1

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІНІҢ

Х А Б А Р Ш Ы С Ы

ПЕДАГОГИКА СЕРИЯСЫ

В Е С Т Н И К

ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ ШАКАРИМА

ГОРОДА СЕМЕЙ

СЕРИЯ ПЕДАГОГИКИ

Семей – 2016

2

Ғылыми журнал Научный журнал

№4 (12) 2016

ISSN 2311-4770

Бас редактор – Ескендіров М.Ғ., тарих ғылымдарының докторы, профессор Бас редактордың орынбасары – Еспенбетов А.С., филология ғылымдарының докторы,

профессор

РЕДАКЦИЯ АЛҚАСЫ Андриенко Е.В., педагогика ғылымдарының докторы, профессор; Артамонова Е.И.,

педагогика ғылымдарының докторы, профессор; Байсарина К.К., тарих ғылымдарының докторы, доцент; Есенжолов Е.К., педагогика ғылымдарының кандидаты, профессор; Завалко Н.А., педагогика ғылымдарының докторы, профессор; Лазаренко И.Р., педагогика ғылымдарының докторы, профессор; Маусымбаев С.С., педагогика ғылымдарының докторы, профессор; Молдажанова А.А., педагогика ғылымдарының докторы, профессор; Мукушев Б.А., педагогика ғылымдарының докторы; Берикханова Г.Е., физико- математика ғылымдарының докторы, доцент; Белгібаев М.Е., география ғылымдарының докторы, профессор.

Главный редактор – Ескендиров М.Г., - доктор исторических наук, профессор Заместитель главного редактора –Еспенбетов А.С.,-доктор филологических наук,

профессор

РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ Андриенко Е.В., доктор педагогических наук, профессор; Артамонова Е.И., доктор

педагогических наук, профессор; Байсарина К.К., доктор исторических наук, доцент; Есенжолов Е.К., кандидат педагогических наук, профессор; Завалко Н.А., доктор педагогических наук, профессор; Лазаренко И.Р., доктор педагогических наук, профессор; Маусымбаев С.С., доктор педагогических наук, профессор; Молдажанова А.А., доктор педагогических наук, профессор; Мукушев Б.А., доктор педагогических наук; Берикханова Г.Е., доктор физико- математических наук; Бельгибаев М.Е., доктор географических наук, профессор.

© «Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті» шаруашылық жүргізу құқығындағы республикалық мемлекеттік кәсіпорыны, 2016

© Республиканское государственное предприятие на праве хозяйственного ведения «Государственный университет имени Шакарима города Семей», 2016

3

ПЕДАГОГИКА ҒЫЛЫМДАРЫ

УДК: 595.7 М.Г. Куанышбаева, А.Д. Айтжанова Государственный университет имени Шакарима города Семей

ЭНТОМОФАУНА ГОРНОГО МАССИВА ЧИНГИЗТАУ

Аннотация: В статье приведены результаты исследований по видовому

составу насекомых горного хребта Чингизтау, которые проводились в рамках гранта Министерства образования и науки Республики Казахстан по теме «Исследование биоразнообразия животного и растительного мира Чингизтау» (2013-2015 гг.). В результате исследований весенней и летней энтомофауны в 2015 году хребта Чингизтау выявлено 230 видов насекомых из 199 родов 90 семейств 13 отрядов. Приведен краткий обзор таксономических групп. Из всех отрядов наиболее разнообразны и многочисленны прямокрылые, жесткокрылые, перепончатокрылые, двукрылые и чешуекрылые.

Ключевые слова и фразы: биоразнообразие, хребет Чингизтау, энтомофауна,

микрофауна. Чингизтау – одна из горных систем в Казахстане, которая расположена в

восточной части Казахского мелкосопочника. Протяженность горной системы составляет около 200 км. Горы сложены палеозойскими песчаниками, сланцами, известняками, порфиритами. В ландшафте господствуют горные степи. Со склонов горной системы начинаются множество рек и ручьев.

Хребет Чингизтау входит в состав Чингизтауско-Аягузского нагорья. Сарышокы является самой высокой точкой хребта Чингизтау (1076 м).

Целью данной работы явилось – изучение весенней и летней энтомофауны хребта Чингизтау.

Насекомые представляют микрофауну земного шара; подавляющее большинство видов встречаются в колоссальном количестве особей [7]. Число экологических ниш, занимаемых насекомыми, огромно: здесь и обитание на других насекомых, на теле или во внутренних органах высших животных и питание на живых или мертвых растениях.

Материалы по видовому составу насекомых собраны в весенне-летний периоды 2015 года на хребте Чингизтау. Видовая принадлежность насекомых определена по трудам ряда авторов [1-13].

В результате исследований хребта Чингизтау выявлено 230 видов насекомых из 199 родов 90 семейств 13 отрядов. Ниже приводится краткий обзор таксономических групп.

Отряд Поденки (Ephemeroptera). Взрослые особи вида поденки белохвостой Baetis binoculatus (Baetididae) обнаружены около горной реки Караулозек. Личинки поденок составляют в пресных водоемах важный компонент кормовой базы некоторых водных рыб.

4

Отряд Стрекозы (Odonata). Отмечены по берегам сильно заросших водоемов четыре вида стрекоз: лютка иноземка Lestes barbara, лютка рыжая Sympecma fusca (Lestidae), стрекоза желтоватая Sympetrum flaveolum и стрекоза коричневая Orthetrum brunneum (Libellulidae). Взрослые стрекозы, как и личинки, – хищники; их добычей становятся всевозможные насекомые, в том числе слепни, слепни, мухи, бабочки и многие др., которых здесь очень много.

Отряд Богомоловые (Mantoptera). Из богомоловых обнаружен один вид богомол обыкновенный Mantis religiosa (Mantidae). Богомолы являясь подстерегающими хищниками, кормятся мухами, бабочками, прямокрылыми, перепончатокрылыми и др.

Отряд Веснянки (Plecoptera). Из веснянок отмечен один вид – веснянка бурая Nephelopteryx nebulosa. Личинки обнаружены в проточной воде. Взрослые особи не питаются держатся вблизи водоемов, активны днем.

Отряд Прямокрылые (Orthoptera). Из прямокрылых преобладают настоящие саранчовые (Acrididae) – 16 видов, один вид принадлежит к памфагидам (Pamphagidae) и остальные 4 вида - к настоящим кузнечиковым (Tettigoniidae). Потребляют растительную или животную пищу, встречаются главным образом на открытых участках. Растительноядные виды (в частности, саранчовые) наносят существенный вред сельскому хозяйству, истребляя пастбищные растения. Отмечены среди луговой растительности четыре вида кузнечиковых: зеленый кузнечик Tettigonia viridissima, пестрый кузнечик Desticus verrucivorus, Glyphonotus thoracicus и Bicolorana biсolor. Среди кузнечиковых по численности доминировали Tettigonia viridissima и Bicolorana biсolor. Из семейства памфагид кобылка степная Asiotmethis muricatus является самым обычным видом для окрестностей хребта Чингизтау. Также характерными видами хребта являются итальянский прус Calliptamus italicus, азиатская саранча Locusta migratoria и степной конек Euchorthippus pulvinatus. Также отмечены виды родов Stenobothrus, Omocestus, Chorthippus, Gomphocerus, Oedaleus, Oedipoda, Bryodemella, Strauroderus, Dociostaurus, Chyroschraon и Acryptera среди злаковой растительности. В различных биотопах отмечены также представители еще два вида: сибирская кобылка Gomphocerus sibiricus sibiricus и бугорчатая трещотка Bryodemella tuberculata. Численность некоторых саранчовых была довольно высокой.

Отряд Равнокрылые хоботные (Homoptera). Из слюнявиц (Cercopidae) обнаружены два вида – слюнявица обыкновенная Philaenus spumarius и пенница ивовая Aphrophora. salicus. В исследуемом регионе виды тли представлены 3 видами (Aphididae), которые обнаружены на бузульнике и подорожнике. Взрослые в большинстве случаев открыто живут на цветках, листьях, стеблях и часто образуют большие колонии.

Отряд Полужесткокрылые (Heteroptera). Клопы представлены 27 видами из 12 семейств. Среди зарегистрированных клопов преобладают растительноядные формы; периодически размножаясь в массовом количестве, они наносят существенный вред пастбищам. На поверхности разнообразных водоемов часто встречалась водомерка прудовая Gerris lacustris (Gerridae). Из краевиков (Coreidae) на конском щавеле часто обнаружен краевик щавелевый Coreus marginatus, который питается их семенами. На травянистых и травянисто-кустарниковых сообществах зарегистрированы по одному виду клопов, принадлежащих семействам Rhopalidae, Pyrrhocoridae, Anthocoridae и Saldidae. Из настоящих щитников (Pentatomidae) доминантными являются растительноядные виды паломена зеленая Palomena prasina и ягодный клоп Dolycoris

5

baccarum, последний часто отмечен на щавеле. Представители вида щитника линейчатого Graphosoma lineatum отмечены на феруле, а виды рода Aelia – на злаковых травах. В различных биотопах из клопов-наземников (Lygaeidae) обнаружены 8 видов, которые питаются опавшими семенами трав и сосут сок зеленых частей растений. Среди этих видов наиболее обычным видом является Stictopleurus punctatonervosus и рипарохромус обычный Rhyparochromus vulgaris. Представители видов слепняка лугового Lygus pratensis, Lygus sp. и Liocoris tripustulatus (Miridae) были собраны в заливных лугах, численность которых была очень высокой.

Отряд Верблюдки (Raphidioptera). Особи вида верблюдки Mongaloraphidia sp. из семейства Raphidae были обнаружены на розоцветных.

Отряд Настоящие сетчатокрылые (Neuroptera). Обнаруженная златоглазка зеленая Chrysopa adspersa (Chrysopidae) приурочена к влажному биотопу и найдена на зарослях кустарников около горных рек. На открытых участках зарегистрированы имаго муравьиного льва Myrmeleon formicarius (Myrmeleontidae), которые активны в сумерках и ночью.

Отряд Жесткокрылые (Coleoptera). Жуки, представлены 42 видами, принадлежащих 16 семействам. Большинство видов питаются растительными или разлагающимися органическими веществами, среди них встречаются и хищники. Из жужелиц (Carabidae) выявлен только один вид: Zabrus tenebroides. На стоячих и хорошо прогреваемых проточных водоемах зарегистрированы виды, принадлежащие вертячкам (Gyrinidae) и плавунцам (Dytiscidae): Gyrinus sp., Colymbetes sp. и плавунец окаймленный Dytiscus marginalis. Мертвоеды (Silphidae), которые питаются падалью и способствуют быстрой ликвидации трупов различных позвоночных, здесь представлены двумя видами: мертвоедом морщинистым Thanatophilus rugosus и мертвоедом ребристым Silpha carinata. Из семейства чернотелок (Tenebrionidae) найдены растительноядные виды: чернотелка степная Tentyria nomas и медляк степной Blaps holophila, оба вида являются наиболее характерными видами данной горной энтомофауны. Из семейства щелкунов (Elateridae) обнаружены 3 вида: Oodescelis sp., щелкун кровавый Agriotes sanguinolentus, щелкун посевный A. sputator. Жуки-горбатки Mordellistena sp. sp. (Mordellidae) часто встречались на цветках лабазника и сложноцветных, также этот вид наиболее обычен для данной горной местности. На бузульнике, феруле, тысячелистнике и кермеке зарегистрированы 6 видов божьих коровок (Coccinellidae). Редкими видами являются Harmonia axiuridis и 24-х точечная коровка Subcoccinella vigintiquatuorpunctata. Из мягкотелок (Cantharidae) зафиксирована мягкотелка бурая Cantharis fusca. На лютике обнаружен жук из семейства узкокрылок (Oedemeridae) узкокрылка зеленая Chrysanthia viridissima и Anoncodes ustulata. Вид листоеда Clytra atraphaxidis (Chrysomelidae) часто встречался на кермеке. Из листоедов доминирующими видами являются скрытоглав зеленый Cryptocephalus sericeus и Chrysolina perforata. Эти растительноядные жуки отмечены на сложноцветных и злаковых. На травянистых растениях также обнаружены особи вида Coptocephala gebleri.

В этой горной местности листоеды и божьи коровки доминировали над другими жесткокрылыми как по количеству видов, так и по численности. Среди травянистых растений часто встречались два вида малашек (Melyridae): малашка двупятнистая Malachius вipustulatus и малашка медная M. aeneus. Численность этих двух видов была довольно высокой. В летней фауне обнаружены 5 видов усачей (Cerambycidae). Особи вида Acmaeops pratensis доминировал по численности над другими видами усачей. На земле отмечен усач ивовый Lamia textor. Другие виды

6

усачей часто были отловлены на цветках лабазника, который произрастает во влажном биотопе – по берегам рек, ручьев. Из долгоносиков (Curculionidae) отмечены довольно мелкий вид - Larinus sp. Характерными видами горной местности являются золотистая бронзовка Cetonia aurata и восковик полосатый Trichius fasciatus (Scarabaeidae). Из навозничков в кучах коровьего помета отмечен навозничек Aphodius luridus. Весной из нарывников (Meloidae) зарегистрирована майка обыкновенная Meloe proscarabaeus, а летом часто на цветах различных растений – нарывник четырехточечный Mylabris quadripunctata, нарывник-крошка M. pusilla и Hycleus atratus atratus.

Отряд Двукрылые (Diptera). Двукрылые многочисленны и разнообразны, представлены многими основными семействами (22 семейства, 52 вида). Двукрылые распространены по хребту повсеместно и особенно разнообразны на луговой растительности. Обнаружены среди растительности, растущих по берегам ручьев представители семейства долгоножки (Tipulidae) - 1 вид. Кровососущие комары (Culicidae) и мошки (Simuliidae) – здесь наиболее распространены: комар обыкновенный Culex pipiens, Aedes sp. и мошка Simulia ornatum. Личинки вида дергуна обыкновенного Procladius culiciformis (Chironomidae) в большом количестве найдены в горной реке Караулозек. Из семейства мух-львинок (Stratiomyidae) обнаружены два вида – Stratiomyia sp., Odontomya viridula. Из слепней (Tabanidae) отмечены представители, нападавшие на сельскохозяйственных животных, особенно на коров и лошадей: златоглазик обыкновенный Chrysops relictus, дождевка обыкновенная Haematopota pluvilalis, Hybomitra acuminata, Tabanus sp. Из бекасниц (Rhagionidae) в горной местности в травянистой растительности выявлена бекасница обыкновенная Rhago scolopaceus. Мухи-береговушки (Ephydridae) во множестве обнаруживались на камнях, обросшими водорослями по берегам горных ручьев. Часто встречались на травянистой растительности злаковые мушки (Chloropidae). Из ктырей (Asilidae) обнаружены виды рода Stenopogon. В основном ктыри обитали днем на открытых пространствах гор в поисках жертв. Виды рода жужжал Bombylius (Bombyliidae) отмечены на различных цветущих растениях. Траурницы Anthrax morio летали в жаркие часы по открытым местам в поисках пищи. Среди травы отмечена муха-зеленушка (Dolichopodidae), которая питается мелкими насекомыми. Представители семейства журчалок (Syrphidae) – часто встречались на цветках зонтичных и сложноцветных, отмечены 3 вида. Здесь наиболее характерным видом является Chrysotoxum vernale. Из семейства пестрокрылок (Tephritidae) на бузульнике зарегистрирован вид Tephritis bardonae. Настоящие мухи (Muscidae) – представлены 8 видами мелких и средних размеров. Зарегистрированы виды родов Musсa, Muscina, Mesembrina, Fannia, Limnophora и Coenosia. Особи вида Musca sp. отмечены на цветке лабазника. У следующих видов, как Musca amita, M. tempestiva, Fannia canicularis, Limnophora sp. и Coenosia pulicaria численность была очень высокой, особенно в жаркие летние дни можно было увидеть большие скопления этих насекомых. Из каллифорид (Calliphoridae) отмечены весьма обычные виды – зеленая падальная муха Lucilia сaesar и L. sericata, также представители родов Calliphora и Cyomia. Саркофагиды (Sarcophagidae) представлены 3 видами, среди этих мух наиболее распространенным видом является – обыкновенная мясная муха Sarcophaga carnaria. 5 видов тахин (Tachinidae): Protophormia terraenovae, Tachina fera, T. grossa, Tachina sp. Cylindromya sp., летом встречались на различных цветах, где взрослые мухи питались нектаром. Из семейств Symuliidae и Therevidae отмечено по одному

7

виду, численность лжектырей была очень высокой во многих исследованных биотопах хребта.

Отряд Ручейники (Trichoptera). На проточных водоемах найдена личинка ручейника в особом чехлике, принадлежащая семейству Rhryganeidae.

Отряд Перепончатокрылые (Hymenoptera). Перепончатокрылые также представлены основными семействами (13 семейств, 38 видов). Взрослые насекомые большей частью питаются сахаристыми веществами (нектар цветов, ягоды, плоды и т.д.) и лишь немногие плотоядны. Отмеченный здесь виды наездников (Ichneumonidae) являются паразитическими перепончатокрылыми насекомыми. Зарегистрированный вид из наездников-браконид Glyptomorpha discolor (Braconidae) также является паразитическим перепончатокрылым насекомым. На цветке зизифоры отмечены виды из семейства Scolidae. Из настоящих пилильщиков (Tenthredinidae) обнаружен вид из рода Athalia. Осы блестянки (Chrysididae) представлены одним видом – огненной осой Chrysis ignita. Общественные складчатокрылые осы (Vespidae) представлены четырьмя видами – Polistes sp., Polistes nimpha, обыкновенной осой Vespa vulgaris и 1 неопределенным видом. Эвмениды, или одиночные складчатокрылые осы (Eumenidae) – здесь отмечен один вид, который принадлежит роду Eumenes. Обнаружены разные виды пчел (Apidae) на различных растениях – летом на зизифоре, живокости, а в весеннее время часто на цветущей иве. Наиболее характерным видом горной энтомофауны из рода шмелей является земляной шмель Bombus terrestris. Также обнаружены и другие виды шмелей, как B. аgrorum, B. muscorum, B. lapidarius и Bombus sp. Из андренид (Andrenidae) отмечены два вида из рода Andrena. Семейство галиктиды (Halictidae) представлен двумя видами: Halictus sp., Nomia sp. Зарегистрированы роющие хищные осы Ammophila sabulosa и Podalonia luffi (Sphecidae). Из семейств крабронид (Crabronidae) выявлены три вида - Cerceris interrupta, C. tuberculata, Cerceris sp. Муравьи (Formicidae) – отмечены очень много колоний 5 видов муравьев. В весенней фауне по численности доминировал Cataglyphis sp., а в летней фауне - Formica pratensis.

Отряд Чешуекрылые (Lepidoptera). Представлены 30 видами из 10 семейств. В горной местности зарегистрированы три вида пестрянок (Zygaenidae) сидящих на цветах: пестрянка глазчатая Zygaena carniolica, пестрянка жимолостевая Z. lonicerae и пестрянка пурпурная Z. purpuraluis. Из семейств пальцекрылки (Alucitidae) отмечен один вид: пальцекрылка пятипалая Alucita pentadactyla. В окрестностях хребта Чингизтау обнаружены два вида крупных бабочек, принадлежащие семейству кавалеров (Papilionidae): аполлон Parnassius apollo и махаон Papilio machaon. Из белянок (Pieridae) наиболее обычным для хребта являлась капустница Pieris brassicae и желтушка луговая Colias hyale, также зарегистрированы: боярышница Aporia crataegi, белянка резедовая Pontia daplidicae. По ущельям хребта довольно хорошо распространены бабочки-голубянки (Lycaenidae), отмечены четыре вида: малинница Callophrys rubi, голубянка бурая Aricia agestis, голубянка Чэпмена Agrodiaetus thersites, Maculinea sp. Из нимфалид (Nymphalidae) обнаружены 7 видов, из них наиболее обычны: крапивница Aglais urticae, перламутровка Argynnis sp., павлиний глаз Nymphalis io, пеструшка таволговая Neptis lucilia. К характерным видам хребта из бархатниц (Satyridae) относятся Melanargia russiae, чернушка степная Erebia afra и сатир горный Satyrus ferula. Волнянки (Lymantriidae) представлены только одним видом - Stilpholia salicis. Отмечены особи пяденицы линейчатой Siona lineata, из совок (Noctuidae) - Orthosia cerasi. Из семейства медведиц (Arctidae) обнаружена

8

гусеница медведицы-кайи Actia caja. Из ложных пестрянок (Amatidae) зарегистрирован один вид - ложная пестрянка обыкновенная Amata phegea.

Выводы. 1. В результате исследований весенней и летней энтомофауны в 2015 году хребта Чингизтау выявлено 230 видов насекомых из 199 родов 90 семейств 13 отрядов.

2. В целом биоценозы горного хребта Чингизтау обладают богатой фауной насекомых. Из всех отрядов наиболее разнообразны и многочисленны прямокрылые, полужесткокрылые, жесткокрылые, перепончатокрылые, двукрылые и чешуекрылые. В горной экосистеме весной доминировали прямокрылые (Acrididae – 11 видов) и перепончатокрылые (Formicidae – 5 видов и Apidae – 7 видов).

3. Летняя энтомофауна характеризуется довольно большим биоразнообразием состава насекомых. По численности из представленных видов доминируют виды жуков из семейства усачей (Cerambycidae – 5 видов) и божьих коровок (Coccinellidae – 5 видов), двукрылые – виды из семейства настоящих мух (Muscidae – 9 видов), жужжал (Bombyliidae – 4 вида), перепончатокрылые – виды из семейства пчелиные (Apidae – 7 видов), общественные складчатокрылые осы (Vespidae – 3 вида), муравьи (Formicidae – 5 видов) и чешуекрылые – виды из семейства нимфалид (Nymphalidae – 7 видов).

Библиографический список

1. Бей-Биенко Г. Я. Определитель насекомых Европейской части СССР: АН СССР [1], ЗИН. – Т. 5. – Л.: Наука, Ч.1. – 1969. – 805 с.;

2. Есенбекова П.А. Полужесткокрылые (Heteroptera) Казахстана [2]. – Алматы: «Нур-Принт», 2013. – 349 с.

3. Жданко А.Б., Казенас В.Л. Бабочки: Нимфалиды и Сатириды (тип Членистоногие, класс Насекомые). Серия «Животные Казахстана в фотографиях» [3]. – Алматы, 2013. – 121 с.

4. Жданко А.Б., Казенас В.Л. Бабочки: Белянки и Голубянки (тип Членистоногие, класс Насекомые). Серия «Животные Казахстана в фотографиях» [4]. – Алматы, 2013. – 160 с.

5. Казенас В.Л. Роющие осы (Hymenoptera, Sphecidae) Казахстана [5] // Tethys Entomol. Res. Vol. IV. Almaty: Tethys. - 2002. – P. 3-173.

6. Лопатин И.К., Куленова К.З. Жуки-листоеды (Coleoptera, Chrysomelidae) Казахстана: Определитель [6]. - Алма-Ата: Наука, 1986. -156 с.

7. Росс Г., Росс Ч., Росс Д. Энтомология [7]. Пер. с англ. – М.: Мир, 1985. – 155 с. 8. Хелгард Р. Бабочки [8]. – М. обл.: ООО «Изд-во Астрель», 2002. – 287 с. 9. http://dvs.rsl.ru Бубликова Л.Н. Фауна, синантропизация и эпидемиологическое значение кровососущих комаров (Diptera, Culicidae) Северного Тянь-Шаня: дисс. на соис. докт. биол. наук. – М.: 2001. – 315 с.

10. http://dvs.rsl.ru Баркалов А.В. Мухи – журчалки рода Cheilosia Meigen, 1822 (Diptera, Syrphidae) Старого Света: дисс. на соис. докт. биол. наук. Новосибирск, 2002. - 287 с.

11. http://dvs.rsl.ru Маркова Т.О. Фазиины (Diptera, Tachinidae, Phasiinae) Южного Приморья: фауна, экология, хозяйственное значение: дисс. на соис. канд. биол. наук. – Уссурийск, 2000. – 193 с.

9

12. http://dvs.rsl.ru Овчинников А.Н. Двукрылые семейства Scatophagidae (Diptera) Европейской части России: видовой состав, распространение и морфоадаптивные преобразования яйцеклада: дисс. на соис. канд. биол. наук. – Санкт – Петербург, 2013. – 151 с.

13. http://dvs.rsl.ru Сорокина В.С. Фауна и экология мух – журчалок (Diptera, Syrphidae) Южного Зауралья: дисс. на соис. канд. биол. наук. Новосибирск, 2003. – 377 с.

ШЫҢҒЫСТАУ ТАУЛЫ МАССИВІНІҢ ЭНТОМОФАУНАСЫ М.Ғ.Қуанышбаева, А.Д.Айтжанова

Мақалада Шыңғыстау таулы алқабының бунақденелілерінің түрлік құрамы

бойынша зерттеу нәтижелері келтірілген. Зерттеу жұмыстары Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігінің «Шыңғыстаудың өсімдіктер және жануарлар әлемінің биоалуантүрлілігі» тақырыбы бойынша гранты аясында жүргізілген (2013-2015 жж.). 2015 жылы Шыңғыстау таулы алқабының көктемдік және жаздық энтомофаунасын зерттеу нәтижесінде бунақденелілердің 13 отряд 90 тұқымдас 199 туысқа жататын 230 түрі анықталды. Таксономиялық топтарға қысқаша шолу келтірілген. Зерттеу нәтижелері бойынша барлық отрядтардың арасында түрлік алуантүрлілік түзуқанаттылар, қаттықанаттылар, жарғаққанаттылар, қосқанаттылар және қабыршаққанаттылар бойынша байқалады.

ENTOMOFAUNA OF THE MASSIF MOUNTAIN CHINGIZTAU

M.G. Kuanyshbaeva, A.D. Aitzhanova The article presents the results of research the species composition of insects

mountain ranges Chingiztau that were supply a grant of the Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan on the theme "Biodiversity research of flora and fauna Chingiztau" (2013-2015 yy.). As a result of research of spring and summer the entomofauna in 2015 year mountain ranges Chingiztau identified 230 species of insects from 90 families of 199 genus of 13 order. A brief review of taxonomic groups of all the most varied and numerous Orthoptera, Coleoptera, Hymenoptera, Diptera and Lepidoptera.

10

ӘОЖ: 378.6:387.147 Ә.Талғатқызы, Г.К. Джумажанова Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті

СТУДЕНТТІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ МАЗМҰНЫ МЕН МАҢЫЗЫ Мақалада жоғары оқы орындарындағы жүргізілетін өздік жұмыстардың

маңызы және түрлері туралы қарастырылады. Түйін сөздер: өздік жұмыс, білік дағды, шығармашылық жұмыс. Студенттің өзіндік жұмысы – бұл студенттің дидактикалық тапсырмаларды

өзінше орындауға, танымдық әрекеттерге қызғушылығының қалыптасуына және нақты бір ғылым саласында білім жинақтауына бағытталған студенттің оқу әрекетінің ерекше түрі. Өзіндік жұмыс студенттердің шығармашылық қабілеті мен біліктерін дамытуда олардың барысында тиімді, әрі өнімді еңбек етуіне мол мүмкіндіктер жасайды. Өзіндік жұмысты оңтайлы ұйымдастыру елеулі практикалық міндет және маңызды ғылыми проблема болып табылады. Өзіндік жұмысты ұйымдастыру мәселесіне көптеген зерттеулер арналған. Олар педагогикалық әдебиеттерде алғаш өзіндік жұмыс мәселелерін В.К.Буряк, Е.Я.Голант, Б.П.Есипов, Р.Г. Лемберг, Р.М. Микельсон, И.И. Пидкасистый, Е.С.Саблик, М.Н. Скаткин еңбектерінде зерттелініп, оқу үрдісінде білім алушылардың өзіндік жұмысын жүйелі түрде қолдану негіздері қарастырылды. Студенттердің өзіндік жұмысын ұйымдастырудың мәнін дидактикалық тұрғыда қарастырғандар: А.Е.Абылқасымова, Н.А.Адельбаева, С.И.Архангельский, М.В.Буланова-Топоркова, М.Г.Гарунов, И.И. Кобыляцкий, Р.Н. Низамов еңбектері арналған. Өзіндік жұмысқа берілетін анықтамалардың әртүрлігіне қарамастан, оларды бірнеше шағын топқа бөлуімізге болады. И.Т.Протасовтың ойынша, өзіндік жұмыс біліктілік пен іскерлік жиынтығы. Г.Н.Кулагина өзіндік жұмысты студенттің іс-әрекет құралы белсенділігі мен өз бетімен білім алуға дайындығы деп түсінеді. Г.Н.Дари өзіндік жұмыстың мәнін былайша айтады. Бұл жұмысты студент өз бетімен орындайды, ол өзінің біліміне, іскерлігі мен сеніміне, өмірлік тәжіріибесі, дүниетанымына сүйене отырып атқарады. Өзіндік жұмыстары әр түрлі әдістер арқылы іске асырылады, мысалы: жаттығу, кітаппен жұмыс істеу, бақылау, есеп шығару, эксперимент жүргізу т.б. Студенттердің өздігінен орындайтын жұмыстарының бірі жаттығулар мен тапсырмалар болып табылады. Сондықтан оқу орындарында әрбір курста оқытушылардың басшылығымен студенттер жаттығуларды өз бетімен жұмыс істеуге ұмтылады. Студенттердің өзіндік жұмысы болашақ маманның шығармашылық ойлауын, танымдық қызығушылығын және арнайы білім алуын қамтамасыз ететіндіктен жаттығулардың маңызы зор. Р.С.Немов төмендегідей қорытынды жасаған: «Білік дағдылардың барлық түрлерін қалыптастыруда жаттығулардың маңызы зор. Олардың негізінде дағдылар автоматтандырылып, біліктілер жетіледі. Ал күнделікті, жүйелі жаттығуларсыз, білік, дағдылар өз қасиеттерін жоғалтады» Өз бетімен жұмыстың маңыздысы - студенттің өз беттерімен орындай алуларына, оқуға белсенділігінің артуына, шығармашылығын қалыптастыруға ықпалы мол. Өз бетімен жұмыс жасау барысында студент Р.Сүлейменов өздігінен істейтін жұмыстарды әрекет сипатына қарай жаттығу, зерттеу шығармашылық жұмыстар деп топтастырады. «Шығармашылық еңбекте студенттің

11

іскерлік қабілеті, білім көлемі, білім молдығынан туатын толық дербестігі айқын көрінуі тиіс». Шығармашылық жұмыстар студентердің дүниетанымына, ізденімдік қабілетінің дамуына, тұлға ретінде қалыптасуына ықпал етеді. Онымен қатар өздігінен ой қорытып, шешім шығаруға, дұрыс сөйлеп, сауатты жазуға, тіл байлығын арттыруға жәрдемдеседі. Оқытушының сабаққа дайындалғанда өзінің әрекеттерін ойластыруымен шектелмей, деңгейіне қарайстуденттің әркетіне мән беруі тиіс. Өзіндік жұмыстың түрлері сан алуан. Оларды топтастыру-өте күрделі мәселе. Сондықтан студенттердің өзіндік жұмыстарын таныстыру үшін бірнеше шарттар мен белгілерді ескеру керек. Оқытудың мақсат міндеттеріне және пәннің мазмұнына, оқыту әдістерінің ерекшеліктеріне, студенттің даму дәрежесіне қарай өзіндік жұмыстарды бірнеше топқа бөлуге болады. Оның негізгі жиі кездесетін бір тобы - сабақ мақсатына қарай қолданылатын жұмыстың түрлері. Студенттердің жұмыстарының барлық топтарын оқытушы оқыту барысында жүйелі түрде әрқайсысын өзіне тиісті жерінде қолдануға міндетті және оның бір ерекшелігі – оқыту үрдісінің барлық кезеңіндерінде қолдануға болады. Сондай-ақ студенттермен жүргізілетін өзіндік жұмыстары олардың таным, іс-әрекеттерінің ерекшеліктеріне қарай әр түрлі бағытта ұйымдастыруға болады. Уақытты тиімді пайдаланып, оқушының өз бетімен тапсырманы орындауына ұдайы жағдай жасалуы қажет. Ол үшін мынадай міндеттер орындалу керек:

- Студенттерге өзіндік жұмыстар туралы түсінік беру. - Студенттердің өз бетімен тапсырма орындау әдістерін таныстыру.

Өзіндік жұмыстарды ұйымдастырудың негізгі шарттары мыналар: 1.Оқытушының нақты тапсырмалар беруі; 2.Жұмысты орындаудың және аяқтаудың дербестігінің өзара байланысы; 3.Жұмысты орындаудың және аяқтаудың уақытын белгілеу; 4.Олардың жұмысты өз еркімен және қалауымен істеуі. Университеттегі оқу жоспарлары студенттің өзіндік жұмысының негізгі екі

түрін қарастырады. Олар оқытушы басшылығымен аудиторияда өтетін және аудиториядан тыс өтетін студенттердің өзіндік жұмысы. Аталған жұмыстардың арасындағы тығыз байланыс оның саралануын көрсетеді және оның орындалу тиімділігі ұйымдастырылуына, мазмұнына, оқу процесінің логикасына тәуелді. (пән аралық байланыс, білімнің болашағы т.б.).

Оқытушы қатысынсыз жүргізілетін өзіндік жұмыс түрлеріне жататындар: • Оқытушы ұсынған әдебиеттер мен ақпараттық білім беру ресурстарын

(электронды оқулықтар, электронды кітапханалар, слайд дәрістер т.б.) қолдану негізінде дәріс конспектісінің мазмұнын меңгеру;

• рефераттар жазу; • зертханалық жұмыс пен семинарларға әзірлік, оларды көркемдеп жазу; • ғылым салаларына сәйкес журналдардан мақалалардың аннотацияланған

тізімін құрау; • мақала немесе оқу құралына сын пікір әзірлеу; • кіші зерттеу жұмысын орындау; • сарамандық нұсқаулар әзірлеу; • жеке есептер түріндегі үй тасырмаларын орындау, типтік есептеу

жұмыстарын, компьютермен есептеу жұмыстарын, пәннің белгілі тараулары бойынша жеке жұмыстарды орындау;

• ағымдағы компьютерлі өзіндік бақылау мен электронды үйретуші және аттетациялаушы тестер көмегімен үлгірімді бақылау.

12

(Факультет ерекшелігіне байланысты аталған жұмыс түрлері кеңейтілуі немесе арнайы жұмыс түрлеріне ауыстырылуы мүмкін).

Оқытушы қатысында жүргізілетін СӨЖ. Оқытушы қатысында жүргізілетін студенттердің өзіндік жұмыстарына жататындар:

• ағымдағы кеңестер; • пәннің теориялық мазмұнын меңгеруді бақылау формасы ретінде қолдану; • коллоквиумды оқу жоспары бойынша белгіленген кеңестер кезінде қолдану; • сарамандық сабақтар кезінде үй тапсырмаларын тексеру және талдау; • зертханалық жұмыс уақытында зертханалық жұмыстарды қабылдау, қорғау; • оқу жоспарында белгіленген курстық жұмыстар мен курстық жобаларды

орындату, жетекшілік ету, кеңес беру, қорғату; • оқу зерттеу жұмыстарын орындау (жетекшілік, кеңес беру, зерттеу жұмысын

қорғау); • іс-тәжрибе өту оның нәтижелерін көркемдеу (жетекшілік, кәсіби

біліктіліктің, іскерліктің қалыптасу деңгейін бағалау); • біліктілік бітіру жұмысын орындау (жетекшілік, кеңес беру және бітіру

жұмысын қорғау Студенттердің өзіндік жұмысын ұйымдастырудың өзіне тән ерекшеліктері бар.

Пән бойынша студенттердің өзіндік жұмысын жоспарлау пәннің бекітілген жұмыс жоспары негізінде орындалады. Пән бойынша СӨЖ-ді жоспарлау нәтижесі белгіленген формадағы нормативті құжат түрінде пәннің жұмыс бағдарламасының қосымшасы ретінде беріледі. Оқытушы басшылығымен орындалатын студенттердің өзіндік жұмысы сабақ кестесінде белгіленеді.Студенттердің оқытушы басшылығымен орындайтын өзіндік жұмысын тек ұйымдастыру ғана емеес оны меңгеру де маңызды болып табылады. Студенттердің өзіндік жұмысын меңгеруді ұйымдастыру жағдайына келетін болсақ оны төмендегідей етіп жіктейміз: басшылық жасау жолымен меңгеру және әдістемелік жолмен меңгеру болып жіктеледі. Басшылық жасау жолымен меңгеру деканат және кафедра деңгейінде өтеді. Деканат деңгейінде іске асуы жалпы басшылық пен бақылау жасауға келіп тіреледі. Оқытуды ұйымдастыру, оны әдістемелік және материальды –техникалық қамту, студенттердің өзіндік жұмысына стимул жасау, жоспарлау және тікелей бақылау сияқты жұмыстар кафедра деңгейінде басшылық жасауды көрсетеді.

Жоғарғы оқу орнында өзіндік жұмысты тиімді ұйымдастыру оқытушы-профессорлар жағынан кеңессіз жүзеге асырылмайтыны белгілі. Студенттердің өзіндік жұмысы оқу жұмысының құрамдас бөлігі бола тұрып, алған білім, білік, икемділік дағдыларын бекітіп, тереңдету мақсатында және жаңа білім негізін алуға, оқу тапсырмаларын орындауға, сынақтар мен емтихандарға әзірленуге бағытталады. Студенттердің оқытушы басшылығымен өтетін өзіндік жұмысын мамандарды әзірлеуші кафедра ұйымдастырып, бақылайды.

Сонымен қатар, студенттердің өіндік жұмыстарының тәрбиелік мағынасы өте зор. Өйткені, бұл жұмыс-студенттің білім алудағы жеке жұмысын ғана емес, қазіргі заманғы жоғарғы кәсіби маманды тұлға рентінде қаплыптасуына мүмкіндік береді.

Студенттің өзіндік жұмысы ұйымдастыру жоғарғы оқу орындарындағы негізгі нормативті құжаттармен сәйкестендіріліп, жүзеге асады.

Студенттің өзіндік жұмысын белсендірудің тәсілдері ұйымдастырушылық және әдістемелік болып бөлінеді. Әдістемелік жағынан белсендіру қолданылған әдіс-

13

тәсілдерге, студенттің өзіндік жұмысының формалары мен ұйымдастыру құралдарына байланысты.

Өзінідік жұмысты оқытушының дұрыс басқара білу және студенттердің дербестік әрекетінің дәрежесі артып отыруы- осы жұмыстың белгілері болып табылады.

Студенттердің өзіндік жұмысының маңызын толығырақ түсіну үшін, оның атқаратын негізі мен міндеттерін атап өткен жөн болар.

1.Студенттердің дербестік қабілетін мейлінше арттыру. 2. Олардың алған білімінің саналылығы мен беріктігін қамтамасыз ету. 3. Студенттерге оқуға қажет біліктер мен дағдыларды қалыптастыру. 4. Таным ақыл-ой қабылетін дамыту. Сонымен, өзіндік жұмыс студенттердің шығармашылық әрекеті мен ынтасын

дамытуда зор әсер білдіреді, қайсарлық, табандылық, батылдыққа тәрбиелеуде және қалыптастыруда көздеген мақсатқа жетуге және жеке тұлғаны сапалық қасиеттерін жетілдіруге зор мүмкіндік береді.

Әдебиеттер тізімі:

1. Асанов Н. Өзіндік жұмыстардың ерекшеліктері. Алматы, 2004 2. Р.Б.Исмаилова Студенттермен жүргізілетін өзіндік жұмыстарды ұйымдастырудың ерекшеліктері.// Бастауыш мектеп- №5,6-2012, Б.36-37.

3. Маканов У.М. Сорокин В.В. Самостоятельная работа студентов по общей химии в вузе.

4.М.Я. Виленский, П.И.Образцов, А.И.Уман. Технология профессионально-орентированного обучения в высшей школе. Москва: Педагогическое общество России, Москва, 2005.

С.Б. Абдыгапарова, Г.К.Ахметова, С.Р.Ибатуллин, А.А. Кусаинов, Б.А. Мырзалиев, С.М. Омирбаев. Основы кредитной системы обучения в Казахстане. Алматы: «Қазақ университеті», 2004.

СОДЕРЖАНИЕ И ВИДЫ САМОСТОЯТЕЛЬНЫХ РАБОТ СТУДЕНТОВ

ПРОВОДЯЩИЕСЯ В ВЫСШЫХ УЧЕБНЫХ ЗАВЕДЕНИЯХ А. Талгаткызы, Г.К. Джумажанова

В статье рассмотрены сожержание и виды самостоятельных работ

проводящиеся в высших учебных заведениях.

CONTENT AND TYPES OF STUDENT’S INDEPENDENT WORKS CONDUCTED IN HIGHER EDUCATIONAL INSTITIONS

A.Talgatkyzy, G. Dzhumazhanova

The article considers the content and types of independent works conducted in higher educational institutions.

14

УДК: 66.061.34 Н.Б. Елюбаева, Б.Б. Баяхметова, К.Б. Мурзагулова Государственный университет имени Шакарима города Семей

ЭКСТРАКЦИЯ УГЛЯ ОРГАНИЧЕСКИМИ РАСТВОРИТЕЛЯМИ (Обзор)

Аннотация: В статье представлены результаты исследования экстракции

углей с органическими растворителями из разных месторождений. Показаны составы угольных экстрактов и влияние различных факторов на процесс экстракции. Установлено, что уголь является перспективным сырьем для получения различных классов ценных органических веществ.

Ключевые слова: уголь, экстракция, растворитель, бензол, толуол, гексан,

гептан. Одним из важных методов изучения углей является их экстракция, или

растворение. Многочисленные исследования, направленные на получение растворимых продуктов из углей, обусловлены стремлением познать их структуру, а также преследует и практическую цель – получить из угля жидкие продукты для использования огромных запасов природного органического сырья. Одно из проявлений свойств углей, обусловленных, в основном, надмолекулярной структурой, - их отношение к различным рода растворителям. Угли разных типов и стадий метаморфизма набухают при сравнительно низких температурах, и из них можно извлечь широкую гамму продуктов.Количество и состав экстракта зависят как от структурно-химических показателей самого угля, так и от физико-химических свойств применяемого растворителя[1,2]. Экстрагирование нужно проводить только чистым растворителем; никогда нельзя брать технический продукт, так как в этом случае экстрагируемое вещество неизбежно загрязнится[3].Набухание и растворимость угля в ряду метаморфизма можно рассматривать в зависимости от изменения элементного, фрагментального и вещественного состава органической массы угля (ОМУ). Чем меньше плотность ОМУ, тем доступнее она для проникновения молекул растворителей[4]. Наработанный мировой опыт по изучению угля, показывает, что уголь из разных уголков мира при одних и тех же методах исследования, имеет индивидуальные показатели свойств и состава. Так при исследовании каменного угля из Франции месторождении Монтрамбер (р. Луара) ученые А. Пиктэ и А. Рамсейерпровели процесс экстрагирования с помощью растворителя бензол. По результатам опыта выявлено около 0,1 % экстракта, из которого взбалтыванием с разведенной серной кислотой получалось настолько малое количество оснований, что они не могли быть исследованы дальше. Также ими было в широком масштабе проведено экстрагирование на Саарском угле из Майбаха тем же бензолом. При этом 5200 кг угля дали 10,63 экстракта (не включая 2,67 кг растворимых в бензоле и нерастворимых в петролейном эфире веществ), что составляло 0,22 % выхода. Этот экстракт содержал 0,5 % веществ основного характера, выделенных из него растворением в разведенной соляной кислоте. После добавления щелочи и перегонки с паром были получены летучие и нелетучие с паром фракции оснований. Первые представляли собой маслянистую жидкость, малорастворимую в воде, с запахом,

15

напоминающим дигидропирролы; при обработке азотистой кислотой и при испытании либермановской реакцией в этой маслянистой жидкости были обнаружены вторичные амины. Удалось выделить твердое о - нитробензоильное производное с температурой плавления 1100Си с эмпирической формулой C7H13N[5]. Тем же временем Р. С. Эсберипровел тщательное исследование веществ, полученных из каменного угля, привезенного из Питсбурга путем растворения его в бензоле, анилине, тетралине и феноле. С целью оптимизации процесса было изучено влияние фактора времени и температуры на процесс растворения, а с бензолом добавочно влияние размера частиц. В результате уголь с частицами, проходящими через сито 16-20 меш (меш - внесистемная единица измерения для проволочных сеток), предварительно подогревали при 3500Cи затем экстрагировали при 2600Cбензолом, выход оснований увеличивался до 0,93 %, а при подогревании до 4000Си экстрагировании при 2600C выход оснований увеличивался до 2,30 %. Предполагалось, что это увеличение происходило за счет нейтральной нерастворимой в эфире части экстрактавследствие термического разложения. Результаты показали, что экстрагирование угля под давлением различными растворителями при повышенных температурах приводит к получению небольших количеств оснований, растворимых в разведенной соляной кислоте[5]. При изучении угля Румынии (месторождение г. Яссы)был исследован химический состав органической массы угля (ОМУ) последовательной экстракцией органическими растворителями с возрастающей полярностью.Основная доля молекулярной битумной части ОМУ приходится на гексановый экстракт, выход которого 4.07 (мас. % ОМУ); на толуольный, хлороформный, ацетоновый и этанольный экстракты – 1.66; 1.35; 0.99; и 0.81 (мас. % ОМУ). Структурно-групповой состав гексанового экстракта (мас. % от экстракта): н-алканы (10.7), изоалканы (21.8), циклоалканы (23.1), терпены (27.4), гидроароматические углеводороды (0.6). Выход толуольного экстракта 1.66 (мас. % ОМУ); его структурно-групповой состав (мас.% от экстракта)- н-алканы (10.1), изоалканы (15.1), циклоалканы (27.2), терпены (2.1), гидроароматические углеводороды (15.6), ароматические углеводороды (29.6), в т.ч.: моноциклические (7.8), бициклические (8.8), трициклические (11.6), полициклические (1.4).Выход хлороформного, ацетонового и этанольного экстрактов (мас. % ОМУ): 1.35, 0.99, 0.81, соответственно[6]. Между тем ученые из России исследовалиугли Тувы, которые характеризуются высоким содержанием витринита, малосернистые и хорошо спекающиеся. В качестве образца использовался уголь Каа-Хемского месторождения марки ГЖ, с которым был проведен эксперимент сверхкритическая экстракция, в качестве растворителя использовалась вода с критическими параметрами Ткр=300°С и Р=22 МПа. Проведенные исследования показали, что тувинские угли хорошо подвергаются процессу экстракции, в перспективе при правильном выборе растворителя под воздействием температуры и давлении можно получить ценные компоненты виде жидких углеводородов итвердый остаток, который является сырьем для получения углеродсодержащих продуктов[7]. Институтом геологии и природопользования Дальневосточного отделения Российской академии наукбыла проведена экстракция бурого угля Сергеевского месторождения низкокипящими органическими растворителями. Экстракционную переработку угля осуществляли по следующим направлениям:

- экстракция угля в аппарате Сокслета; -экстракция предварительно алкилированного угля;

16

-ступенчатая экстракция. Установлено, что предварительное алкилирование угля способствует

повышению его растворимости и получению высококачественных модифицированных продуктов, имеющих широкие сферы использования. Ступенчатая экстракция угля позволяет перевести в состав битумов более 50% органического вещества угля.Экстракция угля в аппарате Сокслета неполярными и слабополярными растворителями извлекло от 11,5 до 15,1 % его органического вещества[8].

В Казахстанебыл тщательно исследован процесс экстракции угля Ой-Карагайского месторождения в среде различных растворителей при сверхкритических параметрах и методом газожидкостной хроматографии определен состав угольных экстрактов. Показано, что применение механохимической активации, а также полярного растворителя позволяет осуществить достаточно глубокое разложение органической массы угля. Установлено, что уголь Ой-Карагайскогоместорождения является перспективным сырьем для получения различных классов ценных органических веществ. В результате исследования большую часть бензольного экстракта составляют парафины (70,32 %) и нафтены (17,85 %). Углеводородный состав толуольного экстракта – это сочетание парафинов (59,42 %), циклоалканов (13,62 %) и ароматических углеводородов (22,25 %). Пиридиновый экстракт обогащен изоалканами (15,64 %), циклоалканами (14,79 %) и ароматическими углеводородами (67,72 %).Гексановый экстракт в основном содержит кислородосодержащих (51,9%) и парафиновых (44,7%) углеводородов. А при экстракции угля гептаном в основном экстрагируются парафиновые углеводороды (54,3%) [9].

На основании выше приведенных исследовательских работ, объектом нашего исследования является экстракция угля месторождения Каражыра с органическими растворителями. Уголь этого месторождения относится к марке Д (длиннопламенных), размер фракции 0-300 миллиметров. Он обладает сравнительно высокой теплотой сгорания, высоким выходом летучих соединений, отличается относительно низкой зольностью, влажностью, небольшим содержанием серы и азота. Он относится к твердым, о чем свидетельствует коэффициент его размолоспособности, равный 1,06 - это хорошее энергетическое топливо, а возможность добывать его открытым способом делает его пригодным во многих направлениях [10]. По сертификатуданный уголь имеет следующие качественные характеристики (табл. 1) [11]:

Таблица 1 – Качественные характеристики

№ п/п Показатели Единица измерения

Индекс Величина средняя

1 Влага % W 14,0 2 Зольность % A 19,8 3 Выход летучих веществ % V 47,0 4 Сера % S 0,4 5 Углерод % C 75,5 6 Водород % H 5,3 7 Азот % N 1,7 8 Кислород % O 16,8 9 Фосфор % P 0,04

17

Процесс экстракции угля с месторождения Каражыра с разными органическими растворителями(бензол, гексан и четыреххлористый углерод) провели в аппарате Сокслета. Далее извлеченный остаток планируется идентифицировать с помощью жидкостного хроматографа. К дальнейшим перспективам исследования относится поиск новых растворителей и способов экстракции угля. По этим многочисленным результатам исследования, можно сказать, что процесс экстрагирования углей органическими растворителями позволяет идентифицировать в их составе ценные химические продукты и зависит от многих факторов: температуры, давления, размера частиц, параметра процесса переработки, так и от природы растворителя и самого угля.

ЛИТЕРАТУРА

1. РусьяноваН. Д. Углехимия. – Москва: «Наука» 2000. – С. 142 2. Гюльмалиев А. М., Головин Г. С., Гладун Т. Г.Теоретические основы химии угля.

- Москва: Издательство Московского государственного горного университета, 2003.- С. 359-360

3. Воскресенский П. И., Техника лабораторных работ. – Москва: Издательство «Химия» 2005.- С. 523

4. Кузнецов Б.Н. Моторные топлива из альтернативного нефте сырья. // Соровский образовательный журнал. Т.6, № 4, 2000. – С.51-56

5. КараваевН. М. Химия твердого топлива. – Москва: Издательство иностранной литературы, 2002. - С. 112-113

6. Чиканова Ю. А. Химический состав угля Румынии и его пути использования. – Санкт-Петербург: Автореферат диссертации, 2005. – С. 55

7. Солдуп Ш.Н., Котельников В.И., Патраков Ю.Ф., Монгуш Г.Р– Исследование сверхкритической экстракции каменных углей Тувы.//Горение твердого топлива: Матер. Междунар. Конф., г. Кызыл, Тува, 2012. – С. 57

8. Носкова Л. П. Экстракционная переработка низкокалорийного угля // Вестн. ИрГТУ. – 2012. –Т.68. № 9 – С. 195-200

9. Каирбеков Ж.К., Ешова Ж.Т.,Токтасинова А. Ж., Матаева З. Т., Абдильдинова А. С. – Экстракция угля Ой-Карагайского месторождения различными растворителями при сверхкритических условиях // Проблемы и перспективы развития геологического кластера: Образование – наука – производство: Матер. Междунар. Научно – практич. Конф., Алматы, 214. – С. 459-460

10. Отраслевой портал горнометаллургической промышленности. URL: http://metalmininginfo.kz (дата обращения: 2016)

11. Торгово - промышленная группа компаний. URL: http://tas-kz.com/ugol-mestorozhdeniya-karazhyra (дата обращения: 2016)

ОРГАНИКАЛЫҚЕРІТКІШТЕРМЕНКӨМІРДІЭКСТРАКЦИЯЛАУ

Н.Б. Елюбаева, Б.Б. Баяхметова, К.Б. Мурзагулова Мақаладаәр түрлі кен орындарының көмірлерін органикалық

ерткіштермен экстракциялау нәтижелері ұсынылған. Көмір экстракт құрамы және әртүрлі факторлардың экстракция үдерісіне әсері көрсетілген. Көмір әртүрлі кластағы бағалы органикалық заттар алудағы болашағы зор негізгі шикізат болып табылады.

18

COALEXTRACTION BY ORGANIC SOLVENTS N.B. Yelyubayeva, B.B. Bayakhmetova, K.B. Murzagulova

The article presents the results of a study of the coal extraction by organic solvents

of different fields. Shows the compositions of coal extracts and the influence of various factors on the extraction process. It is established that coal is a promising raw material for obtaining different classes of valuable organic substances.

УДК:378.147:54 А.Е. Енсебаева, А.Н. Нурекенова Государственный университет имени Шакарима города Семей

РОЛЬ ВОСПИТАТЕЛЬНОЙ РАБОТЫ ПРИ ИЗУЧЕНИИ ХИМИИ В ШКОЛЕ

Аннотация: В данной статье раскрывается роль воспитательной работы

при изучении химии в школе. Описываются основные формы воспитательной работы, которые используются в педагогическом процессе. В статье приведены данные опроса и проведен анализ влияния воспитательной работы на процесс усвоения знаний учащихся по химии.

Ключевые слова: воспитательная работа, формы управления, познавательные

формы, развлекательные формы. Не секрет, что ученики на уроках устают от “сухого” преподавания весьма

объемного материала по курсу химии, многое из которого нужно еще и заучить без отчетливого осмысления. Воспитательная же работа предоставляет исключительно большие возможности для возбуждения интереса учащихся к химической науке.

Основные цели воспитательной работы по предмету – помощь учащимся в определении устойчивых интересов к той или иной области науки, виду деятельности; выявление склонностей, способностей и дарований; расширение знаний и кругозора учащихся в ходе углубленного изучения программных вопросов, выходящих за рамки учебной программы, но доступных пониманию учащихся; осуществление трудового, нравственного и эстетического воспитания учащихся; развитие интереса к предмету, самостоятельности, творческой активности.

Актуальность данной темы обусловлена тем, что разработка методики воспитательной работы для современных школ имеет несколько значений: научное (связанное с раскрытием теории воспитательной работы по химии); социальное (связанное с формами воспитательной работы); прикладное значение (связанное с реализацией требований методики воспитательной работы на современных уроках химии).

В воспитательной работе по химии большое внимание уделяется межпредметным связям, что особенно важно в плане профессиональной ориентации учащихся и понимания роли химии в жизни человека[1].

Воспитательную работу можно представить как систему, состоящую из отдельных элементов. Как и в обучении химии, так и в целом, во внеклассной работе определяющим является содержание, которое отбирается произвольно. Тематика ее

19

очень разнообразна. Тем не менее содержание воспитательной работы по химии подчиняется строго определенным требованиям: научность, доступность, актуальность и практическая значимость, занимательность и др.

Воспитательная работа во многом способствует и тому, что увлечение учащихся химией не гаснет с годами. С целью развития и поддержания интереса учащихся к химии учителю необходимо выработать систему воспитательных мероприятий, которые охватывали бы учащихся 8-11 классов. В первую очередь это массовые воспитательные мероприятия – недели химии, вечера, конференции, химические турниры, КВН, спектакли, игры, олимпиады.

Почти на всех массовых мероприятиях по химии используются занимательные опыты. Эти опыты должны не только вызывать интерес к наблюдаемому явлению, но и послужить отправным началом к раскрытию тайн природы, привитию интереса к предмету. Наблюдаемые явления учащиеся должны понимать, каждый опыт нужно объяснять и только при этом можно добиться глубоких, а не формальных знаний.

У учителя химии имеются большие возможности для возбуждения интереса к предмету, развития познавательной активности учащихся, осуществления трудового воспитания в процессе изучения химии[2].

Совершенно справедливо, что одной из главных характеристик обучения в современной школе считается его воспитывающий характер. За школьную жизнь человек проходит примерно через 10000 уроков - разных: по предмету изучения и области знания, но содержанию и методике, по характеру взаимоотношений с учителем и одноклассниками. Все многообразие форм воспитательной работы с учащимися разделяют на три группы — в зависимости от основной задачи, которое реализуется в процессе использования той или иной формы:

1) формы управления и самоуправления школьной жизнью (сборы, линейки, митинги, часы классных руководителей, заседания представительных органов ученического самоуправления, стенная печать и т.д.);

2) познавательные формы (экскурсии, музеи, театры, походы, фестивали, устные журналы, информации, газеты, тематические вечера, студии, секции, выставки и т.п.);

3) развлекательные формы (утренники и вечера, праздники, игровые программы и т.п.).

Каждая форма, которая используется в педагогическом процессе, помогает реализовывать не одна воспитательная задача. Например, формы управления школьной жизнью решают не только задачу организации деятельности ученического коллектива, но и задачи просвещения школьников и выработку у них управленческих навыков. С этой целью педагоги используют в качестве организаторов этих форм работы не только способных учеников, но и тех, кто изначально не проявляет организаторских способностей. При этом, в частности, заключается смысл регулярного изменения органов ученического самоуправления, привлечения к управленческой деятельности в различных сферах школьной жизни как можно большего числа учащихся[3].

Развлекательные формы работы не могут и не должны выполнять только развлекательную функцию: они будут развлекать по-настоящему только тогда, когда будут вносить в сознание и чувства детей представления и знания о чем-то ранее неизвестном и уверенность в собственной значимости в системе межличностных взаимоотношений. Чтобы обеспечить это, нужно хорошо продумать организацию дела, привлечь к ее организации и проведению максимальное количество участников

20

(в оптимальном случае — все участники должны чувствовать себя ответственными организаторами формы работы, которая проводится), сделать так, чтобы воспитанники хорошо отдохнули. Развлекательные формы воспитания (если они правильно педагогически продуманные, подготовленные и проведенные) способствуют интеллектуальному и духовному развитию школьников, укреплению их здоровья.

На современном этапе внимание педагогов акцентируется на личности, индивидуальности. Понятие «личностно-ориентированное воспитание», «обучение, центрированное на ученике» и т.п. наполняются практическим организационно-педагогическим и психологическим содержанием: диагностикой уровня интеллектуального, физического и эмоционально-нравственного развития, разработкой стратегии и тактики (технологии) индивидуального темпа усвоения содержания образования и формирование определенных черт характера. В связи с этим нового, более глубокого смысла приобретает классификация форм осуществления внеклассной воспитательной работы в зависимости от количества участников того или иного воспитательной дела. Индивидуальные, групповые и массовые формы организации педагогического процесса в своем сочетании обеспечивают, с одной стороны, оптимальный учет особенностей воспитанника и организацию деятельности и взаимоотношений каждого согласно присущих ему возможностей, а с другой — адаптацию всех к социальным условиям неминуемой сотрудничества с индивидами широкого спектра идеологий, национальностей, профессий, образа жизни, темперамента, характера и т.д[3].

Вся воспитательная работа по химии строится на основе принципа добровольности, поэтому, особенно на первых порах, весьма важно найти стимулы, которые могли бы заинтересовать учащихся ещё до того, как они глубже познакомятся с предметом в ходе изучения школьной программы. На первых же уроках химии нужно ставить перед учащимися вопросы, которые должны стимулировать их любознательность, дать первые импульсы к чтению дополнительной литературы по предмету, вызывать стремление собственными руками осуществить те превращения, о которых говорится в учебнике и прочитанных книгах[4]. Предлагая учащимся готовить небольшие дополнительные сообщения к урокам, создавать мультимедийные презентации, участвовать в проведении сначала эпизодических, а затем всё более систематических массовых мероприятий, вовлекать их в интенсивную кружковую работу по предмету.

Система воспитательной работы содействует установлению доверительных отношений между взрослыми и детьми, способствует самореализации личности школьника. Методически грамотно организованная внеурочная деятельность даёт возможность всем учащимся понять особое значение химической науки. В курсе химии учителю предоставляются большие возможности для воспитательной работы учащихся. Учитель успешно раскрывает и использует воспитательный и развивающий потенциал своего предмета, у учеников формируется глубокое мировоззрение[5].

Таким образом, воспитательная работа по химии – это особая организуемая форма занятий с учащимися, обладающая сильным эмоциональным воздействием. Она развивает кругозор и воображение учащихся, стимулирует их к самообразованию, пополнению своих знаний, способствует развитию изобретательности и творчества. Эта работа очень разнообразна по видам и

21

содержанию, носит оттенок занимательности, формирует интерес к предмету. Она требует тщательной организации.

В рамках магистерской диссертации нами проводится исследование по профессиональной подготовке будущих учителей химии к целенаправленной и планомерной воспитательной деятельности в современных условиях школьного образования, а не просто к календарному распределению классных дел.

До и после педагогической практики мною был проведен опрос студентов 4 курса специальности 5В011200 – «Химия» по воспитательной деятельности, который оценивался по пятибалльной шкале, по следующим вопросам:

1.Как вы оцениваете свою подготовленность к педагогической практике в плане воспитательной работы?

2.Как вы считаете, способствует ли воспитательная работа усвоению знаний учащихся в ходе практики?

3.Способно ли сотрудничество с внешкольными организациями, повысить эффективность учебно-воспитательного процесса?

4.Как вы считаете, является ли воспитательная работа обязательным пунктом в усвоении ЗУН по химии?

5.Является ли важным проведение занимательных мероприятий по химии? В таблице 1 и на рисунке 1 представлены результаты опроса студентов до и

после прохождения педагогической практики. Таблица 1 – Результаты опроса студентов до и после педагогической практики

№ Список студентов До педагогической практики После педагогической практики

Вопросы Вопросы 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5

1. Иманкулова А. 2 3 3 3 3 4 4 4 4 4 2. Кусаинов М. 2 3 2 4 3 4 5 3 4 3 3. Барабанова К. 3 2 2 2 2 4 4 5 3 5 4. Смагулова С. 3 4 2 3 2 4 3 3 4 4 5. Пукема А. 3 4 2 2 3 4 4 4 5 5 Средний балл 2,6 3,2 2,2 2,8 2,6 4 4 3,8 4 4,2

Рисунок 1 - Средний балл студентов по результатам опроса

0

1

2

3

4

5

1 2 3 4 5

средний

балл

Вопросы

До проведения педагогической практикиПосле проведения педагогической практики

22

Согласно проведенному опросу средний балл ответов студентов до прохождения педагогической практики составил 2,2 - 3,2 баллов, после прохождения практики - 3,8-4,2 балла. До прохождения педагогической практики студенты были нацелены на проведение уроков и недооценивали роль воспитательной работы для лучшего усвоения знаний по химии. В процессе прохождения практики, по мере внедрения различных видов воспитательных мероприятий по химии, студентами была отмечена активность учащихся и интерес к предмету далеко за пределами уроков химии. При проведении мероприятий, студенты отмечали, что даже слабые по знаниям ученики, активно включались в процесс познания химии.

Таким образом, студенты отметили, что проведение воспитательных мероприятий является непременным компонентом обучения химии, благодаря которому педагоги могут достичь более высоких результатов в обучении и привить большой интерес к такому сложному предмету как химия. Педагог сам, проявляя творческие способности, может совершенствовать организованный воспитательный процесс либо корректировать его течение согласно времени, возрасту учащихся, событиям и обстоятельствам, принося большие плюсы в обучении предмету.

Воспитательная работа – это особая сфера которая рассматриваться в качестве основного дополнения к обучению и образованию. Представление воспитания как части структуры образования принижает его роль и не соответствует реалиям социальной практики духовной жизни. В этой связи воспитательная работа рассматривается как сложная система, в которой выступает в качестве важнейших составляющих элементов педагогической системы.

ЛИТЕРАТУРА 1. Космодемьянская С.С. Электронный образовательный ресурс в подготовке учителей химии. Методика преподавания химических и экологических дисциплин: сборник научных статей, Брест 2014 г. - С.77-78

2. Космодемьянская С.С. Формирование педагогического менеджмента при подготовке учителя химии/ Научный психолого-педагогический журнал «Казанский педагогический журнал», 6 (101), 2013.–2014. Казань: ООО«Слово», 2013. – С. 94-95

3. Северина А.Г. Планирование воспитательной работы классного руководителя//Классный руководитель 2000. № 5. – С. 42-46

4. Скорикова Л.В. Проектирование модели профессиональной подготовки учителя в педагогическом колледже к воспитательной работе в школе. Диссертация на соискание ученой степени к.п.н. Ставрополь – 2004. – URLhttp://nauka-pedagogika.com/viewer/108815/a

5. Лемешева И.В. Профессиональная подготовка учителя к индивидуализации процесса обучения школьников как педагогическая проблема. Диссертация на соискание ученой степени к.п.н. Сургут – 2002. – URLhttp://nauka-pedagogika.com/viewer/78170/d#?page=1

МЕКТЕПТЕ ХИМИЯНЫ ОҚЫТУ КЕЗІНДЕГІ ТӘРБИЕ ЖҰМЫСЫНЫҢ РӨЛІ

А.Е. Енсебаева, А.Н. Нурекенова

Бұл мақалада мектепте химия оқыту кезіндегі тәрбие жұмысының рөлі қарастырылады. Педагогикалық процессте қолданылатын тәрбие жұмысының негізгі формалары сипатталады. Мақалада химия пәні бойынша студенттердің

23

білім алу процесінде тәрбие жұмысының әсерінің талдауы және сауалнама мәліметтері көрсетілген.

THE ROLE OF EDUCATIONAL WORK IN THE STUDY OF CHEMISTRY INSCHOOL

А.Е. Yensebayeva, A.N. Nurekenova This article explores the role of the educational work in the study of chemistry at

school. It describes the basic forms of educational work, which are used in the pedagogical process. The article presents data from a survey and an analysis of the impact of educational work in the process of learning the students' knowledge of chemistry.

УДК: 372.853 Д.Х. Кенбаев., Г.У. Нурабаева Государственный университет имени Шакарима г. Семей, Казахстан

МЕТОДЫ И ПРИЕМЫ, НАПРАВЛЕНИЯ РАЗВИТИЯ ПОЗНАВАТЕЛЬНОГО

ИНТЕРЕСА У ОБУЧАЮЩИХСЯ ФИЗИКЕ

Аннотация: В данной статье рассмотрены различные виды учебно-познавательной деятельности, позволяющих, наиболее успешно формировать интерес школьников к физике. Сложившаяся современная ситуация побуждает преподавателей искать новые методы и средства обучения, ориентированные на индивидуальные особенности и потребности каждого учащегося, его внутренний мир и субъективный опыт, способствующие развитию интереса к предмету, воплощающие в себе идеи высокой взаимной требовательности и уважения, опирающиеся на возросшую самостоятельность ребят и значительно расширяющие и обогащающие методический арсенал учителя, поскольку известно, что постоянство – враг интереса.

Ключевые слова: метод, интерес, конференция, семинар, проект, экскурсия Главная задача сегодняшнего дня в образовании - вооружая знаниями,

воспитать интеллектуально развитую личность, стремящуюся к познанию. В связи с этим современные требования к уроку ставят перед учителем задачу планомерного развития личности путём включения в активную учебно-познавательную деятельность.

Познавательный интерес – избирательная направленность личности на предметы и явления окружающие действительность. Эта направленность характеризуется постоянным стремлением к познанию, к новым, более полным и глубоким знаниям. Систематически укрепляясь и развиваясь, познавательный интерес становится основой положительного отношения к учению. Познавательный интерес носит поисковый характер. Под его влиянием у человека постоянно возникают вопросы, ответы на которые он сам постоянно и активно ищет. При этом поисковая деятельность школьником совершается с увлечением, он испытывает эмоциональный подъем, радость от удачи. Познавательный интерес положительно влияет не только

24

на процесс и результат деятельности, но и на протекание психических процессов - мышления, воображения, памяти, внимания, которые под влиянием познавательного интереса приобретают особую активность и направленность.

Таким образом, познавательный интерес - сильное мотивационное средство обучения. И огромную роль в его формировании играет учебный физический эксперимент, который является одновременно источником знаний, методом обучения и средством активизации познавательной творческой деятельности учащихся.

Все способности человека развиваются в процессе деятельности. Нет другого пути развития познавательных способностей учащихся, кроме организации их активной деятельности. При экспериментировании познание происходит в процессе самостоятельной творческой практической деятельности школьников.

Организация экспериментальной работы на уроках физики позволяет решить многие задачи обучения предмету: обеспечить прочные и осознанные знания изучаемого материала; подготовить учащихся к активному участию в производственной деятельности, умению самостоятельно пополнять знания; воплощать в жизнь научно-технические решения; осваивать новые специальности; дать высшим учебным заведениям страны хорошо подготовленных абитуриентов, способных творчески овладеть выбранной специальностью.

Одной из причин снижения интерса к предмету, данное положения вещей называют американские физики: “Все согласны с тем, что физика – одна из самых интересных наук. В то же время многие учебники физики никак не назовешь интересными. В таких учебниках изложено все, что следует по программе. Там обычно объясняется, какую пользу приносит физика и как важно ее изучать, но из них очень редко можно понять, почему заниматься физикой интересно.

Рассмотрим более подробно реализацию указанных выше требований при использовании в процессе обучения физике различных видов учебно-познавательной деятельности, позволяющих, наиболее успешно формировать интерес школьников к физике [1]:

1. Учебная конференция. Проведение учебных конференций позволяет формировать у учащихся умения самостоятельно работать с дополнительной литературой: получать из различных источников необходимую информацию, перерабатывать и структурировать ее, составлять план публичного выступления и делать презентацию своего сообщения. Учебные конференции развивают интерес учащихся к чтению дополнительной научно-популярной литературы, побуждают их выйти за рамки учебной программы.

Целью проведения учебно-научной конференции является раскрытие творческого потенциала учащихся, ведение научно-исследовательской работы, довузовская подготовка научных кадров.

2. Семинар. Проведение с учащимися семинаров позволяет развивать у них навыки самостоятельного приобретения знаний, воспитывать их волю, трудолюбие, интерес к предмету. Готовясь к семинару, школьники учатся работать с литературой, планировать свое выступление, лаконично выражать свои мысли. Отличие семинаров от учебных конференций заключается в том, что в плане последнего предусматривается сочетание собеседований по общим для всего класса вопросам с докладами и сообщениями, которые заранее готовятся отдельными учащимися. Проведение семинаров целесообразно в старших классах, так как школьники должны иметь высокий уровень самоорганизации в работе с литературными источниками.

25

3. Учебные дискуссии играют важную роль в формировании у учащихся ценностных ориентаций. Главное ее назначение в процессе обучения – стимулирование познавательного интереса, вовлечение учащихся в активное обсуждение разных научных точек зрения по той или иной проблеме, побуждение их к осмысливанию различных подходов, к аргументации чужой и своей позиции. Для этого необходима обстоятельная предварительная подготовка учащихся как в содержательном, так и в процессуальном плане и наличие, по меньшей мере, двух противоположных мнений по обсуждаемой проблеме.

4. Метод проектов – способ организации учебно- познавательной деятельности учащихся, который позволяет привлечь их внимание и интерес к изучаемому предмету при условии, что выбранный ими проект является посильным для них, и в процессе работы над его выполнением они получат полезные, применимые на практике знания, умения и навыки. В процессе выполнения исследования, проекта, школьник показывает свою осведомленность в изучаемом круге вопросов, в определенной области знания. Педагогические функции метода проектов следующие: - развитие мотивации учащихся к изучению предмета; - обеспечение высокого уровня знаний учеников; - умение самостоятельно приобретать знания и применять их на практике; - развитие умения грамотно работать с информацией; - развитие каждого учащегося как творческой личности, способной к практической работе с различными материалами и инструментами; - формирование навыков поисковой и исследовательской деятельности; - развитие критического мышления. В процессе работы над проектом учащиеся самостоятельно ставят цель, составляют план, принимают решения на всех его этапах, оценивают и контролируют качество конечного продукта. Они самостоятельно находят информацию и используют ее в практических целях.

Метод проектов позволяет школьникам овладеть умением построения цепочки: от идеи через цели, задачи, мозговой штурм до реализации и публичной защиты проекта. В основе проектной деятельности учащихся лежит развитие познавательных навыков учащихся, умений самостоятельно конструировать свои знания, ориентироваться в информационном пространстве, развитие их критического и творческого мышления, умение увидеть, сформулировать, найти пути решения и решить проблему.

Проектная деятельность учащихся – это новая технология обучения. В отличие от традиционной, она позволяет перейти от учения как процесса запоминания к самостоятельной познавательной деятельности; от ориентации на среднего ученика к дифференцированному, персонифицированному обучению; от неопределённости и размытости перспектив «дружбы» с физикой к серьёзной мотивации деятельности в области физики или инженерных наук.

Проект – самостоятельная творческая работа ученика, начиная от идеи кончая материальным воплощением.

В реализации проектов заинтересованы все: ученик занят работой и развитием своего творческого потенциала (применением знаний в новых ситуациях) с перспективой получить несколько оценок и благополучной аттестации по физике (одного из сложных предметов), наконец, с перспективой пополнения Портфолио; учитель заинтересован в повышении знаний и интеллекта учащихся, их занятости творчеством; родители – в благополучной успеваемости их ребёнка, в перспективе вырастить ребёнка с умной головой, а ещё и с «золотыми» руками.

26

5. Экскурсия–это такая форма организации обучения, которая объединяет учебный процесс в школе с реальной жизнью и обеспечивает учащимся, в процессе непосредственного наблюдения, знакомство с предметами и явлениями в их естественном окружении. Объектами экскурсий могут быть научные лаборатории, электростанции, музеи, промышленные предприятия, конструкторские бюро, природа и пр. Посещение музеев, предприятий и т.п. требует от учащихся дисциплинированности, умения слушать, наблюдать, задавать вопросы, анализировать, составлять отчет. Экскурсии способствуют развитию любознательности школьников. Перед проведением экскурсии учащимся дается задание, которое они должны выполнить в процессе или после посещения того или иного объекта.

6. Слет исследователей природы. Одной из наиболее результативных форм организации деятельности школьников, обеспечивающей формирование высокого уровня ключевых компетенций, является проведение школьных слетов исследователей природы. Весь класс выезжает на природу к месту проведения слета, где учащимся предлагается выполнить ряд заданий. В число заданий можно включить следующие: - Измерение радиационного фона Земли в данном районе. - Измерение атмосферного давления. - Измерение влажности воздуха. - Измерение скорости и направления ветра и др. В рамках слета целесообразно провести следующие конкурсы: - организация места стоянки команды, соответствующей экологическим требованиям; - изучение экологического состояния местности и анализ полученных результатов. При проведении слета формируются следующие знания и умения: знание основных норм поведения человека в природе, знание основных показателей окружающей среды, владение методами и инструментарием оценки состояния окружающей среды, умение осуществлять экологически целесообразную деятельность. Проведение подобных слетов дает возможность применять физические знания на практике, повышать уровень социализации и уровень адаптации школьников не только к социальной, но и к природной среде. Подобная работа во многом повышает интерес к учебе, позволяет лучше изучить свой регион.

"Даже при самом глубоком знании материала не интересующийся своим предметом учитель с трудом может мотивировать детей, так как учащиеся начинают думать, что данный предмет лишен смысла, раз даже преподаватель не проявляет к нему интереса. Такой пример демонстрации исключительно внешней мотивации со стороны учителя может вызвать в учащихся мысли, что обучении выполняет лишь функцию средства источника благ" [2].

Литература:

1. Мерзлякова О.П. Зуев П.В. «Формирование ключевых компетенций учащихся в процессе обучения физике в школе». Методическое пособие для учителей Екатеринбург – 2009.-42с.

2. Маркова А.К., Матис Т.А., Орлов О.Б. «Формирование мотивации учения». - М.: Просвещение. - 1990. – 7 с.

27

ФИЗИКА АҚПАРАТТЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫҚ ДАМЫТУҒА БАҒЫТТАЛҒАН ӘДІСТЕР МЕН ӘДІСТЕМЕЛЕР

Д.Х. Кенбаев, Г.У. Нурабаева Бұл мақалада физика студенттер үшін қызығушылық ең табысты

нысанын іске қосу, оқыту мен іс-шараларының әр түрлілігін сипаттайды. Ағымдағы жағдай балалардың өсуі негізінде, жоғары өзара талаптарын және әрбір оқушының жеке ерекшеліктерін және қажеттіліктеріне бағытталғап оқыту, оның ішкі әлемі мен пән бойынша қызығушылық дамытуға ықпал ете отыра, жаңа әдістері мен құралдарын қолдану.

METHODS AND TECHNIGUES AIMED AT THE DEVELOPMENT OF IN INFORMATIVE INTEREST AT STUDENTS PHYSICS

D.X. Kenbayev, G.U. Nurabaeva

This article describes the different types of teaching and learning activities that enable the most successfully generate interest in students to physics. The existing current situation encourages teachers to look for new methods and means of training, focused on the individual characteristics and needs of each student, his inner world and the subjective experience of contributing to the development of interest in the subject, embodying the idea of high mutual demands and respect, based on the increased independence of children and significantly expand and enrich the methodological arsenal of teachers, since it is known that the constancy - the enemy interest. ӘОЖ: 316.6 Қ.Б. Байкен, Н.А. Кулмышева Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті

ҰЖЫМДАҒЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ОҚШАУЛАНУ МӘСЕЛЕСІ

Аңдатпа: Мақалада ұжым ұғымы және ұжымды сипаттайтын мақсаттар

мен міндеттерді айқындай отырып,оқушылардың ұжымнан оқшаулану себептерін анықтау, сонымен қатар, ұжымда оқушыға кері әсер ететін жағдайларды тиімді басқаруға қойылатын талаптар қарастырылған.

Түйін сөздер: ұжым,әлеуметтік оқшаулану,оқшаулану,тұйықтық, ұялшақтық

,тежелгіштік. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың2011-2020 жж.

арналған ҚР білімді дамыту мемлекеттік жобасында: «Біздің болашағымыз – жастар. Жастар-болашағымыздың тірегі.

Біз жастарды жаңа өмірге бейімдей білуіміз керек» делінген.Сонымен қатар еліміздің жасөспірімдеріне білім беру мен тәрбиелеу ісін жақсарту мен нығайту мәселесін баса айтқан. Жастар - біздің болашағымыз ретінде олардың білім деңгейі мен салауаттылығы, сондай-ақ олардың жеке тұлға ретінде жетілуі қоғамымыздың негізгі шарты болып табылады [1].

28

Қазіргі таңда оқушылардың ұжымда оқшаулануы өзекті мәселенің бірі.Мектептегі оқушылар арасындағы туындайтын кейбір қарама-қайшылықтар, кейбір оқушылардың мінез-құлқы мен даралық ерекшеліктеріне байланысты түсінбеушіліктер, топқа енгісі келмейтін жағдайлар жиі кездеседі.Мұндай жағдайлар бала өмірі мен психикасына кері әсерін тигізеді.Осыдан келіп баланың дамуында түрлі ауытқулар, сабаққа қатынасының өзгеруі байқала бастайды. Топтың жеке адамға, адамның топқа әсер ету негізінде оқушылар арасында дараланатын немесе оқшауланатын жағдайлар да туындап жатады.

Ұжым мәселесімен философтар,әлеуметтанушылар,әлеуметтікпсихологтар, педагогтар айналысуда.Ұжымның теориясын дамытуға П.П.Блонский, Л.С.Выготский, Н.К.Крупская, Г.И.Шукина, Т.А.Ильина, Ю.К.Бабанский және т.б. өз үлестерін қосты.

Ғылыми зерттеулердің нәтижесінде ғалымдар жалпы ұжым ұғымына бірнеше анықтама береді. Мысалы, Г.И.Шукина: «Ұжым дегеніміз – бірыңғай қоғамдық бағалы мақсаты бар,жауапты міндеттері, өздерінің ұжымдық органы, басқа ұйымдармен тығыз байланысы бар балалардың біріккен тобы»- деп түсіндіреді. Ал, Т.А.Ильина: «Ұжым – арнайы мақсатқа бағытталған, іс-әрекет негізінде ұйымдасқан адамдар бірлестігінің формасы» екенін көтереді.Ю. К.Бабанский:«Қоғамдық мәні бар, ортақ мақсаттар негізінде жалпы маңызды бағыттарға байланысты қарым-қатынас жасайтын адамдардың әлеуметтік бірлестігі - ұжым»деген ұғымды қамтиды [2].

Сонымен, жоғарыда ғалымдардың ұжым ұғымына берген анықтамалары А.СМакаренконың жеке адамның ұжымдақалыптастыру жүйесі туралы ғылыми теориясынанегізделгенін көреміз.Ұжым дегеніміз - қоғамның бір бөлігі болып табылатын адамдар тобы. Ол қоғам мақсатына бағытталған, іс-әрекетте жалпы мақсат көздейтін адамдар тобы. Оның дәлелдеуі бойынша ұжым адамдардың жәй ғана жиынтығы емес немесе кездейсоқ топтаса салуы емес, ол жалпы мақсатқа жетуі, алға міндет етіп қойған қоғамға пайда тигізуге тырысушылар тобы деп аталуы мүмкін.Балаларды ұжымда біріктірудің негізгі көзі-ортақ мақсат пен айқын міндетті асыруға бағытталған біріккен іс-әрекеттің болуы. Ұжым сипаты адамның әрекеттерінен көрінеді.

Ұлы педагог ұжымды сипаттайтын мақсаттары бүгінгі таңда да өз мәнін жойған жоқ. Ол мақсат мына төмендегілер:

ü Ұжым алдында айқын түрде бағыт-бағдар болуы қажет; ü Барлық ұжым мүшелерінің және әрқайсысының өзіндік пікірі болуы қажет; ü Ұжым мүшелерінің өз арасындағы міндеттерді белгілеуі керек; ü Қатаң түрде орнатылған тәртіптің болуы оны ұжым мүшелерінің ерікті

түрде орындауы; ü Ұжымдағы жеке адамдардың өз мүшелері үшін ұжым алдындағы

жауапкершілігі, өзара көмек, бақылау, жолдастық сезім, қайырымдылық, қарым-қатынастың болуы.

Қоғамда ұжым жеке адамдарға қатысты мына міндеттерді атқарады: 1. Пайдалы қоғамдық іс-әрекетті жасауға итермелейді; 2. Қоғамның адамдарын саяси қоғамдық өміріне тартады, оны басқару ісіне

қатыстырады. 3. Тәрбиені жүзеге асырады. Кейбір жеке адамдарды қайтадан тәрбиелейді. Ұжымның тәрбиелеуші міндеттерін аша отырып, ол балалар ұжымының

қоғамға пайдалы іс-әрекеттерін біріктіріп отырудың маңызын атап көрсетті.

29

А.С.Макаренко ұжымы қозғалмастан бір орында тұра алмайды, ол үнемі дамып отырады және ұжымның әрбір мүшесінің қалыптасуына күшті ықпал жасайды.Ұжымның үздіксіз дамуы барысында жеке тұлғаның қоғамнан тыс қалу мәселесіне көңіл бөлу қажет. Яғни, ұжымнан оқушылардың оқшаулануына баса назар аудару керек [3].

«Әлеуметтік оқшаулану», «оқшаулану», «ұялшақтық»– жалғыздыққа душар болған адамның жағдайын сипаттайтын терминдердің бірі. Әлеуметтік қобалжу, қоршаған орта алдындағы қорқыныш, қауіптенушілік сезімі – семантикалық жағынан жақын түсініктер.

К.Рубинштейннің ойынша «әлеуметтік оқшаулану», «тұйықтық», «тежелгіштік», «ұяңдық» сияқты терминдер шындыққа келгенде, әртүрлі феномендерді белгілейді. К.Рубин өз еңбектерінде «әлеуметтік оқшалану» термині зерттеуші топ үшін жалғыздықты сипаттайтын әртүрлі формаларды жалпылаушы ретінде көрсетеді. Оқшауланған баланың себептері түрлі болатындығы белгілі.Бірінші кезекте әлеуметтік оқшаланудың бір түрі - балада қорқыныш пен қобалжу кезінде көрінетін ұяңдық. Оның мотивациясы әлеуметтік бағаға деген қорқыныш сезімімен байланысты. Әлеуметтік оқшауланудың келесі формасы - тұйықтық. Мұның мотиві болып жаңа жағдайға және әлеуметтік бағаға деген қорқыныш сезімі табылады.

Т.Гутеил және Р.Шейдер еңбектерінде оқшаулану ұғымын жан-жақты түсіндіруге тырысады.Олардың айтуы бойынша адамдардағы бостандықты шектеу - әрдайым үлкен жауапкершілікті іс.Тәрбие саласында баланың қандайда бір теріс қасиетіне байланысты өз бөлмесіне қамап қою, яғни бір өзін қалдыру жазасы қолданылады. Көптеген балалар мұны қатаң сөгіс, жазалау деп қабылдамайды. Дегенмен кейбір балалар өзін мен қажетсіз адаммын, маған бәрі теріс қарайды деп сезінеді [4].

Оқшаулану ұғымы - қабылдау, қарым-қатынас, әрекет және мінез-құлқы сферасында да қолданылады. Ендігі кезекте бұларға сипаттама беруге тырысайық.

1.Қабылдау сферасындағы оқшаулану - оқшаулану кезінде біртекті жағдай құрылуына орай, қажетті ақпараттарды қабылдағысы келмейтін күйі көрінеді.

2.Қарым-қатынас сферасындағы оқшаулану.Мұнда оқшаулану әрекеті адамды басқа адамдардан уақытша бөліп тастау көрінеді.

3.Мінез-құлық сферасындағы оқшаулану. Егер адам өзінің әрекетін басқара алмаса, онда оқшаулану арқылы оны өзінен және айналасындағыларынан бөлектеу арқылы агрессивті әрекет мүмкіндіктерінен арылуға болады. Бұдан кейін онда кінәлілігін, ұялу сезімдері туындайды.

Ұжымдағы баланың жеке дара ерекшеліктеріне әсер етпеуіне кім кепіл. Оқушының топтан оқшаулану жағдайларында оған кері әсер ететін жағдайларда кездесуі мүмкін, яғни кейбір басқа мұғалім күтпеген нәтиже, эффектілер көрінуі мүмкін.

Мектеп қабырғасында көрінетін баланың ұжымнан оқшаулану жағдайлары бірнеше себептің негізінде болады.Дегенмен балалардың өз арасында туындаған оқшаулану жағдайларын мұғалімі оны тиімді басқаруға қойылатын талаптарды жүзеге асырып отыру қажет.

1.Оқшауланғанадаммен жұмыс жасау барысында оқшауланудың педагогикалық, құқықтық және этикалық ережелерімен танысу қажет.

30

2. Бала ұжымнан тыс қалмау үшін оған алдын-ала ескерту жағдайлары, өз кемшіліктерін жоюға мүмкіншіліктер берілу қажет тек одан нәтиже шықпаған жағдайда ғана күштеуі мүмкін.

3. Оқушылар арасында туындаған мұндай жағдайдағы оқшауланған баланың ата-анасымен немесе балаға жауапты жанұя мүшелерімен тез арада байланыс жасау қажет. Олардың мұндай жағдайдың не себептен туындағандығын білгісі келген сұрақтарына жауап беру керек.

4.Сыныпта болып жатқан бұл үрдісте мұғалім оқушыны үнемі бақылап, қадағалап, жағдаяттарды белгілеу арқылы парақта түсінікті етіп тіркеп отыруы тиіс.

5. Кез-келген жағдайда оқушы мұғаліммен еркін кеңесе алу қажет,яғни оқушы ең болмағанда мұғалімге ойынашық жеткізе білу керек.Ұжымда оқшауланған оқушының эмоциялық күйлерін үнемі бақылап отыру қажет.

6. Оқушылар арасында оқшауланған оқушы туралы мұғалім қажетті ақпаратты білу керек. Басқа оқушылармен оның соңы немен аяқталатынын алдын ала мүмкіншілігінше талқылап алған жөн [5].

«Бүгінгі ұрпақ - жарқын болашақтың кепілі» деп білеміз. Сондықтан жастардың қоғамнан тыс қалуы үлкен қауіп төндіретіні анық. Осыған байланысты ұжымнан оқушылардың тыс болуының бір себебі – олардың ақыл-ой деңгейі, сабаққа үлгерімі, сондай-ақ оқу тапсырмаларына селқос қарауы болып табылады.А.С.Макаренконың "жеке адам ұжымда дамиды және ұжым арқылы қалыптасады" қағидасына сүйене отырып, бұл мәселелердің теориялық тұрғыда заңдылықтары мен психологиялық ерекшеліктерін ашудың мәні зор. Зерттеуде жиі кездесетін мәселе - топтан оқшауланған оқушыларды анықтаудың жолдары,ұжымнан оқшаулану себептерін ашу, сондай-ақ мұндай балалармен нәтижелі жұмыс жүргізуге арналған кеңестер мен психологиялық қызмет жолдарын анықтау біздің келесі зерттеу жұмысымызда беріледі.

ӘДЕБИЕТТЕР

1. "Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспары туралы" Қазақстан Республикасының Президенті Жарлығының жобасы туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 15 қаңтардағы № 9 Қаулысы

2. Бабанский Ю.К. Коллектив – Москва, 2003.- 256 с. 3. Макаренко А. С. Сочинения. - 3-е изд. - М.: Смысл, 2002. - 240 с. 4. Рубинштейн Л.С. Основы общей психологии - СПб Питер, 2000.- 265 с. 5. Рояк А.А Проблема социальной изоляции детей. //Вопросы психологии2004, №3. – С. 110-113

ПРОБЛЕМА ОТСТРАНЕНИЯ УЧЕНИКОВ ОТ КОЛЛЕКТИВА

Қ.Б. Байкен, Н.А. Кулмышева

Аннотация:В статье рассматриваются понятие коллектив и определяя цели, задачи расскрывающие коллектив выяснить причины отстранения учеников от коллектива, в том числе рассматриваются требования для эффктивного контроля над ситуациями, которые негативно влияют на коллектив учеников.

31

PROBLEM TO IZOLATION PUPLES K.B.Baiken N.A.Kurmysheva

Abstract: Тhe article definition of the purposes and tasks pupil the studying from

collective of inqiry besides negative impact on collective characterizing a concept and collective isolation effective maqanment of cases when requirement to goods.

ӘОЖ: 796.01:159.9 Т.О. Мазибаев, Г.К. Джумажанова Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті

ӘР ТҮРЛІ СПОРТ ТҮРЛЕРІНДЕГІ СПОРТШЫЛАРДЫҢ

МОТИВАЦИЯ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Аңдатпа: Мақалада әр түрлі спорт түрлерімен айналысатын спортшыларда мотивация ерекшеліктері және айырмашылықтары, сонымен қатар спорт саласын психологиялық қамтамасыз ету жағынан адамды спортпен шұғылдануға итермелейтін мотивация маңыздылығы қарастырылған.

Түйін сөздер: спортшылар, мотивация, мақсатқа жету, атрибутивті

теория, мотив, спорт түрлері. Бұл күнде спорт психологиясын зерттеуге деген зор қызығушылықтар

туындауда. Әлемнің көптеген елдерінде спорт психологиясының ғылыми жетілуі жүруде. Спорт психологиясының негізгі міндеттері – спортшылардың спорттық жоғары нәтижелерге жетуіне жағдай жасау ғана емес. Сонымен қатар, спортшы тұлғасын жан-жақты дамыту, оның жалпы және психологиялық мәдениетін көтеру болып табылады. Спорттық жарыстардың алдында спортшылардың психикасын сол үрдіске бейімдеп жаттықтыру және бәсекелестік мәселесінен жеңімпаз ететіндей нұсқалармен қаруландыру. Жарыс барысында өзін-өзі басқара алатын дәрежеге жеткізу.

Орта ғасырдан бері жетістікке жету мотивациясы зерттеле бастады. Д.С. Мак-Келанд зерттеу нәтижесінде жетістікке жету мотивациясының жеке түрлері бар екенін анықтады. Кейінірек мотивацияны Аткинсон Дж., Физер Н., Хекхаузен Х., және т.б. атақты ғалымдар зерттеді [1].

Көптеген қазіргі заман ғалымдары, спортпен шұғылдану барысында әрқашан жастардың қажеттіліктері мен қызығушылықтары ескеріле бермейді. Сонымен қатар, бапкердің өз оқушыларының мотивациялық ерекшеліктері жайлы жетік білуі, олардың кәсіби жетістіктеріне маңызды әсерін тигізеді. Мотивация - іске қосу тетігі, жаттығулар және жарыстар кезінде қажетті деңгейді сақтау, белсенділікті қадағалау, ойлаған нәтижеге жету үшін әртүрлі құралдарды пайдалану.

Жоғарғы кластағы спортшылардың жетістікке жету мотивациясын қалыптастыру өте маңызды. Өйткені қазіргі спорттағы жоғарғы жетістіктердің сапасы пен спортшылардың шеберлік деңгейі көтерілді. Осыдан 20 жыл бұрын рекорд бірнеше жыл сақталды және спортшылардың дайындық деңгейі бірталай ажыратылса, қазір бұл айырмашылық мүлдем жоқтың қасы. Қазір спортшылардың жарыстағы деңгейі дайындықтағы жоғарғы деңгейімен бірдей.

32

Осылай, спортшы жоғарғы нәтижеге және жеңістерге жету үшін, дайындық кезінде жетістікке жету мотивациясын қалыптастыру өте маңызды [2].

Негізінен, мотивация-жалпылай ұғым, тырысу қарқыны және бағытты бақылаудың күрделі процесі. Дене шынықтыру және спорт саласындағы психологтар мотивацияның әсерін ішкі және сыртқы мотивация, жарыс түріндегі жетістікке жету мотивациясы және т.б. жан-жақты қарастырады. Бұл құрауыштар мотивация ұғымының анықтамасы болып табылады.

Мотивация – бұл спорттық қабілеттіліктерді үйрену және пайдалануда негізгі рөл атқарады.

Мотивация – бұл, ең алдымен жетістікке, жоғары нәтижеге деген ұмтылыс. Егер адам, жоғары нәтижеге, жетістікке жетуге ұмтылысы болса, онда оның мотивациясы жеткілікті деңгейде.

Психологиялық мотивтің негізгі қыры, адамды спортпен айналысуға құштар етуі. Сонымен бірге, бұл мотивтер күрделі сипатымен ерекшеленеді. Сәйкесінше спорттың қиындықтары мен әртүрлігі келесідей:

1) Спорттық салының тікелей мотивті: a) спортшының бұлшық ет белсенділігінен өзіндік тұрғыда қанағаттандырыдуы б) өз қимыл-қозғалысының ептілігіне, дәлдігіне, сұлулығына тамсануы, в) қиын және қауіпті жаттығуларды жасау барысында батылдық танытыу г) спорт жағынан өте маңызды жарыстарға қатысудан ләззат алуы д) рекордтық нәтижеге жетуге, өзіннің спорттық шеберлігін көрсетуге деген

ұмтылыс г) спорт жағынан өте маңызды жарыстарға қатысудан ләззат алуы д) рекордтық нәтижеге жетуге, өзінің спорттық шеберлігін көрсетуге деген

ұмтылыс 2. Спорттық саладығы қорытынды мотивтер: a) күшті, мықты және дені сау болуға деген ұмтылыс (денім сау және көңіл-

күйім көтерінкі болуы үшін, спортпен шұғылданамын) б) спорт арқылы өзін практикалық тұрғыда дайындауға ұмтылыс (физикалық

тұрғыда мықты болу үшін, спортпен шұғылданамын) в) спорттық саланың қоғамдық маңыздылығын түсіну (әлемдік рекордтарды

бағындырамын, өз елімнің беделін арттырамын) [3]. Қазіргі таңда, адамды іс-әрекетке итермелейтін 3 теория қалыптасқан: 1) жетістікке жету қажеттілігі теориясы 2) атрибуция теориясы 3) мақсатқа жету теориясы Жетістікке жету мотивацияның әрбір теориясын қарастырайық. 1) жетістікке жету қажеттілігі теориясы: жүріс-тұрыстың маңызды көрсеткіші

ретінде жеке және ситуациялық факторлады ескере отырып, аралас модельді білдіреді. Бұл теорияны бес кұрамнан кұралған:

a) жеке факторлар және мотивтер. Кез-келген адамға жетістік мотивының екі түрі сәйкес келеді: Жетістікке жету және сәтсіздікпен алшақтау. Жетістікке жету мотиві мақтаныш сезімін тудырса, ал алшақтау-ұялу немесе сәтсіздіктерге қорқыныш сезімін тідырады. Осы теорияға сәйкес, біздің жүріс-тұрысымыз осы мотивдардың деңгейімен анықталады. Үлкен жетістіктерге жететін адамдардың жетістікке жету мотиві жоғары, ал сәтсіздікпен алшақтау мотиві төмен. Олар сәтсіздікті ойламайды, олар өздерінің қабілеттіліктерін бағалағанды ұнатады. Ал үлкен жетістіктерге жете

33

бермейтін адамдардың жетістікке жету мотивациясы төмен және сәтсіздіктен алшақтау сезімі жоғары. Олар сәтсіздіктен қорқады, әрқашан соны ойлайды.

б) ситуациялық әсер. Тек қана жеке мінез ерекшеліктеріне ғана сүйеніп, дәл жүріс-тұрысын анықтау мүмкін емес. Жағдайды да еске алу керек. Қажеттілік теориясына екі жағдай кіреді: жағдайда жетістікке жету мүмкіндігі, сіздің кіммен жарысатыныңызға және тапсырмасының қиындығына байланысты.

в) нәтижелік үрдістер. Жетістікке жету қажеттілігі теориясының үшінші құрамы нәтижелік немесе тәртіптік үрдісі-белгілі жағдайға байланысты адамның жетістік деңгейін құоастыру. Бұл теорияның жағдайды анықтау эффективтілігі 50 де 50. Үлкен жетістіктерге жететін адамдар бұндай жағдайларға қарсы тұра алады, өйткені олар, өздеріне тең қарсыластармен сайысқан ұнайды. Үлкен жетістіктерге жетпейтін адамдар бұндай жағдайлардан қашып, жеңілге қарай жүгіреді. Кейде олар өздеріннің қолынан келмейтін тапсырмаға қарай жүгіреді. 50 де 50 болып тұрған кездерде шектен тыс уайымға салынады, бұл нашар көрсеткіштерге әкеледі. Егер олар мұндай жағдайлардан құтыла алмаса, сәтсіздіктен алшақтау қажеттілігі жоғарылап, ішкі күйзеліске алып келеді.

г) эмоциялық реакция (мақтаныш пен ұят). Үлкен жетістікке жететіндер мен жетпейтіндер мақтаныш сезімін сезінгісі келеді, бірақ ситуациялық факторларға байланысты, олар өздерін әртүрлі сезінеді: бірінде мақтаныш сезімі, бірінде ұят пен қорқыныш сезімі.

д) мінез-құлық жетістігі. Жетістіктің қажеттілігі теориясының бесінші құрамы алдындағы төрт құрамды қоса алғанда, адамның мінез-құлқына әсер етеді. Жетістікке жететін адамдар көбінесе саысқанды ұнатады. Жетістікке жетпейтін адамдар бұндай жағдайлардан алшақ жүргісі келеді.

2) атрибутивті теория: Атрибутив теориясы адамдардың жетістіктері мен сәтсіздіктерін түсіндіруге

негізделген. Осы теорияға байланысты сәттілік пен сәтсіздікті бірнеше санатқа бөліп көрсетуге болады. Теорияның негізі тұрақтылық, себептері (ішкі және сыртқы фактор) және бақылау (қадағаланатын немесе қадағаламайтын бақылау).

3) мақсатқа жету теориясы: Мақсатқа жету теориясына сәйкес, адам мотивациянын анықтайтын үш фактор

әсер етеді: жетістікке жету мақсаты, сезімталдық және жетістік мінезі. Адамның мотивациясын түсіну үшін, оған сәттілік пен сәтсіздік не білдіретінін білу керек.

Осылайша, мотивация-жалпы ұғым, тырысу қарқыны және бағытты бақылаудың күрделі процесі. Нақты мотивацияны түсіну үшін, мотивациялық емес әсерлерді анықтау керек және мотивациялық факторларды жылдам өзгерте алу керек [4].

Спорт саласындағы мотивация Спорт саласын психологиялық қамтамасыз ету жағынан адамды спортпен шұғылдануға итермелейтін мотивация маңызды.

Адамда қажеттіліктің туындауы немесе бірдеңе жетіспеушілігі, қоршаған ортаның әсері ішкі тепе-теңдігі бұзады. Психологиялық тұрғыдан, бұл әрқашан ішкі қысымның пайда болуына, өзін жайсыз сезінуіне байланысты. Қажеттікті тек қанағаттандыру арқылы жоюға болады. Сондықтан, кез-келген қажеттілік, оны қанағантыду үшін, ізденушілік қабілеттігін тудырады. Ғалымдардың айтуы бойынша кез-келген қажеттілікті әртүрлі жолмен қанағантындыруға болады. Адам өзі білетін жолды таңдауы мүмкін, бірақ оның таңдау құқығы жағдайына байланысты шектелген. Кейде қоршаған ортамыз белгілі бір жолды таңдауымызға итермелейді.

34

Сол кезде таңдау өзімен-өзі жасалғандай болады. Ең басында спорт саласы канағаттандыру құралы болса, кейін ол қажеттілікке айналады.

Г.Д. Горбунов бұл кешенге келесі қажеттіліктерді қосты: спорт саласындағы, белсенділіктегі қажеттілік, қозғалыс қажеттілігі, мақсат қою, сайысу, жеңу қажеттілігі, қоршаған ортасымен араласу және жаңаны үйрену қажеттілігі [5].

Д.К. Мак-Клелландтың мотивациялық теориясында адам мотивтері мен қажеттіліктерін жүзеге асыру мүмкіндіктері, жетістіке жетуге ұмтылу, негізгі мотивтік түрткі болып, қанағаттанушылық пен нәтиже түрлерінің болуын жатқызған жетістікке жету мотивациясы қоғамдық тарихи жағдайлармен байланысты қарастырылып, қоғамдағы экономикалық даму, жетістікке жету мотивтерінің ұлттық деңгейімен айқындалады деген қорытындыға келген [6].

Жалпы, жетістікке жету мотивациясы бұл адамның қандай да бір іс-әрекетті сапалы және жақсы орындап, өзінің іс-әрекетінің нәтижелерін жақсарту болып табылады. Ал жетістікке жету мотивациясы жоғары адамдардың мақсат және міндеттерді қоюда өзінің мүмкіндіктерін шынайы бағалайды, қиындықтарды жеңуге ұмтылып, іс-әрекетте жоғары нәтижелерге жетуге тырысады.

ӘДЕБИЕТТЕР

1 Гордеева Т.О. Мотивация достижения: теории, исследования, проблемы // Современная психология мотивации /под ред. Д.А. Леонтьева.– М.: Смысл, 2002. –с. 47-103.

2 Хекхаузен Х. Мотивация и деятельность. - 2-е изд. - СПб.: Питер. - М.: Смысл, 2003.

3 Хекхаузен Х. Психология мотивации достижения. Пер.с англ. –СПб.: Речь, 2001.- 240 с.

4 Пакулина С.А. Методика диагностики мотивации достижения успехов студентов в вузе // Психология обучения, 2009, №1. – С. 102-113

5 Занюк С.С. Психология мотивации. – Киев, 2001.- 351 с. 6 Ильин Е.П. Мотивация и мотивы. – СПб.: Питер, 2002.- 508 с.

ОСОБЕННОСТИ МОТИВАЦИИ СПОРТСМЕНОВ

В РАЗЛИЧНЫХ ВИДАХ СПОРТА Т.О. Мазибаев, Г.К. Джумажанова

Аннотация: В статье рассматриваются особенности и различия

мотивации у молодых спортсменов, занимающихся различными видами спорта. Причины, по которым спортсмен занимаются определенным видом спорта, могут быть самыми различными, и их трудно свести к каким-то очевидным принципам.

FEATURES OF THE MOTIVATION OF ATHLETES IN VARIOUS SPORTS

T. Mazibayev, G. Dzhumazhanova Abstract: The article discusses the features and differences of motivation in young

athletes involved in various sports. The reasons why an athlete engaged in a particular sport can be very different, and difficult to reduce to some clear principles.

35

ӘОЖ 378. 147: 811. 512. 122(574) А.А. Мұхтарова, Қ.Қ.Мұқанова Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті

ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУДЫҢ ТИІМДІ ӘДІСТЕРІ Мақалада оқу үрдісін белсендіруге негізделген оқытудың тиімді әдістері

қарастырылады. Тірек сөздер: оқу үрдісін белсендіру, оқыту технологиялары, білімалушылар,

ғылыми-зерттеу, дамыта оқыту Мақалада тиімділігі жоғары оқыту әдістеріне талдау жасалады. Мектепте қазақ тілін оқыту барысында теориялық және тәжірибелік білім

негіздерін меңгертумен ғана шектелмей, оқу үрдісінде оқушылардың шығрамашыл әлеуетін дамыту, ақпаратты өзі іздеп тауып өз тәжірибесінде қолдана білуге үйрету, ғылыми-ізденушілікке бағыттау қажеттілігі өмір талабы болып отыр. Аталған қажеттіліктердің оқыту үрдісінде іске аспауы қалыптасқан дәстүрлі оқыту жүйесі мүмкіндігін шектеулі екендігімен түсіндіруге болады. Бұл мәселе тек оқыту үрдісінде оқытудың әдіс-тәсілдерін үнемі жетілдіріп отыру арқылы шешімін таппақ. Осыған сай соңғы кездерде білім берудің жаңа даму бағытын қамтитын оқытудың жаңа түрлері практикаға енгзілдуде. Бұл оқыту технологияларының барлығы да оқытуда белгілі бір нәтижеге жету мақсатын, яғни, оқытуды кепілді нәтиже беретін өндірістік-технологиялық үрдіске айналдыру мақсатын көздеуден туындаған оқыту технологиялары. Бірақ оқыту технологияларының барлығын бірдей кез келген пәнді оқыту барысында қолдану мүмкін емес. Пәннің мақсат-міндетіне, ерекшелігіне қарай іріктеліп тиімдісі қолданылады.

Қазақ тілін меңгертуде тиімділігі жоғары деп есептелетін жаңа технологиялар қатарына деңгейлік оқыту технологиясын, компьютерлік оқыту технологиясын, дебат технологиясын, ойын арқылы оқыту технологиясын атап өтуге болады. Дебат технологиясы Австралиялық философ Карл Поппердің «Дебат» бағдарламасы бойынша қазір оқу үрдісінде кеңінен қолданылып жүрген оқыту технологияларының бірі – дебат технологиясы. «Дебат» француз сөзі. Пікір сайыс деген ұғымды білдіреді. Орыс тілі сөздігінде дебат сөзіне белгілі бір мәселені талқылау, пікір алмасу деген түсіндірме берілген. Яғни, дебат сөзі айтыс, жарыс сөз деген ұғымды білдіреді. Көптеген ғалымдар дискуссия мен дебат екеуі бір нәрсе, екеуінің ешқандай айырмашылығы жоқ деген пікір айтады. Бірақ көптеген мақалалар мен еңбектерді талдай келе, дискуссия мен дебаттың өзіндің айырмашылықтары бар екендігіне көз жеткізілді.

Дебат дискуссиясының басқа түрлерінен өзіндік жаңа методологиямен және жоғары дәрежелі ой әрекеттестігі арқылы ерекшеленеді. Біріншіден, егер дәстүрлі дисскуссияда оған қатысушы адам алдын ала белгіленген көзқарасты қорғаса, ал дебат тәртібі бойынша әрбір қатынасушы адам көтерілген мәселені міндетті түрде қарама-қарсы көзқарас жағынан қарастырады. Ал ол дебатқа қатынасушылардың мәселені жан-жақты талдай білу шеберлігін қалыптастыратын, оппоненттердің пікірін сыйлай білуге үйрететін бірден бір жол. Екіншіден, дебат өзінің технологиялығымен жеке және ұжымдық ой әрекетінің нақты алгоритімімен ерекшеленеді. Бұл ерекшелік

36

бойынша дебат технологиясы оқу үрдісінде жан-жақты білім алуды қамтамасыз етеді [1, 113].

Дебат технологиясының өзіндік жүргізілу тәртібі бар. Дебаттың өз мәнінде өтуі оның тақырыбын таңдаумен тығыз байланысты. Таңдалатын тақырып қазіргі күннің талабын қанағаттандыра алатындай болуы тиіс. Сол жағдайда әрі қызықты, әрі пайдалы дебат ұйымдастыруға қол жеткізуге болады. Мысалы, қазіргі күннің кезек күттірмейтін мәселесі - ҚР-ның мемлекеттік тілі бойынша дебат ұйымдастырғанда, студенттерді үш командаға бөліп өткізуге болады. Бұндағы бірінші топ – даттаушы, екінші топ – жақтаушы топ, ал үшінші топ опоннент міндетін атқарады. «ҚР-ның мемлекеттік тілін білу қажет» деген көзқарасты қолдаушылар жақтаушы топ болса, «ҚР-ның мемлекеттік тілін білу қажет емес» деген пікірді қолдаушылар даттаушы топ болады. Әр топ өкілдеріне дайындалуға 15 минут уақыт беріледі. Ал өз көзқарастарын қорғап шығу үшін 5 мин. уақыт беріледі. Үшінші топ мүшелеріне 3 минут беріледі.

Дебат технологиясы арқылы қазақ тілі сабағын ұйымдастырғанда оқу қызметінің бес түрін де (тыңдалым, тілдесім, оқылым, жазылым, айтылым) жетілдіруге болады. Дебат технологиясы студенттердің шығармашылық белсенділіктерін жетілдіреді, пәнге деген қызығушылықтары артып, пәннен терең білімділіктерін дамытады. Студенттердің сыни тұрғыдан ойлау дағдылары, зерттеу жүргізу дағдылары қалыптасады. Көтерілген мәселе бойынша көпшілік ақпарат құралдары мәліметтерімен, кітапханада, қосымша әдебиеттермен, статистикалық мәліметтермен, энциклопедиялық сөздіктермен т.б. жұмыс істей отырып білім қорларын молайтады. Қозғалған мәселе бойынша өз тұжырымдарын жасауға, қоғамда, адамзатқа пайдалы, пайдасыз не деген өлшеулерге өзіндік баға беруге үйренеді.

Ойын арқылы оқыту технологиясы Тілді үйретуде студенттердің сабаққа қызығушылығын, танымдық белсенділігін, тіл үйренуге деген ынтасын арттыру үшін түрлі ойындарды пайдалану - тиімді тәсілдердің бірі. Сабақ барысында ойын элементтерін пайдалану арқылы тілді жылдам әрі сапалы меңгеруге мүмкіндік туады. Жоғары оқу орындарында тілдерді оқытып үйретуде рөлдік және іскерлік ойындардың алатын орны ерекше. Себебі бұл ойындар студентті болашақ мамандығына бір табан жақындатып, іскерлік дағдыларының қалыптасуына ықпал етеді. «Появления деловых и ролевых игр, имитационных методов обеспечивают существенное повышение эффективности за счет экономий времени, трудозатрат и средств; решение проблем при дефиците информации; разрешение конфликтных ситуации» – деген тұжырым [2,280] уақытты үнемдеуге, мол ақпарат алуға мүмкіндік тудыратынын да көрсетеді. Іскерлік ойындар алғашқыда әскери жаттықтыруларда қолданылған. Ал оқу үрдісінде ең алғаш іскерлік ойындар 1930 жылы Ленинградта пайда болды. Оның негізін салушылар М.М. Бирштейн мен Т.П. Тимофевский болды. 70-80 жылдардан бастап іскерлік ойындар әртүрлі зерттеу институттарында жан-жақты қарастырылып, оқу үрдісінде белсенді қолданыла бастады [3,187]. Іскерлік ойындар оқу, өндірістік және зерттеу ойындары болып үшке бөлінеді. Оқу ойындарының негізгі ерекшеліктері мыналар:

1. Кәсіпорын, ұйым жетекшілерін т.б. тағайындап, оның атқаратын қызметін анықтау.

2. Ойынға қатысушылардың рөлдерін бөліп беру. 3. Рөлдік мақсаттың әртүрлілігі.

37

4. Ойынға қатысушылардың өзара әрекеттестігі. 5. Ойын ұжымының ортақ бір мақсатының болуы. 6. Мәселені бірлесіп шешу. 7. «Шешім цепочкасын» ойын кезінде іске асыру. 8. Шешімнің көп варианты болуы. т.б.

Іскерлік ойындарды сабақта пайдалану студенттердің тек іскерлік шеберліктерін қалыптастырып қана қоймай, сондай-ақ, іскерлік, орындаушылық, шыншылдық, белсенділік, жауаптылық т.б. сияқты қасиеттердің де қалыптасуына әсер етеді.

Оза оқыту технологиясы Оза оқыту технологиясының авторы – Мәскеудегі № 587 орта мектептің мұғалімі Лысенкова Софья Николаевна. Бекітіліген оқу бағдарламаларының өте күрделілігі, оны меңгертуге уақыттың жетіспеушілігі сияқты мәселелер оза оқыту технологиясының пайда болуына негіз болды. Оза оқыту технологиясының авторы бағдарламада көрсетілген оқу материалын толықтай меңгеріп шығу үшін оқу үрдісін басқаша үлгіде ұйымдастыру керек деп есептеген. Оның пікірінше, нағыз сабақ, ол – барлығына және бәріне уақыт жеткізу.

Сабақта үнемі тілдік қарым-қатынастың болуы, оқушылар мен оқытушылардың бір-бірімен ынтымақтастықта, түсінушілікте әрекет етулері, оқушылардың ойлау әрекеттерін үнемі белсендіріп отыру – оза оқытудың негізгі белгілерінің бірі [4].

Оза оқыту технологиясы бірнеше бағытта жүргізіледі. Оның біріншісі – жеке оқушымен жұмыс. Ол бойынша әр оқушыға жекелеме сұрақтар (дифференцированный опрос) бере отырып, оқу материалын меңгерту және ол алдымен үлгерімі жақсы оқушылардан басталып сұралады. Одан кейін орташа оқитын оқушыдан, соңында үлгерімі төмен оқушымен жұмыс жүргізіледі. Оза оқыту технологиясының бұл түрінің негізгі қағидасы – білімді жақсы меңгерген оқушы арқылы білмейтін оқушыны үйрету. Оза оқыту технологиясының келесі түрі – тірек-сызбалар (таблица, карточка, сурет) арқылы оқыту. Тірек-сызбалар арқылы оқытудың бір ерекшелігі – олар алдын ала дайындалып, сызылмайды. Тірек-сызбалар әр сабақ үстінде, яғни жаңа материалды меңгерту барысында дайындалады. Сонда оқушылар ережені, формуланы т.б. құр жаттап алмай, салыстыру, сызу, көру арқылы оқу материалын өздері меңгеріп, есте берік сақтайды. Ол тірек-сызбалар сабақ соңынан кейін көзден таса жерге алынып тасталмайды. Керісінше, білім берік меңгерілгенше оқушылардың көз алдарында ілініп тұрады. Тірек-сызбалар арқылы оқыту, біріншіден қатені дер кезінде көрсетіп отырса, екіншіден, жіберілген қатені сол сәтте түзетуге, үшіншіден, әр өткен материалды әрбір сабақта есте түсіріп отыруға мүмкіндік береді. Сондай-ақ тірек-сызбалар уақыт үнемдеуге, оқу материалын жылдам меңгеруге игі ықпал етеді. Қарастырып өткен оқытудың тиімді әдістерінің әр қайсысы да қазақ тілін оқытып үйретуде тілдік қатынасты іске асыруды мақсат етеді. Өйткені тілді оқыту мәселесіндегі жаңа технологияның теориялық, практикалық маңызы оқушыларға, студенттерге, жалпы тіл үйренушілерге тілдік қатынасты үйренуге келіп тіреледі. Яғни, тілдік қатынастың іске асуы жаңа технология түрлерін қазақ тілі сабағында қолданыумен тікелей байланысты.

38

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 1. Петровский А.В. Личность. Деятельность. Коллектив. – М.,Политиздат. 1982. с -

255. 2. Галиев Т. Системный подход к интенсификациий учебного процесса. –Караганда.

– 2002. -305с. 3. Давыдов В.В. Виды обобщения в обучений. – М.: Просвещение, 1972. -432 с. 4. Юдин В. Сколько технологий в педагогике? //Школьные технологий. – 1999. №3. С.34-40.

АКТИВНЫЕ МЕТОДЫ ОБУЧЕНИЯ КАЗАХСКОМУ ЯЗЫКУ

А.А.Мухтарова, К.К.Муканова В данной статье анализируются методы обучения, активизирующие

учебные деятельности обучающихся.

ACTIVE TEACHING METHODS OF THE LANGUAGE A.A.Muhtarova, K. Mukhanova

This article considers different kinds of pedagogical technologies in educational

proces

ӘОЖ 372.881.151.212.2 С. Берікбол, Қ.Қ.Мұқанова Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті

БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЖАҢА ОҚЫТУ ӘДІСТЕРІ Мақалада білім беру жүйесіндегі жаңа оқыту әдістері қарастырылып,

талданады. Тірек сөздер: білім беру жүйесі, оқыту технологиялары, білімалушылар,

дамыта оқыту, проблемалық оқыту, модульдік оқыту. Қазіргі таңда елдің болашақ азаматтарын қалыптастыру бағытындағы білім

беру мәселесі - мемлекетіміздің басты саясатының бірі. Білім мен ғылымның ел дамуына оңтайлы әсер етуі үшін демократияландыру, оқыту жүйесін заман талабына сай үйлестіре алу міндеті туындап, білімге, бүкіл оқу-әдістемелік жүйеге жаңа талаптар қойылуда. Мұғалім өз білім-білігін, оқытудың әдіс-тәсілдерін үнемі жетілдіріп отыруы және жаңа педагогикалық технологияны меңгеруі тиіс. Оқытудың жаңа әдістерін енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық, ғаламдық. коммуникациялық желілерге шығу - XXI ғасырдың басты талабы. Бүгінгі күні жаңа оқыту әдістері өз қолдауларын тауып, оқу үрдісінде қолданылуда.

Жалпы озық әдістер қатарында бүгінгі таңда модульдік тәсілмен оқыту, проблемаландырып оқыту, дамыта оқыту, оза оқыту, қарқынды оқыту, ұжымдық оқыту, деңгейлік оқыту, саралап-даралап оқыту, компьютерлік технологиямен оқыту, дебаттық технология бойынша оқыту, ойын арқылы оқыту сияқты жаңа оқыту түрлері тиімді қолданылуда. Әр жаңа оқыту түрі сабақтың әрбір бөлігінде белгілі

39

бір нәтижеге қол жеткізуге бағыттайды. Олар тек білімді жалаң беріп қана қоймайды, біліммен терең де берік қаруландыруды, сонан соң меңгерген білімдерін күнделікті өмірде іскерлікпен қолдана білуді көздейді.

Модульдік тәсілмен оқыту Модуль дегеніміз – бір-бірімен тығыз байланысты ірі блоктар, бағдарламадағы тақырыптар, яғни оқу модулі ақпараттардың аяқталған блогінен тұрып, білім мазмұны, білімді игеру қарқыны, студенттердің өз бетінше жұмыс істей алу мүмкіндігі, оқудың әдістері мен тәсілдері бойынша оқытудың дербестігін қамтамасыз етеді.

Модульдік оқыту технологиясының ең басты белгілерінің бірі – студенттердің оқу белсенділігі болып табылады. Оқу материалы белсенді іс-әрекет барысында сапалы меңгеріледі.

Модульдік оқытудың келесі бір белгісі – оқу материалының шағын бөліктерін үлкен бір тақырып ретінде алып, яғни, ірі блоктарға бөліп оқыту. Бұл ретте тірек-сызбаларды қолдану көзделген. Кейбір ғалымдар икемділік пен еркінділікті де модульдік оқыту технологиясының негізгі белгілерінің қатарына жатқызады [1,76-92] Дамыта оқыту Дамыта оқыту – белсенді іс-әрекетке негізделген, жеке тұлғаның ерекшелігі мен білім деңгейін ескеретін, жеке тұлғаның барлық қасиеттерін тұтас дамытуға негізделген оқыту технологиясы. Дамыта оқыту технологиясының оқытуда қолданылатын негізгі ұстанымы: білімді күрделіден жеңілген қарай меңгерту, яғни қиын тапсырмалар беру арқылы меңгерту болып табылады. Бұл жердегі «қиын» ұғымы жолда кездескен бөгеттерді жеңіп шығумен байланысты берілген. Ғалым Л.В. Занковтың пікірінше, жеңілден күрделіге қарай берілетін білім баланың дамуын тежейді [2,125]. Өйткені біртіндеп берілетін дайын білім баланы еш ойландырмайды. Ал оқу үрдісін қиын деңгейде ұйымдастыру арқылы баланың дамуына жол ашылады. Оқушы алдына саналы түрде белгілі бір мақсат қойылып, кездескен қиыншылықтарды жеңуге тырысады, ізденеді ойланады, өзіндік жұмыс атқарады.

Қорытындылай айтқанда, дамыта оқыту технологиясы: - оқушыны жан-жақты дамытуға; - мәселелік жағдайларды шешуге; - ойлау қабілетін дамытуға; - танымдық қызығушылықтарын арттыруға мүмкіндік береді. Проблемаландырып оқыту Проблемалындырып оқыту әдісі студенттердің ой-санасының белсенді жұмыс

атқаруы арқасында ғана саналы жүзеге асады. Дәстүрлі оқыту әдісінен проблемаландырып оқытудың екі түрлі айырмашылығы бар. Біріншісі – оқытудың мақсаты жөнінен, екіншісі – педагогикалық үрдісті ұйымдастыру қағидасы жөнінен. Біріншісі бойынша, мұнда әдебиеттерде дайындап көрсетілген білімді қайталап өз қалпында түсіну талап етілмейді. Керісінше, сол оқу әдебиеттерінде көрсетілген теориялық мәселелерден туатын жаңа пікірлерді, жаңа ұғымдарды студенттердің өз беттерімен іздестіру мақсаты қойылады. Мұнда студенттердің білімге деген ынтасын арттыру көзделеді. Екінші ұйымдастырудағы айырмашылық бойынша проблемаландырып оқыту әдісінде оқытушы оқу материалын баяндай отырып, оған байланысты бірнеше

40

сұрақтарды оқушылардың өздерінің шешуіне жағдай жасайды. Яғни, проблемаларды студенттердің өздерінің шешуіне жол ашылады.

Проблемалық жағдай туғызуда мынандай ережеге сүйену керек: 1. Проблемалық сұрақтарды студенттердің білмеуі; 2. Проблемалық сұрақтарды шешуде студенттердің бұрынғы қалыптасқан

білімін пайдалану, ол жетіспеген жағдайда жаңа ұғымдарды іздестіру. П.И.Пидкасистый проблемалық жағдай туғызу мен оны шешудің 5 кезеңін

былай деп көрсетеді: 1. Проблемалық жағдай туғызу. 2. Проблеманы шешу және оған өз тұжырымын беруге әрекет ету. 3. Қиындық тудырған мәселе бойынша талдау жасау, себебін іздестіру, оны

шешудің гипотезасын беру. 4. Білімін жетілдіру арқылы гипотезаны дәлелдеу. 5. Проблемалық жағдайды шешу[3,62]. Қысқаша қорытындылап айтқанда, проблемаландырып оқыту дегеніміз –

оқытушы мен студенттердің бірлесіп оқу және іздену әрекеті. Проблемалық жағдайларды шешу, студенттердің өз беттерінше саралау, түсіну, игеру, талдау, баға беруі болып табылады.

Компьютерлік технологиямен оқыту Компьютерлік технология оқытушылардың оқыту әдістері мен оқу үдерісін

ұйымдастыру түрлерін түбегейлі өзгертуге, оқу үдерісін үнемі жаңартып отыруға, оқытушылар мен үйренушілерге өзіндік және бірлесіп шығармашылық жұмыс істеулеріне мүмкіндік береді.

Қазақ тілі сабағында компьютерді қолдану мәтіндер мен ақпараттарды білуге жол ашады. Тыңдаушылардың өз бетінше жұмыс істеу дағдысын және олардың танымдық белсенділігін арттырады. Орфографиялық, лексикалық дағдыларын қалыптастырады. Компьютер әсіресе, тіл үйренушілердің әр түрлі тілдік жаттығу жұмыстарын орындау кезінде одан көп көмегін тигізеді. Негізінен мына әдіс-тәсілдер қолданылады:

1) Сұрақ-жауап диалогы, тапсырманың мәні компьютердің сұрағына тура жауап беру; сұрақ құрастыру үшін негізгі тілдік мәтін пайдаланылады.

2) Таңдап алынған жауаптар диалогы. Жауап беруші ұсынылған жауаптар тізбегінен өз жауабын таңдайды.

3) Бос орынды толтыруға арналған жаттығулар. 4) Сөздікті қаншалықты меңгергендігін бақылауға арналған жаттығулар:

компьютер аударуды керек ететін сөздер тізімін ұсынады; орысша-қазақша жазылған сөздер ұсынылады. Олардың ішінен дұрыс эквиваленттерін тауып, жұп құрау қажет. Компьютер интерактивті оқытудың жоғарғы сатысын қамтамасыз етеді. Бұл жаттығу жасау барысында оқушының іс-әрекеті компьютердің үнемі әрі тез реакциясы арқылы жүзеге асады. Оқушылар жұмыс қарқынын өздері белгілейтін болғандықтан, компьютерлік оқу өз бетімен оқудың принциптеріне толық жауап береді [4, 17].

Компьютерге үйретуші техника ретінде қарау, оны қазақ тілін үйрету үшін пайдалану мүмкіндігі оқыту үдерісін өзгертті және оқыту әдістемесіне түбегейлі түрде әсер етті. Психологтардың пайымдауынша, сабақта әр түрлі компьютерлік технологияларды пайдалану оқушылардың қызығушылығын арттырады және өз қабілетіне сенімділігін тудырады.

41

Компьютерлік технология оқытушылардың оқыту әдістері мен оқу үрдісін ұйымдастыру түрлерін түбегейлі өзгертуге, оқу үрдісін үнемі жаңартып отыруға, оқытушылар мен студенттерге өзіндік және бірлесіп шығармашылық жұмыс істеулеріне мүмкіндік береді.

Компьютерлік технологияны оқу үрдісінде қолдану арқылы: - компьютер құралдарын қажетті деңгейде пайдалана алатындай жан-жақты

дамыған дара тұлға тәрбиелеуге; - білімді демократияландыруға және ізгілендіруге; - жаппай компьтерлік сауаттылық мәселесін шешуге; - студенттердің шығармашылық қабілетін, іскерлігін дамытуға; - оқыту сапасын арттыруға; - студенттердің дамуына бақылау жасауға; - бағдарламаларды қолдана білу шеберлігін жетілдіруге болады. Компьютерлік технологияның басты ерекшелігі жалпы оқу материалын

меңгерту, түсіндіру, бекіту, қайталау, білім, білік, дағдыны тексеру сияқты оқытудың барлық кезеңдерінде қолданылуында болып табылады. Сондай-ақ, компьютерлік технология оқу уақытын үнемдеуге, мол ақпарат алуға ықпал жасайды.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Чошанов М.А. Гибкая технология проблемно-модульного обучения. –М.,Народное оброзование. 1996. - с160.

2. Занков Л.В. Содружество ученого и учителя. – М., Просвещение. 1991. - с 270. 3. Пидкасистый П.И., Арыстанов М.Ж. Проблемно-модульное обучение: вопросы теорий и технологий. – Алматы: Мектеп. 1990. с -207.

4. Исабек Е.Н. Студенттерді компьютерлік технологияны кәсіби іс-әрекеттерде пайдалануға даярлаудың теориялық және практикалық негіздері. Автореферат. Алматы. 2005. б -29.

НОВЫЕ МЕТОДЫ ОБУЧЕНИЯ В СИСТЕМЕ ОБРАЗОВАНИЯ

С. Берикбол, К.К.Мұқанова В данной статье рассматривается и анализируюется новые

образовательные технологии, виды педагогических технологии обучения.

NEW METHODS OF TEACHING IN THE EDUCATION SYSTEM S. Berikbol, K. Mukhanova

This article discusses and analiziruyuetsya new educational technologies, types of

educational technology training.

42

ӘОЖ: 378 М.Серік,1 Ә.С.Серікқазы,1 Е.А.Оспанов2

Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті 1

Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті 2

ПАРАЛЛЕЛЬ ЕСЕПТЕУЛЕР КЛАСТЕРЛЕРІ ЖӘНЕ

ОҚУ ПРОЦЕСІНДЕ ҚОЛДАНЫЛУЫ Аннотация: Мақалада параллель есептеулер кластерлеріне және жоғары оқу

орнында қолданылуына талдау жасалған, сонымен қатар параллель есептеулер кластерін баптау сұрақтары қарастырылған, зерттеудің алынған нәтижелері келтірілген.

Түйін сөздер: параллель есептеулер, параллель есептеулер кластері,

суперкомпьтер, көпядролы процессор. Қазіргі кезде жаңа жоғары оқу орнының білім мазмұнына жаңа заманауи

арнайы пәндер ендіріліп, болашақ мамандардың кәсіби біліктілігін арттыруға үлкен көңіл бөлінуде. Соның ішінде ақпараттық мамандықтарының студенттерін даярлауда жоғары өнімді параллель есептеулер бойынша және жоғары өнімді параллель есептеулердің білім саласында қолданылатын кластерін құру мен баптау туралы арнайы пәнде оқу жоспарына ендірілді. Зерттеуіміздің алғашқы бөлімінде аталған тақырыптар бойынша талдаулар жасалуда. Алғашқы параллель есептеулерге тоқталсақ. Қазіргі таңда Beowulf кластерлер класы туралы көптеген мәліметтер бар. Қазіргі уақытта, кластерлік түрі бойынша «Беовульф» сервердің түйінінің және Ethernet желіге немесе қандай да бір басқа деректер желісіне өзара бір немесе бірнеше клиент түйіндерінің тұратын компьютерлік жүйесін білдіреді. Beowulf Кластерлері алғашқы 1994-98 жылы NASA Ғылым ғарыш орталығының негізінде ұсынылды, жоба басшысы астрофизиг Майкл Уоррен. Сол кездегі негізгі сипаттамасы былай болған екен: 68 процессорлар Альфа 21164 A жиілігі 533 МГц (кейінірек 140 кеңейтілген); 256 Mb RAM, әрбір түйінде 3 Gb HDD Fast Ethernet card; Linux операциялық жүйесі, LINPACK өнімділігін тексеру үшін 48.6 Gflops, өнімділік шыңы 149 Gflops.

2000 жылы тағы бір NCSA NT Supercluster суперкомпьютерлік технологиялардың ұлттық орталығы (National Center for Supercomputing applications) ашылған, сол кездің өзінде аппараттық-бағдарламалық сипаттамада қамтамасы жақсы болған: 38 қос-процессор Hewlett-Packard Kayak XU PC Workstation негізделген интелектуалды Pentium III Xeon 550 МГц, 1 Гб RAM, 7,5 Гб HDD, 100 Мбит Ethernet card; OC Microsoft Windows операциялық жүйе; LINPACK өнімділігін тексеру үшін 62 GFlops өнімділік шыңы140 Gflops[1].

Thunder кластері 2004 жылы Ливерморск ұлттық зертханасында (АҚШ) құрылған екен:1024 серверінде, әрбіреуінде төрт процессорден Intel Itanium 1,4 ГГц; Cерверде операциялық жады 8 Gb; Дискілік жүйенің жалпы сыйымдылығы 150 Tb; Операциялық жүйесі CHAOS 2.0; LINPACK өнімділігін тексеру үшін 19940 GFlops жоғарғы деңгейдегі өнімділік шыңы 22938 Gflops. (5-ші позиция Top500 тізімі).

Корнелл университетінде (АҚШ) AC3 Velocity Cluster классы 2000 жылы құрастырылды. Dell, Intel, Microsoft, Giganet қалыптастырған университеті мен

43

кеңейтілген кластер есептеу консорциумының бірлескен жұмыстың нәтижесі болды [1].

ASCI RED – Accelerated Strategic Computing Initiative программасының негізінде құрылған, 9152 процессорды біріктіреді, оперативтік жадының жиынтығы 600 Гб, ортақ өнімділігі секундына 1800 миллиард операция.Осындай операцияларды калькулятормен орындап шығу үшін, адамға 57000 жыл керек, ал бұл компьютер оны 1 секунд уақыт ішінде орындап шығады [2].

Қазіргі кездегі ақпараттарға тоқталсақ. Уси (Қытай)қалалық облысында орналасқан ұлттық суперкомпьютер орталығы алғаш ең жоғары деңгейдегі қуаттылығы 100 петафлопстан асқан және 125,4 петафлопсқа (секундына 125,4x1015 операциялар) жететін суперкомпьютер жасап шығарды. Бұл жүйе Top500.org (жылына бір рет жаңартылады) жаңартылған рейтингі маусым баспасында бірінші орын алды [3].

Top500.org рейтингі 2013 жылдың маусымынан бастап Қытай бірінші орында тұрғанын айтуға болады. Одан бұрын бұл рейтингте америкалық жүйе болды. Сонымен қатар жаңа рейтинг жеңімпазы - Sunway TaihuLight - жаңа жүйе болып табылады. Бұдан ертерек ең қуатты суперкомпьютер Tianhe-2 деп есептелген.

Жүйенің ерекшелігі - Sunway TaihuLight максималды өнімділігі 93 петафлопсты құрайды. Суперкомпьютер 10,6 млн (рейтингтің алдыңғы баспасындағы ең қуатты суперкомпьютерден 3,4 есе үлкен) ядроны құрайды. Оперативті жады көлемі 1,3 ПБ құрайды.

Өткен жеңімпаз Tianhe-2 жүйесіне қарағанда екі есе жылдам және үш есе әсерлі, ең жоғары өнімділігі 54,9 петафлопс, максималды - 33,9 петафлопс көрсеткішті құрайды. Sunway TaihuLight-та максималды энергия тұтыну 15,4 МВт (немесе 1 ватқа 6 гигафлопс) құрайды.

Sunway TaihuLight ерекшелігі қытай процессор негізінде толық жасалған бірінші суперкомпьютер болып табылады. Онда Уси қалалық облысында орналасқан Jiangnan Computing Research Lab зерттеу орталығы өңдеген 1,45 ГГц жиілікті ShenWeiSW26010 260C чип қолданылады.

Одан ертеректе қытайлық суперкомпьютерлер Intel америкалық компаниясының Xeon процессорына негізделген. Пекин ядролық соқыға симуляция жасауға НРС қолданатынын ынталандыру бағытында бір жалдан артық уақыт бұрын АҚШ билігі америкалық компанияларға қытай суперкомпьютерлері үшін процессорлар сатуға тыйым салды.

Суперкомпьютер Sunway RaiseOS 2.0.5 қытай операциялық жүйесінің басқаруы бойынша жұмыс жасайтынын айта кеткен жөн.

Top500.org рейтингі маусым баспасында ең қуатты Ресей суперкомпьютерлік жүйесі 41 орын алады. Бұл Lomonosov2 жүйесі МГУ ғылыми-зерттеу есептеу орталығында құрылған. Оның ең жоғары өнімділігі шамамен 3 петафлопсты, максималды - 2,1 петафлопсты құрайды. Компьютер Xeon процессорына және Nvidia үдеткішіне негізделеді.

Top500.org рейтингі 2015 жылдың қараша айында Lomonosov2 суперкомпьютері 35 орынға ие болды. Top500 жаңа баспасына108, 158, 348, 351, 488 және 497 (сонымен қатар 41 орында тұрған Lomonosov 2) орында тұрған Ресейдің жеті суперкомпьютері кіреді. Өткен жылғы баспаның рейтингі бойынша Ресей суперкомпьютерлер саны 7 болды. Олар 35, 94, 131, 256, 258, 346 және 348 орынды иеленді [3].

44

Ресей Федерациясында 20-25 жыл аралығында есептеу кластерлері қолданыста. Қазіргі зерттеу жұмысында Н.И. Нижний Новгород мемлекеттік университетінің базасында ресейлік жоғары оқу орындарының консорциумы Supercomputing Intel және NVIDIA іргелі зерттеулер қорының қолдауымен Ресей Лобачевский, сондай-ақ, Ресей XIII жалпы-конференциясында «кластерлік жүйелерде өнімділігі жоғары параллельді есептеулер» өткізді [4].

Конференция тақырыбы ғылым мен білім беру саласында жоғары сапалы есептеу барлық негізгі бағыттарын қамтиды: кластерлік жүйелердің принциптері басқару құрылысы және параллель есептеу әдістері; бағдарламалық қамтамасыз ету жүйесін шешудің параллель әдістері және кешенді есептеу мәселелері; параллель бағдарламаларды дамыту үшін бағдарламалау орталығы және құралдар жатады; үлестірілген есептеу техникасы және Grid-технологиялар; өнімділігі жоғары есептеу үшін ғылыми визуализация және компьютерлік графика; параллельді есептеулер саласында мамандар даярлау параллель есептеу проблемалары саласында мамандарды даярлау мәселелері.

Сол сияқты ТМД елдерінде, біздің республикамызда да бірнеше кластерлер, соның ішінде олар оқу процесінде қолданылуда. Қазақстанда кластерлік жүйелер университет бойынша ғылыми зерттеулерде, оқу процесінде параллельді есептеулерді орындауда қолданылып жүр [4].

Мынадай жағдайлар болады: Векторлық-конвейерлік компьютерлер (Cray Research компаниясының компьютерлері); үлестірілген жадылы көлемді-параллель компьютерлер; ортақ жадылы параллель компьютерлер; кластерлі архитектуралы компьютерлер. Жоғары өнімді техниканы қамтамасыздандыратын программалық жасау көмегімен құрылған программалық қосымшалар техника, ғылым мен экономиканың əртүрлі салаларында қолданылады. Деректерді параллель өңдеу, өңдеудің параллель алгоритмдерін қолдануға негізделген. Арнайы программалық жасаумен жұмыс істей білу үшін жəне параллель алгоритмдер мен параллель программалау тілдерін қолданып өз өнімін құру үшін сəйкес білім болу керек.

«Параллель есептеу» пəнін оқып білу қорытындысында студент төмендегілерді меңгереді:

- Мəліметтерді параллель өңдеу негіздерін білуге; - Мəліметтерді параллель өңдеудің негізгі алгоритмдерін білуге; - Компьютерлердің негізгі модельдерін білуге; - Си тілінде, MPI, PVM кітапханаларының көмегімен паралель алгоритмдерді

қолдана отырып, программалуды білуге жəне программалық өнімдерді жасай білуге; - Бейнені параллель өңдеудің негізгі типтерін білуге; - Осы курста алған білімді қолдана отырып қолданбаларды жобалау бойынша

жұмысқа дағдылану. Жоғары өнімді параллель есептеулердің білім саласында қолданылатын

кластеріне оқытуға Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің Ақпараттық технологиялар факультетінің Информатика мамандығында болашақ мұғалімдерді даярлау жоспарына ендірілді. 3 кредиттік «Параллель есептеулер» атты пәнінің негіздері 4 курста оқытылады. Білім алушыларға білім аумағында қолданылатын студенттердің параллель есептеулер кластері ұйымдастырылады. Сабақ процесінде университеттің аудиторияларында тұрған қол жетімді компьютерлерді пайдалану арқылы бұл мәселе жүзеге асырылуда. Докторантура және магистратура, бакалавр информатика мамандығы бойынша арнайы пәндері 2-3 жыл мерзімінде өткізілуде.

45

Біздің жағдайда оқу процесінде студенттерді үйрету мақсатында екі ядролық екі компьютерді қолдандық. Олар: Pentium(R) Dual-CoreCPU 2.8 GHz және Pentium(R) Dual-CoreCPU 3.5 GHz. Әр компьютердің оперативтік жадысы 2 Gb тең. Бұл екі компьютер жиналғанда төрт ядролы болады (екі+екі). Соңында, 12 worker ді жасап шығара аламыз, себебі, әрбір ядрода үш worker- ден енгізіп отыруға болады. Бұл процесс ары қарай пайда болған кластерді параллельді есептеулерде оқу мақсатында қолдануға мүмкіндік береді.

Бірінші лабораториялық жұмыста көрсеткеніміздей, бұл компьютерлер бір локальды жүйеде және бірдей жұмысшы тобында орналасқан (мысалы, WORKGROUP) [2].

Кластер параметрлерін баптау мен танысу барысында мынадай баптаулар жүргізілді (сурет 1):

Сурет 1– Екі екі ядролы компьютерлі біріктіру

Локальді конфигурациялар негізінде, мысалы, сегіз ядролы жағдайындағы

көрінісі мынадай болды (сурет 2):

46

Сурет 2 – Конфигурациясы мен ядро саны сегізге тең болғандағы жағдай

ӘДЕБИЕТ 1. Богачев К.Ю Основы параллельного программирования М.: БИНОМ. Лаборатория знаний, 2003. – http://www.intuit.ru/studies/courses/1156/190/lecture/4942?page=3

2. Серік М., Бакиев М.Н., Зулпыхар Ж.Е., Шындалиев Н.Т. Параллельные вычисления в MatLab. –Астана: Евразийский национальный университет, 2016. – 103с.

3. http://www.cnews.ru/news/top/2016-06-20_sozdan_pervyj_superkompyuter_moshchnostyu_svyshe

4. Гергель В.П. Теория и практика параллельных вычислений. - М.: Интернет-Университет, БИНОМ. Лаборатория знаний, 2007. – Лекция 1

ПАРАЛЛЕЛЬНЫЕ ВЫЧИСЛИТЕЛЬНЫЕ КЛАСТЕРЫ,

ИСПОЛЬЗУЕМЫЕ В УЧЕБНОМ ПРОЦЕССЕ М.Серік, А.С. Серикказы, Е.А. Оспанов

В статье рассматривается анализ существующих кластеров

высокопроизводительных параллельных вычислений, вопросы использования их в вузе, приведены примеры по результатам исследования.

PARALLEL COMPUTING CLUSTERS USED IN THE EDUCATIONAL PROCESS

M.Serik, A.S. Serikkazy, Е.А.Ospanov The article deals with analysis of existing clusters in high performance parallel

computing, questions about their use at university were given examples by results of research.

47

ӘОЖ. 637.523.32: 636.087.6 Ж.А.Ражанова, Г.Е.Берикханова Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті, Семей қаласы

АҚПАРАТТЫҚ-КОММУНИКАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫҢ БІЛІМ БЕРУДЕ ҚОЛДАНЫЛУЫ

Мақалада оқытудың жаңа компьютерлік технологияларының жоғары және

арнаулы оқу орындарында оқу процесіне кеңінен енуі жайлы айтылған. Сонымен бірге білім беру саласында АКТ-ның құралдарын пайдалану студенттердің өзіндік және шығармашылық белсенділігін дамытып қана қоймай өзіндік жұмыс түрлерін орындауға баулитыны сөз етілген.

Түйін сөздер: компьютерлік технология, АКТ құралдары. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз» атты

жолдауында: «Сапалы білім беру Қазақстанның индустриалдық-инновациялық дамуының негізі болуы тиіс» деп атап көрсетілгендей қазіргі кездегі білім беру жүйесі әлемдік өркениет көшіне сай, жан-жақты ақпараттық-коммуникациялық технологиялармен қамтамасыз етілуі керек.

Ақпараттық-коммуникациялық технология білім беру жүйесін ақпараттандыруға, білім сапасын арттыруға, әлемдік білім беру кеңістігіне енуге, электрондық есептеуіш техникамен жұмыс істеуге, электрондық оқулықтарды, интерактивтік құралдарды қолдануға, интернет желісін пайдалануға, телекоммуникациялық технологияларды пайдалана отырып, қашықтықтан білім беру – Елбасымыздың жолдауында айтылып кеткендей елімізде оқыту теледидарын құруға негізделген міндет [7,12]. Қоғамның ақпарттандырылуы білім беруге қойылатын талаптарды да өзгертеді. Білім беру саласының қызметкерлерінің міндеті ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалана отырып, баланың рухани мүмкіндігін дамыту, білім беру, тәрбиелеу, олардың өзіндік жұмыс жасау қабілетінің дамуына мүмкіншілік жасау. Сонымен бірге ақпараттық-коммуникациялық технологиялар білім беру саласының қызметкерлерінің шығармашылық ізденіс қабілетін дамытуға, жаңа педагогикалық технологияларды жете меңгеруге, мамандық шеберлігін қалыптастыруға ықпалын тигізеді [3,8]. Оқытудың жаңа компьютерлік технологияларының жоғары және арнаулы оқу орындарында оқу процесіне кеңінен енуі студенттердің өзіндік және шығармашылық белсенділігін дамытады және өзіндік жұмыс түрлерін орындауға баулиды. Жаңа компьютерлік технологияларды пайлалана отырып оқытудың ең тиімді түлеріне мыналарды жатқызуға болады. Презентациялар технологиясы. Бұл технология, бір жағынан, оқушыларға жаңа материалды (иллюстрация, фотографиялар, бейнелік, дидактикалық материалдар, т.с.с) көрнекті түрде көрсету құралы болса, екінші жағынан, мұғалімдерге осы материалдарды дайындауды және оны қолдану процесін де жеңілдетеді. Алдын ала жүргізілген тәжірибелер презентациялар технологиясын пайдалану балалардың оқуға деген ынталылығын арттырып, сабақтың қызықты өтуін қамтамасыз етіп, оған дайындалу мерзімін (презентациялық сүйемелдеу жұмысын алдын ала мұғалім

48

немесе басқа біреу дайындағанда) қысқартады, ең бастысы – мұғалімдерді жаңа компьютерлік технологияларды пайдалануға дағдыландырады [7,9]. Қашықтықтан оқыту – ақпараттық коммуникациялық технологиялық құралдар (компьютерлер, телекоммуникациялар, мультимедия құралдары) және ғылыми негізделген тәсілдер арқылы білім алу (күндіз, сырттай, экстернат) формасы. Бүгінгі таңда осы технология өте кең тараған. Қашықтықтан оқытудың артықшылығы:

а) Компьютерлік телекоммуникациялар оқу материалдарын тыңдаушыға жылдам жеткізеді;

ә) телеконференциялар арқылы нақты уақыт режимінде студенттердің мұғаліммен сұхбаттасуын ұйымдастыра алатын виртуальді класс жасау мүмкіндігі туады;

б) ақпараттық коммуникациялық технологиялардың барлық уатын оқытуға да, әрі оқушылармен кері байланыс жасауға да пайдалануға болады.

Мультимедиялық технологиялар - әртүрлі типті мәліметтерді дайындау, өңдеу, біріктіру, ұсыну әрекеттерін ақпараттық және бағдарламалық жабдықтарды пайдалану арқылы жүзеге асыратын құралдар, әдістер мен тәсілдер жиынтығы. Мультимедиялық технологиялардың дамуы бейнетехниканың және дербес компьютердің өркендеуі нәтижесінде жүзеге асуда. Мультимедия статикалық, динамикалық және дыбыстық ақпараттарды талапқа сай дәрежеде ұсынуды іске асырады. «Мультимедия» термині латын тілінің «multi» (көп) және «media» (орта) сөздерінің бірігуінен құралған, яғни «ақпараттық орта» деген мағына береді [3,4]. Білім берудегі мультимедия – таным процесінің жоғарылауына септігін тигізетін, білім беру мазмұнын интерактивті формада ұсынатын, дидактикалық ақпаратты-бағдарламалық құрал.

Мультимедия – пайдаланушыға әртүрлі типті ақпаратты біріктіріп ұсыну технологиясы. Зерттеушілердің пікірі бойынша дәстүрлі оқу әдісімен берілген материалдың 25%-ы, көру арқылы 33%-ы, көру-есту арқылы 50%-ы, ал мультимедиялық интерактивті оқыту бағдарламасы көмегімен берілген материалдаң 75%-ы есте сақталады екен.

Мультимедияның ажырамас бөлігі болып табылатын лазерлік дискілерде жазылған электрондық энциклопедиялар, оқулықтар мен сөздіктер оқыту процесінде ерекше орынға ие. Мысалы, электрондық сөздіктерде әрбір сөздің аудармасы ғана емес, сонымен бірге оның айтылу үлгісі де қамтылады [6,9]. Оқыту процесінде мультимедияны пайдаланып білім берудің әртүрлі аспектілерін дамытуға болады. Олар: ақпаратты өңдеудің когнитивті аспектілері, оқытудың танымдық аспектілері. Атап көрсетілген аспектілер мультимедиялық технологияларының оқыту процесіндегі ақпаратты-коммуникативті қызметі. Қазір әрбір оқу орындарында, оқытушыдан студенттерге білім беріп қана қоймай, олардың бойында бағдарламалық дағдылар мен икемдерді қамтамасыз ету, шығармашалақпен жұмыс істеуге үйрету талап етілуде. Жұмыс кезінде оқытушы мен студент тұрақты педагогикалық қатынаста болады, ал оқытушымен араласу, яғни пікір алысу кезеңдерін оқушының өзі анықтайды. Осыған бағытталған ақпараттық-коммуникациялық білім беру студенттің өзіне қолайлы және тиімді білім алуға деген құштарлығын қанағаттандыру мүмкіндігін береді [5,7].

Оқу материалдарын фактологиялық және қолданбалы бөліктерге бөлу, оқытудың модульдік, жекелеп үйрету және деңгейіне қарай оқыту қағидаларын қатар пайдалану, өзін-өзі және бірін-бірі оқыту элементтері, пәнді игеруді қамтамасыз

49

етудің (электрондық оқулықтар фрагменттері, арнайы тесттер, компьютерлік есеп жинақтары, анықтамалықтар, демонстрациялық файлдар, т.б.) ажырамас бөлігі ретінде ақпараттық-коммуникациялық технологияны пайдалану – оқу және жетілдіру мақсаттарына тиімді түрде қол жеткізуге болатын білім жүйесін құруға мүмкіндік береді. Мұндай тәсілдің артықшылығына мыналарды жатқызуға болады:

а) Оқытудың жоғары нәтижелілігі; б) Әр түрлі білім мекемелері үшін осы жүйенің икемділігі мен бейімделгіштігі; в) Жүйенің жеңіл өзгертілуі мен толықтырылуы (файлдағы тапсырмалар жеңіл

өзгертіледі, Web-оқулықтар оңай өзгертіледі); г) Қолданудың әмбебаптығы (өздігімен жұмыс істеуді, әрі оқу процесін де

қамтитын тиімділігі). Ақпараттық технологиялардың екпінді түрде жылдам дамуы аппараттық және

программалық жабдықтар өндірісі өзіндік құнының арзандауына, оған қоса АКТ-ның негізгі даму бағытында программалар мен құрылғылардың бір-бірімен сәйкес келіп үйлесуіне әкеліп отыр. АКТ-ны практикаға енгізу жолында туындайтын мәселелерге салқын қандылықпен қарап, оларды шешу кезінде мектептегі ақпараттық жүйелердің мынадай негізгі элементтеріне әсер ететінін айту керек:

- әдістемелік жабдықтау жағына; - мұғалімдер мен әкімшілік органдарын дайындауға; - қолданбалы программалық жабдықтамаларға (энциклопедиялар, меди-

ресурстар, модельдеу, әкімшік-шаруашылық кешенін басқаруға) - базалық программалық платформаға (WINDOWS операциялық жүйесі

MICROSOFT ОFFICE); - аппараттық кешенге (компъютерлер, жергілікті желі, интернетке қосылу). Қазіргі заман талабы бойынша білім беруді ақпараттандырудың негізгі

талаптарының бірі – оқу үрдісіне электронды білім беру ресурстарын енгізу. Өйткені бүгінгі білім беру саласында тек мұғалімдердің айтқанын орындау және оқулықты пайдалану заман талабын қанағаттандырмайды. Сондықтан қазіргі ақпараттандыру қоғамында электронды оқу құралдарын пайдаланбай алға жылжу мүмкін емес [7,12]. Электронды білім беру ресурстарының басты мақсаты студенттер мен оқушылардың білім сапасын арттыру, оқытушыларға ғылыми-әдістемелік көмек көрсету. Электронды ресурстарды қолданып білім беру барысында дәстүрлі сабақтың ауқымын кеңейтіп, ақпараттық ортаны едәуір жоғарылатып, білім беру үрдісін көру арқылы қабылдауын қамтамасыз етеді, яғни бұл басты ерекшелігі мен тиімділігі студент пен оқытушының арасындағы байланыс көзбен көру арқылы жүргізіледі [11,14]. Электрондық басылым – бұл графикалық, мәтіндік, цифрлік, музыкалық, видео, фото және т.б. ақпараттар, сонымен қатар басылым мәліметтерінің жиынтығы. Электронды басылым магниттік (магниттік таспа, магниттік диск, т.б.), оптикалық (СD-ROM, DVD, CD-R, CD-I, CD+ және т.б.) электронды тасушыларда болуы және электронды компьютерлік желілерде жариялануы мүмкін. Электронды оқу басылымдары (электронды оқулықтар, электронды оқу құралдары (пособие)) –білімді бақылауға және автоматтандыруға, сондай-ақ тиімдеуге негізделген, оқу курсы мен оның жеке бөлімдеріне сәйкестелінген, білім беру траекториясы мен әр түрлі оқу жұмыстарын анықтауға мүмкіндік беретін электронды басылым [2,6]. Электронды оқулық – оқу курсы мен оның тарауларының жүйелік мазмұнынан тұратын, мемлекеттік білім беру стандартына сәйкестеліп жасалған, өзінде қарапайым оқулықтың, анықтамалық, тапсырма-жаттығулардың және лабраториялық

50

практикумдардың және т.б.-ң қасиеттерін қамтыған мемлекеттік органдармен нақты бекітіліп мәртебеге ие болған электронды оқу басылымы. Электронды оқу құралы (пособие) – толық және жартылай электронды оқулықты алмастыра алатын, мемлекеттік білім беру стандартымен нақты бекітілген басылым. Электронды оқу құралы болып, мамандықтар мен оқу бағыттарындағы аса маңызды мемлекеттік жалпы білім беру стандартындағы пәндер бөлімдері, типтік пәндер мен оқу жоспары бойынша жаттығулар мен тапсырмалар жинағы, сызбалар мен карталар альбомдары, атлас конструкциялары, пәндер хрестоматиясы және оқу жоспары, оқу жоспарын жүргізудегі нұсқау, практикумдарға байланысты нұсқаулар, кустық және дипломдық жұмыс жобалары, анықтама-энциклопедиялар, жаттықтырушылар (тренажеры) саналады [7,9]. Бұдан басқа да электрондық білім беру өнімдері белгілі. Олар: диагностикалық бағдарламалар – оқушылардың қате қимылдарының алдын алу, білімін, іскерлігін, дағдысын бағалау, интеллектуалдық даму деңгейін тексеру үшін қолданылатын бағдарламалар.

Электронды курстық кейстер – CD дискта орналасқан, берілген курс және мамандықтың оқу жоспарында көрсетілген барлық пәндердің оқу және әдістемелік материлдар жиынтығы.

Электронды дәрістер – бірнеше слайдтан тұратын, видеоақпарат, әртүрлі дыбыстар мен анимация элементтерімен толықтырылған компьютерде Power Point дестесімен жасалған дәріс.

Жоғарыда айтылған электронды білім беру ресустары осымен шектеліп қоймайды. Олардың практикалық түрлері де бар: тест, тестер, тапсырмалар және т.б. Осындай, жоғарыда атап кеткен ақпараттық - коммуникациялық технологияларды сабақта қолдану - бұл студенттер мен оқытушылардың өз кезегінде бірлесе жұмыс жасауға, адами қарым – қатынастарға себепкер болады, сондай-ақ, оқытуда жаңашыл көзқарасты қалыптастыруға мүмкіндік береді. Қорыта келе айтарым - оқу үрдісінде АКТ-ны қолданысқа енгізу техникалық жағынан да, психологиялық жағынан да күрделі мәселе болып саналады. Бүгінде мектептің де, жоғары оқу орнының да мұғалімдеріне компьютерсіз жұмыс істеуге болмайтындығы белгілі, компьютер оларға өз кәсіби функцияларын жүзеге асыратын құрал ретінде қажет.

Әдебиет 1. 12 жылдық білім беру бойынша мемлекеттік стандарт жобасы. 2. Мектептегі шет тілі .Республикалық әдістемелік – педагогикалық журнал .№3

2010ж 3. Шет тілін оқыту әдістемесі .Амандықова Г.Н,Мұхтарова Ш.Е,Баймұқанова Б.С 4. Жалпы педагогика. 2009ж М.Жұмабаев. 5. Педагогикалық еңбектер .2008ж

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ИНФОРМАЦИОННО-КОММУНИКАЦИОННЫХ

ТЕХНОЛОГИЙ В УЧЕБНОМ ПРОЦЕССЕ Ж.А. Ражанова, Г.Е.Берикханова

В данной статье рассматривается распостранение новых компьютерных

технологии в высших и специализированных учебных заведениях. Кроме того, использование ИКТ в образовании развивает самостоятельную и творческую деятельность студентов.

51

USAGE OF INFORMATION COMMUNICATIONS TECHNOLOGY

IN EDUCATION Zh.A. Razhanova, G.Berikhanova

In this article, the role of new computer technologies in the educational process of

the high educational institutions were discussed. In addition, how they affect to students improving their skills as self-guided work, creative activity by using information communication technologies were described. ӘОЖ: 316.752/.754 C.М. Слямова, Г.К. Джумажанова Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті

СТУДЕНТТЕРДІҢ ҚҰНДЫЛЫҚ БАҒДАРЛАРЫН БЕЙІМДЕЛУ

АРҚЫЛЫ ДАМЫТУ Аңдатпа: Мақалада студенттің құндылық бағдарын бейімделу арқылы

дамыту кезінде халықтық педагогика элементтерінің мүмкіндіктері қарастырылған.

Түйін сөздер: құндылық, құндылық бағдар, бейімделу, тұлғалық бағыт,

халықтық педагогика. Болaшaқ мaмaндaрдың тұлғaлық қaсиеттерінің дaмуындa құндылықтық

бaғдaрлaрдың тигізетін әсерін бір сөзбен aйту қиын. Сондaй-aқ, құндылық бaғдaрлaр ең aлдымен кәсіпке бейімделумен тығыз бaйлaнысты. Жaлпы aлғaндa, құндылықтық бaғдaрлaр белгілі бір кәсіпке бейімделуге оң және теріс ықпaлын тигізеді. Студенттердің ұмтылғaн құндылықтaры мен оның кәсіпке бейімделуі aрaсындa үйлесімділік, бaйлaныс болуы керек.

Бұл мәселені зерттеген В.A. Ядов, Г.М. Aндреевa, Г. Хaйду, Б.С. Круглов, A.В. Петровский, С.Г. Якобсон және т.б. ғaлымдaрды ерекше aтaп кетсек болaды. Олaрдың aйтуыншa, кәсіпке бейімделудегі құндылықтық бaғдaрлaрды қaлыптaстыру мaқсaтындa стцденттердің біліктілігі мен тәжірбесіне зор мән беру қaжет деп тұжырымдaйды.

Жеке тұлғаның қалыптасуы құндылық бағдарымен тығыз байланысты. Орыс психологы М.Т. Журавлев құндылық бағдар адам өмірінде, қарым-қатынасында, мінез-құлқында қызығушылыққа айналуы деп түсіндіреді [1]. И.С.Конның еңбектерінде философиялық, жалпы және әлеуметік-психологиялық, тарихи-мәдени аспектілер, теориялық мәселелерімен нақты эксперименталды алынғандарды талдаулары жоғарыда аталған психологиядағы бұрыннан қарастырылып келген сұрақтын жаңа қырлары ашылған [2].

Орыс психологтары Б.Г.Ананьев, А.В.Дмитрев, И.С.Кон, Т.И.Лисовскилердің зерттеулері бойынша жоғары оқу орнында оқу уақыты жастық шақтың екінші кезеңімен және ержету шағының бірінші кезеңіне сәйкес келеді. Бұл кезең жеке бой сызықтарының қалыптасуының күрделілігімен ерекшеленеді.

52

Жаһандану идеясы негізінде дүние жүзілік дамудың ішкі үйлесуі мен әлемдік кеңістікке бағытталған саяси, экономикалық, білімдік, ақпараттық, мәдени, ғылыми қозғалыстардың өзара ықпалдасуы жатыр. Кез-келген мемлекеттің алдына қойған мақсаттарына қол жеткізуі жастарды толық қамтымайынша мүмкін емес. Шетел тілі сөздігінде «студент» деген латын сөзін (қажымай-талмай жұмыс істеуші, білімге құштар адам» деп түсіндіреді [3].

Студенттің басты мақсаты – оқу. Соңғы жылдары студенттердің оқуына, қоғамдық-саяси тәжірибесіне, тұрмыс жағдайларына, уақытты дұрыс пайдалану сияқты мәселелерге байланысты әлеуметтік зерттеулер жүргізіп, арнайы еңбектер жүргізілді. Студенттік кезеңде әлеуметтендірудің барлық механизмдері қолданылады, бұл: студенттің әлеуметтік рөлді игеруі және «кәсіби маман» әлеуметтік рөлін меңгеруге дайындығы, еліктеу механиздері. Психолог А.Н. Леонтьевтің [39] пікіріне сүйенсек: «Адам қай іс-әрекет ортасында жұмыс істесе, сол жерде адам», яғни студенттің жеке психологиялық-педагогикалық сипаттамасы оның жүрген ортасының, тобының ықпалына байланысты.

Қазіргі кездегі студенттердің барлығы үш топқа бөлінеді, бірінші топқа өз білімдерін болашақ мамандықтарына бейімдейтін студенттер жатады, бұл топтағы студенттер үшін болашақ жұмысқа деген қызығушылықтары мен сол жұмысқа өздерінің қабілеттерін жүзеге асыру ең бастысы болып табылады. Екінші топты бизнеске бейімделген студенттер құрайды. Бұл топтағы студенттер өз білімдерін жеке іс ашудың құралы ретінде қарастырады, саудамен айналысады және т.б. Олардың болашақ мамандықтарына деген қызығушылықтары бірінші топтың студенттерімен салыстырғанда төмен болады. Үшінші топтағы студенттерді, бір жағынан, анықталмағандар деп те атауға болады, екінші жағынан, олар жеке бастық және тұрмыстық жағдайларға көңілдерін көбірек бөледі.

Мамандықты және оқу орнын таңдау қазіргі кезде студенттер үшін көкейкесті мәселе. Әлеуметтік-мәдени, тұлғалақ, статустық дәрежесі болатын білімнің құндылығы, өзіндік әлеуметтік феномен ретінде өз дәрежесіне көтерілмей отыр [4].

Зерттеушілер қазіргі кездегі студенттердің келесі түрлерін бөліп қарастырады: - бірінші топты шартты түрде «тұтынушылар» деп атауға болады. Бұл студент

негізінде бизнес саласында жетістіктерге жетуді көздейді, бизнес теориясымен практикасын ұғыну үшін, ұйымдастырушылық, басқарушылық қызметпен айналысу үшін жоғарғы білімді алады.

- екінші топ − «эмигранттар». Олар шетел тілін еркін меңгеру үшін, шет мемлекеттерде жұмыс істеу мүмкіндігін алу үшін оқу орнында оқиды. Оларға жаңа ортаға тез бейімделу және өмірлік оптимизм тән болып келеді.

Бұл екі түр үшін «традиционалист» қарама-қарсы болып келеді. Ол жақсы білімді, кәсіби дайындықты бағалайды және ол диплом алу үшін, ғылыми зерттеулер жүргізу үшін білім алады [34].

Таным және білім саласындағы студенттердің қызметін үш негізгі топқа жіктеуге болады:

Бірінші түрдегі тұлға оқудағы мақсаттар мен міндеттердің ауқымдылығымен ерекшеленеді. Мұндай студенттердің білім саласы жоспардағыға қарағанда әлдеқайда ауқымдырақ болады, студенттердің әлеуметтік белсенділігі оқу орны өмірінің түрлі формаларында танылады. Студенттердің бұл тобы жан жақты кәсіби дайындыққа бейімделген.

Екінші түрдегі тұлға шағын мамандануға бейімделген. Мұнда да студенттердің танымдық қызметі оқу жоспарының шеңберінен асады.

53

Студенттердің танымдық қызметінің үшінші түрі тек оқу жоспарымен ғана шектеледі. Мұндай тұлғалар - өнерлігі жағынан да, белсенділігі жағынан да төмен болып табылады.

Студенттердің оқу-танымдық қызметін талдау нәтижесінде студенттердің үш типологиялық тобы анықталады.

Оқуға қарым-қатынасы жағынан зерттеушілердің бірқатары бес топты бөліп көрсетеді.

Бірінші топтағы студенттер білім алуға, кәсіби шеберлікке ұмтылады. Олар оқу қызметінің барлық салаларында да белсенді болады.

Екінші топтағы студенттер оқу қызметінің барлық саласындағы білімді алуға ұмтылады. Бұл топ үшін жан жақты қызметтермен айналысу тән болып келеді, бірақ олар оқытушылық және басқа да пәндердің негізін терең меңгеруден жалыққыш болып келеді. Олардың қызметінің негізгі мақсаты − бәрінен де аз-аздан болуы.

Үшінші топтағы студенттер тек өздерінің мамандығына ғана қызығушылық танытады. Оларға тек болашақтағы кәсіби мамандық үшін қажетті ғана білімді алу тән болып келеді.

Төртінші топтағы студенттердің оқу үлгерімі орташа болғанымен, олар тек өздеріне ұнайтын пәндерге ғана қызығушылық танытады. Олар сабаққа жүйелі түрде қатыспайды, оқу қызметінің және оқу жоспарындағы пәндердің қандай да бір түрлеріне қызығушылық танытпайды, себебі, олардың кәсіби қызығушылықтары әлі қалыптаса қоймаған.

Бесінші топқа еріншек және жалқау студенттер жатады. Олар оқу орнына ата−аналарының талабы бойынша немесе армияға бармау үшін, сондай-ақ, жұмысқа бармау үшін келеді.

Т.И. Лисовский мынадай студенттер типологиясын ұсынады [4]: «Гармониялық». Өз мамандығын саналы түрде таңдайды. Өте жақсы оқиды,

ғылыми және қоғамдық жұмыстарға белсенді қатысады. Дамыған, мәдениетті, ашық, әдебиет пен өнерге қызығушылығы бар, спортпен шұғылданады.

«Кәсіби». Өз мамандығын саналы түрде таңдайды. Жақсы оқиды, ғылыми − зерттеушілік жұмыстарға сирек қатысады, себебі, жоғарғы оқу орнынан кейінгі практикалық жұмыстарға бейімделген, қоғамдық жұмыстарға қатысады. Мұндай студенттер үшін ең бастысы − жақсы оқу.

«Академик». Мамандығын саналы түрде таңдайды. Тек «өте жақсыға» оқиды. Аспирантурада оқуға бейімделген. Өзге пәндерге зиян келтірсе де, көбінде ғылыми-зерттеушілік жұмыспен айналысады.

«Қоғамшыл». Оған қоғамдық жұмыстарға икемділік тән. Осының салдарынан оқуға және ғылыми жұмыстарға деген белсенділігі төмендейді. Дегенмен, ол өзінің мамандығын дұрыс таңдағанына толығымен сенімді. Әдебиетпен және өнермен шұғылданады.

«Өнер сүюші». Әдебиет пен өнерге жақын болғандықтан, ғылыми жұмыстарға аз қатысады. Бірақ, сабақты жақсы оқиды. Оған көркемдік қабілеттілік пен кең ой-өріс тән.

«Ынталы». Өз мамандығын саналы түрде таңдамайды. Бар күшін сала отырып, сабақты адал ниетпен оқиды. Ұжым адамдарымен аз араласады. Уақытының басым бөлігін оқуға жұмсағандықтан, өнермен және әдебиетпен аз шұғылданады, киноға, концерке, би кешіне барғанды ұнатады.

«Орта деңгейлі». Сабақты артық күш жұмсамай, мүмкіндігінше оқиды. Соны мақтан тұтады. Оның мақсаты: «диплом алып, басқалардан кем жұмыс жасамаймын».

54

Мамандықты таңдауда көп ойланбайды. Оқуға түскен соң, аяғына дейін оқу керек деп пайымдайды.

«Түңілген». Өзі қабілетті болғанымен, таңдаған мамандығы ол үшін аз тартымды болып табылады. Оқуға түскен соң, аяғына дейін оқу керек деп пайымдайды. Жақсы оқуға тырысқанымен, оқудан ешқандай ризашылық алмайды. Өнермен, спортпен шұғылдануға талпынады.

«Еріншек». «Аз күш жұмсау» мақсатында нашар оқиды. Дегенмен, өзін толығымен мақтан етеді. Болашақтағы кәсібіне жауапкершілікпен қарамайды. Ғылыми-зерттеушілік жұмыстарға және қоғамдық өмірге қатыспайды.

«Өнерпаз». Оған кез-келген жұмысты шығармашылық жолмен шешу тән − оқуға да, қоғамдық жұмысқа да қатысады. Ұқыптылықты, жинақтылықты бас көтермей істейтін жұмысты жаны сүймейді. Сондықтан да «маған бұл қызық емес» немесе «маған бұл қызық» принципі бойынша дұрыс оқымайды. Ғылыми-зерттеушілік жұмыстарымен айналыса отырып, түрлі мәселелерді шешудің бірқилы жолдарын іздейді.

«Ұлы». Мәртебелі факультеттерде сәтті оқиды, қарапайым студенттерге жоғарыдан қарайды. Компанияда басшы болуға ұмтылады, басқа студенттерге немқұрайлы, менсінбей қарайды.

Студенттердің өздері өз орталарында бірнеше топтарға бөлінеді: үздік оқитындар − «жаттампаздар» − жоғары интеллектті, өз еңбектерімен

жақсы нәтижелерге жететіндер. үздік оқитындар − «ақылдылар» − жоғары интеллектті, өздерінің сұрақтарымен

кей жағдайларда мұғалімдерді ыңғайсыз жағдайларға қалдырады. «Еңбекқорлар» − олардың қабілеттері мен оқудағы табыстарына тек қызығуға

болады. «Кездейсоқтар» − бұлардың құрамы алуан түрлі: зорлықпен оқитын ұлдар мен

білімді әйел болуды көздейтін қыздар. Студент тұлғасын зерттеуге мынадай талаптар кіреді: оқуға түсудегі себептері,

жалпы білімдік дайындық деңгейі, оқуға түсер алдында немен шұғылданды, өмірдегі қызығушылықтары қандай, мінез-құлық ерекшеліктері, денсаулығының күйі, оның болашақтағы мамандығының талаптарына сай келуі.

Студенттің қызмет түрі оның мақсаттарына, ішкі және сыртқы талаптарына, бастан кешірген қиындықтарына, ағымдағы психикалық үдерістердің ерекшеліктеріне, басқарушылықты және жаетекшіғымдағы психикалық үдерістердің ерекшеліктеріне, басқарушылықты және жаетекшілікті жүзеге асыруды ұжыммен жеке тұлғаның жағдайына байланысты.

Студенттің қызмет түрінің ерекшеліктері мыналар: өзінің мақсаттары мен нәтижелерінің болуы (өзіндік еңбекке дайындығы, білімді игеру, өзінің адамдық қасиеттерінің дамуы), зерттелінді нысан ерекшелік қасиеті (ғылымдық білімі, болашақ еңбегі туралы мәлімет), студент қызметінің жоспарланған шарттарда жүзеге асуы (оқу мерзімі мен жоспары), қызметке психика қызметінің жүйелілігі мен жоғары интеллектуалдық қысым тән.

Оқу тиімділігі адамның оқуға икемділігіне деген психикалық қасиетімен анықталады. Бұл − адамның жеке басының қасиеттері (бейімділігі, тұлғаның икемділігі) мен интеллектуалдық потенциалы.

Тұлғаның бағыт − бағдарының негізін оның қажеттіліктері құрайды, олар материалдық (киімге, тамаққа, тұрғылықты жерге деген қажеттілік) және рузани танып білуге, (музыкаға, кітаптарға деген қажеттілік) болуы мүмкін. Қажеттіліктер

55

ұмтылысты эмоционалды күйді, құлшынысты тудырады. Қажеттіліктер саналы түрдегі, санасыз түрдегі және жарым-жартылай болуы мүмкін.

Ең басты қажеттілік – қарым-қатынас қажеттілігі, жетістіктерге жету қажеттілігі.

Студенттердің оқуға деген қызығушылықтарының терең әрі тұрақты болуы олардың тұлға болып қалыптасуының маңызды шарты болып табылады. Танымдық қызығушылықтар дамып, сонымен қатар, сөне де алады

Оқуға деген қызығушылықтардың сөнуі оқудағы киындықтардың туындауына, оқыту әдістемесі мен оларды ұйымдыстырудың кемшіліктерінен туындауы мүмкін.

Студенттің тұлға болып қалыптасуына дүниетаным, қоршаған ортаға деген көзқарас әсер етеді.

Мінез-құлық пен қайраткерлік ерекшеліктері темперамент айырмашылығы салдарынан туындайды.

Сонымен қатар, студент қызметі түрінде оның мінез-құлқы да сипатталады. Яғни, оның жүріс-тұрысында әсер ететін мінез-құлық жиынтығы. Мінез-құлық дегеніміз бірнеше топтарға бөліп қарастыруға болатын адамның қылықтарының жиынтығы. Ол, біріншіден, интеллектуалды қылықтар − аңғарушылық, ақылдылық, парасаттылық, ақыл орамдылығы; екіншіден, сенімділік, ақ көңілділік, сергектік, ширақтық, үшіншіден, мақсатқа талпынушылық, шыдамдылық, шешімділік, төртіншіден, адалдық, әдәлеттілік, жауапкершілік. Адамның мінез-құлқы әлсіз және мықты, тұйық және өзімшіл, тұтас және қарама-қайшы болады.

Студенттің қызметі барысында байқалатын психологиялық ерекшеліктер оқу орнының бағдарламасын табысты меңгеруге білімді болашақ маман ретінде қалыптасуына септігін тигізеді.

Оқу үлгеріміне ағза реактивтілігінің белгілі бір түрі сәйкес келетін студент дене бітімі әсер етеді. Мысалы, серуен типіне жататын адам күшін тез жұмсайды,сондықтан да оған бастапқыда қиын тапсырмалар беру қажет, бірте-бірте тапсырмаларды қысқарту қажет. Олар көп жағдайларда өткен материалдарды қайталауды талап етеді, себебі оларды ұзақ мерзімдік жады нашар болады.

Астениктердің реактивтілігі тапсырмаларды барғуан сайы н қиындатуға мүмкіндік береді,олар өткен материалдарды сирек қайталайды.

Оқу үлгеріміне сана сезім ерекшеліктері әсер етеді. Мысалы, өзін-өзі бағалау сияқты сана сезімнің ерекшелігі.

Жүйке жүйесінің күші қызмет барысындағы орындалатын іс-әрекеттерді іріктеуге әсер етеді. Оқу стилі дегеніміз әр индивидтің өз бетімен дайындалу және оқу жұмыстарының жиынтығы.

Келесі сабақта өткізілетін лекцияға алдын-ала дайындалу мен оны жетік меңгеруге бейімделу оқу үрдісінің тиімділігін арттырады.

Материалды меңгерудің тиімді әдістерін іздеу даму деңгеиіне тәуелді болып табылады: 1) инттеллектен; 2) өзін өзі тексеруден; 3) еріктен.

Суденттердің екі типі болады − сабақ оқу ұдайылығының жоғары және төменгі деңгейі. Сабақ оқуда белгілі бір жүйеліктің болмауы студенттердің оқудан шығуының негізгі факторларының бірі болып табылады.

Оқу үдерісінің тиімділігін арттырудың әр түрлі жолдары бар:оқу әдістерін жетілдіру,оқулықтар оқыту жоспарын құрудың жаңа әдістерін өңдеу, деканаттың жұмысын жетілдіру,оқу орнындағы психологиялық қызмет көрсету орталығын ашу және т.б. Барлық әдістерде де орталық звено оқушының жеке басы.

56

Нақты бір адам туралы мәліметтерді жасау психографияның көмегімен жүзеге асырылады. Психография әр түрлі деңгейлі қарым-қатынас, сонымен қатар адамдар арасындағы құрылымдық және генетикалық қатынастардың көмегімен жеке тұлғалы танып білудің әдісі болып табылады. Психографиялық әдісті қолдану кезінде интеллектің құрылымы мен деңгейі алынады. Студенттермен жұмыс жасауды бетпе-бет әңгімелесуден бастаған жөн. Жоғары оқу орнында үйрететін белгілі бір мамандықты таңдау мүмкіндіктерін таңдау үшін алдын ала профессиограмманың суреттемесі қажет.

Адам психикасына профессиограмманың қойылатын талаптарына сәйкес,үш деңгей бөліп қарастырады.

- Абсолютті қажетті - Салыстырмалы қажетті - Тілеулі Студенттік жас Б.Г. Ананьевтың зерттеуі бойынша, адамның негізгі

социогендік дамуының сензетивті кезеңі болып табылады. Жоғары білім, адам психикасына, оның тұлғалық қаситтерінің дамуына жоғары әсер етеді [5].

Жоғары оқу орнында табысты нәтиже көрсету үшін интеллектуалды дамудың биік деңгейі қажет. Негізінен қабылдау, ойлау, жад. Бұл деңгейдің кейбір жерінде төмендеуі мативациямен, шыдамдылықпен, жоғары жұмыскерлікпен өтелуі мүмкін. Бірақ, осынау төмендеудің өтемелі механизмдер көмектесе алмайтын, шегі бар.

Көп жылдық үйреншікті стереотипті бұзу негізін И.П. Павлов қалаған психофизиологиялық құбылысты − динамикалық стереотипті, кейде стресстік реакция, ашушаң олқылықтарға алып келуі мүмкін. Осы себеппен, адаптация кезеңіндегі алдындағы стереотиптерді бұзу, салыстырмалы төмен үлгерім мен қарым-атынастағы қиыншылықтармен байланысты. Жаңа стереотипті жасау, жүйке жүйесінің типіне тәуелді. Бірінші курс студенті бейімделу үдерісінің өткізілген зерттеулерінде мынадай қиыншылықтарға кезігуі мүмкін: мектептен кетуіне байланысты жағымсыз әсерленушілік, мамандық таңдауда анықталмаған мотивациялар, жеткіліксіз психологиялық дайындық, конспектілеуге икемінің келмеуі, сөздіктермен, анықталмаған жұмыс істей алмау [6].

Бір қиыншылықтар обьективті сипатта болса, екіншісі − субьективті болады. Жоғары оқу орнында студенттердің әлеуметтік бейімділігі

a) Кәсіпшілік бейімделу ә) Әлеуметтік-психологиялық бейімделу деп бөлінеді. Сонымен бейімделу

қабілетіне, адамның ішкі ортамен құйылысып, ыңғайсыздық пен қолайсыздықтан құтыла білу қабілеті жатады.

Бейімделу - активті қызмет және оның қажетті нәтижелік шарты. Зерттеушілер студенттердің жоғары оқу орындарының талабына сәйкес

бейімделудің 3 түрін қарастырады: - Формальді бейімделу; - Қоғамдық бейімделу; - Дидактикалық бейімделу. Мамандар дәлелдегендей, студенттердің ұлттық құндылықтарын қалыптастыру

ісі оларға адамзат баласының қолы жеткен қоғамдық-тарихи тәжірибесін игерту және тұтастай алғанда әлеуметтік-этикалық нормалар мен жалпыадамзаттық ізгіліктерді қатар игеруге болатынын дәлелдеп берді. Бұл өлшемдер халықтық дәстүрлерде, адамгершілік уағыздарда, діни мәдениетте жазылып қойған және әлеуметтік ойдың тәуір белгілері, тұлғаның қасиеттері, адамгершілік үлгілері шоғырландырылған күйде

57

әдептіліктің қоғамда қабылданған үлгісі ретінде көрінеді. Қазіргі кезеңде жоғарғы оқу орнында білім берудің жаңашылдық бағытына сай, студенттердің құндылық бағдарын тереңдетіп, шығармашылық дербестігін қалыптастыру - кәсіптік білім берудің басты мақсаты. Өйткені қай елдің болмасын өсіп өркендеуі, әлемдік ортада алдыңғы шептен орын алуы оның ұлттық білім беру жүйесінің жаңа сипаты – жаңа оқыту технологияларын, оқу ақпараттарын ұтымды қолдану, шығармашылық оқыту түрлерін кеңінен пайдаланумен тығыз байланысты.

ӘДЕБИЕТТЕР

1. Дюркгейм Э. О разделении общественного труда. Метод социологии. - М., 1991. 2. Карандашев В.Н. Методика Шварца для изучения ценностей личности: концепция и методическое руководство. - СПб.: Речь, 2004. - 70 с.

3. Брушлинский А.В. Деятельностный подход и психологическая наука // Вопросы философии. - №2. - 2001. - С. 89-95.

4. Лисовский, В.Т. Духовный мир и ценностные ориентации молодёжи России: Учеб. пособие / В.Т. Лисовский. - СПб.: СПбГУП, 2000. - 508 с.

5. Ананьев Б.Г. Личность, субъект деятельности, индивидуальность. - М.: Директ-Медиа, 2008.

6. Артамонов В.И. Психология от первого лица. 14 бесед с российскими учёными. - М.: Академия, 2003. - С. 24.

РАЗВИТИЯ ЦЕННОСТНЫХ ОРИЕНТАЦИЙ СТУДЕНТОВ

ПОСРЕДСТВОМ АДАПТАЦИИ C.М. Слямова, Г.К. Джумажанова

Аннотация: В статье рассмотрены основные компоненты ценностных

ориентаций, определено место ценностных ориентаций в структуре личности. Раскрываются особенности ценностных ориентаций студентов и сущность профессиональных ценностных ориентаций.

FEATURES OF THE MOTIVATION OF ATHLETES IN VARIOUS SPORTS S. Slyamova, G. Jumazhanova

Abstract: In the article main components of value orientations are considered, the

place of value orientations in the structure of the personality is defined. The peculiarities of students' value orientations and the essence of professional value orientations are revealed.

58

УДК: 51.77 С.Б.Садыкова, А.А Курманбаев Государственный университет имени Шакарима города Семей

ОПТИМИЗАЦИЯ ФИНАНСИРОВАНИЯ ФИРМЫ

Аннотация: Рассмотрим модель фирмы, которая должна финансировать

свои инвестиции оптимально, сочетая нераспределенную прибыль и внешний капитал. Проблема оптимального финансирования фирмы может быть сформулирована как проблема оптимального управления.

Ключевые слова: стоимость активов фирмы, непрерывная ставка

дисконтирования, задача оптимального управления, билинейная задача с двумя управляющими переменными.

Для того чтобы сформулировать модель, используются следующие обозначения:

)(ty - стоимость активов фирмы или инвестированного капитала в момент времени t ;

)(tx - текущая ставка дохода в долларах за единицу времени в момент времени t ; )(tu - внешнее или новое долевое финансирование, 0≥u ; )(tv - доля текущих сохраненных доходов, то есть )(1 tv− представляет собой

скорость выплаты дивидендов, 1)(0 ≤≤ tv ; c−1 - комиссия для получения внешнего капитала, c - постоянная, 10 <≤ c ;

ρ - непрерывная ставка дисконтирования, более известная,как уровень доходности, требуемый акционером (предполагается постоянной);

r - фактическая норма доходности фирмы на его инвестированный капитал (предполагается постоянной), pr > ;

g - верхняя граница на темп роста активов фирмы; T - горизонт планирования, ∞<T . С учетом этих определений, текущий уровень заработков: ryx = . Отсюда,

скорость изменения текущего курса доходов равна

0)0(,)( xxxvcuryrx =+== && (1)

Кроме того, верхняя граница на темп роста активов предполагает следующее ограничение на управление переменными:

gvcurrxxvcuyy ≤+=+= )()//()(/& (2)

Наконец целью фирмы является максимизация ее стоимости, которая берется

как текущая стоимость будущего потока дивидендов, получаемых акциями в обращении в нулевой момент времени. Для вывода этого выражения отметим, что

∫ −−T

pt dtxev0

)1( - представляет собой текущую стоимость всех дивидендов,

выданных фирмой;

59

∫ −T

pt dtuxe0

( - представляет собой текущую стоимость внешнего капитала,

выросшую с течением времени. Таким образом, чистая текущая стоимость будущих дивидендов, которые

накапливаются в исходные акции — это разность указанных выше двух выражений, то есть:

∫ −−= −T

pt xdtuveJ0

)1( (3)

Интуитивной интерпретацией выражения (3) является то, что значение J ,

которое представляет собой текущую стоимость денежных потоков, выплачиваемых фирмой акционерам меньше стоимости денежных потоков (новый капитал), идущих от акционеров к фирме[1].

Задача оптимального управления заключается в выборе u и v с течением времени так, чтобы максимизировать J с учетом условий (1), (2):

≤≤≥≤+

=+==

−−= ∫ −

.10,0,/

,)0(,)(

)1(max

0

0,

vurgvcuуправлениянаяограничении

xxxvcuryrxусловиипри

xdtuveJT

pt

vu

&&

Данная билинейная задача с двумя управляющими переменными решается применением принципа максимума[2]. Текущее значение гамильтониана

)()1( vcurxuvH ++−−= λ (4)

Текущее значение сопряженной переменной λ удовлетворяет условиям

)()1( vcuruv +−−−−= λρλλ& (5) и 0)( =Tλ (6)

Чтобы указать в форме задачи оптимального управления, перепишем

гамильтониан

xvWuWH ]1[ 21 ++= (7)

где 11 −= λcrW и 12 −= λrW [3]. Заметим, что переменная x выносится за скобки так, что оптимальные

управления не зависят от переменной состояния. Во-вторых, поскольку гамильтониан

линеен относительно двух управлений, оптимальное управление является комбинацией обобщенных релейных и особых управлений. Конечно, опоптимальных управлений в терминах сопряженной переменной параметрической задачи линейного программирования на каждом моменте времени [2]. Задача максимизации гамильтониана может быобразом:

Ограничение 1≤v становится избыточным, если имеем 2 случая: rg ≤ (случай А) и решить задачу линейного программирования (8) графически (1

60

линеен относительно двух управлений, оптимальное управление является комбинацией обобщенных релейных и особых управлений. Конечно, опоптимальных управлений в терминах сопряженной переменной λ потребует решения параметрической задачи линейного программирования на каждом моменте времени [2]. Задача максимизации гамильтониана может быть переформулирована следующим

{ }

≤+≤≤≥

+

rgvcuvuусловиипри

vWuWvu

/,10,0

max 21,

становится избыточным, если 1/ <rg . Следовательно, мы

(случай А) и rg > (случай В), в каждом из которых мы можем решить задачу линейного программирования (8) графически (1-рисунок, 2

Рисунок 1

Рисунок 2

линеен относительно двух управлений, оптимальное управление является комбинацией обобщенных релейных и особых управлений. Конечно, описание этих

потребует решения параметрической задачи линейного программирования на каждом моменте времени t

ть переформулирована следующим

(8)

. Следовательно, мы (случай В), в каждом из которых мы можем

рисунок, 2- рисунок).

61

В результате получаем различные подслучаи, некоторые из которых могут быть исключены. Чтобы получить оптимальный путь, при исходных условиях, необходимо синтезировать подслучаи в оптимальную последовательность.

ЛИТЕРАТУРА

1. Алексеев В.М., Галеев Э.М., Тихомиров В.М. Оптимизация. Теория. Примеры. Задачи. – Москва: УРСО, 2010 – С. 330-336.

2. Sethi S.P. A survey of management science applications of the determinist maximum principle. // TIMS Studies in the management Sciences – 1978 – 9 – p. 33-67.

3. Sethi S.P. Application of the maximum principle to production and inventory problems. – Proceedings Third International Symposium On Inventories, Budapest, 1984 – p.753-756.

КОМПАНИЯНЫ ҚАРЖЫЛАНДЫРУЫН ОҢТАЙЛАНДЫРУ

А.А.Курманбаев, С.Б.Садыкова

Мақала өзінің инвестицияларын қаржыландырады компаниясы математикалық моделі, бөлінбеген пайданы және шет ел капиталын үйлестіре отырып, екі есе болып табылады ұсынады. Компанияның оңтайлы қаржыландыру мәселесі оңтайлы бақылау мәселе ретін де тұжырымдалады

OPTIMIZATIONOFCOMPANYFINANCING A.A.Kurmanbayev, S.B.Sadykova

The article presents a mathematical model of the company, which finances its

investments is twofold, combining retained earnings and foreign capital. The problem of optimal financing of the company is formulated as an optimal control problem. УДК: 372.853 Г.У. Нурабаева, А.Қ. Қабдылжар Государственный университет имени Шакарима города Семей.

ФОРМИРОВАНИЕ ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКИХ СПОСОБНОСТЕЙ ШКОЛЬНИКОВ ПРИ ИЗУЧЕНИИ ФИЗИКИ В СРЕДНЕЙ ШКОЛЕ

Аннотация: В статье рассмотрены этапы организации внеурочной

исследовательской и проектной деятельности учащихся по физике: формирование материальной базы; определение направлений деятельности; вовлечение учащихся в деятельность; основы технологии реализации исследовательской деятельности. Приобщение школьников к научным исследованиям становится особенно актуальным на этапе высшего профессионального образования, когда у них формируются теоретическое мышление и на его основе – интеллект, обеспечивающий целостное понимание закономерностей окружающей действительности. В статье раскрывается сущность исследовательского подхода в образовании; прослеживается роль и место исследовательской деятельности в

62

развитии общества, делается вывод о существенном значении развития исследовательской деятельности.

Ключевые слова: творческие способности, мотивация, обучение физике,

исследовательская деятельность, исследовательские умения, учебный эксперимент.

Счастье не в том, чтобы делать всегда то, что хочешь, а в том, чтобы всегда хотеть то, что делаешь.

Современный афоризм Одной из актуальных проблем образования в настоящее время является

развитие познавательных способностей личности и развитие интересов на уроках физики.

Цель: • Повысить интерес учащихся к изучаемому предмету; • Повысить самостоятельность и активность учащихся при изучении

материала Задачи: • Поиск приемов и методов, которые позволяют заинтересовать все

категории учащихся. • Разнообразить деятельность учащихся на уроке, показать, что

познавательный интерес ведет к созданию разнообразных способов решения задач, новых средств поиска знаний.

• Создать ситуацию успеха, пробуждающую у учащихся интерес к изучению физики на различных этапах урока и раскрыть их сущность.

Решение данной проблемы требует не только выявления и исследования общих закономерностей познавательной деятельности учащихся, но и разработки новых технологий целенаправленного и как можно более раннего развития познавательных способностей школьников. Физика как учебная дисциплина часто не пользуется популярностью у школьников, но именно она несет мощную мировоззренческую, нравственную и даже экологическую нагрузку.

Познавательным интересом называют избирательную направленность личности, обращенную к области познания, к ее предметной стороне и самому процессу овладения знаниями. Познавательные интересы учащихся к физике складываются из интереса к явлениям, фактам, законам; из стремления познать их сущность на основе теоретического знания, их практическое значение и овладеть методами познания - теоретическим и экспериментальным, приближающимся в старших классах к методам науки[1].

Исследовательская деятельность формирует у учеников умения и навыки практического применения теоретических знаний, развивает мышление, логику, учит постановке целей, задач и поиску способов их достижения, требует освоения различных методов. Поскольку это приобретается на основе собственного опыта, что приводит к более глубокому осмыслению[2].

Таким образом, развитие познавательного интереса школьников является актуальной проблемой в связи с тем, что обнаруживается зависимость качества

63

знаний и уровня знаний обучаемых, сформированности способов умственной деятельности от уровня развития познавательного интереса школьников.

Необходимо создавать атмосферу интереса к знаниям, стремление искать, исследовать, творить, вносить техническую смекалку[1].

Развитие у учащихся творческих способностей – составная часть воспитания. Творческие способности человека развиваются на основе высокоразвитого мышления, глубоких знаний в специальной области, практического опыта и интереса к делу. Развитие исследовательских способностей у школьников происходит на основе знаний, умений и навыков, приобретенных при изучении общеобразовательных дисциплин и в процессе трудового обучения, а также на основе их жизненного опыта.

Важным условием развития творческих способностей является настойчивость и инициатива человека. Без настойчивости не может быть поисков. Без инициативы знания, умения и практический опыт человека остаются мертвым багажом. Необходимо развивать у школьников эти качества. На их основе успешнее будет вырабатываться творческое отношение к труду. В дальнейшем, говоря о развитии у учащихся творческих способностей, будем иметь в виду развитие творческого отношения к труду вообще, развитие способностей к научным исследованиям и техническому творчеству[5].

Наряду с воспитанием творческого отношения к труду необходимо также развивать у школьников интерес к научным знаниям и способности к исследовательской работе. Воспитание у учащихся интереса к научным знаниям и развитие способностей к исследовательскому, творческому труду. Чем раньше начнется процесс воспитания у учащихся интереса к научным знаниям и способностей к исследовательскому труду, тем раньше наша молодежь будет вступать на путь самостоятельной творческой, научной работы.

Разумеется, речь идет не о приобщении учащихся VI-VII классов к серьезным научным знаниям, о выявлении и развитии способностей к исследовательскому, творческому труду. Наблюдения показывают, что нередко интерес к той или иной области знания, желание самостоятельно что-то исследовать пробуждается именно в этом возрасте. Задача школы – всемерно поддерживать и развивать этот пробуждающийся интерес.

В настоящее время можно указать основные условия, необходимые для воспитания у учащихся интереса к научным знаниям и развития способностей к исследовательскому труду:

Ø повышение научного уровня преподавания предмета, усиление внимания к изучению физических теорий, широкое использование их для объяснения физических явлений и свойств тел;

Ø ознакомление учащихся с методами, применяемыми в научных исследованиях по физике (теоретическое предвидение, разработка рабочей гипотезы, наблюдения, эксперимент, анализ экспериментальных фактов и выводы из них, проверка выводов на практике);

Ø систематическое включение элементов исследования в учебный процесс по физике, в различные виды учебной деятельности учащихся, осуществление исследовательского подхода к изучению отдельных тем и вопросов школьного курса физики[5].

64

В целях воспитания у учащихся стремления к научным исследованиям необходимо использовать и ознакомление с деятельностью выдающихся ученых-физиков, чья жизнь является примером служения народу[5].

Задача развития творческих способностей учащихся – составная часть проблемы развития их мышления. Ее решение имеет для общества огромное экономическое и социальное значение. Физика как учебный предмет обладает особенностями, которые раскрывают широкие возможности для развития творческих способностей учащихся в процессе обучения. Методика развития творческих способностей школьников базируется на понимании закономерностей научного творчества[6].

Метод исследования может лежать в основе методики формирования исследовательских умений и навыков потому, что он представляет собой воспроизведение естественного процесса открытия или познания действительности. Он позволяет воспроизвести полную структуру цикла мыслительного акта, включая самый первый этап возникновения вопроса и формулирования проблемы и завершающий этап – доказательства или обоснования решения[3].

Однако к осуществлению исследовательской деятельности на уроках и во внеурочной работе по физике учащихся надо подготовить. Возрастные особенности подростков таковы, что для большинства из них наиболее привлекательными являются не теоретические знания, а самостоятельная практическая деятельность. Учитывая это, необходимо обеспечить поэтапное овладение исследовательскими умениями, начиная с выполнения простых опытов, конструирования несложных приборов и механизмов и постепенно подводя их к исследованиям физических явлений, процессов, проведение которых потребует от них более глубокое знание теоретических основ физики.

Итак, в формировании исследовательских умений учащихся при изучении предмета физики предлагаем выделять три этапа:

1. Подготовительный (6-7 класс). На этом этапе изучаются азы научного познания мира. В 6 классе физика изучается как пропедевтический курс. Задача данного этапа – создать условия для формирования у учащихся практических навыков научной организации труда, начальные экспериментальные умения.

2. Развивающий (8-9 класс). На этом этапе происходит развитие творческих способностей, усвоение основных принципов исследовательской деятельности. Задача - научить школьников осуществлять выполнение несложных исследовательских заданий по алгоритму.

3. Завершающий (10-11 класс). Здесь заложенные ранее навыки исследовательской деятельности способствуют самоопределению ученика к самостоятельному поиску и решению проблемных вопросов. Задача – развитие умений и навыков самостоятельной исследовательской деятельности [3].

В современном образовательном процессе, по моему мнению, важнейшее место должны занимать общеучебные умения исследовательского, аналитического характера, умения работать с информационными ресурсами (научно-популярными изданиями, мультимедийными и интернет-ресурсами). С этой точки зрения одна из целей преподавателя физики – создание и использование эффективных методов работы в материальной и информационной среде.

Главное – это проектно-исследовательская деятельность учащихся. А она и оказывается самой сложной. Учащийся должен провести эксперимент: выполнить необходимые наблюдения и измерения, зафиксировать их, оценить точность

65

измерений; проанализировать полученные результаты, сформулировать выводы. Осмыслив итоги эксперимента с точки зрения достижения цели исследования, наметить направления последующего исследовательского поиска. Эксперимент может революционизировать систему научного знания, послужить толчком для создания новых технологий обучения, как, например, метод проблемного подхода к изучению нового материала. Это даёт возможность сформировать у учащихся активное восприятие темы и получить полное представление о деятельности исследователя на различных этапах его экспериментальной работы[7].

Основным смыслом исследования в сфере образования есть то, что оно является учебным. Если в науке главной целью является производство новых знаний, то в образовании цель исследовательской деятельности — в приобретении учащимся функционального навыка исследования как универсального способа освоения действительности, развитии способности к исследовательскому типу мышления, активизации личностной позиции учащегося в образовательном процессе на основе приобретения субъективно новых знаний[4].

Исследовательские способности – индивидуальные особенности личности, являющиеся субъективными условиями успешного осуществления исследовательской деятельности (А.И. Савенков) [4].

Исследовательский метод обучения преследует двойственную цель – добыть новые знания и сформировать определённые умения и навыки у школьников, но отличается от классического репродуктивного метода обучения новым уровнем взаимоотношений субъектов и последовательностью логических этапов.

Исследовательская работа школьников может осуществляться на базе разных компонентов системы образования, но при этом для эффективной реализации должны соблюдаться определённые принципы, требования, условия.

Таким образом, можно сделать вывод, что в своей сущности учебное исследование предполагает активную познавательную позицию, связанную с периодическим и продолжительным внутренним поиском, глубоко осмысленной и творческой переработкой информации научного характера, работой мыслительных процессов в особом режиме аналитико-прогностического свойства.

Список использованной литературы:

1. Афанасьева С.Е. Развитие познавательного интереса у учащихся при изучении физики [Электрон.ресурс]. – 2015. – URL: https://kopilkaurokov.ru/fizika/prochee/razvitiie-poznavatiel-nogho-intieriesa-u-uchashchikhsia-pri-izuchienii-fiziki

2. Горовая В.И., Тарасова С.И. Подготовка учителя к исследовательской деятельности. – М.: Илекса; Ставрополь: Ставрополь–высшая школа, 2002 г.

3. Екушева В.А. Формирование исследовательских навыков при изучении физики в 7-9 классах, 2010 г.

4. Коростелова В.А. Сущность исследовательской деятельности [Электрон.ресурс]. – 2012. – URL: http://www.ecosystema.ru/03programs/publ/korost/1_2.htm

5. Методика преподавания физики в 6-7 классах средней школы. Под ред. В.П. Орехова и А.В. Усовой. Изд.3-е, перераб. М., «Просвещение», 1976. 384 с. (Библиотека учителя физики).

66

6. Методика преподавания физики в средней школе: Теорет. основы: Учебное пособие для студентов пед. институтов по физ.-мат. спец. – М.: Просвещение, 1981.- 288 с.

7. Погожева М.А. Формирование исследовательских умений учащихся [Электрон.ресурс]. – 2016. – URL: http://nsportal.ru/shkola/fizika/library/2016/01/04/formirovanie-issledovatelskih-umeniy-uchashchihsya

ОРТА МЕКТЕПТЕ ФИЗИКАНЫ ОҚЫТУ БАРЫСЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ

ЗЕРТТЕУШІЛІК ҚАБІЛЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ Г.У. Нурабаева, А.Қ. Қабдылжар

Мақалада оқушылардың физика пәні бойынша сабақтан тыс зерттеу және

жобалау қызметтерінің ұйымдастыру кезеңдері қарастырылған: материалдық базасын қалыптастыру; бағыттарын айқындау; оқушыларды осы іске қызықтыру;зерттеу технологиясының негіздерін іске асыру. Оқушыларды ғылыми зерттеуге араластыру жоғары кәсіби білім беру кезеңдегі ерекше көкейкестім әселелердің бірі болып табылады, оларда теориялық ойлау қалыптасады және оның негізінде – қоршаған орта заңдылықтарын біртұтас түсінуді қамтамасыз ететін интеллект қалыптасады. Мақалада зерттеу тәсілін құрудың мәні ашылады; қоғам дамуындағы зерттеу әрекетінің рөлі мен орны байқалады, зерттеу әрекетінің дамыту мәніне қорытынды жасалады.

FORMATION OF RESEARCH ABILITIES OF SCHOOLCHILDAT STUDYING PHYSICS IN HIGH SCHOOL

G.U.Nurabaeva, A.K.Kabdylzhar The article describes the stages of the organization of extracurricular research and

design activity of students in physics: the formation of a material base; definition of the activities; involvement of students in the activities; bases of technology implementation research. Familiarizing students to scientific research becomes particularly relevant at the stage of higher education, when they formed the theoretical thinking and on its basis - intelligence that provides a holistic understanding of the environmental laws of reality. The article reveals the essence of the research approach in education; traced the role and place of research in the development of society, concludes a significant importance to the development of research activities.

67

УДК: 378:372.54.001.895 А.М. Иманкулова, А.Н. Нурекенова Государственный университет имени Шакарима города Семей

ЭФФЕКТИВНОСТЬ ИННОВАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ ПРИ

ПРЕПОДАВАНИИ АНАЛИТИЧЕСКОЙ ХИМИИ

Аннотация: В данной статье раскрывается роль инновационных технологий при изучении аналитической химии. Описываются основные формы инновационных технологий, которые используются в педагогическом процессе. В статье приведен анализ влияния инновационных технологий на процесс усвоения знаний студентов по аналитической химии.

Ключевые слова: инновационные технологии, аналитическая химия, учебный

процесс, компьютерные технологии . Современные компьютерные технологии - это инструмент, который может

быть эффективно использован преподавателем педагогического ВУЗа при подготовке будущих учителей. В настоящее время в образовании идет процесс перехода к стандартам нового поколения, определяется роль информатизации и подтверждается факт вхождения человечества в эпоху глобализации информационных процессов. При этом разрабатываемый образовательный стандарт должен стать ответом на вызов современного глобального непрерывно меняющегося мира. В условиях социально-экономического, технологического и культурологического преобразования общества формирование прочных химических знаний студентов, развития их мышления является одной из приоритетных задач общего образования.

На современном этапе развития осуществляется модернизация среднего образования, в рамках которой активно ведутся поиски новых подходов, средств и методов обучения. Цель педагогической деятельности ориентирована на повышение качества образования через внедрение и интеграцию современных образовательных технологий, при этом информационным технологиям (ИТ) отводится ведущее место.

Поэтому очень важно использовать любознательность и высокую познавательную активность учащихся для целенаправленного развития их личности. Именно на занятиях под руководством педагога студенты могут научиться использовать компьютерные технологии в образовательных целях, овладеть способами получения информации для решения учебных, а впоследствии и более широкого круга задач, приобрести навыки, обеспечивающие возможность продолжать образование в течение всей жизни.

Информатизация общества это глобальный социальный процесс, особенность которого состоит в том, что доминирующим видом деятельности в сфере общественного производства является сбор, накопление, обработка. хранение, передача и использование информации, осуществляемые на основе современных средств вычислительной техники, а также на базе разнообразных средств информационного обмена. Информатизация общества обеспечивает активное использование постоянно расширяющегося интеллектуального потенциала общества,

68

сконцентрированного в печатном фонде, и научной, производственной и других видах деятельности его членов, интеграцию информационных технологий с научными, производственными, инициирующую развитие всех сфер общественного производства, интеллектуализацию трудовой деятельности, высокий уровень информационного обслуживания, доступность любого члена общества к источникам достоверной информации, визуализацию представляемой информации, существенность используемых данных. Одним из приоритетных направлений процесса информатизации современного общества является информатизация образования.

Одним из возможных путей повышения интереса к овладению химическими знаниями является применение информационных технологий (ИТ) в курсе аналитической химии. Основными критериями эффективного использования ИТ в учебном процессе является необходимость их плавного включения в традиционную систему образования и установление оптимального соотношения между традиционными формами обучения и обучением с использованием компьютерных средств. Для успешного внедрения в учебный процесс компьютерные технологии должны:

1. охватывать программу традиционного курса обучения; 2. реализовать информационную, обучающую и контролирующую функции; 3. обеспечивать многоуровневое и многокомпонентное знание. Целью данной работы явилось изучение сферы влияния информационных

технологий на эффективность усвоения учащимися системы химико-экологических знаний и формирования у них интереса к предметам естественнонаучного цикла. Для достижения цели данной работы требовалось решить следующие задачи:

1. Изучить положительные и отрицательные стороны компьютеризации обучения.

2. Познакомиться с принципами отбора содержания материала при компьютерном обучении.

3. Проанализировать исследования в области эффективности использования ИТв обучении.

Повсеместное использование информационных ресурсов, являющихся продуктом интеллектуальной деятельности наиболее квалифицированной части трудоспособного населения общества, определяет необходимость подготовки в подрастающем поколении творчески активного резерва. По этой причине становится актуальной разработка определенных методических подходов к использованию средств новых информационных технологий (СНИТ) для реализации идей развивающего обучения, развития личности обучаемого. В частности, для развития творческого потенциала индивида, формирования у обучаемого умения осуществлять прогнозирование результатов своей деятельности, разрабатывать стратегию поиска путей и методов решения задач как учебных, так и практических.

При обучении аналитической химии в ВУЗе использование компьютерных технологий эффективно на занятиях изучения нового материала. Несмотря на ряд преимуществ готовых программных продуктов, информация на некоторых из них излагается очень сухо, встречаются ошибки принципиального характера, некоторые задания чрезвычайно трудны для студентов. Поэтому возникает потребность в создании собственных информационных продуктов. Компьютерные презентации – эффективный метод представления и изучения любого материала. Применение слайд – фильмов (Power Point) на занятиях обеспечивает более высокий уровень и объем

69

информации по сравнению с традиционными методами, их информационную насыщенность, динамичность, наглядность. При создании презентации можно использовать данные электронных учебников, информацию сети Интернет, размещать на слайдах необходимые формулы, схемы химических опытов в соответствии с последовательностью изучения материала на занятии. В целях своевременного устранения пробелов в знаниях и закрепления наиболее важных вопросов темы на последнем слайде можно помещать контрольные задания. Если студенты не могут ответить на какой - либо вопрос, то есть возможность вернуть слайд, содержащий сведения для правильного ответа. Таким образом, осуществляется разбор материала, вызвавшего затруднения [1, 2].

Наличие большого набора информационных объектов в презентации дает преподавателю возможность представить изучаемый объект или процесс во всем многообразии его проявлений и свойств, а также более четко и точно определить его место и значение в системе научных знаний об окружающем нас мире. Используя слайд-фильм, можно реализовать дифференцированный подход к работе. Так, слайды, подготовленные к занятию в группах изучения аналитической химии на повышенном уровне, в группах изучения аналитической химии на базовом уровне можно пропустить. Слайд-фильм сохраняется в режиме редактирования, и всегда остается возможность вносить в него новую информацию.

Однако следует отметить, что успех таких лекций не всегда зависит от содержания. Классическая лекция предполагает репродуктивную деятельность учащихся. Вместе с тем известно, что при этом усваивается около 20% информации. Предлагаемое занятие рассматривает возможность использования стратегии «продвинутой лекции» (одна из стратегий технологии развития критического мышления).

Использование изобразительных средств (анимация, видеофрагмент, динамические рисунки, звук) значительно расширят возможности обучения, делает содержание учебного материала более наглядным, понятным, занимательным.

Компьютерные технологии дают возможность демонстрировать реакции с взрывчатыми или ядовитыми веществами, редкими или дорогостоящими реактивами, процессы, протекающие слишком быстро или медленно, что невозможно в условиях университета.

Преподавание химии специфично по сравнению с другими дисциплинами, поскольку предполагает проведение практических и лабораторных работ. Применение КТ на практических и лабораторных занятиях позволяет в интерактивной программе выполнять химические эксперименты на компьютере. Так, в электронном издании «Виртуальная химическая лаборатория» можно выбирать, переливать или пересыпать реагенты, собирать экспериментальные установки, проводить в них химические опыты, делать «виртуальные» фотографии химических реакций, записывать результаты наблюдений в лабораторный журнал. Все это дает возможность подготовиться к выполнению реального эксперимента. Следует заметить, то виртуальные и реальные учебные эксперименты должны не заменять, а дополнять друг друга. И в этом случае компьютер стал эффективным помощником преподавателя. Конечно, проведение опытов в лаборатории обладает неоспоримыми преимуществами, но при изучении токсичных веществ, например галогенов, виртуальный мир дает возможность проводить химический эксперимент без риска для здоровья. Если в кабинете отсутствует необходимое оборудование, использование компьютера дает возможность компенсировать этот недостаток [3, 4].

70

Еще одним аргументом в пользу применения информационных технологий является возможность быстрого и эффективного контроля знаний студентов. Большая часть электронных учебников содержит упражнения – тренажеры, задачи с решениями, тестовые задания. Отдельные программные продукты содержат электронный журнал, который позволяет фиксировать уровень знаний студента по каждой теме курса (учитывается не только отметка и число попыток решения, но и затраченное время на выполнение заданий). Система оценки результатов дает возможность определить рейтинг студента по каждой теме, проследить динамику успеваемости и скорректировать учебный процесс в соответствии с показанными результатами. Кроме того, использование контролирующих программ способствует формированию адекватной самооценки у учащихся [3,5].

Применение информационных технологий я презентационных отчетов, решению ситуационных заданий способствует:

• организации индивидуальной работы студентов, развитию их познавательной самостоятельности и творчества;

вляется необходимым условием при организации самостоятельной работы студентов. Большую помощь в корректировке содержания изучаемых курсов по аналитической химии могут оказать методические материалы ведущих университетов мира, которые предоставляют их для свободного доступа по информационной сети. Огромное количество информации, касающейся обучения аналитической химии, биохимии и смежных дисциплин, можно найти на страницах разных серверов в Интернете, и ее поток постоянно растет [4,7].

Использование электронных учебников по аналитической химии, химических образовательных порталов Интернета при подготовке к выполнению контрольных заданий, к тестированию, написанию рефератов и составлению • формированию навыков работы с информацией (производить поиск, отбор, переработку, упорядочивание и выделение смысловых групп, выстраивание логических связей и др.), способствуя тем самым формированию информационной культуры студентов.

Наличие компьютерных классов в университете, подключенных к информационным сетям, доступность их для студентов позволяют получать новейшую научно-методическую информацию, обрабатывать по той или другой программе материал курсовых и дипломных работ [8,9].

В ходе эксперимента были проведены занятия (с применением инновационных технологий) на темы:

1. «Титриметрический (объемный) анализ». 2. «Метод кислотно-основного титрования». До проведения лекции с применением инновационных технологий на тему

«Титриметрический (объемный) анализ» в среднем качество знаний составило 78%. После проведения лекции с применением инновационных технологий в среднем качество знаний составило 93%.

До проведения лекции с применением инновационных технологий на тему «Метод кислотно-основного титрования» в среднем качество знаний составило 80%. После проведения лекции с применением инновационных технологий в среднем качество знаний составило 91%.

В результате обобщенного анализа, можно сделать вывод, что во время занятий с применением инновационных технологий в среднем качество знаний студентов повысилось на 13%.

71

Практика использования компьютерных технологий наряду с традиционными формами обучения в процессе преподавания аналитической химии показала, что компьютерные технологии делают обучение более содержательным, зрелищным, позволяют автоматизировать процесс контроля и повысить глубину усвоения материала, придают процессу обучения характер исследования.

ЛИТЕРАТУРА

1. Курдюмова Т. Н. Компьютерная технология обучения химии: достоинства и недостатки // Химия в школе. - 2002. - №8. - С. 35-37

2. Нечиталова Е. В. Информационные технологии на уроках химии // Химия в школе. – 2009. - №3. - С. 13-15

3. Апостол Н. А., Коваленко Н.А., Радион Е.В. Компьютерные технологии в формировании профессиональных умений будущих специалистов естественнонаучного профиля // Хiмiя: праблемывыкладання. – 2013. - №3. – С. 49-52

4. Макошина В. Н., Мещерикова Е. В. Использование компьютеров в обучении химии // Химия. Методика преподавания в школе. - 2002. - №6. - С. 55-60

5. Раткевич Е. Ю. Проблемы компьютеризации процесса образования / Е. Ю. Раткевич // Химия. Методика преподавания в школе. - 2011. - №1. - С. 13-18

6. Фельдман И. Д. Создание и использование тематических компьютерных презентаций // Химия в школе. - 2005. - №7. - С. 36-37

7. Минькова Н.О. Организация самостоятельной работы студентов педагогических вузов в области химии с использованием информационных технологий // Информатизация педагогического образования: материалы Международной научно-практической конференции, Екатеринбург, 2007. - ГОУ ВПО «УГПУ». Екатеринбург, 2007. - Ч.2. - С. 227-232

8. Минькова Н.О. Об использовании ИКТ в подготовке сельских учителей в области химии // Педагогическая информатика. - 2006. - №4. - С. 51-55

9. Курдюмова Т. Н., Курдюмов Г. М. Компьютерные обучающие игры // Химия. Методика преподавания. - 2004. - №1. - С. 75-77

АНАЛИТИКАЛЫҚ ХИМИЯНЫҢ ОҚУТЫДЫҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ

ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫҢ ТИІМДІЛІГІ А.М.Иманкулова, А.Н.Нурекенова

Бұл мақалада аналитикалық химиныя зерттеу инновациялық технологиялардыңрөліанықталады. Ол педагогикалық процесінде пайдаланыланатын инновациялық технологиялардың негізгі нысаны сипаттайды. Бұл мақала студенттердің аналитикалық химиядан білімді меңгеру процесіне инновациялық технологияларды әсерін талдау ұсынады.

EFFECTIVENESS OF INNOVATIVE TECHNOLOGY IN THE TEACHING

OF ANALYTICAL CHEMISTRY А.M.Imankulova, A.N.Nurekenova

Thisarticle explores the role of innovative technologies in the study of analytical chemistry. It describes the basic form of innovative technologies, which are used in the

72

pedagogical process. The article provides an analysis of the impact of innovative technologies on the process of assimilation of knowledge of students in analytical chemistry. ӘОЖ: 378: 372. 854: 004 А.К.Сапакова, А.З.Мәсәлім Семей қаласының Шәкәрім атындағы университеті

ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРЫНДАРЫНДА ХИМИЯЛЫҚ ПӘНДЕРДІ ОҚЫТУДА

МУЛЬТИМЕДИАНЫ ҚОЛДАНУ

Аннотация: Ғылыми мақалада жоғары оқу орындарының оқытушыларына химияны оқытуда мультимедианы қолдану мүмкіншілігі қарастырылған. Сонымен қатар практикалық, зертханалық, дәріс тапсырмаларына мысал келтірілген.

Түйін сөздер: интерактивті оқыту әдісі, химия, топпен жұмыс істеу,

мультимедиа, компьютер. Қазіргі білім беру саласындағы оқытудың жаңа технологияларын

меңгермейінше, сауатты, жан - жақты жетік маман болу мүмкін емес. "Бір салада құнсыз болған адам келесі бір салада айтарлықтай нәтижеге қол жеткізуі мүмкін емес" деп Мераб Мамардашвили бекерге айтпаған. Бұл, әсіресе, әлемнің бәсекелестікке қабілетті 50 елінің сапында болуды мақсат тұтқан біздің жас мемлекетіміздің білім беру жүйесі үшін ерекше маңызды. Ал оларды даярлау еліміздің педагогикалық мамандықты оқытатын жоғары оқу орындарына жүктелген. Жаңа технологияны меңгеру мұғалімнің өзін - өзі дамытып, оқу - тәрбие үрдісін тиімді ұйымдастырылуына септігін тигізеді. Осындай әдістердің бірі - Англиядан шыққан оқытудың интерактивті әдісі.

Интерактивті әдіс Селевко Г.К. ойынша, бұл шығармашылық қабілетті ұйымдастырудың арнайы формасы [1]. Ол нақты және арнайы жоспарланған мақсаттарға ие. Химия пәнінде интерактивті тәсілдермен сабақ өткізу мақсаттары білім алушының қызығушылығын арттырып, қоршаған ортаны қорғауға экологиялық сауаттылығын дамыту кезінде ішкі сезімін оятып, өзін танып біліп, кез келген әрекетке жауапкершілікпен, шығармашылықпен қарау деңгейіне жеткізу.

Интерактивті оқыту әдісі мынадай міндеттерден тұрады: - Химияны оқытуда интерактивті әдіс-тәсілдерді енгізу және білім алушының

білімі мен біліктілігін қалыптастыру; - Интерактивті әдіс - тәсілдерді пайдаланып, білім алушының танымдық

қызығушылығын және білім сапасын арттыру; - Интерактивті әдіс - тәсілдерді пайдаланғанда, мұғалімнің уақытын үнемдеу

және химиялық пәндерді оқытуда тиімді пайдалану. Білім алушының қызығушылығын арттыру үшін интерактивті әдіс -

тәсілдердің тиімді пайдасы бар. Интерактивті оқытуда мынадай тапсырмалар қолданылуы мүмкін: компьютерлік модельдер, заттың құрылысы мен қасиеттері жайлы шынайы объектілердің фотографиясы және видеосурет түрінде көрсетілуі. Интерактивті әдісті қолданып өткізілген сабақта оқытушы студентке бағыт - бағдар беріп, мақсатқа жетуге ықпал жасайды. Студенттердің білімін жеке жұмыста, топпен тапсырманы орындауда мінез – құлқын байқап отыруы тиіс. Кемшіліктерді белгілеп,болашақта тапсырмалар құрастыруға ескеріп отыру үшін қажет.

73

Қазіргі оқу процесінде көбінесе оқытудың мультимедиалық құралдары (интерактивті бағдарламаға кіріктірілген визуалды, аудио және басқа да ақпаратты көрсету құралдары) енгізілуде. Олардың ішінде мультимедиялық презентация маңызды орын алады.

Презентация – бір - бірін алмастыратын слайд - беттер жинағы. Оның әрбір бетіне кез келген мәтін, суреттер, видео, аудиофрагменттер, анимациялар, 3D – сызбалар орнатып, әрлеудің әр түрлі элементтерін қолдануға болады. Мұндай мультимедиялық форма тасымалданатын, толықтырылған ақпаратты тірек үлгілермен жүйе түрінде алгоритмдік ретпен көрсетуге мүмкіндік береді. Ерекше айта кететін жайт, ақпарат жақсы жинақталып, қабылдауды жеңілдетеді.

Оқу ақпаратын ұсынудың мақсаты білім алушының бейнелі ойлауын жүйелеу. Әр оқытушы ақпаратты есте сақтау қалай жүретінін біледі. Егер ақпарат есту арқылы қабылданса, оның көлемінің 20 % - ын меңгереді, егер көру қабілетінің көмегі ғана болса, ақпараттың 30 % - ы есте сақталады. Есту және көру «Қосу» арқылы комбиниирленсе, білім алушы ақпаратты 60% - ға дейін қабылдауға қабілетті. Ал мультимедианы қолдану мәтін, дыбыс, графикалық суреттер, видео, сонымен қатар, білім алушылардың қызықты анимацияларын біріктіруге мүмкіндік береді. Мультимедианы қолдану әрбір білім алушыға оқу ақпаратын меңгеруге қабілеттендіреді.

Мультимедиа – дәстүрлі емес мәтін жазбаларының обьектілері мен процесстерін фото, сызбалар, анимациялар, дыбыс көмегімен, яғни барлығына белгілі қазіргі ақпарат формаларын ұсыну. Бұл жерде екі негізгі артықшылықтар қарастырылады: сапалық және сандық. Егер ауызша сипаттаманы тікелей аудиовизуальды көрсетіліммен салыстырсақ, сапалық жаңа мүмкіндіктер анықталады. Ақпаратты жеткізудің дәстүрлі тәсіліне қарағанда сандық артықшылықтар мультимедиалық ортаның ақпараты көлемді екенін көрсетеді.

Расыменде, бір беттегі мәтін тек қана 2 кбайт ақпаратты қамтиды. Оқытушы мәтінді шамамен 1 - 2 минут айтады. Сол уақыттағы жалпыэкранды видео шамамен 1 - 2 Гбайт ақпарат әкеледі. Сондықтан да «100 рет естігенше, бір рет көрген жақсы».

Мультимедиялық технологияны қолдану әдістемесі қарастырады: - Сабақтың әр түрлі кезеңінде оқуды басқарудың жүйесін жүзеге асыру; - Оқу мотивациясының күшеюі; - Оқушылардың ақпараттық мәдениетін көтеретін тәрбие және оқу сапасының

жоғарылауы; - Заманауи ақпараттық технология аумағында оқушылардың дайындық

деңгейін жоғарылату; - Ойын құралы ретінде ғана емес, компьютер мүмкіншілігін демонстрацияға

қолдану; Технологияны білім алушылар ақпаратты меңгеруде қолданатындықтан,

түсіндірмелі – иллюстративті оқытудың әдісі ретінде қарастырады. «Евролингвист» (Голландия) институтының зерттеуі дәлелдегендей, көптеген

адамдар естігеннің 5% және көргеннің 20% есте сақтайды. Мультимедиа бағдарламасы ақпаратты әр түрлі формада ұсынады және оқу процесін тиімді етеді. Нақты ақпаратты меңгеру үшін қажет уақыт үнемдеу 30% - ды құрайды. Ал қабылданған білім есте ұзақ уақытқа сақталады.

Мультимедиялық технология қолданып өткізілген сабақтың құрылымы өзгермейді. Әдеттегідей барлық негізгі кезеңдері сақталып, тек уақыт сипаттамалары өзгереді. Айта кететін жайт, мотивация кезеңінде ұзаққа созылуы мүмкін және

74

танымдық жүктеме әкеледі. Оқудың сәтті өтуі мотивацияға байланысты, сондықтан мотивация қажетті шарттардың бірі. Білімге қызығушылықты оятпай, көңіл – күйді білдірмей білім алушының шығармашылық қабілетін ояту мүмкін емес.

Мультимедиялық презентацияның маңызды артықшылығы - оның құрылымдылығы. Өз кезегінде жүйелілікті дамытып, аналитикалық ойлау және осыған гипермәтінді қолдану жатады. Интерактивті панельдер мультитачқа ие, яғни бірнеше студенттің бір уақытта тақтаны қолдана алу мүмкіндігі бар. Егер оны үздіксіз қолдансақ, 7 жылға дейін жарамды. Мультимедиялық панельдер арқылы жоғары оқу орнында оқытудың интерактивті формасының үлкен жетістігіне жете аламыз. Одан басқа презентация көмегімен шығармашылық қабілетті ұйымдастырудың әр түрлі формаларын қолдануға болады: фронтальды, топтық, жеке.

Мультимедиалық презентация құралдарының келесі ерекшеліктерін атап өтуге болады:

1. Бормен тақтаға жазылған кескінді интерактивті тақтадағы түрлі – түсті айқын, ұқыпты кескінмен салыстыруға болмайды;

2. Тақта мен бордың көмегімен әр түрлі қосымшалары бар жұмысты түсіндіру қиын әрі мүмкін емес;

3. Слайдтарда, флипчартта қателер жіберілсе, тез арада түзетуге болады; 4. Сабақта ACTIVote тестілеу жүйесі арқылы тест алу мүмкіндігін қолдануға

болады; 5. ACTIVwand указкасының көмегімен тақтаның жоғарғы бөлігіне

кішкентайларға да қол жеткізуге мүмкіндік береді; 6. Сабақта көрнекілікті қолдану деңгейі артады; 7. Сабақтың өнімділігі артады; 8. Оқушылардың білім деңгейіне оң әсер етеді [3] . Жоғары оқу орындарында интерактивті оқыту дәрістер, практикалық сабақ,

зертханалық сабақ, БӨЖ формаларында өтіледі. Бұл сабақтардың, дәстүрлі сабақтардан өзгешелігі топта отырып, студенттер жеке, жұпта, топта ойларын ортаға салып талдайды. Осы стратегияларды пайдаланып, өткізілген сабақтарда өз ойын анық айтып, өзін еркін ұстап, өз білімін өзі толықтыруға білім алушыларға мүмкіндік жасалынады. Презентация арқылы берілген дәрістер студент үшін түсінікті, білімді бекітетін болғаны абзал. Жаңа мәліметті меңгертуде де оның берілу тәртібі мен құрылымы белгілі бір талаптарға сай болады. БӨЖ тапсырмаларында дәріс тақырыбына сәйкес беріледі.

Сабақ жүргізу барысында мультимедиалық әдіс - тәсілдердің бірнеше түрлерін пайдаландық. Ерекшелігі: білім алушылар сабақ мазмұнын өздерінің бұрынғы білімдерімен салыстырып байланыстыраы. Білім алушылар тақырып бойынша сұрақтар қалыптастырып, өз мақсаттарын айқындады [4].

Мультимедиа дәріс. Өздік жұмыс үшін студенттер дәріс материалдарын интерактивті компьютерлік оқу бағдарламасын пайдаланды. Мультимедиа құралдары қолданылған бұл оқуда әрбір студент оқылатын теориялық материалдың оптимальды сызбасын таңдап алатындай құрастырылған. Мұндай бағдарламада тек қана мазмұн бөлімі мен достық интерфейс ғана емес, сонымен қатар, қолданылатын тесттік бағдарламалар білім алушының оқу материалының теориялық бөлімін меңгеру деңгейін анықтауға мүмкіндік береді.

Виртуальды зертхана. Химия пәні зерттеумен байланысты болғандықтан, әр түрлі зертханалық сабақта қауіптілігі жоғары немесе жарылыс беретін реакцияларды да презентация арқылы видеокөрсетіліммен көрсетуге мүмкіншілік бар. Тапсырмалар

75

мен жаттығулар өткен тақырып пен жаңа дәрісті меңгеруге ұштастырып құрастырылады.

Қазіргі таңда виртуальды зертханаға арналған дамыған, арнайы портал Virtulab.Net бар. Virtulab.net – та химия бойынша интерактивті практикалық жұмыстар мен тәжірибелердің үлкен спектрі ұсынылған. Сайт қарапайым біррангті мәзірмен бейнеленген. Мәзірде фотография және мәтін бетіне көшіп, қайтадан қайтып келуге болады. Сайт 25 тақырыпты қамтыған. Зертханалық сабақтарды өткізген кезде осы сайт жиі қолданылды. Мысалы, «Периодтық жүйедегі элементтер химиясы» пәні бойынша 2 – курс студенттеріне «Табиғи көмірсутек және олардың өнімдерін өңдеу» тақырыбында виртуальды лаборатория көрсетілді. Жұмыстың мақсаты табиғи көмірсутек үлгілері, олардың өнімдерін өңдеу, алу тәсілдері, қайта өңдеу, қолданумен танысудан тұрады.

Химия бойынша виртуальды зертхананы іс жүзінде компьютер көмегімен Mixed Reception Game ойынында көруге болады. Ойынның негізі: жоғары оқу орнының білім алушылары химиядан білімдерін пайдаланып зертхана жүргізе алады. Білім алушылардың жігері мен қызығушылығы жоғары болатыны сөзсіз. Себебі ойын бағдарламасында қажетті реактивтердің барлығы жеткілікті. Бір кейсті орындау үшін 40-50 минут уақыт кетеді. Ол Chemcollective.Org сайтына енгізілген. Chemcollective.Org – пайдалы ресуртардың бірі. Мұнда химия бойынша виртуальды зертхананы жүктеп алуға мүмкіншілік бар [5].

Қорыта келгенде, жоғары оқу орнында білімді маман даярланып шығуы білім мекемесіндегі білім алушы мен оқытушылардың, ұжымның белсенді еңбек етуіне байланысты. Сонда ғана жобалық ойға толы, шығармашылық қабілетке ие, ізденіс пен зерттеуді жалғастырып, шыңдауға даяр түлек шығады [6].

ӘДЕБИЕТТЕР:

1. Жексенбаева И.Б., Балалардың дарындылығын диагностикалау // Әдістемелік құрал. Алматы, 2005. – Б.11 – 13

2. Садкина И.В., 101 педагогическая идея.-Ростов-на-Дону.: Феникс,2014.- Б.41-46 3. Химияны оқыту әдістемесі. Пединституттар мен университеттердің студенттеріне арналған оқу құралы. – А.: Рауан, 1993. – 320 б.

4. Гавронская Ю.Ю., Интерактивное обучение химическим дисциплинам студентов педагогических вузов на основе компетентностного подхода.СПб.: Изд-во РГПУ им А.И. Герцена, 2008. – 223 б.

5. Роберт И.В. Распределенное изучение информационных и коммуникационных технологий в общеобразовательных предметах // Информатика и образование. - 2001. - №5.

6. Әлімов А.Х. Интербелсенді әдістерді жоғарғы оқу орындарында қолдану. Алматы, 2009. – 328 б.

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ МУЛЬТИМЕДИЙ ПРИ ОБУЧЕНИИ

ХИМИЧЕСКИХ ДИСЦИПЛИН В ВУЗЕ А.К. Сапакова, А.З. Мәсәлім

В статье «Использование мультимедий при обучении химических

дисциплин в вузе» описаны способы активизации познавательной деятельности студентов при обучении химии в вузе.

76

USING MEDIA TRAINING WITH THE CHEMICAL SUBJECTS AT UNIVERSITY A.K. Sapakova, A.Z.Massalim

In the article "Using multimedia in teaching of chemical disciplines in higher

education institution", described methods of activization of informative activity of students in teaching chemistry in high school.

ӘОЖ 373.167.1 Н.Ш. Карипбаева, Б. Мұқала, В.В. Полевик, Н.С. Қунанбаева Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті

ШЫҒЫС МЕДИЦИНАСЫНДА ҚОЛДАНЫЛАТЫН

ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ДӘРІЛІК ӨСІМДІКТЕРІ

Аннотация: Бұл мақалада Шығыс медицинасында пайдаланылатын Шығыс Қазақстан обылысындағы дәрілік өсімдіктердің системетикалық, географиялық, экологиялық, биологиялық ерекшеліктері қарастырылған.

Түйін сөздер: флора, систематика, экология, география, транслитерация Қазақстан Республикасының флоралық құрамында халық шаруашылығында

маңызы бар өсімдіктер көптеп кезеседі, солардың бірі дәрілік өсімдіктер болып саналады, олар әртүрлі систематикалық топтарға жатадыи [1,2].

Шығыс Қазақстан облысында шығыс медицинасында кеңінен пайдаланылатын дәрілік өсімдіктер әртүрлі географиялық аймақтарда, әртүрлі экологиялық орталарда таралған, дәрілік өсімдіктерді зерттеу арқылы, белгілі бір флоралық ауданның маңыздылығы анықталады.

Шығыс медицинасында пайдаланылатын дәрілік өсімдіктерді Шығыс Қазақстан облысының флорасы бойынша зерттеу таксономиялық, экологиялық және биологиялық тұрғыда жүргізілді, ғылыми еңбектерді негіз ете отырып дәрілік өсімдіктердің кадастры құрылды.

Шығыс медицинасында пайдалануға болатын Шығыс Қазақстанның дәрілік өсімдіктері систематикалық тұрғыда 30 тұқымдасқа, 58 туыстасқа біріктіреді. Ғылыми зерттеу нәтижелері, дәрілік қасиеті бар, яғни дәрілік шикзат ретінде пайдалануға болатын көп туыстастары бар тұқымдастың бар екенін көрсетті. Оларға күрделігүлділер (7 туыс, 12%), ерінгүлділер (7 туыс, 12%), раушангүлділер (7 туыс, 12%), құлқайыргүлділер (7%, 4 туыс ), бұршақтар (7%, 4 туыс), сарғалдақтар (3 туыс, 5%), қалампырлар (2 туыс, 4%) көкнарлар (2 туыс, 4%) т.б. Бұл тұқымдастардың ішінде халық медицинасында кең пайдаланылатын раушангүлділер, ерінгүлділер, күрделігүлділер тұқымдастарының ішінде дәрілік өсімдік түрлері өте танымалды, олар шығыс медицинасында ғана емес, Қазақстанның халықтық және ғылыми медицина салаларында да белгілі. Оларды көптеген елдерде халықтық медицинада пайдаланудағы сәйкестік, адамзат қоғамының дамуымен тікелей байланысты болғандығын дәлелдейді.

Шығыс медицинасында дәрілік шикізат ретінде туыстас таксоны алынады. Яғни, бір туыстас ішіндегі түрлердің барлығын дәрілік шикізат ретінде пайдалануға болады. Шығыс медицинасында туыстас ішіндегі түрлердің химиялық құрамында

77

ұқсастық бар деп есептейді. Шығыс елдерінде өсу аймақтарына байланысты бір туысқа жататын түрлер дәрілік шикізат ретінде қолданылады.

Шығыс медицинасында пайдалануға болатын дәрілік өсімдіктердің туыстас өкілдері Шығыс Қазақстан облысының барлық флоралық аудандарында кездеседі. Олардың ішінде географиялық тұрғыда кең таралған туыстастарға: раушан (Rosa), жуалар (Allium), құртқашаштар (Iris), қымыздық (Rumex), тарандар (Polygonum), көкпек (Atriplex), жұмыршақ (Capsella Medis), қазтабан (Potentilla), астрагал (Astragalus), шайқурай (Hypericum), фломис (Phlomis), бақажапырақ (Plantagо), андыз (Inula), мыңжапырақ (Achillea), түймешетен (Tanacetum), жусан (Artemisia), бақ-бақ (Taraxacum), қайың (Betula), жебір (Thymus), тобылғы (Spiraea) т.б жатады. Олар Шығыс Қазақстанның көптеген флоралық аудандарында кездеседі.

Дәрілік өсімдіктердің ішінде географиялық тұрғыда орташа таралған туыстастарға: жұпаргүл (Origanum), мия (Glycyrrhiza), рауағаш (Rheum), шалфей (Salvia), сүйсін (Orchis), шелна (Sanguisorba), сүйелшөп (Chelidonium), бөріқарақат (Berberis), қарағай (Pinus) т.б жатады, олар Шығыс Қазақстан обылысының 3-тен астам флоралық аудандарында ғана таралған.

Дәрілік өсімдіктердің ішінде таралу ареалдары шектелген туыстастарға: семізот (Rhodiola), термопсис (Thermopsis), сабыншөп (Saponaria), бадан (Bergenia) т.б жатқызуға болады, олар Шығыс Қазақстан обылысының 1 немесе 2 флоралық аудандарында ғана таралған.

Зерттеу қорытындысы бойынша 58 туыстасқа жататын дәрілік өсімдіктердің 14-і (24%) ксерофитті, 43-і (74%) мезофитті, 1-і (2%) гидрофитті экологиялық топтарды құрайды.

Жылдың әр мезгілінде өсімдікте дәрілік шикізат ретінде құндылығын анықтайтын биологиялық белсенді заттардың мөлшері әртүрлі болады, олардың мөлшері гүлдеу кезінде жоғарлайды, осыған байланысты дәрілік өсімдіктерді гүлдеу кезеңдерінде жинайды. Біз анықтаған дәрілік өсімдіктердің гүлдеу уақыттары әртүрлі, оларды 2 кезеңге бөлуге болады, ерте гүлдейтіндерге 16 туыс өкілдері, жаз айларында гүлдейтіндерге 42 туыс өкілдері жатады.

Шығыс медицинасында, соның ішінде тибеттік медицинада дәрілік шикізаттарды қолдануға байланысты транслитерациялық топтар құрылып, оларға транслитерациялық атаулар беріледі. Транслитерациялық топтарды құруда белгілі бір дәстүрлі ерекшеліктер алынады [3]. Солардың ішінде дәрілік шикізат ретінде құрамында химиялық активті заттар гликозид, кумарин, флавоноид және аз мөлшерде алколоидтар бар өсімдік түрлері әртүрлі топтарға еніп, әртүрлі транслитерациялық атауларды береді, олардың ішінде улы өсімдіктерді дәрілік шикізат ретінде аз мөлшерде қолданылады. Дәрілік шикізат ретінде өсімдіктерді жинау белгілі бір уақытта, белгілі бір ай фазаларында жүреді.

Шығыс медицинасы адам ағзасындағы жеке мүшелердегі аурулар бүкіл ағзаға әсерін тигізеді деп есептеп, адамды бүтін ағза ретінде қарап, оны емдейді, осыған байланысты әртүрлі ауруларға белгілі бір транслитерациялық топтар пайдаланылады.

Шығыс медицинасында жоғарыда көрсетілген ерекшеліктерді ескере отырып ғасырлар бойы ауруларды емдейтін әртүрлі дәрілік шикізат қоспалары жасалынған, олардың өзіндік кодтық жүйеде жасалынған жүздеген атаулары бар. Солардың ішінде, бұл қоспалардың Европалық елдерде аздаған түрлері ғана медицина саласында белгілі, олардың көпшілігі тибеттік транслитерациялық атаулармен белгіленген [4].

78

Транслитерацилық қоспа құрамдарын зерттеуде, Шығыс Қазақстан флорасында 41 дәрілік өсімдік туыстарын дәрілік шикізат ретінде пайдалануға болатындығы анықталды, олар 41 туыстас, 22 тұқымдас өкілдері. Транслитерациялық қоспаларға кіретін өсімдіктер Шығыс Қазақстан обылысының көптеген флоралық аудандарында таралған.

Қолданылған әдебиеттер

1. Кукенов М.К., Әдекенов С.М. т. б Қазақстанның дәрілік өсімдіктері және оның қолданылуы. Алматы «Ғылым» баспасы, 1998

2. Мухитдинов Н.М., Мамурова А.Т., Дәрілік өсімдіктер. Алматы. 2013ж. 3. Кособуров А.А., Лекарственные сырье тибетской медицины: современный взгляд.

2006ж. 4. Асеева Т.А., Базаров Э.Г., Батусв Б.Б. «Тибетская классификация лекарственных растений и Новосибирск: Наука. Сиб отд-ние, 1989ж.

ЛЕКАРСТВЕННЫЕ РАСТЕНИЯ ВОСТОЧНОГО КАЗАХСТАНА,

ИСПЛОЬЗУЕМЫЕ В ВОСТОЧНОЙ МЕДИЦИНЕ Н.Ш. Карипбаева, Б. Мұқала, В.В. Полевик, Н.С. Қунанбаева

В этой статье раcсматриваются систематические, географические,

экологические и биологические особенности лекарственных растении Восточного Казахстана используемые в восточной медицине.

MEDICINAL PLANTS FLORA OF EASTERN KAZAKHSTAN,

USED IN EASTERN MEDICINE N.SH. Karypbaeva, B. Mukala, B.B. Polyvik, N.S. Kunanbaeba

This article discusses systematic, geographical, ecological and biological

characteristics of medicinal plant flora of eastern Kazakhstan used in oriental medicine. ӘОЖ: 378.147:54 Д.Р. Онтагарова, А.Е.Мырзагазина Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті

СТУДЕНТТЕРДІҢ КӘСІБИ ҚҰЗЫРЛЫҚТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДА ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРДЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ МҮМКІНДІГІ

Аннотация: Мақалада студенттердің кәсіби құзырлықтарын қалыптастыру

арқылы өздік жұмыстардың ұйымдастырылуы, оны орындаудағы мәселелер, әр түрлі тапсырмалар арқылы студенттердің бойында ізденіс әрекетін ұйымдастыру, мәселелерді тану және оны шеше білу дағдысын қалыптастырунегізге алынған. Студенттердің өздік жұмыстары ұйымдастыру студенттердің шығармашылық және аналитикалық ойлауын, креативтілігін дамыту негізге алынған.

Түйін сөздер: студенттердің өздік жұмыстары, кәсіби құзырлықтары,

оқыту әдістемесі, өздік жұмыс тапсырмаларының мазмұны

79

Жоғарғы оқу орындарында студенттердің жеке тұлғасын қалыптастыру, оның

рухани әлемін әрдайым байыту, оқуға деген ынта-жігерін арттыру, қоғамдық өмірдегі барлық салалардағы өзгерістер адамның интелектуалдық күш – жігерін, саналы әрекеті мен ізденімпаздығын, танымдық ой-өрісіннің белсенділігі мен іс-әрекетін шығармашылық сипатта жүзеге асыруды талап етеді.

Демек, жастарды еңбектің қай саласында да, білім алуда да тек мәлімет жиынтығын меңгеруімен шектелмей, студенттердің өзіндік іс-әрекетін тиімді ұйымдастыра отырып, сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын студент етіп даярлау қажет болып отыр [1].

Әр ғылымның барлық саласында болмысы білім мазмұны мен көлемі қауырт өсіп отырған қазіргі ғылыми-техникалық процесс кезінде бұл міндеттердің жүзеге асуы оқыту үрдісінде студенттерідң өзіндік оқу жұмыстарын оңтайлы ұйымдастырудың тиімді әдістері мен тәсілдерін, оқыту түрлерін, нысандарын іздестіру өзекті сипатқа ие болады. Себебі, студенттердің өзіндік жұмыстарын арнайы ұйымдастыру оқу үрдісін жетілдірудің негізгі шарты болып табылады [2].

Студентің өзіндік жұмысы - болашақ мамандарды даярлаудың және білім сапасын арттырады. Осыған орай жоғары оқу орындарында әр білім алушыдан ой еңбегінің ұтымды әдістерін білуі, яғни аз уақыт кетіріп қажетті ақпаратты іздеп және меңгеріуді, фактілер, теорияны, тұжырымдамаларды жүйелеп және жіктей білуді, өз көзқарасын нақты айтып және дәлелдей білуді үйренуі талап етіледі.

Студенттің өзіндік жұмысы – бұл студенттің дидактикалық тапсырмаларды өзінше орындауға, танымдық әрекеттерге қызғушылығының қалыптасуына және нақты бір ғылым саласында білім жинақтауына бағытталған студенттің оқу әрекетінің ерекше түрі.

Қазіргі таңда сай өзіндік іс-әрекетін жаңа жағдайға байланысты оңтайлы ұйымдастыра білуі тиіс [3].

Педагогика-психологиялық зерттеулерде, өздігінен білім алу, студенттердің ақыл-ойының дамуының жоғарғы көрсеткіші деп қарастырылады.

Студенттердің өздігінен орындайтын жұмыстарының бірі жаттығулар мен тапсырмалар болып табылады. Сондықтан жоғарғы оқу орындарында әрбір курста оқытушылардың басшылығымен студенттер жаттығуларды өз бетімен жұмыс істеуге ұмтылады.

Р.С.Немов төмендегідей қорытынды жасаған: «Білік дағдылардың барлық түрлерін қалыптастыруда жаттығулардың маңызы зор. Олардың негізінде дағдылар автоматтандырылып, біліктілер жетіледі. Ал күнделікті, жүйелі жаттығуларсыз, білік, дағдылар өз қасиеттерін жоғалтады» [4].

Осы тұрғыда А.К. Маркова ұсынған оқу жұмысының тәсілдері үлкен қызығушылық тудыруы мұмкін:

- «мәтінді мағыналық қайта өңдеу тәсілдері, оқу материалын үлкейту, оның ішінен бастапқы идеяларды, принциптерді, заңдарды бөліп көрсету, міндетті орын-даудың жалпыланған тәсілдерін саналау, мектеп оқушыларының белгілі бір санаттағы міндеттер жүйесін өз бетінше құру;

- оқу мәдениетінің (мысалы, ірі синтагмалар мен «динамикалық оқу») және тыңдау мәдениетінің тәсілдері, қысқа және неғұрлым ұтымды жазу тәсілдері (жазып алу, жоспарлар, тезистер, конспект, аннотация, реферат, рецензия, кітаппен жұмыстың жалпы тәсілдері);

80

- есте сақтап қалудың жалпы тәсілдері (оқу материалын құрылымдау, бейнелі және есту естеріне сүйене отырып мнемотехниканың ерекше тәсілдерін қолдану);

- зейінді шоғырландыру тәсілдері, яғни мектеп оқушысының өзіндік қадағалаудың әр түрлерін пайдалануына, өз жұмысын сатылап тексеруге, тексеру тәртібін, «бірліктерін» бөлуге сүйенетін;

- қосымша ақпаратты іздеудің жалпы тәсілдері (библиографиялық материалдармен, анықтамалар, каталогтар, сөздіктер, энциклопедиялармен жұмыс) және оларды үйдегі кітапханада сақтау;

- емтиханға, сынаққа, семинарларға, зертханалық сабақтарға дайындалу тәсілдері; уақытты ұтымды ұйымдастыру, оны есептеу мен жұмсаудың, еңбек пен оқуды, ауызша және жазбаша қиын тапсырмаларды дұрыс кезектеп отыру, еңбек гигиенасының жалпы ережелерінің (режим, серуен, жұмыс орнындағы тәртіп, оның жарықтығы, т.б.) тәсілдері». Бұл жерде ақыл-ой еңбегін ұйымдастырудың жалпы тәсілдері де, оқу жұмысының нақты тәсілдері де, мысалы, мәтінмен жұмыс істеу келтірілгені айқын [5].

Педагогикалық мамандықта оқитын студенттер үшін өзіндік жұмыстардың сипаты олардың кәсіби құзыреттіліктерін қалыптастыруға ықпал етуі тиіс. Өздік жұмыстарды ұйымдастыру мәселелеріне қатысты жүргізілген, студенттер мен магистранттардың арасында жүргізілген сауалнама нәтижелерінің жауаптары төмендегідей болды: «өздік жұмысқа берілген тапсырмаларды орындауда интернет ресурстарынан, оқулықтардан дайын жауаптарын тауып, орындаймын» - 75%, «өздік жұмысқа берілген тапсырмаларды орындауда дайын жауаптары жок, сондықтан өзіме құрастыруға тура келеді» - 15 %, «ешқандай қиналмаймын, өйткені барлығында бірдей тапсырма болған соң, жолдастарымнан ала саламын» - 10%. Мұндай жауаптардың сипаты өздік жұмыс тапсырмаларының мазмұнын түрлендіруге және тапсырмалардың дербес, жұптық немес топтық сипатта орындалуына аса мән беруді қажет ететіндігін көрсетеді.

Өздік жұмыста берілетін тапсырмаларда студенттердің өзіндік шығармашылық ойлауын, танымдық қызығушылығын және арнайы білім алуын қамтамасыз ететін түрлеріне анализ жасауда студенттер мен магистранттарга қойылған «Қандай тапсырма түрін өз бетіңмен орындап, ізденушілік туғызасың?»сұрақтың жауаптары келесідей болды: «реферат – 15%; сөзжұмбақтар, кроссворд құрастыру - 20%;тест сұрақтарын құрастыру - 35%; кластер, сызба-нұсқа құрастыру - 30 %».

Осындай саулнама нәтижелерінен студенттердің шығармашылық белсенділігін, танымдық қызығушылықтарын туғызуға байланысты тапсырма түрлерін төмендегідей көрсетуге болады (1-кесте).

Кесте 1 – Студенттердің өздік жұмыстарын ұйымдастыруға байланысты

тапсырманың түрлері

Дербес орындалатын оқу жұмыс тапсырмасының

түрлері

Жұптық орындалатын оқу жұмыс

тапсырмасының түрлері

Топтық орындалатын оқу жұмыс

тапсырмасының түрлері

− тест тапсырмаларының түрлерін құрастыру, соның ішінде

− оқу материалдарын өңдеу: мәтінді сызба- нұсқаға айналдыру, тірек

− «Кейс» тапсырмалары;

81

арнай бағдарламалар көмегімен («Каhoot»,

«Quest Maker» т.б. ) және жазбаша түрде

− дидактикалық ойын тапсырмаларынқұрастыру

(сөз жұмбақ, ребустар, «Домино», «Лото» т.б.);

− кітаппен жұмыстың жалпы тәсілдері: жазып алу, жоспарлар, тезистер, конспект, аннотация, реферат, рецензия,

конспекті жасау, сызба - нұсқаны, суретті мәтінге айналдыру .

− қосымша ақпаратты іздеудің жалпы тәсілдері

(библиографиялық материалдармен,

анықтамалар, каталогтар, сөздіктер,

энциклопедиялармен жұмыс);

− жұмыс дәптерін құрастыру;

− жоба қорғау

Студенттердің өзіндік жұмысы болашақ маманның шығармашылық ойлауын,

танымдық қызығушылығын және арнайы білім алуын қамтамасыз ететіндіктен өздігінен ой қорытып, шешім шығаруға, сауатты жазуға, тіл байлығын арттыруға жәрдемдесетін тапсырмалардың мазмұнына көп көңіл бөлінуі керек.

Қарастырылып отырған мәселеге байланысты 5В011200 - Химия мамандығының студенттеріне «Химияны оқыту әдістемесі» пәнінен студенттерге арналған тапсырмалар төмендегідей берілді (Кесте 2).

Тақырыбы: «Бастапқы химиялық ұғымдары». Мақсаты: «Бастапқы химиялық ұғымдар» тақырыбы негізінде мектеп

оқулығы, бағдарламасымен жұмыс істеуді үйрету. Тақырыптың мазмұны мен оқыту әдістемесімен танысу.

Кесте 2 – «Бастапқы химиялық ұғымдары» тақырыбы негізінде студенттерге берілетін тапсырмалар

82

Дербес орындайтын тапсырмалар студенттердің тақырыптың теориялық білім деңгейлерін тереңдетуге, ізденімпаздық қабілеттерін қалыптастыруға ықпал етеді. Жұптық орындайтын тапсырмалар студенттердің өз бетімен жұмыс жасап, бірін- бірі бағалауға, жақсы нәтижеге жетуге талпыныс, өзара бәсекелестік,өзіне деген сенімділікті қалыптастырады. Топтық орындайтын тапсырма пәнге деген қызығушылығын арттырады, ұйымшылдыққа, ұжымдық еңбек етуге, бір – бірін сыйлауға, өз еңбектерінің үлесін қосуға, топтық жұмыс жұмыс жағдайында өз ойларын дәйектеуге жетелейді. СӨЖ ұйымдастыруда студенттердің шығармашылық және аналитикалық ойлауын, креативтілігін дамыту негізге алынады.

Қорыта айтқанда, ғылыми негіздегі ұйымдастырылған студенттердің өздік жұмысы мен студенттердің оқу-танымдық әрекеттерін басқару жұмысы олардың саналы белсенділігін, жоғары оқу-кәсіби мотивациясын, оқу процесінің сапасын қамтамасыз етеді.

Студенттің р/с

Дербес орындайтын тапсырмалар

Жұптық орындайтын тапсырма

Топтық орындайтын тапсырма

1. Химиялық диктант құрастыр

8 сынып оқулығынан тақырып мазмұнымен танысып, ««Бастапқы химиялық ұғымдар»

тақырыбының білімділік, тәрбиелілік, дамытушылық міндеттері» тақырыбында презентация жаса «Бастапқы

химиялық ұғымдары» тарауы

бойынша сабақ жоспарының конспектілерінен әдістемелік нұсқау құрастыр.

2. Сөзжұмбақ құрастыр

3. «Каhoot» бағдарламасында 20 сұраққа тест құрастыр

Тақырыптағы химиялық эксперимент

а) Демонстрациялық эксперимент (көрнекі көрсету

эксперименті) ә) Зертханалық жұмыстар б) Сарамандық сабақтар Тапсырманы кесте түрінде

орында

4. «Quest Maker»

бағдарламасында 15 тест сұрақтарын құрастыр.

5. «Төмендегі сөйлемдерден дұрыс тұжырымдарды таңда» (15сөйлем)

Тақырыпта қарастырылатын ұғымдар, заңдар, теориялар бойынша тірек конспект жаса 6. Сәйкестік тест құрастыр

7. Ашық тест құрастыр (20сұрақ) «Ас тұзын тазарту»

сарамандық сабақтың жұмыс дәптерін құрастыр. 8. Жабық тест құрастыр

(20 сұрақ)

83

ӘДЕБИЕТТЕР 1. Асанов, Н. Өзіндік жұмыстардың ерекшеліктері. / Н. Асанов, - Алматы. – 2004ж. 2. Абдукаримова, У. Самостоятельная работа студентов. / У. Абдукаримова, - Алматы. 1999ж.

3. Исмаилова, Р.Б. Студенттермен жүргізілетін өзіндік жұмыстарды ұйымдастырудың ерекшеліктері./ Р.Б. Исмаилова /Бастауыш мектеп- №5,6-2012, Б.36-37.

4. Нұғыманұлы, И. Химияны оқыту әдістемесі. / И.Нұғыманұлы, Ж.Ә.Шоқыбаев, З.О.Өнербаева, – Алматы: «Print-S» баспаханасы. - 2005. - 353 б.

5. Мырзабайұлы, А. Химияны оқыту әдістемесінің педагогикалық негіздері. / А. Мырзабайұлы, - Алматы. – 2004ж, 1 бөлім, IV - тарау, 41-42 , 47-48 бет.

ВОЗМОЖНОСТЬ УВЕЛИЧЕНИЯ ЭФФЕКТИВНОСТИ САМОСТОЯТЕЛЬНОЙ

РАБОТЫ ПРИ ФОРМИРОВАНИИ КОМПЕТЕНТНОСТИ СТУДЕНТОВ Д.Р.Онтагарова, А.Е.Мырзагазина

В статье «Возможность увеличения эффективности самостоятельной

работы при формировании компетентности студентов», описаны навыки и знания организации познавательного направления деятельности студентов. Данная статья поможет учащимся и учителям при работе над научным проектом. POSSIBILITY INCREASE EFFICIENCY INDEPENDENT WORK AT FORMING

OF КОМПОТЕНТНОСТЬ OF STUDENTS D.R.Ontagarova, A.E.Myrzagazina

In the article "Possibility increase efficiency independent work at forming

competence of students", skills and knowledge of organization of cognitive direction of activity of students are described. This article will help students and to the teachers during the prosecution of scientific project.

УДК: 372.853:004 Г.У. Нурабаева, Р.А.Рыспеков Государственный университет имени Шакарима города Семей

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ИНФОРМАЦИОННО-КОММУНИКАЦИОННЫХ

ТЕХНОЛОГИЙ НА УРОКАХ ФИЗИКИ

Аннотация: В статье рассмотрены возможности применения ИКТ на уроках физики. Использование на уроках ИКТ позволяет не только повысить эффективность преподавания, но и более рационально и экономно использовать время и силы учителя. Информационно-коммуникационные технологии существенно помогают педагогу в его работе. Это и подбор дополнительного текстового и иллюстративного материала, а также возможность создания карточек с индивидуальными заданиями. Все это позволяет при более низких временных затратах получить более высокий результат в обучении детей.

84

Ключевые слова: информационно-коммуникационные технологии, возможности ИКТ, эффективность преподавания, иллюстративные материалы.

Использование информационных и коммуникационных технологий (ИКТ) в

учебном процессе является актуальной проблемой современного школьного образования. Сегодня необходимо, чтобы каждый учитель по любой школьной дисциплине (биологии, географии, иностранному языку, истории, литературе, математике, русскому языку, физике, химии, …) мог подготовить и провести урок с использованием ИКТ. Необходимо, потому что урок с использованием ИКТ – это наглядно, красочно, информативно, интерактивно, экономит время учителя и ученика, позволяет ученику работать в своем темпе, позволяет учителю работать с учеником дифференцировано и индивидуально, дает возможность оперативно проконтролировать и оценить результаты обучения.

Использование ИКТ в учебном процессе предполагает, что учитель любой школьной дисциплины умеет:

ü обрабатывать текстовую, цифровую, графическую и звуковую информацию при помощи соответствующих процессоров и редакторов для подготовки дидактических материалов (варианты заданий, таблицы, чертежи, схемы, рисунки, …), чтобы работать с ними на уроке;

ü создавать слайды по данному учебному материалу, используя редактор презентации MS Power Point и продемонстрировать презентацию на уроке;

ü использовать имеющиеся готовые программные продукты по своей дисциплине;

ü организовать работу с электронным учебником на уроке; ü применять учебные программные средства (обучающие, закрепляющие,

контролирующие); ü осуществлять поиск необходимой информации в Интернете в процессе

подготовки к урокам и внеклассным мероприятиям; ü организовать работу с учащимися по поиску необходимой информации в

Интернете непосредственно на уроке; ü разрабатывать тесты, используя готовые программы-оболочки или

самостоятельно, и проводить компьютерное тестирование [1]. Использование компьютерных моделей на уроках физики Компьютерные модели чрезвычайно удобно использовать прежде всего в

демонстрационном варианте при объяснении нового материала или при решении задач. Некоторые модели позволяют одновременно с ходом экспериментов наблюдать построение соответствующих графических зависимостей. Подобные модели имеют особую ценность, так как учащиеся, как правило, испытывают значительные трудности при построении и чтении графиков [2].

Согласитесь, что гораздо проще и нагляднее показать, как тело движется при наличии положительной начальной скорости и отрицательного ускорения, используя модель «Равноускоренное движение тела», чем объяснять это при помощи доски и мела.

85

Рисунок 1. Окно модели «Равноускоренное движение тела» курса «Физика 7–11 классы».

При указанной демонстрации на экране компьютера, кроме движущегося спортсмена, который в соответствии с заданными начальными условиями тормозит, разворачивается и набирает скорость в противоположном направлении, соответственно изменяется длина и направление вектора его скорости, а также в динамическом режиме строятся графики координаты, модуля перемещения и проекции скорости [3].

Рассмотрим теперь другой пример – фотоэффект. Учебной программой предусмотрены следующие демонстрации:

1. Фотоэлектрический эффект на установке с цинковой пластиной. 2. Законы внешнего фотоэффекта. Предположим, что у нас есть необходимое оборудование и каждый раз, при

изучении фотоэффекта мы показываем соответствующие эксперименты. Давайте попробуем ответить на следующие вопросы: «А так ли уж наглядны эти эксперименты? Всем ли детям понятны законы фотоэффекта? Всем ли ясен физический смысл потенциала запирания?.Может быть здесь будет полезен компьютерный эксперимент?

86

Рисунок 2. Окно модели «Фотоэффект» компьютерного курса «Физика, 7–11 классы».

Опыт использования компьютерных моделей показывает, что после 15–20 минут работы с моделью «Фотоэффект» практически все школьники могут ответить на поставленные выше вопросы по этому явлению. К тому же, такая самостоятельная исследовательская деятельность настолько для них интересна и увлекательна, что вопросы обеспечения дисциплины и внимания вообще не возникают.

Конечно, компьютерные демонстрации будут иметь успех, если в кабинете имеется соответствующая проекционная техника. В противном случае учитель может предложить учащимся индивидуально поработать с компьютерными моделями в классе.

Что же нужно сделать, чтобы урок в компьютерном классе был не только интересен по форме, но и дал максимальный учебный эффект?

Учителю необходимо заранее подготовить план работы с выбранной для изучения компьютерной моделью, сформулировать вопросы и задачи, согласованные с функциональными возможностями модели. Кроме того, желательно предупредить учащихся о том, что им в конце урока будет необходимо ответить письменно на вопросы или написать небольшой отчёт о проделанной работе. Идеальным является вариант, при котором учитель, перед уроком в компьютерном классе, раздаёт учащимся бланки с заданиями лабораторной работы.

Задания в бланках лабораторных работ следует расположить по мере возрастания их сложности: начиная с самых простых заданий ознакомительного характера и экспериментальных задач и заканчивая заданиями творческого, исследовательского и поискового характера.

В качестве примера приведен бланк лабораторной работы к компьютерной модели «Равномерное движение». Заметим, что здесь приведены два вида оформления лабораторных работ:

1) бланки для учащихся, предполагается, что учащиеся должны вписать ответы в специально предназначенные для этой цели места;

2) материал для учителя, в котором, для удобства последующей проверки, в основном тексте бланков работ приведены ответы ко всем вопросам и заданиям [4,5].

87

В работе я обобщил опыт по использованию информационно-коммуникационных технологий в обучении физики и пришел к выводу, что наряду с многообразием технологий, форм, методов, приёмов обучения, информационно – коммуникационные технологии в обучении позволили добиться гарантированного педагогического результата.

В современном обществе использование информационных технологий становится необходимым практически в любой сфере деятельности человека. Овладение навыками этих технологий еще за школьной партой во многом определяет успешность будущей профессиональной подготовки нынешних учеников. Бесспорно, что овладение этими навыками протекает гораздо эффективней, если происходит не только на уроках информатики, а находит свое продолжение и развитие на уроках учителей-предметников. Этот подход выдвигает новые требования к подготовке учителя-предметника, ставит перед ним новые проблемы, заставляет осваивать новую технику и создавать новые методики преподавания, основанные на использовании современной информационной среды обучения. Преподавание физики, в силу особенностей самого предмета, представляет собой наиболее благоприятную сферу для применения современных информационных технологий. В процессе преподавания физики, информационные технологии могут использоваться в различных формах. И в данной работе я пытался показать некоторую часть форм работы применяемую мною на уроках физики.

Список литературы:

1. Извозчиков В.А., Ревунов А.Д. Электронно–вычислительная техника на уроке физики в средней школе. –– М.: Просвещение, 1988. –– 239 с.

2. Майер Р.В. Информационные технологии и физическое образование. –– Глазов: ГГПИ, 2006.

3. Компьютерные технологии обучения физике. Физика в школе. М.: 2001. 4. А.П.Гомулина. Компьютер в школе. 2000, Физика: Приложение к газете «Первое сентября», 2001, № 2. с. 2 - 4.

5. Урок физики с использованием компьютерных технологий. Физика: Приложение к газете "Первое сентября", 2000, № 5

АҚПАРАТТЫҚ−КОММУНИКАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯНЫ

ФИЗИКА САБАҒЫНДА ҚОЛДАНУ Г.У.Нурабаева, Р.А.Рыспеков

Мақалада физика сабағында АКТ – ны пайдаланудың мүмкіндіктері

қаралған. Сабақта АКТ – ны пайдалану оққытудың пайдасын көтеріп қана қоймай, сондай – ақ мұғалімнің күші мен уақытын тиімді падалануға мүмкіндік береді. Ақпараттық−коммуникациялық технологияры мұғалімге жұмысында едәуір көмектеседі. Бұл қосымша мәтіндермен көрнекі құралдарды жинау, сонымен қатар жеке тапсырмалармен карточкалар құрау. Мұның барлығы аз уақыт ішінде оқушыларды оқытуда жоғары нәтижеге жетуге мүмкіндік береді.

88

THE USE OF INFORMATION AND COMMUNICATION TECHNOLOGIES IN PHYSICS LESSONS

G.U. Nurabaeva, R.A. Ryspekov

The article discusses the possibility of the using of ICT in physics classes. Using ICT lessons not only improves the efficiency of teaching, but also a more efficient and economical using of time and the teacher force. The use of information and communication technologies greatly help the teacher in his work. This selection of additional text and illustrations, as well as the ability to create individual job cards. All of this allows for lower time cost to obtain better results in teaching children.

ӘОЖ: 372.854:004 А.К. Сапакова, М.К. Калиева Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті

ХИМИЯ САБАҒЫНДА ВИРТУАЛДЫ ЗЕРТХАНАНЫ ПАЙДАЛАНУ

Аннотация: Бұл мақалада виртуалды зертхананың жалпы мінездемесі

берілген, сонымен қатар химия сабақтарында виртуалды зертхананың пайдаланудың ерекшеліктері мен артықшылықтары көрсетілген. Алынған нәтижелердің негізінде химия пәні бойынша оқыту үрдісінде виртуалды зертхананы қолдану бойынша практикалық ұсыныс берілген.

Түйін сөздер: виртуалды зертхана, оқыту әдістемесі, виртуалды зертханалық

жұмыс тапсырмаларының мазмұны Виртуалды зертхана - Колорадо Болдер ((University of Colorado Boulder -

АҚШ) университетінің жетекші ғалымдары мен инженерлері физика, химия, биология, математика және география пәндері бойынша жасаған заманауи электрондық жаттықтырғыштар мен симуляторлардың бірегей кешені. Кешеннің түпнұсқа үлгісі ағылшын тілінде, аударылған нұсқасы қазақ және орыс тілдерінде ұсынылған.

Виртуалды зертхана мұғалімдерге электронды жаттықтырғышты оқулықпен, Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі ұсынған қосымша оқу құралдарымен сәйкестендіріп, сабақ әдістемесін дербес құрылымдауға зор мүмкіндік береді. Аталған симуляторлар кешенін оқытуда қосымша құрал ретінде, сондай-ақ оқушылардың бойында ғылыми зерттеу дағдыларын дамытуға ықпал етерлік білімдер жүйесін қалыптастыру жабдығы ретінде пайдалануға болады[3].

Электронды жаттықтырғыштарды сипаты мен күрделілігіне қарай екі топқа жіктеуге болады. Біріншісі химия, физика, математика, география және биология пәндерінің типтік оқу бағдарламасына негізделсе, екіншісі күрделі симуляторлар жинағынан тұрады. Мұнда оқушылар берілген симуляторлар мазмұнына сәйкес қосымша әдебиеттер оқып, күрделі материалды зерттеу үшін зертханалық тәжірибелер жүргізеді және жаратылыстану ғылымдары пәндері бойынша өтетін пән олимпиадаларында, жоғары оқу орындарына түсу үшін тапсыратын емтихандарда берілетін тапсырмалардың шешемін табу керек. Екінші топтағы кейбір

89

симуляторларды оқушылар арасында оқу-зерттеу жұмыстарын ұйымдастырып өткізу үшін де пайдалануға болады.

Мақсаты: Күрделі ғылыми құбылыстар мен заңдылықтарды күнделікті өмірлік мысалдар

негізінде графикалық жолмен көрнекі түрде қарапайым түсіндіру. Виртуалды зертхананың артықшылықтары төмендегідей: Анимацияланған интерактивті симуляторлар оқушылардың мұғалімдер

көмегімен бақылау және сынақ жүргізуіне, сондай-ақ ғылыми негізде шынайы өмір мен заңдылықтар арасындағы байланысты айқын тануына мүмкіндік береді.

Симуляторларды көрнекі материал ретінде пайдалану барысында динамикалық үдерістерді (мысалы, атомдар, молекулалар, электрондар, фотондар) баяулатуға жылдамдатуға немесе көріністер арасында үзіліс жасауға болады. Сондықтан да симуляторлар теориялар мен заңдарды оқытуда, статикалық суреттер немесе жанды көрнекіліктерге қарағанда, үлкен мүмкіндіктерге ие және көзбен шолып байқап, ойлану дағдысын дамытуға қосымша құрал болып саналады.

Виртуалды жаттықтырғыштарды оқу материалын өзіндік пысықтау құралы ретінде пайдалану барысында оқушылар айнымалыларды еркін өзгертіп, тәжірибелер мен сынақтар өткізіп, нәтижелерін белгілеп отыруға мүмкіндік алады[4].

Шығыс Қазақстан облысы,Жарма ауданы, Әуезов кентінде «Бақыршық орта мектебі» КММ- нін 10 – сыныбында виртуалды зертхана бойынша күнтізбелік – тақырыптық жоспар құрылып, кейбір сабақтар виртуалды зертхана көмегімен өткізілді.Соның бірі «Химиялық реакцияға өршіткінің (катализатордың) әсері» тақырыбы бойынша құрылған жаңа сабақты ұсынып отырмыз.

Сабақ мақсатыхимиялық реакцияға өршіткінің әсері туралы жалпы мағлүматтар беру;оқушылардың жан – жақты ойлауын, таным – түйсігін дамыту; теориялық біліммен қатар практикалық дағдыны қалыптастыру;оқушыларды ұйымшылдыққа баулу;

Жаңа сабақта баяндау, түсіндіру,сұрақ – жауап, ақпаратты – комплексті әдістері қолданылып, интерактивті тақта,виртуалды зертхана көрнекі құралдар ретінде пайдаланылды[5].

Сабақ бірнеше кезеңге бөлініп өткізіледі: І кезең. Жаңа білімді меңгертуге даярлық кезеңі. ІІ кезең. Жаңа білімді меңгерту кезеңі. 1. Теориялық түсінік қалыптастыру. 2. Виртуалды зертханамен жұмыс. 2.1. Қауіпсіздік ережесі бойынша тест 2.2.Көрсетілген тәжірибелерді орындау №1 тәжірибе: Реакция жылдамдығының катализатордан тәуелділігі. Тапсырмаларды орындау. ІІІ кезең. Қорытынды тест І кезеңде жаңа тақырыпты меңгерту үшін оған негіз болатын сұрақтар

қойылады.интерактивті тақтада қойылған сұрақтарға жауап береді. Мұнда оқушылар химиялық реакция жылдамдығы туралы ойларын толықтырады.

1. Химиялық реакция жылдамдығы дегеніміз не? 2. Химиялық реакция жылдамдығы қандай формуламен өрнектеледі? 3. Химиялық реакция жылдамдығына әсер ететін факторлар. ІІ кезеңде жаңа тақырып бойынша мұғалім түсінідіріп, оқушыларға жаңа

мәліметтер береді[1].

90

Жаңа тақырыпты меңгергеннен кейін оқушылар жеке компьютерде виртуалды зертханамен жұмыс жасайды. Ең алдымен қауіпсіздік ережесі бойынша тестке жауап береді. Қауіпсіздік ережесі бойынша тест 5 сұрақтан тұрады (1- сурет).

Сурет 1 Қауіпсіздік техникасы бойынша тест үлгісі

Кейіннен тақырып бойынша көрсетілген тәжірибені орындайды. Нұсқаулық бойынша тәжірибені бастау. №1 тәжірибе: Реакция жылдамдығының катализатордан тәуелділігі (2,3,4 –

сурет). Сурет 2 Қажетті құралды жинау үлгісі

Сурет 3 Қажетті құрал схемасы

91

Сурет 4 Тәжірибе нәтижесінің графикте бейнеленуі

Тәжірибені орындағаннан соң тапсырмаларды орындайды. Жасалған

тәжірибеге сәйкес реакция теңдеуін жазады.Тәжірибенің байқаулары мен қорытындысын электронды зертханалық журналға толтырады.

ІІІ кезеңде қорытынды тест орындайды. Қорытынды тест 10 сұрақтан тұрады. Белгілі уақыт ішінде оқушы өз жауаптарын растап, ұпай жинайды [2] (5 –сурет).

Сурет 7 Химиялық рекция жылдамдығы» тақырыбына қорытынды тест орындау үлгісі

Оқушылардың орындаған қорытынды тест тексеріліп, төмендегідей

қорытындылар жасалды, диаграмма тұрғызылды (1 –кесте, 6 –сурет).

92

Кесте 1 Оқушылардың тапсырманы орындау бойынша қорытынды нәтижесі Барлығы «5» бағасы «4» бағасы «3» бағасы «2»

бағасы 23 оқушы

3 оқушы 12 оқушы 8 оқушы -

13 %

52% 35%

Сыныпта 23 оқушы, оның 3 –еуі – 5, 12- сі – 4, ал қалған 8 – і 3 бағасын алды. Абсолюттік үлгерімі – 100%, ал білім сапасы - 65%. Сурет7 Оқушылардың қорытынды тест орындау нәтижесі

Қорыта келгенде,сабақта виртуалды зертхана пайдалану арқылы оқушылардың

белсенділігін арттыруға, теориялық білімді практикалық дағдымен ұштастыруға мүмкіндік береді. Химиялық реакция жылдамдығы туралы білім толықтырылып, химиялық реакцияға өршіткінің әсері түсінігі қалыптасып, жоспар толығымен орындалды[5].

Әдебиеттер:

1. Химия. Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану – математика бағытындағы

10- сыныбына арналған оқулық/Н.Нұрахметов, Қ. Бекішев, Н. Заграничная, Г.Абрамова. – Мектеп,2014.- 304 б.

2. Химия (8 – 11 сынып) оқу бағдарламалық кешен.- ПГТУ, Лаборатория систем мультимедиа.- 2012

3. Дерек көзі: www.yandex .ru (Виртуальды зертхана) 4. Дерек көзі: www.google .ru (Виртуальды зертхана) 5. Химия : Әдістемелік нұсқау. Жалпы білім беретін жаратылыстану – математика бағытындағы 10- сынып мұғалімдеріне арналған құрал/Н.Нұрахметов,Қ. Бекішев, Н. Заграничная.– Алматы: Мектеп,2014. – 184 б.

0

10

20

30

40

50

60

"5" "4" "3"

93

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ВИРТУАЛЬНОЙ ЛАБОРАТОИИ НА УРОКАХ ХИМИИ А.К. Сапакова, М.К.Калиева

В статье дана общая характеристика виртуальной лаборатории,

рассмотрены особенности и преимущества использования виртуальной лаборатории на уроках химии. На основе полученных результатов дается практическая рекомендация по применению виртуальной лаборатории в процессе преподавания химии.

THE USE OF VIRTUAL LABS ON CHEMISTRY LESSONS

А. Sapakova, M.K.Kaliyeva In the article gives a general dеscription of the virtual laboratory, the features and

advantage of using a virtual laboratory on chemistry lessons. On the basis of the results provides practical guidance on the application of virtual laboratory in the teaching of chemistry.

94

ПРАВИЛА ДЛЯ АВТОРОВ

В журнал принимаются рукописи на русском, казахском, английском языках. Периодичность журнала – 4 раза в год. Cтоимость публикаций для сотрудников университета -2500, для других вузов -4500 тенге.

Требования к оформлению материалов:

1. Статьи, присланные в журнал, должны иметь: – ключевые слова (5-6 слов); – УДК (индекс статьи по Универсальной десятичной классификации); – ФИО авторов, название статьи, аннотацию (4–5 строк) на русском, казахском и английском

языках; – пристатейные библиографические списки, оформленные в соответствии с требованиями

стандарта библиографического описания (ГОСТ 7.1.–2003). Статья, в которой литература оформлена не по требованиям к публикации не принимается;

– сведения об авторах, в которые желательно включить следующие данные: название вуза, ученую степень и звание, область, в которой работает автор, должность, место работы, почтовый адрес, номера телефонов, факса, электронную почту;

– быть тщательно отредактированы и сопровождаться экспертным заключением, рецензией от специалиста не входящего в состав редколлегии журнала; 2. Объем материалов, как правило, не должен превышать 5 страниц, включая текст, рисунки,

таблицы (шрифт Times New Roman – 11, интервал – одинарный, отступ от края листа – 2,0 см). Редактор Word – версия не ниже Word-2007.

3. Количество авторов одной статьи не должно, как правило, превышать 4-х человек; 4. Все рисунки, карты, фотографии, таблицы, формулы рекомендуется выполнять с помощью

компьютерной техники и размещать в статье по мере их упоминания; 5. Основные требования, предъявляемые к иллюстративным материалам: – рисунки, фото должны быть изготовлены или обработаны в программах Adobe Illustrator

7.0–10.0, Adobe Photoshop 6.0–8.0 и представлены для публикации в форматах файлов (под PC): TIF, JPG;

– фотографии должны быть черно-белыми, качественными, в электронном виде; – все таблицы, схемы и диаграммы должны быть встроены в текст статьи и иметь связи (быть

доступными для редактирования) с программой-исходником, в которой они созданы (Excel, Corel Draw 10.0–13.0);

– разрешение файлов – 300 dpi. 6. Все сокращения должны быть расшифрованы. 7. Порядок оформления литературы: – работы располагаются в алфавитном порядке, с указанием начальных и конечных страниц

используемого материала; – по тексту в квадратных скобках указывается порядковый номер работы, на которую дается

ссылка. Подробно как заполнять литературу указано 8. Принимаемые носители: СD, флэш. 9. Файлы необходимо именовать согласно фамилии первого автора, например, «Сидоров.

Краснодар». Нельзя в одном файле помещать несколько статей.

95

Образец оформления статьи

УДК: 326.1 М.А. Иванов Государственный университет им. Шакарима г. Семей

БИОГЕОХИМИЧЕСКАЯ МИГРАЦИЯ И АККУМУЛЯЦИЯ

ТЯЖЕЛЫХ МЕТАЛЛОВ … . Аннотация: В статье приведены результаты исследования… … Ключевые слова: среда, биолог, природа… . ТЕКСТ. В формировании биогеохимических свойств компонентов ландшафта важную роль

играет атмосферная, водная и биогенная миграция. Из всех природных вод наиболее заметные изменения наблюдаются в атмосферных осадках. Концентрация элементов в снеге зависит от температуры воздуха, направления розы ветров по отношению к источнику загрязнения, удаленности от него, рельефа местности. Различия химического состава атмосферных осадков обусловлены сложными перемещениями воздушных масс. На рис. 1 отображено содержание тяжелых металлов во льду водохранилищ.

Рисунок 1 – Распределение содержания тяжелых металлов во льду водохранилищ Москворецкой системы

Дождевые воды по составу сульфатно-гидрокарбонатно- и сульфатно - хлоридно -

кальциевые. Минерализация их выше за счет концентрации в атмосфере пыли. Выявлено преобладание тяжелых металлов, рассчитанных при выпадении на единицу площади ландшафта, в дожде (Sr, Pb, Cr, Zn, Ni) по сравнению со снегом (табл. 1).

Таблица 1 – Содержание тяжелых металлов в снеге и дожде, кг/га

№ Тяжелые металлы Снег Дождь

1 Pb 0,5х10-6 0,2х10-4

2 Cr 0,4х10-6 1,6х10-3

3 V 8,5х10-5 —

4 Zn 0,4х10-5 8,0х10-4

5 Ni 9,4х10-5 1,6х10-4

Примечание: *

Литература

Zn; 5 Mo; 8 Ag; 4

Pb; 8

Ni; 4

Sr; 25

Cr; 8

Cu; 21

Ba; 17

96

1 Курмуков А. А. Ангиопротекторная и гиполипидемическая активность леуомизина. – Алматы: Бастау, 2007. – С. 35-37 ……

БИОГЕОХИМИЯЛЫҚ КОШИ-КОН ЖӘНЕ АККУМУЛЯЦИЯ АУЫР МЕТАЛДАРДЫҢ ...

М.А. Иванов

Бұл мақалада биосферадағы экологиялық-геохимиялық өзгерістердің даму сипаттамасы қаралады. Қоршаған геохимиялық және экологиялық-геохимиялық өзгерістердің әсерлері бөлек және жекеше талданды. Біз биосферадағы экологиялық-геохимиялық өзгерістердің дамуының заңдылығын ұсынамыз.

BIOGEOCHEMICAL MIGRATION AND ACCUMULATION HEAVY METALS...

M.A. Ivanov

This article discusses the characteristics of the development of eco-geochemical changes in the biosphere. Analyzed discretely, and in particular the relationship of environmental, geochemical and ekologo-geochemical changes. We present the laws of development of ecological-geochemical changes in the biosphere.

Приложение 1

Сведения об авторе

(заполняется на каждого автора)

№ Ф.И.О. автора 1. Место работы (без сокращений),

должность

2. Ученая степень и звание 3. Почтовый адрес 4. Телефон: дом., раб., сотовый 5. Адрес электронной почты

Приложение 1

Сведения о статье

(заполняется автором на каждую статью журнала)

№ Сведения (статья) 1. УДК (индекс Универсальной десятичной классификации) 2. Основной автор 3. Соавторы 4. Место работы автора (полное наименование) 5. Название, заглавие статьи 6. Название источника (полное наименование журнала

(название издания, серия))

7. Год (дата) издания 8. Номер издания (том, выпуск, серия) 9. Страницы 10. Ключевые слова 11. Резюме на русском языке 12. Резюме на казахском языке 13. Резюме на английском языке 14. Список литературы

97

Приложение 3

Оформление материалов статьи и пристатейной литературы в журналах * ФИО автора(ов) индексируется с местом работы каждого – А.В. Витавская 1, Н.И.

Пономарева 2, Г.К. Алтынбаева 3

** Место работы автора(ов) – Алматинский технологический университет1, Национальный центр научно-технической информации2, Рудненский индустриальный институт3

*** Библиографические описания в списке литературы оформляются в соответствии с ГОСТ 7.5-98. В качестве примера приводятся наиболее распространенных описания – статьи, книги, материалов конференций, патенты и электронного ресурса удаленного доступа.

Приложение 4

Статья из периодического издания: 1 Аксартов Р. М., Айзиков М. И., Расулова С. А. Метод количественного определения

леукомизина // Вестн. КазНУ. Сер. хим – 2003. – Т. 1. № 8. - С. 40-41 Книга: 2 Курмуков А. А. Ангиопротекторная и гиполипидемическая активность леуомизина. –

Алматы: Бастау, 2007. – С. 5-37 Публикация из материалов конференции (семинара, симпозиума), сборников трудов: 3 Абимульдина С. Т., Сыдыкова Г. Е., Оразбаева Л. А. Функционирование и развитие

инфраструктуры сахарного производства // Инновация в аграрном секторе Казахстана: Матер. Междунар. конф., Вена, Австрия, 2009. – Алматы, 2010. – С. 10-13

Электронный ресурс: 4 Соколовский Д.В. Теория синтеза самоустанавливающихся кулачковых механизмов

приводов [Электрон. ресурс]. – 2006. – URL: http://bookchamber.kz/stst_2006.htm (дата обращения: 12.03.2009).

****При оформлении пристатейной литературы приводить полный перечень авторов

издания (без др.).

Адреса и реквизиты для оплаты:

071400, Республика Казахстан, г. Семей, ул. Глинки 20 «А» РГП на ПХВ «Государственный университет имени Шакарима города Семей». «Редакционный отдел», каб.305, тел: 8-7222-31-87-78 E-mail: rio@semgu.kz РГП на ПХВ «Государственный университет имени Шакарима города Семей» БИН 130 840 007 973 ИИК в АО «АТФ Банк» KZ79826F1KZTD2002319 БИК ALMNKZKA КБЕ 16 Код по ОКПО 30958953 Осн. вид деят-ти ОКЭД 85420 Адрес: РК , 071412,ВКО, г.Семей, ул.Танирбергенова 1, тел: 8-7222-32-47-23

98

БІЗДІҢ АВТОРЛАР

1. М.Г. Куанышбаева- к.б.н., доцент, А.Д. Айтжанова-магистрант, Государственный университет имени Шакарима города Семей;

2. Ә.Талғатқызы-магистрант, Г.К. Джумажанова-псих.ғ.к., Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті;

3. Н.Б. Елюбаева-магистрант, Б.Б. Баяхметова- к.х.н., и.о доцент, К.Б. Мурзагулова- д.х.н., Государственный университет имени Шакарима города Семей,

4. А.Е. Енсебаева-магистрант, А.Н. Нурекенова- к.б.н., доцент, Государственный университет имени Шакарима города Семей;

5. Д.Х. Кенбаев-магистрант, Г.У. Нурабаева-к.ф.-м.н., доцент, Государственный университет имени Шакарима г. Семей, Казахстан;

6. Қ.Б. Байкен- магистрант, Н.А. Кулмышева-п.ғ.к., доцент м.а., Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті;

7. Т.О. Мазибаев-магистрант, Г.К. Джумажанова- псих.ғ.к., Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті;

8. А.А. Мұхтарова- магистрант, Қ.Қ.Мұқанова-к.п.н., доцент, Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті;

9. С. Берікбол- магистрант, Қ.Қ.Мұқанова- к.п.н., доцент, Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті;

10. М.Серік-п.ғ.д., профессор, Ә.С.Серікқазы- магистрант, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Е.А.Оспанов- докторант, Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті;

11. Ж.А.Ражанова- магистрант, Г.Е.Берикханова- к.п.н., и.о. доцент, Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті, Семей қаласы;

12. C.М. Слямова-магистрант, Г.К. Джумажанова- псих.ғ.к., Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті;

13. С.Б.Садыкова- к.ф.-м.н., доцент, А.А Курманбаев- магистрант, Государственный университет имени Шакарима города Семей;

14. Г.У. Нурабаева- к.ф.-м.н., доцент, А.Қ. Қабдылжар- магистрант, Государственный университет имени Шакарима города Семей;

15. А.М. Иманкулова- магистрант, А.Н. Нурекенова- к.б.н., доцент, Государственный университет имени Шакарима города Семей;

16. А.К.Сапакова- к.б.н., А.З.Мәсәлім- магистрант, Семей қаласының Шәкәрім атындағы университеті;

17. Н.Ш. Карипбаева – к.б.н., доцент, Б. Мұқала-магистрант, В.В. Полевик- преподаватель,

Н.С. Қунанбаева- преподаватель, Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті;

18. Д.Р. Онтагарова-к.п.н., доцент, А.Е.Мырзагазина- магистрант, Семей қаласының Шәкәрім

атындағы мемлекеттік университеті;

19. Г.У. Нурабаева- к.ф.-м.н., доцент, Р.А.Рыспеков- магистрант, Государственный

университет имени Шакарима города Семей;

20. А.К. Сапакова- к.б.н., М.К. Калиева- магистрант, Семей қаласының Шәкәрім атындағы

мемлекеттік университеті:

99

МАЗМҰНЫ ПЕДАГОГИКА ҒЫЛЫМДАРЫ

М.Г. Куанышбаева, А.Д. Айтжанова ЭНТОМОФАУНА ГОРНОГО МАССИВА ЧИНГИЗТАУ ............................................

3

Ә.Талғатқызы, Г.К.Джумажанова СТУДЕНТТІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ МАЗМҰНЫ МЕН МАҢЫЗЫ........................

10

Н.Б. Елюбаева, Б.Б. Баяхметова, К.Б. Мурзагулова ЭКСТРАКЦИЯ УГЛЯ ОРГАНИЧЕСКИМИ РАСТВОРИТЕЛЯМИ (Обзор)……...............

14

А.Е. Енсебаева, А.Н. Нурекенова РОЛЬ ВОСПИТАТЕЛЬНОЙ РАБОТЫ ПРИ ИЗУЧЕНИИ ХИМИИ В ШКОЛЕ………….

18

Д.Х. Кенбаев., Г.У. Нурабаева МЕТОДЫ И ПРИЕМЫ, НАПРАВЛЕНИЯ РАЗВИТИЯ ПОЗНАВАТЕЛЬНОГО ИНТЕРЕСА У ОБУЧАЮЩИХСЯ ФИЗИКЕ………………………………………………

23

Қ.Б. Байкен, Н.А. Кулмышева ҰЖЫМДАҒЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ОҚШАУЛАНУ МӘСЕЛЕСІ..........................................

27

Т.О. Мазибаев, Г.К. Джумажанова ӘР ТҮРЛІ СПОРТ ТҮРЛЕРІНДЕГІ СПОРТШЫЛАРДЫҢ МОТИВАЦИЯ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.......................................................................................................................

31

А.А. Мұхтарова, Қ.Қ.Мұқанова ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУДЫҢ ТИІМДІ ӘДІСТЕРІ ................................................................

35

С. Берікбол, Қ.Қ.Мұқанова БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЖАҢА ОҚЫТУ ӘДІСТЕРІ ..................................................

38

М.Серік, Ә.С.Серікқазы, Е.А.Оспанов

ПАРАЛЛЕЛЬ ЕСЕПТЕУЛЕР КЛАСТЕРЛЕРІ ЖӘНЕ ОҚУ ПРОЦЕСІНДЕ ҚОЛДАНЫЛУЫ.........................................................................................................................

42

Ж.А.Ражанова, Г.Е.Берикханова АҚПАРАТТЫҚ-КОММУНИКАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫҢ БІЛІМ БЕРУДЕ ҚОЛДАНЫЛУЫ.........................................................................................................................

47

C.М. Слямова, Г.К. Джумажанова СТУДЕНТТЕРДІҢ ҚҰНДЫЛЫҚ БАҒДАРЛАРЫН БЕЙІМДЕЛУ АРҚЫЛЫ ДАМЫТУ....................................................................................................................................

51

С.Б.Садыкова, А.А Курманбаев ОПТИМИЗАЦИЯ ФИНАНСИРОВАНИЯ ФИРМЫ………………………………………

58

Г.У. Нурабаева, А.Қ. Қабдылжар ФОРМИРОВАНИЕ ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКИХ СПОСОБНОСТЕЙ ШКОЛЬНИКОВ ПРИ ИЗУЧЕНИИ ФИЗИКИ В СРЕДНЕЙ ШКОЛЕ………………………………………

61

А.М. Иманкулова, А.Н. Нурекенова ЭФФЕКТИВНОСТЬ ИННОВАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ ПРИ ПРЕПОДАВАНИИ

67

100

АНАЛИТИЧЕСКОЙ ХИМИИ…………………………………………………………… А.К.Сапакова, А.З.Мәсәлім ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРЫНДАРЫНДА ХИМИЯЛЫҚ ПӘНДЕРДІ ОҚЫТУДА МУЛЬТИМЕДИАНЫ ҚОЛДАНУ............................................................................................

72

Н.Ш. Карипбаева, Б. Мұқала, В.В. Полевик, Н.С. Қунанбаева

ШЫҒЫС МЕДИЦИНАСЫНДА ҚОЛДАНЫЛАТЫН ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН

ОБЫЛЫСЫНЫҢ ДӘРІЛІК ӨСІМДІКТЕРІ............................................................................

76

Д.Р. Онтагарова, А.Е.Мырзагазина СТУДЕНТТЕРДІҢ КӘСІБИ ҚҰЗЫРЛЫҚТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДА ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРДЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ МҮМКІНДІГІ..............................................

78

Г.У. Нурабаева, Р.А.Рыспеков ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ИНФОРМАЦИОННО-КОММУНИКАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ НА УРОКАХ ФИЗИКИ……………………………………………………

83

А.К. Сапакова, М.К. Калиева ХИМИЯ САБАҒЫНДА ВИРТУАЛДЫ ЗЕРТХАНАНЫ ПАЙДАЛАНУ.............................

88

ПРАВИЛА ДЛЯ АВТОРОВ ........................................................................... 94

БІЗДІҢ АВТОРЛАР......................................................................................... 98

101

Басуға жіберілген күні 25.04.2017 ж. Пішімі 60х84 1/8

Шартты баспа табағы 12,625 Таралымы 300 дана. Бағасы келісімді. Тапсырыс № 303

_____________________________________________________ Техникалық редакторы: Тілеубердиев Д.Р.

Беттеуші: Сүлейменова М.Ж. Безендіруші: Мырзабеков С.Т.

Журнал 15.11.13 жылдан Қазақстан Республикасының мәдениет және

ақпарат министрлігінде тіркелген. Куәлік № 13981-Ж Жылына 4 рет шығады

Құрылтайшысы: «Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті» Шаруашылық жүргізу құқығындағы республикалық мемлекеттік кәсіпорны.

Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің

баспаханасында басылды.

Семей қаласы, Глинка көшесі, 20 «А», тел.: (8-7222) 318-834 ________________________________________________________

Редакцияның мекен-жайы: 071412, Шығыс Қазақстан облысы, Семей қаласы, Глинка көшесі, 20 «А»,

Тел.: (8-7222) 318-778, эл.почта: rio@semgu.kz