرفته محصول، بین زمیندار و دهقان یبق شرکت آنها در تولید و یا مالكیت آنها در عناصر مصتلف )زم ین،

.(339-40، 1368)عیسوي: «شد میآب، چهارپا، بذر، کار( تقسیم بهرة مالكانه باال بود و سهم دهقان بسیار ناچیز، ب ه ع الوه دهق ان موظ ف ب ه »در نسق بندي، .(342-343-352-354)همانجا: «مامورین مالیات آن روستا بودپذیرایی از مالک و

حاصل اینكه، شیوة زمینداري و مالكیت ارضی نهایتاً منجر به بهره کشی از رعایا و خرده م الكین هاي مالكانه، امید ابتكار و نوآوري براي کسب درآمد و تیییر در شیوة تولید زراعی را از شد، و بهره می

کرد. میرعیت سلب ( مالی ات 1گردی د: م ی درآمد دولت قاجار از این مناب تامین »اقتصاد و مناف درآمد دولت قاجار؛

( مصادره ه ا، اج اره ه ا، 4( مالیات از گمرک 3( مالیات بردکاندار و کسب و کار 2گله داري و احشام ین منب مالی بود به دو ( مالیات اراضی. مالیات ارضی مهمتر5مقایعه و درآمدهاي ناشی از امتیازات

.(560، 1367)کرزن: «شد میصورت نقدي و جنسی دریافت ب ه عل ت اخ اذي و زی اده »( 561امالک تیول و موقوفه از پرداخت مالیات معاف بودند. )هم ان:

، 1368)عیسوي: «ستانی هاي مامورین مالیات، ارقام مالیاتی و جز یات امور مربوط به آن مكتوم بود.)محم دجعفر «ر امور مالی سوء استفاده فراوان ب ود و ای ن سیس تم م الی ک ارایی نداش ت. د»( 528

پرداختند میبه عالوه، شاهزادگان و افسران و مامورین حكومت مالیات ن»( 283-9، 1363خورموجی: )پ والک: «کردن د م ی و صاحبان کاروانسرا، حمام، آسیاب و میازه ها نیز کمكی به مالی ات ش هري ن

در آمد دولت از مالیات »(. بنابراین، بار اصلی مالیات بر دوش کشاورزان و روستا یان بود. 352 ،1368شد و نهایتاً منجر به رکود کشاورزي و عق ب مینیز صرف رفاه حال رعیت و ایجاد تسهیالت زراعی ن

(180-120، 1356)حاج سیاح: «گردید. میماندگی روستاها وش ساالنه ایاالت ب ه اش صاص؛ کس ی ک ه بیش ترین مبل را داشت مبنی بر فر میدولت، رس»ور داش ت، ب ه گردید. این رسم تاثیر منفی بر وض مالی کش میپرداخت صاحب اختیار ایالت مزبور می

.(577، 1367)کرزن: «انجامید می حساب از رعایا و مردم آن ناحیه یوري که به اخاذي بیامكان صدور و حمل و نقل به داخل و یا به خ ارج از کش ور علت نبودن راه، زراعی به محصوالت

در یک شهر همه چیز فراوان است امادر شهر همجوار، مردم در عس رت » شد مییافت. گاه دیده مینبردند و امكان رساندن غله و آذوقه به آنجا وجود نداشت. ساختن را مناف زی ادي میو قحطی به سر

کرد؛ اما حكومت توجهی ب ه میرقی زراعت و توسعة تجارت را فراهم رسانید و زمینه ت میبه حكومت بهره ب رداري از من اب آب .(29، 1356)حاج سیاح: «داد و راه ها عموماً ویران بود میاین امر نشان ن

نساختن سد، بهره نگرفتن از رودخانه هاي فصلی، هزینة » موجود در کشور مورد غفلت واق شده بود،ات و اجاره دادن قنات ها و واگذاري آنها به عنوان مواج ب شصص ی، آبی اري ب راي باالي ساخت قن


188 ◊

.(204و 257)همان: «ساخت میکشت و زرع را با مشكل روبرو بی توجهی و سوء استفاده برخی تجار و زارعان، بازارهاي خ ارجی محص والت زراع ی را از آنه ا

پاکیزة توجه و مراقبت بر صدور مرتب و منظم و عدم»گرفته و اسباب افول زراعت را فراهم کرده بود. «آورد. م ی و کیف ی محص والت را پ ایین م ی کاشتن دانش فنی در امر زراع ت، س ط کاالو نیز نددادن د، عموم اً در م ی (. ایالت و عشایر که یک سوم جمعیت ای ران را تش كیل 83، 1368)عیسوي:

ند و یا به اسارت گرفتن رعیت و غ ارت محص ول حاشیة شهرها و روستاها به تاخت و تاز مشیول بودو ب ه عن وان نمون ه در »آنها، امنیت و آرامش را سلب نموده و آهنگ رشد زراعت را کندکرده بودن د

لرستان، شهر بروجرد غالباً مورد تاخت و تاز الوار بود و خراسان مورد هجوم تراکمه قرار داشت. نق اط تند ک ه در پ ی تاخ ت و تازه اي خ ارجی، ش هرهاي م رزي مرزي و سرحدات نیز امنیت کافی نداش

علت یورش هاي خارجی به کل ی مصروب ه ش ده د؛ مانند شهرهاي غرب ایران که به شدن میمتروک .(219-220، 1381)برزگر: «بودند

شهرها و جمعی ت »از لحاا اقتصادي و ترکیب بندي اقتصادي ایران پیش از انقالب مشروییت؛ عیت، ترکیبی از تجار، کسبه، پیشه جم شد. این می هفتم کل جمعیت ایران را شامل یک شهرنشین شاید

خارجی، توده هاي فقی ر ش هري و نظامی ان میوران، دیوانیان، کارگران، اقلیت هاي مذهبی، تعداد ک .(582، 1367)کرزن: «پرداختند میبودند. شمار اندکی از مردم شهرها به تجارت

ش دند، ب ه ی وري ک ه م ردم در میبرخورار بودند و امین مردم محسوب تجار از احترام باالیی»کردند. گ اهی دول ت نی ز از تج ار پ ول میسپردن پول خود به آنها به منظور سرمایه گذاري درنگ ن

معاف بودند. از دیرباز ای ران ب ا کش ورهاي خ ارج مالیات جار از پرداخت گرفت. گفته شده ت میقرض بصش هایی »( 138-40، 1368)عیسوي: «نمود. میبسیاري را صادر و وارد ارتباط داشت و کاالهاي

، 1368)پ والک: «از اقلیت هاي مذهبی در تبریز، اصفهان و تهران نیز در کار تجارت خارجی بودن د 29).

از دیر باز تولیدات صنعتی شهرهاي ایران متنوع و مرغوب بود. ایران تقریباً ش رایط خ وبی ب راي خاک خوب، نزدیكی ب ه دری ا و ش هرهاي »ه یک تجارت گسترده و پیشرفته را داشت، دست یافتن ب

بر سر راه هاي تج اري بندري، اراضی حاصلصیز، معادن غنی و غیره شهرهاي ایران خصوصاً آنها که با وجود توسعه نیافتگی راه ها، از استعداد صنعتی و بازرگانی زی ادي برخ وردار و هری ک قرار داشتند

)جم ال زاده: «یلب د م ی داراي مصنوعات متعددي بودند که پرداختن به هریک از آنها گفتار جداگانه یده موان عد» در روزگار قاجار، میبه دلیل عدم توجه ودرک صحی از اقتصاد تجاري و عل .(5، 1362بر سر راه ترقی و رونق شهرها و تجارت ایجاد شد که نهایتاً منج ر ب ه ن ابودي ص نای داخل ی و اي

وابستگی کشور به صنای خارجی گردید. ایران عصر قاجار ناتوان در برقراري یک سیس تم اقتص ادي الضرب، گوبین و، کرده اند. مانند: حاج امین میبود واندیشه گران دوران قاجار اگرچه مباحثی را مطرح


189 ◊

«حاج زین العابدین مراغه اي، ی البوف تبری زي و می رزاملكم خ ان مب احثی را مط رح س اخته ان د ولی آنان موفق به ایجاد یک نظام اقتصادي نگردی ده ان د از ای ن رو .(148-155، 1389)پهنادایان:

داري بود؛ هی اس تفاده اي بنادر و راه ها همچنان ویران و غیرقابل بهره بر»... شاهد این هستیم که شد. حتی یبق دو عهدنام ة گلس تان و میاز موقعیت دریایی خزر در شمال و خلیج فارس در جنوب ن

ترکمانچاي، کشتیرانی در شمال )در بنادر، بادکوبه، لنگران( به روسیه واگذار شده و انگلیس هم نف وذ زلی نی ز ن دز و کارون غفلت شد و بندرانگسترده اي در بنادر خلیج فارس داشت. از رودخانه هایی چو

(. گمرکات یكی از مناب مالی عمده ب ود، وس یله اي 14، 1367)کرزن: «مثل دهی متروک مانده بوددادن د و همچن ین تض مینی ب راي جل وگیري از م ی براي کسب مداخل حكومت شده و آن را اجازه

عنوان وجه الضمان قروض دولت ی ب ه گاهی نیز گمرکات به» تعهدات گمرکی بر تجار وجود نداشت.برزگر درباره آش فتگی .(35-36-58-59، 1356)حاج سیاح: «شد میبانک شاهی و استقراض واگذار

س كه: وس یلة تنزل قیمت نق ره و تقل ب در ض رب »نویسد: میهاي اقتصادي ایران در دوره قاجاریه حجم اصلی پول رایج، پول نقره و یال نصورت قران نقره، شاهی مس و توما مبادلة در ایران پول به

بود. پول نقرة ایران دچار آشفتگی داخلی و نوسانات جهانی نقره و یال شد. در داخل کشور نرخ ثابتی ش د و م ی براي ارزش پول وجود نداشت. ضرابصانه هاي شهرها به عنوان امتیاز به حاکم ان واگ ذار

دیگر وجود داشت. تقلب در ضرب سكه رایج بود تفاوت فاحشی میان قران شهري و همدان و جاهاي و این تقلبات نظم پولی ایران را از بین برده و تجارت را به مصایره انداخته ب ود. از س وي دیگ ر ب ه علت کشف و استصراج معادن یال و نقرة کالیفرنیا و فراوانی آن در بازار جهان، پول ایران ارزش خود

«رت خارجی دست داشتند با کاهش نرخ سرمایة خود مواجه شدندرا از دست داد و تجاري که در تجا .(220-221، 1380برزگر: )

سرشكن شدن با اصوالً ایران هر قدر هم که ارقام باالیی بود» هماهنگی مداخل و مصارج: عدم بس ت. م ی و تقلب دفاتر مالی و حیف و میل شدن آنها، راه را بر تجم سرمایه و استفاده بهینه از آن

خورد. اغلب، مواجب و رشوه و تعارف ب ه میهمیشه میان مداخل و مصارج ایران ناهماهنگی به چشم شد که مصدر هی خدماتی نبودند، بلكه به خایر وراثت و یا آشنایی و رابطه با اولیاي میکسانی داده

، گاهی تجار از ت رس . سرمایه داران بر جان و مال خود ایمن نبودندگرفتند میحكومت این مواجب را .(221)همان: «کردند میدربار کاالي خود را مصفی و وانمود به فقر و افالس

بدون انباشت سرمایه کالن، رشد و گسترش اولیه سرمایه » ماندن سیستم انباشت سرمایه: عقیم ه تجم که بتواند ب میداري در امرتجارت، صنعت و زراعت امكان پذیر نیست. اصوالً در ایران سیست

براي خرید کاال که ارزش نهفتة درخود داشت ایران مانده بود، سرمایه هاي پولی سرمایه بینجامد عقیم

شد، یا از یریق خانوادة سلطنتی و یا تجار بزرگ که همگی به مصرف کاالي میو اسلحه راهی اروپا ن عص رقاجار پیش رفت متاس فانه متفك را (. 221)همان: «شد میخارجی وابسته بودند از کشور خارج


190 ◊

اما توج ه ب ه »فرنگ را دیده و خواهان ایجاد نهادهایی مانند بانک، راه، تجارتصانه و گمرک بوده اند.اصل مطلب که ایجاد یا اخذ یک سیستم اقتصادي است را مدنظر نداشته اند و نتوانستند یک سیستم

ه ض عف ه اي اقتص ادي دوران قاج ار برزگر در ادام .(155، 1389)پهنادایان، «اقتصادي بنیانگذارندمناب ، معادن، جنگل ها، شیالت هی مراقبت و توجهی براي احداث موسسات درآمد زا »... نویسد: می

وجود نداشت. تنها فكر و چارة حكومت براي کسب درآمد، دادن امتیاز و گرفتن حق امتیازات و س ود ( دست نصورده مانده بود. اگ ر کس ی در امربه ره ساالنه بود. بنابراین معادن فلزات )مس و آهن و ...

کرد، ترس از دولت و غصب حكومتی او را در نیم ة راه منص رف میبرداري از معادن سرمایه گذاري وجود نداشت و بی رویه توسط صاحبان شد و دانش و علم جنگلبانی میها مراقبت ن نمود. از جنگل می

شد. صنعت جل ب میشد. وض شیالت نیز آشفته بود از دیر باز اتباع روس اداره میامتیاز چوب صادر انج ام میک ردن ابنی ه ق دی گون ه کوشش ی از س وي دول ت ب راي آب اد توریست ناشناخته بود و هی

گرفت. مینکردن د و محص والت م ی سازندگان کاالهاي دستی و زراعی براي تولید بهینه محصول تالش ن»

ناپاکی و نامرغوبی، در خارج با اقبال روبرو نبودند. محصوالتی نظری ه ق الی، تری اک و ایران به دلیلعلم تجارت و نداشتن اتاق تجارت، نبود مدرس هایی که ای ن تنباکو چنین بودند بی ایالعی تجار از

لم، همه علوم را تدریس کنند، نبود قانون در امر برات کشی، و نهایتاً بی اعتنایی دولت قاجاربه اهل ع .(221، 1381)برزگر: «براي این اوضاع آشفته مزید بر علت بودند

ساخت کارخانه مستلزم بهره برداري از مناب و معادن ساخت راه و سرمایه گ ذاري در ای ن ام ر »( اگ ر ت الش ه ایی ب راي ایج اد 390-391، 1368)پوالک: «بود و تمام این عوامل عقیم مانده بود.

آم د و ی ا م ی رفت، به دلیل ماهر نبودن کارگران، یا محص ول خ وب از ک ار در ن گ میکارخانه انجام کارخانة شم گچی، بلورس ازي و »شد و قادر به رقابت با محصول خارجی نبود. میدستگاه ها خراب

کاغذسازي هرگز رونق نیافتند. در چنین حالی، عده زیادي از مردم ب ر اث ر فق ر ب ه خ ارج مه اجرت )برزگ ر، «ود، امكان استفاده از نیروي کار در امر زراعت و آبادانی کشور را تقلی ل داد نمودند و این خ

1381 ،222).


191 ◊

نتیجه گیري:

اس ت. ای ن س اختار سوال اساسی پژوهش بررسی ساختار اجتماعی و اقتصادي ایران عصر قاجار این ساختارشاه قدرت مافوق بوده گیریم که در میدر این تحقیق فرض را بر این چگونه بوده است؟

شاه و حكومت شوند گان وجود ندارد. وب ه عب ارتی ش اه است ویک ساختارقانونی و تعهد متقابل بین ب ه لح اا اقتص ادي تعهدیی در مقابل مردم و گروه هاي اجتماعی دیگر ندارد و مملك ت هی گونه

و هرم شكل گیري اجتماعی آن نظر می آنگاه که به نظام ساسانی آید. میحساب ملک وسی شاه به ، روحانیون اشراف نظامی، دیوانی )دبیران( افكنیم شاه در رأس هرم اجتماعی به دنبال آن شاهزادگان

شانها ت وصاحب حرف شهري(، هتصدر سط باالي این حرم و یبقات وسیعی و استریوشان ها )یبقایاس ی ، سكل در ساختار اجتماعیت قاجار همین ش. در دوران حاکمیکشاورزان( قرار دارد وستا یان و)ر

رغم تمدن و فرهنگ کهنسال و درخشان و دیرین ، علیشود. جامعه قاجاریه واقتصادي ایران دیده مین د آداب افراد این جامعه سصت پایب ایران خودیک جامعه فرسوده با تعصبات ملی و مذهبی شدید بود.

ی وتمدن ن تردید از هر گونه نفوذ وتاثیر شیوه جدید زندگمذهبی خود بدوو سنن و رسوم ملی وشعا ر اقتصادي دچار دگرگونی می نظامی، سیاسی، ،غرب درابعادکنار مانده بودند. درمواجه با تمدن غرب بر

اجتم اعی . روند زن دگی قدرت شاه به چالشی کشیده می شود .ودساختار اجتماعی آن بهم می خوردش. اساس زندگی سوي زندگی شهري می کند ایی رو بهزندگی عشایر و روست .از حالت گذشته درمی آید

شهر در حال تیییر شدید است در یک نتیجه گیري اجمالی می توان گفت در نظام مدیریتی قبیله اي واپس مانده م ی بافت فرهنگ حاکم داراي مصتصات سنتی و اقتصاد جامعه به صورت و پدر ساالري ،

نظ ام ،ی نهادینه شده تاریخ گذشته ایرانالزم وملزوم یكدیگر هستند نظام اجتماع باشد واین دومقولهفرهن گ سیاس ی بس ته . دردوره قاجار یكی از شاخ هاي نظام قبیلگی و غارتی است االري،پدر س

. در راس ای ن نظ ام قبیله اي در آن جریان دارد و به وض وح قاب ل مش اهده اس ت که حیات ایلی ودر م ی . که شاید این خود مان اساس ی مه ه با یک قدرت نا محدود قرار داردتصادي شااجتماعی و اف

توان نظریه مور را مصداق بارز این نظام دانست ثروت حاصل از زم ین می .رشد و توسعه داشته باشدد تواند دیگر به مانن میگیرد. که ن میدر دیوانساالري که در خدمت شاه با قدرتی بی کران است قرار

ب ا ب روز گ ردد و م ی م ی عمل کند و در برخورد با قدرت هاي اروپاي دچار چالش ه اي عظی تگذش شود. میکشید انقالب مشرویه این نظام به چالش


192 ◊

منابع:

ترجم ه ک اظم ،«اس المی از مشرویه تا انق الب »ایران بین دوانقالب (،1380) یرواند ،آبراهامیان - .چهارم، چ نشر مرکزران، ته ،فیروزمند و دیگران

، انتش ارات ته ران ،آژن د ، ترجم ه یعق وب تاریخ نوین ایران نگرشی بر (،1361)جوزف . ام ،آپتون - .نیلوفر

، انتشارات قوس.تهران ،صبگان سیاسی ایران بین دو انقالبناکارآمدي ن(، 1376)علیرضا ،آزمندي -

ته ران، ،روییت، ترجمه ابوالقاس م س ري پیشرو در جنبش مش نقش روحانیت ،(1369) حامد ،الگار - .انتشارات توس

شرکت سهامی هران، ت ،انقالب مشرویه ایران، ترجمه م. هوشیار(، 1357)تریا پاولووی : ،ایرانسكی - . کتابهاي جیبی

، اندیشه هاي توس عه و ترق ی اقتص ادي در عص ر ناص رالدین ش اه، ته ران، (1380) برزگر، شبنم - .1اندیشه، ش فصلنامه فرهنگ و

بررسی چند ک انون مه م اثرگ ذار ب ر اندیش ه ترق ی خواهان ه در دورة (،1389) پهنادایان، شاهین - . 5واحدکرج، ش میقاجاریه، کرج، فصلنامه دهصدا، دانشگاه آزاداسال

برخی اندیشه هاي اقتصادي در ایران عص ر قاج ار، ک رج، فص لنامه ،(1389) : - .11علوم سیاسی، ش تصصصی

ترجم ه کیك اوس ،، س فرنامه پ والک در م ورد ای ران و ایرانی ان(1368ی اکوب ادوارد ) پ والک، - ، انتشارات خوارزمی.تهران جهانداري،

ته ران، ،ب ه کوش ش من وچهر س توده ،جیرافی اي اص فهان ، (1342) میرزا حسین خان ،تحویلدار - اجتماعی.مطالعات و تحقیقات انتشارات موسسه

(، گنج شایگان، تهران، کتاب تهران. 1362) جمالزاده، محمدعلی - انتشارات امیر کبیر. ،تشی و مشروییت درایران، تهران (،1364)عبدالهادي ،حا ري - خایرات حاج سیاح، به کوشش حمید سیاح، تهران، انتشارات امیرکبیر. ،(1356) حاج سیاح محالتی -انتش ارات ته ران، ترجمةشاپور ش هبازي، کتیبه بیستون، ،(2534) هصامنشیسنگ نبشته داریوش -

موسسه تحقیقات هصامنشی. .، بی نا، تهرانترجمه ع . اعتماد مقدم مسافرت به ارمنستان و ایران،، (1347)پیرآمده ،ژوبر - ، نشر مرکز.ترجمةکامبیز عزیزي،تهران ایران عصر صفویه، (،1372راجر ) سیوري، -شوراي مرکزي جشن هاي شیراز، فرمان هاي شاهنشاهان هصامنشی،( 1364رلف نارمن: ) پ،شار -

شاهنشاهی.


193 ◊

.، انتشارات قومسمبانی تاریخ اجتماعی ایران، تهران، (1373)رضا ،شعبانی - .انتشارات سصن تهران، مروري کوتاه بر تاریخ ایران، ،(1380: )--------- - ، انتشارات علمی.ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران، (1370)علی اصیر ،شمیم -

رساله و الیح ه 18)رسا ل مشروییت « در رساله حرمت مشرویه » (،1374) شیخ فضل اهلل نوري - انتشارات کویر. ،کوشش غالمحسین زرگري نژاد: تهرانبه ،(دربارة مشروییت

کشته شدن ناصرالدین شاه قاج ار ب ا نق د ، تاریخ بی دروو در وقای (1326) علی خان ظهیر الدوله، - انتشارات اشراق. نور الدین چهاردهی ف تهران،

، اب ن مام غالمحسین صدري افشار، ته ران ، به اهتمآثر السلطانیه ،(1351) عبدالرزاق مفتون دنبلی - سینا. گسترده، چ سوم.، تاریخ اقتصاد ایران، ترجمه یعقوب آژند، تهران، انتشارات (1368) عیسوي، چارلز -تا س الهاي پ س از تاریخ تحوالت اجتماعی ایران از صفویه»مقاومت شكننده، (1382)جان ،فوران -

.4، چ تهران، موسسه خدمات فرهنگی رسا ،ترجمه احمد تدین ،«انقالب اسالمی، «يمشروییت تا پایان سلسله پهل و »اقتصاد سیاسی ایران ، (1377)محمدعلی همایون ،کاتوزیان -

، نشر مرکز، چ هفتم.ه محمد رضا نفیسی و کامبیز عزیزي، تهرانترجمبنگاه، ترجمه ونش ر ،ترجمه وحید مازندرانی، تهران ،1ایران و قضیه ایران، ج ، (1341)جرج ،کرزن -

.کتاب چ نهم. دنیا، تهران، ترجمةرشیدیاسمی، (، ایران درزمان ساسانی،1379آرتور ) کریستین سن، - کتابفروشی پایدار. ،تهران ،در راه سیاست، (1340) احمد ،کسروي - .بی تا ،انتشارات ابن سینا ،تهران :دوره اول تقنینیه مجلس شوراي ملیمذاکرات مجلس در -دانش گاه ،انتشارات ،ن باستان،ترجمه رضا مستوفی، تهران، بین النهرین و ایرا(1372) م.ا.ل مالوان، -

تهران،چ دوم.اس ی )نق ش ارب اب ودهق ان در ریشه هاي اجتم اعی دیكت اتوري و دموکر (، 1369)برینگتن مور، -

جهان نو(، ترجه حسین بشیریه شیرین، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.پیرایش انتش ارات ،ته ران ،با مقدمة جهانگیر قا م مق امی ،جهادیه، (1324میرزا بزرگ قا م مقام فراهانی ) -

فرهنگ ایران زمین. ،تنظ یم محم د مح یط یبایب ایی ت دوین و ،مجموعه آثار نداي عدالت(، 1327)میرزا ملكم خان -

.تهران، علمی .، انتشارات سصنتهران ،ترجمه وحید مازندرانی ،تاریخ ایران(، 1348) رابرت گرانت ،واتسن -


194 ◊

منابع خارجی:

- Juliun Bharir:(1971) Economic Development In Iran 1900-1970, (LONDON

OXFORD UNIVERSITY PRESS).

راجاق رصع ناريا ياصتقا و یعامتجا راتخاس رب...

Documents

Transcript of راجاق رصع ناريا ياصتقا و یعامتجا راتخاس رب...