Өфө, декабрь 2012 12(1076) - Bashkort.ORG_dekabr_2012.pdf · 2018-07-27 ·...

ӘҘӘБИ�НӘФИС ҺӘМ ИЖ ТИ МАҒИ�СӘЙӘСИ ЖУР НАЛ

ЛИ ТЕ РА ТУР НО�ХУ ДО ЖЕ СТ ВЕН НЫЙ

И ОБ ЩЕ СТ ВЕН НО�ПО ЛИ ТИ ЧЕ С КИЙ ЖУР НАЛ

Ой о ш то ро усы ла ры:

Башҡ ор то с тан Ре с пуб ли каһы Хөкүмәте,

Башҡ ор то с тан Яҙ ы у сы лар бер ле ге,

Ре дак ция кол лек ти вы.

Уч ре ди те ли:

Пра ви тель ст во Ре с пуб ли ки Баш кор то с тан,

Со юз пи са те лей Ре с пуб ли ки Баш кор то с тан,

Кол лек тив ре дак ции.

1923 йыл дың март ай ы нан ба ш лап сы ға.

Башҡорт телендә айына бер тапҡыр баҫыла.

Из да ет ся с мар та 1923 го да.

Выходит один раз в месяц на башкирском языке.

АҒИҘЕЛ = АГИ ДЕЛЬ

Өфө,декабрь

2012

12(1076)

Жур нал Элемтә, мәғлүмәт технологиялары һәм масса коммуникациялары өлкәһендә күҙәтеүбуйынса федераль хеҙмәттә 2009 йыл дың 14 авгусында теркәлде.

Та ныҡ лыҡ ПИ № ФС77�37206.

Жур нал ре дак ци я ла ком пью те рҙа йый ыл ды һәм биттәргә һа лын ды.Ба ҫ ыр ға ҡул ҡуй ыл ды 06.12. 2012. Офсет ҡа ғыҙы. Фор ма ты 70х100 1/16.

“Times” гарнитураһы. Оф сет ысу лы менән ба ҫ ыл ды. Шарт лы ба ҫма та баҡ 15,6. Иҫәп нәш. та баҡ 18,1.

Ти ражы 3 350 экз. Һатыуҙа хаҡы ирекле. За каз № 2.0217.12.

Бе ҙҙ ең ад рес: 450001, Башҡ ор то с тан Ре с пуб ли ка һы,Өфө ҡа лаһы, Ок тябрь про спек ты, 2, 4�се ҡат.

«Ағиҙел» журналы редакцияһы.Наш ад рес: 450001, Ре с пуб ли ка Баш кор то с тан,

г.Уфа, про спект Ок тя б ря, 2, 4�й этаж.Наш адрес в Интернете: [email protected].

http://agidel�rb.ru.

Баҫма Матбуғат һәм киң мәғлүмәт коммуникациялары буйынса федеральагентлыҡтың финанс ярҙамында сығарылды.

Выпуск издания осуществлен при финансовой поддержкеФедерального агенства по печати и массовым коммуникациям.

Башҡ ор то с тан Ре с пуб ли каһы ның «Өфө по ли гра фком би на ты»дәүләт уни тар пред при я ти еһ ын да ба ҫ ыл ды.

(450001, Өфө ҡа лаһы, Ок тябрь про спек ты, 2).От пе ча та но в Государственном унитарном предприятии

Республики Башкортостан «Уфим ский по ли гра фком би нат».(450001, г.Уфа, пр.Ок тя б ря, 2).

Бан кы ла беҙҙ ең рек ви зит тар: жур нал «Аги дель» ИНН 0274014887р /с 40602810200830000004, к/с 30101810600000000770

филиал ОАО «Ура ло�Си бир ский» банк г.Уфы, БИК 048073770

©«Ағи ҙ ел», 2012 (12,1076)

Баш мөхәррир

Әмир ӘМИНЕВ

Мөхәрририәт:

Мөхәмәт БАҒЫШАЕВ,Рауил БИКБАЕВ,Наил ҒӘЙЕТБАЕВ, Камилә ДӘҮЛӘТОВАРәмил ЙӘНБӘК (баш мөхәррир урынбаҫары),Марат КӘРИМОВ, Фәнил КҮЗБӘКОВ (бүлек мөхәррире),Ноғман МУСИН,Риф ТОЙҒОНОВ,Ғайса ХӨСӘЙЕНОВ,Рәшит ШӘКҮР,Сабир ШӘРИПОВ (бүлек мөхәррире),

Редакция хеҙмәткәрҙәре:

Гөлназ Ҡотоева (яуаплы сәркәтип),Мәхмүт Хужин (бүлек мөхәррире),Юлай Янбаев (баш мөхәррирҙең хужалыҡ эштәре буйынса урынбаҫары),Гүзәлиә Тутаева (корректор), Рәйсә Камалетдинова, Айһылыу Мофазалова (компьютерҙа йыйыусылар), Роза Шәйнурова (компьютерҙа нәшергә әҙерләүсе),Зөлфиә Биктимерова, Рима Нәзифуллина (бухгалтерҙар).

ШИҒРИӘТ

Факиһа Туғыҙбаева. Тормош ағасы. Ш и ғ ы р ҙ а р . ........................5

Мөхәммәт Закиров. Дауылдарҙы тыйыу файҙаһыҙҙыр...

Ш и ғ ы р ҙ а р . ....................................................................................18

Ҡамса Мортазин. Иҫерткес мәл. Ш и ғ ы р ҙ а р . .............................23

СӘСМӘ ӘҪӘРҘӘР

Гөлнур Яҡупова. Ҡатындар. Т р и л о г и я .

Кесе йыһан – Оло йыһан. Өсөнсө китап. Аҙағы. .............................28

СӘХНӘ ӘҪӘРҘӘРЕ

Йыһат Солтанов. Сөйөмбикә һылыу. Д р а м а 6 х р о н и к а . .........102

ЖУРНАЛ УҠЫУСЫЛАР ИЖАДЫ

Земфира Сәхипова. Р о б а ғ и ҙ а р . ...............................................143

Зөфәр Сабирйәнов. Ҡоштоң пар ҡанаттары. Ш и ғ ы р ҙ а р . .......145

Фәрит Яҡшығолов. Рухи көсөм. Ш и ғ ы р ҙ а р . .........................148

“Ағиҙел”гә – 90 йыл

Нәфис әҙәбиәт: хыял, ысынбарлыҡ, тормош талабы.

Фәнил Күзбәков. Дәүер көҙгөһө лә, дәүер һулышы ла – әҙәбиәт

(Таңсулпан Ғарипова һәм Фәрзәнә Аҡбулатова менән әңгәмә.) .....149

БЕҘҘЕҢ КАЛЕНДАРЬ

Әхмәт Сөләймәнов. Тауҙар хәтле эштәр башҡарғанда

(Әнүр Вахитовтың тыуыуына – 80 йыл). .....................................163

“АҒИҘЕЛ” ЖУРНАЛЫНЫҢ 2012 ЙЫЛҒЫ ЛАУРЕАТТАРЫ

“АҒИҘЕЛ” ЖУРНАЛЫНЫҢ 2012 ЙЫЛҒЫ ЙӨКМӘТКЕҺЕ

ӘҘӘБИ6МӘҘӘНИ МӨХИТ

БЫЛ ҺАН ДА:

ПОЭЗИЯ

Ф. Тугузбаева, М. Закиров, К. Муртазин. Стихи.

ПРОЗА

Г. Якупова. Женщины. Трилогия. Малая Родина – Большой мир. Третья книга. Окончание.

СЦЕНИЧЕСКИЕ ПРОИЗВЕДЕНИЯ

З. Султанов. Сююмбике. Драма�хроника.

ТВОРЧЕСТВО ЧИТАТЕЛЕЙ ЖУРНАЛА

З. Сахипова, З. Сабирьянов, Ф. Якшигулов. Стихи.

«Агидель» – 90

Художественная литература:мечта, реальность, требование жизни.

Ф. Кузбеков. Литература – это зеркало и дыхание эпохи(интервью с Тансулпан Гариповой и Фарзаной Акбулатовой).

НАШ КАЛЕНДАРЬ

А. Сулейманов. Весомо его наследие(80 лет со дня рождения Анура Вахитова).

ЛАУРЕАТЫ ЖУРНАЛА «АГИДЕЛЬ» ЗА 2012 ГОД

СОДЕРЖАНИЕ ЖУРНАЛА «АГИДЕЛЬ» ЗА 2012 ГОД

ЛИТЕРАТУРА, КУЛЬТУРА…

В НА ШЕМ НО МЕ РЕ:

Те ле фон дар:

Баш мөхәррир – 277�76�88 (факс)

Баш мөхәррир урын баҫа ры һәм яу ап лы сәркәтип – 274�89�65

Баш мөхәррирҙең хужалыҡ эштәре һәм подписка буйынса урынбаҫары –292�77�60 (факс)

Ши ғ риәт һәм сәнғәт, тәнҡит, публицистика бүлектәре –277�87�73

Про за бүлеге – 277�87�50

Бух гал терия – 277�78�90 (факс)

=Ре дак ция фе ке ре ав то рҙ ар фе ке ре менән тап килмәҫкә лә мөмкин.

=Ре дак ци я ға килгән ҡулъ я ҙ ма лар ре цен зи я лан май һәм ки ре ҡай та рыл май.

=Жур нал да сыҡҡ ан яҙ ма ла рҙы күсе реп ба ҫҡ ан да «Ағи ҙ ел»дән алын ған лы ғын күрһәтеү

мот лаҡ.

=Нәшриәт ғәйе бе менән киткән ете шһе ҙ лектәр өсөн ре дак ция яу ап бирмәй. Улар хаҡында

223�76�62 те ле фо ны менән хәбәр итергә кәрәк.

Ф а к и һ аТ У Ғ Ы Ҙ Б А Е В А

ТОРМОШ АҒАСЫ

Академик Нияз Абдулхаҡ улы Мәжитовҡа бағышлайым.

Инеш

Ҡоромаһын,

Ҡоромаһын

Тормош Ағасы!

Һыуҙар бөтһә,

Һуғарырмын

Һуңғы йәшем тамғансы.

Ерҙең ете ҡаттарына

Тамырҙары киткәндер,

Күктең етенсе ҡатында

Игеҙәге – күктәлер.

Боронғолар белеп тапҡан

Йәшел Тормош ағасын,

Уйлап ултырам шуны мин,

Олоғайып ҡалғастын.

Хыялмы ул йә ысынмы –

Унда минең ни эшем?!

Шиғриәт

Факиһа Туғыҙбаева (1950) – Бүздәк районы Ҡаңны�Төркәй ауылынан. БДУ�ның филологияфа куль тетын тамамлай. Төрлө матбуғат баҫмаларында эшләне. Республиканың СалауатЮлаев исе мен дә ге дәүләт премияһы лауреаты.

Үҙенең барлығы менән

Бирә ул Йәшәү көсөн.

Ерҙең ете ҡаттарына

Тамырҙарға тотоноп

Төшәм фәлсәфә алырға,

Әйтерһең дә, мин – Алып.

Алпамыша

I

Халҡымдың саф хыял сикһеҙлеге:

Әкиәттә – алтын аҡыл, фекер.

Һинең менән дуҫ булышыу – бәхет,

Алпамыша,

Шуға күңелем көр!

Тау;таштарҙы ярып тыуғанһың һин,

«Әсәй!» – тиеп тәүләп яр һалғанда,

Донъя үҙе кесерәйеп ҡалған,

Һин бәһлеүән булып яралғанда.

Ҡояш һыйған оло күңелеңә,

Тауҙы яра утлы ҡараштарың.

Дошманыңды ғәҙел еңеп йәшәү –

Бик ғәҙәти,

Ябай алыштарың.

Алыштарың мал бирештән түгел,

Йән бирештән – шундай ҡәтғи йолаң.

Сөнки ереңә һин йәндәй кәрәк,

Сөнки халҡыңа һин ғәзиз уғлан...

Алпамышам,

Донъялыҡтан уҙҙың...

Ваҡыт бер кемде лә аямай шул.

Хушлашманыҡ, дуҫым,

Ирәмәлдә

Әйләндең дә ҡуйҙың ҡаяға шул!

Ер әйләнгән саҡта күсәрендә,

Мөғжизәләр тылсым бүләк итә.

Алпамышам,

Мин бит көтәм һине,

Иреклекте һөйгән халҡың көтә.

6 Шиғриәт

Ҡая булып ялдар итеп алғас,

Халҡым теләгенән терелерһең.

Һине көтөп көлгә ҡалып ҡуйһам,

Ейәнемә, зинһар, ҡул бирерһең.

Исем ҡуштыҡ уға Батыр тип беҙ,

Алпамышам,

Булһын тиеп һинең йәндәй дуҫың.

Сабый Батырыма

Һинең хаҡта

Һөйләгәнем минең

Барһы ла ысын!

II

Күкте терәп тормай бер батша ла,

Алпамыштар күкте терәп тора.

Ергә батҡанда ла аяҡтары,

Бөйөк күңелдәре юғарыла.

Ҡулдарына бығау һалғанда ла,

Ҡолдар итеп булмай тик уларҙы,

Йәшәү утын, урман;далаларҙы

Һаҡлай алпамыштар, һауаларҙы.

Ҡул;аяҡтар талыу ғына әле

Йәнең талыу түгел – ағыу түгел.

Тормошомда шундай азаматтар:

Донъяларым тулы, тиеп уйлай күңел.

Халҡым рухы – бейек йондоҙло күк,

Алпамыштар уны терәп тора.

Ышанмаһаң миңә, эй, уланым,

Сал тарихтан һора, ныҡлап һора!

УралтауI

Океан шашҡан, ташҡан, ҡоторонған,

Ҡоторһа ла, бер көн ҡороған.

Төбөндәге тауҙар ҡалҡып сыҡҡан –

Тормош фараздарға ҡоролған.

Минең дә бар ҡәтғи дәлилдәрем –

Мин ышанам Урал батырға:

Насип булған барлыҡ тәбиғәткә

Факиһа Туғыҙбаева 7

Урал батыр тапҡан йәншишмәнең

Тере тамсыларын татырға:

Ҡоштар ҡанатланған,Йәнлек сапҡан...Донъяға йән ингән – йәшәргән.Һулыш ала алтын, көмөшө лә,Йәшәү моңо килә йәшмәнән.Бөтә нәмә тере – Йән биргәндә,Урал һөйәгенән тау ҡалҡа:Бар тормошҡа симфония булып Һыҙылып ҡына алһыу таң ата.Донъялағы иң оҙон тау ныҡлы:Дала итәгенән юл ала,Мәңгелек бер сер булып бар ғаләмгә,Төньяҡ ҡотопта ул юғала.Китап ҡына түгел,УралтауҙарРаҫлай бөгөн шиғри дәлилде:Ул бит иле – Тимәк, йәне, тимен,Күпме ҡәүем, күпме халыҡтарҙың,Урал һаҡлай күпме дәүерҙе!Азияны Европа менәнКем ҡушһын, ти, Урал ҡушмағас?Тотош ҡитғаларҙы дуҫлаштыра,Ә был түгел бары ҡуш ағас!Абдулла ла Солтан – ир;уҙаман«Урал» йырын йырлай ҡаяла.Урал батыр!Башҡорт бөгөн дә битҺинең аҡылыңа таяна:Кешелекле булсы, кеселекле,Ауыр саҡтарҙа ла замана!Оноттормаҡ һине ҡәһҡәһәләр,Ҡәһәрҙәрем төшмәй, мин – сабый,Ҡояшты ла йотор ине Ҡатил:Һаман боронғоса ауырый...Урал батыр!Йәшәүеңде тоям:Мәңге ҡайтаһым юҡ һүҙемдән,Һинең һулыш килә тәбиғәттән,Һинең һулыш килә Иҙелдән.

8 Шиғриәт

II

Урал затынан бер Урал – Заманының уғланы,Ышандырғас капиталға, Уға өмөт бағланы.Бағланы ул бағлауын да,Тик эш башы башҡала.Хаҡ түләргә тейеш була,Тауынан таш алһа ла.Алтын өҫтөндә йәшәп тә,Ҡайҙа, ти, уға алтын?Рудник түгел, алалмай улИкмәк;тоҙлоҡ эш хаҡын.Һура бирә ҡомһоҙланып Ҡәһҡәһәләр ер ҡанын,Һура улар тәмләп;тәмләпУралдың хатта аңын.Алтын бәҙрәф – ҡатилдарҙа,Ғәрләнәлер алтын да.Урал һуйып ашап ҡуйҙыИң һуңғы бер атын да.Бала аҙ, тип яр һалалар – Милли мәктәп ябыла.Тороп ҡалды тик бер УралЕмерек ауылында.Тороп ҡалды һаҡлар өсөн Әүлиәнең ҡәберен,Эсендәге йән әрнеүе Бирҙе уға әмерен:«Уралтауҙың һин – хужаһы,Ныҡлы тор аяғыңда,Батырҙан ҡалған мираҫ битҺинең тирә;яғыңда!Һин ул тейеш тергеҙергәЕмерек нигеҙҙәрҙе.Ваҡыт һынай илдәрҙе лә,Ваҡыт һынай ирҙәрҙе!»Урал батыр заты – Урал,Капитал ҡан ялатыр...Ялатһа ла, һин һатылма,Шунда булырһың батыр!Йәшәүгә мәҙхиә булыпБайрам килер – таң атыр!


Арҡайым ҡояшыАй;һай, эҫе!Ҡояш ҡурып бара,Йылы етмәй ләкин кешегә.Күңел йылылығы етмәгәндә,Селләлә лә мөмкин өшөргә.Ҡайһы йәйәү,Ҡайһы ылау менәнАрҡайымға килә бәндәләр,Күңел йылылығы етмәгәндә,Аяғыңдан йыға бәләләр.Ауырыуҙан дауа тапмаҡ булыпКүпме инсан бында йыйыла.Боронғоса, юҡ, йыйынға түгел,Ғажиз булып килә йылыға.Йән яраһын кемдер баҫмаҡ була,Кемдер баҫмаҡ тәне яраһын;Яҡынайта бит ул, эй, Арҡайым,Саҡрым менән саҡрым араһын;Йөрәк менән йөрәк араларын Яҡынайта бара Арҡайым,Бар бәләләр сыға тарҡаулыҡтан.Арҡайымға тағы ҡарайым:Ул – түңәрәк,Гүйә, боронғоноңДонъялары булған түңәрәк:Һәр кем йәшәгән бит түрҙә генә,Ятмағандар ерҙә тәгәрәп...Табынған бит һәр кем көн нурына:Ерҙәге бер ҡояш – ҡаласыҡЯҡты уйҙар менән ғүмер иткән, Бар ғәләмгә булған ул асыҡ...Сихырсылар, алдаҡ тылсымсыларАрҡайымда тыуған, әйтерһең,Бармаҡтары кәкре үҙҙәренә – Бөтөрөп булмай күңел кәкреһен.«Минең ҡалам! Энергия алам!Алам – бирәм!» – Алтын аҡсаһы!Ҡояш нуры рәнйеп иҫкәртәлер:Ер йөҙөндә күпме алдаҡсы?!Ҡояш беҙгә шуға әрнегәндер:Өтөп кенә бара, хәл ҡалмай.Мин дә гонаһлылыр бер ҡатлыҡтан,Йәшәй белмәйем шул алданмай.Арҡайымда ваҡыт туҡтамаған!

10 Шиғриәт

Усаҡтары, гүйә, һүнмәгән:Күңел бөтөнәйә,ТаштарынанКөс алайым тиеп һөйәлһәм.Йәнгә рәхәтАрҡаларҙан елдәрҠағып киткәндә лә арҡамдан.Кендек ҡаным бында тамған тойғоАрта ғына бара артҡандан.Эй, Арҡайым!Һинең түңәрәктәИркенәйә бара йыһаным...Йәшәү тамырымды һиндә астым – Тораташың кеүек уйсанмын.

Башҡорт ҡалаһыI

Мең биш йөҙ йәш Башҡорт ҡалаһына,Ғали ғалим шәһәр асҡысынТабыр өсөн, быуаттарҙы ҡаҙып, – Боронғолоҡ, әйҙә, аңҡыһын, – Һаман төпкә ҡуя баҫҡысын.Нияз аға алып инде мине Баш ҡалаға – Ғалим илһамлы!Ул – бәхетле,Гүйә, башында – таж:Батшамы ул, әллә бер ханмы?Ҡылабыҙ беҙ боронғоға бер хаж.Нияз аға һөйләй:«ТыныслыҡтаЙәшәр өсөн ҡорал ҡойғандар.Ғаилә ҡороп, бәпес үҫтергәндәр:Киләсәкте уйлап йәшәгәндәрБорондан уҡ беҙҙең туғандар.Алтын;көмөш тәңкә менән бергәАлтын аҡыл – беҙгә аманат;Башҡорт ҡалаһынан кешелеккәҠалмаған бит бөртөк яман ат,Торһалар ҙа уны гел талап.Ғәрәбстан уны, хөрмәт итеп, Донъя картаһында билдәләй.Испания, алыҫ Италия,Франция ла «Башҡорт ҡалаһы» тип


Ҙурлай уны, күреп илдәрҙәй.Йыраҡ ҡитғаларға каруан;каруанТашығандар күпме хазина?!Һаман табыла бит алтын;көмөш – Ҡала тупраҡтарын ҡаҙ ғына! – Сал тарихты һөйләй ҡаҙылма!»Ҡатлы;ҡатлы балсыҡ стеналар,Йәшәү серен һаҡлай һәр ҡаты.Семәр;биҙәкле лә көршәктәрҙәБал;май булғандыр, тим, бик татлы:Туғандарым затлы, талантлы.Башҡорт ҡалаһының балсығынаӘкиәти моңдар һеңгәндәй,Кемдер ҡапыл өзләп ебәрерҙәй – Беҙҙең тыңлағанды белгәндәй,Кемдер күктән сәләм биргәндәй – Алыҫтарҙа ялтлай нәжәғәй.Тарих ғали йәнәптәрҙәНияз ағаҠунаҡ итә күңеле булғансы,Күңелкәйем минең тулғансы ла – Беҙҙән ҡурҡып,Изге ҡомартҡығаҠулын һуҙмай ҡасты «һунарсы».Ерем төрөп һаҡлаған был ҡала – Сихри билдә:Халҡым ғүмереАрмыт;армыт оҙон буласаҡ бит!Мәңгелекте һаҡлар балсығынанЯҡты нурҙар төшә күңелгә...Ер өҫтөнә сыҡтыҡ.Ә нур;балҡышЕр өҫтөнә урғый төптәрҙән.Тарих ҡына ғали йәнәбенеңАлтын аҡылдары бик тәрән.Эҙләп тапҡан хәләл балсығы лаБулып ҡуймаһын, тим, мин әрәм...Нияз аға!Һин батшаһың, гүйә, Әруахтарға саждә ҡылғанда...Ә һин ғалим бары:«Бында музейБулырға бит тейеш!» – тиепҠултамғаңды йөҙ ҡат ҡуйғанда.

12 Шиғриәт

II

Кешелекте, гүйә, башлағандар!Мин;минлеге, ай;һай, байҙарҙың.Арттыралар улар үҙҙәренеңҺуҡыр бер тин торған баҙарын – Их, таҙҙарҙан булмай таҙарынып.Башҡорт ҡалаһының урынынаЫмһыналар – имеш, ер етмәй.Замансалап йорт һалырға, тиме?!Фәхешхана төҙөп тә ҡуйырҙар,Оятһыҙлыҡтарын да сер итмәй.Әруахтарҙы ҡуша цементлаһаБай абзыҡай – ят та үл инде!Уңға ҡараһаң да, һул яҡҡа ла – Тик шуларға ҡалған көн инде!Даун ауырыуына һәйкәл кеүекҠайһы йорттар – «бигерәк заманса».Йәшел доллар күмә йәшеллекте,Башҡорт ҡалаһында саф аҡсаЯта бирә,Йәшәү мәғәнәһен асалмайса...Илдән ҡот ҡаса.

Алтын боланАлтын болан инә төштәремә,Сабып бара, имеш, тауҙарҙан,Сапҡанында төшә алтын балҡыш,Эҙләп тапҡан мине ҡайҙарҙан?Ул атлыға миңә:Һикереүе –

Шатлыҡ йыры! Эҙе – төҙ генә.Алтын туғандарын өйөр менәнЭйәртеп ул алған үҙенә.Алтын болан инә төштәремә,Музейҙа мин уны күргәйнем.Пшеничнюк1 менән, гүйә, бергәҠурғандарҙы асты көрәгем.Тарихи ҙа олуғ башҡорт иле – Иге;сиге юҡтыр еренең!Ҡурғанында ҡоромаған тормош:Болан серем итә – күр, күҙем!Хыялдарын ҡушып яһағанда


1Пшеничнюк – билдәле археолог.

Шау алтындан ғына боланын,

Киләсәккә илсе ҡалдырғанын

Уйлағандыр сармат бабайым...

Өфөһөнән оса Эрмитажға,

Эрмитаждан болан – Луврға.

Ер шарын ул, эй, әйләнеп елә –

Һоҡланмаған юҡтыр ғорурға.

Утта янмай, һыуҙа батмай талант:

Ижад емештәре – кәрәмәт!

Бөгөнгөгә – илһам саҡматашы,

Бар кешелек әйтә мең рәхмәт!

Сабый бала кеүек,

Боланҡайҙың

Белмәгәне яҡшы атомды...

Быуаттан ул һикерә быуаттарға,

Юҡ, ҡойолмай уның алтыны.

Алтын болан инә төштәремә,

Илем ырыҫына юрайым.

Сырамыта ғалим минең йөҙҙә

Сармат бабайымдың сырайын.

Даһи РәссамШүлгәнташҡа инер алдынан мин

Йылғаһында алдым ҡойоноп:

Гонаһтарым булһа,

Күҙ йәшендәй

Ағын һыуҙа китһен йыуылып.

Сәләм бирҙем тупһа таштарында,

Яғымлы бер ауаз саҡырҙы

Ҡаты һайын серлерәк таш өйгә,

Рәссамдыр ул?

Рәссам, ахыры!

Күңел күҙем менән эҙләп таптым

Оҫтаханаһын мин хужаның.

Усаҡ дөрләй...

Таш ҡаҙанда ҡайнай

Буяу микән?

Эйе, еҫе килә...

Сәләм биреп түргә уҙамын.

Галереяһына алып инде

Нәзәкәтле сибәр уҙаман:

Ижадсы ла, һүрәттәре кеүек,

14 Шиғриәт

Ихлас булған икән ул заман!

Аңлатты ул миңә эштәренең

Мәғәнәһен, ысын асылын:

– Таш өйөңдөң тәҙрәһе юҡ, тимә!

Кешеләрҙең күҙе асылһын!

Ҡараңғыла таба белһәләрсе

Яҡтылыҡты!

Ниндәй үкенес:

Нисә быуат сыраҡ йә шәм тотоп

Инә минең янға үткенсе!

Һүрәттәрҙең буяуҙарын ҡырып

Алып сыға көндөң нурына,

Тикшерергә, имеш.

Уның һайын

«Мамонттар»ым минең ҡырыла.

Буяуҙамы хикмәт?!

Тере йәнде

Яратыуҙан килә һәр асыш.

Ғәзиз дуҫым ине мамонттар ҙа,

Тоғро ине ажар юлбарыҫ.

Матурлыҡты минән өйрәнергә

Таш өйөмә килә күп ғалим.

Гармонияларҙы боҙмаҫ өсөн,

Кеше булһа икән мөғәллим!

Йән типкәнен тойоп ҡат;ҡатында,

Мин ҡәҙерләй беләм һәр ташты.

Һыуҙың йәнен, ер һулышын тыңлап

Йәшәй белгән инсан;ижадсы...

Хужа тотторғанда саф йөрәген,

Өрөп һүндерҙем мин сырағым:

Ташта ҡалған серле һүрәттәрҙән

Көндәй яҡтырҙы бит ян;яғым.

Тәү тормоштан килгән Рәссам китте

Тыуыр таңға атлап артабан.

Эй, аҡылым!

Компьютерға түгел,

Уның аҡылына арҡалан!

Мин һөйләштем шулай Әруах менән,

Ҡан хәтерем оҙон – быуаттар.

Тәү Рәссамды мин таныған кеүек,

Ул да исемемде ҡабатлар:

– Шағирә;ә;ә;ә!


Һомайғош ҡанаттарыКүк батшаһы Самрау – ғәзиз атаң,Ҡояш – наҙлы әсәң, Һомайғош.Һин ташлама беҙҙе, һин ташлама – Шатлыҡтарҙан күккә һыймай ос!Таң шаңдағы – һинең ҡанатыңдыр,Бәхет ҡошо, тиҙәр, шуға ла,Һин – әсәйһең барлыҡ әсәйҙәргә,Һин – яҡты көн яңы тыуғанға.Эй, Һомайым!Күпме быуат йәшәп,Талмай бер ҙә алтын ҡанатың.Таң төҫөндә ҡан төҫө лә бар шул,Ләкин таңға һәр саҡ йән аттым.Һары таңдан һыуҙар ташыным мин,Сафлыҡ эсһен тиеп ғаиләм:Һау;сәләмәт йәшәр балаларым – Ни татлыраҡ ерҙең тәменән?!Һары таңдан эшем башланым мин,Иртәләгән кеше гел уңа.Эйе, уңдым,Ялан тәпәй менәнБаҫҡан саҡтарҙа ла ҡар;туңға.Һары таңдан сыҡтым сәфәрҙәргәАҡбуҙатҡа ғына атланып:Үҙем тапҡан рухи хазинаныКешеләргә бирҙем шатланып...Эй, Һомайым!Күктәреңә алһаң,Алып оссо йәнем ал таңда.Һөйәктәрем мәңге тоғро ҡалырТарихи ҙа олуғ Ватанға.Күрешермен Вәлидиҙәр менән,Таныр ырыуҙашым Бабич та – Ҡорҙарына алыр.Рухым, йәнемУлар менән күптән таныш та.Яҡты донъяларҙың һәр сәғәте,Ҡәҙерҙәрен белһәң, тарихи.Донъяныҡы донъялыҡта ҡала,Шулай ти бит халҡым, ул – даһи.Эй, Һомайым!Тормош ағасының – Шәжәрәмдең төбө бик тәрән,

16 Шиғриәт

Юғалмамын!Күккә алырға һинКилһәң дә бер – асыҡ тәҙрәм.

Ете шиғыр(Тамамланыш)

Бағышланым һиңә ете шиғыр,Арнарға ла мөмкин ете мең,Эй, тарихи Башҡортостан – илем,Күңелемә һалдың етди моң.Иге;сиге юҡ бит киңлегеңдең,Дөрөҫлөктө һөйләй карталар:Иртыштарҙан алып ТубылғасаЕр;ҡырҙарың мине тарталар.Ҡаяларың бейеклеккә әйҙәй,Далаларың саҡыра офоҡҡа.Офоҡ арттарында яңы офоҡ – Шул иреклек минең холоҡта.Ҡурғандарға зыярат ҡылам һаман – Ҡала йәшәй ҡурған эсендә,Эй, тарихи Башортостан – илем,Ҡәүемдәрең көсө – көсөмдә.Һәр саҡрымың ҡалған хәтеремдә – Ут, һыу, һауа кеүек тәбиғи!Быуат сылбырҙарын нығытамын:Яҙам дастан, яҙам робағи.Күпме батша ҡыйратһа ла һине,Ваҡыт ташҡын булып баҫһа ла,Фараз ғына түгел, ысынбарлыҡ –Башҡорт атлы һинең баш ҡала.Ерҙең етмеш ете ҡаттарындаЯтҡанда ла күмелеп хәҡиҡәт,Тыйғанда ла уны хакимлыҡтар, Көлгәндә лә тиеп: әкиәт,Мин йәшәйем, тимәк, ул – бөгөнгөм,Ҡан тамырымАлыҫ бабамдарҙыңҠан тамырҙарына тоташҡан.Быуат;быуат күҙ нурҙары һеңгән – Мәмерйәләрҙә лә аҙашмам.Бағышланым һиңә ете шиғыр,Ейәндәрем арнар ете мең,Эй, тарихи Башҡортостан – илем,Күңелемә һалдың етди моң.


М ө х ә м м ә т З А К И Р О В

ДАУЫЛДАРҘЫ ТЫЙЫУФАЙҘАҺЫҘҘЫР...

«Бородино» панорамаһындаИке йөҙ йыл артҡа сиккәнмен дә

Ҡарап торам, гүйә, тын ҡалып.

Күҙ алдымда ғына Бородино –

Мәңге үтмәй торған сынбарлыҡ.

Һәр тарафта – күҙ иңләмәҫ киңлек,

Офоҡтарҙың тоноҡ күкһеле.

Генералдар менән ставкаһында

Кутузовтың күренә аҡ һыны.

Бүленмәҫ саф булып, эскадрондар

Йомолалар французға табан.

Беҙҙең янда бесәнле йорт;ҡура,

Текә ялҡын йортон ялмаған.

Ысынлығы менән аптырата

Бүрәнәләрҙәге тере ҡуҙ.

Үҙәнлектән ары – легиондар –

Һөжүм итә француз.

18

Мөхәммәт Закиров (1950) – Ҡариҙел районы Дәүләт ауылынан. БДУ�ны тамамлағас,оҙаҡ йылдар ваҡытлы матбуғат баҫмаларында эшләне. Яҙыусылар союзы ағзаһы.

Француздың бындай ҡаршылыҡҡа

Осрауы фәҡәт тәүге ҡат.

Юҡҡамы ни, менеп аҡ атына,

Алға әйҙәп оса Бонапарт.

Бит юғиһә, кейәү булып та ул

Килә алыр ине Мәскәүгә.

Батша һеңлеләре – Катерина, Анна

Ҡулын кире ҡаҡты, йә, Тәүбә!

Ә ул, бәлки, сынлап яратҡандыр –

Мөхәббәте кире ҡағылған.

Хоҙай уны шулай бар иткән шул –

Еңеүҙәргә фәҡәт табынған.

Ҡыҙарып байыуына төшөп бара

Наполеондың һүнәр ҡояшы.

Ставканан, шуны раҫлап, ахыры,

Кутузовтың күренә аҡ башы.

Переделкино

I

Уҙған быуат хөкөм һөрә:

Ҡул теймәгән, билләһи.

Шәп китап яҙырға бында

Тынлыҡ, тиҙәр, илаһи.

Ижад йорто ике ҡатлы:

Баҫҡаның йомшаҡ үлән.

Кемдәр эҙенә баҫып мин

Икенсе ҡатҡа менәм?..

Ҡайсаҡ, ҡарап портреттарҙы,

Тап булам таныш йөҙгә...

Көтөүләп фотоға төштөк –

Тарихҡа индек беҙ ҙә...

II

Һуҡмаҡ – асфальт. Күперсек – таш,

Эскәмйәләре – иҫке.

Ағас башына ҡараһаң,

Кәпәсең төшәр төҫлө.

Мөхәммәт Закиров 19

Флигелдарҙы һәр тарафтан

Йәшереп тора урман.

Бөйөктәр баҫҡан һуҡмаҡҡа

Таңдарҙа сыҡҡан булам.

Артыҡ һуңға ҡалып килдем,

Иртәрәк килгән булһам?

Төндәр ултырып, Рәмигә

Хат яҙған бынан Туфан.

– Мәғәнәле Рәми дуҫыма! –

Шулай башлаған уны.

Йәш Рәми рухы ул хатта,

Туфандың оло йәне.

***

Мине күмә алмай эт булырҙар:

Унда ниҙер – ожмах, тамуҡмы?

Ни булһа ла, төшөп етте, тигәс,

Ялҡын ялмар минең ҡабыҡты.

Халыҡ аңға килеп өлгөргәнсе,

Шырпы һымаҡ янып бөтөрмөн.

Мәңге һалҡын ҡәберҙе мин ташлап,

Күк ҡатына осоп китермен.

«Былай ярамай», – тип ахыр сиктә

Буш соҡорға балсыҡ өйөрҙәр.

«Эх, үлгәс тә аҡыл инмәне бит», –

Һүгенгеләп ҡайтып китерҙәр.

КөнбағышТирә;йүнде һөйөндөрә

Һәм үҙе лә һөйөнә.

Ҡояштан күҙ алалмаған

Башы түбән эйелә.

Яҙмышына буйһонамы –

Сәскәһе ҡойолғанға?..

...Ғүмер сәскәһен ҡоймайса

Һин емеш биреп ҡара...

20 Шиғриәт

АзатлыҡДонъянан һәм үҙ;үҙенән

Бар алғанын кире ҡайтара.

Елкәндәрҙең һынған мачталары

Тулҡындарҙа һәлмәк сайҡала.

Аҡ күбеккә батып кире сигенә,

Ташлана ла тулҡын ярҙарға...

Дауылдарҙы тыйыу файҙаһыҙҙыр,

Кәрәк аңларға...

***

Шаяраһың матурлығың менән:

Уйҙарымды гелән бутайһың.

Үрелергә үрмә гөлдәр булып –

Мин юғалттым, буғай, юғалтаһын.

Керпек тирбәлешең, һүҙең наҙын

Күңелемдә ҡабат яңыртам.

Ниҙәр уйлаһаң да минең хаҡта,

Асыулана алмам – яратам.

***

Ҡайтмаҫ кире шатлыҡ, ҡыуаныстар:

Юҡтан ғына һөйөнгәндәрем.

Был донъяла үҙ;үҙемде белмәй

Хөр бәхеткә төрөнгәндәрем.

Улай иткән, былай иткән булып,

Аҡ бәхеттәр юрағандарым.

Ҡайсағында шулай бер сәбәпһеҙ,

Күңелем тулып, илағандарым.

Ямғырҙан һуң ҡояш көлгән һымаҡ,

Йәмгә тулы донъя сафлыҡтары.

... Сабый сағым илай миндә бөгөн –

Керпегемә һарҡый шатлыҡтары.

***

Донъяларҙа берҙән;берем,

Һинең күҙҙәргә бағам.

Себерҙәрҙә япа;яңғыҙ

Эшләп йөрөйһөң, балам.

Мөхәммәт Закиров 21

Ниндәй яҡынлыҡ, матурлыҡ

Күҙеңдә, ҡарашыңда.

Уҙһын көнөң үҙеңә тиң

Сәскәләр араһында.

Һөймәгәндәр һөйкәлмәһен,

Яратһын – яратҡаның.

Таңдарың көлөп атһындар,

Талмаһын ҡанаттарың!

Дүрт юллыҡтар

***

Ваҡыт үтеп, онотола тора

Тормоштоң бер әсе һабағы:

Мәжлес күңеллерәк булған һайын,

Ҡыйыныраҡ була аҙағы.

***

Ҡайсағында күңел, әйтерһең дә,

Дауылланған диңгеҙ хәлендә.

Доға ҡылалмаҫлыҡ ул хозур ҙа,

Ҡурҡыныс та шундай мәлендә.

***

Беҙ ниндәй ил? Фәлән йылға, тиеп

Киләсәккә пландар ҡорабыҙ.

Үлгәндәрҙе терелтәһе түгел, –

Иҫәндәрҙе үлтерә торабыҙ.

***

Байҙар тамам ҡоторҙолар:

Фатир ғына – өсәр.

Бер саҡ ул да ер аҫтына

Бер нәмәһеҙ төшәр.

***

Табын гөрләй – ҡарттар йәшәргәндәр!

Шаян һүҙле һәр кем, йыр;моңло.

Ваҡыт;ваҡыт, бүлеп шау;шыуҙарҙы,

Урынлашҡандай ҡәбер тынлығы.

22 Шиғриәт

Ҡ а м с аМ О Р ТА З И Н

Иҫерткес мәлИҫерткес мәл, Хоҙай тапҡан әмәл,

Йөрәктәрҙән өҙә өндәрҙе.

Меңенсе ҡат яңы донъя асам –

Тәү күргәндәй яҡты көндәрҙе.

Аҡ ҡайындар һый күлдәген кейгән,

Ап;аҡ алъяпҡыслы муйылдар.

Ә сирендәр зәңгәр күҙен асҡан:

Күҙ теймәһен – ниндәй һылыуҙар!

Аһ, илаһи көткән һылыу ҡунаҡ –

Һандуғасҡай ҡунды тирәккә.

Шул һандуғас, һөйөү теле булып,

Мәңгелеккә күсте йөрәккә.

УралтауКүпме тапҡыр ҡар ҡаплаған

Олпат башын Уралдың?!

Күпме тапҡыр түбәһендә

Ҡара һөрөм уралды?!

23

Ҡамса Мортазин (1966) Учалы районының Мулдаш ауылында тыуған. Силәбеләге Аҡ мул �ла исемендәге әҙәби берекмә етәксеһе, филология фәндәре кандидаты, Баш ҡор тос тан дыңатҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре, Силәбе өлкәһенең Ҡадир Даян, Ғәлимов Сәләм исе мен �дәге пре миялары лауреаты.

Теҙ сүкмәгән баһадирҙай,

Башын терәп күктәргә,

Урал торған дауылдарҙа

Терәк булып күптәргә.

Ер шарының уртаһында,

Ҡупмаһын, тип, ҡабат яу,

Донъяларҙың именлеген

Һаҡлап тора Уралтау.

Апай монологыЕрҙә күпме генә йәшәһәм дә,

Үткән юлым бары аҙ һымаҡ.

Алышына ғүмер миҙгелдәре,

Күкрәп кенә килгән яҙ һымаҡ.

Йәйҙәремдә күпме йәйләһәм дә,

Наҙҙарынан ғына туйманым.

Һайрар һандуғасын оҙатһа ла,

Күңелгенәм йырын ҡуйманы.

Ҡыр ҡаҙҙары күккә һауаланы,

Ҡанаттарын елпеп яй ғына...

Сәстәремдә – ҡырау, йөрәгемдә –

Яҡты яҙҙар уйған уй ғына.

Мәңге иҫемдәАй күрҙе лә ҡояш алды

Яҡты һыныңды.

Тарих ҡояш итеп тойҙо

Ҡайнар тыныңды.

Шиғырҙарың доға кеүек

Беҙҙең күңелдә.

Илгә ҡылған изгелегең

Халыҡ телендә.

Табынабыҙ, Салауат батыр,

Һинең исемгә.

Азатлыҡ тип яу сабыуың

Мәңге иҫемдә.

24 Шиғриәт

Күл буйҙарыКүл буйҙары иҙрәп уйға сумған,

Һығылғандай нәфис тауыштар.

Ут;йәшенле йәйҙең хәтерҙәрен

Шыбырлайҙар кеүек ҡамыштар.

Көҙгө елдәр тарай башҡайҙарын,

Һығылдырып, һары талдарҙың.

Әйтә төҫлө улар: “Ҡайҙа, йәйҙәр,

Күл буйҙарын ниңә ҡалдырҙың?”

Күл өҫтөндә тик тулҡындар ғына –

Мөлдөр;мөлдөр, гүйә, күҙ йәше.

Томан баҫҡан көҙгө иртәләрҙең

Һалҡын елдәр генә серҙәше.

Һөйләшеү– Ниңә генә һандуғастай

Өҙгөләнә был күңел?

– Йән;дуҫтарҙан айырылыу,

Ай;һай, еңелдән түгел.

– Ниңә диңгеҙҙәй ярһына,

Тулҡынлана был йөрәк?

– Һуҡмаҡтарҙы үтер өсөн

Уға тауҙай дуҫ кәрәк.

– Ниңә генә башҡынайым

Ут булып яна икән?

– Күктән йондоҙ атылғанда

Ут булып тама икән.

УйҙарымУйың әгәр миңә ҡайтһа, Рәми,

Кешелек тип яныр инем,

Илһөйәргә аҫыл йырҙарымдан

Тере һәйкәл ҡойор инем.

Аҡмуллабыҙ рухы ҡайтһа әгәр,

Ерҙә илсе булыр инем;

Диңгеҙ кеүек шаулы илкәйемдә

Иман нурын сәсер инем.

Ҡамса Мортазин 25

Мостай йәне ҡайтһа әгәр миңә,

Утты, һыуҙы кисер инем;

Ватан өсөн дуҫлыҡ күперҙәрен

Таштан, уйҙан төҙөр инем.

Тик ҡайтмаһын инде еребеҙгә

Ел;дауылдың ҡотһоҙ туйҙары.

Ташламаһын, әйҙәп торһон ине

Ирәмәлгә мине уйҙарым.

Ҡарағайҙар

Ҡарағайҙар, төҫ ташламай,

Ҡыштарын тын торалар.

Гүйә, улар хаҡ мосолман:

Сабыр кәңәш ҡоралар.

Бурандарҙа маңлайҙарын,

Йөҙҙәрен йәшермәйҙәр.

Йәйге селләлә һығылмай,

Ҡояштан йәшенмәйҙәр.

Яҙмыштары – ҡаяларҙа,

Һығыла ҡайырҙары...

Урал ташына ереккән

Ҡарағай тамырҙары.

Һин ғәйепле түгел!

Ҡайҙа ғына ҡалды балаларҙың

Яңғырап та торған тауышы?

Ҡайҙа икән ҡалды сыңыр;сыңыр

Урман ярған аттар тауышы?

Ҡайҙа икән хәҙер тимер аттар –

Иген иңләп сапҡан мәлдәре?

Ҡайҙа ҡалды йәйен яҡташтарҙың

Ҡаҙан аҫҡан дәртле саҡтары?

Туҙҙырылған ҡоштар төйәгендәй

Ер шарының ожмах ояһы.

Әүәлгеләй ихлас гөрләүеңде,

Әйтсе, ауылым, нисек йыяһы?

26 Шиғриәт

Юҡ, ауылым, һин ғәйепле түгел

Шишмәләрең һыҡрап тороуға,

Донъяларға ниҙәр булды, тиеп

Ҡайындарың сеңләп тороуға.

ХатБыл юлы ла ҡайта алманым шул,

Зинһар, ғәйепләмә, әсәйем!

Ҡоштай осоп илгә ҡайтыр инем –

Тәҡдир инде – алыҫ йәшәйем.

Йөрәгемдә – Ерем, йәнем тере,

Доға менән көнөм башлана.

Сит илдәрҙә ситән үрмәйем мин,

Фатихаңдан, әсәй, ташлама!

Күл буйында үҫкән һылыу талдар,

Елдәр иҫтениһә, бөгөлә.

Таш түгел дә йөрәк, Илгенәйем

Иҫтәремә төшһә, өҙөлә.

Атайым кәңәштәреЕгет булһаң, елкән кеүек

Еленләп барма елгә;

Дауылдары елкәндәрҙе

Сығарып бәрә ергә.

Егет булһаң, ерек түгел,

Ҡарағастай ғорур бул;

Шартлап һына еректәре –

Елгә ҡаршы торор бул.

Ҡамса Мортазин 27

Гө л н у рЯ Ҡ У П О В А

Ҡ А Т Ы Н Д А РТ Р И ЛО Г И Я

Кес е йыһан – Оло йыһан *

Өсөнсө китап

52

Сәғәткә ҡараһам, төнгө ике булып киткән. Берҙәр тирәһендә мәшәҡәтемдеос лай торғайным да, был юлы бигерәк оҙаҡ ултырғанмын. Ҡыҙым менән улымйоҡлай. Фатихымды дауаханаға киске сәғәт ундарҙа ашығыс саҡырып алдылар,«экс тренный случай» тип. Иремдең көн тимәй, төн тимәй эшенә атлығып то 6роуына өйрәндем инде. Ҡай саҡ йәнем көйөп киткеләй, әҙәмсә йәшәп булмай,йә нәһе. Әммә үҙемде тиҙ ҡулға алам, уның тап шундай булыуы һоҡ лан дыра лаһамине. Бәс, ул да минең йәмәғәт эштәрендә ҡайнап йөрөүемә, донъ ям ды ташлап,төрлө походтарға, туристик путевка менән союздаш рес пуб ли ка лар ға яңғыҙымйөрөп ятыуыма күнә бит. Әй, күнмәһә лә! Ерле юҡҡа шулай эс тән сыпраңлайбашлаһам, өләсәйемдең, ҡартәсәйемдең изге рухтарына күҙ тө бәйем. Һәм улар,көтөп кенә торғандай, гүйә, алдымда пәйҙә булып, йә маҡ тай, йә ороша. Бынаәле лә, ғәҙәтемсә, эстән генә әңгәмә ҡорҙом:

– Күңелем бөтөн кеүек тә, барыбер борсолам.– Шөкөр ит! – Өләсәкәйҙең тауышын ишетәм кеүек. Ул, өлкәнерәк бул ған ға 6

лыр, ге лән беренсе булып өндәшә, әхирәттә лә әҙәп һаҡлау барҙыр шул.– Өйөм6ғаиләм түңәрәк. Донъялар ғына тыныс түгел. Ана, афған һуғышы...– Ҡолоҡасым, һәр кемдең күрәсәге кеүек, ил6ҡәүемдең дә яҙ мы шы алдан

яҙылғандыр, тип уйламайһыңмы? – Ҡартәсәйем ошо фаразды ҡо ла ғы ма киртте.Шул мәл Фатих ҡайтып инде. Ишекте асып6ябыуынан һиҙеп торам: кәйефе

ҡырылған. Кух няға сәй ҡуйырға йүгерҙем.– Келәт тыҡрығында йәшәгән бер ҡатын ярты айлыҡ сабыйын күтәреп

Сәсмә әҫәрҙәр

Аҙағы. Башы 10 – 11�се һандарҙа.

килгән... – көрһөнөп һөйләй башланы ул. – Юл да ҡулында үлгән бәпесе. Зөһрәшунда уҡ әйткән, ярҙам итеп булмай, тип. Әсә кеше ышанмағас, мине са ҡырт 6ҡандар. «Ул иҫтән генә яҙғайны, ҡотҡарығыҙ! – тип ҡатын йәнасыҡҡа ҡысҡыра.– Килгәндә балам иҫән ине, күрәләтә үл тер ҙең», – ти ҙә Зөһрәгә ташлана.

– Ай, Аллам!– Внезапная младенческая смерть...– Нисек?– Шундай диагноз. Һирәк осрай, әммә була торған хәл.– Хәҙер нишләмәк?!– Йәш әсәне саҡ тынысландырҙыҡ, укол һалып. Тәүге балаһы икән. Атай кеше

лә артынса уҡ килеп етте. Ҡатынын әйтә, башына ла ябынмай, быймаһын ҡаттыла сығып йүгерҙе, ти. «Бала тын алмай!» – тигәнен генә ишетеп ҡалған. Ул да ҡо 6йо лоп төштө, хәлде аңлатҡас. Ағарынып китте, йөрәген тотоп лап итеп барыпултырҙы. «Инфаркт әллә?» тигән уй үтте баштан хатта.

– Әле ҡайҙалар?– Дауаханала. Ҡатын бәпесен ҡулынан ысҡындырмай. Саҡ ҡына яҡтырыу ме 6

нән район үҙәгенә оҙатырға инде.– Диагнозды тикшерергәме?– Эйе. Вскрытиеға. (Фатих ауыр һүҙҙәрҙе русса әйтергә тырыша, һы на ған 6

мын).– Ә, диагноз дөрөҫ ҡуйылмаған, тиһәләр?– Стационарҙа, роддомда тапҡан баланы. Сабый бер ниндәй патологияһыҙ

тыу ған, патронаж ваҡытында үткәрелеп торған. Һалҡын теймәгән. Инфекцияэҙе юҡ, тәү ҡарашҡа күк6фәлән, йәрәхәт күренмәй. Әсәһе, йүргәген ал маш ты 6рам тип ҡулыма алғайным, ҡапыл тыны өҙөлдө лә ҡуйҙы, ти.

– Уф! Йәштәрҙең тағы булыр ҙа ул балаһы, тик быныһын алмаштырмаҫ, ундытап һалар ҙа. Бигерәк тә әсәгә ауыр инде был фажиғәне кисереүе. Туғыҙ ай туғыҙкөн түгел дәһә, шунса ғүмер сабыйыңды кесе йыһаныңда һаҡлап6бәпләп бар иттә, Оло йыһанға тыуғас ҡына юҡ булһын әле – нисек сыҙар, нисек күнер бисараҡа тын?!

– Эйе, әсәнең үҙенә ярҙам кәрәк хәҙер. Психолог ярҙамы. Ә беҙҙә бөтә районғабер психоневролог. Сит илдә һәр ғаиләнең үҙ психотерапевты бар, ти. Һәр хәлдә,был йәһәттән унда – цивилизация.

– Ә беҙҙә тик үҙ көсөңә, түҙемеңә таянырға ҡала. Әлдә бешебеҙ, сабырлыҡҡабәлә кәйҙән өйрәтеләбеҙ. Халыҡ педагогикаһы, ти ҙәһә ғалимдар, шул бар.

– Ярар, Нуриям, иртәгә – эшкә, һиңә лә, миңә лә, – тине Фатих, эсен бушатҡас.– Әл дә йоҡламаған инең. Саҡ ҡына еңел булып ҡалды, һин тыңлағас. Врачтарөй рәнеп бөтә үлемгә, тигәнде лә ишеткән бар – юҡ, күнегеп бөтөп булмай, айы 6рыу са сабый вафат булһа... Ғәйепле тояһың үҙеңде, сәбәпһеҙгә лә.

– Ә Зөһрә?– Ул ни, түгелеп иланы. Илаһын, еүеш стресс еңелерәк үтә.– Еүеш стресс?– Эйе. Ҡоро стресс – күҙ йәшһеҙ, йөрәккә бәрә. Ир6атта инфаркт, мәҫәлән, са 6

ғыш тырмаса күберәк, ҡатын6ҡыҙҙа әҙерәк – улар еүеш стресс кисереүсән.Һы...Иртәгәһенә асыҡланды: Фатихтың диагнозы дөрөҫләнгән. Өфөнән үк махсус

экс перт килгән икән.

Гөлнур Яҡупова 29

***

Яҙ моронлап ҡына тора. Ҡояш, уйынсаҡ йәш килендәй, йылмайыуҙан бу ша 6май. Көн битендә йылы, ҡышҡы кейемде хәҙерҙән яҙғыһына алмаштырғы килепки тә. Әммә был ниәтеңдән күпмегәлер ваҡытҡа сигенеп тораһың, сөнки ҡапылғына ҡуйынға боҙло һалҡын ел килеп һарыла – тауҙарҙағы ҡалын ҡар ныҡ ятаәле, мәңге ҡымшанмаҫтай булып. Уйҙар ҙа, әллә тәбиғәттән күрмәксе, күңелеңҡы уанып, имшеп кенә торғанда, болоҡһоп килеп инәләр ҙә өшәндереп ҡуялар.Бы на беҙҙең йән6фарман донъя көтмөшөбөҙ, үҙебеҙсә тырышып байлыҡ йый 6мы шыбыҙ, саҡ ҡына тотонолған «копейка» тип йөрөтөлгән еңел машина һатыпалдыҡ, «ВАЗ601» инде, көндән6көн арыураҡ, етешерәк йәшәйбеҙ, бер ҡараһаң.Икен се ҡараһаң, ябай халыҡ барыбер ауыр көн итә. Икәүләп аҡса эшләп, малаҫырап та, саҡ тейендек машинаға, ә бит ул – транспорт сараһы, кәрәк әйбер, өйберенсә булһа ла ғәжәп итергә түгел дә бит. Толпарлыла тик ике ма ши на: беҙҙәһәм Вафичтарҙа. Әшрәфтәр, ана, ала алмай, кем әйтмешләй, ба ла ға баттылар.Өс малай – Артур, Нариман, Сыңғыҙ һәм ике ҡыҙ – Раушания ме нән Ләйсән.Шундай матур исемдәрҙе ҡайҙан табып бөткәндәр тиһең. Артуры, бил дәле,–иҫтәлек. Әшрәф үҙе ҡушҡан. Шул тиҫтеремдең күңел йомартлығына һоҡ 6ланыуымдың сиге булырмы бер? Булмаһынсы! Нариманды ҡайны кеше һай ла 6ған. Ҡартәсәйемдең исемдәр тәфсиренән ҡарағайным: батыр, ғәйрәтле икәнмәғәнәһе. Сыңғыҙҙы Әшрәф менән Әсмә икәүләп һайлағандар, аҡыллы, дәртледуҫыбыҙға оҡшаһын тип. Раушанияны ҡәйнәм күптән күңелендә йөрөтә ине,ма лайҙар килә лә тыуа, ниһайәт, үтәнек оло кешенең теләген, ти Әсмә. Ләйсәнеап рель аҙағында, тәүге ямғыр – ләйсән яуғанда тыуған. Бына уларға, ишле ға 6илә гә, кәрәкмәйме ни шәхси транспорт? Һаман мотоциклдан уҙа алмайҙар. Әш 6рәф көнө6төнө баҫыуҙа, эш хаҡы барыбер әллә ҡайҙа китмәгән, Әсмәнеке –ишем тәгә ҡушымта ғына. Малсылыҡта, сөгөлдөрҙә эшләгәндәрҙеке хаҡындаһүҙ йөрөтөргә лә түгел, бала6сағаһына кейем йүнәтеүҙән ары китә алмайҙар. Әбит еренең өҫтөндә шаулап иген үҫкән, көтөү6көтөү мал үрсегән, ҡалын ур ман 6дар шаулаған, ҡуйынында ҡара алтыны, хисапһыҙ мәғдәне булған иҫ кит кес байилдә – Башҡортостанда йәшәйбеҙ, эшләйбеҙ! Донор беҙ – тап ҡа ны быҙ ҙың си ре 6ге лә үҙебеҙгә йоҡмай.

Ярһып китәһең дә шулай, тағы кире сигәһең, тамаҡ туҡ, өҫ бөтөн, баш осондапу лялар һыҙғырмай... СССР – ҡеүәтле дәүләт, уның ҡанаты аҫтында хәүеф юҡ.

***

Яңыраҡ Сыңғыҙ менән Гөлсирен (Менәүәрәне хәҙер толпарлылар шулай типкенә йөрөтә) отпускыға ҡайтып киттеләр.

–Ҡарттар власҡа йәбешеп ята, мертвой хваткой, – сәйәсәткә күсә һалды Сың 6ғыҙ, бер кисте килеп һөйләшеп ултырғайнылар. Мин ирекһеҙҙән көлөп ебәр 6 ҙем, уның бынан егерме йыллап элек Политбюро ағзаларының мәктәп ко 6ридорындағы оҙон стенаға эленгән фотоларына ҡарап: «Көндәрегеҙ һанаулы,хөр мәтле ҡартластар!» – тип бармаҡ янағаны иҫемә килеп төштө. Ул да хәтер лә 6не, буғай, ҡушылып көлдө лә дауам итте: – Күрәләтә Черненконы ҡуйҙылар,сирле кешене яфалап. Үҙгәрерме был ил берәй ҡасан, юҡмы?!

– Үҙгәрер! – тинем, телемдән тарттылармы ни.– Ҡасан?! –Сыңғыҙ, һуңғы өмөтөн бағлаған бер оракулға ҡарағандай, төбәлеп

то расы миңә. Аптырап ҡалдым да уйыма килгәнде әйттем:– Оҙаҡламай. Торғонлоҡ мәңгелек була алмай ҙаһа! Йылға, ана, быуылһа,

30 Кесе йыһан – Оло йыһан

күпмелер тонсоғоп тора ла, барыбер яйын таба, йырып сыға, хатта ташты бүҫә,ә ҡая йә тау ҡалҡһа юлында, урап ағып китә – тормош та йылға һымаҡ бит ул!

– Фәлсәфәң дөрөҫ. Әммә сәйәсәт тәбиғәттән хәйләкәрерәк, аҫтан, аҫтыртынхә рәкәт итә. Бына, ҡуйынымдағы ҡатынымды ышандыра алмайым КПСС6тыңил де ниндәй һаҙлыҡҡа һөйрәүенә. Партияны маҡтап туймай, дифирамбыларяуҙыра. Бер килеп күҙе асылыр, конечно, не дура же. Белдеңме?!

Гөлсирен йылмайып ҡына тыңлап тик ултыра. Журналист һуҡмаҡтары ҡайҙағына ташламай, кем менән генә осраштырмай, ниндәй генә яҙмыштарғаюлыҡтырмай, үҙеңдән6үҙең кешене иғтибарлап тыңларға ғәҙәтләнәһең, сөнкител асҡысы табыр, эске донъяһын асыр өсөн уның холҡон тойомларға кәрәк,тигәне бар ҙаһа. Ә Сыңғыҙҙың фекерҙәрен тап ошо минутта ғына иҫбатларлыҡйә кире ҡағырлыҡ та түгел, уның күҙе6күңеле гелән киләсәктә.

Күп көтөргә ҡалмаған булып сыҡты үҙгәрешле заманды. Черненко власта берйылдан саҡ ҡына артығыраҡ ултырып, мең туғыҙ йөҙ һикһән биштең унынсымартында донъя ҡуйҙы. Өс йыл эсендә өс Генсекты ерләне халҡыбыҙ.

Сираттағы юлбашсы оҙаҡ көттөрмәне – Михаил Сергеевич Горбачев. Ни һа 6йәт, сағыштырмаса йәш кеше, мәрхүм Черненконан 20 йәшкә кесерәк. Үҙәк те 6ле видениенан тәүге сығышы уҡ уның бөтөнләй башҡа, журналистар яҙғанса,яңы формация кешеһе икәнен асыҡ күрһәтте. Матур һөйләй, телгә бай һәм унытың лағандан6тыңлағы килә, гипнозы бар тиерһең? Маңлайындағы миңе ләшун дуҡ күҙгә ташланды, әлбиттә.

Олораҡ быуын кешеләре ошо осор Ленинды, Керенскийҙы телгә алғыланы,улар ҙың да, Горбачев һымаҡ, белеме буйынса юрист булғанлығын хәтергә тө шөр 6 ҙө. Эште закондарҙы үҙгәртеүҙән башлар, моғайын, тип юраусылар ҙа бул ды.

Беҙ, уҡытыусылар, яңы Генераль секретарҙың һәр телмәрен тыңларға, үҙ6арафекер алышырға ғәҙәтләнеп киттек. Бығаса ла сәйәсәт менән ҡыҙыҡһына инек,ә был юлы тормош ҡуласаһы ҡыҙыуыраҡ әйләнә башлағанын һиҙәбеҙ, хәбәрҙарбу лырға тырышабыҙ. Ауылда йәшәйбеҙ бит, урам уртаһында туҡтатып та аң лат 6ма һорай башлай бәғзе берәү бәғзе сәйәси хәлгә.

Ә Горбачев закон сығарыуҙан түгел, идеялар биреүҙән башланы эш мә кәр 6леген. Беренсеһе – «фәнни6техник прогресты тиҙләтеү». Тәүге битенә «Ус ко ре 6ние 6 90» тигән баш ҡуйылған «Правда» гәзите килеп етеүгә, Башҡортостандыңмәғ лүмәт саралары ла шул һүҙҙе телдән төшөрмәне.

Ауыл хужалығында нимәне һәм нисек тиҙләтергә һуң? Фатих та, мин дәигенсе йә малсы булмаһаҡ та, шул хаҡта кәңәшләшергә тип, бер көндө беҙгәкол хоз рәйесе Искәндәр ағай менән агроном Вилмир килеп инделәр. Сәсеү баш 6ла нып торған осор ине.

– Понимаете ли, Фатих ағай. – Рәйес һүҙен шулай башланы, – эште тиҙләтерөсөн сығымдар кәрәк тәһә? Ә бит һалырға аҡса юҡ ул научно6технический прог 6ресҡа!

– Һаман да семенаны пестицидтар менән протравливаем. Ана... – Вилмир, рә 6йес тең тамаҡ ҡырып алыуын ишетепме, ярты һүҙҙә туҡтаны.

– Орлоҡто ағыулайбыҙ, тип әйт әле, Вилмир, пестициды ярай инде... – ти гәй 6нем, ҡапыл йәпһеҙерәк тынлыҡ урынлашҡан арала ҡусты ҡыҙҙы ла китте: –Ағыу лайбыҙ шул! Ана, ырҙын табағындағы моторист Таҡый ағай келәттәге се 6ме наны, әй, орлоҡто, эшкәрткәндә ағыуланған .

– Респиратор кеймәгәнме, әллә бирмәгәйнегеҙме? – тип һораны Фатих.– Биргәйнек. Резина итек, перчатка ла бар – кеймәй. Кейһә лә, Фатих ағай,

фай ҙаһы теймәҫ ине. Пестицидтарҙа ртуть бар бит, терегөмөш, ул инде ерҙе ләағыу лап бөтәсәк тора6бара.


– Вилмир ҡусты, елки6палки, етәр, паника таратма әле. Көҙҙән орлоҡто ка 6либ ровать ҡына иттек тә алдан яҡшы итеп таҙартылған келәткә һалдыҡ, күр ҙеңбит, әйбәт һаҡланғандар. Пестицид ҡулланмаһаҡ та.

– Яңы, зарарһыҙ средство кәрәк. Орлоҡто эшкәртмәй булмай ул барыбер.– Яҙып ебәр, ана, ғалимдарға, уйлап тапһындар, ускоряться итһендәр, черт

возь ми!– Яҙҙым. Ебәрҙем.Искәндәр ағай ҡул һелтәп кенә ҡуйҙы, «һинең кеүек баш6баштаҡҡа әйттең ни

ҙә, әйтмәнең ни» тигәнде аңлатып.– Ә Таҡыйҙың сиренең сәбәбен шундуҡ төшөнгәйнем, башта миңә кү рен гәй 6

не бит. – Фатих һүҙҙе үҙ юҫығына төшөрҙө. – Терегөмөш парҙары бик ҡурҡынысул, егет үлемесле доза алған.

– Үлемесле?! Беҙ, тиҙҙән йүнәлеп ҡайтыр, тип көтөп тора инек, хәҙер мо то 6рис һыҙ... – Искәндәр ағайҙың тауышы ҡалтырап китте. – Йәш бит әле ул, яңығына өйләнгәйне.

– Райондан тура Өфөгә оҙаттылар, юҡҡамы ни? – Иртәгә сельхозниктарҙың совещаниеһы була, подниму был мәсьәләне, по 6

ни маете ли, – тине рәйес.– Мин уйлайым, партия программаһын тормошҡа ашырыу өсөн тип ни геҙ 6

ләп, хөкүмәттән аҡса, техника һорарға кәрәк, төрлө инстанцияларҙан.– Иламаған балаға имсәк бирмәйҙәр, – тип йүпләнем Вилмирҙе. Үҙ аллы фе 6

кер ләүе, ҡыйыулығы оҡшаны уның миңә. Ни әйтәһең – Бүреһуҡҡан олатайейәне.

Колхоз етәкселәре ҡайтып китте, ә беҙ уйға баттыҡ. Фатих үҙен ошоғаса ауыл 6даш тарының эш шарттарын күҙ уңында тотмағаны өсөн битәрләне. Иремә шулхаҡта кәңәш бирә алмағаныма әсендем: уның бит күпме ғүмере ҡалала үтте,хәҙер – дауаханала, ә мин гелән ауылда, колхозсылар араһындамын даһа, тегеюҡ, был етешмәй, тип мыжығандарын да ишетеп йөрөйөм. Уф! Бер нисә йылсөгөлдөр баҫыуына ла барып урағаным юҡ. Йәнәһе, унда хәҙер эш ме ха ни за ция 6лан ған. Ысвикла бисәләре роботҡа әйләнмәгән дәһә, тере йәндәр. Әсәйем дәерле бушҡа ҡолағыма тишмәгәндер, әйтеп торҙо бит былтыр көҙ, һаман ҡул кө 6сө инде, тип. Аҡназар төҙөткән будкалар ҙа ҡыйшайып бөттө, ҡыйығынан һыуүтә, ямғыр яуһа, ултырабыҙ әлеге ҡайындар төбөндә, тигәне лә хәтерҙә. Алламһаҡ лаһын, анауы йәшенле йәй ҡабатлана күрмәһен!

***

Көтмәгәндә, Кәбир шылтыратты. – Ленинградта «Даная көндәре» үтә, күргең киләме? – тине, иҫәнлек6һаулыҡ

һо рашҡас та.– «Даная»?!– Живописҡа һөйөүең үтмәгән, Нурия. – Кәбирҙең, тауышында ҡыуаныс һи 6

ҙел де. – Ә мин үҙ стилемде таптым кеүек.– Күҙ теймәһен. Ышана инем, Кәбир, сигенә торған егет һин түгел, бөркөтсө

лә булып алғаныңды онотма!– Ыласын... Бүреһуҡҡан олатай иҫәнме әле? Ул әйтте миңә, уланым, һин – рәс 6

сам, тип. Ябай ауыл ҡарты.– Уның ябайлығы –бөйөклөк, бөйөклөгө – ябайлыҡ.–Эйе.– Ҡасан кәләшеңде күрһәтәһең беҙгә, Толпарлыңа? – Тоттом да шулай тип һо 6

ра нымсы.


– Бик матур натурщицам бар, бәлки... Һиңә оҡшаған.– Минең кеүек ҡараҡай, бәләкәс буйлы берәүме?– Толомдары һушты алды. Мәскәү урамында икегә үргән ҡалын толомдарын

сай ҡалдырып китеп барғанын күрҙем дә йүгереп барып ҡулынан тоттом һәмбашҡортса өндәштем: «Һинең ҡара сәстәреңде...» Хәтереңдәме?

– «Үрер ҙә һүтер инем, һүтер ҙә үрер инем...» – Хәтеремдә. Онотоламы ни улүҫ мер саҡ?!

– Һәм тәүге мөхәббәт.– Онотолмай. Әммә ул, ләйсән кеүек, яҙ мәлендә генә тәүге күкрәү менән

яуып үтә лә... Сафлығы йөрәктә ҡала. Шунан, теге ҡыҙ?– Әй һылыуы. Әй тигән йылға буйында ултыра ауылым, ти. Миллион әҙәм

ара һында осраттым шул башҡорт ҡыҙын. Ғәжәпме?– Ғәжәп. Мәсетле районынан, Башҡортостандан?– Кем менән һөйләшәм, географ менән. Ә ҡыҙыҡ өсөн генә әйт әле: Непал ти 6

гән ил ҡайҙа?– Гималай тауҙарында, бейектә6бейектә.– Уларса нисек була «һаумыһығыҙ»?– Әйт, әтеү.– Намастэ! Әйҙә, шуны пароль итәйек икәү6ара?– «Даная көндәре» ҡасаныраҡ? Барып күрергә ине. – Һүҙҙе осларға кә рәк ле 6

генә ишара бирҙем.– Бөгөн башланған. Бер аҙна барасаҡ. Иртүк поезға ултырам да – Эрмитажға.

Ки лереңде алдан белгертһәң, ҡаршы алырмын.– Каникул бит, мин бер нисә уҡыусымды эйәртермен, моғайын. Хә бәр лә шер 6

беҙ әле.Хушлаштыҡ. Кәбир хаҡында уйланып алып киттем. Непалда булған икән,

тағы байтаҡ ерҙәрҙә. Рәссамға күҙҙе арбар, күңелде айҡар урындар, тойғоларфе йерверкы кәрәк, ти. Ә кемгә кәрәкмәҫ ине?!

...Текә тау, әллә Аҡбейек, уртаға ярылған да, күҙ күреме етмәҫ тарлауыҡ хасилбул ған. Унда, төптә, шаулап йылға аға кеүек, тауышы ҡолаҡҡа салына. Эйе ле 6берәк ҡарайым тиһәм, ҡоланым да киттем. Инде барып төшөп селпәрәмә ки ләмтигәндә, ҡапыл һауала туҡтап ҡалдым: ҡанаттарымды яҙып, осорға то рам даһа!Белә инем, имеш, ҡанаттарым барлығын, уларҙың, күҙгә күренмәй, ар ҡамдаҡаушырылған икәнлеген. Һәм бына, иң кәрәк мәлдә, яҙылды улар. Тик осаалмай ҙа ҡуям. Шул саҡ, Ыласын, буғай, минең менән йәнәшә оса башланы.Уның ҡанаттары шундай көслө, мин уларҙың еленән елпенәм. Ниһайәт, ир 6кенлеккә сыҡтыҡ. Ярлауҙың һикәлтәләрендә сәйер йорттар теҙелгән. Шунда ҡу 6наҡ ланыҡ. Бер йорт алдында ҡаҡса кәүҙәле ир заты баҫып тора һәм көләс йыл 6майып өндәшә: «Намастэ!» Ә баяғы Ыласын янымда юҡ, башымды күтәреп ҡа 6ра һам, ул һауала талпына, бейектә. Ҡанаттарын Ҡояшҡа яндырып ҡуй ма һын,тигән хәүеф йәнемде бөрөп ала. Эргәмдәге көләс кеше тағы үҙ те лен дә һау лыҡҡуша. Ахыр мин дә сәләмләнем:

– Намастэ!Ысын әйттем, күрәһең, үҙ тауышыма һиҫкәнеп киттем. Телефон эргәһендә

крес лола ултырған көйөмә уйға һабышҡанмын. – Әллә нимә тинең, аңламаным? – Бәс, Фатих эргәмдә сәйерһенеберәк ҡарап

тора.– Намастэ тигәнмендер?– Шулайыраҡ, шикелле. Уныһы ни тигән һүҙ?– Непалса «һаумыһығыҙ» йәғни. Әле генә шул илдә, һауаға олғашып торған


2 «Ағиҙел», №12.

тау ҙарҙа йөрөп әйләндем. Тәрән бер тарлауыҡҡа йығылып, һәләк булдым ти 6гәндә, Ыласын килеп ҡотҡарҙы. Әллә һин булдың шул Ыласын?

– Бүреһуҡҡан олатайҙың бөркөтөмө?– Эйе. Әй, Кәбир шылтыратҡайны. Сәләм әйтте. Непалға сәйәхәт иткән икән,

шуны һөйләп алды. Эрмитажда «Даная көндәре» асылған, ти. Махсус бук лет тар,кинороликтар һатыласаҡ, Рембрандттың бығаса күрһәтелмәгән кар ти на лары,эскиздары күргәҙмәгә ҡуйыласаҡ, тип тә ҡыҙыҡтырҙы. Балалар менән әл ләэкскурсияға барырғамы, тип уйлап ултырған ерҙән Гималай тауҙарына ба рыпсыҡҡанмын...

– Теге Ыласын, улайһа, Кәбир булған, – тине лә һалды Фатих.– Бәлки. Мин уға бер осор Бөркөтсө тип тә исем ҡушып алғайным. Рәс сам 6

лығын ныҡлап белмәҫ борон. – Һаман баяғы үҙе ҡурҡыныс, үҙе илаһи күҙ ал 6лауым дан, хыялсан асылым халәтенән арынып бөтмәгәйнем. Аҡ халат кейепяным да баҫып торған йәремә ҡараным да ҡапыл мейемә уралған уйымды әйтепҡуй ҙым: – Һин, белгең килһә, Шаһимаран. Минең Шаһимараным.

– Уныһы кем?– Аҡ йылан. Йыландар батшаһы. Уны күргән кеше бәхетле була. Бына минең

кеүек.– Әйтерһең тағы. Йылан?!– Йә, сис халатыңды. Иртәгәгә тигәнен, ана, йыуып, үтекләп, пакетҡа һалып

ҡуй ҙым. Йәш кенә медсестралар араһында, мине оятҡа ҡалдырып, керлене ке 6йеп йөрөй күрмә, тим. – Фатих өндәшмәне.

– Әллә үпкәләнең? Яратып әйтәмсе. Белгең килһә, мин ул әкиәти йыландарбат шаһын күрергә хыял итеп йөрөнөм, ун дүрт йәшемдә.– Шулай тинем дә кух 6ня ға йүнәлдем.

– Хәҙер, иҫке ҡабығымды һалам да... Яңыһын, шыма ғынаһын кейәм дә...Һөй ләрһең, йәме, бәғерем? – Район универмагынан матур эске майка ал ғай 6ным, ебәктән, йоҡаҡ аҡ күлдәк эсенән килешер тип, ирем шуны кейеп алған даяны ма килеп баҫҡан, имеш. – Кил әле, һыйпап ҡара Шаһимаранды, – тип ус 6тарымды түшенә ҡуйҙы. – Әйҙә, ҡотлайыҡ яңы тиремде, әй, ҡабығымды.

– Кит, бала6сағаланма, ана, уйнап туйғандар, балалар ҡайтып килә.– Саға...ланмайымсы! Асия әле ҡустыһының битен6ҡулын, аяғын сайҡаясаҡ,

унан үҙе оҙаҡ итеп йыуынасаҡ. Өйгә тиҙ генә инмәйәсәктәр, йәй көнө ни.Минең дә айырылаһым килмәй ошо минутта был Шаһимаран6Фатихтан, бил 6

лаһи. Бармаҡтарым аша уның күкрәгенән ҡайнар ташҡын ағыла – гүйә, беҙ то 6ташҡанбыҙ: йөрәктәребеҙ бергә, бер ритмда тибә.

– Унисон, – тине Фатих, күҙҙәремдән яуап эҙләп.Шул минутта, йәремдең ҡосағында тирелеп барғанымда, әлеге тынғы бирмәҫ те 6

лефон тағы шылтыраны. Фатих трубканы алды. Эшенәндер, тиһәк, түгел икән.– Кәбир дуҫ, шәпме! – Фатих шулай һөйләшә башлағас, ғәжәп лән дем: ниш ләп

тағы шылтыратмаҡ булды икән ул? Көтөүҙән ҡайтып килгән һыйы рым дыңмөңрәүе ҡолағыма салынды ла, ҡапҡа асырға тип тышҡа сыҡтым. Инеүемә һөй 6ләшеп бөткәйнеләр.

– Бөгөн «Даная»ға һөжүм иткәндәр, ти ҙәһә Кәбир. Аҡылдан шашҡанмы икән,бер ир картинаға бысаҡ менән ташланған, телгеләп, кислота һибеп өлгөргән,һаҡ сылар ҡулынан тотоп алғансы. Картинаны реставрацияға оҙатҡандар.

– Маньяктыр ул, ләғәнәт, ҡулы ҡороғор! – Ярһып ҡысҡырҙым да, үҙемдең ҡар 6ғы шымдан үҙем ҡурҡып: – Ҡатын6ҡыҙҙы күрә алмаған ир аҡтығылыр күп бул һа,тәүбә6тәүбә, – тип асырғандым.

Йоҡлар алдынан дәфтәремә теркәп ҡуйҙым: «Эрмитажда «Даная»ны үл тер ҙе 6ләр. 1985. 15 июнь».


***

Бал ҡорто күсен маҙаланылармы ни, халыҡ шулай геүләй былтырлы6бы йыл лы.Хатта Яңы йыл табынында ла сәйәси тостар алға сыҡты: өр6яңы, революция ру 6хындағы, тиһәң инде, дөрөҫ үк булмаҫ, әммә шуға оҡшаш пафос солғап ал ғай ныбыл осор беҙҙең күңелдәрҙе. Бәс, торғонлоҡта көн иткәнбеҙ икән, ысынлап та!

Горбачев әллә Хрущев һымағыраҡ булмаҡсы, тигән фараздар ҡуйырҙы. Тиҙ лә 6теү әллә ни тиҙләмәһә лә, гәзиттәр туҡтамай тылҡый. Яңы Генсек СССР6ҙы, иңкүп араҡы эсеүсе ил, тип бөтә донъя алдында фашланы һәм был күренештән ҡо 6тол оу юлын тапты: алкоголизмды бөтөрөү өсөн көрәш. «Ҡырҡа һәм та мы ры 6нан» тигән һүҙҙәр – был кампанияның төп девизы. Бер уйлаһаң, дөрөҫ тә, аҙ 6наһына берәр шешә араҡы эсәбеҙ икән, дөйөм алғанда – ҡот осҡос бит. Был ста 6тис тика эсендә ҡарт6ҡоро ла, бала6саға ла бар, уларҙы алып ташлаһаң, көнөнәбе рәр шешә тура килер ине, бәлки, бәғзе региондарҙа. Икенсе уйлаһаң, Фатихта хаҡлы, алкоголизм аппендицит түгел дәһә, ҡырҡып алдың да – бөттө бу лыр 6ға. Ул оҙайлы дауалауҙы талап иткән сир.

Араҡының хаҡы икеләтә артты. Кешеләр самогон ҡайната башланы. Олоилдә ни ҡылынһа, бәләкәйендә – ауылда ла шул, эскәндәр эсеүҙән туҡтамай. Әкө рәшергә кәрәк. Ишбирҙе хәҙер Толпарлы участковыйы, ғаиләһе менән ҡай 6тып төпләнде, уға төшә көс. Сәмиғуллин да пенсияламын тип ҡул ҡаушырып ул 6тыр май. Званием һинекенән юғарыраҡ саҡта командовать итеп ҡалайым әле,тип йылмайып килеп инә, ти, Ишбирҙенең кабинетына. Килмәҫ тә ине, өй рә 6неш типме, ихтирамдары шулай ныҡмы, тоталар ҙа Сәмиғуллиндың өйөнә ба 6ра лар бит толпарлылар, ул6был була ҡалһа. Шунан ни, ауылда «милицияныңтерәк пункты» уйлап сығарып, икәүләп эшләргә тотондолар. Ишбирҙе әлдәаңлаған тәж рибәле кешенең ысынлап та ниндәй ҙур терәк икәнен, берәү булһа,тә кәб бер ләнеп киреләнеп ултырыр ине. Уларҙың тағы ике шәп ярҙамсыһы бар:Хә лисә инәй һәм Хәйривара ағай. Береһе һаман да участкала йыйыштырыусы,алт мыштан ашһа ла, эшен бирмәй, икенсеһе – йүкә телефон һуҙыусы. Хәлисәҡар сыҡ самогон еҫен яҡшы һиҙә, Хәйри ҡайҙа нимә ҡырын ятҡанын үтә күрә,тип шаярталар ауылда, элекке яманаттарына кинәйә ташлап.

Әмин абый ҙа – Сәмиғуллин һыңары, пенсия йәшендә булһа ла, мәктәптәнэҙен һыуытмай. Математиканан насар өлгәшеүселәрҙе тартышам тип, бушлайре петитор булып, үҙенә үҙе мәшәҡәт табып йөрөй. Сәйәси аңыбыҙҙы йоҡ лат 6мау сы ла ул.

– КПСС6тың XXVII съезы ерле юҡҡа 25 февралгә ҡуйылғанмы, юҡ – 30 йылэлек Хрущев, XX съезда, тап шул көндө «шәхес культы һәм уның эҙемтәләре» типмөгөҙ сығарғайны, Горбачев та ниҙер күстәрмәксе, күреп тороғоҙ, – тигәнҡотҡо һалып киткәйне яңыраҡ, бөгөн тағы килгән: – Ишеттегеҙме, хәҙер беҙҙеңлозунг – «үҙгәртеп ҡороу».

Ә мин, астрономия уҡытыусыһы, Ергә яҡынлашып килгән Галлей кометаһыилгә ниндәй фажиғәләр килтерер икән, тип шөбһәләнәм ошо араларҙа, сөнкиуның касафаттарын ғалимдарҙың нисәмә быуат буйына һынап, иҫбатлап кил 6гәнлеген беләм. Планетабыҙҙа бер фажиғә булды ла инде. АҠШ6тың космос ка 6ра бы күккә күтәрелгәндә үк шартланы. Старт мәлен телевизорҙан үҙем күрҙем:ко рабль бейектә, йондоҙға оҡшап бәләкәсәйә барып, күҙҙән юғалды тигәндә,ҡапыл селпәрәмә килде, утлы саңға әүерелде. Ярабби! Астронавтар һәләк булды,миллиард аҡсалар елгә осто.

Әммә олораҡ ҡайғы алдараҡ көткән икән, был юлы – беҙҙең илде. Чернобыльфа жиғәһе. Ергә яҙ килгәндә, йылы яҡтан ҡоштар ҡайт ҡанда...


2*

Силәбеләге «Маяҡ» хәлдәрен йәшергән кеүек үк итмәһә лә, ысын дөрөҫөн ха 6лыҡ ҡа асып бөтмәүҙәренә шикләнмәнек. «Правда» гәзитендә «Чернобылдә икеке ше һәләк булған, бер ни тиклем радиация бар» тигән хәбәрҙе уҡығас, Фатихкө лөп ебәрҙе лә туҡтай алмай бер булды – нервынан. Шунан гәзитте йомарлапыр ғытты.

– Алдаҡ! – тине,– мин бит армияла хеҙмәт иткәнмен, аңлайым. Унарлаған,юҡ, йө ҙәр ләгән мең кеше радиация алған унда, шундай ҡеүәтле атомстанцияһында шарт лау булһын да.

– Бына һиңә ҡойроҡло йондоҙ, – тинем дә үкһеп илап ебәрҙем, сөнки кино 6лар ҙан, фо толарҙан таныш Хиросима фажиғәһе, нур ауырыуынан яфаланғаняпон ба лалары, үҙебеҙҙең «Маяҡ» ҡорбандары иҫемә төштө.

Фатих менән бер6беребеҙгә һыйынып оҙаҡ ҡына баҫып торҙоҡ та, икебеҙ берюлы: «Мәүлиҙәләр!» – тинек. Атом станцияһы Киевҡа яҡын, әммә Киев До нец 6ки ҙан алыҫ ҡына, тип үҙебеҙҙе тынысландырып ҡуйҙыҡ. Ә бит беләбеҙ ра дио 6актив ямғырҙарҙы ла, һыу тамырҙарының әллә ҡайҙарҙан килеп ҡушыла икән 6леген дә...

–Үҙгәреш юҡ, үҙгәртеп ҡороу ҙа – ҡоро һүҙ, – тине бер нисә көндән һуң Фатих.– Горбачев Чернобыль хаҡында ниңә өндәшмәй?

Һөйләшеп ҡуйғандай, «Би6би6си»ҙы тыңларға ултырҙыҡ. Шаулап һөйләйҙәр,ҡот осҡос һандар килтерәләр, радиация фонды кәмендә 50 мең тапҡырға нор 6ма нан юғары булыу ихтималлығын фараз итәләр һәм Фатихтың фекерен раҫ 6лайҙар, СССР6ҙа билдәлелек булманы ла, юҡ та, тип.

Хәтер дәфтәремдә «Чернобыль атом станцияһында шартлау» тигән бит асып,уй6фа раз да рымды яҙып ҡуйҙым. Оҙаҡламай унда тағы бер нисә юл теркәлде:«Ад ми рал На химов» карабы икенсе бер судно менән бәрелешеп, һыу төбөнәбатты. Дүрт йөҙ ләгән кеше һәләк булды. (Галлей кометаһы ғәйеплеме, әллә беҙ 6ҙең би та раф лыҡмы?). Р.S. Горбачев Чернобыль фажиғәһен телгә алып, 15 май 6ҙа халыҡҡа мө рәжәғәт итте».

***

Күп тә үтмәне, улын6ҡыҙын эйәртеп, Мәүлиҙә ҡайтып төштө. Әмин абый, ҡа 6ты ауырыйым, килегеҙ, балаларҙың икеһен дә эйәртегеҙ, тип телеграмма һуҡ 6ҡан икән. Тиҙерәк ҡуҙғалырға сәбәп булды, былай ҙа йәйгә Радмирҙы ла, Сәнәнелә ауылға килтереп ҡалдырырға һөйләшеп ҡуйғайныҡ, тине Мәүлиҙә. Аң ла шы 6ла: балаларҙы теге атом фажиғәһе эҙемтәләренән ҡурсалайҙар. Эшкә барышлайашы ғып ҡына инеп күрешеп сыҡҡанда, ошонан артыҡ һүҙ ҡуйырта алманыҡ.Дәрестән һуң, төш ауғасыраҡ, Толпарсыҡҡан буйында осраштыҡ. Хозур кү ле беҙ 6ҙә ҡолас ташлап йөҙөп кинәнгәс, минең теге йәшерен түмәләскә барып боҫ тоҡ.Һыу ҙан саҡ ҡына ҡалҡып, тал араһында йәшеренеп ултыра һаман кескенәярым утрауым. Өс йыллап бында аяҡ баҫҡаным юҡ ине, ярға тоташҡан һуҡмағыки ңәйеңкерәгән, әллә Толпарсыҡҡан һайыға төшкән, ә тирә6яғына йәш еректәрура тып баҫҡан. Мәүлиҙә күпереп үҫкән йәшел келәмгә йөҙтүбән төшөп ятты ла,үлән6сәскәләрҙе еҫкәп туйғас, салҡатан әйләнеп күккә ҡараны, ә унда, тап башосонда, һабантурғай моң тирә, махсус осоп килгән һәм тик уға төбәп йырлайтиерһең. Әхирәтемдең күҙҙәре мөлдөрәмә йәш ине.

– Өҙөлөп6өҙөлөп, зарығып һағындым йәнтөйәгемде! – тине ул, эргәһенә һу ҙы 6лып ятҡан мине ҡосаҡлап алып. – Сит яҡтар барып күрер, сәйәхәт итер өсөн ге 6нәлер ул, Нурия, тамырың барыбер үҙ илеңдә булырға тейеш.

– Ә Олексий?– Яратам шул уны...


– «Бер һөйгәнем өсөн алтмыш һөймәгәнде һөйөрмөн»ме?– Һөйгәнемдең ҡәүемен, нәҫел6ырыуын, илен дә яратырмын, үҙ итер мен... Үҙ

итәм дә ул! Ә барыбер мин уларға ят бауыр. Эйе, инде профессормын, фәндокторымын. Хөрмәт күрһәтәләр. Барыбер сит һөйәкмен. То ям. – Шулай тине ләМәүлиҙә, текәлеп күҙемә ҡараны, сәйер һорау бирҙе: – Әхи рәт, әйт әле: берәйҡасан ҡайтып ерегерменме мин тыуған төйәгемә?

– Ҡайҙан беләйем, бәс! – Ә эске һиҙемем ишара бирҙе: ҡайтасаҡ Мәүлиҙә,тип. Әммә был хаҡта өндәшмәнем. Тел осомдағын ғына әйттем: – Ба ла ла рың дыауылға гелән шулай ҡайтарып тор. Сәнәң башҡортсаны онотмай, ана, ә битбеләһең, тел аша һеңә халыҡ рухиәте, мәҙәниәте, ғөрөф6ғәҙәте. Кем белә, Тол 6парлы егетенең йөрәген яулар ул бер заман һәм...

– Ҡыҙый, нисек уйлайһың, ун йәшлек балала мөхәббәт хисе уяныуы их 6тималмы?

– Әллә... Дуҫлыҡ хисе – мөмкин, уның артабан һөйөү тойғоһона әүерелеүебар. Ниңә улай тип һорайһың?

– Сәнә Әсмәнең Артурын ярата. Аҡылым ышанмай, күңелем һиҙә. Минең икеағайым бар, Радмир һәм Артур исемле, тип һөйләнгән була үҙе. Ә икеһенә икетөрлө бүләк әҙерләй байрам6фәләнгә. Бер туған ағаһына, мәҫәлән, әҙер текстяҙыл ған открытка бирә, һүрәтенең ниндәй икәненә иҫе лә китмәй, ә ауыл да 6ғыһына һайлап6һайланып, сәскәләр, күбәләктәр төшөрөлгәнен һалып ебә рә, үҙҡулы менән ҡотлау яҙа һәм берәй нисек йәшерен генә ишара ла ҡыҫ тыра һүҙара һына, «мине ошо сәскәгә оҡшат» йәки «күбәләк булып Толпарлыға осоп ба 6рыр ға талпыныусы Сәнә һеңлең»– шулайыраҡ.

– Әтеү ысын, йөрәгендә бөрөләнгән уның мөхәббәт гөлө. Борсолорлоҡ хәл тү 6гел. Хәҙерге балалар һәр яҡлап иртә өлгөрә – акселерация.

– Хәтереңдәме, ҡыҙый, үҙең һөйләгәйнең, ошо түмәләстә, Шаһимаранды күрине, тип хыялланып ултырғаныңды?

– Мин хәҙер ҙә хыял ҡорорға әүәҫмен, әлдә ирем иҫәүәнгә һанамай – әллә нисәаптыраттым уны, көпә6көндөҙ төш күреп йә, уй артынан эйәреп, нин дәй ҙерваҡиғаларҙы күҙаллап, кинолай итеп ҡороп ултырып... Ә Шаһимаранды тап 6тым мин, янымда ғына йөрөгән икән.

– Абау? Күҙеңә күрендеме? Арбанымы бер6бер?– Арбаны шул. Фатих булып...– Уф, ошо Нурияны!Уңарсы Ҡояш байыу яғына китеп тә бара, имеш. Ниңәлер, илаһи Күк есе ме 6

нең ҡәҙимге әйләнешен ҡатын6ҡыҙ ғүмеренә сағыштырҙымсы ошо юлы: Йыһанҡарынынан алһыу битле сабыйға оҡшап тәгәрәп килеп сыға ла Күк йөҙөндә йәшҡыҙҙай наҙлана бер килке, ә төшлөктә сәмләнеп, бөтә дәртен һалып нур һибә –уңған килендәй, шунан әкренләп талғынлана – донъяһы бөтөн, күңеле тү ңәрәколпат ҡатындай, ә шәфәҡ мәлендә тағы көсәнеп ала – яҡты биреп, бал ҡып ҡа ла 6йым әле, ғүмер барҙа, тигәндәй... Һәм һәр көндөң – үҙ Ҡояшы: берсә таң дан ҡыҙ 6ҙыра, байығансы һүрелмәй, Күге менән ҡан илап айырылыша; берсә мы жыпҡы на пәйҙә була ла һүлпән генә офоҡ артына инеп юғала; көн оҙонона бо лот ме 6нән йәшенмәк уйнағаны ла бар…

– Иртәгә – юлға, ҡыҙый, әҙерләнергә кәрәк, – тине Мәүлиҙә, ә үҙенең тирә6йүнгә йотолоп бағып, ҡараштарын айырып ала алмай тороуы.

– Әйҙә! – Әхирәтемде етәкләп йүгертеп төшөрөп алдым да киттем биләндән.Төшөп еткәс, туҡтап тын алған арала, Горбачев хаҡында һөйләшеп алдыҡсы,

бы нағайыш. – Ҡатынын тиң күреп, ихтирам итеп тороуы оҡшай миңә уның, – тип Мәү ли ҙә


баш ланы был хаҡта. – Күҙгә бәреп тора уларҙың араһындағы мөхәббәт. Әл бит 6тә, Раи саһы шуға лайыҡтыр.

– Әҙме ни бына тигән ҡатынын да түбәнһетеп ҡыланған ирҙәр ,– тип ихластанҡу шылдым әхирәтемә. – Ошо юҫыҡта мин дә уйланып алдым бер мәлде. Уҡы 6тыу сылар араһынан берәүҙең, ир затының: «Бисәһен эйәртеп йөрөмәһә бул май 6мы уға, Генсек башы менән?» – тигәнен үҙ ҡолағым менән ишеткәс. Ҡайтып, һә 6үетем сә сәй эсеп ултырғанда, түҙмәнем, Фатихтан төпсөнөм:

– Генсек булһаң, Горбачев кеүек, мине үҙең менән бергә йөрөтөр инеңме? – тип.– Нимә тине?– Урыны менән, уңайына ҡарап. – Шулай тисе.– Һин яуапһыҙ ҡалмағанһыңдыр, Нурия?– Башҡорт! – тинем. – Әллә күпме һүҙҙәр эркелеп килде тел осона, нишләптер

тап шулай тип ысҡындырҙым. Наҙан йә иҫәр, тип әйтә алмайым иремә – ундайтүгел дә.

– Ә ул?– Ошо осор хәтәр сәйәсмәнгә әйләнеп алдыҡ түгелме, бәғерем, кухняла ла

Гор бачевты һөйләйбеҙ, тора6бара йоҡо бүлмәһенә инеп, уртабыҙға төшөп ят ма 6һа ярар ине ул батша, – тип шаяртып маташты.

– Ә беҙҙең өйҙә ике һүҙҙең береһе – Чернобыль, тағы...– Тағы?– Украинала «СССР6ҙан айырылып сығырға» тигән ҡотҡо йөрөй...– Ана нисек?! – Уф, нимә тип сәйәсәт мәсьәләһендә тел сарлап торабыҙ, бүтән хәбәр тап ма 6

ған дай... Шунан, әхирәтем менән күҙгә6күҙ ҡарашып, башҡа бер һүҙ ҙә ҡатышмай,

эстән генә хушлаштыҡ, тағы осрашырға өмөт бәпләп айырылыштыҡ.

***

Ә нисек Ватаныңда барған ваҡиғаларға ҡағылмай йәшәргә? Бына ошоминутта, шыҡһыҙ ноябрь кисендә, мин, Фатих, ҡунаҡҡа килеп төшкән Динисту ғаным – өсәүләп машинкала баҫып таратылған бер документты уҡып хайранҡа лып ултырабыҙ. Динис Свердловскиҙан алып килгән, унда бының күсермәһе– өй беренсә, ти. Борис Ельциндың КПСС Үҙәк Комитетының октябрь Пле ну 6мын да юғары етәкселекте, Михаил Горбачевтың үҙен дә тәнҡит утына тотоуыту ра һын дағы имеш6мимеш Толпарлыға уҡ килеп ишетелгәйне, әммә гәзиттәрҙәкү рен мәгәс, ышанманыҡ. Билдәлелек осоро лаһа, ысын булһа, ташҡа баҫырҙарине, йәнәһе.

– Ул саҡта Ельцин партияның Мәскәү ҡала комитетының беренсе секретары– ине, шундуҡ осорҙолар, Госстрой рәйесе урынбаҫары итеп ҡуйҙылар, – тинеДи нис. – Свердловск гөжләй генә: «Ельцин – Уральский мужик, не прогнется!»тип сәмләнә яҡташтары.

– Вазифаһын ғына түбәнәйткәндәр, ә әүәлерәк заманда шундуҡ ябып ҡу йыр 6ҙар ине. – Фатихҡа ҡаршы төшмәнек. – Тимәк, үҙгәрә илебеҙ, башҡасараҡ тынала, иркенерәк итеп. Сәйәсәт тә сирләй бит, тере организм кеүек...

– Операция кәрәк булһа?! – Ярһып һикереп килеп торған Динис ыңғайынамин дә аяҡҡа баҫтым.

– Революциямы? «Весь мир насилья мы разрушим до основания, а затем...”?Кә рәкмәй! – тип, үҙем дә һиҙмәҫтән, ниндәйҙер эске хафаға буйһоноп, тәҙрә пәр 6ҙә ләрен яҡшылап тартып сыҡтым, ишеккә барып келә һалдым...

Динис килтергән «листовка»ны (үҙ6ара шулай атаныҡ) аҙаҡ Әмин абыйға ла


уҡыт тым. «Партократтар! Ельцин үҙгәртеп ҡороуҙы тиҙләтергә тип янып йөрөй,уға ход бирмәйҙәр! – тип ҡыҙып алды ла, – Тартмаңа һалып тор, беҙ ҡапсыҡта ят 6май ул, тишеп сығыр – шунда күҙ күрер», – тип кәңәш бирҙе. Шулай иттем дә:лис товканы өҙөлә6бүленә яҙып барған бәйәндәрем араһына тыҡтым.

***

Толпарлы нисек кенә ылыҡмаһын ғөмүм ил тормошона, уның үҙенең ҡаҙаныла бар үҙ утынын яғып, үҙ ваҡиғаларын ҡайнатырға. Көндәрҙән6бер көндө ауыл 6ға Летчик Мусаның (уның исемен ошо ҡушымтаһыҙ әйтмәй халыҡ) балалыҡдуҫы Сәлим килеп юлыҡты. Зөһрәгә өйләнгәс, Муса ҡатынын, әсәһен эйәртептыу ған еренә – Ырымбур далаһындағы совхозға, атаһының ҡәберенә зыяратҡыл маҡ, барып урағайны, шунда осратҡан дуҫын. Механизатор һөнәре алыпэш ләп йөрөй икән. Әсәһе үпкә сиренән үлеп ҡалған, теге юлы эләккән төрмәнәнәйләнеп ҡайта алмаған. Ике ҡустыһы ла Ырымбурҙа, ти. Өсөһө бер детдомдабул ғас, юғалтышмағандар. Сәлим һигеҙенсенән һуң һөнәрселек училищеһынакергән, эшләй башлағас, туғандарына ярҙам иткән. Уртансыһы автомеханик,ти, кесеһе иһә – юғары белемле экономист. Икеһе лә өйләнде, матур йәшәйҙәр,үҙем генә һаман буйҙаҡ йөрөйөм, ҡустыларҙы аяҡҡа баҫтырғансы ғүмер үтеп тәкит кән, тигән Сәлим.

– Беҙгә ҡунаҡҡа кил, иң һылыу ҡыҙҙар – Толпарлыла, – тип һалған шундаЗөһрә.

– Күрәһеңме? – Муса ҡатынының толомдарына ишаралап күҙ ҡыҫҡан. Ысын,Зөһ рәнең маңлай сәсе алҡаланып6бөҙрәләнеп тора, толомо ла, һүтһә, тул ҡын 6ланып күҙҙе ҡыҙҙыра – ҡарап һоҡланғаным бар. Әлдә киҫтермәгәнмен сәсемде,бы нау матур толомо менән Фатихымдың һушын алыр ине, ә былай – минеке ләкәм түгел, тип ҡыуандым берсә, анау ваҡыт, көнсөллөктән янып алғанымда.

Шул Сәлим үҙенең машинаһына ултырып Толпарлыға бара ятҡанда, Оло юлтуҡ талышында туҡтап, яңғыҙы ғына баҫып торған ҡыҙҙан: «Дөрөҫ китеп ба рам 6мы, юҡмы?» – тип һораған.

– Кемгә төбәп килә ятаһығыҙ? – Һорай һалған уныһы, таныш түгел дәһә.– Муса менән Зөһрәләргә, Таңсулпан апайға. – Шулай тигәс, ҡыҙ, һөйөнөп,

ин гән дә ултырған машинаһына, мин дә шул ауылға, тип.Тәүҙә шаңҡып ҡалған егет был ҡыйыулыҡтан, путаналар хәҙер ауыл юл да ры 6

на ла сыға башлағанмы, тип, аҙаҡ, ҡыҙҙың ауыр сумаҙанын саҡ күтәреп ба гаж 6ни гына һалғанда, нимә тултырҙың шул хәтлем, тигәненә яуабын ишеткәс, ты 6ныс ланған: китап тейәгән кеше алама шөғөлдә йөрөмәҫ тәһә?

Мәүлиҙәнең өлкән апаһы осраған шул Сәлимгә. Ул гелән көс етмәҫлек итепки тап йөкмәп ҡайта, ауыл китапханаһын байыта. Сәлимә уның исеме. Кем белә,ошо йәштәренәсә парын тапмай йөрөгән ике яңғыҙаҡты шул да, аҙашлыҡ та,яҡы найтҡандыр – Толпарлыға улар күптәнге таныштар кеүек килеп төшкәндәр.Сә лим машинаһын ҡыҙҙың өйө тапҡырында туҡтатып, сумаҙанын алып инеш 6кән, Әмин абый менән Рабиға апайға һүҙ ҡушҡан: «Салом, аман6саумысыз», –тип. Муса дуҫының «башҡорттар үзбәксә яҡшы аңлай» тигәнен иҫләптер, Сә ли 6мә ме нән русса аралашып килгән еренән, ауылға ингәс үзбәксәләп һалдырған.

Шул арала хәбәр ҙә таралған: уҡытыусы Әминдең ултырған ҡыҙы кейәү алыпҡайт ҡан, төҫөнә ҡарағанда, йә тажиҡ, йә үзбәк.

Ул да булмай, халыҡтың ғәмен башҡа ваҡиға биләне: эскеселеккә ҡаршы кө 6рәш кампанияһы колхоздың кескәй генә майҙан биләгән виноград баҫыуын та 6мырынан киҫеп ырғытыуға барып терәлде. Әйтерһең, беҙҙә гектарлап үҫ те рәләр


ҙә тонналап йыялар: балалар баҡсаһынан, мәктәп буфетынан артмай әлегә.Минең Камил туғаным – ул Өфөлә селекция станцияһында эшләй – виноград 6тың Баш ҡортостан климатына яраҡлаштырылған сортын мәктәп баҡсаһына ул 6тыр тып киткәйне, шуны үрсетеп, Вилмир колхоз баҫыуына ла еректергәйне.Күр ше ху жалыҡтар ҡыҙыға ине. Үрмәксенән күрмәксе, район түрәләре, ҡәҙим 6дән ша рап етештеререү менән шөғөлләнгән региондарҙа меңәрләгән гек тар ҙа 6ғы үҫен теләрҙе ҡырыуҙы ишетеп ҡалғас ни, ҡаныҡтылар беҙҙең виноградникка.

Ярай ҙа, Искәндәр ағайҙың кәрәк саҡта үҙенсә эшләп ҡуя торған холҡо бар:күп мелер үҫентене элекке андыҙлыҡҡа күсерттергән, унда комиссия барып йө 6рө мәй, сөнки ере үҫемлекселеккә яраҡһыҙ тип табылған. Камил әйтә, ви но град 6ҡа килешәсәк унда тупраҡ, ял итеп, кәр ҙә йыйған, ти. Ҡайтҡылап йөрөй ул, үҙеһымаҡ илгәҙәк кенә кәләше бар, малайҙары үҫә. Бер ҡалала булғас, Ка ми ла ларменән ҡатнашалар. Уларының өс ҡыҙы бар, үҙе әйтмешләй, институтын бө төүменән, һеңлем төп эшенә тотондо – бала табыуға. Эшкә Камил янына урын 6лашҡайны6урынлашыуын, декреттан башы сыҡмай. Тамсы ла бошонмай, ил гәдип ломлы хужабикә лә кәрәк, ти ҙә ҡуя. Арсены, минең Фатихым кеүек, ғаи лә 6һенә генә түгел, һөнәренә лә мөкиббән китеп бирелгән. Былтыр Фәйрүзә ҡо ҙа 6ғый уларға күсеп килде, тап6татыу йәшәйҙәр. Бер бөртөк улының башын үҙ яғы 6 ма ҡайырғаным да еткән, яңғыҙ зарыҡтырырғамы ни әсә кешене, ти Ка ми ла.

Шулай, үҙ ҡәүемеңдәге һәм ҙур донъялағы, хатта ки Йыһандағы төрлө ва ҡи 6ғалар әйләнешендә йәшәлә. Һикһән һигеҙенсе йыл Әрмәнстандағы ер тет рәүфа жиғәһе хаҡында ҡот осҡос хәбәр килтерһә, һикһән туғыҙынсы арыу ғәмәл ме 6нән башланды: беҙҙең ғәскәрҙәрҙе Афғанстандан сығарырға ҡарар ителде. Әр 6мән станда 25 мең кеше һәләк булды, тип яҙҙы гәзиттәр. Ә афғанда һәләк бул ған 6дарҙың теүәл һанын өҙөп кенә кем әйтер? Матбуғат һәләк булыусыларҙы 13 мең,яра ланыусыларҙы 50 мең һалдат тип күрһәтә, Бөйөк Ватан һуғышынан ике тап 6ҡырға оҙайлыраҡ был мәхшәрҙә хәбәрһеҙ юғалыусылар күпмелер?

Юҡ, имен генә килмәне һикһән туғыҙынсы ла! Тымыҡ йәй төнөндә, 3 июнгәҡа рата, Башҡортостан менән Силәбе өлкәһе сигендә ике поезд, береһе ӨфөнәнАд лерға, икенсеһе Адлерҙан Өфөгә китеп барғанда, осрашыу нөктәһендә шарт 6лаған. Тағы ҡорбандар – 575 кеше. Менәүәрә ҡайтып һөйләне, шартлау эпи цен 6трында көл генә өйөлөп ҡалғайны, тип. Үҙ күҙҙәре менән күргән, мәҡәлә яҙған.Әр мәнстан фажиғәһе эҙемтәләре хаҡында ла тетрәнеп хикәйәләгәйне, барыпҡайт ҡас. Бер әсә имсәк балаһы менән таш плитәләр өйөмө аҫтында ҡала, са 6быйы ҡул һуҙымында ғына ята, тере, әммә уны эргәһенә алырға, исмаһам, ҡо 6саҡ лап тәне менән йылытырға мөмкинлеге юҡ – ҡымшанырлыҡ та түгел! На ра 6сыйы асығып илай, нишләргә? Әсә үҙенең бармағын тешләп өҙөп, ғәзизенә ҡа 6нын имеҙә... Ошо йән әрнеткес хәлдәрҙе йөрәгеңдән үткәреп яҙыу нисектер,уҡып күҙаллаған мин сабырлығымды юйҙым, һығылып иланым.

Менәүәрә ныҡ үҙгәргәйне. Тыштан түгел, эстән. Үҙгәртеп ҡороуҙы ул хыял офоҡ 6тары асылыу тип аңлап, дәртләнеп ҡабул иткәйне. Гәзиттәрҙә бер6бер арт лышиғырҙары сыҡты, ижадында яңы бит асылды, гүйә. «Ҡурҡаҡлыҡтың тунап ти реһен,заман кәртәһенә элеүсе», – тип яҙҙы ул беҙҙең быуын исеменән. Һуңғы шәл кемендәиһә күңел төшөнкөлөгөн һүрәтләп тетрәндерҙе. Мәскәүгә барып ҡайт ҡайны, шунанэйәргәнме уға был кәйеф: «...Беҙ йәшәйбеҙ сәйер күр гәҙ мә лә, ә тамаша осһоҙ – баҡыртин. Хәйерсенең туҙған кәпәсенә һал тинеңде, ба хыр, батыр ил...»

Үҙе бахыр, үҙе батыр – Ил тәңгәлендә әйтелгән! Шағирҙарҙың күңеле һиҙгербит ул. Юҡҡа ғынамы ни, улар пәйғәмбәр түгел, тип дин тәғлимәте лә иҫкәртә:һүҙ ҡеүәһе, шиғри аһәң, аҡыл һәм нескә тойом арҡаһында уларҙың яҙғандары


бер көн килеп бойомға ашһа, кешеләрҙең яңылышыуы ла бар шул. Шағирҙарғаилаһи һәләтте, моғайын, пәйғәмбәрҙәргә бу лыш лыҡ итһендәр өсөн биргәндерАллаһ?

– Мәскәүҙә ил һулышын яҡшыраҡ тояһың икән, – тине Менәүәрә. – Унда ха лыҡҡы йыуыраҡ, сәйәси йәһәттә зирәгерәк. Арбат тигән урамда рәссамдар те ҙелеп баҫ 6 ҡан, һүрәт төшөрәләр, картиналарын һаталар. Берәүһе Горбачевтың пор т ре тыняһаған, халыҡ шул тирәлә геүләшкәнгә, яҡын барып ҡараһам, Ген сек тың тү шенәмиҙал һымаҡ итеп талондар тағылған: шәкәргә, колбасаға, ара ҡы ға...

– Ни менән бөтөр икән был үҙгәртеп ҡороу? – Менәүәрә һорауыма көт мә гән 6сә яуап бирҙе:

– Горбачев власта оҙаҡ ултырмаҫ, ти Сыңғыҙ. Ә мин уға ышанам, әйткән береалға килә. Һаман партияға инмәй йөрөй үҙе, күп партиялылыҡ булғас, һайлапинер мен, үҙемә оҡшағанына, ти. Элегерәк көлә инем, һаташма, тип, хәҙер ике 6лә нә башланым – ихтимал, шулай булыр ҙа.

– КПСС6тан бүтән партиямы?– Эйе. Оппозицион партия. Сит илдә әллә нисә партия ҡатнаша лаһа һай лау 6

ҙарында.

***

Физиканан «ҡайнауҙың иң юғары нөктәһе» тигән термин иҫтә ҡалған. Сә 6йәсәт тә лә була, ахырыһы, шул нөктә? Булһа, 906сы йылға тура киләлер ул, мо 6ғайын. Сағыштырмаса ҡыҫҡа ваҡыт эсендә сәйәси система үҙгәрҙе лә ҡуйҙы.Баш та РСФСР, артабан Украина, Грузия, Балтик буйы республикалары үҙал лы 6лыҡҡа ирештеләр. РСФСР Юғары Советы Рәйесе итеп Борис Ельцин һайланды.Рәсәй суверенитеты тураһында Декларация ҡабул ителде.

Сыңғыҙ һымаҡ ҡалыплашмаған фекер эйәләренең хыялы бойомға ашыу ал 6дында: СССР Конституцияһының КПСС6тың етәксе роле тураһындағы 66сыстатьяһы юҡҡа сығарылды, йәғни башҡа партияларға ла юл асылды. БорисЕльцин беренсе булып компартиянан сығыуы хаҡында иғлан итте, быны үҙ кү 6ҙе беҙ менән күреп, үҙ ҡолағыбыҙ менән ишеттек – КПСС6тың XXVIII съезын те 6левизорҙан ҡараныҡ.

Беҙҙәге үҙгәрештәр сит илдә лә шаңдауһыҙ ҡалманы. ГДР менән ГФР6ҙағы хәл 6дәр генә ни тора. Былтыр бер төркөм немец Берлин стенаһын емерергә то тон 6ғайны, шул ел менән Германия берләшеүгә өлгәште. Бөтә донъя шаһит бул ды:150 километрҙан оҙонораҡ стена һүтеп ырғытылды, Берлин илдең уртаҡҡалаһына әйләнде. Совет ғәскәрҙәрен Германиянан сығарырға ҡарар ител де.Был ваҡиғаларҙы, Бөйөк Ватан һуғышы яралары һаман һулҡыһа ла, беҙҙең ха 6лыҡ аңлап ҡабул итте булыр – ниндәй дәүләттә йәшәргә теләүҙәрен үҙҙәре хәлит һен, бәс.

Бер көндө Мәүлиҙәнән дә ошо юҫыҡтағыраҡ хат килеп төштө. «Украина, гүйә,ур таға бүленде, – тип яҙған, – уңай мәлде көтөп кенә торғандай, милләтселәребаш ҡалҡытты. Студенттарым араһында ла ҡый6сый бара... Бандеровсыларҙанге рой яһарға ашҡыныусылар бар. Казак формаларын кейеп, шашка аҫып йө 6 рөйҙәр, атамандарын һайлайҙар. Русса өндәшһәң, «Я не розумию» тип ебә рә ләр.Мин, әлбиттә, украинса яҡшы һөйләшәм. Эш унда түгел, ә башҡа мил ләт тәр гәнәфрәт менән ҡараусылар күбәйеүендә. Етмәһә, халыҡтың матди хәле ныҡ ауы 6рай ҙы, был да татыулыҡҡа хеҙмәт итмәй. Шахтерҙарға аҡса түләнмәй. Уларҙыңзабастовкалары тураһында ишеткәнһегеҙҙер? Өҫтәүенә, шахталарҙа ава рияларйышайҙы. Иҫке забойҙарҙы ваҡытында йүнәтергә сығымдар бү лен мәй, терәүҙәремерелә, ҡатламдар ишелә, ти Олексий, ул, хәүефһеҙлек тех ни каһы буйынсабелгес булараҡ, йыш төшә шахтаға – ҡотом алынып тора».


Әхирәтемдең ҡурҡынған тауышын ишетәмендәй, уның ҡуйы бәрхәт кер пек 6тә ре нең елпенгәнен күрәмендәй…

Артабан иһә сәйәсәт машинаһының тормозы ысҡынды гүйә: СССР тарҡалды.Үгеҙ үлде, уртаға ярылды, тигән мәҡәл иҫкә төшә… Бөйөк империя ур таға ғынала түгел, ун биш киҫәккә ярылды. Михаил Горбачев отставкаға китте. Властьтулыһынса Рәсәй Президенты Борис Ельцин ҡулына ҡалды. Юға ры Со вет таоппозиция ойошто, был ҡаршылыҡты еңер өсөн Мәскәү урамдарына танк ылариндерелде, Хөкүмәт йортонда тупланған парламент ағзаларына ут асылды...

Билдәлелек, һүҙ азатлығы, демократия тип лаф орған матбуғат был хәлденисек аңларға6аңлатырға белмәй торҙо бер килке.

Ил шаңҡып ҡалды. Халыҡ, граждандар һуғышы тоҡанып ҡуймаһын, тип һа 6ғайҙы.

53

Ә һуғыш башланды. Чечен Республикаһында. Шул хаҡта уйланырға тотон 6һам, әле килеп тә мейем, тәгәрмәс эсендә йүгергән тейен кеүек, зырлатып фекерәйләндерә, әм мә бер төрлө генә ҡәтғи һөҙөмтә сығара алмай... Афғанға беҙтығылырға те йеш түгел инек, ә Чечня Рәсәй эсендә бит?!

Бер дәфтәремдә Чечня фажиғәһенә бәйле оҙон ғына хәтернамә бар, уны ҡу 6шып ебәрмәһәм, бәйәнем бөтөн булмаясаҡ. Ҡушам.

...Балаларға үткән дәрестә өйгә эш итеп контур карталар тултырырға бир гәй 6нем, бөгөн шуларҙы йыйып алып, география кабинетында тикшереп ултырһам,ипле генә баҫып кемдер килеп инде.

– Өйгә күтәреп алып ҡайтып йөрөгәнсе, бында ҡарап ҡайтырға булдығыҙмы,Ну рия Баязитовна, – тип һүҙ ҡушҡас, күтәрелеп ҡараһам, күрше Аҡмәтенән Мә 6ҙи нә ләһә, элекке уҡыусым. Хәҙер үҙе уҡытыусы инде, былтыр ғына тыуған ауы 6лында эшләй башланы. Уларҙа башланғыс мәктәп кенә, шуны ла ябырға итәләр,ти гән хәбәр ҡуйырҙы һуңғы арала, шул турала һөйләшергә килдеме икән?

– Йыйыштырыусы апайҙыр, тиһәм... Яңы ғына, тиҙерәк осла мәшәҡәтеңде,иҙән йыуырға кәрәк миңә, тип мыжып киткәйне. Ни йомош, Мәҙинә?

– Нурия апа, һеҙгә күҙ терәп килдем әле, – тине лә был ишек яңағына һөйәлепила ны ла ебәрҙе. – Бер үҙем барырға йөрәгем етмәй, анау «чечендар»ҙы күрепһөй ләшкем килә, осратманылармы икән минең егетемде. Хәбәрһеҙ юғалды.Өфө нөкө ул, ми ли ци яла хеҙмәт итә ине. Уҡыған осоромда танышҡайныҡ...

– Айгизде әйтәһеңме чечен тип? – Малайы чечен булғас ни... Унда булғандарҙың бөтәһен дә «чечендар» ти ҙә

ҡуя лар. Күрергә ине Айгизде. Малайы Булат тиме?– Эйе. Ниңә «малайы», тиһең? Уныҡы түгел бит ул, дөм йәтим ҡалғас, баланы

йәл ләп эйәрткән дә алып ҡайтҡан.– Чечен милләтенәнме? Шуныһы хаҡмы?– Хаҡ. Дүрт йәшлек сабыйҙың ни ғәйебе?– Бер ғәйебе лә юҡ!– Әйҙә һуң, юл ыңғайы бергә инеп сығырбыҙ.Контур карталарҙы шкафҡа һалдым да, ҡуҙғалдыҡ. Ә Айгиз Әмин абыйҙың

ейәне ул. Уртансы ҡыҙҙарының кесе улы. Мәүлиҙәнең ул апаһы мединституттауҡ һабаҡташына кейәүгә сығып, малай табып, ата6әсәһенә бә ләһен һалмай ғынастудент дөйөм ятағында үҫтергәйне. Диплом алғас, эшкә ире нең тыуған Неф те 6ка ма ҡалаһына барып урынлашҡайнылар. Унда ошо Ай гиздәре тыуҙы. Ма лай 6ҙарының араһы алты йәш тирәһе. Өлкәне Толпарлыға бик ылыҡманы, тегендәге


ҡартатаһы менән нәнәйенә йылышты, ә бәләкәсе Әмин абыйҙарға атлығыпторҙо. Биш йәшендә тәүләп килгәйне, шунда уҡ Ра биға апайҙың итәгенә сат йә 6бешеп, бер айға тороп ҡалды. Шулай эҫенде булыр, уҡырға төшкәс тә ка ни 6кулдарҙа йәй оҙоно беҙҙә йөрөнө. Уны күргән берәү, ирек һеҙ ҙән, «Ишбирҙеһыңары» тиер ине. Төҫөнән бигерәк холҡо тартҡан. Ҡыҫ ҡаһы, тағы бер «ен бо 6тағы». Ҡырҙан килгән тимәҫһең, Толпарлы малайҙарын эйәр теп, геү күс тә репйө рөнө. Шул малай үҫеп, Нефтекамала мәктәп тамамлап, Ауыл хужалығы ин 6ститутына имтихан биргәйне лә, балл йыя алманы. Әмин ағай ҙың бәрейе ҡуптыхатта:

– Олатай, Толпарлы урмандарын ҡурсаларға уҡыясаҡмын, урман факультетыасылған бит минең бәхеткә, тип ҡанатланып йөрөгән баланы үткәрмәгәндәр,шулар кем була? Сволочтар! – Шулай асырғанды.

Айгиз көҙгө призывта армияға алынды. Ярты йыллап ваҡыт уҙыуға, Әминабый ға тағы күтәрелеп бәрелергә, теге һүҙҙе ҡабатларға сәбәп тыуҙы: ейәнеЧеч няға эләккән.

Мыштыр ғына булһа ла, үҙ донъяһын үҙе көтөп, ҡыҙыу холоҡло иренә күнепйә шәгән Рабиға апай сиргә һабышты. Һыйыр һауып ултырған еренән тәгәрәгәнбер көндө. Ярай ҙа, абый янында булған, малын көтөүгә ҡыуырға тип сыҡҡанбул ған. Шундуҡ дауаханаға шылтыратҡан.

– Шәкәр ауырыуы, диабет, – тип аңлатты Фатих апайҙың хәлен. – Анализ эш 6лә һәк, шәкәре 126гә менгән. Норма 465 кенә.

– Ҡайҙан килгән ул сир, уф! – Ҡобарам осто.– Диабеттың ике төп сәбәбе бар: йә нәҫелдән килә, йә – стрестан.– Стресс инде, тетрәнеү, – мин әйтәм, – Айгиздәре һуғыш эсендә бит.– Әүхәт ағайҙың дәфтәрен асып ҡараным иң башта, нәҫелдәрендә ундай сир юҡ. – Ниндәй дәфтәр ул, Фатих?– Иҫ киткес шәп дәфтәр, торғаны энциклопедия! Әүхәт ағай гений, белһәң.

Һуғышта ла көндәлек алып барырға ваҡыт тапҡан, төрлө ҡатмарлы осраҡтарҙыяҙып бар ған. Хикәйә һымаҡ ҡайһы бер яҙмалары, кеше яҙмыштарына тетрәнепки тә һең... Ә Толпарлыла эшләгәне бирле тотош китап яҙған, унлаған дәфтәрҙебергә төп ләп, миңә мираҫ итеп тапшырҙы. Ана шунда ҡайһы нәҫелдә ниндәйсирҙәр бар лығы ла теркәлгән. «Халыҡ медицинаһы» тигән өлөштәр үҙе ғәжәйептрак тат – мин уларҙы махсус баҫмаларға әҙерләп ебәрмәксемен әле.

– Толпарлы Булгаковы, ҡыҫҡаһы.– Эйе. Бер профессорыбыҙ иҫкә алғайны, «Мастер һәм Маргарита»ның ав то 6

ры бөйөк яҙыусы Михаил Булгаков хәрби врач булған, төп һөнәре буйынса, тип.– Ә беләһеңме, ҡартәсәйем дарыу үләндәре, төнәтмәләр хаҡындағы яҙ ма ла 6

рын – уныңса табибнамә – кемгә ҡалдырған?– Һиңә.– Юҡ шул. Әсмәгә!– Урман ҡыҙына. Рәйхана инәй уйламай эшләмәҫ?– Эйе. Барыбер күсереп алам да Әсмәгә шуны бирәм, ә төп нөсхәне үҙемә ҡай 6

тарам. Ҡартәсәйемдең ҡулы тейгән һәр әйбер мине йылыта, хатта ки да уа лай.– Ыңғай энергетика һиңә, үҙ ҡанына, ҡағылғанда – бигерәк тә көслө.– Әсмә үпкәләһә?– Аңлар. Үҙе лә эре һөйәкле, күңеле лә ваҡ түгел уның.– Һин, етмәһә, психолог?– Нуриям! Мин – табип, ауыл табибы, киң профилле булырға бурыслымын.

Бә ғерем, эйеме?Шул «бәғерем»енә ирейем дә төшәм. Йыш әйтмәй, ә мин гелән тулҡынланып


ки тәм. Фатихымдың түшенә һыйынам, уның зәңгәр күҙҙәрендәге тере кәр теш 6кәмә һынап6һынап бағам да, бәхетемдән тилергәндәй, ҡысҡырып көлөп ебәрәм.Ул тауышһыҙ ғына йылмая, билемдән ҡосоп, күтәреп6күтәреп ала. Шул саҡтаүҙем дең бәләкәй буйлы икәнлегемә һөйөнөп ҡуям, юғиһә, буйсан, оҙон аяҡлыҡа тын6ҡыҙға күҙем ҡыҙыуҙан һаман арына алмайым.

– Килеп еттек, Нурия Баязитовна! – Юл буйына үҙ уйыма батып, Мәҙинә ме 6нән һөйләшмәй ҙә килгәнмен, имеш. Әй, ошо ғәҙәтемде, белмәгән кеше әллә ниуй лар ҙаһа. Уңайһыҙланып киттем дә татылдарға тотондом:

– Борсолма, инәбеҙ, күрәбеҙ, һөйләшәбеҙ, бәс!Индек. Рабиға апай төҫкә бирешеп киткән, күҙҙәре теремек былай, Айгиз

ҡайт ҡас ни. Күмәкләп сәй эстек. Әмин абый эргәһендәге ҡара сәсле, ҡара күҙле,ҡар пыҡ ҡолаҡлы малайҙың башынан һыйпап, арҡаһынан һөйә лә, кеҫәһенәняу лыҡ ҙурлыҡ ҡулъяулығын сығарып, битен һөртә. Тирләй, йәнәһе. Күҙе йә ш 6кәҙәй, күреп торам, шыпырт ҡына шуны ҡоротоп ала.

Мәҙинә Айгизгә егетенең исемен, уның ҡайһы мәлдә Чечняла булыуын әйтте,ос раманымы бер6бер, тип белеште.

– Башҡортостандан бер айға оперҙар килгәйне, сводный отряд МВД,– тинеАйгиз. – Улар беҙҙән айырым хәрәкәт итте. Һалдаттар араһында һәләк бу лыу 6сылар күберәк, әммә МВД6ныҡыларҙа ла юғалтыуҙар әҙ түгел. Һуғыш...

– Урындағы халыҡ та беҙҙекеләргә ҡаршы, ти, ысынмы? – Мәҙинә шулай тинелә кәсәнән һемереп сәй эсеп ултырған Булатҡа ҡараны. Малай ҡарашты һиҙҙе,кә сәһен ҡуйып, Рабиға апайға һыйынды.

– Ҡайһы урында дошман итеп күрмәгәндәйҙәр, ярҙам итәләр, ә ҡайһы беряҡта, бала6сағаһына тиклем, беҙҙе күрһә, ҡул һырты менән муйынын һыпырыпкүр һәтә лә ҡаса. Башығыҙҙы киҫәбеҙ, тимәкселәр.

– Ай... – Мәҙинә ыңғырашып ҡуйҙы. Булат ашыҡ6бошоҡ әппәр итте лә Әминабый эргәһенә йүгерҙе, ул әле генә үҙенең теге кескәй генә кабинетына инеп кит 6 кәйне.

– Баланың йөрәге ҡубып бөткән, – тип иламһырап ҡуйҙы Рабиға а п а й. Шунда, ҡапыл ҡуҙғалып, Мәҙинә ишек төбөндәге ултырғысҡа ҡуйған па ке 6

тын барып алды ла Рабиға апайға бирҙе:– Чечендарға күстәнәс тигәйнем. Малайға ойоҡбаштар, көҙ ҙәһә, ҡышы ла

көт төрмәҫ.Рабиға апай аптырап миңә ҡараны. Ғәжәпләнмәгеҙ, тигәнерәк ым еткерҙем.

Алды пакетты, эсендәгеһен өҫтәлгә сығарып һалды. Еләк ҡайнатмаһы, балан ҡа 6ғы, кәнфит6печенье, ике пар кескәй ойоҡбаш.

– Һы, рәхмәт, әтеү, – тигән булды апай. – Әлдә Әмин абыйың күрмәне, ту ҙы 6ныр ине, күрһә, моғайын. Асмы ни беҙ, яланғасмы ни, тип.

Айгизгә күҙ һалһам, риза ғына ултыра, күҙҙәрен бәзрәйтеп. Мәҙинә әллә оҡ 6шап ҡалған егеткә?

Яйы сыҡҡанда, Чечня хәлдәрен унан төпсөнөбөрәк һорашырға булдым. Гә 6зит тәр гә ҡай саҡ ышанып та бөтөп булмай, ә бында тере шаһит ултыра.

– Күңелеңә ауыр булһа, һөйләмә, – тинем улай ҙа. Ә ул, Мәҙинәнән күҙен ал 6май, хәтерләргә тотондо.

– Унда ҡыҙыу ҡанлы халыҡ йәшәй, – тип башланы Айгиз. – Бер ҡараһаң, йо 6март, ҡунаҡсыл үҙҙәре, икенсе ҡараһаң, тәкәббер, власть көҫәгән кешеләр. Һәр че 6чендың кәм тигәндә кенәз булғыһы килә. Ғорур халыҡ беҙ, тиҙәр, әммә ғо рур лыҡтөшөнсәһен бәғзеләре нисектер бүтәнсәрәк тә аңлай... Джохар Дудаевҡа, СССР6ҙың хәрби Һауа Көстәре генералы булған кешегә, абсолют власть кә рәк кән –Чечен Республикаһы Президенты булыу. Был маҡсатҡа ирешеү юлында күп ме


ҡан түгеләсәк икәнен ул, сәйәси аңы, белеме бар хәрби, күҙ алдына кил тер 6мәгәнме ни?! Һөҙөмтәлә – граждандар һуғышы. Дудаевҡа ҡаршылар ҡорал кү 6тәрҙе. Илдә тәртип урынлаштырыу өсөн Ельцин ғәскәр индерҙе.

...Күҙ алдымда харабалар пәйҙә булды. Ҡайҙа һуң мин киноларҙа күргән, йыр 6ҙарҙа ишеткән гүзәл ҡала Грозный? Ҡыйралып, таш6бетон өйөмдәренә әүерелепаяҡ аҫтында ята.

Айгиздәр Грозныйҙы штурмлауҙа ҡатнашманы. Ҡалаға бер нисә ай буйына туҡ 6тауһыҙ ҡурғаш ямғыры яуған. Ҡайҙа ҡарама, шартлатылған БТР6ҙар аунап ята.

Һауала тимер, ут, дары еҫе мәңгегә ыҫланып ҡалғандай. Айгиз Пушкин әҫәр 6ҙәре аша ғына таныш ер6һыуҙарҙы ошолайтып күҙ алдына ла килтермәгәйне.Йү герек Терек буйҙарына яҙ килгәненә һауалағы Ҡояштың өтөп алып барғанҡайнар нурҙары ғына ышандыра. Көнгә тиртеп сыҡҡан үлән дә, сутылдаған ҡошта юҡ тирә6йүндә.

Айгиздәр ротаһының бурысы – Чечнялағы хәлдәрҙе контролләү, КТО – контр 6тер рористик операция режимын тәьмин итеү.

Рота Грозныйға барған шоссе юлын һаҡлай. Айгиздәр төркөмө – ҡалаға те 6рәлеп тигеләй торған урында. Асыҡланыуынса, был посты башта чечен бан да 6лары ҡорған. Һөҙәк кенә ҡалҡыулыҡ һыртында. Шул ҡалҡыулыҡ ҡабырғаһынбүҫеп, йәшерен мәмерйәләр өңөлгән, бер ерҙән инеп, икенсе төштән барып сы 6ғыр лыҡ итеп. Ҡалҡыулыҡ аръяғындағыларҙы һауанан ғына күреп була, ә улар,был юлы – Айгиздәр, алдарында ятҡан ҡаланы боҫоп күҙәтә алалар.

Өс6дүрт саҡрым алыҫтараҡ, ярым яланғас убалар аръяғында, кескәй ауылбар. Бер нисә мөрйәнән төтөн сыға. Ошо мәхшәрҙә лә йортон ташламаған ҡай 6һы бе рәү ҙәр, тимәк. Командирҙары иртәгәнән ауылға разведкаға барырға планҡор ҙо, ә бөгөн урынлашырға, күҙәтеү өсөн уңайлы позициялар билдәләргә бо йо 6роҡ бир ҙе. Әҙер блокпоста йәтешләп урын һайлауы оҙаҡ булманы. Шул арала,һал дат тарҙы көтөп тормаҫтан, ауылдан ике чечен ҡарты килеп етте. Бик бәл те 6рә гәнгә оҡшамаһалар ҙа, таяҡҡа таянғандар. Русса ап6арыу һуҡалайҙар. Ниәт 6 тәре хас лыҡ ҡылышмау, дошманлашмау икәнен аң лат тылар. Үҙҙәре үткер ҡа 6раш та ры менән кем барлығын, ни юҡлығын барлай ке үек. Береһе Айгизгә иғ ти 6бар итте, милләтен һораны.

– Башҡорт, – тине егет.– Ҡурд? Мөхәммәт өммәте? Иншалла. – Тап шул мәлдә юл аша ултырған ярым

емерек йорт яғынан бер нисә автоматтан ата башланылар. Алыҫ икәнлектәрен,тейҙерә алмаҫтарын белә тороп?

Командир, тәжрибәле кеше, дүрт яҡты ла күҙ уңынан ысҡындырмаҫҡа, ҡо 6рал ды әҙер тоторға приказ бирҙе. Ҡарттарҙың береһе, ҡалала партизандар күп,тип хәбәр итте.

Эйе, был партизан һуғышының башы ғына ине. Иртәгәһенә бер төркөм һал 6дат ҡаршылағы теге йортто барып тикшереп сыҡты, кисәге ав то мат чик тар ҙыңэҙе лә юҡ. Уның ҡарауы, подвалда дүрт йәшлек тирәһе ма лай менән йәш кенәҡа тынды таптылар. Бөтә нәҫел6нәсәбе һәләк булған, ошонда ҡасып ултырыпиҫән ҡалғандар икән. Ашарҙарына, эсәрҙәренә бөткән, ҡул да рын күтәреп, әсиртө шөргә әҙер торалар. Быларҙы юл аша сығарып, ауыл яғы на йүнәлтеп ебәр 6ҙеләр. Нишләтһендәр? Иң хәйерлеһе шулдыр? Ҡатын да, ки сәге ҡарттар һымаҡ,Ай гизгә иғтибар итте. Яулығын муйылдай ҡара күҙҙәрен генә асыҡ ҡалдырыпябынған ине, әммә егеттең йөрәгенә үтеп инергә шул күҙ ҙәр ҙең ҡарашы лаетте. Усаҡ яҡтыһында ҡылыс йөҙө ялтлап китте, гүйә... Әйтерһең, Айгиз ҡасанда бер ҡылыс тотоп ҡараған?! Хәтерелер, быуат тар аша ым биргән ҡан хә те ре 6лер, тертләтте уны.


Бер нисә көн тыныс ҡына үтте. Командир, ауылға һөт6ҡатыҡ йүнләп килергәтип, өс һалдатты ебәрҙе. Береһе, әлбиттә, Айгиз. Контакт урынлаштырыуы уғаеңе лерәк, йәғни. Ә бармы икән әле унда һөт6ҡатыҡ? Бар икән. Йыраҡтан уҡ кү 6реп килделәр: кәртә буйында ике ҡатын кәзә һауа. Кетәктә тауыҡ ҡыт ҡыл да 6ғаны ла ҡолаҡҡа салынды. Ризыҡ бар, тимәк. Һалдаттар ҙа буш ҡул түгел: ит,бутҡа консервалары алғайнылар. Алмашҡа.

Теге ҡатындар баштарын баҫып кәзә һауыуын белде. Күтәрелеп ҡарамаһаларҙа, Айгиз береһен таныны. Йөрәге таныны. Бығаса таныш түгел сәйер тойғо би 6ләп алғайны егетте, ышанырға ла, ышанмаҫҡа ла белмәй: сит ерҙә, һуғыш бар 6ған да, хәрби хеҙмәт өҫтөндә, етмәһә, ят бер чечен ҡатынына күҙе төштөмө?Мөмкин түгел дәһә! Ниндәй мөхәббәт, ти, ошо шарттарҙа?!

Тәмле табикмәк менән һыйланып, бер сирек һөт тотоп ҡайтырға сыҡтылар.Юлда баяғы ике ҡатынға ҡапма6ҡаршы тап булдылар. Саҡ ҡына туҡтап, һүҙ ҡа 6тыш май буламы? Тағы ҡылыс йөҙө ялтыраны, оҙон ҡуйы керпектәр дерелдәне.

– Как зовут тебя, красавица?– Зарина.– Айгиз, – тине егет, ҡара күҙҙәрҙәге өнһөҙ һорауға яуап итеп.– А тот мальчик твой сын?Көтмәгәндә ҡатын сылтыратып көлөп ебәрҙе лә ҡапыл туҡтаны.– Брат. Родной. Хасбулат.Оҙаҡ һөйләшеп торманылар, ярамай ҙа – устав ҡушмай.Айгиз төн уртаһынаса йоҡлай алманы. Зарина күҙ алдына килде лә баҫты,

кил де лә баҫты. Күрҙе генә түгел, тауышын да ишетте бит! Ғажиз булып, асыҡһауаға сыҡты. Күккә ҡараны. Сағыу йондоҙҙарға хайран ҡалды. Уларҙың ниһуғышта ла, мө хәббәттә лә эштәре юҡ – үҙҙәре бейек, ғәмәлдәре бөйөк.

Айгиздәрҙең позицияһына бер нисә тапҡыр һөжүм итте чечен партизандары.Улар араһында сит илдәрҙән ялланып килгән һуғышсылар ҙа бар, ти. Аҡса ха ҡы 6на ғүмерен аямаусылар юҡ түгел хәҙерге заманда. Әй, һәр саҡта ла бәндәләрҙеңтөр лөһө булған һәм буласаҡтыр?

Бер төндө вахтала тороусылар юл аша йортта яҡты күреп ҡалған. Таң атҡас,тик шерергә булдылар. Етеп кенә барғанда, ул йорттан түгел, ә күршеләгеһе, ерменән тигеҙләнеп бөткәне, яғынан автоматтан сират бирҙеләр. Айгиздең дуҫыВалера киҫелгән ағастай барып ауҙы. Сигенделәр. Валераны һөйрәп блокпостҡаалып ҡайттылар: пуля умыртҡа һөйәгенә кереп ултырған, буғай, тине ко ман 6дир. Вертушка – вертолет инде – саҡырҙылар ҙа яралыны Моздок ҡалаһынадағыгоспиталгә оҙаттылар.

Рациянан төрлө хәбәрҙәр килеп тора. Яңыраҡ Башҡортостан оперҙары ма ши 6нала пехота өсөн һалынған минаға саҡ эләкмәгән. Кемдер осраҡлы рәүештә бушконсерва банкаһын юлға ырғытҡан да, уныһы «лягуха»ға барып төшөп шарт ла ған.Минаға «баҡа» тип исем ҡушҡандар, тейһәң, һикереп китә лә... теге банка әлдәалғараҡ барып кәкселгән. Юғиһә, тотош отряд һәләк булыр ине.

Ә иң ғибрәтле хәл торараҡ булды. Хәйер, һуғыштың һәр ваҡиғаһы – ғибрәт.Тик барыбер... Таң беленмәҫ борон ауыл яғында офоҡ гөлтләп яҡтырып кит те.Ауыл көнсығышта ятҡас, әллә Күк Тәңреһе Ҡояш шулай ҡапыл һәм сағыу бу лыпҡал ҡтымы, тип тә уйларға иттеләр, йәй уртаһы лаһа. Ысынында, чечен пар ти 6зан дары ауылдағы унлаған кешене үлтереп, торлаҡтарына ут төрткән. Беҙҙеңһалдаттар менән аралашҡан өсөндөр?

Ҡотҡарырға тип барып еткәндә, янғын үҙенең яуыз эшен ҡылған ине инде.Ҡырҙа кәзәләр баҡырышып саба, ҡурҡыштарынан күҙҙәре аларып. Бер ситтәЗарина менән Хасбулат баҫып тора. Айгиз күҙҙәрен ыуалап ҡуйҙы, әллә яңылыш


күрәмме, тип. Улар! Ҡура яғындағы мөгәрәпкә урынлаштырғандар икән уларҙы.Шунда йоҡлап йөрөгәндәр. Шул арҡала иҫән ҡалғандар.

Зарина менән ҡустыһын һалдат араһында тотоп булмай бит инде, теге юлаша йортҡа, элек үҙҙәре йәшеренгән подвалға, оҙатырға тура килде. Командирун да ла вахта ҡуя башлағайны, һаҡлыҡ өсөн.

Йорттоң өстән бер өлөшө тотош ҡыйралған, тик бер яҡ мөйөшөндә генә бишҡаты имен ҡалған, баҫҡыстары ла емерелмәгән. Хасбулат көн дә тиерлек иң өҫ 6кө ҡатҡа менеп, үҙенсә кирбес ватыҡтарынан танк ылар тө ҙөп мө, поездар теҙеп 6ме уйын таба. Шунда сәселеп ятҡан буш гиль за ларҙы танк көп шәһе итеп йәп ләпҡуя. Ауылда бер ҡарт ағастан автомат иша ра ты юнып бир гәйне, шунан «тух6тух6тух» тип ата ла, йәнәһе, мөйөшкә боҫа...

Бер төндө, вахтаға баҫҡанда, Айгиз Зарина менән осрашырға форсат тапты.Вах тала дүрт кеше дүрт тарафты күҙәтә. Һиҙгерлекте юғалт маҫҡа кәрәк. Ә ға 6шиҡ йөрәк, билдәле, йоҡламай ҙа, уяу ҙа булмай. Ул, ғө мү мән, һуғыш барған ил 6дә, харабалар араһында түгел, ә Йыһандың иң гүзәл бер ерендә, һандуғастар су 6тыл даған гөлдәр баҡсаһында, гүйә.

Айгиз Зариналар янына бер генә минутҡа тип ашҡынып барҙы: улартөндәрен, һалҡын булғанлыҡтан, өсөнсө ҡаттағы тәҙрәһе ватылмай ҡалған бербүлмәлә уҙ ғара. Хасбулат йоҡламаған ине әле, «ағай» килтергән итле6бутҡалыкон сер ва ны гелән кеҫәһендә йөрөткән бәке менән оҫта ғына итеп асып йәлпашаны ла, Айгиздең төндә лә күрә торған күҙлеген һорап тороп, тыштыкүҙәтергә тотондо. «Ой, все видно! – тине малай ҡыуанып һәм: – только никогонет...» – тип күҙ лек те ағайға кире бирҙе. Был сәғәттә бер кемдең дә йөрөмәүехәйерле икәнен бала аң лап та етмәйҙер...

Айгиз теге күҙлектән тирә6йүнде иғтибарлап байҡаны ла Зарина эргәһенәкил де: ҡыҙ иң хәүефһеҙ урында, ишек6тәҙрәнән алыҫ стена ҡырында кирбесөйө мөндә ултыра ине.

– Хорошая штука этот прибор ночного видения, – тине һүҙ башлар өсөн.– Да. У снайперов он, наверное, тоже есть. – Ҡыҙ ғәҙәттәгенән дә бойоғораҡ

ке үек тойолдо егеткә.– Зарина, ты говоришь по6русски, наверное, в школе язык изучала, как и я, а

Хас булат откуда так хорошо его знает?– У нас родители еще до школы начинают детей учить, чтобы в дальнейшем

лег че им было. Да и общение в садике, во дворе – в Грозном русских много. Бы 6ло... А родители наши в Москве встретились, когда учились в мединституте. Ещестудентами поженились, я там и родилась. Хасбулат тут родился, когда уже ма 6ма с папой оба врачами высшей категории стали, собственный дом построили.Па па часто говорил, что он сделал все, что мужчине положено: дом построил,де рево посадил и сына родил...

Айгиз Заринаның ҡулдарынан тотоп, уны аяғына баҫтырҙы. Ҡыҙ уның күк рә 6генә ба шын һалып һулҡылдап илап алды. Егет һылыуҙың ебәк яулығы өҫтөнәнип ләп кенә сәстәренән һыйпаны, яңаҡтарынан һөйҙө, һаҡ ҡына, бармаҡтарыме нән генә. Тау ҡыҙы бит ул, күндәм, баҫалҡы күренһә лә, ғорурҙыр, саялыр –баш ҡорт һылыуҙары кеүегерәктер, тип уйланы.

Бер минутҡа тигәне оҙаҡҡа һуҙылды. Ана, Хасбулат та, Айгиз килтергән оде 6ял ға төрөнөп, мышылдап йоҡлап китте. Ҡыҙҙың саҡ ҡына дерелдәгән ҡул дарынусында тотоп, уның яп6яҡында булыуынан еңелсә генә башы әйләнеүҙән ләз зәт 6ләнеп тор ҙа тор ине лә, ахырҙа ҡосағыңа алып үп ине! Шул мәл ҡыҙға әл лә нимәбулды, тауышһыҙ6тынһыҙ, бер ағастан икенсеһенә ырғыған те йен дәй, Хасбулатяғына һикерҙе. Атыу тауышы яңғыраны. Зарина йоҡоһонан ҡур ҡып уянғантуғаны өҫтөнә ауҙы.


Тәҙрәнән туп6тура ҡарап ошо хәлгә шаһитлыҡ ҡылған Ай, әйтерһең, бөтә яҡ 6тыһын ҡасан ғына әле эңер ҡараңғыһында эңгер6меңгер килгән бүлмә эсенә һи 6бә. Теге дошман, толомдарын сайҡалдырып талпынған һындың ҡатын кеше икә 6нен аңлауҙанмы, бер секундҡа юғалып ҡалды булыр, Айгизгә шул мәл етте, тоҫ 6ҡап атып ебәрергә. Дошман үлгәнме6юҡмы тип тикшереп тә торманы, автоматутынан уның кәүҙәһе иләккә әйләнгәнен белә. Зарина янына сүгәләне, ҡыҙ иҫәнине. Яулығын урталай йыртып, ботона урарға хитлана. Яраланған, тимәк. Әҙәпһаҡлар мәл түгеллеген икеһе лә аңланы, уларҙы уртаҡ ҡурҡыныс ту 6ғанлаштырғайны гүйә, егет махсус кейеменең әллә нисәмә кеҫәһенең бе ре һе нәнаптечка һөйрәп сығарҙы ла ҡыҙҙың яраһын бәйләргә ашыҡты. Шунда, ҡулыменән һәрмәп ҡарағас, бөгәрҙән саҡ ҡына өҫкәрәк бер төштән ҡандың шаулаптир теп тороуын, шул арала иҙәнгә йәйелеп өлгөрөүен шәйләп, йөрәге туҡ та 6ғандай, тын ала алмай торҙо, сараһыҙлыҡтан, юғалтыу аянысынан. Пуля үтәтишмәгән, ҡыя тейгән, әммә артерия тамырын тетеп киҫеп үткән булыр. Айгизап течкаһындағы бөтә мамыҡты ҡуйып, марляны урап бөттө – ҡанды туҡтата ал 6ма ны, инде ул һуңғы тамсыһына тиклем ағып бөтәсәк – ошо минутта, ошо бүл 6мә лә... Вертолет саҡырыуҙан да фәтүә юҡ. Зарина хәлһеҙләнде. «Хас бу лат ты...» –тине лә артабан тел тибрәтә алманы. «Я его не брошу, верь мне!» – тине егет, өҙ 6гән сәскәләй һулып барған ҡыҙҙың сәстәренән үпте. Яулығының яр тыһын ябын 6 дырайым тиһә, иғтибар итте: тишкеләнгән генә. Үҙенә бер генә пу ля тей гән,ҡалғаны яулығына эләккән, елферҙәп күҙен албырғатҡандыр теге яуыз дың.

Постан килеп еттеләр. Уңарсы Зарина һәләк булғайны.Иртәгәһенә командир емерек йорттағы вахтаны туҡтатты, сөнки юғарынан

при каз кил де: юлға яҡын бина ҡалдыҡтарын шартлатырға, ул тирәгә миналарҡу йырға һәм был хаҡта үҙебеҙҙекеләргә хәбәр итергә.

Заринаны убалар ҡырындағы ауылдың зыяратына ерләнеләр. Әллә ҡайҙанике ҡарсыҡ, күктән төшкәндәй, пәйҙә булды, шулар мәрхүмәне тәрбиәләп оҙа 6тыш ты. Уларҙан, һеҙ ҡайҙан, тип тә һораманылар. Берәй тау ҡыуышында йә ер 6гә өңөлгән мөгәрәптәлер оялары, моғайын. Грозныйҙы дүрт тарафтан да тау ар 6мыт тары уратып алған бит. Толпарлыла – Урал, бында – Кавказ.

Ниңә һуғыша был халыҡ?! Хәйер, төптән уйлаһаң, һуғышты халыҡ башламай,ә кемдер берәүҙең, шул берәү ҡуштандарының нәфсеһе башлай.

Зыяраттан сығышлай, уларға, биш һалдатҡа һәм ике ҡарсыҡҡа, бер төркөмбоевиктар һөжүм итте.

Ҡарсыҡтарҙың береһе шундуҡ ергә һырыҡты – быуындары бушап, икенсеһе,ике ҡулын йәйеп, беҙҙең һалдатты, Сашокты, ҡапланы – буйға иң бәләкәйен. Улта нылған йырсы Эдит Пиаф хаҡында, Париж урамдарында йырлап йөрөгәнбаш та, ә сәхнәлә, буйға бәләкәй булғанға Турғай тигән псевдоним алған, фран 6цузса Пиаф инде, тип, һөйләргә ярата ине. Үҙенә йәбеште лә ҡуйҙы: СашокПиаф...

Ҡарсыҡ ике арала тора, Сашок уға: «Уйди, бабушка!» – ти, боевик: «Кит, аңраһа рыҡ!», – тип аҡыра. Барыбер атышмай мөмкин түгел дәһә (һуғыш, ҡәһәр һуҡ 6ҡы ры!), ике яҡ та ҡапма6ҡаршы автоматтан сират бирҙе. Ҡарсыҡ, ҡулдарын һа 6ман йәйгән килеш, бәпкәһен ҡурсалаған инә ҡоштай, сайҡалып салҡатан ауҙы,дошман йөҙө менән алға һөрлөгөп барып ятты. Пуля Саша Пиаф тың яурынынҡыя сыйып ҡына үткән – ул дошманға, ҡарсыҡҡа тейҙермәҫтән, ҡы рыйҙанатҡан, ә теге – ҡарсыҡтың кәүҙәһе аша...

Айгиз артына йәшенгән Хасбулаттың ҡото осоп ҡысҡырғанын да ишетә, туҡ тау 6һыҙ ата һәм шул уҡ ваҡытта алыш барышын да күҙ уңы нан ысҡындырмай. Дош 6мандарҙың алҡымына барып йәбешерҙәй, шундай үс ҡай най уның йө рә ген д ә, ул


үстең тауышын, бойороғон ишетә ул хатта: үлтер, юҡ ит, ҡырып һал! Заринаөсөн ҡон ҡотҡоһо шаша егеттең булмышында. Әммә уға ышыҡланған балааҡыл ға өндәй, мәргән атырға, дошманды яҡын кил тер мәҫ кә ҡуша. Ҡаушап ҡал 6ған йә нәфрәттән сабырлығын юйған бәғзе һал дат тар ҙың ҡайҙа етте шул яҡ ҡаут сәсрәтеп, дошман уртаһына инеп китеп башын һал ға нын да күргеләне ләһәул.

Алыш оҙаҡҡа барманы. Һауаға беҙҙең ике вертолет күтәрелгәнен күреп, дош 6мандар ер тишегенә төшөп киткәндәй юҡ булды, өсәүһенең кәүҙәһе зыярат ҡап 6ҡаһы алдында ятып ҡалды.

Айгиздәр, ҡәбер ҡаҙып, мәрхүмә ҡарсыҡты гүр ҡуйынына һалды. Иҫән ҡал 6ған әхирәте уны шартына килтереп ерләй алмағандары өсөн Алланан яр лы ҡауһораны, буғай. Шым ғына ясин сыҡты. Заринаға ла шул сүрәне уҡығайны ул.Хәҙер Айгизгә был шөһрәтле сүрәнең һүҙҙәре таныш. Ә ҡарсыҡтар бая, икеһе ләиҫән саҡта, зыяратҡа инер алдынан уҡылғанын ул яттан белә – «Әл6Фатиха»:Әғүҙү биллаһи минәш6шәйтанир6рахим. Бисмиллаһир6рахманир6рахим... Ра би 6ға өләсәһе ошо доғаны уҡый ҙа, үҙен үҙе битәрләп алыр ине: «Әй, Раббым, бү тәндоға белмәйем, ғәфү ҡыл, ихласлығым менән уҡығанымды ҡабул ҡыл», – тип.

Әлеге ҡарсыҡ, мәрхүм ҡәүемдәштәре яғына ымлап, уларҙы ерләүсе табылыр,тигәнде аңлатты, алыҫҡа ҡул иҙәне, йәнәһе, анау яҡта. «Шәһиҙәләр...» – тигәненшы бырлап ҡына әйтһә лә, Айгиз ишетте, аңланы: Зарина менән баяғы вафатҡарсыҡтың һуғыш ҡорбаны булыуҙарын, шәһит үтеүҙәрен әйтеүе. Инәй ҡаҡсакәүҙәһен йәлпелдәтеп китеп барыуға, һалдаттар ҙа ҡуҙғалды. Шул мәлде Айгизҡалаҡ һөйәге аҫтына осло нәҙек бысаҡ ҡаҙалғандай тойҙо. Бысаҡ тиһәң, атыута уышы яңғырағандай итте. «Автоматтарын һалдырып алғайныҡ таһа...» – типуйланы ла ҡап6ҡара упҡынға төшөп китте, гүйә.

Поста аңына килде. Күкрәген уратып бәйләгәндәр, укол һалғандар ҙа вер 6толет саҡырғандар. Күҙе менән эҙләгәнен тапты – Хасбулат бында ине. Вер то леттауышы ишетелгәс тә, командирынан үтенде, малайҙы ла бергә ебәрегеҙ, тип.

– А потом его куда? Тебя, скорее всего, домой отправят, после лечения.– Домой с собой заберу. Я обещал. Ей...Вертолет Айгизде госпиталгә алып барып тапшырҙы. Уға сытырман йә беш 6

кән Хас булатты ла – бәләкәс кенә малайҙы, ҡайҙа итһендәр. Пуля арҡанан инеп, ҡабырға һөйәген сарпыулап туҡтаған икән. Умыртҡаға

йә нәш кенә үткән. «Бәхетең бар. Юғиһә, инвалид булып ҡалыр инең, егет»,–тигән хирургҡа ни тип әйтергә лә белмәне Айгиз. Һуғышта бәхет менәнбәхетһеҙлек, йәшәү менән үлем, Сиам игеҙәктәреләй, ҡушлап йөрөйҙәр, буғай.

Айгизде артабан Мәскәүгә, унан, комиссовать ителгәс, тура Баш ҡорт ос та 6нына оҙаттылар. Хасбулатты унан айырырға теләүсе табылманы әлдә. Өфө аэ 6ропортына килеп төшкәс, танауына асфальт еҫе, ҡолағына ҙур ҡаланың шау6шыуы килеп бәрелгәс, егеткә әллә нимә булды: тыныс берәй урынға барыпһыйын ғы һы, йәшеренгеһе килде. Уға хәҙер автовокзалға барырға, Нефтекамағабилет алырға кәрәк. Ата6әсәһен, ағаһын, тыуған ҡалаһын һағынған. Әмәлгә та 6ян ғандай, шул саҡ күҙенә таныш автобус салынды, юл ыңғай аэропорттан дапас сажирҙар алырға килгәндер. Йәйҙең йәйе уға ултырып Толпарлыға бара инебит. Ана, шофер ағай, Айгизде танып, ҡуҙғалған еренән туҡтап, ишеген асты,ҡул бол ғаны. Айгиз Хасбулатты етәкләп алды ла автобусҡа инеп ултырҙы.

– Сволочь! – Әмин абыйҙың ҡырҡа тауышына терт итеп ҡалдым. Айгиздеңһөй ләгәндәрен үҙемсә күҙ алдыма килтереп, эсемдән генә һүрәтләп ултырыуымине. Ҡапыл арындым был халәтемдән. Уңарсы абый теге кабинетынан беҙҙең


янға үҙе лә ярһып килеп сыҡты: – Салман Радуев Гудерместы баҫып алған. Балатабыу йортондағы йөклө ҡатындарҙы, яңы тыуған сабыйҙарҙы заложник иткән.Сволочь! Басаев та, Грозныйҙан һөрөп сы ға рыл ғас, Буденовскиҙағы дауахананыбаҫып ингәйне. Тапҡандар һуғышыр урын! Осо ла, ҡырыйы ла күренмәй былчечен яуының.

– Хәҙер унда, Басаевтар яғында, ялланған террористар күп. Ана, Хоттаб атлыбер ғәрәп ябай ялсы ғына түгел – полевой ко мандир. – Айгиз шулай әсенеп әйттелә туҡтап ҡалды: Булат, ҡобараһы осоп, оҙон керпекле ҡара күҙҙәрен шар асыпбеҙгә ҡарап тора ине. Нишләптер бала бүтән берәүгә түгел, Мәҙинәгә килепһыйындысы? – Апаһына, Заринаға, оҡшағанһың, – тине Айгиз, Мәҙинә аптырапҡалғас. – Ки леп ингән ыңғайы, әллә улмы, тип торҙом мин дә. Үҙ ҡулдарымменән ер ҡу йы ны на һалһам да...

Ҡайтырға сыҡтыҡ. Беҙҙе оҙатырға сыҡҡан Айгиз:– Нурия апай, килеп йөрөгөҙ, – тине лә, Мәҙинәгә текләп ҡарап, өҫтәп ҡуйҙы:

– Һин дә, йәме?– Ярар. – Мәҙинәнең тауышында өмөт һиҙелде. Уның йөҙө кил гән дәге ише

моңһоу түгел ине.54

Ошоларҙы уҡып сыҡҡас, ҡайтанан зиһенем, йөрәгем аша үткәргәс, ҡапылхәтер сөңгөлөнән бер йыр ҡалҡып сыҡты, беҙ уны, үҫмер саҡта, Әнкәләр осон да 6ғы бүрәнәлә ҡысҡырып йырлап та ултыра торғайныҡ. Ҡайҙан отоп ал ған быҙ ҙыр?

Хасбулат удалой, бедна сакля твоя.Золотою казной я осыплю тебя –Дам коня, дам кинжал, дам винтовку своюИ за это за все ты отдай мне жену...

Аҙаҡҡы юлдарын ике ҡат йырлайбыҙ ҙа көлөшәбеҙ. Иҫәүән булғанбыҙ. Бә хет 6ле булғанбыҙ – шуға йырҙағы фажиғә күңелгә ҡағылмаған. Ни тиклем генә сә 6йер булмаһын, был ят йырҙың үҙ романтикаһы бар: мөхәббәт, хыянат, үс... Һәм,ғәжәп, көйө ҡайғылы түгел, ә дәртле.

Иҫемә төшкәс ни, йырлап та ебәргәйнем шул. Ишек ҡапыл асылып ябылыуғаһиҫкәнеп, туҡтаным.

– Хасбулат6Булат түгел, апа жан, Сәлим мен. Калей сиз?– Хуш килебсиз, – тинем. Сәлимдең, бик тулҡынланһа, шулай үҙ лөғәтен ҡу 6

шып һөйләүен һынағаным булғас, ҡаршыһына атланым.– Хуш хабар йук, апа жан, Алтынай шамба көн сырхаулап китте, бөгөн як шам 6

ба... Фатих аға хәстәханала йук гаплашырга?– Үт, Сәлим, икәү гәпләшеп алайыҡ. Фатих ағайың Өфөгә киткәйне, се ми 6

нарға тип. Асияны ла күреп ҡайтмаҡсы бер ыңғайҙа. Икенсе курста уҡып йөрөйбит ҡыҙыбыҙ, мединститутта. – Әңгәмәсем ултырған еренән һикереп торҙо.Ниш ләргә белмәй, үрһәләнде:

– Ҡасан китте? Ҡасан ҡайта? Апа жан!–Бөгөн ҡайтыр, иртәгә –эшкә. Төшкө автобусҡа сығам, тигәйне. Бәс, сәғәт ни 6

сә, төш ауған, ағайың килеп тә төшөр хәҙер.Сәлим автобус туҡталышына йүгерҙе. Мин тамаҡ хәс тәр ләргә тотондом. Да 6

нияр нишләп һаман ҡайтмай, мәктәптә дәрес бөткәненә ҡасан? Ишбирҙе яны 6на һуғылғандыр, күп булһа, уныһына шәмбеһе лә юҡ, йәк шәм беһе лә – гелән эш 6тә. Ә беҙҙең малай юрист булырға хыяллана, шуға участ ко выйҙың ҡушайына әй 6лә неп бара. Ишбирҙенән былай, милицияның те рәк пунк тында, шул уҡ биналаултырған Сәмиғуллин эйәләштерә малайҙы, ваҡ6тө йәк йомошҡа йөрөтә, төрлө


рәс ми ҡағыҙҙар тултырырға өйрәтә. Ишбирҙе ағай ға бер апай, күршемдең та 6уыҡ тары түтәлдәрендә типсенеп, сәскән ор лоҡ та рымды, шытып ҡына сыҡ ҡанкөйө, тотош сүпләп бөтөргән, тип ошаҡ ларға кил гәй не, шуға ялыу яҙыштым,ти. Шунан ни, Сәмиғуллин мәсьәләне ки сектерергә ярат май ул, әлеге ҡатындытот ҡарлап, Даниярға, теге күршеләрҙе саҡыртып, ҡа ғыҙ тоттороп ебәргән. Йы 6йы лышҡас, ике яҡты ла тыңлағас, үҙенең ҡарарын әйт кән: йәшелсә баҡсаһы си 6ген үлсәп уртаға бүлергә лә һәр кемгә үҙ яртыһын тауыҡ кермәҫлек итеп ны ғы 6тыр ға! Юғиһә, административ сара күреләсәк – кә мен дә штраф!

Күршеләр шымтайып ҡына ҡайтып киткән, Сәмиғуллиндың ҡапылда ҡатыяза бирмәүенә ҡыуанып.

Ваҡытын бушҡа сарыф итеп йөрөмәй, эшкә күнегеүенән бигерәк, кеше та 6ныр ға, эрене ваҡтан айырырға ла өйрәнә, малайҙы тыймайыҡ, тине Фатих. Әмин нишләп ҡаршы төшәйем, ярай, атаһы, һинеңсә булһын, тип йөпләнем. Гу 6ля6Гөлсөм апайҙың ирен «әттәгенәһе» тигән бер генә һүҙе менән «йыуғанын» бө 6 тә ауыл белә ләһә – шуны иҫләп, «атаһы» тип өндәшкән һайын үҙемдән үҙемйыл майып та ебәрәм. Фатих иһә иреп китә – һиҙәм. Үҙе лә миңә «әсә һе» тип әйт 6 келәй, әммә «бәғерем»де ташламай, моғайын, шулай тигәненә наҙ ла ныуҙанбыуындарым бушап киткәнен тоялыр? Һа ман да...

Атаҡ! Нишләп йөрөйөм әле рәхәтләнеп6мәлйерәп, Сәлим менән Сәлимәнеңха фаһын онотоп, хаяһыҙ бер бәндәләй булып?! Дауаханаға шылтыраттым. Ундаде жур терапевт бар ҙаһа: духтыр Искәндәр, анауы Миләүшә Таштояҡтың элеккеире. Хайран ипле кеше булып сыҡты, Фатих ҡырҙа саҡта ҡуна6төшә дауаханалабула.

Шылтыраттым. Искәндәрҙең үҙенә эләктем. Баяғы хәлде аңлатҡайным, шун 6дуҡ, трубканы һалмаҫтан, ярҙамсы персоналға ҡуша башланы: «Баланы сроч нобында килтерергә, больница машинаһы, на всякий случай, районға сығырғаәҙер торһон! Лаборантҡаға шалтыратырға, немедленно килеп етһен, анализдаралыр ға!» Шунан миңә өндәште:

– Фатих Рамазановичҡа әйтерһегеҙ, надеюсь?– Будь уверен, – тинем дә, йылмайып, трубканы һалдым. Ул да булмай, ашы 6

ғып атлауҙан тыны ҡабынып Фатих килеп инде. (Сәлим уны ҡаршы алған, хәл 6де һөйләгән, тимәк.) Өфөнән алып ҡайтҡан әйберҙәрен ҡуйҙы ла кире сығабаш ланы. Һәм, ҡапыл боролоп килеп, ҡосаҡлап алды, ҡолағыма: «Һағындым,бә ғерем», – тип шыбырланы, ялт ҡына миңә зәңгәр күҙҙәренең ипкенен һирптелә эшенә йүгерҙе. Йөрәкте ҡабындырып...

Бер йылдан иллеһе тула, дәрт6дарманы ҡайтышмай әле йәремдең. Шул уй ҙан 6мы, көҙгөгә ҡарағым килде. Ҡараным. Әллә ни бирешмәгәнмендәй. Барыберйыл дар үҙенекен итә... Уф! Һыуытҡыста ҡуйы ҡатыҡ бар ине, шуны алып бит6ҡу лыма һыланым да диванға салҡатан төшөп яттым.

Баяғы Искәндәр, врачты әйтәм, ҡабат иҫкә төштө. Даниярым тыуған йылды,816ҙә, килгәйне ул беҙҙең дауаханаға эшкә. Балаҡатай районынан, сыуаш егете.Күп селек башҡорттар йәшәгән ауылдан, шуғалыр беҙҙеңсә апаруҡ һөйләшә.Исеме Александр, әммә килгән көндө үк уны, башҡорт хәтерендә һис юйыл ма 6ған Македонскийға һаплап, Искәндәр тип йөрөтә башланылар. Колхоз рә йесеПонимаешь Искәндәр менән бутарлығы булмаһа ла, «духтыр» тигәнен дә та ғыпебәрҙеләр. Ә бер мәлде ул Ҡушмөгөҙлө Искәндәр тигән ҡушамат менән йө рөпалды, ҡатынының хыянатсыллығы арҡаһында. Әҙ генә ваҡыт. Халыҡ уныһынтиҙ онотто, сөнки духтыр Искәндәр Толпарлының һөйөклө, абруйлы шәхесенәәйләнеп өлгөргәйне. Ай, шул Миләүшә менән бәйләнеп кенә яңы лыш ты егет.


Нишләтмәк, мөхәббәт ғали йәнәптәре шулай насип иткәс? (Ыңғай ғына инепкиттем хәтер урманына, сәхифәләр уралған йомғағымды һүтә6һүтә.)

...Улым менән декретта ултырам. Мин уҡығанда, былай ҙа йонсоноң, малайғаике йәш тулғанғаса мәктәбең көтөп торор, тине Фатих. Уҡыусыларымды, күп мейылдар бөртөкләп йыйып йыһазландырған кабинетымды, географиямды нисекһағынғанымды белһә икән ул! Астрономияны, Вафич әйтмешләй, кем ет те шулуҡыта. Һиҙмәй буламы минең болоҡһоуҙарымды, Фатих бер кисте әйтеп һал ды:

– Мәҙәниәт йортонда Халыҡ6ара балаларҙы яҡлау көнөнә арналған кисә уҙ 6ғарыла, иғлан элгәндәр. «Өфөнән танылған башҡорт шағирәһе Гөлсирен килә»тип яҙылған. Зөлфәрҙе күргәйнем, район үҙәгенән дә артистар буласаҡ, ти.

– Миләүшәлер – райондан, күп булһа, Ә Гөлсиренде сәхнәнән ишетке килә,шиғырҙарын оҫта уҡый торған.

– Барабыҙмы, әтеү? Бәпкә сығарған ҡаҙҙай, гелән өйҙә ултырып, йонсоп кит 6тең, әсәһе.

– Суҡышым ағарып, тәпәйем күгәрепме?– Әйтеп ҡуяһың ҡай саҡ, бәғерем...– Нимә кейерем икән, таҙарып киттем, халаттан башҡа әйбер һыймай хәҙер.– Костюм бәйләтеп ал, йәиһә тектер, көнкүреш комбинатының цехы үҙебеҙҙә

асыл ғанға күпме, һинең барып та урағаның юҡ. Сентябрҙә эшкә сыҡһаң, ба ры 6бер яңыртырға кәрәк өҫтөңдө.

– Сыҡһаң, тисе?! Сығам! Хәҙерҙән үк Даниярҙы йәсләгә йөрөтә башлайым,өй рәнә торһон.

– Мин ҡаршы түгел дәһә, әсәһе.– Һы...Иртәгәһенә кейем бәйләү цехына барып, заказ бирҙем. Ике көндә өл гөр төр бөҙ,

тинеләр. Үлсәмемде алып, «506се раз мер» тигәндәренә шаҡ ҡаттым. Тәпәш кенәкәүҙәм менән шуға барып еткәнмен. Мискәгә оҡшап торам, тимәк. Ғәр ләнепкиттем хатта, саҡ иламаным. Ҡай тыш лай, дауаханаға һуғылдым, унда Зөһрәнеңбүлмәһендә үлсәү бар. Үлсәндем. 74 кг! Ә миңә, буйым метр ҙа илле һи геҙсантиметр булғас, 55 – 606тан артығы кә рәк мәй. Абау, ике ботҡа яҡын ар тыҡ маййыйғанмын. Тағы илағым килде лә, тыйылдым. Баш бәләһе түгел дәһә.

– Нурия апа, хәсрәтләнмәгеҙ, диета яҙып бирәм, ике аҙнала таш лар һығыҙ, –тине Зөһрә. Әйтмәһәм дә, аңлап тора икән хәлемде. Бәс, күнәктән ар тыл ғанҡамырҙай ҡабарып, ишелеп торһон да берәүҙең кәүҙәһе, күрмәһенме? Күрә.

– Ташлармын? Нимәне? – Аңлап торһам да, шулай тип һоранымсы.– Артыҡ весыңды, тим. Бала менән ултырғанда ни, бөтәһе лә шулай һимереп

ала ул. Данияр имсәк ташланымы әле?– Ташлаттым, атлап йөрөгән баланы ни...– Улайһа, бөгөн эштән һуң индереп сығам диетаны, үҙ яйығыҙ менән баш лар 6

һығыҙ.– Иртәгәнән үк! – Әйтеүен әйттем дә, эсемдән шөрләп тә ҡуйҙым: тәүләп ҡы 6

ланыуым был йәһәттә.Сығып барғанда Фатихҡа тап булдым.– Билем беленәме? – тинем уға тоттом да.– Хәтерем яңылышмаһа, ошо тирәлә ине шикелле ул. – Шулай тине лә Фатих,

уйын ға һабыштырмаҡ, билемдән ҡосаҡланы.– Кит, кеше күрһә... Мискәнең дә мискәһенә әйләнгән бисәһен ҡосаҡлап тора,

тип аптырарҙар.– Эшкә сыҡҡандың тәү ге көнөнән нәҙегәйә башлаясаҡһың – әйҙә, бәхәс лә шә 6

йек!


Мәктәп тормошо үҙенең ҡуласаһында зырылдатып әйләндерергә тотонһа, ғә 6жәп тә түгел уныһы. Әммә уғаса ярты йыл ошолай кәмһенеп йөрөргәме, юҡинде – ғәрсел «үҙем» шулай сәмләнде булыр.

Кискеһен Зөһрә «Меню» тип яҙылған ҡағыҙ тоттороп китте. Икмәкте миңәөсләтә әҙерәк ашарға, май6ҡаймаҡты ҡыҫҡартырға, күберәк йәшелсә менәнтуҡ ланырға тура киләсәк икән. Асҡа ҡаҡланыу түгел дәһә. «Йәйәү йөрөргә, кө 6нө нә кәмендә өс саҡрым» тип тә әйтелгән. Уныһын инде булдырам. Өй эсендәкә ләп һалыуым ғына ла шунан кәм булмаҫ. Ихатала ла эшем етерлек, мал аҫы 6рай быҙ ҙаһа, ауыл интеллигенцияһы тигәс тә, аҡ һөйәк түгелбеҙ. Ҡыҫҡаһы,тәүәк кәл ләнем.

Ә байрам кисәһендә иҫтә ҡалырлыҡ нәмәләр байтаҡ булды. Гөлсирен «Са ман 6таға яуап» тигән оҙон шиғырын уҡыны. «Кем ул Саманта?» тип берәү ҙә һора 6май, сөн ки был 10 йәшлек кенә ҡыҙыҡайҙың, Америка мәктәптәренең бе 6реһендә уҡып йөрөгән баланың, Юрий Андроповҡа яҙған хатын баҫма мат буғат,радио6те левидение яҙҙан бирле сурыта. Уның фотоһы район гәзитендә баҫылды,йөҙө лә таныш. «Һеҙ һуғышҡа ҡаршымы, юҡмы?» – тип һораған кескәй аме ри 6кан ка со вет дәүләте етәксеһенән. Иң ғәжәбе – Андроповтың Самантаға яуап би 6реүе! «Һин ҡыйыу һәм саф күңелле ҡыҙыҡайһыңдыр, хатыңа ҡарағанда...» – ти 6гән һүҙ ҙәр яҙып, Генсек уны СССР6ға ҡунаҡҡа саҡырған.

Гөлсирен ошо ваҡиғаны йөрәгенә шул тиклем яҡын алған, ялҡынлы һүҙҙәртапҡан – тыңлап бөткәс, халыҡ аяғүрә баҫып ҡул сапты. Ә минең күңелем Са 6ман таның хатына шунса ҙур иғтибарҙы сәйәси кампания тиеберәк ҡабул ит кәй 6не. Әмин абыйҙың йоғонтоһомо – йөрөтәләр баланы, ҡурсаҡтай итеп, театр уй 6най ҙар, тип мыжығайны ул. Брежневтың минең уҡыусыма, Туҡтаровҡа, яуапбирмәүе лә иҫкә төштө...

Сәхнәгә бер мәл сиған ҡыҙҙары бейеүен башҡарырға Миләүшә сыҡты. Тында алмай тамаша ҡылдыҡ. Уның үҙебеҙҙең Толпарлыныҡы икәнен оноттоҡ. Күҙбәй ләп, ҡаныбыҙҙы ҡыҙҙырыусы сибәрҙең сиған ҡыҙы Кармен булыуына ышан 6дыҡ та ҡуйҙыҡ – ана ниндәй ул сәнғәт ҡөҙрәте! Аһ! Өйөрөлә, ут6ялҡын булыпдөр ләй, дерелдәгән яурындарынан, тирбәлгән түштәренән дәрт эркелә, үткерҡа раштарынан осҡон сәсрәй. Ялтыр беләҙектәр кейгән матур беләктәрен ебәкеңдәр берсә аса, берсә ҡаплай, бармаҡтары күбәләктәй талпына. Ә осалары...ым һындыра, талсыҡтырып саҡыра! Ҡатын башым менән мин шул халәткә сум 6ған да, ир6ат ни кисерәлер?!

Сираттағы сығышты иғлан иткәндә Зөлфәрҙең тауышы әллә ҡарлыҡҡан, әлләсаҡ ҡына ҡалтыранғандай ишетелде. Миләүшәне яратты лаһа егет бер осор, тикшул елгүтәндең (Земфира дуҫымдан отҡан һүҙ таман булыр) йөрәген яулайалманы. Күпмелер ҡаңғырып йөрөнө лә, һөнәренә әүрәп, элеккесә асыҡ йөҙлө,йор һүҙле Зөлфәргә әйләнде. Гармунда уйнай, ҡурай тарта, үҙе ойошторған ан 6самблдә йырлай, бейергә лә булдыра. Әммә иң ҙур маһирлығы – пьесаларҙа уй 6нау. Лирик геройҙың үҙе булып әүерелә лә ҡуя. Шул һәләте менән дә Толпарлыбик һөйһөнөп бөтмәгән уҡытыусы ҡыҙҙың күңелен иретте шикелле. Инглиз те 6ле нән уҡыта ине, текәрәк, мәктәпкә ҡыйып ҡарағыһыҙ бөхтә итеп аҡ кофта, ҡа 6ра кос тюм кейеп килер, сәсенә лә үҙенсә бер прическа яһап йөрөр ине уныһы.Бар ҡиәфәте менән, әйтерһең, һеҙҙең арала мин – бүтән, буҫтауым башҡа, тип иҫ 6батлай. «Ун беренсе синыфтан бер малай уға ғашиҡ булған, имеш» тигән хәбәр ҙәтаралып алды бер мәл. Малайҙың әсәһе: «Ул уҡлау йотҡан мәрйәгә нишләп ми 6 нең улымдың күҙе төшһөн!» –тип әрепләшеп тә йөрөнө. Мәрйәлеккә мәрйә тү гелине, Өфөлә тыуып6үҫкән башҡорт ҡыҙы, урыҫ мәктәбендә уҡығас, беҙ ҙең сәһөйләшергә ихласлығы әллә ни юҡ. Инглиз теле уҡытыусылары, ғәҙәттә, дә рес те


инглизсә6русса алып бара, шулай ҡулайыраҡ, күрәһең. Быныһына беҙ ап 6 тыраманыҡ. Ыҫпай кейеменә, ҡырыҫлығына ла күндек, әкренләп. Сит тел уҡы 6тыусылары ауыл мәктәбендә торламай, ваҡытлыса күренешкә түҙергә була ла һа,тинек. Әммә Адель Мирасовна Толпарлыға ғүмерлеккә килгән булып сыҡ ты.

Ғәжәп ҡыҙ ине ул. Ысынлап та. Шул кисәлә биш егет «Ҡара юрғам» тигәнйырҙы башҡарҙы. Бәс, берәү, йыр бөтөр6бөтмәҫтән, сәхнәгә һикереп менде ләур тала торған Зөлфәргә сәскә тотторҙо. Беҙҙә ундай ғәҙәт бар ҙа, ан сам бл дә 6геләрҙе айырып баһалауҙы күргәнебеҙ юҡ ине әлегәсә. Баҡһаң, Адель Ми ра сов 6на лаһа! Егеттәр, халыҡ геүләп ҡул сапҡас, тағы бер йыр башҡарҙы, Зөлфәргөлләмәһен аҙаҡҡаса тотоп торҙо.

Иртәгәһенә ишеттек: англичанка сәхнәлә беҙҙең егеттең ҡолағына «Ай лавйу!» тип шыбырлаған. Ә Миләүшәбеҙҙе духтыр Искәндәр оҙата барған. Тәүге хә 6бәргә илтифат бирелмәне, Адель Мирасовнаның сәйерлегенә япһарылды. Ә бынаикенсеһе уңлы6һуллы тикшерелде. Таштояҡҡа 29 йәш икәнлеге хисап лан ды,духтырҙың ике йәшкә кесерәк булыуы асыҡланды. Ахырҙа халыҡ, әрәм генә итеринде ул Аҡназар ҡыҙы духтырыбыҙҙы, тип аһ орҙо. Сит яҡтан килгән берәү үҙе 6некенән яҡын булып киткәнме Толпарлыға?! Ә бит ауыл юҡҡа ха фа лан ма ған...

Ошо урында юллап ҡына алған хәтер һуҡмағым өҙөлдө. Фатих ҡайтып ингәндә ҡысҡырып телефондан һөйләшә:

– Первичный. Клещевой энцефалит, похоже на то. Анализ крови? Конечно!Лей коцитоз, лимфопения. Гиперемия зева. Дежурный врач быстро сре а ги ро 6вал, знаете, он специалист, каких поискать! Больную отправили, скоро у вас бу 6дут. Прошу, соберите консилиум, не мне вас учить. Единственный ребенок,поздний – родители в панике, поймите...

– Талпан ҡаҙалғанмы? Ай... – Ныҡ борсолоп киттем Сәлим менән Сәлимәөсөн, бер бөртөктәре иҫән булһын инде.

– Начмед менән һөйләшеп алдым. Машина оҙаҡламай барып етә, тинем. Сә 6лим бала менән ултырып китте, Сәлимә апайға укол һалырға тура килде, әле улЗөһ рә янында.

– Олоғайып ҡына тапҡан балаһы...– Күпме икән уларҙың йәш араһы?– Биш6алты ғына барҙыр. Сәлимә апай Мәүлиҙәнән дүрт йәшкә, ә Мәүлиҙә

минән бер йәшкә өлкән, Сәлимдең Мусаға ағай икәнен беләм, ике6өс йәшкә, әМусаһы минән дүрт йәш самаһы кесе. Вәт.

– Высшая математика, ҡыҫҡаһы.– Ниңә төпсөнәһең? Йәш айырмаһы бер6береһен яратҡан кешеләр өсөн мө 6

һим түгел, минеңсә.– Минеңсә лә. Башҡа уй борсой. Сәлимә апай Алтынайҙы ҡырҡты үткәс тап 6

ҡан. Ҡыҙыҡайға ун йәш. Бүтәнде таба алмаясаҡ.– Ҡурҡытма, Фатих! Йөрәккә шом һаласы, кит!– Китәм. Тамаҡ ялғап алам да эшкә барып әйләнәм. Искәндәр үҙе лә юл лан 6

ғай ны районға, нимәләр асыҡлап ҡайтыр икән, тим. – Шулай һөйләнгән аралаФа тих, ниһайәт, миңә иғтибарлап баҡты ла шарҡылдап көлөп ебәрҙе: – Ниш 6ләттең битеңде, Нурия? Әллә ҡатыҡҡа буялған?

– Онотҡаным даһа, абау, шул килеш кеше араһына сығып китһәм.Сәй эстек. Бая иҫләп ятҡандарымды һөйләп алдым. Фатих һығымта яһа 6

ғандай итте:– Кемдең кем йәре булырын Күктәр хәл итә, тигәне дөрөҫтөр. Адель Ми ра совна

Әҙилә булып китте, ауылдың һөймәлекле килененә әйләнде. Миләүшә ниҙәркүстәрҙе, шундай аҫыл егеттең ҡәҙерен белмәй, иҫәүән. Ышан был ҡатын6ҡыҙға...


Шул саҡ, һиҫкәндереп, телефон шылтыраны. Трубканы алған Фатихтың эр гә 6һенән китмәйерәк торам, Алтынайҙың хәленә ҡағылышлы хәбәр түгелме икән,тип. Фатих ара6тирә башын ҡаҡҡылап тыңлай, үҙе бер һүҙ өндәшмәй. Йөҙө бы 6лай тыныс һымаҡ?

– Йә, әйтә һал!– Әсәһе, сығырыңдан сыҡма. Алтынайға диагнозды дөрөҫ ҡуйғанбыҙ, ва ҡы 6

тында тейешле ярҙамды күрһәткәнбеҙ. Кризис тағы 263 көн барасаҡ, әммә ба 6лаға ҡурҡыныс янамай. Йүнәләсәк!

Иремде ихластан ҡосаҡлап алдым, нишләтергә белмәй, өлтөрәп китеп, яңаҡ 6та рынан һөйҙөм – шулай аңлаттым рәхмәтемде, ҡыуанысымды.

Шул мәлдә кемдер тамаҡ ҡырҙы. Данияр икән, шым ғына ингән дә йылмайыпҡарап тора, олоғайып килгән ата6әсәһенең былай ҡыланыуы уға ҡыҙыҡтыр.

***

Фатихтың «Миләүшә ниҙәр күстәрҙе...» тигәне һауала эленеп ҡал ғай ны, шул,башыма килеп төшөрҙәй булып, йәнемде көйҙөрҙө лә торҙо. Оно толмай ҙаһа!Ахырҙа, иртәгәһенә дәресем юҡ, ирем дежурҙа булған бер кисте, мал6тыуарҙытәрбиәләп аҙбарға индергәс, өҫтәл артына барып ултырҙым да ал дыма өр6яңыдәфтәр һалып, бынан ун ике – ун өс йыл алда, мең туғыҙ йөҙ һик һән өстә, үткәнваҡиғалар йомғағын һүтергә тотондом. Күптәнге асыуым яңы нан ҡабарғайны,шуғалыр «Таштояҡ» тип исем ҡуйҙым дәфтәр тышына башта, шу нан унытанымаҫлыҡ итеп һыҙғаҡлап, яңыса атаным – «Әсмә». Бә йән дә рем дә, әлбиттә,әхирәтемдең исеме үрелә килде һәм ул быға лайыҡ та. Ә был дәфтәрҙә Әсмә –төп герой, яҙыусы булһам, шулай тиер инем.

...Шул уҡ йәйҙе Зөлфәр Әҙиләгә өйләнде. Имеш, егет уйынлы6ысынлы ғына,инглизсә берәй йыр өйрәтегеҙ әле миңә, тигән икән, ҡыҙ «О кей» тип уның ҡо 6са ғына ташланған да өйөнә тағылып барған. Уф, шулай үҙенекен күтәреп, яттытүбәнәйтеп ҡуя ҡай мәл толпарлылар. Бына тигән уҡытыусы ҡыҙ беҙҙең егеттетиң күргән, тиһәләр ни була?

Миләүшә ары ташланды, бире ташланды, Зөлфәрҙән ҡолаҡ ҡаҡҡас, аҙнаһа йын ҡайтып, ғаиләһен боҙорға ла маташып ҡараны, булдыра алманы. Әҙиләғо рур булып сыҡты, көнләшмәне. Әллә һиҙҙермәне? Ә Зөлфәр анау уҡыусы ба 6ланан ҡыҙғанып алған, ти, ҡатынын. Уныһы ла, имтиханға әҙерләнергә ярҙамите геҙ, апа, тип өйҙәренә кәләп һалырға тотонған шул. Уҡытыусыһы, бер нигәҡарамай, ваҡыт табып, сәғәттәр буйы инглизсә һөйләшкән, хатта йырлашып ул 6тырған уҡыусыһы менән. Кешеләр һағайҙы, күҙәтте, ҡапылда хөкөм итмәйерәктор ҙо. Ә инде теге егет остоғо университеттың сит телдәр факультеты студентыбулып киткәс, Әҙиләне маҡтап, бәғзе ләститселәрҙе фашлап бер иттеләр. Зөл 6фәр ҙең көнләшеүе иһә файҙаға ғына булған: бөтә иғтибары ҡа ты нында, Ми ләү 6шәгә иҫе лә китмәй. Сәмләнде6сәмләнде лә, Таштояҡ сигенде. Шу нан дух тыр Ис 6кәндәрҙе үҙенә ҡаратты. Холҡон яратмаһам да, ҡабатламай хәлем юҡ: Ми ләү 6шәнең бейеүенә дәрте ҡуҙғалмаған ир һирәктер. Тик ауылда уны кә ләш итергәтеләүсе табылманы.

Искәндәр иһә яратып өйләнде Миләүшәгә. Загслап, туйлап. Дауахана эр гә һен 6 дәге элек беҙ ҙә күпмелер йәшәп алған йортта донъя ҡорҙолар. Инде ба ҫы лыр былМиләүшә, тиһәк, ҡайҙа ти! Үҙебеҙҙең мәҙәниәт йортона худрук итеп ҡуй ҙылар, юҡ,торламай ауылда, район үҙәгенә оздойоп сыға ла китә, теге6был сә бәп табып.«Ирен һанға һуҡмай, өҫтөнән йөрөй» тигән хәбәр ҙә оҙаҡ көт төр мәне.

Күпмелер шулай елгүтәнләнде лә Толпарлыны шаҡ ҡатырырлыҡ хаслыҡ ҡыл 6ды Таштояҡ.


...Көҙҙөң йылы бер кисе – август башланып ҡына тора. Эш6көшөмдө бер са маослап, баҡсаға сыҡҡан тәҙрәне асып, һауа һулап ултырам. Ялан кәртәләгеһыйырҙың мышнап тын алғаны ишетелә, шул яҡтан йәш бесән, яңы һауған һөтеҫе аңҡый. Һиллек. Һыуы мөлдөрәмә тулы мискәгә эргәһендәге сейә ҡы уа ғынанһыңар емеш өҙөлөп төштө, «суп» итеп ҡалды. Өлгөрөүе еткән, тимәк. Емеш тә,бер үк ботаҡтағыһы ла, бер ҡояш аҫтында ла, төрлөсә бешә – был саҡ ҡы наиртәләгән. Комбайн гөрөлдәгәне ҡолаҡҡа салынды: элекке Малик бай ба ҫыу 6 ҙарында ужым арышын уралар. Бойҙайға төшмәгәндәр әле – ишелеп уң ған, ти.Малик олатай хазиналай итеп һаҡлаған орлоҡ хәҙер Башҡортостанда дан ал ды.Ҡаты сортлы бойҙай, тиҙәр. Йәшергән еренән тапһалар утыҙынсы йыл дарҙа,Себер һөрөрҙәр ине. Ҡурҡмаған, мираҫ итеп ҡалдырған. Агроном бул ма һа ла,ҡәҙимге игенсе тәжрибәһе, тойомо менән һайлап6барлап, күпме йылдар кү 6 ҙәтеп, сорт килтереп сығарған. Ә Понимаешь Искәндәр ағай уны төпкөл ба ҫыу 6 ҙарҙа Аҡназар ағайҙан рөхсәтһеҙ сәсеп, һынап ҡараны. Иң башта мәктәп баҡ са 6һында кескәй түтәлдә үҫте әле ул бойҙай... Ҡапыл Ленинград блокадаһындағыас лыҡ, шул фажиғә эсендә лә махсус лаборатория фондында бер бөртөгө лә са 6рыф ителмәй һаҡланған сортлы иген, бәрәңге орлоҡтары хаҡында уҡы ған да 6рым иҫкә килеп төштөсө! Эшләгән кешегә – 250, бүтәндәренә 125 грамм ғынаик мәк бирелгән шарттарҙа…

– Ҡыҙый! – Күңелем тулып иларға етешеп ултырған еремдән ҡапыл тертләпбо ролоп ҡараным:

– Әсмә? Нимә булды?! – Әшрәфте тоттом! Хыянат өҫтөндә...– Уф, әхирәткәйем, һантыйландыңмы әллә? Тоттом, тисе... Нисек, бәс, кем

менән?– Таштояҡ...– Һөйлә!Әсмә, күҙ йәшен сығармай, әммә тауышы һулҡылдап, өҙөлөп6ялғанып, һөй 6

ләй, ә мин, ышаныр6ышанмаҫ, күңелемдән, хатта ки күҙ алдымдан үткәрәмуның башынан кискән хәлде.

...Һыҙа буйында комбайн тора: моторы эшләмәй, фаралары һүндерелмәгән.Ошон да, ауылға терәлеп тигеләй ятҡан әүәлге сөгөлдөр баҫыуына, сәсеүәй лә неше технологияһы тип, быйыл арыш сәскәйнеләр. Сөгөлдөр ваҡытлысаАҡ бе йек яғына күсте.

Кескәй генә йылғасыҡ ярында һыҙыҡҡа теҙелгәндәй тигеҙ баҫып тирәктәр үҫ 6кән, шуға Һыҙа буйы тигәндәрме? Һыҙа аръяғында – йомро аҡлан, ул сабынлыҡөсөн тотола. Шул аҡлан ауыҙында кемдер усаҡ яҡҡан, тирәктәр араһынан ял 6ҡын телдәре ап6асыҡ күренә.

Әсмә, аяҡ аҫтына ла ҡарамай, таҡыр юлда абына6һөрөнә, әлеге усаҡ яҡ 6тыһына йөҙ тотоп китеп бара. Эңер ҡуйырып, үләндәргә ысыҡ һарылған мәл.Әллә Әшрәф, ут тергеҙеп, йылынып алырға булдымы? Төштән һуң арышты урыпбө тәм дә, комбайнымды МТС ихатаһына ҡуям, иртәгә, бойҙайға төшөр ал ды 6нан, ҡараштырып, йүнәткеләп алаһым бар, тигәйне, эше бөтмәҫтән, боҙолоп ул 6ты рамы? Төнөн булһа ла, ослап ҡайтайым был баҫыуҙы, тип тотҡарланғанмы?Аша рына ла, иртә ҡайтам, тигәс, мул һалмағайны, асыҡҡандыр инде...

Төрлөсә фаразлап, Әсмә шоссенан һуҡмаҡҡа боролдо, комбайн торған яҡҡа.Баш тараҡ төнгө һунарға сыҡҡан ваҡ йәнлектәрҙең үлән араһында ҡыштырҙапйө рөштөрөүен, терпе теркелдәүен шәйләй, өкө ухылдауын ишетә ине, бара тор 6ғас, ҡолағына музыка салынғандай итте. Булмаҫ та? Әммә көй һаман асы ғы раҡ


ише телә, көслөрәк яңғырай, усаҡтағы киҫәүҙәрҙең сытырлауы ла ҡу шы лып ала.Әллә бейеү көйө?!

Ярабби! Һыҙа шишмәһен һикереп кенә сығып, тәпәш ярҙан күтәрелгән Әс мә 6гә көтөлмәгән күренеш асылды: усаҡ тирәләй икәү ултыра. Береһе, арҡаһынанта нып тора, – Әшрәфе. Уның янында кем? Ҡатын6ҡыҙ?! Ана, ул шырҡылдап кө 6лөп ебәрҙе, һәм Әсмә шундуҡ аңғарҙы:Таштояҡ.

Был хәлдең төш түгел, ә ысынбарлыҡ икәненә һаман ышанып етмәгән ҡатын,ба шы әйләнеп китеп, тирәккә барып терәлде. Һәм тегеләргә шаҡ ҡатып ҡарапторҙо ла торҙо. Әйтерһең, уға спектакль күрһәтәләр.

Әшрәфтең өнө лә сыҡмай, ә Таштояҡ туҡтауһыҙ нимәлер һөйләй, көлә. Бынабер мәл ул йылдам хәрәкәт менән һикереп торҙо ла махсус алып килгән маг ни 6то фонының тауышын көсәйтте, Әшрәфте усаҡтан арыраҡ әйҙәне. Уныһы торопбаҫ ты, бер6ике аҙым атланы ла туҡтаны. Таштояҡ ҡыҫҡа ғына үлән үҫкән бертөшкә барып баҫып, талғын көй ыңғайына һығылмалы кәүҙәһен уйната баш 6ланы. Ҡулдарын аҡҡош ҡанатылай тирбәлдерҙе. Көйҙөң ритмы шәбәйә барҙы,Таштояҡтың хәрәкәттәре лә шул ыңғайҙа ҡыҙа барҙы, ҡыҙа барҙы. Йыландайбор ғоланған йор кәүҙәһе Әшрәфкә яҡынайҙы, ирҙең ике ҡулынан алып, берсәүҙе нә тартты, берсә этәрҙе, уныһы йәнһеҙ бер һындай торғас, саҡ ҡына алы 6ҫайҙы ла усаҡ утынан һикергән осҡондай өйөрөлөргә тотондо. Сәстәре та ғалыпкит те, урман ҡыҙы Әсмә уны шул минутта ҡара бауыр төлкөгә лә оҡ шатып ҡуй 6ҙы. Күҙе шулай күрҙе, ә күңеле Таштояҡты албаҫты тип юраны. Эс тән ҡайнап,бына6бына атылыр вулкан кеүек был албаҫтының хәрәкәттәре. Һәм... атылды!Иҙеүе ныҡ асыҡ, еңе юҡ, кендегенән өҫтә торған һылашма коф та һын сисмәһә ләбула: тотош тәне үтә күренә, әле бала имеҙеп ҡарамаған йомро тығыҙ түштәрекүҙҙе арбай. Ҡыҙыштырыуҙың ахырғы нөктәһе был түгел икән әле! Бейеүсе ҡа 6 тындың елфер итәге уның талмаҫ ҡупшы аяҡтарын ялт6йолт асҡылап күр һәтте6күрһәтте лә, бер мәл, әллә төймәһе өҙөлдө, һыпырылды ла төштө – һом ғол кәүҙәинде талғыныраҡ бәүелә башланы. Шунда ошо тамашаны ҡым шан май ҡарапторған ир ҡырҡа хәрәкәтләнеп бейеүсе янына атланы һәм гөрҫ итеп ба рыптубыҡланды, усаҡ яҡтыһында әкиәти алһыу мәрмәр һын булып кү ренгән ҡа 6тындың аяҡтарын ҡосто.

Әсмә ҡысҡырып ебәрҙе. Асырғанып яр һалды, яралы януарҙан кәм түгел инеуның һыҙланыуы был минутта. Тик тауышы баҫыуҙы һиҫкәндермәне, теге икәү 6ҙе тертләтмәне. Сөнки ишетелмәне. Сөнки Әсмәнең ауыҙ асыр, өн сығарыр хәлеюҡ, ә бары күңеле ғазап урғытып һөрәнләне. Ә Таштояҡ тантана итте, Һыҙа буй 6ҙарын яңғыратып көлдө...

Әсмәнең тауышы туҡтап ҡалғас, пәйҙәләр юғалды. Әммә байтаҡ ваҡыт иҫәң 6ге рәп ултырҙым, шулай тетрәндем.

– Ҡыҙый, көймә ул тиклем! – Әхирәтем мине үҙе йыуатып тора лаһа. – Ләй сә 6нем де имеҙеп кенә йоҡлатып киткәйнем, йә илап ятыр, өлкәндәрен уятыр... Би 6шәү ҙәр. Ай, ҡыҙый... Башым тубал булды, бәғерем туңды. Ярай, ҡайтайым.Эсемде тағы кемгә бушатайым, Нурия, әлдә һин бар. Ни ҡылайым икән хәҙер?!

– Ашыҡма. Күтәрелеп6бәрелмәй тор, әхирәт. Бергәләп уйлашырбыҙ.– Ә һин, ҡыҙый, абай бул, Фатихыңды тартып алмаһын берәй албаҫты. Ана,

Әш рәф! Яратам, тип анттар биргәйне...– Эйе. – Шулай ғына тинем. Тел осомда «Башымдан көлһәме, күрһәтермен

мин ул Фатихҡа күрмәгәнен!» һымағыраҡ һүҙҙәр эленеп тора ине тороуын. Әсмә ҡайтып китте. Өйөндә, бала6сағаһын күргәс, тыныслана төшөр. Ә миңә


нишләргә? Әхирәтемдең был ауылда, был донъяла, хатта ки Йыһанда ми нәнбашҡа таянысы юҡ таһа.

Фатих, төнгө берҙәрҙә генә йоғормон өйгә, бер пациентыбыҙҙы даими кү ҙә 6тергә тура килә, тигәйне. Барыбер уны көтөп, күҙгә йоҡо кермәйәсәк. Тегеләрһа ман шундамы икән? Тәүәккәл, ғәрсел «үҙем»де тыя алманым, киттем Һыҙа бу 6йына. Йортобоҙ ауыл осонда, дауахана ҡырында, баҫыуға алыҫ та түгел. Ғи шыҡ 6тары ҡыҙыу булһа, тиҙ генә айырылышмаҫтар...

Усаҡ яна әле. Музыка ишетелмәй. Бәлки, ишетмәйемдер, сөнки ҡолағымдаяр һыған ҡаным шаулай. Комбайн янынан үтешләй кабинала бер һынды күр гән 6дәй булдым, әммә ары атланым, аҡлан яғына. Барып еттем. Янып бөтөп бар ғанкиҫәүҙәрҙе ҡағыштырып Әшрәф ултыра, башын баҫып. Яурындары төш кән,кикреге шиңгән әтәскә оҡшаттым үҙен. Аяҡ тауышымды ишетмәй тү гелдер,күтәрелеп тә ҡараманы. Был арҡаһын ҡуйып ултыра, мине күрмәй, юра малһынап ҡарайым әле, нишләр икән – мәкерле хәйлә ҡорҙом шулай. Артынан ба 6рып, сәстәренә, иңдәренә ҡағылған булдым. Ҡырҡа алып ташланы. Тағы ҡа бат 6ланым. Боролоп ҡарамай ғына өндәште, ят, ҡырыҫ тауыш менән:

– Бар, ҡайт! Башҡаса яҡын юлайһы булма минең ҡырға. Ҡатыным бар, ба 6лаларым. Антым башыма етер ине, әгәр...

– Аяғыма йығылдың! – Бәс, ҡайһы аралалыр эргәгә Миләүшә килеп баҫҡан.Ком байн кабинаһында шәйләгәнем шул булған. – Апайым өсөн үс алдым, Әсмәңкүрҙе! Тотто!

– Әшрәф һикереп торҙо ла боролоп ҡараны:– Әсмә... күргән?!– Эйе, ул һинең өсөн борсолоп баҫыуға килгән дә... ҡарап торған уй на шы ғыҙ 6

ҙы, – тип дөрөҫләнем мин. – Нурия?! – Әшрәфтең тауышында ғазап, ялбарыу, үкенеү, нәфрәт – һәммәһе

бер гә уҡмашып яңғыраны һымаҡ.Хыянат йәберен кисергән ҡатын халәтенә инеп алдым, буғай – аңым то ма ла 6

нып, осо янып өлгөрмәгән бер киҫәүҙе уттан һөйрәп сығарҙым да уңлы6һуллы һел 6 тәргә тотондом. Әшрәф ситкә һикерҙе, ә Таштояҡ ергә ауҙы, эләктерҙем, ахы ры 6һы. Тороп, сарылдап һикерәңләй башланы. Итәгенә ут тоҡанған ал баҫ ты ның. Ки 6 ҫә үем де ырғыттым да, сәсенән усмаллап тотоп, Һыҙа шишмәһенә һөй рә нем. Аң 6лап алды булыр ниәтемде, ҡарышмай ғына йүгерҙе. Сәсен ыс ҡын дыр май, һыу 6ға һөрөндөрҙөм тегене. Тәне бешеп өлгөргәндер, һуҙылып төшөп ятты йыл ғаға.

– Әхирәтемә теймә! Йәнеңде алырмын!– Милицияға барам! Эшеңдән ҡыуҙыртам... – тип телләшә, үҙе шыңшып ил а й .– Милицияның милицияһына бар, әтеү һине белмәйҙәр. – Шул урында шып

туҡ таным. Нишләп шуға һүҙ әрәм итәм? Эргәмдә шым ғына баҫып торған Әш 6рәф кә боролдом да Толпарлыла иң алама әҙәмдәргә әйтелә торған әрҙе ыс ҡын 6дырҙым: – Батлис! – Улай ғына асыуым баҫылманы, сикәһенә саптым балалыҡду ҫымдың.

Ҡайтып еткәнсе иланым, буҫлығып бөттөм. Ныҡлыҡайлығым бар ҙа кәрәксаҡ та, ә барыбер илаҡ мин. Еүеш стресс, тиер ине Фатих. Әсмә иламаны – ҡоростресс. Йөрәгенә ҡаҙалғандыр был Әшрәфтең ҡылығы. Уф, әхирәткәйем, һинеңөсөн ғүмеремдә тәү тапҡыр ир6атҡа ҡул күтәрҙем, һаман яна усым...

Өйөмә түгел, Әсмәләргә йүнәлдем. Ул болдор тупһаһында ултыра ине.– Ҡыҙый, сәй ҡуй, тамағым кипте, – тинем.Өйгә индек. Әхирәтемдең танауы сос, минән төтөн, торонбаш еҫе килгәнен


шун дуҡ һиҙҙе. Һыҙаға барыуымды, Таштояҡты утлы киҫәү менән бәргесләүемдеҺөйләп бирҙем, Әшрәф һинең башыңдан көлмәгән,тинем. Баяғы кисер гән дә ремяңырып, тағы илай башланым. Әсмә лә иланы. Йөрәген тотҡан ғәрлекле ғазапәҙ генә ысҡындырҙылыр – шуға шатландым.

Таң менән әлеге лә баяғы ял белмәҫ телефон зыңғырланы. Был сә ғәттә кембулһын, дауахананандыр. Улай ҙа иремде, йәлләп, уятманым, үҙем барып алдымтрубканы.

– Әшрәф ағай ҡатынын килтерҙе, гинекология... – тине лә Зөһрә, һүҙен дә ос 6ла май, трубканы һалды. Фатихты уятырҙы белә инде. Ә үҙе ҡайҙа улай өтә лән 6де? Әсмәнең хәле хөрт микән?

Уңарсы Фатих уянған, кейенеп йөрөй. Зөһрәнең хәбәрен әйттем.– Нимә булды икән? Һап6һау ҡатын даһа... – Шулай һөйләнгән Фатихҡа май 6

лап, өҫтөнә бал яғып икмәк тотторҙом, ҡаты итеп һөтлө сәй яһаным да, эр гә 6һендә тороп, күҙҙән эсерҙем.

– Зөһрә шылтыратҡас, операция ихтималы...– Фатих! Биш балаһы бар, шуларын иҫән6һау үҫтерһен, күр берәй сараһын,

баш ҡаса ауырға ҡалмаһын. Гонаһын үҙемә алам.Ирем ғәжәпләнеп ҡараны ла өндәшмәне. Мин, күкрәгемә алҡынып килеп тул 6

ған наҙлы тойғома бирелеп, үрелеп, бармаҡтарым менән уның сал йүгерә баш 6лаған сәстәрен тарап ҡуйҙым. Ҡапҡаға тиклем оҙатырға сыҡтым. Йоҡом ос ҡайны.

Ауыры булған, Әсмә үҙе лә белмәй йөрөгән – имсәк балаһы бар ҙаһа. Зөһрә дө 6рөҫ борсолған, операция яһарға тура килгән. Үҙе фельдшер6акушер булһа ла,ҡат марлы осраҡта Фатихты саҡыра һала ул.

– Иҫеңдән сығарманыңмы минең үтенесте? – тип һораным иремдән, ҡайтыпинеүе менән. – Операция хәленә барып еткәнме әхирәткәйем?

– Яралғы инәлек көпшәһендә урынлашһа, артабан үҫә алмай, көпшә шарт 6лай... шул хәл.

– Шунан? – Шартлағанын киҫеп алдыҡ. Хәҙер улай йыш балаға уҙмаҫ, һыңар көпшә

менән... – Тапҡаны еткән! – Фатих миңә тағы сәйерһенеп баҡты, был юлы һорашмай

ҡал маны: – Нимәлер йәнеңде көйҙөргән һинең, бәғерем, йә, сис әле шул се рең де?Систем. Иремә, ахырыһы, һынап, уҫал итеп, сәнсеп ҡараным, түҙмәне, шаярт 6

ҡан булды:– Һиңә хыянат итергә башым икеме ни, әхирәтең өсөн ана нишләткәнһең те 6

ге ләрҙе. Миләүшәгә таман да... Ә янып китһә? Тәнгә эскәрәк үтһә, утты һүн де 6реп булмай, белдеңме?

– Белдем. Тик һин миңә тоғро бул, Фатих! Ғәфү итә алмам. Белдеңме?Ҡосаҡлаштыҡ. Ир менән ҡатын хисләнеүенән бигерәк, бер6береһен аңлаған

ике тиң һәм дуҫ йән итеп тойҙоҡ үҙебеҙҙе ошо саҡта.

Әшрәфенең ҡылығын ауыр кисерҙе әхирәтем. Унан да былай, сабыйын юғал 6тыу ға күнә алмай аҙапланды. Уның аңы операцияны аборт тип ҡабул итәлерһәм әрнеүле хәтирәләрен яңырталыр.

Үҙенә бикләнде Әсмә. Ураҡ тамамланды. Зәп һөрөлдө. Ужым сәселде. Сө гөл 6дөр шәкәр заводына оҙатылды. Ҡыш килде. Яҙ етте. Күрәнлелә боҙ китте. Муйылсәс кә атты. Тик, был тормош, әйтерһең, унан башҡа бара. Өйөндә лә донъяһынил тифат һалып көтмәй. Ҡасан ҡарама, битараф ҡиәфәт менән бола эсендә ул 6тыра. Әлдә тамағын ҡайғырта сабыйҙарының, өҫ6баштарын йыуа. Мал6тыу а рынҡәйнәһе тәрбиәләшә.


Беҙгә лә килеп урамай Әсмә, исмаһам. Үҙем барыштырам, барған һайын бо 6шо ноп ҡайтам: ни генә әйтһәм дә, әхирәтем баш ҡағып, үҙ уйына батып ултырабирә. Әшрәфтең хыянатына ышанмайым, тип тә тылҡыйым, донъяңды һүн дер 6мә, мах бирмә, тип тә сәмләндереп ҡарайым – өндәшмәй. Уф, былай дауам итһә,хәс рәте бауырына таш булып ҡата лаһа!

Көндәрҙән бер көндө, ниһайәт, тел тибрәтте әхирәтем.– Ҡысҡырҙым – тауышым сыҡманы, яндарына барам тиһәм, быуыным бу ша 6

ны ла, ергә сүктем. Һыҙанан юлға имгәкләп сыҡтым. Нисек аяҡҡа баҫтым,нисек ауылға ҡайттым – төштәге кеүек... Ә бит был язаны миңә Аллаһ бирҙе,ҡыл ған гонаһтарым өсөн, Нурия!

– Аллаһҡа япһарма. Яза, имеш. Әшрәф урынында берәү булһамы, аҙыр ине. Әул үҙен тотоп ҡалған. Хыянат итмәнем, ти ҙәһә.

– Хыянатсы ул түгел, Нурия, ә мин үҙем. Инде ике сабыйымдың ғүмерен ҡы 6йыусы. Кем була, әйт!

– Тәҡдир... Әйткәйнем дәһә Таштояҡты утлы киҫәү менән бәргесләгәнемде,«Миң зифа апайым өсөн үс алырға иткәйнем, эшкинмәне, ебегән!» – тип ҡыс 6ҡыр ҙы шунда.

– Кем ебегән?– Әшрәфте әйтә, бәс. Мин дуҫымды аңлайым, ул бит усаҡ яҡтыһында бейегән

ҡа тын заты алдында тубыҡланған, уның Таштояҡ икәнен иҫенән сығарып ебәр 6гән, моғайын, бер мәлгә генә.

– Ебегән?! – Әсмә, шул һүҙҙән ҡыҙыҡ тапҡандай, көлөргә тотондо, көлөп ары 6ғас, илап ебәрҙе... Йүнәлә башлауы ошо булһа ярар ине, тип юраным.

Әсмә бүтәнсә бала тапманы. Яҡындан белмәгән кешегә улар Әшрәф менәнтатыу ғына йәшәп яталар кеүек. Математиканан артта һөйрәлгән әхирәтеммиңә үҙенең халәтен геометрик ысул менән аңлатты. Ҡағыҙға кәсәне түңкәрепҡуйып, ҡәләм менән түңәрәк һыҙҙы ла, шуны дүрткә бөкләп, бер өлөшөн ҡайсыме нән киҫеп ырғытты һәм, бына минең Әшрәфкә булған хистәрем ошолай ке се 6рәйҙе, тип күрһәтте. Йөрәгем өшөп китте: ҡырҡып ташланған бүлкәттең индебер ҡасан да урынына кире берекмәҫен аңланым. Уф, әллә ниндәй образдартаба Әсмә үҙенең хәсиәтен аңлатырға, Айыусылығы анауы ҡарағай, хәҙер – ошоге о метрия...

Бер ҡараһаң, ғүмерлек, ысҡынмаҫлыҡ ныҡ ептәр менән бәйләнгән ир менәнҡатын. Икенсе ҡараһаң, ул ептәр шундай нескә, ҡыйыҡ һүҙҙән дә өҙөлөргә тора.Ҡатын6ҡыҙҙар советында йәштән ҡатнашып йөрөгәс, тәбиғи күҙәтеүсәнлегемдә булғас, китаптарҙа яҙылған мөхәббәт үрнәктәренең ауылымда һирәк күренешикәнен танымай булдыра алмайым. Ә бит ныҡлы, күркәм ғаиләләр етерлек. Һәмул ғаиләләрҙең күпселеге ҡатын6ҡыҙ фиҙакәрлеге арҡаһында татыу, бөтөн. Һө 6йөү йыһаны – һәр кемдең үҙенеке, үҙе ҡора, үҙе емерә ала. Ирҙәрҙе унда, ғә ҙәттә,бер һуҡмаҡ алып бара – төп инстинкт, тиһәм, йөҙ процентҡа хаҡ бул мам, бәлки,әм мә артабан бергә донъя көтөү, тормош даръяһында бер кәмәлә йөҙөү ха ҡын 6да алдан әллә ни баш ватмай һымаҡ улар заты? Ҡатын6ҡыҙ күңеле иһә һай лағанйәр менән нисегерәк йәшәрен күҙаллап, бәхет моделен хыялында бер ке теп ҡуя.Ғаилә төшөнсәһе уның өсөн шундай киң, тәрән һәм тармаҡлы, шундай бөйөк,изге һәм зарур, шуғалыр уға йәне6тәне менән бирелә, инана, сат йәбешә ул. Әысынбарлыҡ башҡасараҡ... Хыял офоғонан әкренләп ниҙер юғала, төҫһөҙләнәбара: иң аяныслыһы – күп осраҡта илаһи мөхәббәт мираж булып сыға. Ул сихрибер мәл булып иҫтә ҡаласаҡ, бына6бына әйләнеп ҡайтыр кеүек өмөтләндерәсәккенә. Инде ҡатын6ҡыҙ башҡа тоталҡалар эҙләйәсәк һәм та ба саҡ! Үҙем белгәнҡатындарҙың бәғзеһе ул тоталҡаны иренең йүнселлегендә йә тоғ ролоғонда, йә


баласыллығында тапҡан һәм тап шул сифаттарын яратыу дәлиле тип инанған.Кемдер, ирем туҡмамай, тип йыуана, кемдер йәмәғәтенең йо мартлығын өҫкәсығара. Мең сәбәбен таба ҡатындар үҙен бәхетле тип иҫбатлар, хыялындайөрөткән образдан ваз кисмәҫ өсөн. Аҡыл зирәклеге, йөрәк ҡаһарманлығы,ахырҙа рух бөйөклөгө түгелме ни был?!

Бер арала әхирәтемде, бәләкәстәребеҙҙе ҡәйнәләргә ҡалдырып, умарталыҡҡаБалбабайҙарға өгөтләп алып киттем. Әсмә мине ошонда ныҡ ғәжәпләндерҙе.Әллә ҡалын урман, йөҙйәшәр ҡарағайҙар шулай ҡапыл үҙгәртте уны?

Уртансы Балбабай, Бүреһуҡҡан олатайҙың тиҫтеренең улы инде, һыбай ки 6леп туҡтаны ла, атын бәйләп ҡуйып, өйгә инде. Артынса, улы – кесе Балбабайки леп етте, уныһы ла һыбай. Шул, беҙҙең йәштәрҙәге күркәм ир, эйәренән төш 6мәй генә, Әсмәгә һүҙ ҡушты: «Урман сибәре, һыбай елгән саҡтарыңды иҫ ләй 6һеңме әле?» – тип. Бәс, әхирәтем теге бәйле аттың теҙгененән тотоп саҡ ҡынаары атлатты ла, һикереп менеп, сабып сыҡты ла китте. Уның артынан теге иртөш тө. Киң генә аҡланды өс уратып килделәр, һә тигәнсе. Мин ауыҙымды асыпҡарап торҙом. Һы...

Урман ҡосағында үҫкән, мылтыҡ аҫып һунарға йөрөгән, айыу менән алыш 6ҡан көслө рухлы Әсмә, әйтерһең, асылына әйләнеп ҡайтты! Ана, толомдарынсай ҡалдырып, күкрәген айҡалдырып толпар атта кем елә – ул даһа, ҡасандырминән, Одиссей сәйәхәттәре менән һаташҡан Нуриянан, амазонкалар башҡортҡыҙҙары булғанмы икән әллә, тип һораған әхирәтем.

Амазонкалар... Быуат6быуат, быуын6быуын кешелек аҡылын биләр, хәтеренҡуҙғатыр өсөн улар ише мәшһүр даның булыу кәрәктер шул! Ҡатын затынанмыикән улар, тип шик белдереүселәр ҙә бар, имеш? Ана, «Вокруг света» яҙып сыҡ 6ты: амазонка ҡәбере табылған, һөлдәнең ҡулында көҙгө, ти... Әйткәндәй, Сә 6лимә апай ҙа бер һөйләп алғайны, булған икәнсе «башҡорт амазонкалары»! Бо 6ронғо сығанаҡтарҙы уҡығанда ул ғәжәйеп бер легендаға юлыҡҡан: «...Әүәл бердәүерҙә башҡорт ырыуынан биш һыбай яугирҙы күмәк дошмандар ҡамап әсириткән. Ҡараһалар, береһе ҡатын кеше, ти. Алышта мәргән уҡ атып, ҡылыс һел 6тәп, иң ныҡ асырғанып айҡашҡаны ла тап ул булған. Дүрт яугир ир – ҡа тын дыңатаһы, бер туған ағаһы, ире һәм улы икән. Дошмандарҙың ғәскәр башы ап тырапҡалған, нисек язаларға, ҡайһылайтып рухын һындырырға был ама зон ка ның,тип. Шунан ул мәкерле һынау уйлап сығарған: «Үҙеңде һәм ға иләң дән ике ирзатын, ҡаһарманлығыңа һан биреп, азат итәм, икеһен үлем язаһы көтә, тик бершартым бар: кемдең ғүмере ғәзизерәк – һиңә хәл итергә». Легенданың ошотөшөнә еткәс, Сәлимә апай миңә ҡапыл һорау биргәйне, шул амазонка уры 6нында яҡыныңдың ҡайһыныһын һайлар инең, тип. Юғалып ҡалдым, ахырҙа,ата йымды һәм улымды, моғайын, тигән булдым. Әстәғәфирулла... Ундай ҙа са 6ра һыҙ лыҡтарға дусар итмәсе, Раббым!

Яугир ҡатын иһә әйткән, ти:– Атамды йәнә ағамды ҡалдыр. – Нишләп улай хәл иттең? – тип һораған дошман.– Атам менән ағамды мин бер нисек тә үҙем бар итә алмам, ә иргә башҡаға

сығырға була, улды, быныһына йөрәгем ҡанһыраһа ла, тағы табырмын.– Үҙең үлтер уларҙы!– Юҡ!– Улайһа, яңғыҙыңды ғына тере ҡалдырам.– Ҡалдырмаясаҡһың.– Нишләп?


– Хас дошмандың башын ҡыясаҡмын барыбер!Иҫем6аҡылым киткәйне ул легендаға. Хәҙер ҙә тетрәнеп киттем дә, хәтер ебен

ошо урында төйөнләп тороп, бөгөнгөмә йөҙ борҙом.

Сәлим район үҙәгенән бер аҙна тигәндә әйләнеп ҡайтты, ҡыҙын етәкләп беҙгәинеп сыҡты. «Бир ҡуй башы, апа жан, юз яшагез», – тип рәхмәтен әйтте. Һарыҡһу йып мәжлес йыймаҡсы, аңлашыла. Үзбәк йолаһы буйынса, ҡуйҙың башыайы рым бешерелеп, иң ҡәҙерле ҡунаҡ алдына ҡуйыла. Сәлимә апай ҙа кисә ки 6леп кит кәйне, һөйөнөсөн уртаҡлашып. Гәпләшеп ултырҙыҡ. Кәйефе шәп булғасни, фә һем ле генә ваҡиғаны, мәрәкә тип, һөйләп алды. Берәй еренә төртөп ҡуйбә йә ңеңдең, тине. Төрттөм.

...Дөрөҫ һиҙенгән Әмин абый үзбәк егетенең кейәүе булып китерен. «Минеңҡыҙ ҙарыма ғына башҡорт табылмай, береһе Нефтекамала, татарға барҙы, икен 6сеһе – Хохляндияла, быныһына ни ҡалған, башҡорт зыялылары уртаһында, мил 6ли әҙәбиәт ҡомартҡыларын аҡтарып ултыра, ә үзбәк эйәртеп ҡайтҡан!» – тип ту 6ҙын һа ла, эсенән риза ине ул, егеттең арыу кеше икәне йөҙөнә сыҡҡан да һа.

Оҙаҡҡа һуҙмай, Сәлим Толпарлыға күсеп килде. Колхозда өс йыл зоотехникбу лып эшләп алған бер белгес шул арала йорт һалғайны, ҡатынын ауылға кү 6сергә өгөтләй алмағас, һатып китергә мәжбүр булды. Шул ҡаралтыны Сәлим ал 6ды, йәһәт кенә мейесен сығарып, ихатаһын кәртәләп ҡуйҙы. Аҡсаһы ла булғаникән? Сәлимә лә йышланы ауылға, һайт итеп ҡайта ла төшә. Халыҡ күрмәй бу 6ла мы? Кемдер бот саба, уҡыған башы менән шул трактористың майлы кейеменйыуып, солярка еҫкәп йөрөрмө, тип. Икенсе берәү ҡыҙҙың күптән «кенәгәһе ба 6тыуы»н телгә ала, ир сыҡҡас, рәхмәт әйтһен, йәнәһе.

Ә теге мәрәкә тигәне никах туйы алдынан булған. Сәлимдең Ырымбур яғы нанкил гән ҡустыларының береһе, ағаһының йортон тыштан ҡарап йөрөгәндә, мөр 6йәһе ҡыйышыраҡ икән, тиһә, Әмин абый ишетеп ҡалған да: «Зато төтөнө ту расыға», – тип ҡырт киҫкән, саҡ бәрейе ҡупмаған. Бәс? Сәлимә апайҙан был хә 6бәрҙең ғилләһе ниҙә икәнен төпсөндөм. Баҡһаң, зыялыларға билдәле тарихи шә 6хес Ерәнсә сәсән менән уның ҡатыны Бәндәбикәгә барып тоташа икән һүҙ осо.

– Ана шул Бәндәбикәнең муйыны, – тине Сәлимә апай, – минеке һымаҡ, әҙе 6рәк ҡыйыш булған. – Аптырап киткәйнем, иҙеүен асып күрһәтте: бар икән шулсаҡ ҡына кәмселеге. – Ерәнсә сәсән Бәндәбикәне һоратырға килгәндә, яу сы лар 6ҙың береһе һүҙ ҡыҫтырған, ҡыҙҙың муйынына ымлап. Атаһы әйткән шунда ки 6нәй әләп, мөрйәһе ҡыйыш булһа ла, төтөнө тура сыға, тип. Минең атай ише.Ерән сә – тел маһиры, ә Бәндәбикә аҡыл ҡаҙнаһы булған. Халыҡта уларҙың бәғзебә хәстәре хаҡында риүәйәттәр йөрөй. Ерәнсә сәсән, ырыу башлығы булып кит 6кәс, ирлегенә барып, ҡай саҡ ҡатынын тыңламаған. Ә Бәндәбикә алдан күрә бе 6леүе менән дан алған. Ире ҡаҙаҡтарға яу менән барырға йыйынғас, ҡатыны ки 6ҫәткән, һөжүм итмә, үҙ малыбыҙ ҙа етерлек, тип. Тыңламаған. Еңелеп, ғәс кә ренюғал тып ҡайтҡан... Һөйләй китһәң, бик оҙон, яҙма тарихын уҡырға би рермен.

Бәндәбикә. Әүлиә ҡатын. Ил инәһе. Исеме тарихта ҡалған шәхес. Мин, наҙан,уның хаҡында саҡ ишетеп торам. Географ булыуым аҡламай ҙаһа. Ер6һыу буй 6ла ғанда, ҡайҙа ниндәй халыҡ йәшәүен, ҡайһы телдә һөйләшеүен дә еткерергәтырышам уҡыусыларыма, шул телдән бер6ике кәлимә булһа ла элеп алып, ҡо 6лаҡтарына киртеп ҡуям. Үҙемә лә ҡыҙыҡ тел тамырын юллау – шулай халыҡ яҙ 6мышын, милләттәр туғандашлығын төҫмөрләп була. Ә үҙ халҡыбыҙҙың сал бы 6уат тар аша ауаз һалған ауыҙ6тел ижадында, топонимик атамаларҙа һаҡ ла ныпҡалған тарихын төбөнә төшөп беләбеҙме, беҙ, уҡытыусылар?! Һәр за манда, һәрсә йәсәттә лә тап мәктәп, мәғариф кешеләрҙе «ағартыусы» булып ҡа ла саҡ таһа.


Сәлимә апай фән кандидатымын тип торманы, Толпарлыһына ҡайтып, мәк 6тәп китапханаһында эшләй, өлкән кластарҙа башҡорт теле һәм әҙәбиәтенәнуҡы та башланы. Уҡыусылары аңлаймы икән Бәндәбикә вариҫаһынан һабаҡалыу бәхетенә ирешеүҙәрен? Аңлайҙарҙыр. Юҡҡамы ни тап беҙҙең мәктәп йыл 6дың6йылы «Урал батыр» эпосын ятҡа һөйләүселәре менән районда ғына түгел,рес публикала дан ала? Әйткәндәй, Сәлимә Әмин ҡыҙы данлыҡлы эпосыбыҙҙыиң башта уҡытыусыларға өр6яңынан асып бирҙе: унда телсе йә тарихсы ғына тү 6гел, географ та, математик та үҙ фәненә ҡағылышлы материал таба ала. Ғө мү 6мән, «Урал батыр» башҡорттарҙы – донъяға, ә донъяны башҡорттарға та нытатор ған мәшһүр әҫәр ул!

Был тәңгәлдә танымай булдыра алмайым, әлеге ҡатмарлы замандың, тор ғон 6лоҡ мөһөрө һуғылған осорҙан һуң килеп иҫкән үҙгәртеп ҡороу, билдәлелек, де 6мократия тигән әүрәткес елдәрҙең ыңғай шауҡымы ла булманы түгел. Иң әһә 6миәт леһе – милләтебеҙҙең йоҡомһорап киткән үҙаңы асылыуы.

***

Ошо осор Толпарлының йәшәйеше ҡатыҡ кеүек ойоп китте әле, тигән уйҙаһәүетемсә генә урам буйлап атлап барһам, тәҙрә туҡылдаттылар. Әмин абыйҙарйорто тапҡырында. Ул да булмай, абый ҡапҡаһынан елтелдәп килеп тә сыҡты.Кеҫәһенән әлеге лә баяғы яулыҡ ҙурлыҡ ҡулъяулығын һөйрәп сығарып, күҙлегенһөр төп кейҙе лә миңә мут ҡарашын текләне.

– Ғалимдар ҡатын6ҡыҙ организмында үҙлегенән үҙе бала яралтырға һәләтлематдә тапҡандар, тигән мәғлүмәтте һин ҡайҙан алдың, Нурия, – тип һорайсы. –«Вок руг света»ны мин һаман алдырам, күрмәнем. Фатихтың берәй махсусжурналында яҙғандармы?

– Һеҙҙән ишетеп тороуым ул хаҡта, – тинем, ғәжәпкә ҡалып.– Шырмый Иҡсан әйтә, Толпарлының иң аҡыллы ҡатыны һөйләне, аулаҡта

ише теп ҡайтҡан, ти. Вәт.– Аулаҡты яңырттыҡ, йөрөйбөҙ, эйе, төрлөһөн һөйләшәбеҙ. Ә кем ул «иң

аҡыллы ҡатын» тигәне?– Үҙенең бисәһен әйтә. Шырмыйҙың ни... Ирҙәр советы ойошторайыҡ, донъя

ҡа тын6ҡыҙ ҡулына күсеп бара, тип ҡотҡо таратып йөрөй. Кискә ир6ат йы йы лы 6ша – клубта. Бараһы микән?

– Абый, бар, йүнәлеш бирерһең, исмаһам. Әкиәт уйлап сығарғансы, ана, эс 6кән, эшһеҙ ятҡан, ҡатынын туҡмаған ирҙәрҙе тикшерһендәр – бар ҙаһа ун дай 6ҙар беҙҙә.

Ҡайттым да Фатихҡа еткерҙем теге хәбәрҙе, Әмин абый әйткәнде. Ысын һүҙ,имеш. Йә, Аллаһ! Ҡөҙрәтең киң. Ир6атты һуғыштар, эскелек ҡыра, аңһыҙ үлем 6гә улар йышыраҡ дусар була, тигәндәнме был хәстәрең?! Аясы уларҙы, ата быҙӘҙәм вариҫтарын һуңғы сиккә еткермәсе, нәҫел дауам итеү һәләтенән мәх рүмитмәсе!

Ә «Ирҙәр советы»нда хәтәр етди һөйләшеү булған.– Улар (ҡатындар инде) тамам башҡа менделәр. Ҡарағыҙ, кем ултыра ауыл

Со веты рәйесе булып – Гөлдәриә, тимерсе Хәйрулла ҡыҙы,ҡан атаһы – Рамаймәр хүм, – тигән береһе, – гөл дөрләп кенә ауылды ҡулына йомарлап алды.

– Мәктәптә кем уҡыта – бисәләр, – тигән икенсеһе.Һәм... киткән хәбәр сурытыу. Оҙаҡ гәпләшкәндәр, Шырмый Иҡсандың ҡа ты ны

килеп ингәнсе. Ул үҙе менән Аҡназар ағайҙың улы Айсыуаҡты эйәртеп алыпкилгән. Ир ҡорона инеп килгән, аҡыллы, тотанаҡлы шәхесе ул Тол пар лы ның. Һуң 6ғы арала тышҡы ҡиәфәте менән бигерәк атаһының рәйес булған сағын хә тер ләтә


башланы: кәүҙәгә мыҡтыланды, төҫкә матур. Әммә уға ҡартәсәйемсә «лә ғәнәт»тип әйтеүсе табылмаҫ. Сыңғыҙҙың ҡошсолоҡ фермаһын бөлгөнлөктән йо лопҡалыу ғына түгел, артабан киңәйтеп, агрофирма итеп ебәрә алды. Ра йон да бер6бер артлы колхоздар тарҡалған осорҙа! Аҡназар ағайҙы теге юлы, рә йес лек тәнтө шөргәс, Сыңғыҙҙың урынбаҫары итеп тә, Айсыуағы бына6бына уҡып ҡайтырҙа эште лә, эскегә һабышып барған атаһын да яйға һа лыр, тип ышанып, яңы 6лыш маны толпарлылар.

Шул Айсыуаҡ бер үк балыҡ башын сәйнәгән ирҙәрҙе тыңлап торған даәйткән:

– Ағай6эне, ҡыҙмағыҙ, кем мине туғыҙ ай күтәрҙе, яҡты донъяға тыуҙырҙы,күк рәк һөтөн имеҙҙе, тип үҙегеҙҙән һорағыҙ башта. Бына мин яңыраҡ бер ки 6таптан уҡыным, унда, ҡатын6ҡыҙ ул йылға кеүек – бысраҡты ла таҙарта, ә үҙе ба 6рыбер саф ҡала, тиелгән.

– Әсәләр хаҡында әйтелгән бит ул, бисәләр – башҡа. Ана, ирҙәрһеҙ йәмғиәтҡорорға уйлашып йөрөйҙәр.

– Замана амазонкалары! Уларға ход бирһәң...Шулай тип тағы ҡубып сыҡҡан ирҙәрҙе бүлеп, Айсыуаҡ һорау биргән: – Ә беләһегеҙме, ҡатын6ҡыҙ көнөнә нисә һүҙ әйтә, ти? 21 мең һүҙ! – Ләстит тоҡсайҙары бит улар, лығырҙаҡтар.– Ә һеҙ, бына конкретно һеҙ, ошондағылар, өсләтә күберәк лығырҙайһығыҙ. Ә

ни өсөн? Эшегеҙ юҡ. Барығыҙ, ана, хөкүмәт малсылыҡ тармағындағы фер мер 6ҙар ға ссуда бирә, алығыҙ. Ойошоғоҙ. Аҡса табығыҙ! Һөтсөлөк фермаһының би 6на һы буш тора, һыйырҙарын, банкротҡа ҡалып, ит комбинатына оҙатҡандарыбирле. Бер мөйөшөнән кирбестәрен ҡутарып алып мөнтәй ҙә башлаған бәғзеоят һыҙ әҙәмдәр...

Әмин абый ҙа һүҙ ҡатҡан, Айсыуаҡты хуплап:– Дөрөҫ әйтә Сәйетов, тел менән яҡҡа һалышып ултырмағыҙ. Ирлекте дә лил 6

ләү – мәртәбә, һүҙем юҡ, ә был беләк көсө генә түгел, ә йөрәк һәм аҡыл ҡеүәтелә талап итә.

– Тағы мотлаҡ кәрәк бер нәмәне оноттоң, абзый, ҡартайыуың шулмы? – типтөрт төрөргә маташҡан Шырмый Иҡсандың ауыҙын Әмин абый бик йәпле итепҡап лап ҡуйған:

– Бына һеҙ нейә йыйылдығыҙ, нейә ҡубарылдығыҙ,ә? Ана шул бер нәмәгеҙҙеңдә хәжәте хәжәткә генә тороп ҡалыуы ихтимал, тигәнде ишетепме? Ирҙе ир ит 6кән аҡ ҡот (ҡото аҡ – ҡолаҡ һалығыҙ әле!) ғәйрәтенән сигер ҙә...

Советты барыбер төҙөргә булғандар һәм тәүге ҡарарын, әлегә телдән генә,ҡа бул иткәндәр: бисәләргә мах бирмәҫкә!

Шундай төйәк бит ул Толпарлы, донъяуи проблемаларҙан ситтә ҡалмай, бикбул маһа, үҙе уйлап сығара ла хәл итә башлай.

55

Тормош та, йылдың дүрт миҙгелеләй, алмашынып, төрлө сүрәткә инеп тора,шуғалыр ҙа һис биҙҙермәй, танһыҡтыр ул. Таң ата ла кис була, тип мыжырға өл 6гөр мәйһең, көтмәгән бер ваҡиға килеп баҫа көн тупһаһына. Мәктәптә им ти хан 6дар бөтөп, ялға туҡтап ҡына торғанда, ҡәлбемдәге сәйәхәтсе «үҙем» ҡотҡо һа лағына башлағайны, сәфәр сығырға яйы килде лә сыҡты – Арҡайымға!

Мусаларға Мәскәү ҡунаҡтары килеп төшкәнен йүкә телефон таратып өл гө 6рөү гә, Зөһрә үҙе лә килеп хәбәр итте: иренең афғанда тапҡан дуҫы Илфат менәнҡа ты ны икән.

– Бортарь Илфат, ғалимә Люсямы? – Ҡапыл тулҡынланып кит тем се. – Улармиңә таныш, бәйәндәремдә барҙар...


– Эйе, шулар. Арҡайымға барайыҡ, тип быуыныма төштө ҡатыным, ти Ил 6фат. Беҙ ҙе лә ҡыҙыҡтыралар, яҡын ғына йәшәп тә, һаман ул серле төбәкте барыпкүр мә гәнебеҙгә аптырайҙар. Люся унда бер тапҡыр булған да, шикелле. Былюлы икәү ләп йыйынғандар. Башта командир янына һуғылайыҡ, тигәндәр. (Тол 6пар лы һы өсөн Муса әле лә командирлығынан сыҡмаған: ауыл Советында хәрбииҫәп алып бара, ДОСААФ 6тың урындағы бүлексәһе етәксеһе булараҡ, егеттәрҙеармияға әҙерләй.)

– Мин дә барам! – Әйткәнемде һиҙмәй ҙә ҡалдым.– Нурия апа, шуға килгәйнем дәһә, өгөтләргә. Тарихи башҡорт ерҙәрендә та 6

был ған тәгәрмәс ҡала хаҡында белмәй түгелһегеҙҙер, географ кеше, тим.– Әтеү! Дүрт ғаилә – Илфаттар, Мусалар, Фатих менән мин һәм Сыңғыҙҙар, улар от 6

пус кала ине, сәйәхәт ҡылдыҡ Арҡайымға. Үҙе бер ғүмер, ти халыҡ ундай юл ги 6ҙеүҙәрҙе. Ҡайтҡас, Гөлсирен ғәжәйеп поэма яҙып баҫтырҙы. Люся арийҙарҙыңэҙ ҙәре ҡалған, бронза быуаты цивилизацияһы үрнәге булған тәгәрмәс ҡала ха 6ҡында китап яҙҙы. Фәнни хеҙмәт, уҡыным, почта аша ебәргәйне – урыны6урыныме нән фантастик әҫәргә лә тартым... Мин дә тәьҫораттарымды, һыуынмаҫ эл 6гәре, ҡағыҙға төшөрҙөм. Төшөрҙөм дә башҡа яҙмаларым янына һа лып ҡуйҙым.Мәле еткәс ҡуҙғатырмын, тигәндән. Бына, ҡуҙғатам.

...Арҡайымды “табылған ҡала” тиҙәр. Ә нисек әйтергә бүтәнсә: 1987 йылда,был тирәлә йөҙҙәрсә саҡрым ерҙәрҙе баҫасаҡ һыуһаҡлағыс төҙөргә ҡарар ител 6гәс, бульдозерҙар байтаҡ ер ҡатламын умырғас, боронғо ҡоролмалар ҡал дыҡ 6тары асыла ла, эш туҡтап ҡала. Археологтарға әлеге күренеште өйрәнергә, һы 6ғым та яһарға ваҡыт бирелә. Әлбиттә, тарихсылар, этнографтар, ботаниктарһәм башҡа бик күп белгестәр йәлеп ителә. Вертолеттан, хатта йыһан спут ни гы 6нан төшөрөлгән һүрәттәр тәгәрмәс формаһындағы ыҙандарҙы күрһәтә, ҡаҙыптик шеренеүҙәр беҙҙең эраға тиклем бында, заманына күрә, үҫешкән ци ви ли за 6ция төйәге булыуын иҫбатлай. Донъяуи сенсация күтәрелә. Сарыф ителгән мат 6диәт кә ҡарамай, илебеҙ хөкүмәте һыуһаҡлағыс төҙөүҙе туҡтатырға тигән ҡарарҡа бул итә. Ә 19916ҙә «Арҡайым тәбиғәт һәм боронғо мәҙәниәт ҡурсаулығы» бул 6ды рыла.

Барып төшкәс тә, Люся, мин һеҙгә гид булайым әле, тип уйынлы6ысынлы әйт 6те лә: «Ана, Мөхәббәт тауы, Теләк тауы, арыраҡ – Аҡыл тауы, эргә һен дә – Ар 6ҡайын, урыҫтар уны Гора покаяния тип йөрөтә, маңлай тура – Ша ман ка тауы, –тип аңлата ла башланы. – Ә беҙ үтеп киткән йылғаның атамаһы Ка ра ганка».

– Ҡайҙа ҡараған икән? – Сыңғыҙ шулай шаяртмаҡ булды ла, усы менән сәпитеп маңлайына һуғып алғас, әйтеп ҡуйҙы: – Ҡара ҡан тигәндән түгелме икән,юғи һә, был – боронғо Ҡыпсаҡ далаһы, ниндәй генә алыштар, ҡан ҡойоштар бул 6маған, тарих биттәрен аса башлаһаң... Белдегеҙме? – Ыңғайына гелән тел осон 6да торған һүҙен дә ысҡындырҙы.

Оҙаҡламай ике автобус тулы сәйәхәтселәр килеп туҡтаны ла шаулашып беҙгәки леп ҡушылды. Шул ығы6зығыла аймылышҡанбыҙ. Мин, бер төркөмгә эйәреп,тәүбәгә килеү тауы Арҡайынға барып сыҡҡанмын. Менгән үрҙең түбәһенән бартирә6яҡ күренә. Икенсе бер төркөм Мөхәббәт тауына күтәрелеп бара, минең юл 6даштарым да шунда: Менәүәрәнең ҡыҙыл ебәк шарфы елферҙәп әллә ҡайҙанкүҙгә салына.

Толпарлынан ике машинала юлға сыҡҡайныҡ, Сибайҙа туҡталып, Фатихтыңинститутта бергә уҡыған дуҫтарында ҡундыҡ. Унан иртүк ҡуҙғалып, Арҡайымғакүп тигәндә ике сәғәттә килеп тә еттек. Ҡояш саҡ үрләп бара. Тәбиғәттә –нардуған, көн менән төн тигеҙлеге. Минең күңелемдәге үлсәүҙәр генә абсолютти геҙлекте белмәй, күрәһең, бер6береһе менән һәр даим бәхәстәләр.


3 «Ағиҙел», №12.

Тек6тек6тек... Ҡолағыма сәғәт текелдәгәне ишетелгәндәй. Ҡулымда сәғәтемюҡ сы? Шунда зиһенем һағайҙы: Йыһан ваҡытын тоям, уның сәғәте текелдәйбулыр. Илаһым! Күкрәк тултырып һулыш алдым, әрем, мәтрүш, артыш еҫтәребергә буталып, һауа менән күҙәнәктәремә үтеп инде. Ҡапыл, юҡ, аңым тома лан 6маны, ә ниндәйҙер икенсе халәткә индем, гүйә. Ярабби! Ҡояш туп6тура күҙемәҡа рап тора! Һәм шул минутта Күк сырағы тарафынан Арҡайымға нур ағыл ды,әйтерһең, алтын улаҡтан аҡты ул, күпмелер бер арауыҡҡа Ер менән Күкте то 6таштырҙы. Раббым әл6ғаләмин! Ышанырғамы, юҡмы, тип, күҙҙәремде әҙгә генәйомоп тороп, ҡабат асһам, улаҡ нисек бар булһа, шулай юҡҡа сыҡҡан, күккөмбәҙендә төрлө төҫтәге дүңгәләктәр генә бәүелә. Уҡығандарымдан мәғ лүммә жүсиҙәр аллаһы Ахрымаз күрһәттеме миңә был мөғжизәне?! Заратуштра пәй 6ғәм бәр ишара бирҙеме? Ул даһа ошо тарафтарҙа, Яйыҡ буйында, тәү дин тәғ би 6рен еткергән халыҡҡа. Әллә Һомай Хоҙайбикә алтын ҡанатын елпенеме?

Ай, әлеү6әлеү! Балтырымдан селек ҡыуағы эләктереп алған, имеш. Тол пар 6лыла, Ҡырластауҙың таш баҫҡыстарында ла, үҫә ул. «Таныйым, һаумы, – тинемсе леккә, – тик тырнашма, йәме». Шул ыңғайҙа иҫемә төштө: селектең боронғоата маһы «ҡараған» даһа, ҡартәсәйем әйткәйне ләһә. Баяғы йылғаның, бәлки,шу нан ҡалғандыр исеме? Ана бит, тау башынан айырым асыҡ шәйләнә: мо ға 6йын, әүәлге нигеҙҙәрҙе уратыптыр, түңәрәкләп үҫкән селек. Эргәмдәге үлән6сәс 6кәләргә күҙ һалдым, был йәһәттә апаруҡ ғилемлемен – ҡылғанға, аҡ та мырғааптыраманым, ҡәҙимге тупрағы. Шул мәл йор ғына ел килеп юлыҡ ты ла берҡамғаҡты ҡуҙғатты, тәгәрәп үк китмәһә лә, аҫтында йәшенеп ятҡан дала ҡарайыланын күреп ҡалырға өлгөрҙөм. Әллә ҡурҡышымдан, шыбырлап ҡуй ҙым:«Шым ғына шыл инде, шыл, йыланға табынған йәзит ҡаны ла бар миндә, бел».Иғтибарымды албырғатып, һары сәпсәү ал дыма уҡ төшөп һикерәңләне, пыр6пыр килеп, ҡанаттарын зырылдатты. Яңы раҡ ҡына «Башҡортостандың Ҡыҙылкитабы»н ҡарап ултырғайным, дә рескә өҫ тәмә мәғ лүмәт эҙләп, шундакүргәйнем уның һүрәтен, тимәк, юғалыу ҡур ҡы нысы янай илгәҙәк ҡошсоҡҡа.Хәйер, юғалмаҫ, ҡурсаулыҡҡа килеп һы йын ғас. Ҡа пыл ҡыр ҡа ел иҫте, баяғыҡамғаҡ ары тәкмәсләне. Теге йылан мине аң лаған, шылған...

Уңайын көтөп кенә тора хәтерем – тарих юллап алырға. Беләм: Арҡайым ми 6ңә, әҙәм балаһына, Йыһан камиллығының бер өлөшө икәнлегемде, мейемдәйыһани хәтер күсермәһен йөрөтөүемде иҫбатламай ҡалмаҫ. Мин бит Ер кендегебул ған изге төштә баҫып торам. Ошонан, дүрт тарафҡа тармаҡланып, төрлөҡит ғаларға даруғалар тартылған, йәшәйеш таралған, ти ҙәһә сал тарих. Ҡәнифәюлы ның – географик киңлек, Ҡуңыр буға юлының – буйлыҡ икәне хәрефтаныған һәр башҡортҡа мәғлүм дәһә бөгөн.

Уф! Ҡояш Тәңре әллә бөтә нурын тик Арҡайымға ҡоя?! Төшәйемме был тау 6ҙан, әллә юлдаштарымды көтәйемме? Көтәйем. Мөхәббәт тауына артылып татор мам, тапҡанымды юғалтмаһам ине. Фатихымды. Анау юлы саҡ яҙманым йә 6рем дән... Ординатурала уҡыған сағында булды ул хәл. Зоя тигән берәү,«Фатихты көтмә, ул мине ярата» тип хат ебәрҙе. Ҡәлбемдәге ғәрсел «үҙем»күтәрелеп бәрелде! Аҙна араһында Өфөгә барып, теге һүҙҙе юллайыммы икәнәллә, тип ярһып йөрөгәндә, әлеге Зоянан тағы хат килеп төштө. «Ҡурҡма, беҙ,бер төркөм ҡа тын6ҡыҙ, һине һынап ҡараныҡ. Ирең суфый булып ҡылана, шуғаүс итеп». Шу лайтып та хаслаша икән ҡай берәүҙәр?!

Ә мин ут йотоп йөрөнөм! Әсмәгә лә асылманым, хатта... Аҙаҡ Фатихҡа күр 6һәт тем ул хатты, беҙҙең менән Зоя тигән ҡыҙ уҡыманы, тип аптыраны.

Ултыра төштөм, шул хәтирәләр шауҡымы бәкәлемә һуҡты, гүйә. Үткән, аҙағыхәйерле булған, тинем дә ҡыуып ебәрҙем уларҙы һәм ошо тауға, дөрөҫөрәге,


уның исеменә төбәлдем – Тәүбәгә килеү тауы лаһа. Ә миңә, минең хәтеремә ымғына бир, хәҙер төптән төпсөргә тотона, ҡасан, ҡайҙа, нисек ҡылдың ҡырынэшең де, тип. Шуға тәғәйен генә мөрәжәғәт иттем тау рухына: «Ҡояш күрә, тауишетә, Раббым, аңлы һәм дә аңһыҙҙан ҡылған гонаһтарымды ярлыҡа, зинһар,ки сер! Үтенәм: миңә тейеш язаны балаларыма ауҙарма, үҙем күтәрермен».

Әкренләп уйым үҙекәйемдән ил6ҡәүемгә күсте. Көн эҫеһендә тау башындаһауа бер мәл кеҫәл һымаҡ дерелдәп торғандай күренде, һәм, әллә шул томра тәь 6ҫи рендә, әллә Илаһ тәғбирендә, тарихи хәтерем өндәште, бәғзе юйылмаҫ шә жә 6рәләр пәйҙә булды, ауаз ташланы.

...Ҡәүемемдең бер ҡанаты Тын йылға, Ҡара диңгеҙ яҡтарына күсенә. Дөп6дөп... Тек6тек... Тояҡ тауышымы дөпөлдәй? Йыһан сәғәтеме текелдәй?

...Дәште ҡыпсаҡ! Күҙ иңләмәҫ дала киңлектәрендә йәйрәп ятҡан империя.Яугир ҡыпсаҡ рухы, ҡыпсаҡ ҡануны хакимдар бында: һыбай сабыу, мәргән уҡатыу һәм ирек – зарури. Эйәрҙә тыуған, эйәрҙә үлгән, һыбайлыҡта рухы йопҡып саҡ, кем яҫҡына уның далаһына, яу ораны: бысаҡҡа6бысаҡ!

...Ҡылыс болғап, иран телле сармат оран һала, аталыр, тип, был тау Ирандағ,һәм аҡ ташы алыҫтан ағарып күренгән Ирәндек яғына ҡул болғай. Асылымдағыхиссән үҙем тасуир үрә: Ирәндек...беҙ, башҡорттар, ҡайҙа йәшәһәк тә, бе йек 6леккә тауҙан өйрәндек!

...Аһ, был ни хәл? Шәфәҡ ҡыҙылына сумып кем атлыға башҡорт далаһына?Йәсиғ намаҙына баҫыр мәлдә һыбай саба. Ҡуш толомо сыбыртҡылай арҡаһынҡа йыҙлай... Ҡатын заты?! Дала еле ҡолағыма элә: был Чернигов кенәзенең толҡа тыны иленән6диненән ҡасып бармаҡ. Башҡорт ханға ғашиҡ булмыш, хан би 6кә леккә хыял итмеш.

...Ә был осһоҙ6ҡырыйһыҙ сиреү ҡайҙан, кемдеке? Сыңғыҙхан! Тымыҡ океан 6дан алып Көнбайыш Европағаса ятҡан киңлектәрҙә йәшәгән барса халыҡтарҙыдер ҡалтыратҡан бөйөк Сыңғыҙхан. Уның ҡашындағы ғорур ҡиәфәтле ир6уҙа 6ман ды сырамытам һымаҡ. Хәтер төпкөлөнән белешмә алам: минән утыҙ быуынал да йәшәгән ҡартатайым Майҡы бей булыр ул!

Дөп6дөп, тек6тек... Йөрәгем дөпөлдәй. Йыһан ғәмәленә, йыһан ваҡытынабарып тоташҡан ғүмер сәғәте текелдәй... Күккә төбәлдем. Раббым әл6фәләк!Көт мәгәндә ҡыялатып ҡына эре күҙле ямғыр һибәләп үтте. Шул арала бейекһәм сағыу йәйғор күпере хасил булды. Хыялсан “үҙем” талпынып алды: йүгерине шул күперҙән! Юҡ шул, булмай шул. Миңә тик хәтер баҫмалары буйлап сә 6йә хәт итеү сараһы бирелгән. Ана шул баҫмаларҙа әле генә Рим империяһыменән даулашҡан затташтарымды күрҙем, сармат батшаһының Боспор яр ҙа 6рын да һалған эҙҙәрен шәйләнем, Ҡытай тарафтарында башҡорт яугирҙары һө 6рәнен ишеттем. Афғанда, Һиндиҡуш тауҙарында, мөйтән ырыуы тауыш бирҙе,Амударъя менән Һырдаръя тулҡындары боронғо башҡорт йырын йырланы:«Йыуасалы кеүек батыр ирҙәр беҙҙән киткән инде, юҡ инде...» Булған битЙыуасалы ырыуы, ҡасандыр Урта Азияға барып сығып, кире әйләнеп ҡайтҡан?!Бәғзе тарихсылар яҙғылаған бер осор, имеш, башҡорттарға ахалтекин аттарытө рк мән тарафтарынан килеп юлыҡҡан. Элгәре Азияла ат булмаған даһа, тапбеҙ ҙекеләр унда аҫыл тоҡом арғымаҡтар, еңел һөйәкле күкбуҙаттар менеп бар 6ған дыр. Ғәмәлдә әлеге көндә Толпарлыла үрсетелгән Күк юрға нәҫеле лә беҙгәҡаҙаҡ дәрүише илә әйләнеп ҡайтҡан толпарыбыҙҙыр ул.

Бәс! Эргәмдә Фатихым баҫып тора, ҡайҙалыр әйҙәп ҡул һуҙа.– Әлмисаҡтан алып урап сыҡтыңмы тарихты? – тине, йылмайып, – Айыры 6

лып кит кәнеңде күрҙем, туҡтатманым, холҡоңдо белгәс. Улай ҙа ике күҙем һи 6нең яҡ та булды. Хәүефләнеп килеп еттем бына, ҡапыл юҡҡа сыҡтың... Ял итепул ты раһың икән. Тегендә махсус экскурсовод бар, бик ҡыҙыҡлы мәғлүмәттәр


3*

бирҙе. Бында бронза быуаты мәҙәниәте булған, мейестәрҙә баҡыр, еҙ, ҡурғаширет кән дәр, аҡса ҡойғандар, ти. Ысын булһа, махсус торлаҡтарҙа эшселәрикешәр ҡатлы һәндерәләрҙә йоҡлап йөрөгән, унан бөтә һуҡмаҡтар промзонаға,домна ме йестәренә илткән. Ә донъя көтмөштәре – айырым. Тәгәрмәс ҡалала өстү ңә рәк булған: уртала – административ үҙәк, унда Кәңәш ҡоро, Хөкөм ҡоро йы 6йыл ған; икенсе түңәрәктә халыҡ йәшәгән, бер айырсала – сәнәғәт ат ҡа рыл ған;ә иң тышҡыһында мал6тыуар аҫыралған. Белгең килһә, Арҡайымда водопроводбулған, һыу үткәргес! Бында тормош ике мең быуат дауам иткәндән һуң сер лерәүештә юҡҡа сыҡҡан. Ҡаралтыларын яндырып киткәндәр, шуға күрә ар 6хеологтарға тулыһынса күҙаллау ауырыраҡтыр. Имеш, сит планетанан йыһанка рабы төшкән дә бында үҙенекеләргә мәғдән туплаған. Оҙаҡлағандар. Мо ға 6йын, караптары боҙолоп, йүнәтә алмай хитланғандар. Йүнәткәс, осоп кит кән 6дәр. Ошондай версия ла бар икән.

– Иҫ киткес үҫешкән цивилизация эҙҙәренә тап булғас, шик тыуа инде ға 6лимдарҙа. Һин әйтмешләй, әлмисаҡта... Ә бит күптән түгел мин бер ҡыҙыҡмәғлүмәткә юлыҡтым: Арҡайым кеүек тәгәрмәс ҡала Ерҙә өс урында булған:Аф ғанстанда, Үзбәкстанда һәм бына ошонда. Афғанда Муса мөйтән ырыуынанбер ҡартты осратҡан, тигәйнемме? Хәтер ебен өҙмәгән шул ҡәүем хәҙер пуштунте лендә һөйләшә, ә нәҫел шөғөлдәре – тимерселек, ти. Тимәк, башҡорттар аф 6ған да ла төйәкләнгән бер дәүерҙә. Әй,тағы, Муса, яраланғас, үлем менән йәшәүара һындағы хәлдә, төш күрҙем, имеш, вертолетта осам, ә аҫта боронғо ҡалаконтурҙары шәйләнә,тәгәрмәскә оҡшаған,тип һөйләгәйне. Моғайын, өнөндә ләкү ҙенә салынған, һуғыш мәхшәрендә иғтибарға алмаған, әммә төпкө аң иҫенәһа лып ҡуйған, шул төшөнә ингән?

– Ихтимал. Тәгәрмәс ҡалалар цивилизацияһы башҡорттарҙыҡы булып сы ға мы?– Моғайын.– Әйҙә, Шаманка тауына.– Ниңә тап унда?– Һине сихырлатам, шаманканан.– Абау, уның рухы тауын ташлап китмәҫтер. Тик мине әмәлләйһең ҡалмаған,

Фатих, беләһең. – Ирем, «тураһын әйт, шылдырма» тигәнде аңлатып, күҙемәтек ләне. Нисек яуап бирмәй ҡалайым уның зәңгәр күҙҙәренә?! Ғүмерлек йы ры 6быҙҙы үҙемсәләп көйләп ҡуйҙым хатта ки: «...Һинең өсөн өҙөләм бәғерем, Фа ти 6хым, һиңә һиҙелмәһә лә». Алан6йолан ҡаранып алдым, берәйһе ишетеп торһа,бы нау өлкән генә апай мөхәббәт йырын килештереп маташа,тип шаҡ ҡатырҙаһа, ошо мөғжизәүи төйәктең йоғонтоһона бирелеүемде аңламаҫ. Атаҡ, ниңәаҡланам? Яратам тигәс яратам, өҙөләм тигәс өҙөләм дәһә!

– Ышанам, Нуриям – тине Фатих, уйымдағын әйтеп үк бөтөрмәһәм дә. Һәм өҫ 6тәп ҡуйҙы: – Унисон!

Кеше ыңғайына бындағы ритуалды үтәп, теҙеп һалынған таш өйөмдәрен берни сә ҡат урап сыҡтыҡ та етәкләшеп тауҙан төшөп киттек. Үҙемде бик бәхетлетой ҙом ошо минутта. Хәтер яңыртҡанғамы, Күк менән Ер ҡушылып алған мәлдәтәүбәгә килеп өлгөрөүемәме, күңелем разый, түп6түңәрәк ине.

Шаманка. Шомлораҡ тау. Бисә затынан булған, ти, шул ошо тауҙы төйәк иткәнул зат. Төпкө аң тиҙ генә белешмә бирҙе: тәүге яҙыусы ла ҡатын6ҡыҙ булған. Бәл ки.

Тауҙан төшөп барғанда, ҡапыл Мәүлиҙә уйыма килеп инде, кемдер ҡолағымашыбырлағандай итте: «Ҡәнзәфәр!» Ап тырап, туҡтап ҡалып, Фатихҡа ҡараным,юҡ, ул бер ни ҙә әйтмәгәнгә оҡшай. Етәк ләп, мине аҫҡа табан йүгертергә иҫәбе.Ҡулымды тартып алғас, үҙе генә ел дер ҙе. Ә мин уның йәштәрсә еңел кәүҙәһенә,дәртенә һоҡланып ҡарап торҙом да яйлап артынан ыңғайланым. Тауға менеүҙәнтөшөүе ҡатмарлыраҡ, ту быҡ тарым сатнап һыҙлап алып китә – бында шул


хәлемде нығыраҡ тойҙом. Аҫта кө төп алған Фатихым шундуҡ диагноз ҡуйҙы:«Бәғерем, нишләп йәшереп йө рө нөң, артроз бар бит һиндә, тубыҡтан алған,быуын сире. Ҡайтыу менән, от пус кым бөтмәҫ борон, Соль6Илецкиға, Ырымбурөлкәһенә, алып китәм, бер ың ғай ҙа ул яҡтарҙы ла күрербеҙ, башҡорттартөҙөткән данлыҡлы Каруанһарайға инеп сығырбыҙ. Тиҙүк аҙа ул сир, алданалмаһаң. Толпарлылар әйтер, уның дух тыр лығы, бисәһен дә дауалай алмағас,тип.

– Бәс?.. – Шулай тиеүҙән башҡа һүҙ тапманым. Ә башымда һаман бая ишет 6кә нем уралды: шаманканың рухы миңә ниҙелер киҫәтте булыр. Анау кеҫә те ле 6фон дарын да юлға алманыҡ, был үҙенсәлекле урында Юғары Көс, Юғары Аңменән тик үҙ асылың арҡылы бәйләнешкә инеү фарыз, тигәндән.

Башҡа туристарға эйәреп барып, Арҡайым архитектураһының бер өлөшөн күҙ 6ал латҡан кескәй генә күсермәһен күрергә лә мөмкинлек тыуҙы. Ергә соҡоп эш 6 ләнгән. Экскурсовод, йәш кенә бер егет, Силәбе университеты студенты и к ә н , Тә 6гәрмәс ҡаланың һыҙма һүрәттәрен дә күрһәтте.

Арҡайым табылған, ә һыу аҫтында ҡалған мөғжизәүи Атлантиданы, әкиәтиШам боланы һаман эҙләйҙәр – ғалимдар, үҙен донъя хакимы тип иҫәпләгән Гит 6лер кеүектәр, әлеге заман ҡашҡалары олигархтар... Әҙәм балаһы мәғиә ҡөҙ рә те 6нә ышана. Аллаһ Тәғәләнең тап уның үҙенә биргән аҡыл, иман, хис даланынһаҡ лау, камиллаштырыу хаҡында етерлек уйланмай. Башында Ер шарының кес 6кәй моделен йөрөтөүен иҫенә төшөрһәсе! Ике ярымшарҙағы мейе йы йыр са 6лары Йыһан менән хәбәрләшә ләһә! Тик... Кешенең ялҡаулығы, битарафлығыар ҡаһында ярымшарҙар әүҙем эшләмәй, хатта генийҙар ҙа мейеһенең мөм кин 6ле ген 15 – 20 процент тирәһе генә файҙалана, ти ғалимдар. Бәлки, пирамидалардә үе рен дә, даһиҙар, атланттар, титандар эраһында мейе йыйырсалары тулы кө 6 сө нә хеҙмәт иткәндер эйәләренә?

Арҡайымда, археологтар билдәләгән шартлы Үҙәк майҙанда, ошо уйҙар ура тыпалды мине. Бына яҫы таш, ул тәгәрмәс ҡаланың ҡап уртаһына һалынған – ти мәк,Ерҙең кендегенә генә. Шул ташҡа яланаяҡ барып баҫтым да ҡул да рым д ы Күккәһуҙҙым – эске ихтыяжым шулай ҡушты. Һәм... Тыумышымдан бирелгән һәләтем(хәҙер, олпат йәшемдә, быны шулай ҡабул иттем, бала сағымда шөрләй инемберсә) мине күңел күҙе күргән, төпкө аң хәтере асҡан халәткә индерҙе. Беләм,Фатихым янымда, ул ҡамасауламай, һаҡта ғына тора.

...Мин – Хөкөм ҡорондамын, имеш. Түңәрәкләп аҡһаҡалдар ултырған, ағи нәй 6ҙәр ҙә бар. Бер инәйҙең тубығында китап ята. Ҡөрьәнме? Түгел икән, тим, йон 6доҙҙарға ҡарап юрай торған фал китабы. Аңым томаланмаған, Заратуштра дә 6үере – Аллабыҙ инсандарына Мөхәммәт пәйғәмбәрҙе илсе итеп ебәрмәгән, уныңаша Ҡөрьән6Кәримде төшөрмәгән әле. Мин – ике арауыҡта, әлмисаҡ һәм бө гөнгөтоташҡан мәл тәҡдирендә. Хөкөм ҡорона шаһитлыҡ ҡылырға са ҡы рыл ған мын.Минең һүҙем, намыҫым бер йәш кенә ир баланың яҙмышын хәл итәсәк.Ҡай һылай ҙур яуаплылыҡ ята иңдәремдә. Хатта, көсөм етмәҫтәй кеүек, иңкәйепҡуй ҙым. Уф! Егет яңы ғына мәғдән ҡайнатыу эшенә йәлеп ителгән. Бөтә ырыу бы 6 уын6быуын һаҡлаған серҙе яттарға асҡан, тигән оло ғәйеп ябылған уға. Яраб би!

Ҡанбабалар, ҡамдар миңә һорау бирә. Улар дөрөҫлөктө һиҙемләү һәләтемдеһы най, юғиһә, ул мәғдәнселәр янына барып сыҡҡаным, ҡорамалдарын күр гә 6нем дә юҡ таһа. Күрәҙәсе лә түгелмен.

Дөп6дөп... Тек6тек... йөрәк тибешем минуттарҙы һанай, гүйә. Ваҡыт үтә. Ҡоркөтә.

Баш ҡанбаба һүҙ ҡушты:– Арҡайымда сер ине аҡ ҡурғаш, һары баҡыр. Һатҡанмы илде был бахыр? Йә,

Ҡа тын, ни әйтерһең?


– Нахаҡ ошаҡ һәләк иткән күпме аҫыл кешене... Өйрәнсек кенә егеттең серҙебелер эшеме – күпме миҡдар ҡурғашын, күпме осмот баҡырын һалырға кәрәкҡа ҙанға, теп6теүәлен, тапҡырын?

– Шаһитың бармы, Ҡатын?– Һүҙем хаҡтыр, Ут әйтер! – Шул саҡ, аҡылым, намыҫым тойомлағанды йөп 6

ләп, усаҡ гөлтләне. Был Ҡор өсөн Ут – Тәңре! Ҡапыл, сикәмә осҡон сәс рә не ме,тертләп киттем һәм бөгөнгөмә ҡайттым. «Ҡотҡарҙым хурлыҡлы язанан ба ла 6ны: башының осонда ҡылыс һындырманылар». – Шулай тигәнемде ап6асыҡишет тем дә тамам арындым әле генә кисергән халәтемдән. Эйе, мин Ар ҡа йым 6дың ҡалын тарихының бер битен хәтер пәйҙәһендә саҡ ҡына асып ҡараным...

Ул арала әлеге туристар, уларға эйәреп Илфаттар, Мусалар менән Сыңғыҙҙаркилеп етте үҙәк майҙанға. «Әлдә өлгөрҙөм» тигән уй менән Фатихҡа ҡараным,ул, килешеп, баш ҡаҡты. Уй6хистәремде, борсолоуҙарымды һүҙһеҙ аңлай йәрем.Инде утыҙ йыл бергә йәшәгән ир менән ҡатын өсөн был ғәжәп тә түгелдер?Фатихса – йөрәктәр бер ритмда типһә, унисон булһа әгәр.

Ҡояш һүрәнәйҙе. Ҡайтырға сыҡтыҡ. Юл ыңғайы туҡтап, Ҡарағанда һыу ин 6дек. Күрәнлегә оҡшаған был йылға әҙерәк, ҡамыш6күрән араһынан аға, тик улкүп кә тарыраҡ һәм һайыраҡ.

Беҙ, ҡатындар, һыуҙан алданыраҡ сыҡтыҡ. Машина янында кибенеп, ке йе 6неш тек тә, тамаҡ ялғап алырға тип, сирәмгә ашъяулыҡ йәйҙек. Шул аралаЛюсяға бер осор башымдан сыҡмай яфалаған һорауымды бирергә өлгөрҙөм:

– Һин афғанда Муса менән Илфатҡа алиһә Изида хаҡында һөйләгәнһең, эйе м е?– Эйе. Боронғо Мысырҙа уға табынғандар, мәҙхиә йырлағандар. «Изида гим 6

ны»ның бер өлөшөн ятҡа беләм. Русса инде, үҙегеҙ тәржемәләгеҙ. Тыңлағыҙ: «Я– почитаемая и презираемая; Я – блудница и святая; Я – жена и дева; Я – мать идочь; Я – руки матери моей; Я – мать моего отца; Я – сестра моего мужа...»

– Ҡапылда ғына башҡортсаға ауҙарырлыҡ түгел, ҡатмарлы, – тинем. Ша ғи рә 6беҙ ҙә минең менән килеште. Ғәжәп һүҙҙәр! Аңыбыҙҙы оҙаҡ айҡар әле улар...

Ирҙәребеҙ ҙә оҙаҡ көттөрмәне. Сыңғыҙ ҡулына дүрт томбойоҡ тотоп алған,беҙгә тип өҙ гән дер, үҙе һаман да оҙон итеп йөрөткән һары сәстәрен тегеләй6былай һелк ке ләй, ҡо яш нурында, әйтерһең, шул сәстәренән тирә6йүнгә алтынһибелә. Менәүәрә6Гөлсирен ҡу лы нан төшөрмәй йөрөткән блокнотына ашы ғыпнимәлер яҙырға тотондо. Шыпырт ҡына күҙ һалғайным, «башҡорт та мыр ҙары,борон, ахыры, арий (арыу) тигән үҙҙәрен»... тигән юлдарҙы ғына уҡып ҡалдым,Сыңғыҙ алдыбыҙға килеп тә баҫты.

***

Арҡайым ғүмер6ғүмергә иҫемдән сыҡмаҫ, моғайын. Яңыраҡ, ул серле төйәккәсә йәхәт ҡылғанға бер йыл тирәһе ваҡыт уҙғас, Шамантау ауазы ҡайтанан яҙ мы 6шыма килеп ҡаҡлыҡты, көнөмә килеп инде. Астрология дәресендә әлеге Ар ҡа йым 6ды, унда борон замандарҙа йондоҙҙарға ҡарап яҙмыш юрауҙары, ҡояш йө рө шөнһын ландырған тамғалары (свастикаға оҡшаған) хаҡында һөйләп, дә үер ос тарынял ғап, сал тарихлы, сор хәтерле халыҡтың балалары икәнлектәрен уҡыу сы ла рым 6дың ҡо лаҡ тарына киртеп ҡайтыуыма, Фатихым ҡабаланып килеп ин де. Ни мә гә 6лер ныҡ тулҡынланған. Тупһаны ашатлау менән һөйләй ҙә баш ла ны:

– Шәрифә апай, ҡәйенбикә, ейәнен күтәреп килгән дауаханаға, ахмалға тө 6шөп... Нимәлер йотҡан, ти.


– Ҡәнзәфәрме?! – Түҙмәй, бүлдем.– Эйе. Ярай ҙа, күреп ҡалған, ярай ҙа, яҡын йә шәй ҙәр, ярай ҙа, шундуҡ кил 6

тер гән...– Тегеләре ҡайҙа ҡараған, Руслан менән килен, тим?– Магазинға тип сыҡҡандар, буғай.– Шунан, Фатих, һуҙма?!– Төймә йотҡан, уныһы трахеяға ҡапланған. Кислород бармағас, йөрәк бы на6

бына туҡтаясаҡ. Ваҡыт – минутлап түгел, секундлап ҡына ҡалған. Анестезияяһап торорға ла форсат юҡ. Өҫтәлгә һалдым да муйынын хирургия бысағы ме 6нән тиштем, тра хеяға көпшә ҡуйҙым, бәхеткә күрә, төймәнән аҫҡараҡ тиш кән 6мен. Юғиһә... Шунан инде – операция, еренә еткереп. Ҡотҡарҙыҡ. Ис кән дәрәйт мешләй, в ру баш ке родился пацан. Руслан, ишетеп килеп етеп, эште боҙа яҙ 6ҙы, саҡ ҡулға ки леп йәбешмәне, бысаҡ ҡаҙағанды күреп. Медсестра ҡулынан то 6топ ҡалды.

Ҡәнзәфәр, сабыйыбыҙ, иҫән, иншалла.Оло улдары институтта уҡып йөрө гән 6дә киленебеҙ тағы бәпес килтерҙе шул. Быға ҡайғыраһы түгелсе, барыбер йәнемкө йөп китте: балаһын йүнләп ҡарамай, ҡунаҡҡа (Шәрифә апайым менән Әл 6тәф еҙнәмдең пенсияға сығыу менән ауылға күсеп ҡайтып, атай йортонда һәт 6тойоҡ донъя көтөп ятыуҙары) килгән арала ла мода журналы ҡарап ул тыр 6ғандыр әле, күп булһа. Модельер, имеш, берәү... Декретта ултырғанда ла эшенҡай ғырта, йәнәһе! Ҡарасәле, анау шаманка рухы бар икән, ысын икән – иҫ кәрт 6кәйне ләһә! Ул саҡта яңы тыуған сабый ине Ҡәнзәфәр. Исемен ҡартәсәйемдеңдәф тәренән ҡарап ҡушҡайныҡ – арыҫлан, тимәк, көслө, зирәк һәм һауһаҡ бу 6лыр, тип.

Шул дәрәжәлә әҫәрләндем – Фатихымдың ҡулдарын ҡулдарыма алып, бар 6маҡ тарын үптем. Аҙаҡ, икебеҙ ҙә тынысланғас, уйлап ҡуйҙым: көн дә ошондайки серештәргә юлыҡһам, йөрәгем күпмегә сыҙар ине икән. Ә минең йәрем сы 6ҙай! Уға, ауыл дауаханаһы табибына, универсаль белгес булырға кәрәк шул. (Әл 6дә генә анау ординатураһына арҡыры төшмәгәнмен!) Толпарлының байтаҡ са 6бы йына донъяға килергә ярҙам иткәнен белгәс, Шырмый Иҡсан уны «кендекатаһы» тип тә шаяртҡылай. Ә күпме өҫтө6өҫтө уҡырға кәрәк табип һөнәрен һай 6лаған кешегә. Медицина урынында тик тормай, туҡтауһыҙ үҫә, үҙгәрә, яңыысул дар, технологиялар, дарыуҙар уйлап табыла. Рух ныҡлығы, ҡаһарманлыҡ,–ти һәм дә, яҙа китмәҫ – талап итә көндө лә төндө лә айырмай торған был фи ҙа 6кәр хеҙ мәт. Практика плюс эрудиция, клиник фекерләү, интуиция, тип тә өҫтәрине врач тар үҙҙәре...

Мәүлиҙә ошо арала иҫкә төшөп тик торҙо. Арҡайымда юҡҡа һеркелдәмәгәнйөрәгем, хәсрәткә булған. Әхирәтем ата6әсәһенә телеграмма һуҡты: «Мужпогиб. Авария на шахте. Похороны послезавтра». Украинаға Ишбирҙе генәбарып әйләнде. Олексийҙы бергәләп иҫкә алып ултырҙыҡ, ул ҡайтҡас.

– Еҙнәмә, шахтаға йыш төшөргә тура килгәс... бына... – Ишбирҙе, көрһөнә6көр һөнә, фажиғә тураһында һөйләне – ун бер шахтер һәләк булған икән.

– Унда дүрт меңләп башҡорт йәшәй, тигәйне Мәүлиҙә, ул бит хәҙер «Украинабаш ҡорттары йәмғиәте» ағзаһы, – тип, һүҙҙе башҡа яҡҡа бороп ебәрҙе Әминабый, илап ҡына барған Рабиға апай яғына ымлап. – Хәтерләйем, 19486ҙә Баш 6ҡорт остандан, бер вагон тулып, йәштәр украиндарға ярҙамға китте. Күптәрешун да тороп та ҡалғандыр. Күренекле башҡорттарҙың исемдәрен дә әйткәйнеМәү лиҙә, береһе генә иҫтә: бер осор Нур Ниғмәтуллин, халыҡ шағиры РәшитНиғ мәтиҙең улы, Украинаның атом энергетикаһы министры булған. Вәт.


– Ана нисек? Белмәй инем. Ә Башҡортостанда илле биш мең тирәһе украинйә шәй... – Әйтеремде әйтеп тә бөтөрмәнем, Әмин абый теҙеп алып китте:

– Урыҫ, татар, сыуаш менән мариҙан ҡала, улар – иң күп һанлы халыҡ беҙҙә.Хохол ме нән донъя тулған ул. Вәт. – Абыйҙың телмәренә ошо һүҙ дегәнәк кеүекйә беш кән икән, шуға иғтибар иттем. – Ҡыҙымды, кейәүем булмағас, ҡал дыр 6майым ун да, ҡайтһын! – шулай тип һалды ул көтмәгәндә. Түрбашта бер үҙемыш ҡылдап ул тырған Рабиға апай беҙҙең янға йүгереп килеп сыҡты ла: «Әтеү.Вәт!» – тип ки ре инеп китте.

– Сәнәһе эйәрер. Радмирҙы ҡуҙғатмаҫтыр. Ғаиләһе бар, тамырланған. – Иш 6бир ҙе лә атаһының фекерен йүпләп ҡуйҙы.

Саҡ сәбәкәйләп ебәрмәнем, әлдә ни сәбәп менән йыйылғаныбыҙҙы иҫләйһалдым.

56

Фатих кискеһен йыш ҡына духтыр Искәндәрҙе алып инә. Алдан әйтеп ҡуй ғай 6ны, дауаханала тамаҡ ялғап йөрөй, өй ашы эләкмәй уға, яңғыҙаҡҡа, килгеләһенәле, тип. Үҙем нишләп был хаҡта уйламағанмындыр?

Ошо арала Искәндәр ябығып, йонсоп киткәндәй. Тәмәке тартмай ине элек,хә ҙер туҡтауһыҙ һура. Күҙ ҡарашымдан аңлай ҙа: «Беләм, Нурия апай, докторпри мер бирә. Брошу курить», – ти, әммә ташлай алмай. Һәләк кенә итте һыу һө 6лөгө кеүек егетте анауы Миләүшә. Теге ваҡыттан һуң, Әшрәфтән үс алғас, Стәр 6легә шылғайны. Һирәк6һаяҡ ҡайтҡылап йөрөнө лә юҡ булды. Испанияға сығыпкит кән, тип ишеттек. Иҡсан ағай әйтмешләй, «тап үҙенең местоһы» – испандарһы маҡ дәртле ләһә. Ә Искәндәр көттө. Көтә. Эстән генә һыҙа. Ауырыуға һа баш 6маһа ярар ине.

Һыйырҙы һауып, һөттө һөҙөп ҡуйыуға, Фатих шылтыратты, икәүбеҙ, тип. Тиҙгенә аш6һыу хәстәрләнем. Искәндәргә төнгө дежурға икән, оҙаҡ ултырманы.Яңы һауған һөт һалып бирҙем уға, көрөшкәне күтәреп эсеп ҡуйғанына кинәнепҡа рап торҙом. Туҡмас һалып итле аш бешергәйнем, һөҙлөклө генә итеп, уны лаяра тып ашаны. Шунан ҡапыл төҫө боҙолоп, усы менән һул яҡлап түшен ыуалапалды.

– Ҡалаҡ һөйәге аҫтына бирәме? – Фатих һораша башланы.– Йөрәк ауырта, тиер инем, үҙем врач булмаһам, – тине Искәндәр, ағарынып

ки теп. – Ашағандан һуң тота башлай. Сода болғап һыу эсһәм, ебәрә. Ашҡаҙан...– Белә күрә нишләп дауаланмай йөрөйһөң?! Иртәгә үк – районға! Тотош тик 6

шерел, зонд төшөртөп ҡараттыр. Ашҡаҙан шаяртмай! Операцияға не доводи!Сроч но – диета, консевартивное лечение, коллега.

– Үтә ул. Эт эсенә һары май килешмәй, тиҙәрме әле толпарлылар? Это у меняот домашней еды...

– Юҡты һөйләмә, ҡустым. Врач үҙенең сирен алдан ала белмәһә, ташҡа үл сә 6йем булыр.

– Ташҡа үлсәйем?! Ашҡаҙанда что ли таш?– Ҡарауһыҙ ирҙең уныһы ла ихтимал. Курам на смех була һинең медиклығың,

если вовремя не распознаешь собственный недуг – вот что.– Понятное дело. Аңлашыла, ташҡа үлсәйем... Барыбер тотош белеп бөтөп

бул май телегеҙҙе, башҡорт араһында үҫеп, ярты ғүмер инде ошонда йәшәһәмдә. – Искәндәр бо шоноп ҡына әйтеп ҡуйҙы.

– Вот6вот, тағы ярты ғүмер, то есть хотя бы до восьмидесяти йәшәргә обязан,– тине Фатих, дуҫының арҡаһынан ҡағып. Мин дә һүҙ ҡаттым:

– Халыҡ медицинаһы ярҙам итмәҫме? Андыҙ төнәткәйнем, тағы ике көндәнәҙер була.


– Андыҙ ул девясил буламы?– Эйе. Ә иң һәйбәте – алтын тамыр, родиола йәғни. Мин уны түтәлдә үҫтерәм.

Аҙ на элек кенә, дарыуға тип, тамырын турап спиртҡа һалып, баҙға ҡуйҙым,ҡараң ғыға. Көнөнә өс тапҡыр бишәр тамсы эсергә, ашарға ярты сәғәт ҡалғас.

– Башта ҡаралып ҡайтһын әле, гастроэнтерологтан үтеп. Минең диагноз:поч ти язва, эрозия.

– Значит, точно так, Фатих Рамазанович, һеҙ бит диагност от Бога, – тине Ис 6кәндәр.

Башын баҫып дауахана яғына атлап барған егеттең артынан тәҙрәнән ҡарапҡал дыҡ. Икебеҙ ҙә бер юлы көрһөндөк. Яҡын кешебеҙ ҙәһә.

Фатихтың диагнозы дөрөҫләнде. Искәндәр тәмәкеһен ташланы. Дауаланды,мин эшләгән дарыуҙы ла эсте. Һөттән6ҡатыҡтан да өҙмәнем. Бер айҙан тағытик шерелгәйне, «зарубцевалось» тип ҡайтты. Иншалла.

– Маладис, коллега, – тине Фатих. – Инде һаҡлан, ҡустым. Етәр, мөхәббәт си 6ре нән ҡотол, баһаңды күтәр, ана, ауылда ҡыҙҙар бөтмәгән, помани паль цем,һиндәй егеткә...

Әллә Фатихтың һүҙе фәрештәнең «амин» тигән сағына тура килде – күп тә үт 6мә не, дауаханала физиотерапия бүлеге асылды ла яңы белгес килде – үҙебеҙҙеңӘхиәр ҙең ҡыҙы лаһа! Йәше егерме биштәр тирәһендә барҙыр. Ауылда егеттәркүп, кемеһенең өлөшөнә төшөр көмөш икән?

Ә ҡыҙ Искәндәргә ғашиҡ булды. Тәү күреүҙән. Серен миңә систе башта. Улайҙа иҫкәрттем ҡасандыр Миләүшәне ныҡ яратыуын, оҙаҡ яңғыҙ йөрөүен – бәс,ба лалыҡ дуҫымдың ике ул араһында һөйөп кенә үҫтергән ҡыҙы лаһа. Егеттең дәдәр те ҡуҙғалды, сирләп алыуы уға йәшәү тәмен бирҙе, күрәһең, яңы врачты үҙе 6нә ылыҡтырҙы.

Фатих хәлде Әхиәргә белгертте. Уныһы Искәндәрҙе, үҙ милләтем түгел, ет мә 6һә ҡарт абышҡа, тиеберәк ҡыр типкәс, ашыҡма, башта әҙме6күпме һы наш һын 6дар, тип күндерҙек. Тыңланы дуҫыбыҙ. Егеттең арыулығын аңлап алғас, йәш тәр 6гә аяҡ салманы.

Искәндәрҙең өйләнгәнен белгәндәй, юрамалдай, шул тирәләрҙә Испаниянанолпат ҡына бер сеньор менән ыҫмалалай ялтыр ҡара сәсле, ҡуңыр йөҙлө ике ма 6лайын эйәртеп, Миләүшә ҡайтып китте ауылға. Гөж килде Толпарлы. Туған6тыумасаһына ғына түгел, күрше6күләненә лә бүләк таратҡан, ти. Сеньоры, иреикән, байҙыр, күрәһең. Икәүләшеп урамдан үтеп6һүтеп йөрөүҙәре үҙе бер та 6маша ине: Миләүшә һомғол кәүҙәһенә һыланып торған күлдәк кейеп, тауисҡош тай елпенһә, тегеһе сигара тартып, тирә6яҡҡа иҫе китеп, һәлмәк кенә атлай,уның бер баҫыуына, эргәһендәге ике6өс баҫа. Ә иң ҡыҙығы клубта булған, минкүрмәй ҡалдым уныһын.

Өфөнән концерт килтерәсәктәрен белә инем, ниндәйҙер мәшәҡәт сығып, ба 6ра алманым. Шунда булған теге ҡыҙыҡ. Миләүшә, баш ҡала артистарын ни секкүн дергәндер, сәхнәгә бейергә сыҡҡан. Испандарҙың данлыҡлы «Фла мен ко» ти 6гән бейеүен башҡарған, ти. Нисек килештергәнен, ауыл сәхнәһендә ут өйөр мә 6һе ләй өйөрөлөүен күреп, өфөләрҙең күҙе дүрт булды, тип ғорур ланып һөй ләнекүргәндәр. Үҙебеҙҙеке! Ә инде сеньорҙың сәскә гөлләмәһе тотоп сығып, бар ғәмҡарап торғанда Миләүшәнең алдына теҙләнеүен, уның ҡулдарын үбеүен ҡа бат6ҡабат сурыттылар. Мин иһә ҡайҙалыр уҡыған юлдарҙы иҫкә төшөрҙөм: «Ис пан 6ский танец – это огонь, вихрь, любовь, смерть...»

Таштояҡты ауыл ғәфү итте. Булған6бөткән, буяуы һеңгән, йәғни. Бәхетен тап 6ҡан даһа. Мәҡәл, ҡатын ҡырҡтан уҙған, уҡаһы ҡойолған, тип торғанда, әҙәмдешаҡ ҡатырырлыҡ итеп бейер, кәттә кейенеп уйнаҡлап йөрөр өсөн бәхетле бу 6лыу кәрәктер ҙәһә?!


***

Көтмәгәндә Асиянан хат килеп төштө. Ҡайтҡылап тора, көн аша телефонданһөй ләшәбеҙ, нишләп яҙырға булған, тип борсолоп киттем. Уҡығас, ҡойолоптөш төм, кейәүгә сығам, тигән дәһә. Саҡ өсөнсө курсҡа күскән... Фатихҡа шыл 6ты рат тым, ҡайтып әйлән әле, тиҙ генә, тип. Мин өйҙәмен – көҙгө каникул мәле.Ап ты раптыр, шундуҡ, эшен таш лап, килеп тә инде. Ҡарашында хатта ҡурҡыубар, улайтып ваҡытһыҙ би ма за ла май инем шул.

– Ашығаһыңмы? – Үҙем күреп торам, өтәләнгәнен.– Минең һәр минут хисаплы...– Асиянан хат килде.– Хат?!– Кейәүгә сығырға йөрөй, имеш.– Бер барғанда күргәйнем егетен, әйттем дәһә. Әллә?– Ауырлы микән, тиһеңме? Уф!– Нурия, хафаланма ул хәтлем. Медицина институтында студент ваҡытта өй 6

ләнешеү – ғәҙәти хәл, дөйөм ятаҡ коридоры тулы коляска...– Бала?! Ә уҡыуы?– Уҡыр. Кейәү егете лә шунда бит, бер үк курста, алмаш6тилмәш ҡарарҙар әле

бә пестәрен. Ярай, төшкө ашҡа ҡайтҡанда тағы һөйләшербеҙ был хаҡта. Шыл 6тырат май тор әлегә, йәме, бәғерем.

– Йәме.Мәктәпте алтын миҙалға бөтөп, шул йылды уҡ мединститутҡа инеп кит тә хә 6

ҙер ата6әсәңде шулайтып ҡайғырт, ә? Ошо уйҙан шып туҡтаным, тәүбә, ниндәйҡай ғы, юҡҡа туҙынмайым әле, тип. Шул минутта телефон шылтыраны. Асияикән.

– Хатты алдыңмы, әсәй? – Тәүге һорауы шул булды.– Башҡа һуҡҡандай иттең.– Вәсилдең ата6әсәһе отпускаға ҡайтты, уларҙы һеҙҙең менән күрештерергә

инек.– Вәсил? Урыҫ егетеме ни?!– Юҡ, башҡортсо. Боронғо исем, ти. Рәйхана ҡартәсәйҙең дәфтәренән ҡара

әле?– Ярар. Ә ата6әсәһе ҡайҙан?– Йәштән Себергә сығып киткәндәр, атаһы – буровик, әсәһе – бухгалтер.

Өфөлә фа тир һатып алмаҡсылар ошо килгәндәрендә. Ә сығыштары менән уларДыуан ра йонынан.

– Ҡыҙым, ниңә улай ҡапыл?– Абортҡа бармайым!– Тәүбә!– Атайым асыуланыр микән?– Асия, килегеҙ. Каникул саҡ башланып тора, ЗАГС, туй – бергә үткәреп ебә 6

рер гә лә ҡуйырға. Һуҙмағыҙ. Килеп һоратһындар башта!– Беләм, әсәй, хәүефләнмә. Бына, буласаҡ ҡәйнәм янымда тора, трубканы би 6

рәм. – Тағы ҡойолоп төштөм. – Ҡоҙағый, шулай тиһәм дә ярайҙыр, балаларға ҡаршы төшмәйек. Беҙҙең ва 6

ҡыт наҡыҫ, бер ыңғай туйға әҙерләнеп барабыҙ, көтөгөҙ!– Ярар, беҙ ҙә риза. – Шулай тинем дә өҫтәй һалдым: – Атаһы ни тиер?..Аҙаҡ йәнем көйөп алды әҙерәк: ҡайһылай өҙөп һөйләшә, «Ул инәһе – гу бер на 6

тор, ҡыҙ инәһе – боҫоп ятыр» тигән әйтемде иҫеңә төшөрмәй түгел төшөрөрһөң.Уҫал ҡәйнә булыр микән?


Һөйләшкәнсә, ҡоҙа менән ҡоҙағый (беҙҙән йәшерәктәр икән), балаларҙыэйәр теп, тейәнеп килеп тә төштөләр. Өҫтәлгә ҡуйырға ризыҡты мул алғандар,бү ләктәрҙе өйөп килтергәндәр.

ЗАГС үҙебеҙҙең ауыл Советында булды, туй – шул уҡ көндө ҡыҙ яғында, ир тә 6гәһенә – Өфөлә, ресторанда ҡоҙалар уҙғарҙы. Себерҙә эшләгәндәрҙең кеҫәләреҡалын икән, балаларға туй бүләге итеп бер бүлмәле фатир алып бирҙеләр ҙәһә.

Июндең 276һендә, 19986ҙә, мин иллегә баҫырға торғанда, ейәнебеҙ тыуҙы. Ғү мербуйы күңелемдә йөрөткән исемем, тип, ҡоҙағый уны Фидан тип ататты. Шун даиҫе мә төшөп, ҡартәсәйемдең дәфтәренән кейәүемдең исеменә тәфсир эҙ ләп тап 6тым: Вәсил – айырылмаҫ дуҫ, тиелгән. Бәс, Фидан исеме лә бар, мин уны бөтөнләйсит6ят телдән килгәндер, тиһәм, төркиҙән дәһә – фиҙакәр, тырыш мә ғәнәһендә.

Ҡоҙа6ҡоҙағыйымдан уңдым. Фидан тыуғас, Асия менән кейәү июль6августбеҙ ҙә йәшәнеләр, бала ҡулға эләккәнсе ҡараштыҡ. Сентябрҙән уҡырға кит те 6ләр, тап шул саҡ ҡоҙағыйым килеп төшөп, Фиданды йәш ярымғаса тәрбиәләште,йәс ләгә биргәнсе. Декрет отпускыһы юллап алдым, ти. Шулай мөмкин икәненбелмәй инемсе.

Ашығып ҡына Айгиз инеп сыҡты, Асияларға ебәрәһе әйберегеҙ юҡмы, тип.Ул ситтән тороп ауыл хужалығы институтында, үҙе хыял иткән урман фа куль те 6тында, уҡып йөрөй, әле шунда сессияға йыйынған, тимәк. Яңы ағыҙған ҡай 6маҡты көршәктән банкаға һалып тотторҙом. Оҙаҡламай бөтә инде, ин тер на ту 6ра һына ҡалырмы икән тағы, атаһы һымаҡ, тип һөйләнгән булдым, Ай гиз дең ни 6мә лер әйтергә теләүен, ҡыйыулығы етмәй тороуын һиҙеп.

– Нурия апай, һеҙгә Чечня һуғышына бәйле яҙмаларымды ҡалдырайым ти 6гәй нем, бәлки, кәрәге тейер, романығыҙға ҡыҫтырып ебәрерһегеҙ, – тине ул, ни 6һа йәт, ҡулыма папҡа тоттороп.

Урыҡ6һурыҡ булһа ла яҙышҡылауымды белмәгән әҙәм ҡалмаған, имеш. Ро 6ман тип тороп! Хәҙер ярты юлда туҡтарға түгел инде, бәс – ауылым күҙәтә. Ос 6ра ғанда «ил көтә ләһә» тип ебәрә бәғзеләр был тәңгәлдә. Толпарлылар шулайҙур ҙан төшөп һөйләшергә күнеккән, ауыл – илдең түле, хәтер сығанағы, тип тәинан ған улар.

Егет Мәҙинәгә өйләнде. Булатты (исемен шулай ҡыҫҡартып яҙҙырҙылар) ул 6лыҡ ҡа алдылар. Был йәһәттә әллә ни ҡатмарлыҡтар тыуманы, илдә етем әҙәй 6гән дән кемгә зыян? Малай тиҙ эйәләште, хәҙер мәктәптә уҡып йөрөй. Шарт ла 6тып баш ҡортса һөйләшә. Үҙе зерә матур, ҡара бөҙрә сәсле, ҡылыс та нау лы. Бе 6йергә әүәҫ, биш йәшенән Зөлфәр уға тау халыҡтары бейеүен һалып бирҙе. Мил 6ли ке йем кейеп ала ла теттерә генә бейеүҙе – ҡандан күскән гендар, нәҫелдәнби рел гән һәләт, ни әйтерһең?

Айгиз менән Булатҡа, икеһенә бергә, «чечендар» тигән ҡушамат йоғоп ҡал ды.Нишләтәһең, буяуы уңмаҫ хәтирәләр бит, иҫ белгән баланан нисек йә шер мәкнәҫел тамырҙарын – белеп үҫеүе хәйерлерәктер ҙә. Хәҙер ул өлкән ағай, ғаи ләләтағы ҡыҙ бала үҫә. Булаттың һеңлем тип йәнен бирерҙәй булып тороуы үҙе берүрнәк тиҫтерҙәре өсөн. Тау халыҡтары уғата туғансыл була, тигәндәре ысын икән.

Ҡалын ғына папка эсенән тәүҙә блокнот килеп сыҡты, русса шиғыр теркәпҡу йылған: «...Чем ближе к смерти, тем чище люди... Но когда на меня смотрелиэти пыль ные глаза человечьи, не по6птичьи, да не по6овечьи, по6людски они ме 6ня гре ли, а я пел им рокн6рольные песни, говорил, что все будет нор маль но...»ти гән юлдар таныш һымаҡ? Уларҙа авторҙың ижад кешеһенә хас намыҫ әрнеүентой ҙом... Иҫемә төштө! Яҡташабыҙ Юрий Шевчуктың йыры.


Күҙем һайлап, һөҙөп ала ҡапылда Айгиздең яҙғандарын: «Һалдат әсәләре» ко 6митеты мәғлүмәтенсә, Чечняла ун меңдән ашыу улдарыбыҙ башын һалған.Урын дағы халыҡ араһында юғалтыуҙар һикһән меңдән дә кәм түгел, шул иҫәптәЗарина ла...»

Ярар, иркенләп ултырып уҡырмын тип, папканы ябырға итһәм, ике яҙма ҡо 6йолоп төштө. Эйелеп алдым. Бик матур итеп, уҡытыусы теле менән әйткәндә,кол лиграфик почерк менән яҙылған дәфтәр бите иғтибарымды тартты. ЗаринаҮмә рованың иншаһы булып сыҡты. Туғыҙынсыны тамамлаған, һуғыш ар ҡа һын 6да унға бара алмаған, тигәйне Айгиз.

Бер табаҡ ҡағыҙ баштан аяҡ атыш6үлтереш күренештәре, һуғыштың сәбәп тә 6рен төшөнә алмай асырғанған бала күңеленең тәьҫораттары менән тулған. Та 6ныш тары, күршеләре тарыған фажиғәләр тасуирланған. Ҡайҙа каникулдың кү 6ңелле мажаралары, кескәй йондоҙсоҡтар булып яуған ҡарға, аҡ бүрек кейепалыҫ тан бағып торған бәһлеүән тауҙарға һоҡланыу?! Бер урында: «Сунжа туң 6ды. Уның йыры боҙ аҫтында тонсоҡто. Ҡарт чинара төбөндәге эскәмйәлә ғашиҡпар ҙар ултырмай, сал сәсле олатайҙар гәп ҡормай», – тигән өс һөйләм бар. Һәмошо өс һөйләм, тағатһаң, тотош романға торошло. Сунжа хаҡында әҙәбиәттәнуҡы ғаным бар, ул – Грозный тупһаһынан аҡҡан йүгерек тау йылғаһы. Борма6бор ма, тип яҙалар, беҙҙең Һигеҙбөгөл һымаҡ микән? Сунжаның уртаһы, ағымыкөс лө һәм шәп булғанғамы, ҡыштарын туңып бармай, ҡаранлап ята, тигәндәреиҫ тә ҡалған. Чечня урмандарында сәтләүек, бук, граб, имән, әлеге чинара,ылыҫ лы ағастар үҫкәнен беләм – географмын даһа. Түбәләре күккә олғашҡанмәғ рур тауҙар, текә таш ҡаялар һәм йәшеллеккә, сәскәгә сумған, емешкә бай ти 6геҙ лек тәр – тәбиғәте үк был төбәктәге халыҡты ҡылыҡһырлап тора кеүек.

Ә бала йөрәге фажиғәне нисек тәрән һәм нескә тойған: туңған йылға һәмтон соҡҡан йыр!

Ә был хатта кемдең яҙмышы икән? Астым. Валера дуҫынан. Бер өлөшөн генәуҡы ным да оҙаҡ ҡына өй эсенә, үҙемсә ҡәҙерләп, дәртләнеп йыйған6йы йыш тыр 6ған күркәм генә донъяма күҙ йәштәрем аша ҡарап ултырҙым. Тыйыла ал майиланым. Донъям төҫ ташланы кеүек, иренемә, тамағыма тоҙло йәш тә рем деңҡырҡыу әсеһе яғылды. «Хәтерләйһеңме, брат, таң атҡанда Грозныйҙың көнь 6 яғындағы тау теҙмәләре ғәжәйеп төҫкә инә торғайны, берсә алтынһыу һа ры, берсәйәшкелт, берсә күкшел. Шул мөғжизәне күрер өсөн ташланымы икән мине яҙмышЧечня тамуғына? Сашок Пиаф, һине Мәскәүгә оҙатҡандан һуң ай ҙа үтмәҫтән,һәләк булған. Кәүҙәһен үҙ яғына ҡайтара алған икән коман до ва ние. Сашокбәхетле, минең кеүек тере мәйет түгел. Күҙҙәрем генә ҡый мыл дай, күрә, ҡолағымишетә – шул минең терелегем. Ҡул6аяҡ йөрөмәй, һөй лә ше үем дә ауыр лашты. Әмиңә бит 22 генә йәш. Үҙемә ҡул һалырға тәүәккәллегем ет мәй. Йә шәге килә,брат! Ә барыбер, төнгә ингәндә, әсәйем йоҡо дарыуы эсер гәндә, уян маһам да ҡуй 6һам ине, тип теләйем. Йоҡлар алдынан теге Кавказ ар мыт тарын күҙ алдыма кил 6терәм: улар Каспийға тиклем һуҙылған – 150 ки лометр. Вот так, браток. Хуш».

Хат аҙағында өҫтәмә бар: «Айгиз, Валераның әйткәндәрен мин, бер туған апа 6һы, яҙҙым. Уға, зинһар, яуап бирегеҙ, күңелен күтәрегеҙ. Үтенәм!»

Папканы ябыр алдынан баяғы блокноттың артҡы битенә эре хәрефтәр менәняҙып, аҫтына һыҙып ҡуйылған юлдар күҙемә салынды. Мәҙинәнең егете өс йылбер чечен ауылында әсирлектә ҡоллоҡта тотолоп, ҡайтҡан, баш ҡалала ми ли 6цияла хеҙмәт итеүен дауам итә икән. Уны, яйын табып, ете йәшлек кенә кес кәйчечен ҡыҙыҡайы ҡотҡарған. Зиндан ишеген асҡас: «Рөхсәтһеҙ эш ҡылдым, тиктотолма, зинһар, Алла хаҡына!» – тигән бала. Шул балала, тимәк, ил6ҡә үе м е н дәлә, бөтөнләй өмөт юҡ, тип нисек әйтәһең ошонан һуң? Барҙыр өмөт, ин шалла,барҙыр.


Тәҙрәне оса6килә генә ҡарабаштурғай суҡып китте, уның мәшәҡәте арттышул һуңғы осор: Хәйри ағай олоғайып китте, өйөнән сыға һалып бармай хәҙер.Уңарсы ҡапҡа асылды, Аҡман Ҡара ағайҙың ҡыҙҙарының береһе күренде, поч 6таль он сумкаһы Ҡарағаш Мәсрүрә иңенән уға күскәйне. Ҙур конверт болғапинеп килә, моғайын, Мәүлиҙәнәндер. Әхирәтем өс көн элек кенә шыл ты рат ҡай 6ны, бында йөҙҙәрсә гектар майҙанда Тәбиғәт паркы асылды, һиңә фотоларынһа лып ебәрҙем,тип.

Ҡоҙаса ғына түгел, элекке уҡыусым да яңы почтальонкабыҙ, хатты өйгә үк ин 6дереп, ҡулыма тоттороп китте. Аса һалдым. Бер фотоға ҡарап аһ иттем: ҙурдүрт кел таш өҫтөндә Ыласындың һәйкәле! Бүреһуҡҡан олатай ҡанатын бәп лә 6гән, Тол парлы күгенә сөйгән ғорур ҡош – ҡойоп ҡуйған шул үҙе. Һандыҡташтыңҡа бырғаһында соҡоп яҙылған һүҙҙәр бар: «Прошлое, настоящее, будущее единыв тебе». Түш яғында ла яҙыу бар икәне күренә, тик тотош уҡырлыҡ түгел, өҫкөюл дарҙағы «Кто вы?.. Куда идете?.. Что ищете?..» тигән һүҙҙәр генә асыҡ төҫ 6мөр ләнә.

Фатих менән өйләнешкән йылды Украинаға сәйәхәт итеүебеҙ, дала ҡо са ғындасайҡалған сал ҡылғандар иҫкә төштө. Хат ҡағыҙынан тимъян еҫе һир пел гәндәйитте. Һы... Еҫ6тойом хәтере кешенең тәүге, иң боронғо хәтере, ти ҙә һ ә.

«Паркка улым менән барып ураныҡ, – тигән әхирәтем. – Теге юлы һеҙ Олек 6сий менән сәйәхәт ҡылған «Таш ҡәберҙәр» ҡурсаулығы ла уның эсенә ингән хә 6ҙер. Петроглифтары, һин әйткәнсә, башҡорттарҙың боронғо тамғаларын хә тер 6лә тә икән шул... «Бында ҡылғандың «Ҡыҙыл китап»ҡа индерелгән 12 төрө үҫә,»–тип аңлатты Радмир, минең бер ғәжәйеп үләнгә иҫем китеп ҡарап то роуым дышәйләп. Украин ҡылғаны, тик ошонда ғына һаҡланып ҡалған, ҡуш ба шаҡ лыэфедра тип атала икән. Аграрныйҙы тамамланы бит улым, дипломды «Ре лик т 6ные растения» тигән темаға яҡланы. Тәбиғәтте һаҡлау министрлығына ҡа 6раған ведомствола эшләй.

Бөйөк далаға: «Һөйгәнем өсөн һин – «Земля батькив», миңә – килен булыптөш кән ер. «Краси такой не зустрить ниде», – ти торғайны Алеша, тыныс йоҡлатуны ҡосағыңда, Донеччино!» – тип өндәштем. Хушлаштым. Уф,ҡыҙый, даламине илап оҙатып ҡалды. Ышанаһыңмы? «Это кречет белый плачет, прощаетсяс вами, чует», – тине улымдың шоферы...»

Хатын уҡығас та әхирәтемә шылтыраттым.– Ҡайтаһыңмы, ҡыҙый?! Ҡайт! Бында эш тапмаҫһыңмы ни? Ана, Сыңғыҙға

әйт һәм, хәҙер табып бирер, таныштары быуа быуырлыҡ. Сәнә лә бында тал пы 6на лыр, һине ҡалдырып китә алмайҙыр.

– Әлләсе. Бында мине ситләтеп ҡыланалар...– Тәүәккәллә! Улың урында эшләй, үҙе ҡойоп ҡуйған украин, бирешмәҫ. Ә Сә 6

нә не айырма Толпарлынан. Әмин абый өмөтләнеп йөрөй, ейән6ейәнсәрҙәремсы ғанаҡҡа, шишмә башына ҡайта, тип.

– Сыңғыҙға әйтеп ҡара, әтеү. Сәнәгә эш табылырмы икән? Һөнәре һирәк –фло рист, ауылда уның ни хәжәте? Ботаника уҡыта ала инде алыуын, ә мәктәптәкем уға сәғәтен бирергә тора тиһең.

– Бизнес асыр. Сәскә үҫтереү, сәскә һатыу бизнесы. Эргәлә генә ҡалалар, ма 6шина зыйлап йөрөп ята.

– Заманы килде инде эшҡыуарлыҡҡа. Сәнәнең тәжрибәһе лә байтаҡ, кол 6ледж ды бөткәс тә бер фирмаға урынлашты, маҡталып эшләй.

– Ә ул ултыртҡан ләлә6тюльпандар мәктәп оранжереяһында гөрләп сәскәатып ул тыра, 15 сортҡа етте, тиҙәр. Нисәмә төрлө роза килтереп үҫтерҙе. Ҡу лы 6нан гөл тама ҡыҙыңдың, әхирәт.


– Ҡайтырға кәрәк, иветә, ҡыҙый. Бында сыҡҡан пенсиямдың, уны көтөп ҡа 6лам тиһәм, Рәсәйҙә ярамауы ла бар, бүтән дәүләт... Әшрәфтәр ҙә ярҙам итер, ба 6ла лар ғаилә ҡорһалар, мин дә буш ҡул ҡайтмам, әҙ6мәҙ аҡса төйнәгәнмен. Фа 6тирымды һатырмын, улым риза.

– Әсмә хәҙер фермерша бит, беләһең. Башҡорт аттарын үрсетәләр. Талымһыҙул тоҡом, ҡыш та ҡар аҫтынан үлән типсеп, көтөүе менән тибендә йөрөй. Бү ре 6нән дә ҡурҡмай беҙҙең өйөр айғыры, маңлайына сәсрәтә тибә лә ҡуя, ти Әсмә.Шәкетау бүреләре килеп6килеп ураған бер осор... Әшрәф, МТС банкрот булғас,осһоҙға ғына трак тор, комбайн, төрлө ҡорамал һатып алды, хәҙер баҫыуҙаүҙенең игенен үҫтерә, колхоз тарҡалды лаһа.

– Кем уйлаған тиһең, ә, ҡыҙый?– Өс агрокооператив бар беҙҙә. Береһе – Әшрәфтәрҙеке инде, икенсеһе – Ма 6

лик бай нәҫелендә, Мөхәрләм бүләрҙәрендә, Күк юрға тоҡомон һаҡлап алыпҡалып, хәҙер еңел тояҡлы арғымаҡтарын аукциондарҙа һаталар. Бәхеттәренә,бер бай инвестор килеп тапты уларҙы. Сыңғыҙҙың фермаһын Аҡназар ағайменән улы, Айсыуағы, тотоп тора.

– Ә бүтән халыҡ, кәсепһеҙ ҡалғандар нишләй?– Көнләшеп, аяҡ салыусылар булды. Әшрәфтең «Беларусь» тракторының тә 6

гәр мәс тәрен балта менән сапҡылап киттеләр. Ишбирҙе тапты хаслыҡлыларҙы,оя лыш та рынан ауылдан сығып тайҙылар. Эҙәрлекләп торманы, Әшрәф тыйған.Һәр кем бизнесҡа тотона алмай инде, яңы байҙарға ялланып эшләйҙәр.Сыңғыҙҙың от дельный коммунизмы шәхси капитализм булып сыҡты.

– Атайым әйтә ине, быйма баҫыусылар, балаҫ һуғыусылар, тегенселәр әртилеойошто, тип. Ресторан да бар, ти ҙәһә?

– Ресторан уҡ түгел инде, кафе – Ҡарағаш Мәсрүрәнең улы Радик асты.– «Атаһын эҙләп тапҡан» тигәндәре ысынмы?– Ысын. Үҙебеҙҙә, Өфөлә, йәшәп ятҡан.– Мәсрүрә апайҙа адресы булғанмы икән?– Юҡсы. Малайы барлығын ул хәрби белмәгән дә. Ҡыҫҡа ғына итеп һөй лә 6

йем ме?– Һөйлә!– Радиктың кооператив техникумында уҡыған сағы. Үҙебеҙҙең ауылдың ҡы 6

ҙына күҙе төшкән, уныһының артынан тағы икенсе берәү йөрөй икән. Ике егетсә кәләшеп киткән. Тегеһе Радикка: «Атайым полковник, тип шыттыраһың, тыу 6ма! – тип ысҡындырған, – тыумаларҙың бөтәһенең дә атаһы йә военный, йә лет 6чик, йә космонавт, йә хәрби бурыс үтәгәндә һәләк булған, тиергә йәтеш.

Ныҡ ғәрләнгән Радик, әсәһенән баяғы хәрбиҙең исем6фамилияһын әйттереп,во енкомат ашалыр инде, юллап тапҡан. Килеп төштө бер ваҡыт Толпарлыға, үҙкү ҙебеҙгә үҙебеҙ ышанмай торҙоҡ: отставкалағы полковник, төҫкә һис тә би 6реш мәгән. Улын эйәртеп ауылды әллә нисә урап сыҡты, күргән берәү менән кү 6ре шеп. Уны танып белеүселәр етерлек, күп тигәндә ун һигеҙ йыл үткән. Улыбарлығын белмәгән…

– Ә Ҡарағаш Мәсрүрә?– Индереп сәй эсергән, йоҡларға ҡалмайһың, даным сыға, тигән. Полковник

үҙе нең машинаһында килгән. Радикты ла ултыртып, Өфөгә ҡунаҡҡа алып ҡай 6тып киткән.

– Теге ҡыҙҙы алдымы Радик?– Алды. Ҡыҙ үҙе лә, Мәсрүрә апайса, уға тас йәбешеп ятҡан. Үҙенә бер төрлө

ма тур егет тәһә, сәсе ерән, бөҙрә. Ҡашы ҡара, әсәһенеке ише.– Мәсрүрә апай арттырып та ебәрәлер. Полковниктан таптым малайҙы, тип

фәс тергәне иҫтә, бөтә әҙәм унда фатирҙа майор торғанын белгән ерҙән.


– Тимәк, чинын иң тәүҙә беҙҙең Ҡарағаш апай күтәргән? – Шулай тинем дә, үҙхә бәремдән үҙем ҡыҙыҡ табып, көлөп ебәрҙем. Мәүлиҙә лә ҡушылды.

Әлдә илашмай ғына хушлаштыҡ, тип ҡыуандым. Олексий һымаҡ күркәм йәр 6ҙе юғалтыуы еңел түгелдер, үҙ алдына әхирәтем һығылып6һығылып һыҡ тай 6ҙыр... Шуға теге шофер телгә алған кречет хаҡында, белһәм дә, һүҙ ҡуҙ ғат ма 6ным: ыласындар ғаиләһенә ҡараған ҡыйғыр ҡош ул, башҡорттар уны той ғонтип нарыҡлаған, илауы ла, бәлки, хаҡтыр, халыҡ беҙҙә хисле, нескә күңеллекешене лә «тойғон әҙәм» ти ҙәһә. Әйткәндәй, төйлөгәндең бала кеүек йәл итеп,һулҡылдап илағанын ишетеп ғәжәпләнгәнем булды бер, Бүреһуҡҡан олатай ме 6нән урман гиҙгәндә, бала сағымда...

Әхирәтемде өгөтләнем дә ул, ҡайт, тип, ә шул уҡымышлылығы менән эш табаал май ҡаңғырһа? Диплом тотоп өйҙә ултырыусы йә Себергә китеүселәр, Мәс кәүкеүек ҙур ҡалаларҙа урам һепереп йөрөүселәр әҙме ни? Эҙһеҙ юға лыу сыларкүп...

Ҙур ауылда бик беленмәһә лә, бәләкәйерәк ауылдарҙа эшһеҙлек халыҡты ныҡмик тәтте ул. Аҡмәтеләгеләр тик баҡсаһындағы бәрәңгегә, мал6тыуарына күҙ те 6рәп ҡалды, мал көтөрлөк хәле булғандары. Мәҙинә, ундағы ике егет, аҡсаға ал 6данып, һыңар бөйөрҙәрен һатҡан, тип иҫте китәрҙе. Мәскәүҙән килеп донор эҙ 6ләп йөрөүселәрҙең ҡармағына эләккәндәр. Егеттәрҙе Төркиә аша Израилгә алыпбарғандар, шунда операция яһап, самолетҡа ултыртып Рәсәйгә осорғандар. Дол 6лар менән түләгәндәр. Ауыл кешеһе өсөн ҙур аҡса ла – «Жигули» алырлыҡ,ти,тик һау лыҡты аҙаҡ унлата түләп тә кире ҡайтарып булмаясаҡ таһа! Етмәһә, Аҡ 6мәтегә мәңгелеккә «бөйөрһөҙ ауыл» тигән мөһөр һуғылды. Инде беҙҙең яҡтыңта рихының бер өлөшө «Аҡмәте егеттәре бөйөрҙәрен һатҡан йыл ды» тип баш ла 6нып китәсәк...

ЭПИЛОГ

Ғаләм ҡапҡаһын егерме беренсе быуат асып инде, ғәрәсәтле туҡһанынсыйыл дар Рәсәй тарихында йылъяҙма булып ҡалды. Кешелек аҡылы ул йылъ яҙ ма 6ны, ҡатлы6ҡатлы кәртләнсектәй итеп, ҡабат6ҡабат асып ҡараясаҡ, фәһемаласаҡ әле.

Илдең яҙмыш кәмәһе ҡомға төртөлгән хәл иткес мәлдә Борис Ельцин влас танбаш тартты. Яңы етәксегә, Владимир Путинға, күҙ терәнек. Рәсәй хал ҡы, шулиҫәп тә беҙ, башҡорттар ҙа, яҡшыраҡ батша килеренә өмөт өҙмәйбеҙ, мәң ге ба 6ҡый шулай.

Рәсәй хәйерселектең сигендә баҫып тора. Туҡһан һигеҙҙең авгусындағы де 6фолт арҡаһында, былай ҙа бартер менән көн күргәндә, аҡса өсләтә ос һоҙ ланды.Ха лыҡтың йәшәйеш кимәле буйынса донъяла 686се урындабыҙ. Эш һеҙ ҙәр һаны9 миллионға барып еткән. Уртаса ғүмер оҙонлоғо ҡырҡа кә мегән. Са быйҙар ара 6һында үлем икеләтә артҡан.

Ә 2000 йылда Ельцинға «Президент марафоны» тигән китабы өсөн халыҡ6араәҙәби премия бирелде. Заманында Горбачев Нобель премияһы алғайны...

– Ҡартәсәй! Мин беләм ни өсөн быуат башында туҡталып ҡалған һинең бә 6йәндәрең, әйтәйемме? – Ейәнсәрем Айһылыу ҙаһа, ишектән инешләй үк хәбәрһа лып килә. Кисә генә минең ҡорап6ҡоршап бөтөргән дәфтәрҙәремдәген ком 6пью терында баҫып, принтерынан сығарып, килтереп тотторғайны. Бер ҡосаҡҡа ғыҙ! Шуларҙы уҡып ултырыуым ине: бәғзе урындарында, быныһын мин яҙ ма 6ға нмындыр, тип тә ҡуям, ваҡиғалар үҙ артынан эйәрткән...

– Хатаһыҙ ғына баҫҡанһың, ҡолоҡасым, өҙмәй6йолҡмай ғына.


– Эҙмә6эҙлекле итеп яйға һалып биргәнде ни, әҙерҙе ни, баҫыуы ап6анһат. Әбына яҙыуы рәхәт түгелдер? Ҡартәсәй, артабан үҙем дауам итәйемме ки та 6быңды? Минең арҡала эшеңде дауам итә алмағанһыңдыр бит? Ваҡытһыҙ килептыуғанмын да…

Әй, ошо баланы! Ҡапылда ни тип яуап бирергә лә белмәй ҡалам бәғзе һо рау 6ҙарына. Шулай шул, Даниярым ун һигеҙ йәшендә, атай булырын белмәҫ бо рон,армияға алынды ла... Үҙем үҫтерҙем ейәнсәремде, эйе. Ҡыҙыма ла, улыма ла тей 6мәне уның өлөшөнә төшкән әпәүләп бағыу, күңел һандығындағы ха зи на ларҙыһиҙиәләү. Киленем, уҡығандарымды тоҙламаҫ элек, тине лә мед ин сти тут ҡауҡырға китте лә барҙы, ике айлыҡ бәпесте миңә ҡалдырып. Ай... Ҡоҙа6ҡо ҙағыйсаҡ ҡырҡтан уҙған, эш ташлай алмайҙар. Утыҙ биш йыл стажым бар, тип дау 6лашып, 52 йәшемдән пенсия юлларға тура килде. Шунан ни...

– Шунан ни, – тип дауам итте Айһылыу, эсемдән генә барлаған хәбәремдеише теп торғандай, – атайым армиянан ҡайтты, ҡайтты ла әсәйем янына Өфөгәһы пыртты, милицияға эшкә инде, йәнәһе, шул һөнәргә артабан уҡымаҡ! Миңә7 йәш тулғанда, диплом тотоп ҡайтып төштө былар. Береһе – врач, икенсеһе –юрист.

– Ата6әсәң хаҡында «былар» тиергә ҡайҙа итәғәтең?!– Беләм, ҡартәсәй, һинең ролеңә инеп киткәнмен, әрләмә. – Ана шулай

ауыҙымды ябып та ҡуя ҡай саҡ ейәнсәрем.– Бәйәндәреңде дауам итәм, тигәнеңә аптырап торам әле. – Һүҙҙе икенсегә

бора һалдым.– Үҙең ослап ҡуй, әтеү.– Ошо осор былай ҙа яңы быуатта булған хәл6әхүәлдәрҙе хәтеремдә әүәләп

йөрөүем: башымдан кискәндәрҙе ил6ҡәүем яҙмышы менән бәйләп, һығымталаряһап. Һәр көндөң, һәр ҡылыҡтың үҙ баһаһы...

– Ә миңә, һинең һымаҡ, берәй ҡисса яҙам тиһәм, ҡайҙа геройҙары? Һеҙҙең за 6ман да ғына булған бит ул романтик тарихтар.

– Бына һиңә, әйттең һүҙ, ҡолоҡасым. Атайың менән әсәйеңдең мөхәббәтенгенә ал...

– Юҡ, ҡартәсәй, мин һеҙҙән башлайым! «Нурия вә Фатих ҡиссаһы» – яңғырайбит!

– Һы... Бар, атайың ҡайтыуға үҙегеҙҙә бул, сәй ҡуя тор, исмаһам. Әсәйеңдеңҡа сан өйгә йоғорон кем белә, табиптың ни уның. Ана, ҡартатайың да көнө6төнөда уахананан бушамай.

– Килешкәндәр инде, атайымды ла төн уртаһында юллап киләләр ҡайһысаҡта.

– Биш ауыл ҡараған ауыл Советының участка милиционеры бит ул, бәс. – Ай 6һы лыу, был хаҡта ишеткән бар, тигәнде аңлатып, ашығып китә һалды.

Бер олоно, бер кесене тыңла, тигәндәй, эйе, бәйәндәремә әйләнеп ҡайтыу фа 6рыз. Төрлө мәлдә урыҡ6һурыҡ ҡағыҙға төшкән яҙмаларымды бер папкаға йыябарғайным, шуларҙы ҡыштырҙатырға то тондом.

…Борис Ельцин Башҡортостанға килгәндә: «Берите суверенитета столько,сколь ко сможете проглотить», – тип фәстергәйне, тығынығыҙ, тигән һымаҡ яң 6ғы раны.

Бер биттә тик ошо һөйләм генә яҙылған. Хәҙер, күпме йылдар үткәс, һө ҙөм тә 6һе күренә: ғәмәлдә юҡҡа сығып бара беҙҙең мөстәҡиллек, Башҡортостан Рес 6публикаһы Конституцияһы гелән шул маҡсат менән һаман үҙгәртелә тора.


Туған тел мәсьәләһе бер ҡасан да көн тәртибенән төшмәҫтер, моғайын. Рә 6мие беҙ ҙең «Теле барҙың ғына иле бар!» тигән аманаты йөрәккә уйылған, мейегәкир телгән. Әгәр халыҡ, милләт үҙен Йыһанда, Ерҙә юғалтмай һаҡлап ҡала икән,был уның үҙаңынан, рух ныҡлығынан килә. Беҙҙең эраға тиклем үк Птоломейкар таһына төшөрөлгән, Яйыҡ буйынан Тубыл үрҙәренәсә йәшәгән, тәү ҡа ры һүҙ 6ҙе – «Урал батыр»ҙы ижад иткән халыҡ икәнлегебеҙҙе беләбеҙ ҙәһә! Әммә бө гөншу ны ла онотмаҫҡа ине: ЮНЕСКО, башҡорт теле донъяла юғалыу ҡур ҡы ны сыалдында торған телдәр иҫәбендә, тип иҫкәртә. Туған теле һаҡланһын өсөн мил 6 ләттең 70 проценты шул телдә һөйләшергә тейеш, ти фән. Беҙ быға өл гәш тек ме?Юҡ. Бер ғалимыбыҙ телевизорҙан һөйләп ултырҙы: имеш, 10 миллион кешеһөй ләшһә, шул тел йәшәйәсәк, ти. Шунса башҡортто ҡайҙан алмаҡтыр ул?

Балаларыбыҙға күкрәк һөтө менән һеңһен, бишек йыры аша ҡолағына ин 6һен, ҡанына ҡушылһын туған телебеҙ! Кесе йыһанда – әсә ҡарынында, кесе йы 6һанда – ғаиләһендә, кесе йыһанда – ауылы6ҡалаһында, республикаһында үҙ ләш 6тер һен йәш быуын әсә телен, шул саҡта милләтебеҙ Оло йыһанда ла юҡ бул маҫ.

Артабан аҡтарынам папкамда. Һарғая төшкән гәзит килеп сыҡты – ра йон ды 6ҡы. Бер мәҡәләнең аҫтына һыҙып ҡуйғанмын, авторы – Ләйсән Дәүләтова, Әсмәме нән Әшрәфтең төпсөк ҡыҙҙары. Ул саҡта унынсыла ғына уҡып йөрөгән шулба ланың аҡылына һоҡланғайным һәм халыҡтың “наҙандан наҙан тыуа” тигәнбер әйтемен шик аҫтына алғайным, ата6әсәһе әллә ни белемле түгел дәһә.Хәйер, тәбиғәт уларҙың икеһенә лә донъяуи аҡылды сумырып биргән.

Әйткәндәй, әхирәтем әкренләп ирене Әшрәфенә. Бер серләшкәндә асылды:– Күңелдәге теге ярам бөтәште, ҡыҙый.– Һыҙып күрһәт, анау ваҡыттағыса, – тип алдына ҡағыҙ, ҡәләм, кәсә килтереп

ҡуйҙым.– Ҡайсыһы кәрәкмәй! – Әсмә кәсәне түңкәреп ҡуйып түңәрәк һыҙҙы, дүрткә

бөкләне. Теге юлы һымаҡ бер бүлкәтте киҫеп ырғытманы, шунда биш йөрәкһүрәте тө шөр ҙө лә: – Улар тоташтырҙы түңәрәкте ҡабат, – тине.

Ҡайтанан уҡып сыҡтым Ләйсәндең мәҡәләһен, ҡайтанан һоҡландым:“Башың булғас, нисек уйланмайһың?! Ил яҙмышы – үҙ яҙмышың. Мин – Тол 6

парлым – Башҡортостаным – Рәсәйем – Ерем – Йыһаным: бер6береһенә кен декилә бәйле! Үҙеңде Оло йыһандың бер өлөшсәһе итеп тойоу һәм ошо ябай һәмгениаль гармонияны аңлау өсөн беҙгә, кешеләргә, аҡыл бирелгән, ҡылған ғә мәл 6дәреңде үлсәү өсөн аңға намыҫ һағауылы индерелгән, әхлаҡ ҡыҫалары ҡу йыл 6 ған! Сылбыр итеп теҙһәм– алгебра, үҙемде үҙәккә ҡуйып, түңәрәк эсенә ал һам –геометрия. Был фәндәрҙе кеше абстракция өсөн генә уйлап тап ма ған дыр ҙаһа?!Ә үҙеңдең йыһани үлсәмдә лә мөһим берәмек икәнеңде белер өсөн дөр ҙә? Олойыһан – галактикаларҙан, улары бихисап планеталарҙан тора. Ер – Ҡояш га 6лактикаһында, уның шәхсән үҙ орбитаһы, үҙ урыны. Һәм быны, Юға ры көс их 6тыярын, боҙоу мөмкин түгел һымаҡ, әммә Ер яҙмышы әҙәмдәрҙең үҙенә лә бәй 6ле: тупланған барлыҡ ҡорал, тәү нәүбәттә атом энергияһына ҡо рол ға ны, берыңғай ҡулланылған осраҡта, планетабыҙ күсәренән ысҡынасаҡ һәм йә һән нәм гәосасаҡ. Һөҙөмтәлә тотош галактика, Оло йыһан тетрәнәсәк. Донъ яға ул тыр ғанерҙән кнопкаға баҫып ҡына идара итер өсөн уйлап тапҡан тех ник прог рессҡаҙаныштары ла беҙгә гелән файҙаға түгел. Тәбиғәтте тә ләф ләү, унан алыҫ ла 6шыу кешене һаңғырау, һуҡыр итә! Хайуандар, үҫемлектәр те лен аң лаған, ете ҡатер аҫтында йылан көйшәгәнен ишеткән, ете диңгеҙ аръ яғында ни күс тә рел гә нен


күргән6белгән әкиәт геройҙары ҡасандыр, бәлки, ысын ғәмәлдә бул ған дыр?Әки әт тәр төпкө хәтерҙәге ассоцияциялар ауазылыр?

Һаман да аҡылға килмәһәк, үҙ ҡулдарыбыҙ менән атҡарасаҡбыҙмы ах ры за 6ман ды, улайһа?!»

Эйе, был мәҡәләне бәйәндәремә үреп ебәрәсәкмен.Бына тағы бер тәьҫорат киҫәге. Фидандың йәйгеһен беҙҙә ҡунаҡта сағында

яҙыл ған. …Телевизор ҡарап ултырғанда, тышта уйнап йөрөгән ейәнем йүгереп ки леп

инде:– Өләсәй, хәҙер мультик башлана!– Тороп тор әле, ана, Чечняла шартлау булған... – Ай, телемдән ысҡынды, ҡур 6

ҡыр ҙаһа бала. Юҡ, иҫе лә китмәне: – Унда көн дә шартлау, – тисе. Йәш кенә чечен ҡатыны халыҡ уртаһында үҙен шартлатҡан, ун ла ған кеше

һәләк булған. Был ни хәл – үҙенә ҡул һалғанды мосолман насрани тип атаған,оло гонаһҡа һанаған?! Гөлсирендең бер шиғырын иҫләп, йөрәгем өтөлдө:

Ут эсендә кеше сыныҡмай ул,Есеме бит түгел тимерҙән!

Чечнялағы әсәләргә ҡара:Утта янып һүнгән күмерҙәр...

Фиданға мультфильм каналын астым. Үҙем һаман уның баяғы һүҙен уйлаптор ҙом. Ә бит тегендә, Чечняла, һуғыш башланғас тыуып үҫкән тотош бер бы 6уын бар – улар өсөн атыу, шартлатыу тәбиғи күренешкә әйләнмәҫ тип кем әйтәала?

Боронғо грек философы Платон сәйер фекер яҙып ҡал дырған: «Һуғыштыңахырын үлгәндәр генә күргән». Төрлөсә һаплап ҡараһам да, тө бөнә төшөп аңлапетә алманым. Тереләр өсөн яу дауам итә, тимәксе булғанмы ул аҡыл эйәһе?

Яҙғандарымдың бәғзеләрен уҡығанда көлөп ебәрәм, иларҙай булып та китәм.Бына быныһы йылмайтты.

...Айһылыу менән Толпарсыҡҡан ярында ултырабыҙ. Хыялымда йөрөткән ә к 6и ә ти Шаһимаран менән «осрашҡан» кескәй түмәләсте күрһәттем дә хә ти рә ләрҡо сағына сумдым. Ә ейәнсәремә – һөйлә генә, тыңлауҙан һис ялҡмай. Яңы ғынаалтыһын тултырҙы. Бөтөп үҙемә оҡшаған, мин дә уның йәшендә ололарҙыңһүҙен йо топ ҡына йөрөй торғайным. Иҫәр Әсән хаҡындағы хикәйәткә төшөпкенә кит кәй нем, кеҫә телефоны шылтыраны.

– Әү, Фатих?– Оҙаҡланығыҙ. Беҙгә ҡунаҡ килде, йәһәт ҡайтып етегеҙ!– Кем, ҡайҙан?– Ҡытай тарафтарынан, шуны ғына әйтә торам.Ашыға төштөк. Земфира дуҫым, имеш. Өс йыл ғына барҙыр күрешмәгәнгә.Ҡытайҙан, тине ләһә Фатих, вәт мәрәкә.– Шул илдән ҡайтып төшөүемә аҙна ла үтмәне, тип һөйләнгәйнем шул.Өйгә инеү менән шаҡмаҡлы клеенканан тегелгән ҙур сумка күҙемә салынды.– Һаман шул кәсептәһеңме? – Земфира баш ҡына ҡаҡты ла сумкаһын бу ша 6

тыр ға тотондо. Бүләккә алты пар ҡытай сынаяғы алып килгән.– Матурлыҡҡайҙары! – тип һоҡланды Айһылыу. – Сын6сынаяҡмы?– Сын6сын... Ә бына былар ҙа ысын, быяла түгел. – Земфира ейәнсәремдең


бе лә генә оҙонсараҡ формалағы ынйылар теҙелгән беләҙек кейҙерҙе. –Пекиндың үҙенә барҙым был юлы, унда махсус ынйы баҙары бар, шунда булдым.

– Нисек йәшәйҙәр, ҡытайҙарҙы әйтәм?– Ҡырмыҫҡа кеүек егәрле халыҡ. Ҡасан ғына әле хәйерселектә көн итеү6

ҙәрен иҫкә алғанда, алға китеш унда иҫ киткес.– Уҙған быуаттың илленсе йылдарында ғына әле крәҫтиәндәре ерҙе ағас һуҡа

ме нән һөргән, ә беҙҙең Толпарлыла батша заманында уҡ ике төрәнле тимерһабаны булған бәғзе хәллерәк кешеләрҙең, – тип йөпләп ҡуйҙым әхирәтемде.Һәм төпсөнмәй түҙмәнем: – Уҡытыусылыҡтан китеүеңә үкенмәйһеңме?

– Башта, тауарҙы елкәгә йөкмәп ташып, баҙарҙа һатып торғанда – ямғыр аҫ 6тында ла, сатнама һыуыҡта ла сыҙағас, хәҙер рәхәтен күрәм. Бәләкәй сумка то топҡына барам, аҡсаны банк аша күсерәм, тауарға заказ биреп китәм дә, уныһы кон 6тейнер менән килә. Анһатҡа сыҡтым. Магазиным бар, ҙур сауҙа үҙәктәрендә бу 6тик тарым эшләй. Һатыусыларым үҙемдең күҙ күргән кешеләрем – уҡы тыу сы лар.Тәүҙәрәк уңайһыҙлана инек,таныш6тонош килеп сыҡһа… Ә ниңә, беҙҙе шулхәлгә төшөргән хөкүмәт үҙе оялһын! Тауыҡ кетәгендәй өйҙә көн күрә инем, хә ҙеряҡшы фатирым бар, улым ғаиләһе менән коттеджда йәшәй, шәп ма ши налайөрөй. Уҡытыусылыҡта ҡалһам, шул кетәктән сыға алмаҫ инем. Яңғыҙ ба шым...

– Һоратыусы бар, ти инең бер осор?– Тәүәккәлләмәнем. Ҡурҡып ҡалдым бит, беләһең. Ун ҡатын6ҡыҙҙың һи геҙе

туҡмалып йәшәй, тип яҙҙылар гәзиттә лә. Ғаиләләрҙең яртыһы тап шул ар ҡа латарҡала икән. Ҡайһы бер илдә хатта ҡатынды нисек туҡмау хаҡында за кон дарбар, ти, мәҫәлән, Лос6Анжелеста ирҙәргә ҡатынына 2 дюймдан да яҫы ҡа йышменән һуғыу тыйыла.

– Биш сантиметр тирәһе, нәҙегерәге менән, әйҙә, ярһынмы? Әй, Данияр ҙабер һөйләгәйне, юрислыҡҡа уҡып йөрөгән сағында, АҠШ6та «Арканзас йыл ға 6һы күперенән өҫкә ҡалҡып ағырға тейеш түгел» тигән закон бар, тип. Әкәмәт…

– Нурия, мин бер ыңғайҙа күп кенә тауар килтергәйнем, ынйы мунсаҡтар, ал 6ҡа6йөҙөктәр – һатып булырмы икән бында? – Земфира үҙ йүнен ҡайғыртты.

– Әллә. Мәктәптә ҡатын6ҡыҙ күп, өндәшербеҙ. Беҙҙекеләр хаҡты белә, Өфө лә 6генән кәмерәк һораһаң, алырҙар ҙа.

– Ҡартәсәй! Иртәгә Айыусыға барабыҙ, тигәйнең? – Айһылыуҙың нисек һүҙгәҡушылырға белмәй тороуы ине, яйын тапты.

– Тигәйнем дә… ҡунаҡ бар ҙаһа. Әсмәне ныҡ һағынғайным, ул гелән ти ер лек Айыусыла төпләнгән Артуры ме 6

нән Сәнә киленендә йәшәй, йылҡыларын шун да, иркенлеккә, күсерҙеләр. Әш 6рәф те, игенен Толпарлы баҫыуҙарында үҫ тер гәс, йыш күрәм.

– Улайһа, алыпһатар апайҙың юлы уңа икән, – тине Земфира,– әхи рәтеңдеңҡыҙы Стәрлелә магазин тота, тигәйнең?

Сәнәнең сәскә бизнесы тирә6яҡта берәү, шуғалырмы эше бик уңышлы бара.Район үҙәгенә әүәлге йәйәүле тура һуҡмаҡты был «яңы башҡорттар» үҙ аҡсаһынса рыфлап шоссе иттеләр, хәҙер толпарлылыр ҙа шунан елдерә. Әйткәндәй, дуҫ 6та рымдың биш балаһы ла тормошта үҙ урынын тапты. Артурҙары, экономистбу лараҡ, тотош ғаилә бизнесын хисапта тота, Наримандары ауылда юҡ һөнәрҙә– фи зик6 ядерщик, Себерҙәге ниндәйҙер ғилми үҙәктә эшләй, Сыңғыҙ менән Рау 6ша ния техникум тамамланы, береһе – механик, икенсеһе – кондитер, ауылдаҡа лып, өлкән ағайҙарына һыйындылар, ә теге мине ғәжәпләндергән ҡыҙҙарыЛәй сән – социолог.


Айыусыла Әсмәнең бер сиған әбейе менән гәпләшеп ултырған мәленә тап бу 6лып, ғәжәпкә ҡалдыҡ. Шунда уҡ Айһылыу йәштәрендәге ике ҡыҙсыҡ та ултырашыр ҡылдашып. Әхирәтем мине билемдән ҡосаҡлап күтәреп алды, шулай ҡы 6уан ды. Ул һаман да әүәлге кеүек: төҫ ташламаған, көслө, ихлас күңелле. Тегеҡар сыҡ тиҙ генә йыйынды ла ҡыҙыҡайҙарҙы эйәртеп юлында булды.

– Ошо мәлдә генә өлгөрә торған дарыу үләндәре бар ҙаһа, шуларҙы йыяйымтип һыртҡа күтәрелһәм, бер әбекәй бәләкәй көрәге менән дөр6дөр сәскә та 6мырын ҡаҙып мәш килә, – тип һөйләй башланы Әсмә уның артынса. – Күҙәтептор ҙом башта: тотош аҡтарып сығармай, ипле ҡылана, йәш тамырсыҡтарынҡал дыра, орлоғон йыйып күмеп ҡуя, ыңғайына. Белеп кенә тотона был тип,яны на барҙым, һаулыҡ һораштым. Сиған әбейе ләһә! «Аптырама, мин былурын ды күптән беләм, һуғышҡаса әле, беҙ табор менән ошо тирәлә туҡтай тор 6ғайныҡ, – ти. – Ун йәшлек сағымдан мине өләсәйем шифалы үләндәр танырғаөй рәтте, бына ошо үлән – марьин корень, бик һирәк ерҙә үҫә. Илленсе йылғасабыл тирәгә юл төшмәне, шунан кире инде ике6өс йылға бер килер булдым. Ок 6тябрь башына юллана инем ғәҙәттә, быйыл ике6өс көнгә иртәләнем. Бы на ейән 6сәр ҙәремә юл күрһәтергә тип эйәртеп алдым. Элегерәк ошонда бер оло ғына ҡа 6тынды осрата торғайным, бик яҡшы белә ине үлән6фәләнде. Һуңғы осор ки леү 6ҙә ремдә тап итмәнем уны?» – тип һораны ахырҙа.

– Ҡартәсәйемде күргеләгәндер ул?– Мин дә шулай уйланым, ҡыҙый. Сәнә менән Артур Стәрлегә киткәйне, улар ҡайтҡансы урман күреп килергә

бул дыҡ. Теге таныш ҡарағай янынан үттек. Артабан йылҡы көтөүе ҡырынансәт ләүек урманы яғына тартылдыҡ.

– Күр әле, күр анау ҡола бейәне, өйөр айғыры тирәләй уралыпмы6урала, тө 6шө нә барып кермәмме, тип өмөтләнә.

– Ә? – Айһылыуҙың ҡолағы ҡарп итеп ҡалды был сәйер хәбәргә.– Айғыр үҙе һайлап алыр бейәнең төҫөн төшөндә күрә, имеш, ти. Ана, өйөр

ба шы баҫҡан килеш йоҡлап тора...Ул да булмай, ейәнсәремдең күҙенә осар тейен салынды:

– Оса! – тип сәпәкәйләне. (Осар тейенде миңә Бүреһуҡҡан олатай күр һәт кәй 6не, тип хәтерем мейемә туҡып ҡуйҙы…)

– Оса шул! – Земфираның да һушы китеп ҡарап тороуы.Кәрзин тотоп алғайныҡ, тултырғансы сәтләүек йыйҙыҡ. Земфираның ҡапҡан

сәтләүеге ас булды, күрәһең, төкөрҙө лә әйтеп ҡуйҙы: – Ҡайһы бер әҙәмдең дә эсе буш икәнен тышынан белеп булмай...Был һығымтаның беҙгә ҡағылмағанын белгәс, төпсөнөп торманыҡ, Сәнәләр

ҡайтҡан, машиналары сигнал бирә ине – шунда ашыҡтыҡ. Шул арала Әсмә ҡо 6ла ғыма шыбырлап өлгөрҙө: иғтибар ит әле, ҡыҙый, киленем йөклө түгелмеикән? Анау сиған ҡарсығы кәрт һалды, ай6вайыма ҡуймай, эсең де нимә бо шор 6ғанын беләм, тип тороп. Улыңдың улы тыуасаҡ, киленең ауыр лы, тисе?!

– Бирһен Хоҙай! – тинек икебеҙ бер тауыштан. Артур менән Сәнәнең йәшеҡырҡ ҡа китеп бара, нисек хафаланмайыҡ был мәсьәләлә.

Һөйләшкән арала Сәнәнең йөҙөнән балаға уҙған ҡатын салымдарын эҙләптап тым: «Әсмә, һөйөнсө!» – тип саҡ ҡысҡырмай ҡалдым. Ҡарасы анау си ған дар 6ҙы, кәрттәре ҡай саҡ дөрөҫөн дә әйтеп ҡуя икән.

Земфираның да юлы уңды, хаҡын килешеп, тауарын ҡалдырып китте.


Айыусынан ҡайтышлай, Айһылыу әйтеп һалды: – Сәнә апайҙарҙың ҡыҙына исем таптым! Роза – сәскәләр королеваһы!– Сос ҡолаҡ, ишетеп тә ҡалдыңмы? Сиған әбейе, улдары тыуасаҡ, тигәнсе?– Һы, юлы бер асылғас, улы ла тыуыр, ҡыҙы ла… – Шулай тине, күҙен дә йом 6

ма ны. Күргән берәү юҡҡа ғына ейәнсәремде «Бәләкәс Нурия» тип һөйөп кит 6мәй, юғиһә.

Эсемдән генә тәҡрарлап ҡуйҙым: мин – ҡартәсәй! Ниңәме? Бер6ике көн тура 6һында ғына гәзиттән бер психологтың мәҡәләһен уҡып, үҙемде һынап6тик 6шереп хитланғайным. Пенсия йәшендәгеләрҙе геронтологтар өс төркөмгә бүлә:«мы жыҡ ҡарт», «ҡартатай(ҡартәсәй), йәғни ейән6ейәнсәр бағыусы, алмаш тәр 6 биәләүсе», «бөйөк ҡарт» тиелгән мәҡәләлә. Абау, мы жыҡ булмам! Бөйөк бу лыр 6ға дәғүәм юҡ. Ҡартәсәй мин!

«Дуҫтарым, туғандарым» тигән бүлек тә асҡанмын папкамдағы бер биттә.Ҡыҫҡа ғына мәғ лү мәт тәр бар унда.

…Бергә сорлауыҡ уйнап үҫкән теге алты малайҙың барыһы ла иҫән, шөкөр.Ха рис сирләп алды бер осор, анауы туҡһанынсыларҙа йөрәге бирешеп китте, от 6став каға сыҡты. Гөлфирә әйтмешләй, уның погондарынан үҙе ҡәҙерлерәк. Бәс,ге нерал бәләкәс чинмы ни?

Әшрәф менән Сабир – күҙ алдында йөрөйҙәр. Күптән түгел Толпарлы Бот вин 6нигы, Әшрәфтең ҡустыһы Гәрәйҙең ҙур бер шахмат турнирында еңеүен бөтәауыл менән байрам иттек: беҙҙеке! Сабир дуҫым халыҡ телендә Вафич булыпҡал ды: шәп директор, бер тигән мәктәп һалдырҙы, күпме баянсылар үҫтерҙе,Сың ғыҙҙың ҡурайсылар ансамблен дә быуын6быуын юғалтмай килтерҙе. За һи 6ра һы менән өс бала үҫтерҙеләр. Бер улдары – Америкала. Сара менән та ныш 6лығын өҙмәнеләр, малайҙарын Магнитогорскиҙағы теге үҫмер менән бергә ка 6никул һайын Бостонға ебәргеләп торҙолар ҙа, ахырҙа, телде ярайһы өйрәнгәс,шун да уҡырға ла оҙатып ҡуйҙылар. Хәҙер егеттәр Рәсәй менән бәйләнештәгебер предприятиела ҙур ғына вазифаларҙа эшләйҙәр.

Әхиәрҙәр – Стәрлелә. Ҡыҙҙары духтыр Искәндәр менән уңып китте, ул үҫ те 6 рәләр, шул берәү менән сикләнделәр тиһәк, былтыр тағы малайҙары тыуҙы.Минең Төх вә тулла олатайым ише, Искәндәрҙе әйтәм.

Кәбир яңыраҡ ҡайтып, ауылда аҙналап тороп китте. «Даная» ун йылдан ашыурес таврацияла булғандан һуң, Эрмитажға, ватылмай торған быяла эсенә, ҡу йыл 6ды, ти. Майгис исемле бер литовец ҡылған икән теге енәйәтте. Ши зо фре ник,имеш. Үҙ аҡылындағы әҙәм картиналағы ҡатынға һөжүм итмәҫ шул. Ә Кәбир үҙеСың ғыҙхан портретын яҙған.Төшөнә ингән ул тарихи шәхес. Ике һы бай лы яугирҡар шыһына сабып килеп туҡтаған да сәләм биргән, уларҙың мәш һүр Сың ғыҙ ханменән бабабыҙ Майҡы бей икәнен таныған… Йәғни, ишара ал ған.

– Сыңғыҙхан хаҡында күп һөйләнелгән, күп яҙылған, уны «варвар» тигән күҙ 6лек тән генә ҡараған тарихсылар етерлек,– тип һөйләне Кәбир, йөрәкһенеп. – Әбит уның ғәскәрҙәре яулап алған ил6дәүләттәрҙә үҙ диндәрен тотоу ирке һаҡ лан 6ған, мәҙәниәт, сәнғәт ҡаҙаныштары ҡыйратылмаған, архитектура ҡо мар ҡы 6лары емертелмәгән. Бөйөк хандың хакимлығын таныу, яһаҡ түләү, әлбиттә,мот лаҡ булған. Полотнола донъяға киң билдәле шәхестең образын тыуҙырырал дынан тәүҙә уның тураһында төрлө сығанаҡтарҙан мәғлүмәт йыйҙым. – Ду 6ҫым дың әйткәндәре миңә лә мәғлүм ине: Айһылыуҙы үҫтергәндә күп уҡы ным,яҙы шырға ғына форсатым булманы, ошолай, остоҡ6остоҡ тәьҫораттарҙы тер 6кәргә генә булдырғанмын.


Сыңғыҙ менән Менәүәрә6Гөлсирен үҙҙәре ише һәр ҡайһыһы та лантлы, илйөҙөндә күренекле кешеләр өлөшөнә төшкән һынауҙарға би реш мәне, шәхсәнасылдарын, мөхәббәттәрен, ғаиләләрен һаҡлап ҡала алды. Сың ғыҙ – иҡтисадфәндәре докторы, ҙур сәнәғәт предприятиеһы етәксеһе. За ма ны нан алдараҡйүгерә торған зирәк фекерле, намыҫлы, халыҡ мәнфәғәтен ҡай ғыр тыусыдепутат булараҡ, дуҫтан дошманы күбәйеп китте бер осорҙа: машинаһын шарт 6латтылар. Инеп ултырғас, телефонын онотҡанын иҫләп сығып йүгергән, шуларала шоферы моторҙы ебәргән… Ғәйеплене тапманылар. Гөлсирен һуңғыйылдарҙа балалар өсөн матур6матур әҫәрҙәр яҙа: өсәүгә өләсәй ҙәһә!

Мәүлиҙә лә – Өфөлә, Сыңғыҙ уға бер вузда эш белешкәс, ҡайтты ла төштө. Уғани, профессорға, конкурс тигәндәрен үтеүе лә ҡыйын булманы.

Динис туғаным заманында атайымдың уң ҡанаты булды, әле лә ра ци о на ли за 6торҙар төркөмөн етәкләй. Рубес тигән исемдән ҡотолдорған өсөн һаман рәхмәтәй тә. Шахматын ташламай, улы, ейәндәре менән ғаилә турнирҙары уҙғара.Шахмат тигәс, өләсәйемдең бер ҡыҙығы иҫкә төштө. Гел күтәреп йөрөмәҫкә, Ди 6нис бер таҡта шахматын беҙҙә тотто. Өләсәйем, эсе бошҡанда, шуларҙы теҙә ләтегеләй6былай шылдырғылап ултыра. Әле лә ҡолағыма салынғандай: «Мыныһыат, мы ныһы хәтәр – король! Ә мыныһы фил дәһә. И6и, хөртәфейе...» – Шулай тиҙә пешканы ауҙарып, тәгәрәтеп ебәрә. Камила өйрәткән исемдәрен, өлә 6сәйемдең бала һымаҡ уйнап ултырғанын күргән дә. Һеңлем «шәп ҡатын» бу лыпсыҡты, бала саҡта ишеткән һүҙемде юллаһам. Өс ҡыҙ менән туҡтап ҡал дымытиһәм, улары мәктәпкә төшкәс, игеҙ малай тапты. Эйе, уға эләкте нә ҫел дәҡабатлана килгән игеҙҙәр. (Әйткәндәй, балаларын башҡорт тип яҙҙырҙылар.)Камил биология фәндәре докторы дәрәжәһенә ба рып етте! Баҫалҡы ты рыш лы 6ғы һәм, әлбиттә, Толпарлыла «Әлфиә баҡсаһы»н ҡалдырған уҡытыусыбыҙҙыңүҙе уҡытҡан фәнгә һөйөү уятыуы арҡаһында.

Был папка йоҡаҡ ҡына, эсендә төшө юҡ ас һоло кеүек – ҡапылдап торған ҡо 6ро кәбәк... Тартып сығарған һуңғы ҡағыҙҙың битенә Мостай Кәримдең ши ғы 6рын ҡуйғанмын. Яттан беләм уны, аулаҡтарҙа, уҡыусыларым менән әңгәмә уҙ 6ғар ғанда уҡый торғайным. Әле лә, хисләнеп китеп, ҡабатланым күңелемә хушкилгән юлдарҙы:

Өс мөғжизә мине әсир алды – Ер, йәнә күк, йәнә ҡатын кеше...

Анау ваҡытта, ағай6эне ирҙәр советы төҙөп мәш килгәндә, ошо бер шиғырменән дә еңергә булған икән шуларҙы! Һы...

Ә ҡайһылай ярһып алғайным шул саҡ, әллә берәй ултырыштарына барып,дис пут ойошторайыммы, тип. Ирҙәр ге нә булдыра ала, тип бәғзе һөнәрҙәрҙе һа 6нап, ауыҙымды ябырға ты ры ша саҡ тарын са малап, яуаптар әҙерләнем. Уйым даул бәхәсте ҡороп та ҡуйҙым хатта:

– Механизатор, шофермы? Һуғыш йылдарында һеҙҙе кем ал маш тырған?Ирҙәрҙең һабанға үҙҙәре егелгәнен күргән юҡ, ә ҡатындар егелгән!

– Йыһанға…– Валентина Терешкова! Светлана Савицкая! Донъя буйынса – 56 ҡатын6ҡыҙ

космонавт бар.– Самолетта…– Мәғүбә Сыртланова! Советтар Союзы Геройы!


– Фән өлкәһенә, сәйәсәткә үтеп индегеҙ инде...– Бөтәһе лә ҡулыбыҙҙан килә, ә иң мөһиме, бер ир ҙә булдыра алмағанды бул 6

ды рабыҙ! Беҙ – бала табабыҙ! – тинем дә: – Ир – баш, ҡатын – муйын,– тип саҡөҫтәмәнем. Сөнки Фа тихтың: «Баш мейеһе ҡайһы яҡҡа бойора, муйын шундаборола – физиология», – тигәне иҫкә төш тө…

Юҡ, барып йөрөмәнем ул дәғүәләр менән, бәлки, ирҙәр советын төрлө йә мә 6ғәт селек эштәренә йәүкәләп булыр, тигән өмөт тә бар ине. Тик улар тиҙ һүрелде,клуб та бильярд төртөүҙән, шахмат уйнауҙан һәм, әлбиттә, беҙҙең затҡа һанбирмәй ҡыланыуҙан ары китмәнеләр. Барыбер яуапһыҙ ҡалманым. Рәсемгәһәүәҫ бер уҡыусымдан әлеге Платондың ирҙәр өсөн дә, ҡатындар өсөн дә бикүтемле фәлсәфәһен ҙур хәрефтәр менән яҙҙырып, бильярд бүлмәһенә элеп кит 6тем: «Әлмисаҡта, имеш, ир менән ҡатын бер бөтөн булған: бер му йында – икебаш, бер кәүҙәлә – дүрт ҡул, дүрт аяҡ, ике төрлө енес ағзаһы. Икәү бул ғас,баштар бөтә тирә6яҡты күҙ уңында тота, береһе йоҡлаһа, икенсеһе уяу; дүрт ҡуларыу6талыуҙы белмәй, дүрт аяҡ шәп йүгерә, ике енес тоҡом ишәйтер өсөн йәп 6ле – башҡа бер ерҙән пар эҙләйһе түгел. Әлеге ҡуш заттан Олимп а лла ларышөрләй башлаған бер килке. Зевс, мин был бәндәләрҙең көс6ҡеүәтен нисек кә 6метергә беләм, тигән дә йәшен ҡылысы менән кәүҙәләрен урталай ярған даҡуйған. Шулай ир менән ҡатын айырым затҡа әүерелгән…» Маҡсатым –ярашыу, беҙгә һәр хәлдә лә рух берҙәмлеген юғалтмау фарыз, тип ишаралау ине.

Папкамды һалып ҡуйҙым да еңдәремде төрә башланым. Әсәйемдең ошо ғә ҙә 6те иҫемә төштө. Иҫән әле әсәкәйем, Яңы өйҙә, үҙе әйт меш ләй, мөрйәһенән төтөнсығарып ултыра.

Эйе, бик яуаплы эшкә тотонмаҡсымын, шуға еңемде төрөп кенә ҡалманым,бө йөрөмә таянып алдым. Тап шул минутта Фатихым килеп инде.

– Әсәһе, ни күстәрмәксеһең былайтып? – ти.– Иртәгәнән Айһылыуҙы шәжәрә ағасы менән ентекләп таныштырам. Унда

яңы ботаҡтарҙы өҫтәп ҡуяһы ла бар, һаман ваҡыт тапмайым шуға. – Фиданда туҡталғайны...– Бәс! Асияның кесе улына, Моратыбыҙға, инде ун йәш. Камил менән Ка ми ла 6

ның балалары кергән шәжәрәгә, ә ейән6ейәнсәрҙәре тер кәл мәгән. Динистың,Русландың тармаҡтары, Наҙгөл менән Мәйсәрәнең дә өсөнсө быуыны үҫә...

– Минең яҡ та яланғас тора, Мөдәристең ике улы, биш ейәне бар...– Ана лаһа! Ҡайын туҙына хат яҙған ҡәйнешем, иҫемдән сыҡмай ул

сығыуын...– Иртәгәнән шәжәрәгә тотонмаҡсыһың?– Юҡ, башта зыяратҡа барам. Ейәнсәремде лә эйәртәм.– Аңлат! – Төрлөһөн төпсөнөп быуынға төшә. Үҙебеҙҙең тәүарихтан башларға инде уға

би рер мәғлүмәтте. Зыярат ҡылыуҙан…– Шул папкаңды ҡасан иҫеңә төшөрөрһөң, тип уйлап ҡуйғылай инем. Донъ я 6

ны көтөшөрмөн. Һуңғы биш йыл, главныйлыҡты Искәндәргә тапшырғас, еңелһу лап ҡалғайным, инде бөтөнләй бушаһам да ярайҙыр, тим. Етмешкә етеп ба 6рам даһа.

– Алтмыш биштәһең генә әле, атаһы, арттырма. Барыбер тынғы бирмәҫтәрһи ңә, йүгерерҙәр ҙә килерҙәр.

– Консультация артынанмы, бүтәнгәме – килерҙәр шул. Искәндәр ҙә, арыным


был йөктән, мин дә етәксе һәләте юҡ, писанины много, бесконечные отчеты,тип мыжый. Беҙ ҙең киленгә тоттормаҡсы дилбегәне.

– Атаҡ. Мин уны, тағы бер бала тап, Айһылыуға иптәшкә, тип өгөтләмәксе йө 6рө йөм.

– Улайһа, Искәндәр тағы ике6өс йылға сыҙар, үҙем дә ҡапылда туға рыл май то 6рормон.

Шулай һүҙ беркеткәс, сәй эсеп алдыҡ та көтөү ҡаршыларға сыҡтыҡ. ЭлгәреБү реһуҡҡан олатайҙар, хәҙер Вилмирҙәр йәшәгән Келәт осонан ҡайта мал6ты 6уар, шул яҡҡа табан атланыҡ.

Алтын көҙҙөң һуңғы көндәре. Сентябрь аяҙ, йылы килде, шуға күрә малдар ирә 6үәнләп көтөүҙә йөрөй, көтөүселәре зарланмай. Ә минең башымда хәтирәләр өйө 6рө йөрөй, тырым6тырағай. Инде улар ҡағыҙға төшөп ятмайынса маҙа бир мә ҫ ...

***

Яңы зыярат 19616ҙә асылғайны. Ҡушҡайын ҡалҡыулығында. Зөлхизә өлә сә 6йем, Төхвәтулла бабайының ҡәберен тәрбиәләргә барышлай, ге лән ҡолағымакир теп ҡуйыр ине: «Мине ошонда, яңыһында, ерләрһегеҙ, әтеү йә оноторһоғоҙ,мы на лаһа, ул яҡҡа минең һуҡмағым да, Татар килендең эҙе ята», – тип. Ама на 6тын үтәнек. Тик мин һәр саҡ, бына әле лә, башта иҫке зы ярат ҡа юл алам, ҡай 6тыш лай – яңыһына.

Төхвәтулла олатайҙың ҡәбер ташына соҡоп яҙылған исем6шәрифен, «1852 –1925» тигән һандарҙы йыл да аҡҡа буяп китәм, имән бураһын уратып ҡарап сы 6ғам, бирешмәгән әле... Бура эсендә ҡарт шыршы үҫә, уның күләгәһе сәскә үҫ те 6рер гә бирмәй, ҡойолған энәләрен, тубырсыҡтарын бер ситкә тырмап өйөпҡуям. Халыҡ хәтерендә уның Толпарсыҡҡан төбөндәге иң ҡарт йәйенде һөйрәпсы ғарған, тик башҡорттарҙа ғына уйлап табылған шыға ысулы менән суртантотҡан балыҡсы булып ҡалғанлығын иҫләп алам да өләсәйемдең көндәше, ысы 6нын да әсәһеләй күреп хөрмәт иткән кешеһе Мәғүҙә инәйҙең ҡәберен эҙләп ки 6тәм. Оҙон булып үҫкән үләнде ике яҡҡа ҡулым менән йыға барып, юл ярам.Өләсәйем башта уның янына барыр, оҙаҡ итеп үҙенең хәл6әхүәлдәрен һөй ләр,«Зөлхизә»не шым ғына йырлап ҡуйыр ҙа: «Тыңлаһын, ул ошо йырҙы яратаине...» – тип илап та алыр ине.

Йөҙөмдө ҡиблаға бороп доға уҡыйым: «Әссәләмәғәләйкүм йә әһләл6кубурйәғь фируллаһ ләнә вә ләкүм. Әнтүм сәләфунә вә нәхну бил6әсәр. (Сәләм Һеҙгә,әй, ҡәбер халҡы! Аллаһ беҙгә һәм һеҙгә мәғрифәт итһен. Һеҙ элек киткәндәрҙән,беҙ ҙә һеҙҙең артығыҙҙан киләсәкбеҙ.)» Зыяратта уҡыла торған доғалар күп ул,ҡарт әсәйемдән ошоноһон отоп ҡалғанмын, бәләкәй сағымда уҡ. Ул үҙе «Ясин»,«Тә бәрәк», «Ихлас», «Нас» һәм «Фатиха» сүрәләрен уҡыр ине... Тәүге икәүһеоҙон, артабанғы өсәүһе ҡыҫҡа һәм еңел генә ятлана. «Нас»ты мин шиғыр кеүекитеп һөйләп ҡуйһам, әй, ҡыуана ине ғәзизем. Бәрәкәт! Ошо сүрәне хас та бә лә 6кәс Нурия булып яңғыратып уҡып тора берәү янымда – ейәнсәрем!

– Тереләрҙең ҡәҙерен бел, үл гән дәр ҙең ҡәберен бел, ти ҙәһә мәҡәл. Әйҙә,эҙемә генә баҫ, һине үҙемдең ҡартатайым янына алып барам.

– Теге ҡыҙыҡ исемле – Һатыбал ҡартатаймы?– Эйе. Минең бәйәндәрҙә ул исемдең тарихы аңлатылған.– Ҡырағай бер ырым, тәҙрә аша үҙ балаңды, имеш, һатып ал?Бала аҡылы менән бәхәскә инмәҫтән, «Ихлас» сүрәһен көйләй башланым, Зи 6

рәк Рәйхана кеүек күркәм ҡатындың йөрәгенә ғүмерлеккә мөхәббәт һәм тоғ 6ролоҡ булып береккән заттың рухына арнап.


– Ҡартәсәй, Әдисәй бабай менән Татар әбекәй ҙә ошонда, тигәйнең?– Йәнкиҫәкте, был зыярат ябылһа ла, ошонда оҙатҡайныҡ, әйтеп ҡал дыр ғай 6

ны, Әдисәйем янына ҡуйығыҙ мине, тип.Ҡәберҙәре ҡараулы ғына. Сәғәҙәт ағай үҙе иҫән саҡта тимер рәшәткәләр ҡуй 6

ҙы рып өлгөрҙө, Ҡырластауҙан яҫы гранитты ҡуптарып алып, шымартып, яд кәр 6таш итеп урынлаштырыу ҙа – уның изгелеге. Татар әбекәй Әдисәйенең һуң ғытөйәгенә эре алһыу сәскәле тырнаҡ үләнде килтереп ултыртҡайны, шул хә ҙерүҙенең тупрағына ла тамыр һуҙып үҫкән. Күп йыллыҡ ҡырағай гөл ул, Тол пар 6сыҡҡан буйында мәңге баҡый ҡоромай, ана. Көҙөн уның оҙон һабаҡтарын төп 6тән һындырып, бер ситкә йыйнап ҡуяһы бар – шулай иттем дә бер арый хә ти 6 рәләргә бирелеп торҙом... Ҡайтырға йыйынғанда, рәшәткә тышындағы «Ки ленағасы»нан (Йәнкиҫәк Ҡырымынан килтереп Толпарлыға еректергән ҡы уа ғынбында ла ултырҡайны) бер ус ҡуҙаҡ өҙөп алдым да, ҡапҡанан сыҡҡас, һыҙ 6ғыртып ҡуйҙым: «Тыныс йоҡлағыҙ, әрүахтар…»

Яңы зыяратҡа табан барғанда, Айһылыуға өндәштем:– Арыһаң, ҡайт?– Юҡ инде, ҡартәсәй, мин һинең урыныңа ҡаласаҡ бәйәнсе, үҙең әйтмешләй,

нәҫел бағы, – тимәһенме был бала.– Ҡолоҡасым! – Зирәк Рәйхананың һиҙиә һүҙен әйтеп, хисләнеп китеп ҡо са 6

ғыма алдым ейәнсәремде.– Һин үҙеңдең дәфтәрҙәреңде ҡасан яҙа башланың, әйт әле?– Зөлхизә ҡиссаһынмы? Тап һинең йәшеңдә. Белгән берәүҙән мәғлүмәт тарт 6

ҡылап мәш килеп йөрөгәйнем...– Мин дә шулай! Атайым, һораштыра башлаһам, ана, ҡартсәйеңдәң белеш, ти

ҙә ҡуя. Әсәйем ни үҙенең медучилищенан һуң беҙҙең дауаханаға эшкә ебә ре 6леүен, мәктәпте тамамлап ҡына торған атайым менән ғашиҡ булышыуҙарынһөй ләүҙән ары китә алмай. Әй, яңыраҡ бер серен асты, имеш. Әйтәйемме?

– Сер, тиһең үҙең.– Һин белгән хәл ул. Атайым юрислыҡҡа уҡырға инә алмаған да армияға

алын ған, эйеме? Ул китеп ай самаһы үтеүгә, бер ҡыҙ, әсәйем инде, өйөгөҙгә ки 6леп ингән дә иларға тотонған...

Айһылыу үҙ хәбәрен һөйләй, ә мин шул ваҡиғаларҙы хәтеремдән юллайым....Декабрь урталары. Кис. Шәмгә ут алған саҡ. Тышта ыжғыр буран, тәҙрәгә

ҡар һылашҡан, үтеп6һүткәнде күрерлек түгел. Кемдер тәҙрә шаҡыны кеүек?Ишек кә йүгерҙем, Фатих дауаханала, тип әйтергә. Был сәғәттә ни, уны эҙләпкил гәндәрҙер. Тупһаға уҡ сығып баҫтым, бер кем дә юҡ. Кире инеп китәйем ти 6һәм, бер һын шәйләнде.

– Инегеҙ, соланға ҡар тула! – тинем дә көтөп торам. Атаҡ, Фатих менән эш лә 6гән медсестра? Халат ҡына кейгән, ҡалтырап төшкән үҙе. Өшөгәндер. Өйгә ин 6де реп, халатын систереп, ҡағып элдем дә сәй ҡуйҙым.

– Даниярҙан бер6бер насар хәбәр килдеме әллә? – Ҡурҡҡаным шул даһа. Былҡыҙҙың улым менән хатлашыуын беләм. Армияға күҙ алдында оҙатып та ҡалды.

– Юҡ, уның өсөн борсолмағыҙ, – тине ҡыҙ, үҙе дер6дер ҡалтырай, – минең ба 6шыма ҡайғы төштө!

– Ниндәй ҡайғы, уф, балаҡай?!– Фатих Рамазанович юҡта килдем, һеҙгә әйтергә... – Шунан был ҡысҡырып

иларға тотондо, тыйып та алып булмай.– Нимә булды, әйт! – Ҡаты итеп өндәштем.


– Ауырға ҡалғанмын... – Йығылып китә яҙҙым. Ниңәлер, ошо баланы әүрәт 6кән ме Фатихым, тигән уй ҡаҙалды мейемә. Әлдә шул минутта ҡыҙ өҫтәп ҡуйҙы:– Даниярҙан.

Өҫтөмдән тау ишелеп төштө, биллаһи! Ҡапылда шатланып уҡ китмәһәм дә,күҙ алдарым яҡтырҙы, зиһенем асылды кеүек.

– Шулмы ни ҡайғың, иҫәүән! Исемең иҫкә төшмәй тора? – Сөмбөл. Иҫәүәндең иҫәүәне мин, һүҙегеҙ хаҡ, апай.– Нишләмәкһең?– Фатих Рамазанович мине уволнять итһен дә, ҡайтып китәйемме икән, тим.

От работкамды үтмәһәм, артабан институтҡа инеүе проблема буласаҡ.– Ҡайҙан әле һин? Өфөнәнме?– Эйе.– Үҙегеҙҙә эшкә ҡалып булманымы?– Атайым троллейбус йөрөтә, әсәйем – кондуктор. Танышлыҡ кәрәк хәҙер ҡа 6

лала урынлашыу өсөн, йә – аҡса... Бер йыл эшләрмен дә институтҡа керерментигәйнем.

– Етер, илама! Урыҫ әйтмешләй, потерявши голову, о волосах не плачут. Шу 6лай мы?

– Данияр...– Йәшермәй әйт, әллә ул һине...?!– Юҡ, апай, юҡ! Өйләнәм тигәйне, үҙем ҡаршы төштөм, армияңдан ҡайтҡас

та өлгөрөрбөҙ, тип. Белгәнме ни ошолай килеп сығырын!Уңарсы сәйнүк ҡайнап сыҡты. Ҡыҙҙың битен йыуҙырып, бергәләп сәй эсергә

күн дерҙем. Күҙемә тултырып ҡарап тик ултыра. Яуап көтә. Ә мин – ике ут ара 6һында: был бала ла йәл, улым да. Ун һигеҙ йәшенән атай булып, киләсәген кәр 6тәләп ҡуйырмы? Әлегә Сөмбөлдө, ярар, Фатих Рамазанович ҡайтһын да, кәңәш6төңәш итешербеҙ, борсолма, тип оҙатып ҡалыуҙан ары китә алманым.

– Ҡартатайым иртәгеһенә үк әсәйемде етәкләп алып ҡайтҡан, иветә? –Айһылыу, минең хәтер ебемде ҡулында тотоп торғандай, дөрөҫләп килә.

– Килендеме? Эйе, үҙебеҙҙә йәшәттек, атайың армиянан ҡайтҡансы. Ҡарт ата 6й ың Харис дуҫы аша һөйләшеп, улыбыҙҙы өс көнгә ҡайтартып, загслаттыҡ.

– Теге генерал бабаймы? Уның ейәне быйыл йәй оҙоно ауылда йөрөнө. Етен 6селә уҡый икән. Адресымды һораған була, хәстрүш. Бирмәнемсе.

– Ниңә? Хат яҙғайны түгелме, барыбер белгән дәһә?– Белгән! Разведчиклыҡҡа уҡыясаҡмын, тигән була...Һай, мут ҡыҙыҡай, үҙенсә, шул малайҙы оҡшатып ҡалыуын ҡыялатып ҡына

һиҙ ҙермәк.

Мин белгәндән әхирәткә күскән толпарлыларҙың күпселеге яңы зыяратта ята.Тәғәйен берәүгә түгел, ә һәр ҡаһыһын иҫкә алырға тип килдем. Бөтәһенә бергәсә ләм бирҙем, доға атҡарҙым. Бында тәртип шундайыраҡ: нәҫелдәштәр бер ти 6рә гәрәк ерләнгән. Тәүҙә үҙемдекеләр яғына йүнәлдем. Ҡартәсәйемдең ҡәберенәҡу йылған ҡара мәрмәр әллә ҡайҙан күренә, атайым килтереп ҡуйғайны.«Тыныс йоҡла, ғәзизебеҙ» тип яҙылған да ике сәскә төшөрөлгән – умырзаялар.

– Зирәк Райхана – уны күреп беләм кеүек, һин йыш иҫкә алғанғамы икән,ҡарт әсәй, – тип шыбырлай ейәнсәрем, үҙе миңә һыйынып килә. Әллә был та раф 6тағы һил шымлыҡтан шомлана төшкән?


– Айһылыу, ҡолоҡасым, әхирәт йорто – иң хәүефһеҙе, иң тыныс урын, шөр лә 6мә, – тим. Һүҙемде башҡа юҫыҡҡа шылдырам: – Бәйәндәремде ослап ҡуяһыине...

– Хафаланма уныһына, үҙем дауам итермен артабан, тинем дәһә. Был быуат –минеке!

Ни тиергә лә белмәнем, ҡеүәтләргәме, йүгәнләргәме уның хыялын? Ярар, ултурала уйлар урын түгел бында. Ҡартәсәйемдең мәрмәр һәйкәл йөҙөндәгефо то һү рәтенә баҡтым. Йәш сағы. Ваҡ барсалы күлдәктән, иңендә селтәр шәл,му йынында мәрйен мунсаҡ, мәрйендәрҙең ҡыҙыл икәнен беләм...

– Ҡартәсәй, Зирәк Рәйхана Булгаковтың «Мастер һәм Маргарита»һын уҡы ма 6ған дыр ҙаһа? – Айһылыуҙың һорауына аптырап ҡалдым.

– Уҡымыған.– Ә ҡайҙан алған ул, ҡатын6ҡыҙҙың ҡанатын киҫһәң, ул һеперткегә атланып

оса, тигәнде? Бәйәнеңдә бар. Булгаковса…– Тормоштан алған, бәс.– Әкиәттән, тиһәңсе.– Әкиәт тә ысынбарлыҡтан сыҡҡан. Һы… Киреһенсә лә була, ҡолоҡасым. – Ә нишләп орденлы Зөлфиә өләсәйҙең ҡәберендәге һәйкәлдә йондоҙ тө шө 6

рөл гән? Герой түгел дәһә? – Айһылыу уңарсы өләсәкәйҙең ҡырына барып баҫ 6ҡан.

– Уға һәйкәлде район хакимиәте ҡуйҙыртты, почетлы ветераныбыҙ, тип. Йон 6до ҙо – ил алдындағы абруй символы.

– Мин «Зөлхизә вә Абдрахман ҡиссаһы»н хатта ки ятлап бөтөрҙөм. Шул боронза манда ла булған мөхәббәт?

– Донъя мөхәббәттән яралған, ҡолоҡасым.– Беләм. Әҙәм вә Һауа...Уйҙың тиҙлегенә ғәжәп иттем мин ғүмер баҡый – йыһани тиҙлек, үлсәм итеп

ҡул ланылған яҡтылыҡ йәки тауыш тиҙлегенән дә етеҙерәк ул!Бына әле минутлап ҡына баҫып торам ҡәрҙәш әрүахтар рухына баш эйеп,

шул ғына арауыҡта уйым уларҙың тотош ғүмер йомғағын һүтеп, кире урап ҡу 6йып өлгөрә – үҙемә мәғлүм булған тәҡдирҙә, әлбиттә.

Әлеге уйҙы тыйып та булмай, ҡасан теләй, шунда, үҙе теләгән йөкмәткелә ки 6лә лә инә башыңа. Ошо минутта ни уйлап тораммы? Ҡартәсәйем баҡыйлыҡтаҺа тыбал ҡартатайым менән осрашҡандыр, унда тәүге никахың менән, имеш,ҡа уышаһың. Ә Зөлхизә өләсәйемдең Абдрахманын күргеһе килер ҙәһә?! Мәң ге 6лектә лә айырылышыу насип булһа, ҡайһылай үкенесле! Эйе, ошо сәйер уйға тө 6шөп тороуым. Әй, өләсәкәй, һин йыш ҡына, күршегә ут алырға кергән кеүек ке 6нә булдым, үттең дә киттең, ғүмеркәйем, тип ҡабатлар ҙа, яҡты донъяларҙанкем туйһын, тип ҡуйыр инең…

Бар ихтыярымды нығытып, семәрле сөгөн рәшәткәле ҡәбер янына йүнәлдем.Атайым! Ҡайтты...

«1929–1999», етмешенә ике ай ҡалғайны. Күмәкләп йыйылып юбилейын бай 6рам итербеҙ, тип кәңәш ҡорғайныҡ. Декабрҙә тыуған ул. Уҡсы йондоҙлоғо ба ғы 6уында. «Уҡсы»лар хаҡында астрологтар, улар ҡайнар йөрәкле, тура һүҙле, ҙурмаҡ саттар ҡуйып, һайлаған юлынан тайпылмай йәшәүселәр, тип яҙа. Һүҙмә6һүҙБа язит Ҡарамырҙин хаҡында әйтелгән кеүек.

Әлдә генә атайымды иҫән сағында ғәфү итергә көс таптым үҙемдә, әлдә генәшуны белдерергә форсатым булды. Бала саҡтан бәғеремдә таш булып ҡатҡан


үпкәләремдән арына алмайынса оҙаҡ яфаландым. Сөнки уны яратыуым, атайлы– ар ҡалы булыу бәхетенә ирешеү өмөтө, ҡартәсәйемдең бер бөртөк улын һа ғы 6нып бөгөлөүҙәре, йөрәк сиренә һабышып һарғайыуҙары өсөн көйөүем ифрат такөс лө ине шул!

Атайымды Әмин абый бер ваҡыт «космополит» тип ҡылыҡһырлағайны. Мо 6ға йын, шулайҙыр ҙа. Бер һөйләшеү иҫкә төштө ошо юҫыҡта. Екатеринбургтабат ша ғаиләһен тотош, олоһон6кесеһен, атып үлтергәндәр. Имеш6мимеш тү 6гел, ысын икән был фажиғә. Атайым эшләгән заводҡа тантаналы сараларға йышҡына бер почетлы ҡунаҡ саҡырылған, уға, ил батырҙарына тиңләп, ҙур хөрмәткүр һәтелгән – баҡһаң, батша ғаиләһен атыуҙа ҡатнашҡан кеше икән. Три бу нағасығып, маҡтанып, ентекләп һөйләр булған әлеге ваҡиғаны. «Шул әҙәмде күр 6һәм, оҙаҡ тыныслана алмайым, йөрәгем сәнсә, – тигәйне атайым. – Аң ла йым,уға ла кемдер бойорған. Тик уның ҡырағай хөкөмдө атҡарыуына кәпрәйеп йө 6рөүенә, тыңлаусыларҙың ҡул сабыуҙарына йәнем әсенә. Йыһан һынлы Йы һан дахалҡы хаҡлыҡҡа, тигеҙлеккә ҡоролған йәмғиәттә йәшәүсе планеталар бар ҙыр,тип ышанам. Ерҙәге намыҫлы кешеләрҙе шул планетаға күсерер инем!»

Фантастар яҙа лаһа... Жюль Верн һүрәтләгән ваҡиғалар ҙа заманында туҙғаяҙ маған, тип уҡылған, хәҙер улар ысынға әйләнеп бөтөп бара. Ул саҡта бә ләкәйинем әле, атайымдың һөйләгәндәре күңелемә ҡыялатып ҡына ҡағылып кит кән.Хәҙер килеп уның ҡалыпҡа һыймаҫ фекерҙәренә шаңҡып тороуым... Шул мәлдәкескәй Нуриянан башҡа асылыр кешеһе лә булмаған, күрәһең?! Их, атай,таяныс була алманым һиңә. Яҙмыш...

– Ҡартәсәй, ә бит дөрөҫ! – Айһылыу тағы һүҙ башланы.– Нимә дөрөҫ?– Баязит ҡартатайҙың космополитлығы. (Үҙем дәһә, онотолоп китеп һөй лә 6

шеп йөрөйөм баҡыйлыҡтағы ғәзиздәрем менән, баланы нисек тыяйым?) Һинеин тернет селтәренә индерҙем, ҡартәсәй, ә барыбер томанаһың был йәһәттә,шул «Класташтар»ыңдан ары китә алмайһың.

– Белгәнем еткән: хәреф йыям, хат ебәрәм... Йә, баяғы хәбәреңә кире ҡайт.– Сит планеталарға күсенеү – бөгөн алға килеп баҫҡан мәсьәлә, белһәң. Ға 6

лим дар кешелекте кисекмәҫтән ерҙән күсендерә башлауҙың стратегик пла нынэш ләр гә тәҡдим итә, юғиһә, һуң буласаҡ, тиҙәр.

– Ҡайһы планеталарға?– Марсҡа, мәҫәлән.– Марс? Ҡыҙыл планета... Ул интернет уйҙырма менән тулған, тиҙәр. Ҡа тыр 6

ма башыңды, ҡолоҡасым. (Ә мин астрологиянан, Ҡояш системаһында Ерҙеңурыны бәхетле, Марс һымаҡ алыҫ планетала йәшәһәк, туңыр инек, тип уҡытаинем? Дәреслек буйынса...)

– Ә һин, ҡартәсәй, ахрызамандан ҡурҡып йөрөмә! Теге ТөркмәнбашындағыИр кен ағайға ла хәбәр ебәрҙем, ул да шөрләмәһен: булмай, һәр хәлдә – ки сек те 6рел гән ул катастрофа. Ер бабайҙың тағы кәмендә мең йыл йәшәтәһе бар әле ке 6ше ләр ҙе – фәнни иҫбатланған.

– Юҡ6юҡта мин дә ул үрмәкес ауына инеп аҙашып йөрөп алам. Яңыраҡ кеҫәте лефонына һалған аҡсамдан ҡолаҡ ҡаҡтым: тоҙаҡҡа эләктем, йәшәрергә те 6ләп. Бушлай тип торҙо ла телефон номерымды алды, «Баҫығыҙ!» тигәс, баҫ һам,йылт итеп бер рецепт килеп сыҡты...

– Бына һиңә «продвинутая бабушка»!


– Кем шулай, ти?– Әмир, генерал ейәне. Иҫкә төшә лә торасы шул малай? Әй, кисә уның менән

«Кон такт»та ултырғайныҡ, әллә нимәләр яҙып бөткән, Америкала «ахрызаманпакеты» һатыуға сыҡҡан, ти.

– Пакет?– Махсус кейем, маска, күҙлек, ун көнлөк ризыҡ запасы, антидепрессант

кеүек дарыуҙар һалынған тоҡ, ти.– Иҫәүәнлек. Ярар, күпмелер әҙәм берәй урында ҡотолоп ҡалды ла, ахырҙа,

бер тереклекһеҙ ҡалған ергә килеп сыҡты, ти, – шунан?!– Ҡартәсәй! Бында ысын герой ерләнгән, күр, һәйкәленә ҙур йондоҙ ҡу йыл 6

ған! – Ейәнсәрем шул арала Сәмиғуллиндың ҡәбере янына барып баҫҡан икән.Мин дә шул яҡҡа ҡайырылдым.

…Ҡарлуғастар бала осора. Июнь башы. Ҡыҙылъяр ятыуы өҫтөндә кә йе ле шә 6ләр. Алыҫтан бәләкәс кенә булып күренһәләр ҙә, осоштарынан таныйым. Уларми не ошо минутта хәсрәтле халәтемдән әҙгә генә йолоп торҙолар. Ҡайҙа икән 6легемде иҫемдән сығармаһам да, унлаған мылтыҡ көбәгенән сыҡҡан атыу та 6уы шына тертләп киттем. Әммә был залп – ихтирам билдәһе, Толпарлының оло 6һо6кесеһе белгән, хөрмәт иткән, ваҡыты менән ҡурҡҡан да ҙур шәхесе менәнхуш лашыу ауазы.

Яугир, милиция ветераны Сәмиғуллинды бөтә ауыл оҙатты һуңғы юлға. Ра 6йон комиссариаты һәм милиция бүлегенән форма кейгән кешеләр ыңғайына,хәр би оркестр ритмына баҫырға тырышып, халыҡ үҙәк урам буйлап үтте, ми 6тин гыға йыйылды. Сәңгелдәктәге бәпестәрен дә күтәреп килгәндәр, берәү ҡал 6мағандыр өйөндә ултырып.

Әй, әттәгенәһе... Кәрәк саҡта йәшкә үҙенән өлкәнерәктәргә «атай» була алды улзаманында. Толпарлының тыныс йәшәүендә, ғәрәсәтле туҡһанынсыларҙа ла ҡотосҡос енәйәттәрҙең беҙҙе урап үтеүендә участковыйҙың хеҙмәтен баһалап табөтөргөһөҙ. Тәртип боҙолғас ҡына сара күреп, йәғни ҡағыҙ тултырып ра йон ғаоҙатыуҙа күрмәне ул бурысын, ә алдан алырға тырышты. Мәктәпкә көн аша лапкилеп урар ине – кәүҙәһе күренеү ҙә иҫкәртте!

50 йыл хеҙмәт итте Сәмиғуллин Толпарлыға. Эшен шул тиклем дә яратҡан бул 6ған икән, тип уйланым да, эсемдән төҙәтеп ҡуйҙым: беҙҙе, кешеләрҙе, яратты ул!

Тыуым барҙа, үлем бар. Шул арауыҡта нисек йәшәүең бар! Донъялыҡта йө 6ҙөңә ҡыҙыллыҡ килмәһә, баҡыйлыҡта ла һанланырһың. Ошо уй һә тигәнсе бар 6лап сыға үткәнеңде, яҡшы6яманыңды бындай саҡта, зыяраттағы яңы ҡәбер туп 6рағы һалҡынлығы йәнде өшөткәндә...

Митинг ауыл аръяғында, зыяратҡа барып терәлгән киң майҙанда уҙҙы – кән 6сәләр алдына ғына һыйырлыҡ түгел ине халыҡ. Ауылдаштарыма күҙ һалдым:ҡай ғылылар, әммә етдиҙәр, әйтерһең дә, эстән генә Сәмиғуллиндың рухы ал 6дын да ниндәйҙер ғәйептәрен таныйҙар, ҡырын эш ҡылмаҫҡа вәғәҙә бирәләр,баш эйеп рәхмәт еткерәләр.

Гөлфирә менән Харис, Әлфирә менән Вилмир Гуля6Гөлсөм апайҙы ҡурсалапэр гәһендә баҫып торалар. «Бөйөк ҡатын», – тип шыбырланы ирендәрем, аҡы 6лым кире ҡаҡманы. Сәмиғуллин кеүек ир6уҙаман уны, ошо ябай, күңелсәк, берҡат лы, урыны менән мут6хәйләкәр, ярҙамсыл ҡатынды тиң күргән икән, тап шулдаһа уның бөйөклөгө. Хәтер офоғонда ялтлап бер күренеш сағылды: әсәйем ме 6нән Гөлсөм апай Белоретҡа һатырға алып китергә әҙерләнгән көнбағыш тоғонйәшерәләр... Тентеү... Сәмиғуллин аҡты ҡаранан айыра белмәһә, кеше


яҙмышына битараф булһа, беҙҙе шул саҡ иҫкәртер инеме лә ҡатыны, тәкәббербул һа, үҙе килеп ярҙамлашып йөрөр инеме?!

Ҡарлуғастар бала осора. Күк аяҙ. Тыныс. Тормош дауам итә. Заяға үтмәне, ти 6мәк, Сәмиғуллиндың ғүмере.

Дәфтәремә теркәп ҡуяйым, тип төйнәгәйнем ошо уйҙарҙы шул матәм кө нөн 6дә үк, һаман ниәтемде атҡармағанмын. Әле һүҙмә6һүҙ телемә килде лә, әйтепбирҙем Сәмиғуллиндың үҙенә. Ана, ул милиция формаһындағы фо то һы нанмиңә һынамсыл ҡарашын төбәгән дә тыңлай...

Ниҙер ялт6йолт килгәнгә күҙем сағылып, һағайып киттем: Айһылыу икән,кеҫә телефоны менән булаша.

– Нишләүең, ә?!– Ҡартәсәй, һинең әрүахтар менән һөйләшеүҙәреңде диктофонға яҙҙырам.– Тағы нимәләр ҡыландыра ул ғәләмәт?– Фотоға төшөрә, хат ебәрә, иртән йоҡонан уята, математиканан миҫалдар

эшләп бирә, – әй, һанап бөткөһөҙ...– Тик бында кәртешкәгә төшөрөп йөрөй ҡуйма!– Беләмсе. Ҡартәсәй, уйлап торам әле, бында торғаны бер ауыл һымаҡ, теге

донъя ауылы.– Фани донъянан үтеп киткәндәрҙең мәңгелек йорттары, ҡолоҡасым. Был

«ауылда» бөтәһе лә тиерлек таныш йә туған, йә күрше миңә. Яңы зыярат асыл 6ған да һинең йәштәрҙә инем.

– Был олатайҙы беләм. Һарыгүҙ, Ыласын тарихтары хәтеремдә генә. Һунарсыма жаралары... Элек шундай шәп олатайҙар булған? – Айһылыу ошонда ҡырттуҡ та ны, килешмәгән хәбәр ысҡындырыуын аңғарҙы булыр. Ҡайтҡас, уңайынкил тереп, был хаҡта һүҙ ҡуҙғатмай ҡалмам, тип уйланым да бер6ике йөмлә генәәй теп ҡуйҙым:

– Атайҙары, ағайҙары һуғыштан ҡайтманы беҙҙән алдағы быуындың, беҙ ола 6тай һыҙ ҡалдыҡ – улар яуҙа баш һалды. Ә күпме минең тиҫтерҙәрем тыумай ҡал ды!

– Уф, нишләп?!– Егеттәр һуғыш ҡырында һәләк булды, ҡыҙҙар кейәүһеҙ ҡалды.Айһылыу бүтәнсә һорау бирмәне. Уйлы бала ул, хәҙер үҙенең уй6фекерҙәрендә

төп сөнәсәк. Ә мин күңелемдән баҡыйлыҡҡа өндәштем: «Әй, Бүреһуҡҡан ола тай,Тол парлы аҡһаҡалы! Ейәнең Вилмир, вариҫың, – беҙҙең арала. Уның бул мышында– һинең сор зиһенең, ҡыйыу холҡоң, илһөйәрлегең. Рәхмәт һиңә, Бөр көтсө ҡарт!Минең аҡыл һандығымда ла һин һалған мираҫ бар, уны киләсәк бы уын ғатапшырыуҙы изге бурысым тип күрәм. Ә теге ҡомартҡыңды юғалт ма ным...»

Бер6ике көн генә сырхап ятты Әхмәҙин олатай. Мине янына саҡырып алды.Усыма бер бөртөк ҡыҙыл мәрйен кейҙерелгән булавка һалып йомдорҙо ла аң лат 6ты: «Һатыбал дуҫым менән Малик байҙың бойҙайын елгәрәбеҙ. Өмә иткәйне.Рәй хана ла шунда. Йәш саҡ, ун етебеҙ ҙә тулмаған. Ҡулыбыҙ эшләй, күҙебеҙ –тик Рәйханала. Әле лә иҫтә: өҫтөндә йәшел ерлеккә сыт ҡыҙыл сәскә төшкән күл 6дәк, башына яулыҡ сөйгән. Муйынында ваҡ ҡына ҡыҙыл мәрйен теҙелгән мун 6саҡ. Әй, килешә үҙенә! Бер мәлде Рәйхана ике ҡулы менән түшен ҡаплап, ҡатыпҡал ды. Баҡһаң, мунсағының ебе өҙөлөп, мәрйене сәселгән икән. Һатыбалменән, йүгереп барып, ерҙән ул мәрйендәрҙе эҙләшергә тотондоҡ. Ырҙынтабағы былай таҡыр, тотош тиерлек табып бөткәнбеҙҙер. Ә берәүһен мин үҙемәалып ҡалдым, ур тыма йәшереп. Иҫтәлеккә. Бына ошо булавкаға күҙәүләпҡуйҙым да ғүмер бу йы һаҡланым. Йәшлегем мәрйене...»


Бүреһуҡҡан олатайҙың рухына, Һарыгүҙҙең тоҡомо ҡоромаған әле, быйылӘн кәләр осонда уның тағы бер ише тыуҙы, тип хәбәр иттем дә хәләл ефетекөләкәс Сә ғүрә инәйҙең ҡәбере эргәһенә атланым. Фотоһы ҡуйылмаған, әммәуның һөй көмлө йөҙөн күрәм, сылтыратып ҡына көлөүен ишетәмдәй...

Ете ҡуллы Сәғүрә лә – ошо тирәлә. «Егәрленең ҡулы – етәү» тигән мәҡәлде,шул уң ған апайҙың ҡулын һанап ҡайтҡас, ҡартәсәйемдән тәүләп ишеткәйнем.Биш йәшемдә.

...Үлем һәр саҡ үкенесле. Ғәзиз кешеһен ҡотҡарыр өсөн ниҙер эшләй алмағаныөсөн әрнемәгән әҙәм һирәктер. Атайымды юғалтыу хәсрәтенән йүнәлеп өл гөр мә 6нек, Самат ағай вафат булды. Ейәненә тип, Ғаяндың улына, йорт бураһына де 6лянка киҫергә барған ерҙән. Етмеш ете йәшендә. «Ауыр күтәргәндән эсәктәре се 6 йәлгән, – тине Фатих, – шундуҡ районға алып китһәләр, операция эш лә һә ләр...»

– Атайым шундай ине бит, бүтәнгә ауыр булмаһын тип, гел бүрәнәнең йыуаносо нан тота, – шулай өҙгөләнде Ғаян аҙаҡ. – Эсен тотоп барып сүгәләгәс тә, әйҙә,алып ҡайтам, тинем, юҡ, түҙерлек, ти ҙә ҡуя. Их, тыңламаҫҡа ине уны, үҙем ғә 6й еп ле!

– Йәштәр ыңғайына йөрөтмәҫкә ине, һикһәнгә етеп барған ҡартымды, мин дәинде, иҫәүән, – тип бөтөрөндө әсәйем дә.

Яҙмыш ғали йәнәптәре шулай хәл иткәс, нишләмәк. Атаһын һуңғы юлға оҙа 6тыр ға Лира ла ҡайтҡайны. Ул үҙен оло кешеләй тотто:

– Матур йәшәне, намыҫлы ғүмер кисерҙе атайым. Беҙгә йәтим төҫө ин дер мә 6не. Гәүһәр апай, рәхмәт, атайымды хур итмәнең, беҙҙе ҡаҡманың. Наҙгөл һең ле 6беҙ бар. Атайымдың күңеле бөтөн булып йәшәне. Иламайыҡ. Йәне йән нәт тәбул һын.

Мин, мәңгелек йорто шаһитлығында, Самат ағайҙың рухына: «Атай» тип әйт 6мә һәк тә, атайҙан күрер изгелекте һинән күрҙек, ағай, рәхмәтебеҙ әхирәттә те 6рәк булһын,» – тип өндәштем.

– Самат олатай мине ярата ине. – Ейәнсәрем дә үҙенең рәхмәтен ҡушып оҙат 6ты баҡыйлыҡ почтаһына.

Һәр ҡәбер алдында әҙгә генә булһа ла туҡталып, хәтер йомғағындағы берәйтө йөндө сисеп, ҡабат төйнәп китәм.

Дәүләтбикә апайым да, һуғышта һәләк булған Рәхмәтулла бабайымдың Ке ме 6рево яҡтарында донъя һөргән ҡыҙы, «ҡайтты». Тупраҡ тартҡандыр...

Орҡоя ҡоҙағый... «Ҡалала ни, балкондан тышҡа ҡарап торған булам, сит лек 6тәге ҡоштай,» – тигәне һаман иҫтә.

Гөлшәһүрә инәй! Дуғаҙаҡ ҡаҙҙай яңғыҙ ҡалманың. Гөлгәүһәр апайым бар –Аб драхман олатайымдың, үҙең әйтмешләй, «аҫыл ирҙең төҫө».

Әй, Ғәзимә инәй, күршекәйебеҙ... Һинең зарыңды ишетмәҫ, йөрәгемде әрнет 6мәҫ өсөн өйөңдө урап йөрөгән саҡтарым да булғыланы, зинһар, ғәфү ит! Әрә ши 6тең де осратҡанһыңдыр, әхирәттә сиктәр юҡ, ти?..

– Алдашмағанһың, ҡартәсәй, был апай ысынлап та ҡайһылай сибәр булған!– Фариза еңгәм үҙе сибәр, үҙе уңған, үҙе йомарт ине, ҡолоҡасым.– Беләм, яҙғандарыңда сумырып маҡтағанһың уны. Яратҡан еңгәң.– Серҙәшем. Бауырҙашым.– Хәйрулла ағай унан ярты йылға ғына тороп ҡалған. Ә бит ул бәһлеүән

кәүҙәле, көс лө кеше булған, ҡатынынан күпкә йәшерәк тә?– Һағынды ул еңгәне, һағыштан бөгөлдө...


– Әлдә бәйәндәреңде уҡып, баҫып бөткәйнем, ошонда эйәртереңде бел гән 6дәй. Күбеһен танып торам, тормошта күрергә тура килмәгәндәрен дә. Бына былапай ҙың, Гөлбикә күршенең, аҡ яулығы, күңеле лә, күпме хәсрәт кисереп тә, ҡа 6рай маған, иветә? Ай... Уның Магаданға барған баржалағы фажиғәһен уҡығандаиланым, ҡартәсәй.

Ядкәрташтарҙағы, һәйкәлдәрҙәге яҙыуҙарҙы уҡып, Айһылыу шулай хә те рем 6де ҡуҙғатып бара. Көҙгө көндөң ҡояшы төш мәлендә генә көндө сыуаҡлай тип,ашыға төштөм. Тик был хәтирәләргә сорналған моңһоу ауылды тотош урап сыҡ 6май ярамай, илтифатлы булыу фарыз!

Әүхәт ағай рухына нисек баш эймәй үтәйем? Фатихтың, ниһайәт, ауыл фельд 6ше рының яҙмаларын ҙур ғына китап итеп баҫтырыуға өлгәшеүен уға әйтмәй ки 6тә йемме, әйттем.

– Ысынмы икән кешеләрҙең теге донъяла табыша алыуҙары? – тип һорағанейән сәремдең арҡаһынан һөйөп алдым. – Үҙенә «таң чуагым» тигән Нүрбәгеме нән күрешһен ине Таңсулпан инәй, иветә?

Хәлисә инәй үпкәләп ҡалыр, иҫкә алдым. Һөйөнгән Мәхмүт ағай... Иҫәр Әсән– йәшенле йәй фажиғәһен күтәрә алманы... Хәйри ағай, Ғилмиә апай... Трак тор 6сы Насип ағай... Маһибикә апай – ҡапыл әсәйемдең башынан яулығын һы пы 6рып алып, ергә һалып тапағаны иҫкә төштө, тыныма туҙан ҡапланғандай булды:«Ғә фү иттем, аңланым, йәнең әрнеүҙән шулай ҡыланыуыңды: ир бирмәк – йәнбир мәк, тиҙәр», – шыбырлай һалдым... Сулаҡ Мансур ағай – уның счеты үҙекиткәс тә оҙаҡ йылдар колхоз кәнсәләрендә стенала эленеп торҙо, иҫтәлеккә.«Ағай, бәләкәй сағымда һинән ишеткәйнем Хрущевтың американдарға: «Я вампо кажу Кузькину мать!» – тип янағанын, шул Кузька тигәне атом бомбаһыныңйә шерен исеме булған икән»,– тип мәғ лүмәт биреп киттем һуғыш ветеранына…Мәмбәт ағай – Комбат булып ғү мер иткәйне... Шәйәхмәт бабай – тәүге әртилойоштороп, оҙаҡ йылдар колхоз рә йесе булған кеше – оҙон ғүмерле булыуына,туҡһан етегә етте, һөйөнә ал ма ны, колхоздар тарҡала башлауына әсенеп киттедонъялыҡтан...

– Ҡартәсәй, бында «Уҡытыусыларҙың уҡытыусыһы» тип яҙылған, уныһынисек була? – Ейәнсәрем Әмин абыйҙың ҡәбере тәңгәленән һүҙ ҡуша.

– Ул, мәҫәлән, минең дә уҡытыусым, әлеге көндә беҙҙең мәктәптә унлағануҡыу сыһы төрлө фәндәрҙән дәрес биреп йөрөй. – «Аңланым» тигәнде белдерепбаш ҡаҡты ла Айһылыу, был төштә оҙағыраҡ тороромдо белгәндәй, арыраҡ ки 6теп, тағы әлеге телефоны менән мөкиббән мәшғүл булды. Ә минең хәтеремӘмин абый вафат булған йылдағы ваҡиғаларҙы барлап сыҡты һәм әлегеминутта миңә кә рәклеһен һайлап алып, алдыма килтереп ҡуйҙы, ғәҙәтем уныбәйән итеп һү рәт ләй һалды.

...Ауылдың йүкә телефонын хатта спутник бәйләнеше лә алмаштыра алмай,уға һауа торошо ла ҡамасау түгел, боҙолмай ҙа, иҫкермәй ҙә. Етмәһә, бушҡа хеҙ 6мәт ләндерә. Яңы хәбәре: уҡытыусы Әмин татар кейәүен башҡорт итеп ҡайтҡан.Бәс!

Баҡһаң, абый ҡоҙаһының юбилейына Нефтекамаға барған икән дә шундауны һының костюмына «Парижды алған өсөн» тип яҙылған тарихи көмөш ми 6ҙалды тағып алғанын күреп шаҡ ҡатҡан.

– Кемдеке? – Нисек һорашмаһын.– Мөхәммәтҡол ҡартатайымдың атаһыныҡы, законный! – тигән ҡоҙаһы.– Кейәүҙең ҡартатаһының ҡартатаһы була, әтеү – бишенсе быуын. – Ма те ма 6

тик Әмин абый тиҙүк хисаплап сығарған.


– Мең дә ете йөҙ ҙә һикһән өсөнсө йылда тыуған, башҡорт кавалерияһы са 6фын да Парижға барып еткән. «Төньяҡ амурҙары» хаҡында ишеткәнең юҡмыни? Быйыл 190 йыллыҡ юбилейы!– тигән ҡоҙа кеше, түшен киреп, миҙалдарынсың латҡан: – Ә былары – үҙемдекеләр, Бөйөк Ватан һуғышынан. Еңеү көнөнПоль шала, Краковта, ҡаршыланым. Ғәләмәт матур күперҙәре иҫтә ҡалған...

– Ҡоҙа, биғәйбә, нишләп һин татар булып киттең, мең һигеҙ йөҙ ун икелә улкавалерияла тотош тиерлек башҡорттар хеҙмәт иткән дәһә? 28 кавалерия пол 6кы! Күҙ алдына килтерегеҙ, һыбай сабып, уҡ атып, яу ораны һалып Парижғакилеп кергән батырҙарҙы! Мсье6мадамдары, һүрәттәрҙә күргән уҡ6һаҙаҡлы мө 6хәббәт фәрештәләре ошо ҡиәфәткә ингәндәрме әллә, тип һаташып кит кән дерҡурҡыштарынан: улар ҡушҡан даһа «Төньяҡ амурҙары» тигән матур данды беҙ 6ҙекеләргә. Мөхәббәте лә булғандыр: «Жетем, егетем!»– тип бәғзе фран цу жен кабашҡорт яугирының ҡосағына ла ингәндер... Вәт. Әтеү, ҡоҙа, һин – төп тө баш 6ҡорт. Вәт!

Байрам табыны гөжләй башлаған, икегә бүленеп киткәндәр, бәхәс ҡупҡас.– Был ерҙәр ҡәҙимге башҡорт ерҙәре, – тигән берәүҙәре.– Милләт тикшерергә килдеңме, ҡоҙа? – тип үпкә белдергән икенселәре.Шунда Әмин абыйҙың уҡымышлылығы ярап ҡалған, шиғыр әйтеп ебәргән:

– Татарҙан да, башҡорттан даУрыҫ тыуа, вәт бәлә –Бына ҡайҙа мәсьәлә!

– Вәт сәпәгән Әнғәм абзаң! Йәмәғәт, ҙур мәсьәлә был, ике халыҡ өсөн дә. Беҙ 6гә татыу йәшәргә, бер төптән булырға кәрәк! – тигән кәйеф башланып, мәжлесбо ҙолмай ҡалған.

Зыярат ҡылып ҡайтышлай, мәҙәниәт йортона йәнәшә паркка һуғылдыҡ:бында Бө йөк Ватан һуғышында һәләк булған ауылдаштар иҫтәлегенә обе лискҡуйылған. Унда минең ике бабайымдың, Рәхмәтулла менән ЗәйнуллаНәҙершиндарҙың, һәм олатайым Аб драх ман Аҡсуриндың исемдәре бар.

– Бынау исем аҙағыраҡ яҙылған әллә, хәрефтәре яңы кеүек? Һорайым тием дә,онотам гелән. – Айһылыуҙың күҙе осҡор, элек үк күргән: – Мәрүән Ғәлләмов. Уткүрше Гөлбикә апайҙың ГУЛАГ тот ҡонлоғонда үлгән иреме? Теге американкаСараның атаһы?

– Эйе. Бик иғтибарлап йыйғанһың минең бәйәндәрҙе... Саранан хат алғас,Мәр үән ағайҙың яҙмышын теүәл белгәс, исеме өҫтәп ҡуйылды.

Ҡайтышлай һөйләшмәй генә атланыҡ. Айһылыу ҙа, минең һымаҡ, күңеленәинеп тулған тәьсораттарын барлап килә, моғайын. Шул минутта телефоны шыл ты 6 раны, әсәһе икән. Ейәнсәрем йүгереп ҡайтып китте, мин үҙебеҙгә ың ғай ла ным.

Фатихтың да өйгә инеп кенә тороуы икән.– Әсәһе, сәйеңде хәстәрлә, дауаханала бик ҡатмарлы хәлдәр... Өсәү ләп

диагноз ҡуя алмайбыҙ. Килен, йөрәктер, ти, Искәндәр миңә күҙ терәй.– Бәс... Үҙең нисек уйлайһың һуң? – Дивертикул пищевода һымаҡ. Аш юлында, бер урында бүҫелеп сыҡҡан

«тоҡсай» йәғни. Арсенға шалтыратайым әле, тим.Мин өҫтәл хәстәрләгән арала, Фатих бажаһы менән оҙаҡ ҡына итеп һөйләшеп

ал ды. Ары6бире ҡолағыма салынды хәбәрҙәре:– Аритмия сердца... Пробовали... Наследственный фактормы – юҡ... Бер


4 «Ағиҙел», №12.

до гад кам бар, тыңла әле. На дивертикул пищевода похоже. Пищеводмы, баш 6ҡорт са – ҡыҙыл үңәс. Да6да, пища туда затекает и давит на заднюю стенкупищевода, а тот в свою очередь – на сердце, в результате – аритмия. Конечно же!Рәх мәт, бажа!

Фатих трубканы һалды ла минең янға кухняға инде. Үҙе устарын ыуғылап,баҫ ҡан ерендә сыҙамай тора. Зәңгәр күҙҙәре бәзләгән, ауыҙы йырылған. Эшеуңһа, шулай йәшәреп китә ул. Ашығып һөйләй ҙә башланы:

– Точно! Минең диагноз дөрөҫ. Хәҙер үк районға шылтыратам, ашығыс опе 6рация кәрәк. Иртүк оҙатам сирлене. – Шунан бер сынаяҡ ҡына һөт лө сәй эсепал ды ла өтәләнеп сығып йүгерҙе. Улай ҙа минең компьютер өҫ тә лен дәге ҡағыҙ6ҡә ләмгә ишаралап, ҡолағыма «бәғерем»ен шыбырларға онот ма ны. Бына та был 6ған берәү...

Айһылыу, китабыңды дауам итәм, тигәйне? Мәшәҡәт араһында был һүҙе у й ы м 6да уралды, яуап талап итте. Юҡ, улай ярамаҫтыр. Үҙемә тейеште ҡәләмемҡу лымдан төшкәнсе үҙем атҡарырға бурыслымын. Ә ул – яҙһын! Шәхсән үҙ ки 6та бын, донъяға үҙ күҙлеге аша бағып.

Ейәнсәремде һынамаҡ иттем башта. Һәләтен самаламаҡ. Уҙған ике6өс көн ха 6ҡын да яҙып килтер әле, һинән башҡа кем булдыра ала быны, тип юхаланымбәләкәсемде.

– Ә мин шул көндө үк, зыярат ҡылып ҡайтҡас та, тасуир иттем, ҡартәсәй, – ти.– Мә, уҡы! – Тотоп та килгән.

Шундуҡ уҡый һалдым. Эсемдән генә үҙемдең тәьҫораттарым менән са ғыш 6тыра барҙым. Айырма бар. Зыяраттан сығыр алдынан ҡапыл көслө ел ҡупты лаҡарт бер ҡайындың һары япраҡтарын күҙ асып йомғансы өҙөп алып, әллә ҡайҙаосо роп алып китте. Мин быны «Хушығыҙ» тигән ишараға юраным. Ә Айһылыуошо лай яҙған: «Мәңгелек ауылында ла «өйҙәр» урам6урам булып теҙелгән. Тикбында машиналар елмәй, кешеләр ығы6зығы йөрөмәй. Был ауылда үткәндәр йә 6шәй, хәтер еле иҫә. Уртала дәү ҡайын ултыра, тик бер уның ғына япраҡтары һа 6ман өҙөлмәгән. Ғәжәп. Бүтән ағастар шәп6шәрә, көҙ килгән дәһә. Ә япраҡтармыикән әле ул ҡайында дер6дер килә? Һарытүш турғайҙар бит! Дөрөҫөрәге, улар 6ҙың йәндәрелер, ошо тынлыҡҡа һыйынғандарҙыр... Ай, турғайҙар тубы көт мә 6гән дә осто6китте, әллә беҙ өркөттөк?»

Атаҡ, ҡәләме шыма ғына, ә иң ғәжәбе – олпат уйлы, ун өсөнә генә киткән балалаһа... Хәйер, хәҙергеләр иртә өлгөрә, һәр йәһәттән дә.

– Ҡартәсәй! Иркен ағайҙан хат килгән, китабыңды һораған. Әйҙә ебәрәйек,аҙа ғы буласаҡ, тип иҫкәртәйек тә.

– Ебәр һуң...Ошо минутта ҡарар иттем: үҙ заманымды тасуирлау – минең өлөш. Уҙған ун

ике йылды күңелемдә яҙып, үҙемдең аҡыл иләгемдән иләй барҙым, ҡәләм тиб 6рәт мәһәм дә, әммә бына сәйәси ваҡиғаларға баһа бирергә ашыҡмаҫҡалыр. Былйә шемдә шуны яҡшы аңланым: тарих үҙгәрмәй, ә ҡараш үҙгәрә.

...Тышта күшеккән турғайҙар һикерешә, Фатих лапаҫ аҫтындағы малға бесәнтө шөрөп киткәйне, шунда ҡойолоп ҡалыр үлән орлоҡтарына тамшанып сыр 6ҡыл дашалар. Баҡсала ҡырау һуҡҡан көҙгө сәскәләр йәл ҡиәфәттә ҡоршайып ул 6ты ра – ҡаҙып алаһы бар. Ҡар һибәләп ҡуйғылай, әммә ноябрь туңғағын ҡаплайал май әле. Шыҡһыҙ сағы тәбиғәттең.


Ә минең күңелемдә – үҙенә күрә бер сыуаҡ мәл. Бәйәндәрем бәйнә6бәйнәялғана, берсә күҙен төшөрмәй генә бәйләнгән шәлдәй, берсә нескә селтәрҙәй –кә йе фемә ҡарап. Ҡалын, тупаҫ һәм төҫһөҙ ептәр менән эш иткән урындар ҙабар, әммә шул килеш ҡалдырам: тормош гелән ебәктән туҡылмаған. Ана, яңы 6раҡ Мәскәүҙә ике ауылдашты туҡмап үлтерҙеләр, йәш кенә ирҙәрҙе. Кемдерберәү юл асты ла, шунда төҙөлөшкә бригада туплап бара торғайнылар, биш6ал 6ты йыл ин де. Арыу ғына аҡса алып ҡайталар ине. Яҙҙан китәләр ҙә ҡар яуғасҡына өй ҙә ренә йоғалар. Йәйҙәрен ауылда ҡарттар менән малай6шалай ҡала,өмә итәм ти һәң, кеше табырлыҡ түгел, тип зарлана халыҡ. Һуғыш осоромо ни?!

Тажиҡ гастарбайтерҙары тип уйлап, эшһеҙ йөрөгән урыҫтар һөжүм иткән,тине Данияр. Тажиҡ булһа, үлтерергәме ни? Мәскәүлеләрҙең ауыр, бысраҡ эшкәел кәләре батмауын, ҡырҙан килгәндәргә икеләтә әҙ түләүҙәрен дә беләбеҙ. Ошохәлде әсенмәйенсә, сағыу төҫтәр менән семәрләп яҙып буламы?!

Йәки бына тағы бер бәлә: донъяны алдаҡ табиптар баҫып алды, улар ауылғала килеп етә. Экстрасенстар, күҙ ҡарашы, шифалы тыны менән дауалаусылар,әл лә ниндәй төнәтмәләр эсереүселәр, һылап6һыйпаусылар... Фатих әйтә, илдәете йөҙ мең ысын врач бар, ә халыҡ медицинаһы тигән һүҙ менән күҙ бәй ләү 6селәр һаны һигеҙ йөҙ меңдән ашыу, ти. Шарлатандарға ышанып, күптәр үҙенһуң ғы сиккә еткерә лә дауаханаға килеп йығыла, ҡотҡара алмаһа, врач ғә 6йепле…

Иң ҡурҡынысы – наркомания. Илдә баш китерлек фажиғәләр күстәрелә. Ра 6йон үҙәгендә өс үҫмер передозировканан үлгән: мәктәптә дезоморфин та ратыпйө рөгәндәр, уныһы аптекала иркен һатыла торған кодеинлы дарыуҙарҙан эш лә 6нә, шуға осһоҙға төшә, ә үҙе ҡиммәтле героиндан да көслөрәк, ти. Ҡа ла лар ҙаиһә – мәхшәр. Беҙҙең Русландарҙың күршеләре наркоман булып сыҡты, әлләнисә тапҡыр дауаланып ҡаранылар – файҙаһы юҡ, кире башлайҙар. Ахырҙаспид эләктереп, үлеп ҡуйҙылар. Ун йәшлек ҡыҙҙары өләсәһе ҡулында торопҡалған. Бала наркоман түгел, ә барыбер шауҡымы тейгән ата6әсәһенең: ал тын 6сы ҡат тан балкондан һикергән. Шул хәлде нисек ҡәләм осона эләктермәй ҡа ла 6йым, эләктерҙем:

...Азалия балконға сыҡты. Өләсәһе ҡояшҡа сығарып ҡуйған ярангөлгә һыуһип те. Ә көн шундай сыуаҡ, еләҫ кенә иркә ел иҫә, ҡыҙыҡайҙың маңлай сәс тә 6рен туҙғыта. Кисә муйыл сәскә атҡайны, һалҡын булды, ә бөгөн донъя хуш еҫтәрме нән тулған, йылы рәхәтлеккә сумған.

Ҡыҙыҡайҙың усына күбәләк килеп ҡунды. «Өф» тигәнгә осто6китте. Зәң гәркүккә, иркенлеккә. Ҡанаттары булғас ни!

Азалия ла – ҡанатлы, ул да азат һәм теләгән яҡҡа осоп китә ала! Ана, аҡ кү 6бек тәй сәскәгә сумған муйылдар, әйтерһең, туй күлдәге кейгән кәләштәр...

Азалия ла шунда осоп барһын, ул бит ҡанатлы, үҙе нәҙекәй, еңел генә, тал 6пын һын да осһон6китһен! Осто…

– «Күбәләк синдромы», – тине Фатих, был фажиғәне ишеткәс. Наркологтаршун дай термин менән йөрөтә икән был сирҙе. Балаға әсәһенең кисергәндәреҡан хәтере менән күсә... Ана шул минутлыҡ халәтте, ер менән күк ара һын дакүбәләктәй осоп йөрөү халәтен, тойор өсөн наркоман үҙенең һаулығы, ғү меременән түләй.

Ошо өлөштө уҡып сыҡтым да, бөгөнгә башҡаса яҙыша алманым да ҡуйҙым.Ха лыҡтың баш өҫтөндә аяуһыҙ балта эленеп торғанын айырым6асыҡ күрҙем.


4*

Һу ғыштарҙы туҡтатыу, бер уйлаһаң, алама ғәҙәттәрҙе, үлемесле мауығыуҙарҙыеңеүгә ҡарағанда еңелерәктер?

Шул саҡ өҫтәлемдәге компьютер былтланы: хәбәр килгән. Почтамды астым.Иркен икән:

– Апа6жан, һеҙ сайтта – гәпләшеп алайыҡ? Китабығыҙҙы уҡыным. Хәҙер ми н е ңбеләһем килә бит инде, геройҙарығыҙҙың яҙмыштары артабан нисек барыпсығыр, тип яҙған?

– Әле тап шул хаҡта яҙышып ултырам.– Көтәм!– Хуп, мырҙам. Ә Урал йылғаһын Жайыҡ тип ҡаҙаҡтар тоғро йөрөтә икән,

әйт кәйнең. Крәҫтиән яуын баҫтырғас, Екатерина II батшабикә махсус манифестсы ғарған, Пугачевҡа бәйле барлыҡ исем6атаманы телгә алмаҫҡа, тип. Беҙҙә –Са лауат батырыбыҙҙы, уның көрәштәштәрен, Яйыҡ йылғабыҙҙы... Үҙеңдең хәл 6дә рең, мырҙам?

– Бында бер төркөм әҙәмдәр «Нух кәмәһе» төҙөп ята. Ахрызаман көтәләр. – Ҙурмы кәмәләре? – Ҙур! Мең квадрат метр, ти. Карап!– Нух пәйғәмбәрҙекенән ун тапҡырға бәләкәй икән.– Ысынмы?– Китап шулай, ти. Әлегә хуш, мырҙам?– Хош, апа жан!

Дауахана яғына ҡараған тәҙрәгә күҙ һалып килдем, Фатих күренмәйме, тип.Күренмәй. Телевизорҙы астым: «Социаль етемдәр» тигән теманы күтәрепсыҡҡан тапшырыу бара. Балалар йортонда тәрбиәләнеүселәрҙең 90 процентыата6әсәһе ташлаған, йәғ ни социаль етемдәр, ти. Әстәғәфирулла! Уйым үҙенән6үҙе башҡараҡ юҫыҡҡа инеп китте. Тәбиғәттә яманаты сыҡҡан кәкүк иҫкәтөштө. Бер тапҡыр үҙ күҙем ме нән дә күрҙем шул ҡоштоң балаһының ниҡыланғанын. Сор ла уыҡ уйнаған ба ла сағымда шаһит булдым ул хәлгә, бөгөн дәонот ма ған мын. Яҙ мәле. Күрәнле ҡул тығында, теге мөншөгөр «баҡырған»төштә, йәшенеп ул тырам. Бер ҡы уаҡ тағы ҡош ояһынан сәйер тауыш килгәненәиғтибар иттем. Үре леп ҡараным да шаҡ ҡаттым: унда әлегә яп6яланғас өс турғайбалаһы һәм ҙурыраҡ бер ҡошсоҡ мәш киләләр. Шул ҙурырағы – алданыраҡсыҡҡан әллә йо мортҡаһынан – теге бәләкәстәрҙең берәүһен ҡыҫырыҡлап оянантөртөп төшөрҙө. Йо мортҡаһын сат натып морон төрткән дүртенсе сепей ҙә аҫҡаосто. Ул арала инә тур ғай мы, атаһымы осоп килде лә, суҡышындағы емде тегеҙурыраҡ ҡош соҡтоң та ма ғына һоғондороп, ҡабат осоп китте, уныһы иркенәйепҡалған ояла йәйелеп ятып ҡалды. Шаңҡып һерәйеп баҫып торғанымда,малайҙар мине килеп тә тапты.

Ҡайтҡас ҡартәсәйемә һөйләнем теге ғибрәтте. Кәкүк балаһын күргәнһең,инәһе шулай сит ояға һала ла ҡаса бит күкәйен, тине ул. Һағыҙаҡта ла бар ундайғә ҙәт, ҡарышлауыҡтың эсенә һала күкәйҙәрен, улары меҫкендең есемен эстәнмөн тәп туҡланып, шунда ҡанат яра, ә күбәләккә әйләнәсәк ҡарышлауыҡ һәләкбула, тип тә аптыратҡайны. Кәкүкте ғалимдар аҡланы бер килке, уның тел тө 6бөн дә ағыулы шыйыҡса бар икән, шуға ла балаларын туҡландыра алмай, имеш.

Тағы баяғы тапшырыуға ҡолаҡ һалдым. – Биш баланы нисек үҫтерәйем, эш юҡ, аҡса юҡ, – тип сәрелдәй йәш кенә

ҡатын.


– Араҡыға табаһың, балаларға хөкүмәт биргән аҡсаны эсеп бөтөрәһең. – Бы 6ны күршеһе әйтә.

– Ә ниңә йыл һайын бала табаһың, ҡарарға хәлеңдән килмәгәс?! – Залданҡыс ҡыралар.

– Әсәлек хоҡуғынан мәхрүм итәбеҙ! Балаларҙы детдомға оҙатабыҙ, – ти опекаорганы вәкиле. Һәм әлеге ғаиләнең тор мош шарттарын экранда күрһәтеүҙеһорай. Эләгеп йығылырлыҡ бола, бысраҡ һауыт6һаба. Ризыҡ әҫәре күренмәй.Иҙәндә араҡы ше шә ләре аунап ята, шунда уҡ сабый имгәкләп йөрөй...

– Демография киҫкен хәлдә. Етеш тормошта йәшәүселәр бала тапмай, өйөндәйә эт, йә берәй экзотик йәнлек аҫырай. Күп балалы ғаиләләргә шарттар тыу ҙы 6рыу кәрәк! – тип һалды тапшырыуҙа ҡатнашҡан депутат әфәнде. Әйтерһең, һай 6лаусылар тап шундай хәстәрҙәрҙе уның үҙенә йөкмәтмәгән?

Ай... Асиямдың әйткәндәре лә килеп уралды бауырыма, минутына 2 абортяһа ла, ти ҙәһә беҙҙең илдә. Ана нисек килә ята ахрызаман!

Йөрәгем сәнсеп ҡуйҙы. Шул мәлдә баяғы компьютер ым бирҙе. Ейәнсәрем хатебәргән: «Мин – Айһылыу, мик рокосмос, макрокосмосҡа сыҡтым. Күҙемдеастым. Иң беренсе ҡарт әсәйемдең йөҙөн күр ҙем, уның тауышын ишеттем... –тигәндәрен уҡып бө төр6бөтмәҫтән, илап ебәрҙем. Күңелем ебеп, йәнемрәхәтләнеүҙән... Шулай шул, яңы тыуған сабыйҙың тәзләп илауына түҙмәй,барып ингәйнем бәпесләү бүл мәһенә. Зөһрә баланы миңә төрөп тотторҙо лакилен янында мәш килде: ейән сәрем илауынан туҡтап, шешмәк күҙ бәбәктәренкүтәреп миңә ҡараны – та ны ғандай итте. Әле килеп, ана бит ул тағы ниҙәр яҙа:– Әсә ҡарынын «кесе йыһан» тип ҡартәсәйем дөрөҫ атаған, микрокосмос – ке ше 6нең үҙе, ти фән. Кеше лә, Оло йыһан да бер үк хасилда: беҙҙең тәнебеҙ – туп раҡ 6тан, ҡаныбыҙ – һыуҙан, тыныбыҙ – һауанан, йылыбыҙ – уттан. Кесе йыһан – ОлоЙыһан гармонияһы».

Раббым! Ошо баланың донъяға бар булыуында, Йыһан киңлегендә аңлы, теребөр төк хасилында өйөрөлөүендә минең дә кескәй генә ихтыярым булды: ки ле 6немә һырт ҡуйып торһам, кем белә, тыуыр инеме ул, юҡмы? Рәхмәтлемен, Ал 6ла һым, шул мәлдә зиһенемә яҡтылыҡ, күңелемә миһырбан биргәнеңә!

Нәҫелем, Толпарлым тәүарихын, халҡыма, донъяға булған һөйөүем шаң дау 6ҙарын хәҙергегә килтереп терәнем, иншалла. Баш ҡортостан, Рәсәй киң 6лектәренә сәселгән, донъяның һәр ҡитғаһында эҙе ҡал ған то ҡомдаштарым яңыбыуатта ла төрлө тарафтарҙан ауаз ташлай. Һәм беләм: бер яңғыҙым түгелменмин – Оло йыһандағы шәхсән орбитамда, ауылымда6илем дә хәтер бағыусыҡатын. Быуаттар һуҙымында күпме ташъяҙмалар ауған, кә шәнәләр ҡом6тупраҡҡа ҡалған, санскриттар саңға әйләнгән, петрографтар юйыл ған... Әммәуй 6 хәтер уларҙы тергеҙгән, быуындан быуынға ҡан аша, тел илә тапшыракилгән һәм шулай дауам итер – Йыһани даһи аҡылдың ҡануны был.

Бөгөн 2012 йылдың 20 декабре. Иртәгәге көн – Юғары көс ихтыярында. Уныһәр кем үҙенсә көтә, фаразлай, әҙерләнә – үҙ аҡылы, иманы, холҡо кимәлендә.Кем дер ризыҡ туплап бункерға инеп ултырған, кемдер – карапҡа... Ә мин – Ҡа 6тын, Әсә, уй даръяһында йөҙәм, уйлы заттан мин. Донъяның ҡот6ырыҫысәңгелдәк бә үет кән ҡулда икәнлегенә аңы6йөрәге менән инанған заттан.


Сәхнә әҫәрҙәре

Й ы һ а т С О Л Т А Н О В

СӨЙӨМБИКӘ ҺЫЛЫУ

Д Р А М А 8 Х Р О Н И К А

3 ШАРШАУҘА, 13 СӘХНӘ ҺӘМ ЭПИЛОГТА

ҠАТНАШАЛАР (бөтəһе лə реаль ваҡиғаларҙағы тарихи шəхестəр):

Йософ — башҡорт (нуғай) иленең к ө н ь яҡ яртыһының,йəғни Бəлəкəй ур ҙаның мырҙаһы, аҙаҡтан кенəз

Һылыубикə — Йософтоң ҡа ты ныСөйөмбикə — Йософтоң ҡыҙы, тəү ҙə 14 йəштəЮныс — Йософтоң өлкəн улы, Аҡ тү б ə ҡалаһы мырҙаһыЙəнсура батыр — азаматтар баш лы ғы, тəүҙə 16 йəштəҮҫəргəн — Йософтоң Мəскəүгə йө рөмтəл илсеһеИсмəғил — Ҙур урҙа кенəзе, Йо соф тоң бер туған ағаһыТимер — Исмəғилдең Мəскəүгə йө рөм тəл илсеһеЙəнғəли — Ҡасим ханы Шə йех ғə лиҙең аҡыл ға бер төрлөрəк бер

ту ған ҡустыһы, Ҡазан ханы, тəүҙə 27 йəштəСафагəрəй —Ҡазан ханы

Яҙыусы Йыһат Әҙеһәм улы Солтанов 1932 йылдың 3 декабрендә БАССР�ҙың Йәнсура(хәҙерге Ырымбур өлкәһенең Һарыҡташ) районы Сәнкем�Биктимер ауылында тыуған.Колхозда эшләй, Ырымбурҙағы колхоз рәйестәре әҙерләү мәктәбенә ебә релә. Шуныңикенсе курсынан хәрби хеҙмәткә саҡыртыла: 1951–1956 йылдарҙа Балтик хәрби�диңгеҙфлотында хеҙмәт итә. 1953 йылда «Әҙәби Башҡортостан» (хәҙерге «Ағиҙел») журналында– тәүге шиғыры, ә 1957 йылда «Пионер» журналында хикәйәһе донъя күрә.

Хәрби хеҙмәтен тултырғас, йәш әҙип ҡабат колхозда эшләй, киске мәктәптә урта бе �лем ала, ә 1969 йылда ситтән тороп Башҡорт дәүләт университетын тамамлай. 1965йыл да уны «Һәнәк» журналына саҡыралар, аҙаҡ ул оҙаҡ йылдар «Ағиҙел» ре дак ция һындаәҙәби хеҙмәткәр була. Нәфис әҙәбиәттең хәтһеҙ жанрҙарында әүҙем ижад итә, күп ки �таптары баҫылды.

Элекке хеҙмәттәшебеҙҙе һәм өлкән ҡәләмдәшебеҙҙе оло юбилейы – 80 йәше менән ихласҡот лай быҙ, ныҡлы һаулыҡ, бөтмәҫ илһам теләйбеҙ.

БЕРЕНСЕ ШАРШАУ1‑се сəхнə

Сəхнə төбөндə дата: «1532 йыл».Яй ы ҡ йылғаһына һул яҡлап ҡой ‑ған Ур та Бүртə йылғаһы та ма ғын ‑да, уның уң ярында (хəҙерге Ырым ‑бур өл кəһенə ҡарай) тəбиғəттең иңхо зур бер төбəге. Биналары ҡыҙылкир бестəн төҙөлгəн Кесе һарайсыҡҡа ласығы һыҙатлана—Йософ мыр ‑ҙа йəйлəүе. Мырҙа һарайы эр гə һен ‑дə нəҙек манаралы мəсет. Йəмлеиюнь айы, Яйыҡтың ҡусҡыллыҡҡакү мелгəн яр буйҙары. Аръяҡта —үр кəс‑үркəс тауҙар, таҫмаланыпофоҡ ҡа тартылған юл. Һыҙылыптаң атып килə, һандуғастар өҙ ҙө ‑рөп һайрай. Композитор Наил Ғə ‑ли ев тың Шəриф Бикҡол ши ғы ‑рына «Оҙата кил» йыры Венер Кил ‑мө хəмəтов башҡарыуында тир бə ‑леп яңғырай. Алыҫтарға бағыпкем делер көткəн, һандуғастар мо ‑ңо нан ныҡ болоҡһоған яңғыҙ ҡыҙһы ны.

Сөйөмбикə. Уф, Аллаҡай ғынам,ошондалыр, ахырыһы, һинең аҫылож махың! Былбылдарын ғына тыңла:«Ож мах! Ожмах! Ожмах!» — тип су ‑тыл дайҙар бит... Ысындыр ҙа был.Сөн ки ете ер, ете диңгеҙ аръяғынанки леп киткəн мосафирҙар ҙа бит тыу ‑ған Башҡортостанымды, ҡит ға быҙ ‑ҙың ожмахы, тип таныйҙар. Их, һан ‑ду ғаслы гүзəл Башҡортостаным! Ошойəшемдə генə лə арҡыс‑торҡос күпбуйланым һине мин. Көньяҡтың эҫе –көйҙөргөс самум елдəре өтөп торғанҮҫəргəн диңгеҙенəн алып (уны «Аҡ‑əсə‑би» — Каспий диңгеҙе тип тə йө ‑рө тəлəр) һалҡын‑туңдырғыс ҡар бу ‑ран лы Төньяҡ боҙло диңгеҙгəсə, Иҙеляр ҙарынан алып Иртыш яр ҙа ры насабөтə Башҡортостанымды ҡы ҙы рырғаяҙҙы миңə, Хаҡ Тəғəлə. Сөн ки ҡайҙағына барма— бөтə Урал буй ҙары үҙе ‑беҙ ҙеке. Төньяҡлап Ағиҙел, Ҡариҙел,Дим һыуҙары бергə килеп тоташҡантошта, бөтə ҡалаларыбыҙҙың əсəһебул ған изге Көн‑Өфө ҡалаһында, ошо

Йыһат Солтанов 103

Ҡушаҡ — Сафагəрəйҙең, һу ңы нан Сөйөмбикəнең хан гвардияһыбаш лығы

Мурали бəкХоҙайғол уғлан — Сөйөмбикəне Яуыз Иванға һатҡан Ҡазан

олуғтарының етəк се лəреҠолшəриф — Ҡазандың баш мул лаһыБойорған Сəйет — Ҡазан хан лы ғының баш муллаһыЕлена (шəүлə) — Мəскəү бөйөк ке нəзе мəрхүм Василийҙың мəрхүмə

ҡа тыны, Яуыз Ивандың əсəһеИван (Яуыз Иван) — Рəсəй бат ша һы, 21 йəштəМакарий — митрополитАдашев — Яуыз Ивандың ыша ныс лыһы. Ҡазан, Əстерхан

хан лыҡ та рын яулап алыу буйынса дипломатикэштəрҙе башҡарыусы, Ҡа зан ҡəлғəһеншартлатыуҙа ин же нер эштəре башлығы

Петр Серебряный — кенəз, та тар са яҡшы белəКадыш Кудинов — Мəскəүҙең Бə лəкəй урҙалағы илсеһеВəкил — Төркиə вəкиле, ғəмəлдə баш ҡорттарҙы урыҫ

дəүлəтенə (Мəс кəүгə) ҡаршы аяҡландыртыусы шпион.Əбей — Сөйөмбикəнең тəр биə се һеБабай — Йəнғəлиҙең тəрбиəсеһе

Бөтə Башҡортостанымдың ке нə зе,атайымдың бер туған ағаһы Ис мə ғилолатам бойороп ултыра семəрле ал ‑тын тəхеттə. Көн‑Өфөнөң дүрт яғы нандүрт яҡҡа киткəн дүрт юл осонда лаИсмəғил кенəздең мырҙалары—беҙ ‑ҙең туғандарыбыҙ ил тотоп тора. Көн ‑сығышта Иртышҡа ҡойған Тубыл һы ‑уы тамағындағы Эбер‑Себер ҡа ла ‑һында ла хан тəхетендə—үҙемдең Ма ‑ май‑Нор‑Ҡасим ағайым. Көн ба йыш таАғиҙел тамағында—Айсыуаҡ ола та ‑йым. Ə иң алыҫ көньяҡтағы Яйыҡ ҡаҡойған Саған йылға тамағында—Йо ‑соф атаҡайымдың ҡышлауы. Ар та банИҙел тамағы Əстерхан хан лы ғының ха ‑ны ла үҙебеҙҙеке — боронғо Юр ма т ыырыуы ханы Əлмөхəмəттең «Ба лаҡарға» йырауында данланған Һал сыхан тигəн улының то ҡом да ры...

Көн яҡтыра төшə, йылға аръ ‑яғын дағы тауҙар араһына тар тыл ‑ған юл асығыраҡ төҫмөрлəнə.

Сөйөмбикə (ҡулын маңлайына ҡу ‑йып.) Ə шулай ҙа Яйығымдан ҡала йə ‑не мə иң яҡын йылға — анауы Дө йə ‑тау артындағы Һаҡмар һыу. Шуныңуң ярындағы Бəкəтəр ҡасабаһы. Хə ‑йер, Бəкəтəрҙе һуңғы заманда Йəн су ‑ра батырымдың исеме менəн Йəн су ‑ра тип тə йөрөтəлəр. Бөтə тирə‑йүнгəдан ланған Йəнсурамдың ауылы бул ‑ғанға күрəлер. Бынан утыҙ ғына саҡ ‑рым, иртəнге сəйҙəн төшкөһөнəсə атөҫтөндə елдереп барып етерлек. Йəн ‑сура батырымдың утлы һулышы,бейек Аҙанташҡа баҫып йырлағанмоңло тауышы ошонда уҡ ишетелепторғандай... Лəкин,.. лəкин... осоп ба ‑рып ҡосағына ташланырҙай сараюҡ... Сөнки атайым ҙур инсан — Бə ‑лə кəй урҙаның кенəзгə торошло мыр ‑ҙа һы, ə Йəнсурам, батыр тигəн исемеил гə данланһа ла, Бикбау ке нəз деңбүлəһе Түлебай бейҙең азамат улығына. Ə атайым,.. тел төбөнəн тир ‑теүенсə, мине фəҡəт хан кейəүгə би ‑рергə йыйына... (Аҡ ҡайынды ҡо саҡ лап,

һандуғас һайрауына иҫереп баҫып тора.)Юҡ, мин барыбер үҙемдекен итə сəк ‑мен, Йəнсурама йəбешеп бул һа ла сы ‑ғасаҡмын! Эйе, сығасаҡмын! (Уй ла нып.)Бөгөн була йəйлəүебеҙҙə оло һа бантуй— бөтə тирə‑яҡ ғə лəм дəн э р келəсəктəрбында. Йəнсурам да бына‑бына килепетергə тейеш. (Аръ яҡҡа тоҫҡалып, икеусын ауыҙына то р ба ландыртып.) Йəн ‑сура‑а‑ам, бəғерем, ни ңə оҙаҡ көт тө ‑рə һең, илдəн алда кил мəйһең? һа ғы ‑нып та һарғайып бөт төм инде. (Йыр ‑лай.)

Яйыҡ буйҡайҙары туғай‑туғай,Туғайында һайрай бер турғай.Иртəлəрен һайрай, кистəрен ҡарғай —Һарғайып та үлһен, ти, буғай...

Һылыубикə күренə.Һылыубикə. Бəпесем, был ни эш?

Ниңə улай, тəмле йоҡоңдо бүлеп, ярбуйында яңғыҙ‑яран йөрөйһөң?

Сөйөмбикə (тертлəп.) Абау, ҡо ‑том до алдың, əсəйем. Ниңə үҙең ир ‑тə лəнең?

Һылыубикə. Əхирəттəрең, бу лыш ‑сы ларың ҡайҙа?

Сөйөмбикə (көлөп.) Бошонма, əсə ‑кə йем, улар ана анауы ти рəк тəрҙеңһəр олоно артынан һағалап тораларми не. Бер сулаға яңғыҙымды ҡал ды ‑рыу ҙарын телəнем.

Һылыубикə. Тик шулай ҙа ҡош‑ҡорт тан хəтəр заман. Ҡояш сығышыяғын да — жуңғар‑мағул əт рə гə лəм дə ‑ре, көн байышында үҙебеҙҙең татар‑хə тəр болғана. Урыҫ шымсыларынанда тынғы юҡ. Ана тора Алабайтал ки ‑се үе, кем кисмəҫ тиһең уны?.. Ə һин,шул тəңгəлгə теклəп, күҙеңде тал ‑дыраһың...

Сөйөмбикə. Əсəкəйем, насарға юра ‑ масы. Ул кисеүҙəн аша сығып, бə хет кə ‑йем килəсəк...

Һылыубикə. Ай‑һай, оло юлданкем килмəҫ тə кем китмəҫ...

Сөйөмбикə. Əсəкəйем, шулай ҙакем дəр буласаҡ? Бөгөн һабантуйҙа,тим?

104 Сөйөмбикә һылыу

Һылыубикə. Атайыңдан яҙа‑йоҙағына сарпылып ҡалды. Нурлы мəр кə ‑зе беҙ Көн‑Өфөнəн кенəз Исмəғилола тайың, Ҡазандан Бойорған Сəйет,йəнə Мəскəү илсеһе Кадыш Кудинов,Төркиə илсеһе Вəкил, Əстерханданолатайың Ирзал Ураҡ хан, Һаҡмартамағы Аҡтүбəнəн Юныс ағайың,Ҡаҫмарт тамағы Ҡасанҡы‑СалананҮҫəр гəн бей бар... Əйткəндəй, Төркиəил сеһе, көрəш майҙанына сығарырғатип, ҡарарға имəнес əзмəүер кəүҙəле,бер ултырыуҙа бер һарыҡ итен ашапбө төрөрлөк төрөк батырын кил тер ‑гəн, ти...

Сөйөмбикə (йөрəкһеп). Ə Бəкə тəр ‑ҙəн юҡмы ни?!

Һылыубикə. Бəкəтəрҙəн Йəнсурабатыр бына‑бына килеп етергə те ‑йеш. Йəнсура батырһыҙ көрəш бу ла ‑мы ни ул? (Ҡыҙына теклəп.) Туҡта‑туҡ та, ниңə һораның əле?

Сөйөмбикə (оялып). Үҙең əйтəһеңдə һə, Йəнсура батырһыҙ булмай, тип.

Һылыубикə (уйланып). Уныһы улайҙа ул... тегенеһе тегелəй шул... Са ҡы ‑рыл маған ҡунаҡ кемдəн дə яман ти ‑ҙəр əле?.. Төн уртаһында Ҡазан ханыСа фагəрəй юлығып ишек ҡаҡты, ата ‑йың ды тəмле йоҡоһонан уятты.

Сөйөмбикə. Ҡазан ханы?! Нибысағыма йөрөй тағы?

Һылыубикə. Белəһең бит ҡазан ‑дар ҙы: ҡотороноп бер‑береһенең бо ‑ғаҙын сəйнəү, хан артынан хан яңыр ‑тыу менəн шөғөллəнəлəр. Атайың əй ‑теүенсə, үҙҙəренең ҡулынан буҡлыйү кə лə килмəгəнлəктəн, Мəскəүҙеңкү ҙенə тилмереп ҡарап, Василий ке ‑нəздең аяғына баш ороп, урыҫ ҡу лы ‑нан яңы хан ялбаралар. Иҫеңдəме,əле генə бит шул уҡ Мəскəү килтерепсу ҡайтҡан Ғəбделлатиф ханды ҡы ‑уып ебəреп, ҡырымлы Сафагəрəйҙетə хеткə ултыртҡайнылар, инде уныла, əрлəп‑хурлап, килгəн тарафыңаолаҡ, тип быраҡтырғандар. МеҫкенСа фагəрəй кейəү, ҡатындарын, яҡын ‑да рын оҙон ылауға тейəп, бында ки ‑

леп йығылған... Ханлығын кире ҡай ‑та рырға ғəскəр һораптыр инде.

Сөйөмбикə. Тамам теңкəгə тейҙебит инде ошо ғауғалы Ҡазан та тар ҙа ‑ры... Əле урыҫ менəн уҫмаҡлаша, əлеүҙ‑ара ҡырҡыша. Былтыр ҙа, шулхан ға ярҙамға барабыҙ тип, Йəнсурабатыр балтырына уҡ ҡаҙалдыртыпҡайт ты, ə күптəре Ҡазандың Ар ҡы ‑рында ятып ҡалды. Əммə лəкин ҡə ҙе ‑ре беҙҙе белмəнелəр һəм белмəйҙəр –ауыҙ асҡан һайын, башҡорт тип əй тə ‑һе урында... нуғай тип тү бəн һе тə ‑лəр... Башҡорт һөйəген онтаусы тир ‑мəн гə əүерелде был Ҡазан.

Һылыубикə. Тəүбə‑тəүбə, атайың и ш е ‑ теп ҡуймаһын, бəпесем. Əле һа м ан,Ҡазанға ярҙамға йөҙ егерме мең яубирергə яйым бар, тип ҡаны ҡы ҙы ‑шып йөрөй, ҡарыулашһаң, һеркəһеһыу күтəрмəй... Исмəғил олатайыңғына ауыҙлыҡлап тотмаһа...

Сөйөмбикə. Ҡазанды яратмайым,Ис мəғил олатайым яҡлы мин.

Һылыубикə. Ҡазан да үҙебеҙҙеке,баш ҡорттоҡо. Заманында Туҡтамышхан олатайыңдың мəшһүр улы ОлоМө хəммəт баш ҡала итеп ҡорған, бе ‑ренсе ханы булған ер.

Сөйөмбикə. Ə ни өсөн Туҡтамышхан олатайым була ул? Йеҙекəй ба ‑бам дың ҡан дошманы лаһа...

Һылыубикə. Эй бəпесем, был донъ ‑я ның этлектəрен белмəйһең шул əлеһин... Минең Меңле ырыуы ҡыҙыикəнем мəғлүм бит үҙеңə. Ə Үҫəргəнбашҡорто Туҡҡужаның улы Туҡ та ‑мыш хандың əсəһе – тап Меңле ыры ‑уы нан, тап беҙҙең үк тоҡомдан... Йəғ ‑ни Ҡазан хандары ла асылында үҙе ‑беҙ ҙең башҡорт...

Сөйөмбикə. Ə Ҡырым ҡарғаһыСафагəрəй хан?

Һылыубикə. Төптəн үк уйлай кит ‑һəң, ул да башҡорт затынан булыпсы ға шул, бəпесем. Нəҡ олатаң Туҡ та ‑мыш хандан килгəн нəҫел. Ҡыҫҡаһы,ҡай һы татар ханын соҡоп ҡараһаңда, төбөндə башҡорт ята.


Сөйөмбикə. Ы‑ы‑ы... аҙмыш б а ш ‑ҡорт тар! Бөтəһе лə беҙгə яу.

Һылыубикə. Яҙмыштарҙан уҙмышюҡтан аҙып та китəлəр шул...

Һарай яғынан Сафагəрəй ханяҡынлай, кесе ярауын башҡарыпматаша.

Сафагəрəй (йырлай).Сары талға ҡунып сайрый турғай...Һы‑һы‑һы‑һы, турғай...Һылыубикə менəн Сөйөмбикə

пыр хылдап көлгəс, Сафагəрəй ханаб руйлы ҡиəфəт ала.

Сафагəрəй. Бəтəч, бу Жайыҡныңсан дуғачлары пырхылдап көлə дə бе ‑лə лəр əллə?

Һылыубикə. Эй кейəү‑кейəү, са на ‑һын ҡыйыш тейəү... Ҡазан ҡар ға ла ‑ры юҡ шул бында.

Сафагəрəй. И биембикəм, исемəтө шөрмəгез! Уҡшыйсым ғына килə...(Сө йөмбикəгə теклəп.) Аб‑бау, монабит ул сандуғач! Сылыуларның сы ‑лыуы, нуғайның сандуғачы!

Сөйөмбикə. Һин үҙең ул эт ханы,кешене эткə һанама! (Артына борола.)

Сафагəрəй. Бəй, балдызбикəм, бу нидигəн сүз тағы? Бер кемгə дə «эт» ди ‑ гəнем булмады! Эт ханы да тү гел мен.

Сөйөмбикə. Ə мин ниңə эт һан ду ‑ғасы булайым?

Сафагəрəй. Аңламыймын син лəр ‑не. Мин бит сине эт сандуғачы дипата мадым лабаса? Нуғай сандуғачы,ди дем.

Һылыубикə (көлөп.) Эй кейəүкəй,«ну ғай» тигəнең эт тə баһа татар‑ма ‑ғул телендə.

Сафагəрəй. Тəүбə‑тəүбə, кичерегезалай са. Күзнең яуын алырлыҡ мон ‑дый саф гөлнө, былбылны, алай дипəйт мəү генə түгел, аның аяҡ астындаятып үзем эт булып аунарға, ҡойроҡболғарға хəзермен. Аллаһ Тəғəлəдəнбу лып, язмыш үзе татлы төш итеп чы ‑ғарған икəн лə юлыма сине, Сө йөм ‑бикə сылыуым. Шушы урында жир гəбо рон төртөргə, эзлəреңне үбеп ки ‑

тергə рөхсəт ҡыл! Сөйөмбикə ге нə тү ‑гел, чын‑чыннан ханбикə бу лырға ту ‑ған сың—шəһри Ҡазанны б а л ҡы тыр ‑ лыҡ нурлы шəм ҡылса иде үзең не Хо ‑дайым...

Сөйөмбикə (ҡобараһы осоп.) Абау!..Сафагəрəй. Чəчебез чəчкə бəй лəн ‑

сен иде, дип телисем, жылыйсым ғы ‑на ҡала...

Сөйөмбикə (ҡобараһы осоп). Абау!..Һылыубикə. Тел һөйəкһеҙ, тиһə ‑

лəр ҙə, саманан ашып китте түгелме,ке йəү кəй?.. Ҡырымдан эйəртеп кил ‑тер гəн ҡатының өҫтөнə нəҫелебеҙҙəнбер түгел, ике кəлəш алып, хан ке йə ‑үе беҙ булдың, өҫтəүенə урыҫ ке нə ‑зенең мəрйəһенə өйлəндең... Индебал ды ҙы ңа күҙең ҡыҙамы? Ялпыға ла,ханға ла бер үк шəриғəт хөкөмө тү гел ‑ме ни? Үҙеңде Ҡазанға саҡырып кил ‑ терт кəн Ҡолшəриф мулла ни ҡа рай?

Сафагəрəй. Ҡолшəриф мулланыңфа тихасын алғанмын.

Һылыубикə. Лəхəүлə, биш ҡатыналырғамы?

Сафагəрəй. Нинди биш булсын,урыс кенəзенең ҡызы вафат та инде...

Һарай яғында тамаҡ ҡырғантауыш.

Һылыубикə. Əнə, Йософ мырҙа бол ‑ дорға сыҡҡан, ҡул болғап саҡыра беҙ ‑ҙе. (Һарайға ыңғайлайҙар.)

Сафагəрəй. Үзебезнең мосол ман наналырға иде ниəт, ханлығымда ғəй бəттамырын кисергə. (Инеп ки тə лəр.)

Сөйөмбикə. Ҡороғоро... һан ду ға ‑сым ды бүлдерҙе... Ҡазан өрəге... (Аҡҡа йынға һөйəлеп, һыу аръяғына ҡарапйыр лай.)

Ай‑һай ҙа ғына тигəн, ай, тауышҡаҠаҙ‑үрҙəктəр ҡаса ҡамышҡа.Йырлау ҙа ғына түгел, ай, иларһыңЭскенəйем тулы һағышҡа.

Йəнсураҡай бəғерем, менгəн атыңЕрəнҡашҡа икəн ал бирмəҫ.һинең кеүек илдең азаматыЙөрəгемə тынғы, ял бирмəҫ.


Аръяҡта ҡурай моңо, артынсайыр яңғырай.

Йəнсура. Тыр‑р‑р, туҡтале, Ерəн ‑ҡаш ҡа! (Йырлай.)

Һаҡмар һыуҡайҙары бигерəк һалҡын,Үрҙəк сумып сығыр йылыу юҡ.Илкəйемдең һылыу ҡыҙҙары күп,Сөйөмбикə һымаҡ һылыу юҡ.Сөйөмбикə. Уф йөрəгем, йə не ‑

кəйем Йəнсурам!Боролманан Йəнсура атлығып

сыға.Йəнсура. Сөйөмбикəм, һылыуым!Ҡосаҡлашып үбешəлəр. Егет, һө ‑

йөк лөһөн күтəреп алып, ҡо са ғын ‑да килеш зыр‑əйлəндереп йө рөй.

Йəнсура. Аллаһ Тəғəлə беҙгə икетам сы һыуҙай ҡушылырға ҡуш ҡан ‑дыр...

Сөйөмбикə. Ҡасан, ҡасан?!Йəнсура (туҡтап, ҡыҙҙың күҙҙəренə

тек лəп). Аллаһ бирһə, быйыл көҙгəүк яусы көт!

Сөйөмбикə. Уф, йəнекəйем, минҡур ҡам! Атаҡайымдан ҡурҡам: һы ңарбалаҡлы яусыҡайыңдың һыңар ая ғынҡыҫҡартмаһа ярар ине. Мине хан ғабирергə, ханбикə яһарға яҫ ҡа на...

Йəнсура. Хандарҙан да ажарлыраҡБик бау кенəздең нəҫеле мин! Үҙем де ‑кен итермен!

Сөйөмбикə (еңел һулап). Ауыҙыңабал да май!

Йəнсура (ҡулдарында ҡабат əй лəн де ‑рə башлай). Ə һин үҙең хəҙер үк əйтми ңə, йəнем‑йəнекəйем (үбə‑үбə): ри ‑за мы? Ризамы?

Сөйөмбикə. Уф! Риза! Риза! (Көскəыс ҡынып, һарайсыҡҡа йүгереп кереп ки ‑тə.)

2‑се сəхнəҺарай эсе, Йософ мырҙаның

тəхетханаһы. Йософ мырҙа артҡыстенаға һүрəтлəнгəн төп милли би ‑ҙəгебеҙ Донъя Ҡуласаһы – Аса ба‑Ас таҡ (Свастика) фо нын да ғы се ‑

мəр ле тəхеттə ирəйеп ултыра; йə ‑нəш креслоларҙа уң яғында – аға һыИсмəғил кенəз, һул яғында – ҡа ‑тыны Һылыубикə һəм өлкəн улыЮныс мырҙа. Һабантуйға килгəнсит ил ҡунаҡтарын ҡабул ҡы лыр ‑ҙан алда йəшерен ғаилə кəңəшмəһе—дөйөм хəл, сəйəсəт тураһындафе керлəшеү.

Йософ (Исмəғилгə). Шулай итеп,аға йым, быйылғы һабантуйы ла ки ‑леп етте. Тирə‑яҡтан халайыҡтарағыл ды, Ҡорокүл буйы каруандар,тир мəлəр менəн тулды. Əммə, ба ры ‑һынан да бигерəк, ағайым, оло ба ‑шыңды кесе итеп, байрамыбыҙға ҡотһəм мəртəбə өҫтəп, бында үҙең ки ‑леүең үтə ҙур шатлыҡ. Шуға күрə лəбөтə Яйыҡ буйҙары бер тауыштан һи ‑не тəбриклəй, хатта, əнə, ише тə һеңме,һары һандуғастарыбыҙға тик лем шан ‑лы исемеңде мəҙехлəп һай рай...

Исмəғил. Бəрəкалла, бəрəкалла,Йо соф мырҙам, ауыҙыңа һары май...Лə кин, үҙең белəһең, бер‑беребеҙҙеҡу пайтып ултырыр саҡ түгел. Беҙҙеңише аҫыл ирҙəрҙе, байрамдарҙан даби герəк, донъя ғəмдəре йөрөтə...

Йософ. Эйе, ағай‑эне бергəлəшепхəл ҡылырҙай эштəребеҙ ҡуйырҙы.Шу ға күрə лə, алдан һөйлəшеп ки ле ‑шеү, бер төптəн тороу өсөн, ошо кесемəж лескə – Яҡын туғандарҙың табынтү ңəрəгенə йыйылдыҡ. Заманаларауырайҙы...

Исмəғил. Башҡорт иленə кенəз бу ‑лыу – майлы бутҡа ашау йəки һимеҙҡалъя һоғоноу түгел шул... һиңə генəеңел ул: мырҙа ғына башың менəн,ми нəн дə уҙҙырып, май эсендə йөҙгəнбө йөрҙəй йəшəйһең. Əнə бит, тəхетеңдə ҡайһындай! Төп тамғабыҙ Асаба‑Ас таҡты, Донъя Ҡуласаһын, аға йың ‑дан да һорамай, үҙеңдең арҡа терəгеңитеп алғанһың!

Йософ. Мырҙа булып күпме ҡа ‑лыр ға мөмкин, ағайым?! Бəлəкəй ур ‑ҙаны бирҙең, рəхмəт, мəгəр кенəз дə ‑рəжəһенə күтəрмəй ҡаң ғыр та һың...


Исмəғил. Ағайыңдан алда һо ғо нор ‑ға ашыҡма, ашҡа бешерһең... Иле беҙ ‑ҙең Бəлəкəй урҙаһын төрөк менəнҡырымдан кимертмəй тотһаң, сə йə ‑сəт тə фəҡəт мине генə тыңлап эшҡыл һаң, Аллаһ бойорһа, шөһрəтлеке нəз дə булырһың.

Йософ. Төрөк менəн ҡырым –икенсе мəсьəлə... Урыҫты, урыҫты ни ‑ңə əйтмəйһең? Һыңар ҡулын көнь ‑яғы быҙға һоноп, балыҡҡа бай Əс тер ‑ха ныбыҙға яҫҡана. Икенсеһе менəнтөнь яҡлап Эбер‑Себер хан лы ғы быҙ ‑ҙы ҡармалай...

Исмəғил. Урыҫ, үҙең əйтмешлəй, ул– өсөнсө мəсьəлə. Урыҫ менəн һаҡ эшҡылырға кəрəк. Урыҫ менəн уҫ маҡ ла ‑шып түгел, ə дуҫлашып йəшəүе фай ‑ҙалыраҡ.

Йософ. Ай‑һай... Урыҫ булһа атаң— би леңдə булһын балтаң, тигəндеонот майыҡ, ағайым. Шул кафыр ме ‑нəн бысаҡҡа‑бысаҡ килешеп ин тек ‑кəн ут күршебеҙ Ҡазан татарҙарынанфəһем алайыҡ...

Исмəғил (көлөп). Фəһем, фəһем...Ғиб рəт тип əйтергə кəрəк!

Һылыубикə. Эйе шул. Татар барҙа— хəтəр бар, атаһы.

Исмəғил. Үҙҙəре, йəнəһе, төркидонъ яһын кафырлыҡтан ҡурсалап,урыҫ ҡа бармаҡ янайҙар, ə үҙҙəре иһə,шул уҡ урыҫ файҙаһына бер‑бере һе ‑нең боғаҙын сəйнəшеп, ханлыҡты тар ‑ ҡаталар, хатта хандарын да урыҫ ҡаһаталар, аяҡ‑ҡулдарын бəйлəп... Яр ‑ ҙамға ғəскəр ебəрһəк, күрəлəтə урыҫ ‑ тан ҡырҙырталар... Юҡ! Татар ту ғанғаҡарағанда урыҫ ызнаком яҡы ны раҡ.

Йософ. Ə шулай ҙа ҡайһы яҡҡаауы шабыҙ, ағайым? Урыҫ тигəнеңдеңке лəшшəһе тын алырға бирмəй бит:Иҙел буйҙарынан да, Иртыш яҡ та ‑рынан да ҡыҫыпмы‑ҡыҫа...

Исмəғил. Ауышмайбыҙ. Үҙең əйт ‑меш лəй, бер төптəн торһаҡ, ҡыҫымғаби решмəбеҙ.

Юныс. Олатай, киҫəтергə рөхсəт ит.Төр киə, Ҡырым һəм Ҡазандан ғəйре

арҡа таянысыбыҙ юҡ. Ағай‑эне та ла ‑шыр, атҡа менһə ярашыр, тигəн бо ‑рон ғолар.

Һылыубикə. Эйе шул, үҙебеҙҙеңтөрки туғандарыбыҙ. Етмəһə, өсө һө ‑нөң дə хан‑солтандары бауына баш ‑ҡорт ҡаны ҡатышҡан. Ете ят урыҫ‑ли ‑тау йəки ҡытай‑манжур түгел бит.Ҡан ҡəрҙəштəребеҙ.

Исмəғил. Һе! Дəүлəтебеҙ мəн фə ғəт ‑тəрен яҡлағанда ҡан‑ҡəрҙəшлек арт ‑ҡа сигеп тора ул... Тарихты онот ма ‑йыҡ: үҙебеҙҙең Йеҙекəй бабабыҙ һəмТуҡтамыш бабабыҙ ни өсөн бер‑бе ‑реһенең башына еткəн, тиһегеҙ? Ҡа ‑зан ханы Илһам бабабыҙҙы бөтə ғаи ‑лəһе менəн ни өсөн Ҡазан бəктəреһəм олоғтары үҙҙəре үк, арбаға бəй ‑лəп һалып, Мəскəүгə һатып ебəргəн?Мəс кəү кенəзе Василий ни өсөн үҙе ‑беҙ ҙең күҙ алдында үҙенең ҡан дош ‑маны Ҡырым ханы Миңлегəрəй ме ‑нəн үбешеп туғанлашты?.. Əлхасил,ҡə ҙерле туғандарым, иң элек беҙгəилебеҙҙең яҙмышын ҡурсалау фарыз.

Йософ, Һылыубикə, Юныс (бертауыштан.) Бəрəкалла, бəрəкалла!

Йософ. Мин ни тим һуң? Бəйге май ‑ ҙанына барырҙан элек, үтə мө һиммəсьəлəлəрҙе ҡап‑уртаға һалып, ур ‑таҡ фекергə килəйек, сисеү юл да рынбилдəлəйек, тинем дəһə. Ми нең сə...

Исмəғил. Иң мөһимен генə тир.Йософ. Əлеге лə баяғы, уныһы

үҙеңə мəғлүм: Ҡазан – Мəскəү мəсьə ‑лə һе. Дөйөм төрки донъяһының яҙ ‑мы шы ҡыл осонда.

Исмəғил. Кем арҡаһында, тиһең?Йософ. Ҡитғаны хөсөт баҫты. Əлеге

лə баяғы, яуызлыҡ Мəскəүҙəн дөрə.Исмəғил. Һеммм... Мəскəүҙəн, ти ‑

һең инде?.. Уйламай һөйлəгəн — ауы ‑ры май үлгəн, ти торғайны мөх тə бəратайыбыҙ. Ҡарап‑ҡарап торам да та ‑ғы ла бер ҡарап ҡуям: бəҫле бүркеңаҫ тында ел уйнамаймы икəн, мыр ‑ҙам? Ул яуызлыҡ тигəнең, бəлки, Ҡа ‑зан дың үҙендəлер?

Йософ. Ызнакомың мəскəүский


Васи лий кенəз тынғы бирмəй Ҡазанға,йыл аралаш тигəндəй килеп баҫа. Хаҡмо солман туғандарыбыҙҙы рə хим һеҙҡы ра, ауылдарының көлөн күк кə осо ра.

Исмəғил. Əнə шул хаҡ мосол ман да ‑рың үҙҙəре үк кафырҙың Муром,Тверь, Нижний ҡалаларын барып та ‑лау ҙы, яндырыуҙы, кешелəрен ҡы ‑рыу ҙы, ҡатындарын, бала‑сағаһынҡол ҡылып, Ҡырымға, ғосманлы Төр ‑киə гə олаҡтырыуҙы кəсеп иткəндəртү гелме? Йоҡлап ятҡан айыуҙыңөңөнə һөңгө тыҡһаң, ике күҙен ҡанба ҫып, ажғырып ырғылмаҫ та бо тар ‑лап ташламаҫ тимə.

Йософ. Йоҡлатырһың кафырҙы!Айыу ҙан ҡурҡып ятһаҡ, Ҡазан менəнҠы рымды ла ҡабып йотор, Төркиəнелə емтеклəр, беҙгə лə сират етер...

Исмəғил. Əнə шул сират етмəһенөсөн дə бик ныҡ уйлап эш итмəк кə ‑рəк беҙгə.

Йософ. Беҙ башты баҫып уйлайбыҙ,ə урыҫ баш ҡалҡыта. Əле тағы Ҡа зан ‑ды ҡазалаған, кейəүебеҙ Сафагəрəйхан ды тəхетенəн ҡолатҡан. (Ишек яғы ‑на ымлап, усҡа ус һуғып.) Кем унда,кер һен Сафагəрəй хан.

Сафагəрəй керə, тəхет алдындатубыҡланып баш ора.

Сафагəрəй. Мəрхəмəтегездəн мəх ‑рүм ҡылмағыз бер үк, и бөйөк ҡай на ‑ғаларым! Тəхетемне кире ҡайтарыпалырға ғəскəр бирегез. Мөхтəбəр Йо ‑соф ҡайнағам! Əгəр дə ки тəхетемə ки ‑ре‑ҡабат ултырсам, хəлбуки үзеңнехан лығымның алтын тотҡасы ясар ‑мын. Былбылдай баллы авазлы, ҡоя ш ‑тай нурлы йөзлө, талчыбыҡтай неч кəбилле Башҡортостан сылыуын —назлы ҡызың Сөйөмбикəне йəш хан ‑бикə итеп алырмын, өлкəн улың Юнысмырзаны Ҡазан бəге ҡы лыр мын!

Юныс (ырғып тороп). Бирəйек һы ‑лыуымды, бирəйек! Ғəскəр ба шын даүҙем ҡарғып барырмын, шанлы ола ‑та йым Сура батырҙай, Ҡазанды лаалыр мын!

Һылыубикə. Балаҡайым, ата йың ‑дан алда атлығып сыҡма. Ололар һү ‑ҙен тыңла.

Юныс. Ғəфү итегеҙ.Исмəғил. Эй бала‑бала, йəшең баш

икəн шул əле... Ə һин, Сафагəрəйкейəү, «ҡайнағаларым» тип өҙə лəн ‑гəн булаһың да ул, тик ғəмəлдə нисəҡа тының барлығын, уларҙың тəғəйенкем ҡыҙҙары икəнен оноттоң, буғай...

Сафагəрəй. Онотмадым! Өчөсө дəсинең яҡын ҡəрдəшлəрең. (Бар маҡ ‑тарын бөклəп.) Беренчесе – Мамай‑Нор‑Ҡасим ҡызы. Икенчесе – Ям ғыр ‑ чы ныҡы. Өчөнчөсө... өчөнчөсө дə си ‑нең Ҡырымдағы чыбыҡ очо ҡан‑ҡəрдəшең...

Исмəғил. Ə дүртенсеһе?Сафагəрəй. Дүртенчесе юҡ инде...

Əйт тем лəсə, Ҡазанда вафат булды.Юныс (сəпəкəйлəп). Ур‑ра! Тимəк,

шə риғəт ҡуша – Сөйөмбикə һы лы ‑уым ды ханбикə ҡылайыҡ, мин Ҡазанбəге булайым!

Йософ. Сеү! Маңҡатанау! Йеҙекəйба баң нигеҙлəгəн Аҡтүбəнең мыр ҙа ‑һы булыу аҙмы һиңə? (Сафагəрəйгə.)Тор, кейəү‑бала, теҙҙəрең уйыл ма ‑һын. Ə шулай ҙа ҡыҙым тəтемəҫһиңə, һин былай ҙа икелəтə‑өслəтəҡо лобоҙ... тфү! — кейəүебеҙ бит... Му ‑йы ныңдағы ҡыл муйынсаҡ серегəнсехеҙ мəт итерһең. Ə былбылыбыҙ Сө ‑йөм бикə һинəн башҡа ла ханбикə бу ‑ласаҡ, уның ҡунып һайрар талы бе йе ‑герəк!

Сафагəрəй. Ғəскəр, ғəскəр бирегез,алай са! Əжерен мең мəртəбə ҡай та ‑рыр мын!

Исмəғил. Былтырғылай итепме? Ш у л 1530 йылдың 15 июнен əйтəм. Һинкейəү‑баланы яуыз урыҫ ҡы лы сынанһаҡлашырға ебəргəн утыҙ мең яу ‑гирымды нишлəттең?! Ҡазан ғəс кə ренҡəлғəң эсенə ышыҡлап, баш ҡорт тоҡонҡала тышына ҡуйҙың — урыҫ уҫ мағыаҫ тына. Үҙең ҡəлғə башынан та машаҡыл дың, ғəскəреңде ярҙамға сы ғар ‑маның. Əллə белмəйҙəр ти һең ме?..


Сафагəрəй. Ҡазан олуғлары минетишек кəмəгə ултыртты...

Исмəғил. Кəмəнең тишеген элекямайҙар уны! Урыҫтар ҡайтып кит ‑кəс, Ар яланын ябып ятҡан шə һит ‑тəребеҙҙе нишлəттең? Өҫ кейемдəренһал дыртып алып, мəйеттəрен, ер лə ‑мə йенсə, бүрелəрҙəн кимерттең. Шəпҡай тарҙың əжерен! (Ҡуҡыш күр һə ‑теп.) Бына һиңə ғəскəр! Дар ағасыянай һиңə!

Сафагəрəй. Ə?! Бу ни бу?!Йософ. Бар, башыңды юймаҫ элек,

табаныңды ялтырат!Юныс. Атай, еҙнəйемə теймəгеҙ!

(Са фагəрəйҙе терəклəп алып сығыпкитə.)

Сафагəрəй (барышлайы əйлəнеп). Əшу лай да мин Ҡазанның сағызаҡ оя ‑сын туздырачаҡмын! Тəхетне ала чаҡ ‑мын!

Рəхəтлəнеп көлəлəр.Йософ. Кем унда, сəркəтип килеп

етһен!Ҡағыҙ‑ҡəлəмен йəтешлəп, сəр кə ‑

тип кереп ултыра.Йософ. Ҡазан илсеһе Бойорған Сə ‑

йет менəн Мəскəү илсеһе Кадыш Ку ‑динов инһен.

Инəлəр. Сəлəм бирешеү һəм алы ‑шыу. Бойорған Сəйеттең һы ңарба лағы ситек ҡунысынан сы ға рыптө шөрөлгəн.

Исмəғил. Бəй, Бойорған Сəйетме,ти һəм (тегенең балағына төртөп күр һə ‑ тə.) һыңар аяҡ һайыҫҡан икəнһең дə.

Бойорған Сəйет. Сездə асыл малбар икəн, дип ишетеп, бөйөк Ҡазанхан лығыннан шул асыл малны алыр ‑ға яучы булып килдем сезгə.

Исмəғил. Яусы?.. Мəскəү менəняулашыуығыҙ етмəгəн...

Бойорған Сəйет. Фсү! Кəнис! —урыс дусларың əйтмешли. Мəскəүбер лəн араны яҡшыртабыз. СинеңҠа зандағы вəкилең Чура берлəн бер ‑лə шеп, үзебезнең Мəскəү яҡлылар

фир ҡəсен уҡмаштырдыҡ, Истанбулһəм Ҡырым яҡлылар фирҡəсен пыртуз дырып ташладыҡ. Төрөк илə ҡы ‑рым лы йыраҡ торсон, инде урыс бер ‑лəн башҡырт дус безгə.

Исмəғил. Тел һөйəкһеҙ, тигəндəй,матур һайрайһығыҙ ҙа ул...

Бойорған Сəйет. Ай Алла, кенəз,ышан масаң, мона Кадыш Кудиновүзе дөрөслəр. Сафагəрəй ханны кү ‑сəк лəп ҡудыҡ, бөйөк кенəз ВасилийИвановичның үзеннəн хан сорадыҡ...

Кадыш Кудинов. Дөрөҫ, дөрөҫ.Исмəғил. Əммə Ҡазанығыҙҙың кем

утынан ҡыҙғанын белеү ҡыйын. Бө ‑гөн — Мəскəү утыны, ə иртəгə –Ыстамбулдыҡы... Ҡолшəриф мул ла ‑ғыҙ ни эшлəй, кем утына ҡыҙына?

Бойорған Сəйет. Əйтəм ич, бүгенбез нең учағыбыз ҡызыуыраҡ, бүгенбезнең жылыға жылына ул. Əммə саҡбулу кирəк. Синең вəкилең Чура ба ‑тыр əйтмешли, Ҡолшəриф ул – нəҡике йөзлө хəнжəр...

Кадыш Кудинов. Так точно.Йософ (Бойорған Сəйеткə). Ғəфү ит,

ярты һүҙҙəн бүлдерҙек. Һыңар ба ла ‑ғың серенең асылы нимəлə?

Бойорған Сəйет. Əйттем ич, син ‑дəге бер асыл малны алырға яу чы ‑лим, дип.

Йософ. Аҫыл малдар күп ул беҙҙə,исеме кем?

Бойорған Сəйет. Сөйөмбикəңнесо ройбоз, шəһри Ҡазан тəхетенə ки ‑лен итеп төшөрмəккə. Жигетебез зе ‑рə дə шəп: Мəскəү үзе килтереп ҡуй ‑мыш Жанғəли хан димəкдə. МонаМəс кəү илчесе Кадыш Кудинов үзедө рөслəр.

Кадыш Кудинов. Эйе, Жангалихан, бөйөк кенəз Василийҙың яр лы ‑ғын алып, Ҡазанға килеп етте, тə хе ‑тенə ултырҙы. Сөйөмбикə ҡыҙығыҙҙыҡа тынлыҡҡа һорауы, шул турала бө ‑йөк кенəз Василийҙан фатиха алыуыла хаҡ.

Бойорған Сəйет. Жанғəли ханныңүзен нəн дə сезлəргə айырым сəлəм:


Сөйөмбикə туташны ханбикə ясасаҡ,Нуғай иленə айырым иғтибар би ре ‑лер, ə шөһрəтле Еныс мырзаны Ҡа ‑зан бəге ҡылырбыз, диде ул. Бунысыда Мəскəү белəн килешелгəн. МонаКа дыш Кудинов дөрөслəсен.

Кадыш Кудинов. Дөрөҫлəйем, тапшулай.

Исмəғил. Тимəк, каруан юл да ры ‑быҙ ҙа Мəскəү менəн арабыҙға шынабу лып кереүсе, сауҙабыҙға зыян кил ‑те реүсе Ҡазан хөсөтө бөтəсəк?

Бойорған Сəйет. Бөтəчəк, бөтəчəк.Синең бездəге вəкилең Чура батырүзе нең кешелəре берлəн Ҡазан – Мəс ‑кəү юлына саҡҡа басачаҡ. Мал ла ‑рығызны турадан‑тура Ҡазан аша даозата алачаҡсығыз Мəскəүгə.

Исмəғил. Уныһына инанып уҡ ет ‑мə йем, белəм мин һеҙҙе. (Кадыш Ку ‑ди новҡа.) Үҙегеҙгə мəғлүм: урыҫ иле ‑нəн хəбəрдар булып торабыҙ, хəл дə ‑регеҙҙе белəбеҙ. Һуңғы ваҡытта Ливонһу ғышы арҡаһында урыҫ атлы ар ‑мия һының менге аттарына ҡытлыҡки сереүе мəғлүм. Шул уҡ ваҡыттабер нисə йөҙ мең баш йылҡыбыҙҙыба ҙарға сығарыу мөмкинлегебеҙ бар.Лə кин һеҙҙең тарафтарға юлдарҙыбер яҡтан – Ҡазан, икенсе яҡтан Тынйылғаһы буйы юлбаҫарҙары бүлə.Бигерəк тə Тын йылғаһының Мəскəүяғынан килеп етеп ҡырт бо ро ло ‑шонда. Беҙ шул бөгəлдə каруан да ‑рыбыҙҙы ҡурсаларға азамат та рыбыҙ ‑ҙы ҡаңғыртабыҙ, ауыр матди сы ғым ‑дар күтəрəбеҙ. Унда хатта Боролошти гəн ҡəлғəбеҙҙе лə ҡорҙоҡ...

Кадыш Кудинов. Белəм‑бəлəм: Во ‑ронеж тип йөрөтəбеҙ беҙ уны, ул Бо ‑ро лош ҡəлғəгеҙҙе, эйе. Ҡыуаныслыяңы лыҡ хəбəр ҡылайым: бөйөк ке нə ‑зебеҙ Василий унда, һеҙҙəрҙең имен ‑леге хаҡына, шул Воронеж ҡəлғəһенны ғытырға, ғəскəр ҡуйырға бойорҙо...

Исмəғил. Бəрəкалла, ауыҙыңа балда май!

Кадыш Кудинов. Тик, бөйөк Ис мə ‑ғил кенəз, бөйөк кенəз Василийҙың дабер телəген иҫəпкə алһаң ине. Урыҫ

иле инде ныҡ ҡеүəтлəнде, көн ба йыш ‑ҡа һуҙған ҡулы Ливонияның бо ға ‑ҙынан матҡып алды. Əммə көн сы ‑ғыш тағы ҡулыбыҙҙы Урал тауҙарыкəр тəлəй...

Исмəғил. Урал – беҙҙең Аллаһ Тə ғə ‑лə үҙе беркеткəн аҫаба төйəгебеҙ.

Кадыш Кудинов. Белəм‑белəм! Беҙһеҙҙəрҙе, үҙебеҙгə ғүмер баҡый дуҫилде, сикһеҙ хөрмəт итəбеҙ. Ерегеҙҙеңбер ҡарышына ла кермəй, төньяҡтанурап үтəбеҙ...

Исмəғил. Беҙгə итəғəтлек ҡылған,яһаҡ түлəгəн югра ҡəүеменə баҫыпкер ҙегеҙ, Ҡама йылғаһы буйындағытоҙ ға хужа булдығыҙ...

Кадыш Кудинов. Ул тоҙҙан, те лə ‑һə геҙ, һеҙҙəргə лə өлөш сығасаҡ. Зат ‑лы тауарҙарығыҙҙы тейəп, алыш‑би ‑реш ҡылырға Соликамск баҙарынаки легеҙ.

Исмəғил. Тоҙоғоҙ беҙгə кəрəкмəҫ,үҙе беҙҙең Тоҙтүбə тауының таштоҙобаштан ашҡан. Ашығыҙға тоҙ етмəһə,беҙ ҙəн килеп алығыҙ. Əммə əйтəһеһүҙем шул: беҙҙең менəн дуҫ йəшəргəтелəһəгеҙ, нəфсегеҙҙе аҙҙырмағыҙ, беҙ ‑ҙең Иртыш буйҙарына – аҫаба Э б ер‑Себер ханлығыбыҙға ҡул һуҙ ма ғыҙ.Дуҫлыҡ ике яҡтан да булырға те йеш.Көн‑Өфө — Мəскəү ҡулға‑ҡул то то ‑но шоп йəшəһəк, бергə сəскə атыр ‑ быҙ. Бөйөк Василий кенəзгə ет ке регеҙшуны.

Кадыш Кудинов. Баш өҫтө, мот ла ‑ҡан еткерермен.

Исмəғил. Юғиһə, белəһегеҙҙер,көн сығыштан беҙгə Ҡытай дəүлəтеҡул бирмəксе, манжур‑жунғар кəр тə ‑лəрен емереп. Беҙҙең тауҙарҙағы ти ‑мер, баҡыр, алтын‑көмөш мəғ дəн ‑дəренə, ер егенəн урғылып ятмалы ермай ҙарына күҙҙəре ҡыҙыша... Үҙҙəреяғы нан ебəк, ҡорал, дары, сынаяҡ, сəйвə ғəҙə ҡылалар. Һеҙҙең менəн эшбеш мəһə, шул яҡҡа йөҙ бороуыбыҙбик ихтимал...

Һылыубикə. Эйе‑эйе, беҙгə бөйөкСи на иленең шау ебəк елəне лə, сəй‑шəкəре лə танһыҡ.


Йософ. Хаҡ һүҙ.Кадыш Кудинов. Юҡ, ярамаҫ улай.

Урыҫ менəн башҡорт дуҫлығы ике яҡөсөн дə файҙалы. Аралар ҙа алыҫтүгел, үҙҙəрегеҙ əйтмешлəй, ҡул би ‑ре шеп йəшəйек.

Исмəғил (уйланып). Тағы ла бер əт ‑нəкə. Олуғ кенəз Василий Ива но вичбеҙҙең Мəскəүҙəге илсебеҙгə ҡазан ‑лыларҙың уға баш ороу яр лы ғыныңкүсермəһен биреп ҡайтарған... Үҙе н əндə өҫтəклəп: «Ниңə башҡорт Исмəғилкенəз татарҙарҙан өлгө алмай, үҙенеңһəм иленең яҙмышын беҙҙең ыша ‑ныс лы ҡулға тапшырмай?» — тигəн.

Кадыш Кудинов. Əллəсе...Исмəғил (сəркəтипкə.) Уҡы!Йософ. Тейешле миҡдарын ғына.

Дил бегəне ҡыҫҡа тот.Сəркəтип. Бына Ҡазан ярлығынан

(уҡый.) «Олуғ кенəз Василийның бо ‑йо роғо буйынча, Сафагəрəй ханныҠазаннан ҡауладыҡ. Падишаһ безнеба ғышларға, Ҡазан йортон саҡларға,хан итеп Ҡазанға Шəйехғəлине жи бə ‑рергə була. Без Шəйехғəлидəн ҡур ‑ҡабыз. Падишаһ Ҡазанға хан итепШə йехəүлиəр солтанның уғылы Жан ‑ғə лине бирсə иде»...

Исмəғил. Етəр! (Кадыш Кудиновҡаҡарап.) Беҙ Ҡазан татарҙары түгел!Һəм аҫаба башыбыҙ менəн бер кемгəлə бойондороҡло ла, бурыслы ла бу ‑ла алмайбыҙ, хан һорап та бар май ‑быҙ — үҙебеҙгə үҙебеҙ хужа был ерҙə!Аллаһ Тəғəлə беҙҙəрҙе ошонда һəмошо лай яралтҡан, уны боҙорға беркем дең дə хаҡы юҡ. Ошо изге хо ҡуҡ ‑ты беҙ ҡулыбыҙға ҡорал тотоп ҡур ‑саларға əҙербеҙ. Тоғро юлыбыҙҙа беҙ ‑ҙе Аллаһ Тəғəлə үҙенең рəхмəтенəнташ ламаҫ, амин (доға ҡыла).

Кадыш Кудиновтан башҡалар.Амин! (Доға ҡылалар.)

Исмəғил. Əммə беҙ, башҡорттар,шул уҡ ваҡытта Мəскəү менəн, урыҫтуғандар менəн мəңгелек дуҫлыҡҡаант итешергə, ике яҡ өсөн дə файҙалыалыш‑биреш, сауҙа ҡылырға те лəй ‑

беҙ. (Мəскəү илсеһенə йөҙ бороп.) Беҙҙеңож махҡа тиң аҫыл Баш ҡортостан туп ‑рағында, баяғы ер аҫты мəғ дəн дə ре нəнтыш, күҙҙең яуын алырҙай йыл тырөйөр‑өйөр йылҡылар, көтөү‑кө төүһыйырҙар, ҡуй‑һарыҡтар, һ ы у ҙа ры ‑быҙ ҙа дөйəлəй дулаған, ҡуй ҙай һул а ‑ған балыҡтар, ур ман да ры быҙ ҙа ал ‑тын дай ялҡ‑йолҡ иткəн йом шаҡтиреле кейектəр, йəйғор ҡа уы рыйлыҡош‑ҡорттар мыжғып тора. Ҡурҡыубелмəҫ бөркөт йөрəкле яу гир ҙа ры ‑быҙ ат өҫтөндə ҡылыс һел тəп елергə,уҡ атырға, сөймəн сөйөргə ма һир. Беҙбер ваҡытта ла бер кем дəн дə үҙе беҙ ‑гə кенəз йəки хан һорап бар мая саҡ ‑быҙ, үҙ илебеҙҙə үҙ кө нө бөҙҙө үҙебеҙкү рəсəкбеҙ.

Кадыш Кудинов. Бөйөк кенəз Ва ‑си лий һеҙҙəрҙе аңлар, һеҙҙəр ҙə беҙ ‑ҙəрҙе яҡшы төшөнөрһөгөҙ. Бөйөкбат шабыҙҙың Ҡазан сəйəсəте – ҡа зан ‑лылар өсөн генə.

Исмəғил. Амин, был йəһəттəн үҙемдə уның яҡлы.

Бойорған Сəйет. Əй əттəгенəсе!(Ус тарын ыуып, төшөргəн балағынакүрһəтеп.) Димəк, димəк?..

Исмəғил. Тимəк, башҡорт иле урыҫиленең Ҡазанға ҡуйған ханы яҡлы.

Бойорған Сəйет (Йософҡа). Жы ‑йым мы, алайса, балағымны? Ни дибҡай тып əйтим?

Йософ. Мəскəү ҡуштаны Йəн ғə ли ‑ҙе мин дə хөрмəт итəмен. Хандыңҡай натаһы булыу – миңə бик олошат лыҡ, əммə кейəү муйынына ла —ҡыл муйынсаҡ, тип еткер.

Юныс. Мине Ҡазан бəге яһайымти гəнен онотмаһын!

Бойорған Сəйет. Ярый, ир му йы ‑нын да ҡыл муйынчаҡ черемəс. Са ‑бан туйығызны ғына ҡарим да шат ‑лыҡлы хəбəр берлəн очам Ҡазанға!

Йософ. Хуш иттек.Бойорған Сəйет, Кадыш Ку ди ‑

нов. Хуш (сығып китəлəр).Ишек яғынан тауыш. Ғосманлы

Төр киə илсеһе Вəкил əфəнде килепетте!


Йософ. Индерегеҙ.Илсе инə, ҡулдарын күкрəгенə

ҡа у шарып, итəғəтле баш эйеп сə ‑лəм бирə.

Вəкил. Солтанларның солтаны бө ‑йөк Сөлəймəн ғали жанап ла рын нанчуҡ дин‑чуҡ сəлəм сезлəргə, ҡан‑ҡəр ‑дəшлəремез шимал төрөклəренə!Күр кəм сабан туйығыз ҡотло булсын!Бер уңайдан бөйөк кенəз Исмəғил ға ‑лижанапларын да очратыуыма бикшатмын.

Исмəғил (көлөмһөрəп). Вəкил əфəн ‑де аҙыраҡ ҡына яңылыша, зыян юҡ.Беҙ, шималда йəшəһəк тə, тап һеҙ ҙең ‑сə һөйлəшə торған төрөк түгелбеҙ,баш ҡорт булып ҡалғанбыҙ.

Вəкил. Биниһая хөрмəтле Йософмыр заға бөйөк Сөлəймəн сол та ны ‑быз ның хитапнамəсен кичə үк күн дер ‑гəн идем. Исмəғил кенəз, Сө лəй мəнсолтанның сезлəргə дə айырым мəк ‑түбе бар иде. Форсаттан фай да ла нып,итəғəтле ҡолағығызға шуны уҡыпирештерсəм ни булыр? Рөх сəт ме?

Исмəғил. Рəхим ит, ирештер.Вəкил (уҡый). «Эй ҡеүəтле, күп

санлы нуғайлар! Минең сүземне тың ‑лап, Ҡазанға ут күршелəр бу лараҡ,ҡа занлылар белəн бер йө рəк тəн ҡу ‑шы л сағыз иде! Мəс кəүнең па ди шасыһəм бөйөк кенəзенə ҡаршы Ҡа занөчөн һəм бигерəк тə үзебезнең бо ‑ронғо һəм бөйөк динебез өчөн жа ны ‑ғызны аями суғышығыз! Үзегезне рəн ‑же телүгə дучар ҡылмағыз, ҡүəтле ҡа ‑рышығыз! Сезнең хаҡта даими ише ‑теп торам: динебезгə усал һөжүм ҡы ‑лыуына, аны юҡ итергə яс ҡа ны уынаҡаршы көрəшергə телисез икəн. Һəммона ни хаҡында бик ныҡ хə үеф лə ‑нəм һəм ҡурҡам: үз‑ара килешми йə ‑шəсəгез, Ҡазанға килгəн бəлə сезгə дəкилер, юҡҡа чығарсыз һəм ур да ғызтарҡалыр». Мəктүб тəмам.

Юныс (ҡул сəпəкəйлəп). Бына бит,бына! Бөйөк төрөк солтаны беҙҙе ҡай ‑ғырта!

Һылыубикə (улын кире урынына ул ‑тыртып). Ололар барҙа телеңде тый,балаҡайым.

Йософ (Исмəғилгə). Беҙ ҙə төрөксолтанына йылы мəктүб яҙып ебə рə ‑йек, ағайым.

Исмəғил (сəркəтипкə бармағы менəным лап). Яҙ! «Һин, бөйөк бадиша‑сол ‑тан, беҙҙе түгел, ə үҙеңде ҡай ғыр та һың.Һин беҙгə батша ла түгел, ет мə һ ə,сөнки беҙҙең ерҙə һис ни ҡор май һың,беҙҙең менəн идара ҡыл май һың һəмбеҙҙəн бик алыҫта – диң геҙ аръяғындайəшəйһең; бай һың, көс лө һөң, мөл ‑кəт тəрең ба шың дан ашҡан – һис нə ‑мəгə мох тажлыҡ кисермəйһең; ə беҙиһə фəҡирбеҙ, барлы‑юҡлы торабыҙ.Əгəр кəрəк‑яраҡ менəн ере беҙҙе Мəс ‑кəү батшаһы тəьмин итмəһə, бер көндə йəшəй алмаҫ инек. һəм уның шулигелеге өсөн беҙ хəй лəкəр, ал даҡ сыҡазандарға ҡаршы уның кө рə шендəуға ярҙамға килергə те йе ш беҙ. Гəрсəулар, ҡазандар, ме нəн те лебеҙ ҙə, ди ‑небеҙ ҙə бер булһа ла, хə ҡиҡəт яғындабеҙ...»

Йософ, Һылыубикə, Юныс (берауаз дан). Эйе, уныһы шулай!

Исмəғил (яҙҙыртыуын дауамлап).«Беҙгə мəскəүҙəрҙең ҡазандарға ҡа р ‑шы барыуына ғына түгел, ə, бəлки,һи нең үҙеңə, йəғни батшаларҙың бат ‑шаһына ҡаршы барыуына ла яр ҙам ‑лашыу хəйерле...»

Вəкил. Ай‑вай‑вай... бу нə сүзең, бө ‑йөк кенəз Исмəғил?!

Исмəғил. Илемдең, башҡорт иле ‑нең һүҙе был. (Сəркəтипкə.) Яҙ! Эйе,«...хə йерле, юғиһə беҙгə ҡаршы ла ҡу ‑бы нырһың. Əллə һин ишетмəнеңмени ҡазандарҙың мəскəүҙəргə даимиҡайһындай яуызлыҡ ҡылыуҙарын,улар еренə өҙлөкһөҙ ябырылыуҙарынһəм урыҫ кешелəрен һəлəк итеү ҙə ‑рен? Һəм урыҫтар менəн ике‑арашар т намəлəрен өҙлөкһөҙ бо ҙоу ҙа ‑рын, тыныслыҡҡа хыянат ҡы лыу ҙа ‑рын? Ə етмəһə, беҙҙəргə тумбытаһың:урыҫ яғынан ҡазандарға ни булһа,һеҙ гə лə буласаҡ, тип. Ə һеҙ нуғай


тип атаған башҡорттарҙың иһə һүҙеошо лай: уға (урыҫ батшаһына) буй ‑һоноу һəм хеҙмəт итеү беҙгə һис ояттүгел — бөтə байлығы, ҡеүəте ме нəнул да һинең кеүек үк. Беҙҙең ки тап та ‑ры быҙҙа ла, христиан дар ҙы ҡын да лаяҙылған бит: ахыры заманда бө тə тел ‑дəр ҙə уҡмаша, бөтəһе лə бер дин дəһəм бер үк дəүлəт ҡулы аҫтындабула...»

Вəкил. Ай‑вай‑ау...Йософ. Ағайым!..Һылыубикə, Юныс (бер ауаздан).

Тəүбə‑тəүбə!..Исмəғил (күҙҙəрен уҫал ялтыратып.

Яҙ! Ҡойроғо аҫтына утлы тимер ҡы ‑ҫыл һын Сөлəймəндең: «Уға китһə,урыҫ тың христиан дине кеүек тағынин дəй изге дин бар? Беҙҙең ҡараңғыдин дəребеҙҙең бөтəһенəн дə яҡ шы ‑раҡ, яҡтынан‑яҡты ҡояштай нур сəсəул». Бөттө.

Вəкил (ярһып). Аллаһу əкбəр!Иман лы Ҡазанның баш имамы Ҡол ‑шə риф хəзрəт дөрөс əйтə: «Ун баш ‑ҡырт ҡа — бер иман»! Əлегəчə исламну рын танымый суҡыр йəшисез, мə ‑ж ү силек ҡараңғылығында ҡаң ғы ра ‑сыз икəн лə!..

Исмəғил. Миңə тимəгəйе, эт буғытип атағыҙ, əммə иманыбыҙға ҡа ‑ғылмағыҙ. (Мəктүбте биреп). Һинеңбу рыс, Вəкил əфəнде, аманатты эйə ‑һенə еткереү.

Вəкил. Житкерермен, түкми‑чəчмижит керермен! (Сығырға ыңғайлай.)

Йософ (урынынан тороп). ХөрмəтлеВəкил əфəнде, дөрөҫ аңлай күр беҙҙе.Сə йəсəте — сəйəсəт, əммə һабантуйҡу наҡтарының иң аҫылы булырһың.Бер гə‑бергə күңел асыуҙан мəхрүмит мəгеҙ беҙҙе.

Вəкил (барышлайы əйлəнеп, ҡулынкүк рəгенə ҡуйып). Зур рəхмəт, Йософмырза. Сабантуйығызда мотлаҡ була ‑мын. Бөйөк Сөлəймəн сол та ны быз ‑ның бер кемгə дə майдан бирмəс, билбирмəс төрөк батырын алып килдембə й гегезгə. Бер ултыруда бер са рыҡ ‑

ны ашап бөтөрə, бер чилəк шурпаэчə. Шуңа лайыҡлы батырларығызбул са, көч сынашып ҡарасыннар!(Сы ғып китə.)

Шаңҡыбыраҡ ҡалалар.Исмəғил. Əл‑лəл‑лəəə!.. Кемде

ҡаршы ҡуябыҙ?Йософ (ҡаушап, башын тырнап).

Əллəсе...Юныс (ырғып тороп). Йəнсура ба ‑

тыр ҙы, əлбиттə!Исмəғилдəн башҡаһы бер та уыш ‑

тан. Йəнсура батырҙы! Йəн сура ба ‑тырҙы!

Исмəғил. Хуп! Бəйгелəрҙе бөткəнсеҡа рарға форсатым юҡ. Ике батырҙыңалы шынан башлағыҙ. Еңеүсегə затлыбү лəк — үҙемдəн!

Йософ. Иншалла, шулай булһын,аға йым.

3 ‑ сө сəхнə

Бəйге ҡырының тамашасылар тү ‑рендə ултырған түрəлəр ике ба ‑тыр ҙың көрəшен ҡарай: Йософ,Ис мəғил, Һылыубикə, Юныс, Бо ‑йорған Сəйет, Кадыш Кудинов һəмВəкил. Көрəш үҙе күренмəй, лəкинмай ҙан халҡының гөжлəүе уныңкөсөргəнешле барышын һөйлəй.

Юныс. Йəнсура батыр, бирешмə!Вəкил. Батырым, төрөклөгөңнө к ү р ‑

сəт! Нуғайны селкеп сал!Йософ. Йəнсура, билен ыс ҡын ‑

дырма!Вəкил. Жаным, изге Ай башлы сөл ‑

гөң нө ныҡ бөрөп тот!Һылыубикə. Уф, төрөк батыры

тəнен майлап сыҡҡан бит!Юныс. Шамбы һымаҡ шып‑шыма!Исмəғил. Төрөк шамбы булһа ла,

башҡорттоң үҙлекле киндерҙəн һуҡ ‑ҡан Асаба‑Астаҡ башлы таҫтамал‑йəт мəһе ҡаты! Йəнсура, кəрəген бирмөртəттең!

Вəкил. Бəһлеүəнем, нуғай‑истəкнеҡапландырт!

Түрҙəгелəр. Уй‑уй!..


Бөтəһе тороп баҫа, көрəш май ҙа ‑нын да ҡайһылыр батыр гөр һөл ‑дəп ауа.

Вəкил. Ай‑вай‑ау... Нуғай аҡтығыбəһ леүəнемнең билен сындырды!(Йө ҙөн ҡаплап сүгəлəй).

Юныс. Ур‑ра! Йəшə, Йəнсура ба ‑тыр! Апкил төрөк һөлгөһөн!

Йософ (күҙ йəштəрен еңе менəн һөр ‑төп). Йөҙөбөҙгə ҡыҙыллыҡ кил тер ‑мəне, иншалла. Атаһы Түлебай ар ‑тынса уҡ Үҫəргəндең бейе булырғалайыҡ.

Исмəғил. Саҡырығыҙ батырҙы, ар ‑ҡа һынан ҡағайым!

Иптəш егеттəре менəн Йəнсурабатыр инə. Бер ҡулында — ике ба ‑шын да ла ярым Ай, Ай уртаһындайон доҙ биҙəкле төрөк батырыныңһөлгөһө; икенсе ҡулында – икебашы Асаба‑Астаҡ (Свастика) би ‑ҙəк ле башҡорт таҫтамалы.

Йəнсура (итəғəтле баш эйеп). Бөйөкке нəз, бына еңелеүсе төрөк һөлгөһө!(Ис мəғилдең аяҡ аҫтына ташлай, Ис мə ‑ғил уны тапай.)

Исмəғил. Һай, афарин!Йософ. Мең йəшə!Йəнсура. Ə быныһы – үҙебеҙҙең

шан лы еңеү таҫтамалы! (Башҡорттаҫ тамалын, биҙəкле баштарын алғаһə лендертеп, Исмəғилдең муйынына һа ‑ла. Майҙан «гөж!» килə.)

Исмəғил. Рəхмəт, батырым. Баш ‑ҡорт батшалар шəжəрəһенең ысынал тын ҡулсаһы, Бикбау кенəздеңаҫыл вариҫы икəнлегеңде күрһəттең.Һиндəй батырҙары булғанда, бир тен ‑мəҫ тə, бирешмəҫ тə башҡорт биле!

Йософ. Бил бирмəҫ батырыбыҙғами нəн бүлəк – уҡалы аҫыл елəн, бəҫлебү рек!

Ике һылыу ҡыҙ батырға затлыелəн, бəҫле бүрек кейҙертə.

Исмəғил. Минəн һиңə бүлəккə изгеҡо мартҡы – Урал батырыбыҙҙың ал ‑мас ҡылысы! Ҡара табын баш ҡорт та ‑ры ҡойған ысын булаттан!

Йəнсура (ҡылысты үбеп, биленə та ‑ғып ала). Рəхмəт, бөйөк кенəзем. Уралба тырыбыҙҙың ҡылысы илебеҙгə на ‑мыҫ лы хеҙмəт итер. Азаматлыҡ юл ы н ‑да йəнебеҙ фиҙа!

Йософ (йылмайып). Бына – ниндəйшəп! Инде һиңə бер генə нəмə етмəй,егетем.

Йəнсура. Ни нəмə?Йософ. Кəлəш. Һылыуҙарҙан‑һы ‑

лыу кəлəш тейешле һиңə.Исмəғил. Күҙлəгəн һылыуың бар ‑

мы?Сөйөмбикə атлығып килеп сыға.Сөйөмбикə. Мин ул, мин! Мин ул

уның кəлəше!Һылыубикə. Абау... бəпесем!..Йософ. Ҡыҙым, ни ҡылығың был?

Бөтə ил‑ғəлəм алдында...Юныс. Əйттем бит...Сөйөмбикə. Бирһəгеҙ ҙə, бир мə һə ‑

геҙ ҙə барам – мин уныҡы!Йəнсура (ҡыҙ янына атлығып). Ул

минеке! (Ҡосаҡлашып сығып китəлəр.)Күмəк тауыш. Лəхəүлə, был ни

эш?!Бойорған Сəйет. Күрəлəтə йө зө ‑

бөз гə төкөрдө...Вəкил. Əйттем бит, ун башҡыртҡа

– бер иман!Исмəғил (көлөп). Хе‑хе‑хе... Беҙҙең

иман – намыҫыбыҙҙа, ə һеҙҙеке – ҡулосо ғоҙҙа. Телəһəгеҙ – тотаһығыҙ, те лə ‑мəһəгеҙ – быраҡтыраһығыҙ.

Йософ. Ағайым, ул тиклем ҡу йыр т ‑майыҡ!

Бойорған Сəйет. Бу ни хəл?! Шə ‑ри ғəт хөкөмө буйынча...

Исмəғил. Сеү! Бында беҙҙең үҙ хө ‑кө мөбөҙ. Йософ мырҙа, Һылыубикəки лен, шулай уҡ Ҡазан һəм Мəскəүил селəре, ошонда ҡалып тороғоҙ (ҡулһел тəп), башҡаларығыҙ ат бəйгеһенə– выжт!

«Артыҡ бүрəнə баштары» та ра ‑лы ша.

Бойорған Сəйет. Зерə дə йəмсез ки ‑леп чыҡты... Йə, ни ҡылабыз, ке н ə з ?


Кадыш Кудинов. СөйөмбикəгеҙҙеЖан гали ханға килешкəйнек бит ин де.

Һылыубикə (иҙəн тибеп). Юҡ, ки ле ‑шеп етмəгəнбеҙ! Ҡыҙҙың үҙенəн һо ‑ра маныҡ!

Йософ. Ə мин үҙеңде алғанда һо ра ‑ғай нылармы һуң? Аллаға шөкөр, ни ‑сə мə бала үҫтерҙек. Мырҙа ғына бул ‑һам да, хан һыйында йəшəйһең. (Ба ‑шын тотоп.) Их, Ҡазан ханына ҡай ‑ната булырмын, тигəйнем...

Исмəғил. Булырһың, əле һуң түгел.Һылыубикə. Ҡазанға бирер ҡыҙым

юҡ! Бəпесемдең башын ашатырғамы?Бойорған Сəйет. Сылыубикə ха ‑

ным, баш ашарға Ҡазанда бүрелəрюҡ ич!

Һылыубикə. Ҡоҙғон ояһы...Йософ. Тыйыл, тим! Сəсе оҙон,

аҡы лы ҡыҫҡа, тигəндəй, ҡыҫылма ир ‑ҙəр эшенə! Сəғəте һуҡмайынса, ауы ‑ҙыңды йомоп тот – килешеүҙе бə пе ‑сеңə белдертмə. Телеңде тешлəп йө ‑рө! Юғиһə, күрəһеңме анау балтаны –сə сеңде лə, телеңде лə башың менəнҡу ша бер юлы ҡыҫҡартырмын.

Һылыубикə (илап). Ил өҫтөндə йө ‑ҙөк ҡашындай бəпесеңде... Мө хəб бə ‑тен иҫəпкə алыр инең...

Исмəғил (Һылыубикəнең яурын ба ‑шы нан һөйөп). Киленкəйем, хан ҡай ‑ нанаһы булырыңды онотма! Йо со ‑ фоң до ла кенəз ҡылырбыҙ, Аллаһ бо ‑йор һа. Заруриəт мөхəббəттəн өҫ тө нө ‑рəк! (Бойорған Сəйет менəн Кадыш Ку ‑диновҡа.) Бөйөк кенəз Василийға ет ке ‑регеҙ: Сөйөмбикə Йəнғəлиҙеке бу ‑лыр!

Йософ (елкəһен тырнап). Əй əт тə ге ‑нə һе... Йəнсураһын нишлəтəбеҙ? Əл ‑лə, тим...

Исмəғил. Бер ниндəй ҙə «əллə‑мəллə» түгел! Йəнсура батырҙы тиҙгенə, ололап‑ҙурлап, азаматтар баш ‑лығы итеп күтəрегеҙ. Баштан‑аяҡ ҡо ‑рал ландырып, монаятлап, ил өсөниз ге хеҙмəткə – Тын йылғаһы бу йын ‑дағы баяғы Боролош (К. Кудиновҡа) –урыҫ тарса Воронеж ҡəлғəһенə юл ‑лан дырығыҙ. Мəскəүгə барыр юлы ‑

быҙҙы татар‑урыҫ казактары баҫ ҡын ‑сы лығынан йəн аямай ҡурсалаһын.Яра ларҙы уңалтыусы иң шəп табип— ва ҡыт ул.

Йософ. Эйе шул. Бер нисə йыл аза ‑матлыҡта интекһə, булыр‑булмаҫ һө ‑йөү енəн дə һүрелер, шул арала С ө й өм ‑бикəбеҙ шəһри Ҡазандың никахлыханбикəһенə əүерелер.

Бойорған Сəйет. Хаҡ сүз. Шиты‑кры ты булыр, урыс дуслар əйт меш ли.

Һылыубикə менəн Исмəғилдəнбаш ҡалары бөтəһе бергə. Бə рə кал ‑ла! Алтын аҡыл!

4‑се сəхнə

Яңғыҙ ҡайын төбөндə Сөйөм ‑бикə башлығындағы ҡыҙҙар төр кө ‑мө. Ҡаршы яҡтан егеттəр – Йəн су ‑ра батыр башлығындағы аза мат ‑тар ҙы алыҫ хеҙмəткə оҙатыу. Ҡы ‑уаҡ лыҡтар артында егеттəрҙеңменге аттары бышҡыра ла тибенə.Бө тə сəхнə китеүсе егеттəрҙең һəмоҙа тып ҡалыусы ҡыҙҙарҙың халыҡйыры «Ерəн ҡашҡа»ны баш ҡа ‑рыуына ҡорола.

Йəнсура. Егеттəр, ярһыу азамат та ‑рым! Йыраҡ, хəтəр юлға сығырғасəғəт һуҡты, аттарыбыҙ ҙа сыҙай ал ‑май сапсына. Көмөш өҙəң ге лə ре беҙгəбаҫҡансы, һөйгəн дə ре беҙ ҙең кү ҙ ҙə ‑ренə яҡын килеп төбəлəйек, иң мө ‑ҡəд дəс һүҙҙəребеҙҙе шы быр лайыҡ.

Ике төркөм ағылып килеп то та ‑ша, күңелле шау‑шыу.

Сөйөмбикə (һыҡтанып). Йəнсурам,китəһең... Мине ҡалдырып китəһең...

Йəнсура (ҡосаҡлап). Сөйөмбикəм,һылыуым, ҡалдырмайым мин һине –йөрəгемдең түрендə алып китəм.Əйлəнер ҙə ҡайтырмын, көтөп тор.

Сөйөмбикə. Үҙəгем өҙөлөр инде...Ерəн ҡашҡа һуҙып кешнəй.Йəнсура. Азаматтарым, ваҡыт тар!

Ерəн ҡашҡам саҡыра!Төркөмдəр үҙ урындарына ҡай т а.


Ҡыҙҙар.Йəйлəүҙəргə барҙыҡ, бе йə лəр һауҙыҡ,Баш күнəккəй, баш

күнəккəйҙəрҙе лə ҡулға элеп.Ерəн ҡашҡа атҡайым да,Башын сайҡай малҡайым.Алдарында һолоһо бөтһə,Һыҙыла йөрəк майҡайым.Эй‑й... һыҙыла йөрəк майҡайым.Иҫəн генə йөрөп, һау ҡайтығыҙ,Китəһегеҙ, китəһегеҙ инде лə ҡуҙғалып.Ерəн ҡашҡа атҡайым да,Елдəр тарай ялҡайын,Эйəрлəгəн егетеңдеТашлап ҡайтма, малҡайым,Эй‑й... ташлап ҡайтма, малҡайым.Егеттəр.Йəйлəүҙəрҙе ташлап, ҡорал алып,Беҙ китəбеҙ, беҙ китəбеҙ

менеп тə аттарға.Ерəн ҡашҡа атҡайым да,Алдан елер малҡайым,Эйəрендə егете барҙаБойоғоу белмəҫ малҡайым.Эй‑й... бойоғоу белмəҫ малҡайым.Иҫəн генə тороғоҙ, беҙ китəбеҙ,Йыш яҙығыҙ, йыш яҙығыҙ

яуап та хаттарға.Ерəн ҡашҡа атҡайым да,Юл ташламаҫ малҡайым.Биленəн эйəр төшмəһə лə,Төҫ ташламаҫ атҡайым.Эй‑й... төҫ ташламаҫ атҡайым.Егеттəр, ҡыҙҙар.Йəйлəүҙəрҙе таш лап киткəн саҡта,Тимер Ҡаҙыҡ, Тимер Ҡаҙыҡ булыр

ҙа юл башым.Ерəн ҡашҡа атҡайым да,Төн юшамаҫ малҡайым.Ҡом сахраһын үткəндə лəҺис өшəнмəҫ малҡайым,Эй‑й... һис өшəнмəҫ малҡайым.Тимер Ҡаҙыҡ булһа, һəй, юл башым,Ерəн ҡашҡа, ерəн ҡашҡа

булыр юлдашым.Ерəн ҡашҡа атҡайым да,Башын сайҡай малҡайым.Алдарында һолоһо бөтһə,Һыҙыла йөрəк майҡайым.

һуғыштарҙан иҫəн ҡайтһам,Уҡалармын ялҡайың.Эй‑й... уҡалармын ялҡайың.Йəнсура. Азаматтарым, аттарға!Ҡыҙҙар. Хəйерле юл, хəйерле юл!

(Йүгереп килеп егеттəрҙе ҡосаҡлайҙар.)Сөйөмбикə (Йəнсураһын ҡосаҡлап

илай). Ебəрмəйем, ебəрмəйем!Егеттəр төркөмө аттары яғына

ки тə, ҡыҙҙар ҙа улар артынан ы ң ‑ғай лап юғала. Яңғыҙ ҡайын тө бөн ‑дə Сөйөмбикə генə ҡала.

Һылыубикə (йүгереп килеп). Бə пе ‑сем, былбылым, был ни эшең?! Илкү ҙе алдында егет муйынына аҫы лын ‑дың, ғаилəне рисуай иттең... Хан дə ‑рəжəһендəге мырҙа ҡыҙы икə неңдеонот тоң!

Сөйөмбикə. Уф... йөрəгем...Һылыубикə. Киткəндəр артынан

китеп булмай. (Ҡыҙының арҡаһынанһыйпап.) Онот, бəпесем, онот!

Сөйөмбикə (ғорур ҡалҡынып ҡарап).Онот майым! һөйөүем — һөйөү, ба ‑ры уым – барыу! Башыма таш яуһа ла!Ба рыбер мин уныҡы!

Һылыубикə. Тəүбə‑тəүбə, бəпесем,һин инде хан кəлəше!

Сөйөмбикə (тертлəп). Ə?! Нимə?!Алыҫ‑алыҫтан «торройҡ‑тор ро й ҡ!»

ти гəн торналар сыңрауы, ар тын са уҡЙəн сураның «Азамат» йыры ише те ‑лə:

Алыҫтарҙан, ай, күренгəн –Ирəмəлкəй тауының аҡ ташы.Ҡайҙа ғына бармай, ниҙəр күрмəйИр‑егеткəй менəн ат башы...Сөйөмбикə (һыҡтап). Ҡайҙа ғына

бар май, ниҙəр күрмəй...Һылыубикə. Бəпесем, атайың ише ‑

теп ҡуймаһын... Ҡазандан яусы кил ‑де, беҙ һине Йəнғəли ханға бирергəки лештек...

Сөйөмбикə. Аһ!.. Йəнекəйем, Йəн ‑су рам!.. (Ҡайын олонон ҡосаҡлаған ки ‑леш һыпырылып йығыла.)

Шаршау.


ИКЕНСЕ ШАРШАУ

1 ‑се сəхнə

Сəхнə төбөндə дата: «1533 йыл».Ҡа зан ҡалаһының хан һарайы.Йəн ғəли хан менəн Сөйөмбикə бө ‑гөн никахлашып, уларҙың беренсеҡушылыу төнө. Кейəү һəм ҡыҙ ике ‑һе ике бүлмəлə, ҡушылыуға һуңғыəҙер лек бара. Йəнғəли бүлмəһе,Йəн ғəли менəн Бабай.

Бабай (Йəнғəлиҙең билбауын төҙəт ‑ке лəп). Əт‑тə‑тə, билеңдəге ал бил ба ‑уың ҡалай килешеп тора!

Йəнғəли (маһайып). Бөйөк кенəз Ва ‑си лий атаҡайым бүлəк ҡылған бил ‑бау бу!

Бабай. Очон нығыраҡ йəшер, баш ‑ҡырт кəлəшең чишə алмый жөдəсен.

Йəнғəли. Башҡырт – аңғра сарыҡ,ди лəрме əле? Үзем чишеп бирмəсəм,очон таба алмас ул.

Бабай (ситкə ҡарап, ауыҙын бəл шəй ‑теп). Пыш‑ш‑ш, синнəн дə аңғырараҡбул мас инде. Тəпи басҡаныңнан алыптəр биəлəп, аҡылға ултырта алмадым,хатта үзем аңғыралана башладым...(Йəнғəлигə.) Аңғыраның аңғырасы улбашҡырт, аңғыра бəрəн кебек. Əммə‑лə кин бу бикəңне алай дип əйтмəсидем. Жылан аяғын ҡайчылағанғаохшой ул.

Йəнғəли (тертлəп). Ҡайчы?! Бил ба ‑уым ны да ҡайчылап ҡыймаса ярариде, бөйөк кенəз Василий атаҡайымбү лəк ҡылған билбауны!

Бабай. И бала, шушы мə не сез ле ‑геңə барып, чəчлəремне генə түгел,баш ҡа нəрсəлəремне дə ағарттың бит!Жə алайса: астыңдағы туры айғырыңтү зə алмайынча чапчынса, үзең генəчиш тə ҡуй.

Йəнғəли (көлөп). Һи, исəүəннең исə ‑үə не син, Бабай, ҡайда икəнеңне дəшəй лəмисең! Белəсең килсə, минеңайғырым атханада — кəнүшнəдə.

Бабай. Соң, Ҡасим ҡаласында ча ‑ғың да Шəйехғəли дəдəңнең жуан күт ‑

ле жариəсен ҡочҡаныңда да кə нүш ‑нə дə идеме? Шул бейəгə сикереп мен ‑гə неңне сизми дə ҡалдың, бала ясапөл гөрдөң.

Йəнғəли. Һи мəнесез! Бейə түгел, ə(ҡосағын йəйеп күрһəтə) мона мо на ‑уын дый маржа иде ул. Айғырыма үземе неп атланды, баланы да үзе ясады.Шуңа күрə ул ҡыз баланы мин ал ма ‑дым, Шəйехғəли ағайымда ҡал дыр ‑дым.

Бабай. Бейə ни, байтал ни, маржани, бикə ни – один чорт: буйға алыпса лучысы булса, берсе дə арҡылыятмый. Синең ханлыҡ бурычың – бай ‑та лыңа айғырыңны сикертеү, Ҡазантə хетенə вариҫ туғдыртыу. Ир балаки рəк мотлаҡ.

Йəнғəли (уйға ҡалып). Анысы шулайда ул, Шəйехғəли ағайым да ҡо ла ғы ‑ма туҡыған иде. Əммə бөйөк кенəзВа силий атаҡайымнан фатиха ал ма ‑йынча... Хəзер үк Мəскəүгə илчелəрчап тыртыу кирəк!

Бабай. Илчелəр? Ни дип?Йəнғəли. Ошбу сəғəттə кəлəш ҡу ‑

йы нына керергəме, кермəскəме дип.Бабай (башын ҡушҡуллап тотоп). Я

Раббым, ни ҡылайым бу пешмəгəнембер лəн?! (Йəнғəлигə.) Баш өстө, күзачып йомғанчы үтəлер фарманың, ха ‑ным. (Йəнғəлиҙе кəлəш бүлмəһе ишегеяғына этəреп.) Ə син тизерəк ай ғы ‑рың ны байталыңа ҡавыштыр, ис нəш ‑те рə торсоннар. Алай‑болай кеш нəш ‑кəнче, илчелəребез Мəскəүгə барыпура ячаҡ, атаҡайың Василийның фа ‑ти хасын дəррəү алып ҡайтачаҡ.

Йəнғəли (бармаҡ янап). Ҡарағыз аны,мотлаҡ күз ачып йомғанчы бул сын!

2 ‑се сəхнə

Сөйөмбикə бүлмəһе, Сөйөмбикəменəн Əбей. Һуңынан Юныс инə.

Сөйөмбикə. Əбекəйем, бындай көн ‑гə ҡалырмын, тип уйлағаным юҡ ине.

Əбей. Ни хəл итəһең, балаҡайым,ба шыбыҙға ла килмəгəндəр ал ды быҙ ға


килə шул. Аллаһ Тəғəлə бо йо ро у ы ‑лыр инде.

Сөйөмбикə. Атаҡайымдың ка са фа ‑ты, нəпсеһен тыя алманы.

Əбей. Эй балам, атайың нимə ҡыл ‑һын, бөйөк кенəз Исмəғил олатайыңүҙе, ил хаҡына кəрəк, тип талапҡылғас.

Сөйөмбикə. Ил хаҡына, ил хаҡына!Бө тəгеҙҙең һүҙе бер. Сөйөмбикəхаҡына, тимəй һис кем. Хатта минетə пəй баҫҡандан тəрбиəлəп үҫтергəнƏбейем дə – һин дə...

Əбей. Ил хаҡына йəндəрен дə би рə ‑лəр бит, балаҡайым. Ə һин гүргə кер ‑мəй һең, кейəү ҡуйынына керəһең.

Сөйөмбикə. Кейəү тигəнегеҙ йүнлебул һасы... Əҙəм тиһəң – һыны юҡ, эттиһəң – йөнө юҡ, шыр тиле шунда.

Əбей. Тəүбə‑тəүбə, ишетеп ҡал ма ‑һындар. Ханға тел тейҙереү – му йы ‑ныңа ҡылыс алыу менəн бер. Бигерəктə бына‑бына ҡуйыныңа керер ке йə ‑үең тураһында.

Сөйөмбикə. Ҡуйыным һалҡыная,сир ҡанамын мин унан... Их, теге кис ‑тə йəн һөйгəнем Йəнсураны ке рет мə ‑нем!..

Əбей. Шым! Күпме туҡыйым һиңə:мəң ге онот ул исемде! Никахлы ке йə ‑үең Йəнғəлиҙе, һылап‑һыйпап, ире ‑ тергə əҙерлəн.

Сөйөмбикə. Юҡ! Онотмайым Йəн ‑су рамды! Үлгəндə лə «Йəнсурам!»тип йəнемде бирəсəкмен!

Əбей. Əстəғəфирулла тəүбə, хан би ‑кəгə килешмəгəн көфөр һүҙ... Сеү!Аяҡ тауышы, Юныс ағайың килə.

Юныс инə.Юныс. Хəйерле кис, һылыуым, хə ‑

йерле кис, Əбекəй.Əбей. Əйҙүк, рəхим итеп түрҙəн үт,

Юныс балам.Юныс (ултыра). Ə һин ниңə ауы ҙы ‑

ңа һыу уртланың, һылыуым?Сөйөмбикə. Нимə тип өндəшəйем,

үҙе геҙ мине хан аталмыш шыр тилегəтотторғас.

Юныс. Улай тип əйтмə, һылыуым.һин, шыр тиле, тиһəң дə, аҫтында ал ‑тын тəхете бар бит уның. Үҙең дə тə ‑хет ле булырһың.

Сөйөмбикə. Тик бəхетле генə булаал мамдыр... Бəхетем минең осто –бик алыҫҡа осорҙоғоҙ һеҙ уны.

Юныс. Үҙ бəхетеңде үҙең яһарғатырыш. «Шыр тиле»ңде йүгəнлəп‑ауыҙ лыҡлап мен, ауыҙын шаҡарыптотоп, үҙең телəгəн яҡҡа бор, ысынбаш ҡорт һылыуы булһаң əгəр! Ҡазанханлығын ҡалыпҡа ултыртырһың,урыҫ менəн башҡорт араһына өҙ лөк ‑һөҙ шына ҡағыусы, ут төртөүсе бу лы ‑уы нан туҡтатырһың, тыныслыҡҡаҡот килтерерһең, бəлки.

Сөйөмбикə. Эй ағайым, Ҡазан ха ‑ны итеп, ҡарт булһа ла, Ҡасим ха ныШəйехғəлиҙе түгел, ə уның ошо ҡус ‑ тыһы Йəнғəлиҙе ҡуйған Ва си лийҙытинтəк тиһеңме əллə? Уның да башыэшлəй, беҙҙекенə ҡарағанда ла, мо ға ‑йын, шəберəк эшлəй. Бының ар тындани ятҡанын кем белə? Бəлки, яман ‑мы‑яҡшымы, мосолман донъяһыняҡ лап торған Ҡазан ханлығын эстəнҡаҡ шатып юҡҡа сығартыу, артынсауҡ беҙҙе лə йөгөнөклəндертеү өсөнҡо ролған хəйлəлер. Хан кейəүегеҙшул Василий рөхсəтенəн тыш бераҙым да атламай, «Василий ата ҡа ‑йым» тип кенə тора, быныһын үҙ ау ‑ы ҙынан ишеттем...

Əбей. Урыҫ булһа атаң — билеңдəбул һын балтаң...

Юныс (урынынан тороп). Ярай, тə ‑рəн гə төшөп киттек... Ə һин, һы ‑лыуым, мин əйткəндəрҙе киртеп ҡуйҡо лағыңа. Яҡшы ир‑ат иле өсөн утҡаке рə, ил хаҡына һин дə түҙ (сығыпкитə).

Сөйөмбикə (илай). Түҙермен, тү ‑ҙер мен... Бөтəгеҙгə үс итеп булһа латү ҙермен!..

Ишек шаҡыйҙар, билбауын һөй ‑рəл кəн Йəнғəлиҙе Бабай төрткөлəпин дергəнендə, уныһы Əбейгə тө кə лə.


Йəнғəли (йырлай).Кəлəшкəйем, көт теңме,Зарығып ла бөттеңме?Билемдəге ал билбауымБушаҡ — əллə сүттеңме?Сөйөмбикə.Кейəүкəйем, ник килдең,Əллə көтə тип белдең?Икебеҙҙең берен һайлап,Əбекəйгə төкəлдең.Йəнғəли. Юҡ‑юҡ, əбекəй үзеңə бул ‑

сын! Мотлаҡ син, син үзең кирəк ми ңа!Бабай (Йəнғəлиҙең ҡолағына). Малла ‑

дис! Айғырың шəп ажғыра – си керт,балам, байталыңа!

Йəнғəли (айғыр булып кешнəп). Иһа‑һа‑һа! (Сөйөмбикəгə талпына, лəкинки нəт Əбей баҫҡан билбауына тар ты ‑лып йығыла.) Разбо‑о‑ой! Василийатаҡайым, миңа уҡтан аттылар!

Бабай. Лəхəүлə, тор! Уҡ та юҡ, буҡта юҡ! Сөйөклөм, ҡарале: кейəү ба ла ‑ның ятағы ана анда (Сөйөмбикə ул ‑тыр ған карауатҡа күрһəтеп) – жанайыҡу йынында!

Əбей. Тор, кейəү, тор.Йəнғəли. Тормим! Бөйөк кенəз Ва ‑

силий атаҡайымның изге фатихасыки леп житмəйенчə ҡузғалмим! Ил че ‑лəр нигə озаҡлады?

Бабай. Илчелəр инде Ҡазанныңҡап ҡа төбөндə, сине түшəккə сал ған ‑чы, монда да килеп житерлəр. Бис ‑мил ла, Ҡазан ханлығы хаҡына! (Бабайме нəн Əбей Йəнғəлиҙе карауатҡа кү тə ‑реп һала.)

Йəнғəли. Ҡара ҡашым, жанашым,су зылып ят яныма!

Əбей. Ят, кейəү балам, ят. Донъя ‑һы на төкөр ҙə хəлəл ефетлек бу ры ‑сың ды үтəй күр. (Сөйөмбикəне ят ‑ҡыра, Бабайҙы ҡултыҡлап ала.) Киттек‑кит тек, ҡарт алаша!

Бабай. Их, бүлмəлəре күп кенə дəдар маныбыз юҡ ҡына... Василийныңфа тихасын көтөп тə ятмас идек... (Сы ‑ғып китəлəр.)

3‑сө сəхнə

Сəхнə төбөндə дата: «1535 йыл».Ҡа зан хан һарайының тə хет ха ‑наһы. Йəнғəли хан, са ба та һын түр ‑гə элеп, тəхеттə ирəйеп ул тыра.

Йəнғəли.Чабатамның башы тишек,Əл дə табаны таза.Ай‑ли, чабатам,Чабатамны яратам!Чабатамны санламаған —Алыр миңардан жаза.Ай‑ли, чабатам,Чабатамны яратам!Сөйөмбикə‑ханбикə инə.Сөйөмбикə. Абау! Əғүзе биллаһи

ми нə шайтан и‑раззим! Тəхетенəшай тан менгəнме тип торам... Был нихəл: сабатаңды тағы түргə эл гəн һең!(Алып ташларға итə.)

Йəнғəли. Выжт! Теймə чабатама!(Ыр ғып тороп, ҡылысын һурып сығара.)Му йыныңны өзə чабам!

Сөйөмбикə. Сап, ҡотолормон, ис ‑ма һам. Ə һин, тинтəк, һис юғындаҡа тын үлтереп данланырһың.

Йəнғəли (ҡылысын кире тығып, тə ‑хе тенə ҡунаҡлап). Юҡ инде, чапмим!Бөйөк кенəз Василий атаҡайымнанфар ман килгəч, чабырмын. Ə хəзергəйөрөп тор. Бик тə эшең булмаса, ч а ‑ба тама киндерəү иш.

Сөйөмбикə. Татар түрə булһа, са ‑ба таһын түргə элə, тип көлə сы уаш ‑та рың...

Йəнғəли. Соңра жылап ҡуй ма сын ‑нар! Түргə элү генə түгел, тəхеткə дəултыртырмын! (Ырғып тороп, сабатағаҡа рап суҡына.) Күрмисеңме, Ҡазандəү лəтен нурларлыҡ чабатам бу. Бө ‑йөк кенəз Василий атаҡайымның дуң ‑ғыз ларын көткəнемдə Василий ата ҡа ‑йым үзе үрдертеп биргəн иде.

Сөйөмбикə. Эй, Раббым! Василийата ҡайың үлгəнгə лə ике йыл тула битинде. Ə һин һаман сабатаңды элəһең,үлек кə табынаһың...


Йəнғəли (ярһып.) Үлек түгел! Үлектүгел!

Сөйөмбикə. Үҙең үлектер, алай һ а ... Йəнғəли. Терек мин!Сөйөмбикə. Эсеңдə йəнең булһа, ар ‑

ҡыры ятҡанды буй алып һалыр инең...Тəхетеңде урыҫтан ҡурсаларға тип,Башҡорт иленəн Ябынсы Яҫауыл ола ‑тайым килеп еткəн. Ғəскəренə аҙ ы ҡ ‑түлек, ҡорал‑монаят һорай. Ҡабулҡы лыуыңды көтə.

Йəнғəли. Көтсөн. Мин дə Василийата ҡайымның изге фарманын көтəм...ҡайсы бер ки бəндəлəрнең муйынынҡысҡартырға.

Сөйөмбикə. Үҙеңдекен ҡыҫҡартыпҡуймаһындар... Һарай алдында өйө ‑лө шөп татар, ар, сирмеш, сыуаш бəк ‑тəрең шаулаша, ҡоҙғондарҙай ҡай на ‑ша. Сабатаһын түргə элгəн түрə беҙгəкəрəкмəй, башҡа хан кəрəк, тиҙəр. Ва ‑силий мəрхүмдең улы яуыз Иванданяңы хан һорарға ниəтлəйҙəр. Кү рə ҙə ‑се Гəүһəршат менəн Булат бəк ҡо ‑торона...

Йəнғəли (ҡылысын ҡынынан һура би ‑реп, кире тыға.) Керсен алар икесе, ки ‑рəклəренə бирəйем!

Сөйөмбикə. Эй сабата‑сабата...(Сыға.)

Булат бəк, Гəүһəршат күрəҙəсеинə.

Булат бəк. Əссəлəмəғəлəйкүм!Гəүһəршат. Хəйерле көн!Йəнғəли. Жə, нигə ҡатып ҡал ды ‑

ғыз? Шыҡырыҡлағыз!Булат бəк. Баш өстө, хан, хəлбуки

без сайысҡаннардан түгел.Гəүһəршат. Син ничектер, əммə

безлəр адəм телен белəбез.Йəнғəли. Сүлəгез, алайса. Нигə бө ‑

йөк кенəз Василий атаҡайымны үлежанға саныйсыз?

Гəүһəршат. Чөнки моннан ике йылэл гəре үк ҡатты бит ул.

Йəнғəли. Ялған! Бүген генə күрдеммин аны. Бергə йөрдөм!

Булат бəк. Төшөңдəме?

Йəнғəли. Өнөмдə! Тəмле сүлəшепул тырдыҡ.

Гəүһəршат. И, ханым‑солтаным, а л а ‑й са үзең дə мəреткə киткəн икəн сең.Хəйерлегə генə булсын.

Йəнғəли. Минең жөмлə эшлəремдə хəйерле.

Булат бəк. Һе! Ҡазан ҡəлғəсенеңди уарлары жимерелде, ҡапҡа төп лə ‑ре череде. Урыс килсə, усырығы бер ‑лəн дə аударырлыҡ...

Йəнғəли. Аудармас, Василий ата ‑ҡайым усыртмас.

Булат бəк. Белмим‑белмим, Иваныни диер икəн? Хəзердəн үк “Яуыз” лə ‑ҡəп лилəр бит... Башҡырт иле санғасуҡ мый, чуваш, чирмеш, мордва дабаш бирми. Ғəскəр жыйырға кирəк.

Йəнғəли. Хуп! Мəскəүгə илче жи бə ‑рер мен, ни ҡылырға кирəклеген бө ‑йөк кенəз Василий атаҡайымнан үте ‑неп сорармын.

Гəүһəршат. Бөйөк ханым‑сол та ‑ным, аслан үз башың ҡайда?

Йəнғəли. Һе! Минең башым Мəс ‑кəүдə – Василий атаҡайымда.

Гəүһəршат. И, бөйөк ханым‑сол та ‑ным, үз Ҡазаныңда алай башсыз дабул ғач, ханбикəңнең ҡуйынында ик е н ‑ че бер башыңны булса да эш лə теп,хан тəхетенə варислыҡҡа башлы уғ ‑лан туғдырып бирсəңче? Ни ка хы ғыз ‑ға озон ике йыл тула ич!

Йəнғəли. Юҡ инде, мине тə хе тем ‑нəн очорторғамы?! Миңа варис ки ‑рəк ми, Василий атаҡайым тəхетемəныҡ ябышып ултырырға бойордо!

Булат бəк. Алайса, тəхетең ҡа шын ‑да безлəр – чүп, əллə ҡачан үлек Ва ‑си лий атаҡайың берлəн чабатаң ғынаҡот икəн.

Йəнғəли (ашҡынып). Үлек түгел!Үлек түгел!

Гəүһəршат. И, Ходайым, Ҡазанхан лығы бөтөүенең башы шушыдыринде. Əле генə хаҡ күрəзəлек ҡы лы ‑уым: ун алты йылдан соңра хан лы ‑ғыбыз юҡҡа чыға — Мəскəү кенəзебө төрə... Ун алты йыл ғына ҡалды...


Булат бəк. Ауызыңнан жил алсын,шомло жан! Ходай орғоро күрəзəче!(Сығып китə.)

Йəнғəли (урынынан тороп, ҡылысынһу рып сығарып). Бөтмəс, бөтөрмəсбез!Василий атаҡайым берлəн без барда!

Гəүһəршат. Ха‑ха‑ха! (Сығып китə.)

4‑се сəхнəҠазандың Жамиғи мəсетендə те ‑

ҙелеп намаҙ уҡыйҙар, иң алда –баш лап уҡыусы мəсет имамы Ҡол ‑шəриф. Намаҙ аҙағында вəғəз тың ‑ла на.

Ҡолшəриф. Бу донъя ҡайда ба ра ‑дыр – анысын Аллаһ белсен. Əммəсез, хаҡ мосолманнар, үзегез күрепто расыз: яңа ханыбыздан уңмадыҡ.Са фагəрəй ханны күсəклəп ҡыуыуын‑ҡыудыҡ та аннан киресенə килеп ҡап ‑тыҡ: урыс Василийның дуңғыз кө төү ‑чесен Ҡазан ханы итеп алдыҡ, тə хе ‑тебезнең ҡотон очордоҡ. Əллə тəҡ ди ‑ребез ҡушты, əллə Мəскəү ал даш ты...Ҡазан диуарлары инде эт си керепүтмəле, ҡəлғə эче таяҡ тығып бол ғау ‑ла ған сары сағызаҡ оясындай ҡай на ‑ша, Ҡазан халҡы бер‑бересен үкер ‑теп‑ачыттырып чаға... Малай ғынаИван патша хəзердəн үк Яуызға əү е ‑рел де, Ҡазанны алырға ғəскəр ар тын ‑нан ғəскəр жибəрə. Үсеп кенə жит сенəле – нилəр ҡылмас дисегез? Хо дайор ғоро күрəзəче Гəү һəр шат ның кү ‑рə зəлəүе тура килмəгəйе, дим...

Күмəкселек. Тəүбə‑тəүбə!..Ҡолшəриф. Шуның өчөн тешлəрне

нығыраҡ ҡысарға, тəхетебезнең очҡанҡо тон ҡайтарырға кирəктер. Кем ул ‑тыра анда: ханмы ул, əллə па цан мы,теге Иван əйтмешлəй.

Булат бəк. Əле генə кереп чыҡтым:үтмəс ҡылычын биленə тағып алғанда теше‑тырнағы берлəн тəхеткəябышып ултыра. Үзе һаман Василийатаҡайы берлəн саташа, биғəйни,бергə чуҡынып йөрөй...

Ҡолшəриф. Чуҡынсын. (Йə мə ‑ғəткə.) Шул чуҡынчыҡ Мəскəү яҡ лы ‑

лар ни уйлый? Чура батыр берлəнҠа дыш мырза, мəсəлəн? Алар сорапалды бит.

Сура. Мəскəүҙəн беҙ Шəйехғəлиханды һорағайныҡ, əммə Василий,үҙе нең дуңғыҙ көтөүсеһе Йəнғəлиҙехан итеп биреп, төп башына ул тырт ‑ты...

Ҡолшəриф. Башҡырт иле ни шəй ‑ли?

Сура. Башҡорт иле лə ошондай уҡфекерҙə. Шуға күрə Йəнғəли хандыңмəрхүм атаҡайы Василий кенəз ме ‑нəн ҡауышыуы хəйерлелер...

Ҡадыш. Мин һəм башҡалар дашул уҡ телəктə. Атаҡайы ҡырыннанки ре əйлəнеп ҡайтмасын иде.

Ҡолшəриф. Мəслихəт, хуп. (Икенсетарафҡа.) Ə Хаҡ‑Ислам Төркиə, Ҡы ‑рым тарафдарлары? Хəйер, алар исе ‑меннəн үзем белдерим: без дə ҡа ‑дерле Жанғəли ханыбызның сөйөклөВа силий атаҡайы берлəн мəңге бергəож махтамы, тамуҡтамы ҡалуы яҡлы.Дөрөсмө?

Күмəк тауыш. Дөрөс, дөрөс!Ҡолшəриф. Димəк, ике фирҡə дə

бер төптəн. Шул төплөлəр тороп бас ‑сын, төпсөзлəр ултырып ҡалсын. (Ба ‑рыһы ла тороп баҫа.) Хуп мəйле, жы ‑йыныбыз бер чыбыҡтан ҡуылған...Ин де Булат бəк берлəн Чура батыржə һəт кенə ошбу шатлыҡлы тəҡ дир ‑не сарайға – ханыбызның үз ҡо лағынаиреш тереп килсеннəр, кире чыҡ мас ‑лыҡ ҡылып. Ə безлəр, эчебездəн генəсү рəлəр уҡып, ултырып торойоҡлар.

Сура батыр менəн Булат бəкашы ғыс китə. Бер талай ваҡыттанһуң тышта шау‑шыу, Гəү һəр шат ‑тың əсе ауазы: «Жəмəғəт, Хо дағадоға ҡылыңыз – тиле‑миле Жан ғə ‑ли ханны үлтергəннəр!» Дөпөлдəпйү гергəн аяҡ тауыштары, Сура ба ‑тыр менəн Булат бəк атлығып керə.

Булат бəк. Үлтермəгəннəр, ул үземəреткə киткəн!

Сура. Эйе, Василий атаҡайы янына,мəңге бергə булырға!


Йəмəғəт. Аллаһы əкбəр! Бəрəкалла!Ҡолшəриф. Иншалла. Инде сез ‑

лəргə төп яңалыҡны ирештерим: Са ‑фа гəрəй ханыбыз əйлəнеп ҡайтты.Ҡəл ғə ҡапҡасын ачығыз, оло ҡəдер‑хөр мəтлəп, тəхетенə күтəреп ул тыр ‑ты ғыз! Жанғəлидəн тол ҡалмышсөйөклө ханбикəбез СөйөмбикəнеСа фагəрəй ханыбызға йəш хатынитеп бирик!

Йəмəғəт. Бирик! Бирик!

5‑се сəхнə

Сəхнə төбөндə дата: «1547 йыл».Таң һыҙыла. Сөйөмбикə хан би кə ‑нең йоҡо бүлмəһе. Сафагəрəй тү ‑шəк тəн ырғып тороп, кейенə баш ‑лай.

Сөйөмбикə (ҡалҡына биреп.) Ха ‑ным, ҡайҙа ҡабаланаһың?

Сафагəрəй. Мəчеткə, мəчеткə! Мə ‑четтəн соңра – тəхеткə!

Сөйөмбикə. Өс‑дүрт көндə бер ки лə ‑һең, уныһы ла ашыҡ‑бошоҡ ҡына... Мə ‑сетең ҡасмаҫ ине. Намаҙыңды о ш он дағына атҡар ҙа иртəнге сəйҙе бер гə лə ‑шеп эсəйек.

Сафагəрəй. Юҡ, булмый. Дəүлəтэш лəре... Ҡолшəриф мулла болай да:«Бу ханыбыз Жамиғ мəчетенə күзенкүр сəтмəс булды, əллə иртəнге на ма ‑зын ҡалдыра инде...» – дип сү лə гəн.Ка сафат тулы азаннарының тишектө бөн ямар өчөн ашами‑эчми, йоҡ ла ‑ми ижтиһад ҡылуымны санға суҡ ми ‑лар, мəлғүннəр. Ашаған белми – ту ‑ра ған белə, дилəр бит синең баш ‑ҡырт ларың.

Сөйөмбикə. Бəғзе ҡатындарың ме ‑нəн төшкə тиклем тормай ятҡаныңдыла һөйлə. (Тора, кейенə.)

Сафагəрəй (Сөйөмбикəне яурын ба ‑шынан ҡосаҡлап.) И, назлы бикəм, əгəрдə алай булсам, бердəн‑бер ула ны ‑мыз Үтəмешгəрəйне син түгел, алартабып бирерлəр иде.

Сөйөмбикə. Алайһа, ултыр əлеяны ма.

Сафагəрəй. Йə, ултырдым, ди. (Ул ‑тыра, Сөйөмбикəнең ҡулын усына ала.)

Сөйөмбикə. Тыңла мине.Сафагəрəй. Йə, тыңлим, ди.Сөйөмбикə. Дəүлəт эштəреңə ҡы ‑

ҫыл майым, əммə сабыйыбыҙ Үтə меш ‑ гəрəй хаҡына киҫəтергə тейеш м е н .

Сафагəрəй. Кисəт, рəхим ит.Сөйөмбикə. Үҙең əйткəн Ҡаза ның ‑

дың шул тутығып бөткəн тишек тө ‑бөн ямайым тип, уғата ҙурайтаһың,төп һөҙ ҡылаһың, буғай.

Сафагəрəй (ҡулын тартып алып).Ни сүзең бу?! Ҡара‑ҡара, ни сүли!..

Сөйөмбикə. Ниңə өҙлөкһөҙ яу ар ‑тынан яу сабаһың, урыҫ өҫтөнə йө ‑рөй һөң?

Сафагəрəй. Йөрөмим, урыс үзебаса безне. Былтыр ғына Ҡазанға кемябырылды, Хан Ҡапҡасын яндырды?Урыс Иван түгелме?

Сөйөмбикə. Ə шуға тиклем кемһуң йыл һайын урыҫ еренə көйəлəйһү реп керҙе, ҡоротто? Нижний Нов ‑го род, Муром, Мишəр, Гороховец,Ба лахана, Владимир... Тағы?.. Шуя,Юрь ев, Кострома, Галич, Тотма, Во ‑лог да, Үстек, Пирем, Вятка ҡа ла ла ‑рын үкертеп талап, кешелəрен ҡы ‑рып хайран‑вайран килтерҙе?

Сафагəрəй (Сөйөмбикəне яурын ба ‑шы нан ҡосаҡлап.) һе, баһадир икəнирең. Ғорурланырға кирəк моңа!

Сөйөмбикə. Бəғерем əрней минең.Сафагəрəй. Чуҡынчыҡ урыс өчөн м ө?Сөйөмбикə. Үҙеңдең татарҙарың,

ар ҙарың, сыуаш һəм сирмештəреңөсөн. Яу итеп алып китеп, яртыһынанкүберəген урыҫ мөсөнəн үткəрттең.Ҡараусыһыҙ ҡалған ҡарт‑ҡороһо,етем‑еһере Ҡазан урамдарындаилашып, хəйер һорап йөрөй хəҙер.

Сафагəрəй. Жыласа соң. Кем ғə йеп ‑ ле? Синең имансыз баш ҡырт ла рыңғəйепле. Урыс өстөнə бар ға ным дағəскəрлəрен бирмəделəр, посоп ҡал ‑ дылар бер читтə. Юғисə без ул чу ҡын ‑ чыҡларның тəмам иманнарын уҡы таидек! Баяғы ҡалаларын, бер сен‑бер


ҡалдырми, үзебезнең Ҡазан хан ‑лығына беркетə идек! Хəтта төрөксол танының киңəшлəрен дə тотмибит ул синең атайың Йософ берлəнола тайың Исмəғил кенəзлəр!

Сөйөмбикə. Уныһы миңə ҡараңғы.Сафагəрəй. Исмəғилен əйтим, ике

башлы дийү кеби булды бу: йыл са ‑йын миннəн ҡырҡ мең алтын, йөзбатман бал, туғыз асыл тун бүлəккəҡа йырып алуы житмəгəн, урыс бөйөкке нəзенең дə ҡазнасын имепме‑имə...Ан ди мөртəт жаннан нинди ярдəмкө тəсең?..

Сөйөмбикə. Ярҙан осорға ярҙамһо рамайҙар... Мəскəү яры үтə текəһəм бейек...

Сафагəрəй. Төрөк солтанының сү ‑зен тотоп бергə уҡмашсаҡ, Мəс кəү ‑нең үзен пыр туздырып ала идек, мо ‑сол ман донъясының дошманы яуызИван ның башына житə идек...

Сөйөмбикə. Эй, ханым, үҙ əпипəң ‑де онотоп, ете диңгеҙ аръяғындағы тө ‑рөк солтанының һыбыҙғыһына бе йей ‑һең. «Мосолман донъяһы» ти гə нең дəшул төрөк солтаны инде. Ҡы рымханын да, һине лə яуыз Иванға һөс ‑лəтə лə, һеҙ ҡан ҡойошҡанды ҡа рап,диңгеҙ аръ яғын да боҫоп тик ята...

Ишек шаҡыйҙар. Сафагəрəй ыр ‑ғып тора.

Сафагəрəй. Кем ул, таң тише ген нəн?Ҡушаҡ. Ғəфү ҡылыңыз, үтə ашы ‑

ғыч хəбəр.Сафагəрəй. Ə, Ҡушаҡ батыр. Кер.

(Ҡу шаҡ керə, ҡулында һурғыс мөһөрлөҡағыҙ.) Ни хəбəр, кемнəн?

Ҡушаҡ. Мəскəүдəн. Яуыз ИванныңҠа зан бəге Ҡадышҡа, башҡырт бəгеБау бəккə, бөйөк кенəз ИсмəғилнеңҠа зандағы вəкиле Чура батырға атапяз ған ярлығы...

Сафагəрəй (күҙҙəрен аҡайтып). А т а п язған? Олуғ Сафагəрəй ханның башыашамы?!

Ҡушаҡ. Яуыз Иванның йəшеренчапҡынын Ҡазан ҡапҡасы төбөндəто топ алдыҡ...

Сафагəрəй. Башын чаптығызмысоң?

Ҡушаҡ. Ҡарбыздай тəгəрлəде. Лə ‑кин эш анда түгел...

Сафагəрəй. Уҡы. Хəйер, мөһимуры н нарын ғына əйтеп бир. Ваҡытымтар.

Ҡушаҡ. Яуыз Иван Ҡадыш илə Чу ‑раға рəхмəт əйткəн...

Сафагəрəй. Бəдбəхет! Ни өчөн?Ҡушаҡ. Алар яуыз Иваннан Ҡазан

өс төнə ғəскəр жибəрүен сорағаннар,син олуғ Сафагəрəй ханны, шулай уҡяҡын нарыңнан булған утыз Ҡырымбə ген яуыз Иванға тотоп бирергə вə ‑ғəдə ҡылғаннар. Яуыз Иван аларға...

Сафагəрəй (түҙемһеҙлəнеп). Ни ди ‑гəн?

Ҡушаҡ. Ханны тотоп үлтерергə бо ‑йор ған. Үзе тиздəн Ҡазан өстөнə ки ‑лə чəген исбатлаған.

Сафагəрəй (Сөйөмбикəгə). Мона си ‑нең Чура абыйың, баш ҡырт ла рың...һич кенə дə дош ман на рымнан кимтүгел! (Аяҡ тибеп.) То топ кил те ре гезсатлыҡ жан Чураны!

Ҡушаҡ. Без аларның барысының даауызына келəп тығып, аяҡ‑ҡулларынбəй лəп салдыҡ. Теге бүлмəдə генə.

Сөйөмбикə. Ханым, ҡыҙмай тор.Ете үлсəп, бер киҫергə кəрəктер. Мə ‑сет кə бараһың бар, намаҙыңды ҡал ‑дыр ма.

Ҡушаҡ. Чураның ҡалтасыннан беруч көмөш чыҡты, Мəскəү көмөшө.Аны сын нишлəтəбез?

Сафагəрəй. Чүмечкə салып ире те ‑гез! Тамағына ҡойорға!

Ҡушаҡ. Ханым, күз ачып йомғанчыүтəлер! (Сығып китə.)

Сафагəрəй (устарын ыуалап.) Чура‑чу ра, бичура, ҡулыма ҡаптың син,чыра! Мəскəү көмөшөн йотоп, чы ра ‑дай сызып янарсың!

Сөйөмбикə. Ханым, намаҙ сулаһыетə. Ҡолшəриф мулла ни əйтер?..

Сафагəрəй. Хода бойорса, Ҡол шə ‑риф нең үзен дə! Теле озая башлады...


(Ус тарын ыуып.) Мона Чура абы йың ‑ның тамағына ҡыздырылған Мəскəүкө мөшөн ҡоям да... (Ашығып сығыпки тə. Йəнəш бүлмəлə яза ла ныу сы лар ‑ҙың йəн ғазабы ишетелə.)

Сөйөмбикə. Уф... кисерə күр индебеҙҙе, Хоҙайым! (Урынға ауа.)

6‑сы сəхнə

Сəхнə төбөндə дата: «1549 йыл».Ҡа зан ханы Сафагəрəй ирəйеп тə ‑хеттə ултыра, ике яғында ай бал ‑талы ике һаҡсы. Ишек төбөндə лəшун дай уҡ икəү. Тышта, һарай ал ‑дын да, халыҡ гөжлəй.

– Хан үзенең Ҡазан халҡын онотто!– Тамағыбыз ач, өс‑башларыбыз я л а н ‑

ғач!– Үзенең жараннарын – утыз Ҡы ‑

рым бəген генə симертə!– Ҡырымлылары бөтə тирə‑яҡ ауыл ‑

ларны талап йөрөй, түзəр əмəл ҡал ма ‑ды!

– Хатта башҡыртларға барып жит ‑те лəр, малларын талап ҡайттылар!

– Арлар, чирмешлəр, чуашлар башкү тəрə – Мəскəү Яуыз Иванының əлə ‑ме астына ағыла!

– Ə хан Ҡазан бəклəренең башынки сə, тамаҡларына ҡызған ҡурғашилə көмөш ҡоя!

– Ҡорал юҡ, монаят юҡ, ғəс кə ре без ‑нең яртысы ҡырылып бөттө, ҡалғаныҡа чып тарала – ҡəлғəне саҡлар да ке ‑ше ҡалми башлады.

– Яуыз Иван ябырылса, кем ҡаршыторор икəн?

Гəүһəршат (асы ауаз). Килсə – кил ‑сен, кирəгебезне бирсен иде тизерəк!

Сафагəрəй (һиҫкəнеп). Ҡушаҡ!Ҡушаҡ. Əү, олуғ ханым? (Елтерəп

инə.)Сафагəрəй. Бу ни хəл, ни жанжал?Ҡушаҡ. Сарай алдына бозоҡбаш

жан нар сырыған, саҡчыларыбызнытап тап узарға итəлəр.

Сафагəрəй. Бозоҡ башларын ки се ‑гез бер ничəсенең!

Ҡушаҡ. Саҡчыларның ҡулы барми– үзебезнең əти‑əни, дилəр... Ə алар ‑ның үзлəренең башына житə ал ми ‑быз – ханлыҡның ҡулы ҡыс ҡар ды...

Сафагəрəй. Бозоҡбашларны мөм ‑кин ҡəдəр алдаштырып тороғоз. Шулара да бəклəребезнең берсен‑бер ҡал ‑дыр ми тəхет төбөнə өйөр — кемнеңкем икəнен ислəренə төшөрим.

Ҡушаҡ. Бик өйөрөр идем дə... бəк ‑лəребезнең күпчелегеннəн жиллəрис кəн шул. Ханның ҡылычы берлəнкө мөшлө чүмеченнəн өркөп, тəмамюҡҡа чыҡҡаннар...

Сафагəрəй. Жир ярығыннан булсада табып килтерегез!

Ҡушаҡ. Жир ярығы бик жыраҡташул, ханым. Ҡул житмəслек яҡларғаолаҡ ҡаннар.

Сафагəрəй. Кемнəр алар, ҡай да ‑лар?

Ҡушаҡ. Үзең белгəн Бойорған Сə ‑йет, Илсыман бəк, Ғабдулла Бах ‑шилар башҡырт илендə Йософ ҡай ‑на таң ҡанаты астына посҡаннар,Яуыз Иванға ярлыҡ язып, синең өскəяу чаҡырып яталар... Ҡот ҡо чо лар ‑ның зур төркөмө Мəскəүдə, яуызИван ның үзенең жылы ҡуйынында.Йəғни мəсəлəн (ҡуйынынан ҡағыҙалып), Табай бəк илə Хажибирде уғ ‑лан, Тəүкил бəк, Ағыш муллазадə,Чапҡын мырза, Мамыш Хафиз, Адашвə Ғəликəй чапҡыннар, Ҡанчура, Бор ‑наш, Тереғол, Көбəк бəклəр, Исламмырза, Əбəкче, Хангилде, Шаһчура,Бик чура, Ҡулыш, Ғəликəй мырзалар,Бай тал, Ватай‑Мамай, Көнкүрчелəрһəм башҡалар, һəм башҡалар, урысхез мəтенə ялланып, Яуыз Иванға Ҡа ‑зан ны алуда ярдамлашырға ун мең ‑лек татар ғəскəре туплағаннар...

Тыштағы шау‑шыу көсəйə.Ҡушаҡ. Ишетəсеңме, олуғ ханым?Сафагəрəй. Жанжал башлыҡлары

кемнəр?Ҡушаҡ. Үзең белəсең: Булат бəк,


Ҡол шəриф мулла, Мурали бəк, Хо ‑дай ғол уғлан... Лаф ороп, тəхет ҡа шы ‑на үткəрүне дəғүəлилəр...

Сафагəрəй (уйланып). Үткəрегезбер сен.

Ҡолшəриф мулла керə, күкрəгенəҡулдарын ҡаушарып, баш эйепсəлəм бирə.

Ҡолшəриф. Əссəлəмəғəлəйкүм, о л у ғханым!

Сафагəрəй (йөҙөн сыйырып). Вə ғə ‑лəй күм, Ҡолшəриф. Ни йомош? Са ‑рай ҡапҡасын ҡағырға ба тыр чы лыҡиттеңме? Башың икеме əллə?

Ҡолшəриф. Халыҡ ҡаға, олуғ ха ‑ным, нурлы шəһри Ҡазан халҡы. Əхалыҡның башы ике генə түгел — ме ‑ңəр лəгəн!

Сафагəрəй. Үзеңнең башыңны ҡай ‑ғырт – əһле Ислам дип тормамын!Ана уы балтачым «керт!» иттереп тө ‑гəл лəр.

Ҡолшəриф. Алладан ҡурҡ! Бал та ‑ла рыңның йөзө чыйырылыр, тəхетеңтүң кəрелер, олуғ ханым.

Сафагəрəй. Бəдбəхет, жылан тел!Ҡолшəриф. Жыландай телемне

чы ғарып сүлəргə жибəрделəр дə ми ‑не сиңа, олуғ ханым! Биғəйбə, илаһəңен житкерəм.

Сафагəрəй. Сүлə! Əммə телеңнеҡыс ҡа тот!

Ҡолшəриф. Ҡысҡасы шул: төрөксол таны берлəн Ҡырым ханыныңтəр тəлəре арасында, ҡорчаңғы тай ‑дай ҡойроҡ чəнчеп, терт‑терт юр ‑тыуың ны туҡтат. Ханлығыбызны ҡо ‑ро тоучы Ҡырым чирүеңне ҡайтарыпжибəр. Ҡулыңны озон сузма – урыспатшасы берлəн килеш. Аның берлəнсуғышып йəшəү ҡот килтермəйəчəкбезгə. Башҡыртларны үзеңə нығыраҡтарт; ар, чирмеш, чуаш ха лайыҡ ла ‑рының хəленə кер. Шунсыз ханлығыңман дымас, тəхетең жимерелер. һа ‑ман да болай барсаң, бердəн‑бер ва ‑ри сың Үтəмешгəрəйгə ни ҡал ды рыр ‑сың икəн?

Сафагəрəй. И, мескен, кем өчөнкем нең башы ауырта, имеш! Əгəр дəмин урысҡа ҡаршы тормасам, мəчетманараңны да, һəм үзеңнең башыңныда ҡысҡартмаслар дисеңме ни? Бар,жəмəғəт дигəн сарыҡларыңа аңғарт:баш ларын жуймаслары борон бу тəң ‑гəлдəн табан ялтыратсыннар! (Ҡол шə ‑риф сыға.) Ҡушаҡ!

Ҡушаҡ (елтерəп инə). Əү, олуғ ха ‑ным?

Сафагəрəй. Ғəскəргə бойороғом:ба ҡырышҡан бу ике аяҡлы сарыҡ кө ‑төүен типкелəп таратсыннар!

Ҡушаҡ. Ғəскəр юҡ, олуғ ханым.Сафагəрəй. Ə?! Нəрсə?Ҡушаҡ. Ғəскəребез баяғы Ҡол шə ‑

риф муллаға ҡушылып китте. Сарайал дында балталары өйөлөп ятыпҡал ған...

Сафагəрəй (башын тотоп). Ниш ли ‑без?

Гəүһəршат керə.Гəүһəршат. Күрегез, күрəзəлегем

дө рөскə чыға! Яуыз Иван ғəскəре бер ‑лəн Ҡазан өстөнə килə. Быйыл уҡбул маса да, йəренгə баш салачаҡ Ҡа ‑зан халҡы. И, Раббым, хан лы ғы быз ‑ның ғөмөрө ни бары ике йыл ғынаҡал ды... Өф! – тəхетеңнəн оч, гонаһшом лоғо!

Сафагəрəй. Кем үткəрде бу яуызҡот ҡочоно? (һаҡсыларға.) Ай бал та ғыз ‑ны айҡағыз, шаҡшы башын тə гəр лə ‑тегез!

Һаҡсылар. Тəгəрлəтер идек тə ул,ачлыҡтан киселгəнбез, өйдə бала‑чағабыз үлə...

– Айбалтабыз да үтмəс...Балталарын иҙəнгə һалып, Гəү ‑

һəр шат менəн сығып китəлəр.Ҡушаҡ. Күрəзəче яңылышми: Яуыз

Иван, чынлап та, безнең өскə килергəҡүəт жыя...

Сафагəрəй (ырғып тороп). Йəн у заҡ ‑ларыңны ал да дəррəү Арча яғынажил дерегез – хан ғəскəре тупларға!Жə һəт!


Ҡушаҡ сығып йүгерə. Ал быр ға ‑нып торған хан эргəһенə ҡай на ға ‑һы Юныс инə.

Юныс. Был ни хəл, кейəүем, һа ра ‑йыңда һаҡсы юҡ? Сəсе‑башы ял бы ‑раған Гəүһəршат ҡына һине лəғ нəт ‑лəп уҙҙы.

Сафагəрəй. Гəүһəршатмы? Битемəҡара яғып китте, ҡəһəр төшкөрө...

Юныс. Ысынлап та, кейəүем, йө ҙөңаларған. Хандың ханына боҙоҡ бу лыуки лешмəҫ. Ҡош‑ҡорт күҙенə салын ‑ма ҫың элгəре йыуыныуханаңа кер,көҙ гөгə баҡ та баш‑күҙ ал.

Сафагəрəй. Ярар, ҡайнағам, ярар(ке реп китə).

Икенсе ишектəн Булат бəк ба ‑шын һона.

Булат бəк. Олаҡтымы? Тəһəрəталыр ғамы?

Юныс. Эйе.Булат бəк. Тəүəккəллəдек! Хəйерле

сəғəттə, изге ниəттə! («Йылт!» итепйы уыныуханаға инеп китə.)

Юныс. Хəл ҡылдыҡ!Йыуыныуханала дөбөр‑шатор н и ‑

мəлер ауғаны ишетелə, иҙəн ур ‑таһында ҡатып ҡалған ағаһы эр гə ‑һенə Сөйөмбикə инə.

Сөйөмбикə. Абау, ни булды унда,аға йым? Ниҙер гөрһөлдəп ауҙы... Са ‑фа гəрəйем ҡайҙа?

Юныс. Шунда инде, ҡайҙа булһын!Иҫерек бит, һөрлөгөп йығылғандыр.

Сөйөмбикə. Иҫерек? Əле генə ап‑айныҡ ине бит. Уф, йөрəгем... Ар ты ‑нан инəйек!

Юныс. Хан артынан инеп йөрөүяра маҫ. Хəҙер үҙе айҙай балҡып ки ‑леп сығыр, бошонма.

Булат бəк (йыуыныухананан сығып).Бу ни хəл, ханыбыз аяҡ сузған... Йы уы ‑ нып ҡына торғанында жан биргəн...

Сөйөмбикə ҡысҡырып илай, ке ‑ше лəр йүгерешə.

Ҡолшəриф. Жылама, сөйөклө хан ‑бикəм, жылама. Аллаһ Тəғəлəнең хаҡ

тəҡ диредер. Үтəмешгəрəйеңне ханитеп иғлан ҡылырмыз. Ул балиғ бул ‑ған ғача, ханлыҡ берлəн үзең идараҡы лырсың... (Ҡултыҡлап алып сығыпкитə.)

7‑се сəхнə

Сəхнə төбөндə дата: «1551 йыл».Мəскəү батша һарайының тəхетзалы, йəш батша Яуыз Иван ил ‑селəрҙе ҡабул ҡылырға тейеш. Бат ‑ша тəхетенең һул ҡул яғында икекресло (батшаға яҡыныраҡ —Елена шəүлəһе, арыраҡ батшабикəАнастасия ултырырға тейеш); уңҡул яғында бер кресло (мит ро по ‑лит Макарийҙың урыны). Иван үҙеюҡ, төпкө ике ишектəн бер юлыАнастасия һəм Макарий керə,тəхет алдына үтеп, аяғөҫтө иҫəн лə ‑шеп һөйлəшə. Ике янда ла ишек ‑тəр: береһе – оло ишек (илселəринергə), икенсеһе кесерəк — батшаишеге. Ярым ҡараңғылыҡта батшаишегенəн инеп килеүсе мəрхүмəЕле на шəүлəһе күренə, тегелəрҙеңһөйлəшеүен тыңлап тора. Тора‑ба ‑ра, шəүлəлегенəн уҙып, тере лəр сəаралаша башлай. Ике ҡатын əреп ‑лəшкəндə Макарий, тын ҡа лып,ҡулындағы кескəй Инжилына йо ‑мо лоусан.

Макарий. Ҡхым, ҡхым, хəйерлекөн, бөйөк батшабикə.

Анастасия (ҡырыҫ ҡына). Хəйерле.Макарий. Һаулыҡҡайың арыумы,

бө йөк батшабикə, ул‑был ерең ауырт ‑май мы?

Анастасия. Уныһын бөйөк бат шаң ‑дан һораш, атаҡай. Минең ҡайһы ер ‑ҙəремде ауырттырғанын ул белə.

Макарий. Ҡхым, ҡхым... Батша ҡу ‑лы ҡағылған тəн тамуҡта янмаясаҡ.

Анастасия. Ул һин əйткəн тамуҡҡаба рып еткəнсе, быныһында көл бу ‑лыр мын, ахырыһы.

Макарий. Тəүбə‑тəүбə (тирə‑яғынаҡарана).


Анастасия. Атанан күргəн – уҡ юн ‑ған, тиме əле ҡырағай башҡорт Се ‑меон Бекбулатович? Хаҡ əйтə, стер ‑вец, гəр сə поганый булһа ла.

Макарий. Ул инде поганый түгел,мин уны суҡындырҙым.

Анастасия (уйланып.) Иванымдыңшаҡ шы атаһын əйтəм... мəрхүм бө ‑йөк кенəз Василийҙы...

Елена (яҡынлай биреп). Тотондоинде, тотондо ҡайнатаһы менəн ҡай ‑на наһының һөйəктəрен сəйнəргə.

Анастасия. Ҡатындан туймаҫ ай ‑ғыр булған, тинелəр... Никахлыһы өҫ ‑төнəн йөрөп ҡырҡ кəнизəкте быу аҙы ‑тыуы етмəгəн, законлы ҡатыны Со ‑ломония Сабурованы, теге... Макарбы ҙауҙарын ҡыуаламай торған донъяси тендəге монастырға биклəтеп, һа ‑рай кəнтəйе Елена Глинскаяға за ‑конһыҙ рəүештə ҡушылған...

Макарий (үҙ алдына). Тəүбə‑тəүбə!Ке нəз Андрей Курбский был хаҡтадө рөҫ шикəйəтлəй: «И тогда зачалсяны нешний Иоанн наш, и родился, вза конопреступлению и во сла дос ‑трас тию, лютость»... Йəғни ҙə ки ошоИван батшабыҙҙың яуызлығы анашул гонаһлы яралыуынан килə... Ки ‑сер мине, Хоҙай (суҡына).

Елена (ярһып, Анастасияға). Һинүҙең кəнтəй! Ун биш йəше лə тул ма ‑ған Иванымдың дыуамал отороғонайə бешеп сыҡтың!

Анастасия (иғтибар итмəй). Ҡай ‑ным Василийҙы əйтəм. Һылыуҙарҙан‑һы лыу Соломонияны (Елена яғынабар маҡ төртөп) бына кемгə ал маш ‑тыр ғанын күрегеҙ!

Елена. Əрпешйəн! Һин һəпрəнəнни ерем кəм?!

Анастасия. Бот тиһəң – бото, күтти һəң – күте юҡ, тигəндəй, ылғый ҡо ‑рош ҡан ҡолға. Нимəһенə генə ым ‑һынды икəн?

Елена. Хəстрүш! Һинең кеүек тү шə ‑леп кенə ятманым, һəр эшендə ныҡ ‑лы таянысы булдым. Беҙ бөтə Рүсиəер ҙəрен бергə туплау, Мəскəүебеҙҙе

Рүс тең мəркəзе ҡылыу өсөн йəнебеҙҙеаяманыҡ.

Анастасия. Ха‑ха‑ха! 1521 йылдаҠазан дың поганый ханы Сəхибгəрəйме нəн Ҡырым поганыйы Мө хəм мəт ‑гəрəй хан Мəскəүгə дөрөп килгəндəни эшлəнегеҙ? Ҡаланың һəм хал ҡы ‑ның яҙмышын Хоҙайғол исемле по га ‑ный башҡорт менəн суҡынсыҡ ке йə ‑үегеҙ Петрға тапшырып, себендəй ге ‑нə йəнегеҙҙе ҡурсалап, урмандағыбесəн кə бəне аҫтында йəшенеп ят ма ‑ны ғыҙ мы? Рүсиəне Ҡырымға буй һон ‑дорған мəс хəрəле шартнамəгə ҡул ҡу ‑йып, шул поганый Мөхəммəтгəрəйхан ға тоғ ролоҡҡа ант итмəнегеҙме?Һа ра йығыҙ ҙа поганый Мөхəм мəт гə рəйхандың һүрəтен изге иконаға йə нəшҡу йып табынманығыҙмы? Ха‑ха‑ха!

Макарий. Етте‑етте! Улары булдыла үтте, Хоҙайға шөкөр. Икенселəйҡа бат ланмаһын өсөн, поганый баш ‑тар ҙы күберəк киҫергə, тим.

Елена. Киҫте‑е‑ек, киҫте‑е‑ек! Ҡазанер ҙəрен йыл аралаш барып бөл дө ‑рөүҙəн тыш, үҙебеҙҙең аралағы бо ‑ҙоҡ баштарҙы ла мөнтəп бөтөрҙөк.Ке нəз Василий Шемячичты, Берсе‑Бик лəмешевте өйҙəрендə үк тураҡ ‑лап дөмөктөрҙөк. Шуйский, Воро ‑тын ский, Максим Грек, Вассиан Пат ‑ри кеев кеүек баш бирмəүсе баяр ҙар ‑ҙы əҙəм балаһы бармаҫ ерҙəргəһөрҙөк.

Макарий. Эйе... хатта митрополитВарлаамды ла...

Елена. Бөтəһе лə Рүсиəнең бөйөк ‑лө гө, бүленмəҫлеге хаҡына! 1510 йыл ‑да – Псковты, 1513 йылда – Волоцкийтө бəкте, ə 1521 – 22 йылдарҙа Рəзəн,Новгород‑Северский кенəзлектəреняу лап алып, Мəскəүгə ҡуштыҡ. Литвабөйөк кенəзлегенəн Смоленскиҙы йо ‑лоп алдыҡ. Василийымдың ғүмеребуйына өҫтөнəн тимер көбəһе, ба ‑шынан торҡаһы төшмəне, ҡы лы сында сөйгə элгəн сəғəттəре аҙ булды.

Анастасия. Уның ҡарауы, Иваныңҡы лысын һалмайынса менеп ята ла


таң атҡансы эттəй ыҙалап сыға. Ана ‑уы анаһы кеүек, мине лə ҡорошҡанҡол ғаға ҡалдыра инде... Уныһы ғынаетмəгəн, төн сыҡҡансы əллə нисə тап ‑ҡыр, ҡылысын шауҙырлатып, эр гəм ‑дəн төшə лə, анаһынан ҡалған иҫкекрес ло алдында тубыҡланып, аҡыл ‑дан яҙғандай илай‑илай доға ҡылып,ана һының шəүлəһе менəн һөйлəшə.

Елена. Һин үҙең һерелдəк шəүлə!Терелəрҙəн‑тере мин! Ниңə доға ҡыл ‑маһын: атаһынан өс йəшендə генəҡалып, үҙем ҡарап үҫтерҙем. Шуй ‑ский ҙарҙың, Курбскийҙарҙың хө сө тө ‑нəн ниҙəр генə күрмəнек! Нисəмə‑ни ‑сə йылдар буйына бөтөн Рүсиə менəни даралыҡты бына ошо иңдəремəйөк мəнем.

Митрополит. Изгелегең өсөн Хо ‑ҙай үҙе ярлыҡаһын, анаҡай.

Елена. Ҡырым хандары əллə нисəтап ҡыр яндырып үтте Рүсте. Бигерəктə поганый Ҡазан теңкəгə тейҙе өҙ ‑лөк һөҙ. Ниһайəт, уныһын ауыҙ лыҡ ‑лап, поганый Сафагəрəй ханды ҡыу ‑ҙыртып, тəхетенə үҙебеҙҙең Ҡасимҡурсаҡ ханлығынан көтөүсебеҙ Йəн ‑ғə лиҙе ултыртып иркен һулағайныҡ,ике йыл үтер‑үтмəҫтəн үк, Ҡырымяҡ лы поганыйҙар уның башына етеп,Мəс кəүҙең ҡан дошманы Са фа гə рəй ‑ҙе ҡабат хан яһанылар. Ояларын ба ‑рып туҙҙырырға хəл юҡ ине — тештеҡы ҫып түҙергə тура килде. Сөнкишул йылда кенəз Семен Бельский,околь ничий Иван Ляцкийҙар Поль ‑ша ға ҡасып китеп, Сигизмунд ко ‑ролде беҙгə ҡаршы һуғышҡа ҡо торт ‑толар, ул килеп Гомелде алды, Ра до ‑гоштың көлөн күккə осорҙо. Йылоҙай һуғыштан һуң, саҡ солох тө ҙөш ‑кəйнек, отороғо ҡалҡҡан Семен Бель ‑ский тағы төрөк солтанына һатылып,тө рөк‑ҡырым ғəскəре менəн ябырыл ‑ды... (Анастасияға.) Һинең кеүек, атая ғындағы тышауҙай, батшамдың ботараһында уралып ятманым мин.

Анастасия. Аслан кемдəргə ура ‑лыуың ды белəбеҙ...

Елена. Ə бына һин, башҡаларғаурал майынса ла, Иванымды мөрəхə т ‑һен дерə алмайһың. Күрербеҙ, бөтəһеал да əле.

Анастасия. Күрəҙəсеме əллə һин,го наһ шомлоғо ҡəйнəм?

Елена. Үтəлəй күрəм һине. Ха‑ха‑ха!Ана, бер дюжина көн дəш тə ре те ҙелгəн– бөйөк батшабыҙ, ми нең ҡөҙ рəт леулым, береһе артынан икенсе һ е налмаштыра. Никахлыларынан ғынала Анастасия Романовна Захарьина‑Юрь ева, Мария Темрюковна Чер кас ‑ская, Марфа Васильевна Собакинабер‑бер артлы «теге донъя»ға эрəү ə ‑лəр уның аша, ə Анна АлексеевнаКол товская менəн Анна Василь чи ко ‑ва лар монастырға биклəтелгəн. Ахырки леп, уларҙың бөтəһен Кремль һе ‑пе реүсеһенең тол ҡатыны Ва си ли саМелентьева алмаштырған. Ə һинҡайҙа? Хи‑хи‑хи!

Анастасия өндəшмəй, крес ло һы ‑на сүгə.

Макарий. Күрəҙəлек ҡылыу гонаһ,анаҡай!

Елена. Əммə алдыңдағын самалапэш ҡылыу һис тыйылмаған. Хатта по ‑ганый Ҡазанда ла мəшһүр күрəҙəсебар – уларҙың мəрхүм Ибраһим ха ‑нының ҡыҙы, мəрхүм Мө хəммəт əминхандың һеңлеһе Гəүһəршат. Кү ‑рəҙəлəүҙəре бермə‑бер тап килептора. Баяғы хəйерһеҙ утыҙ алтынсыйылда ул, бөтə Ҡазан халайығынашом һалып: «Күрерһегеҙ: теүəл уналты йылдан һуң Ҡазан ханлығы та ‑мам юҡҡа сығасаҡ, Ҡазанды урыҫала саҡ!» – тигəйне. Ə был иһə Хрис ‑тос тыуған йылдан алып тап мең дəбиш йөҙ илле икенсе йылда була ти ‑гəн һүҙ. Минең күрəҙəлəүемə бер мə‑бер тап килə ул. Ҡыҫҡаһы, килəһейыл Иваным Ҡазанды алғас...

Макарий, Анастасия. БирһенХоҙай, бирһен Хоҙай! (Суҡыналар.)

Елена. Эйе, мең дə биш йөҙ иллеикенсе йыл Иваным Ҡазанды алғас,ми нең күрəҙəлегемдең дөрөҫлөгөнəлə инанырһығыҙ бер юлы.


5 «Ағиҙел», №12.

Макарий. Ə шулай ҙа...Елена. Янама, янаһын янғанмын

ин де, ха‑ха‑ха! Бына һиңə лə, ҡартдуң ғыҙға, тамуҡ киҫəүе булаһы ғынаҡал ды.

Макарий (тертлəп). Ауыҙыңдан елал һын, анаҡай. Изге Рүсиəбеҙ йөк ‑мəт кəн бынауы изге тəремде (му йы ‑нын дағы тос алтын тəреһен тотопһелкетə) Хоҙайыбыҙ һыҙған тура юл ‑дан ары май‑талмай илтеү йəшендəəле мин. Шөкөр, быуындарым ҡат ма ‑ған, би лем бəлйерəмəгəн.

Елена. Күрəм, дуғалай бөгөл гəн һең,ə аяҡ‑ҡулың, майланмаған арба кү ‑сəрелəй, шығырлапмы‑шы ғыр л а й...Эй, был ғүмер, күҙ алдымдан ни ‑сəүегеҙ берəм‑берəм эрəүҙе: Вар лаам,Сергей атаҡайҙар һəм... бына ин деһин, атаҡай... Тəрегеҙ, тим, шул ҡə ‑ҙəре ауырмы?

Макарий. Дəүлəтебеҙҙең оло йөгөнйөкмəп барабыҙ, анаҡай. Əммə шуныбаһалау, əжерен ҡайтарыу юҡ...

Елена. Бахырланма, атаҡай. Лит ‑ваға хəрби сəфəрҙəрҙең, Ҡырымғасап ҡындарҙың улъяларынан иң кəт ‑тəһен кем ҡуш услап ҡарманы? —Сир кəү! Былтырғы Ҡазан яуы та ‑быштарының ҡалъяһын да кем һо ‑ғаланып һоғондо? Сиркəү! Ашағанбелмəй; тураған белə, тиҙəр баяғыпоганый башҡорттар.

Макарий. Сиркəүгə ул бишлəтə лəхəлəлдер, анаҡай. Кем изге РүсиəнеКу ликово һуғышына рухландырҙы?Сиркəү! Яуыз Мамайҙы еңеүгə кемкүтəрҙе? Сиркəү! Поганый Ҡазандыал ғанда ла тəре тотоп сиркəү алданбарасаҡ. Изге Константинополь ҡо ‑рам дарын үҙҙəренең поганый кəкреАй ҙары менəн вəхшəтлəгəн ан тих рис ‑тарҙың тоҡомдарының һөйəге өҫ ‑төндə бына ошо (муйынындағы тə ‑реһен тотоп һелкей) изге тəре саф ‑тары рəт‑рəт ҡалҡынасаҡ! (Суҡына.)

Елена (суҡынып). Бирһен Хоҙай,бир һен Хоҙай!

Үҙҙəренең креслоларына ул ты ‑ры шалар.

Елена (ишек яғына ҡарап). Иванымюҡ сы һаман...

Макарий. Батшабыҙҙың эштəрезерə ҡуйы, анаҡай. Үҙең əйтмешлəй,Ҡазанды аласаҡ батша бит. Əле генəки лешлəй абайлап үттем: Царь‑ко ло ‑кол эргəһендə поганый Ҡазан ҡəл ғə ‑һенең ишаратын əтмəлəгəндəр ҙə,шу ның өҫтөнə ғəскəр менəн ябы ‑рылып, шау‑гөр килеп һуғыш уйыныуй найҙар.

Елена. Эй, Хоҙайым, бер аҙ тыйыптор һаңсы шул уйындарын!.. Береһеба шын яра, икенсеһе аяғын, ҡулынҡай мылдырта...

Анастасия. Ҡəлғə башында терета тарҙы ишаратлап, холоптарымдыңөҫ тө‑башы йыртыла, ҡабырғаларыһына...

Макарий (йылмайып). һуғыш һы ‑ныҡ һыҙ булмаҫ. Ағас ҡырҡҡанда та ‑бы оса, тиҙəр бит. Ə бөгөн унда ҡəл ғəба шында ысын‑ысындан казанскийте ре татарҙар тора, һеҙҙең холоптартү гел.

Елена. Абау! Ниндəй тере та тар ‑ҙар? Əллə баяғы Сөйөмбикə ти гə не ‑геҙ ҡаланы килеп баҫтымы?!

Макарий (көлөп). Хафаланма, ана ‑ҡай, Сөйөмбикəнең ҡулы ҡыҫҡарҙыхə ҙер. Ҡазандағы беҙҙең яҡлыларҡыҫ ҡартты. Шул уҡ күрəҙəсе Гəү һəр ‑шат, Бойорған Сəйет һəм баш ҡа лар...Ə Царь‑колокол янындағы ҡур саҡ ҡəл ‑ғə башына əсир төшкəн Ҡазан уғ лан ‑дарын баҫтырҙыҡ, Ҡырымдан я ң ы ханһорарға китеп бар ған да рында тотол ‑ған дар... Таяҡ тығып бол ғат ҡан йы ‑лан ояһы хəҙер Ҡазан. Кем де ханитер гə тип, анаһы — улын, ата һы ҡы ‑ҙын белмəй бер‑береһен са ғыша.

Елена. Ҡазан халҡы борон‑бо рон ‑дан бушбоғаҙлыҡ ҡылыусан, бер‑бе ‑ре һенə яла яғыусан ине шул.

Макарий. Сөйөмбикəгə лə улар та ‑баҡ‑табаҡ бысраҡ ауҙаралар икəн.


Сө йөмбикə үҙенең йəнуҙағы Ҡушаҡме нəн уйнаш ҡыла, Ҡушаҡҡа ҡатынбул маҡсы, уның менəн берлəшеп, улыҮтəмешгəрəйҙе үлтермəксе, тип ғəй ‑бəтлəйҙəр, ти. Сөйөмбикəнең ф а р ‑ мандарын кирегə һаплайҙар икəн. Əбыл беҙгə мас ҡына: олуғ бат ша быҙИван Дүртенсе ғали йə нəп тə ре хəҙер,фор саттан оҫта файҙаланып, Ҡа занҡар шыһында изге сиркəүле Зөйəҡəл ғəһен ҡороу, ғəскəр туплауғəмендə...

Елена (суҡынып). Хоҙайым, хəйер ‑ле гə булһын инде...

Анастасия. Əйтəм бит, ҡылысын даһалмай, тип...

Оло ишек артында шау‑шоу, олуғбатша Ивандың тауышы: «Адашев,илселəрҙе елтерəт!» – «Хəҙер, олуғбат ша ғали йəнəптəре!» Иванатлығып килеп инə, билендə — ҡы ‑лысы. Анастасия, Макарий урын ‑дарынан торалар, Елена ҡуҙ ғал ‑май.

Иван (йүгереп килеп тəүҙə Еленаның,шунан һуң Анастасияның ҡулын үбə).Иҫəн меһең, анаҡай. Иҫəнмеһең, кə ‑лəш кəй. (Макарийҙың ҡулындағы тə ‑рене үрелеп ялай.) Хуш килдең, изгеата ҡай. (Тəхетенə ултыра.)

Елена. Оҙаҡланың, көттөрҙөң...Иван. Анаҡай, ҡылығым ҡаты бул ‑

ды.Макарий. Ҡылысың үттеме һуң,

хе‑хе‑хе...Иван. Татар муйынынамы? һе! Өсө ‑

һө нөң башын аяҡ аҫтарына бынаошо лай (елкəһенə ҡул төйҙəһен һелтəпкүр һəтə) – керт! – кəбеҫтə кү сə нелəйау ҙа рҙым. Баш лыҡ та ры ныҡы тə ‑гəрмəстəй тəгəрлəне!

Елена. Хоҙайым, кисер го наһ та ры ‑быҙ ҙы! Балаҡай, атаҡайың ундай уҡтүгел ине...

Иван. Һе! Атаҡайым Ҡазанды лаал маған шул. Һеҙ, ярай, икегеҙ тиңтеге донъяға эрəүҙегеҙ ҙə ҡотолдоғоҙ,ə мин алты йыл буйына Ҡазан ҡур ‑

ҡы нысы аҫтында яуыз опекундарымҡу лында интектем...

Макарий. Əммə бирешмəнең – ҡо ‑ростай сынығып өлгөрҙөң, олуғ бат ‑ша ғали йəнəптəре.

Иван. Əлбиттə! Андрей Шуй ский ‑ҙың башын киҫтерттем, əш нəлəренəҙəм аяғы баҫмаған яҡтарға олаҡ ‑тырттым. Хоҙайға шөкөр, ҡорос ҡы ‑лысым ҡулда. Теңкəгə тейгəн по га ‑ный Ҡазандың да, Ҡырымдың да ба ‑шына етəсəкмен!

Елена. Яҙа һелтəнеп ҡуйма бер үк,балаҡай...

Анастасия. Əйтəм бит...Макарий (бүлдереп). Ə мин əйтəм,

Хо ҙайыбыҙҙың изге сəғəте һуҡты!Икенсе изге Византияның ан тих рис ‑тарҙан ҡон алыу ҡылысын олуғ бат ‑шабыҙ Иван Дүртенсе ғали йə нəп ‑тəре ҡулына Христос үҙе тотторҙо!Из ге ҡылыс!

Иван (ҡулын, алдатҡыс нəмə суҡ лан ‑дыртҡандай, юғары тəңгəлдə һелкеп).Һəм ҡалъя, изге атаҡай, һəм ҡалъя!Ошо көндə йөҙəрлəгəн татар бəге,мул лалары, поганый Ҡазандарынанҡасып килеп, минең усымды ялай.Ҡазан муйынына ҡылысымды ти ҙе ‑рəк сабыуымды һорай. Шанлы ғəс ‑кəрем менəн барып Ҡазанды алы ‑шырға ант итə. Табынымдан ҡалғанваҡ‑төйəк ҡалъяға ана шулай һатыпта алам мин ул канальяларҙы!

Анастасия. Өйөр‑өйөр килеп һа ‑ты лалар шул. Намыҫтары юҡ икəнмөр тəттəрҙең.

Иван. Бото һуҡыр тин ул поганыйна мыҫының! (Ишек яғына.) Кенəз ПетрСеребряный, килтер əле поганый яр ‑лыҡтарын!

Фолианттар тотоп талмас ПетрСеребряный керə, Иван тəхете һəмМакарий креслоһы араһына баҫа.

Петр. Тыңлайым, олуғ батша ғалийə нəптəре.

Иван. Талмаслап уҡып ташла əле


5*

ба я ғы бəғзе бер һайланма урын да ‑рын.

Петр. Баш өҫтө, олуғ батша ғалийə нəп тəре. Бына Ҡазан мосол ман да ‑рының Бойорған Сəйетенең, йəғниүҙе беҙҙең изге атаҡай митрополитМа карий дəрəжəһендəге дин баш лы ‑ғының һəм йəнə Илсыман бəк, Ғаб ‑дул ла Бахши тигəн ил тотҡаларыныңбө йөк батшабыҙға ярлығы. Уҡыйым:«Ха ныбыҙ Сафагəрəйҙе алып ташларөсөн ғəскəреңде ебəрһəң, Ҡазан ҡап ‑ҡа ларын асып ҡуйырбыҙ... Əммəкəрəк‑яраҡтарыбыҙға аҡсабыҙ юҡ.Илсең аша беҙгə көмөш тəңкəлəребəреүеңде бик үтенеп һорайбыҙ...»

Иван (ҡул һелтəп). Сафагəрəйҙəредөмөктө инде, баҡыры ла ярап ятыр.

Петр. Башҡорттарҙың Нуғай тигəнБəлəкəй урҙаһынан, Йософ кенəздеңулы Ғəли мырҙанан: «һинең хаҡыңаҠырым өҫтөнə яу йөрөнөм... Миңəкеш тун ебəрһəң ине...»

Иван. Һыуыр тун да еткəн.Петр. Ə бына ҙур урҙанан – Ис мə ‑

ғил кенəздең үҙенəн: «Беҙгə яу булғанҠа занды тар‑мар ҡылабыҙ, һин дə яусап һаң ине... Мин һинəн ҡара төлкөбүрек телəйем...»

Иван. Быныһына бүрек янына тунда ҡушып бирегеҙ.

Петр. Белекбулат тигəндəре: «Һи ‑нең өсөн Ҡазан менəн һу ғыштым...Аҫ тун менəн ҡорос көбə кəрəк ине...»

Иван. Ҡырым үлəкһəлəренəн һал ‑ды рып алған тутыҡ көбəлəрҙең бе ре ‑һен ебəрегеҙ.

Петр. Арыҫлан уғландың ярлығы:«Ҡазан һеҙгə яу булған кеүек, беҙгə лəяу. Мин хəҙерендə Ҡазанды яуларғабара мын... Миңə алтын ялатылғанҡы лыс, һыуһар тун, балыҡ теше, рол ‑дуға ебəрһəң ине...»

Иван (ҡул һелтəп). Ярар, етəр. Асҡор һаҡтары тулмаҫ. Ə шулай ҙа ҡат ‑ҡан‑ҡотҡан киҫəктəрҙе ырғыта то ‑рорға кəрəк.

Елена. Өргəн һəр эткə ҡалъя ыр ғы ‑та башлаһаң, атаҡайыңдың утыҙ йылбу йына бөртөклəп йыйған ҡаҙнаһыла етмəйəсəк.

Макарий. Эйе, бөйөк батшам.Эйел гəн башты ҡылыс сапмай, ти һə ‑лəр ҙə, ул эйелгəн баш‑по га ный ҙар ‑ҙың тора‑бара баш күтəреүҙəре лə их ‑тимал. Дəһшəтле Мамай яуҙарынонотмайыҡ.

Елена. Атаҡай Макарий хаҡ əйтə.Заманында Рүсиəгə баш эйеп килгəнпоганый башҡорт Олуғ Мөхəммəттигəндəре аҙаҡ Ҡазанды бина ҡылдыла ҡан дошманыбыҙға əйлəнде.

Иван. Уның ҡарауы, ҡазанлыларшул Олуғ Мөхəммəт хандың бүлəреИл һам ханды беҙгə башы‑тояғы, нə ‑ҫел‑нəсəбе менəн Иуданың утыҙ кө ‑мөш тəңкəһе хаҡына һатып ебəр гəн ‑дəр... Ə хəҙергелəре уғата ҡом һо ҙо ‑раҡ: үҙ ҡорһаҡтарын күпəйтеү ха ‑ҡына, ханды ғына түгел, бөтə хан лыҡ ‑ты ла һатырға əҙерҙəр...

Петр. Олуғ батша ғали йəнəптəре,əгəр рөхсəт ҡылһағыҙ, ошо урындамин фəҡирегеҙ ҙə ҡыҫылырға баҙнатитəм: «Татар – атаһын һатар» тигəнмə ҡəл йөрөй Ҡазандың үҙендə үк...

Иван. Афарин, кенəз, афарин!Адашев Алексей инə.Адашев (баш эйеп). Олуғ батша ғали

йə нəптəре, Ҡазандан, башҡорттоңҘур һəм Бəлəкəй урҙаларынан ил се ‑лəр килеп етте, керергə сират то ра ‑лар.

Иван. Ҙур урҙанан башлат.Адашев. Баш өҫтө, олуғ батша ғали

йəнəптəре (сығып китə).Оло ишек асылып, Адашевтың

иғ ланы яңғырай: «Ҙур урҙа кенəзеИс мəғилдəн илселəр – Байтирəкбей менəн Тимер уғлан!” Илселəртə хеттəге Иван ҡаршыһына килеп,итə ғəтле баш эйə.

Байтирəк. Көн‑Өфө ерҙəренең бат ‑ша һы...


Тимер (элеп алып). Эбер‑Себер ер ҙə ‑ренең батшаһы...

Икеһе бер ауаздан. ...һəм бөтə Ҙурурҙаның яҡты көнəсəһе Исмəғил ке ‑нəз дəн Мəскəүҙең һəм бөтə Əрə ‑сəйҙең мəртəбəле олуғ батшаһы Иванғали йəнəптəренə һəм бөтə Əрəсəйха лайыҡтарына бөтə башҡорт ха ла ‑йыҡтары исеменəн ҡоростай иҫəн‑аман лыҡ, бөтмəҫ‑төкəнмəҫ бəхет‑бə ‑рəкəт, илегеҙгə именлек, уңышлы эш ‑тəр телəген еткереп, игелекле үҙ ҡу ‑лығыҙға Исмəғил кенəздең ярлығынтапшырабыҙ. (Иван өндəшмəй ала лаэр гəһендəге Петрға бирə.)

Байтирəк. Исмəғил кенəз, бынантыш, телдəн еткерергə лə бойорҙо:үҙе геҙ белəһегеҙ, башҡорт иле бо рон ‑дан уҡ урыҫ иленə таяныс һəм дуҫбулырға тырышты. Башҡорт илеурыҫ иленə тоҫҡалыусы татар‑монголяу ҙарына ла кəртə һəм ҡалҡан булды.Ошо көндəрҙə лə башҡорт иле көн сы ‑ғыштан темеҫкенеүсе манжур һəмҡытай баҫҡынсыларын, аҙғын ҡаҙаҡур ҙаларын урыҫ иленə үткəрмəй тот ‑ҡар лап тора. Əммə беҙҙең ике арағаэрен лəткес шырау булып ҡаҙалған,башҡорт‑урыҫ дуҫлығына зыян кил ‑тер гəн фетнəлəр ояһы Ҡазан бар.Олуғ кенəз үҙенең шанлы эштəрендəбы на шул хаҡта уйланһын ине, тинебө йөк Исмəғил кенəз (Иван башынһелкеп ризалығын белдерə.)

Тимер. Исмəғил кенəз һинең менəних лас дуҫлығының билдəһе итеп һəмғəс кəреңдең иң төп ихтыяждарын ҡə ‑нəғəт лəндермəккə ҡулдан килгəнсəөлөш керетəйем тип беҙҙең менəнбер гə илебеҙҙең оло сауҙа каруанын –дүрт мең дə ете йөҙ һатыусыһын юл ‑ландырҙы. Улар əле Коломнала кө ‑төп тора.

Иван. Хуп! Тауарҙарығыҙ ниндəй?Байтирəк. Əйтəйек, һыбайлы ғəс ‑

кə регеҙгə кəрəкле илле мең баш яҡ ‑шы ат бар.

Иван, Елена, Макарий бер‑бере ‑һе нə ҡəнəғəт ҡарашалар, Анас та ‑сия уйға сумып ултыра.

Иван. Афарин, башҡорттарым! Ке ‑нəз, бер ыңғай мыйыҡҡа урайыҡ: Ис ‑мə ғил дуҫымдың был ярлығында ни ‑ҙəр бар?

Петр (өҙөк‑өҙөк иншалай). «Ҡазанми ңə йыл һайын ҡырҡ мең алтын,йөҙ батман бал, туғыҙ аҫыл тун яһағытү лəп тора. Шуға ла ҡарамаҫтан, ике ‑беҙҙең араһындағы эренлəткес шы ‑рау ҙы алып ташлар өсөн, һинең ме ‑нəн бергəлəшеп яу сабырға əҙермен...Ми нең изге хыялым – Ҡазандың һи ‑ңə, һинең Ҡазанға баҫҡынлыҡтарынтуҡ татып, ҡитғала ысын тыныслыҡ,дуҫлыҡ мөхите тыуҙырыу. Ул саҡ беҙ ‑ҙең икебеҙҙең сауҙа каруандары юлыһеҙ ҙең аша Литвағаса, беҙҙең ашаҠы тайғаса имен һуҙылыр ине...»

Макарий. Ысынлап та, изге хыял.Елена. Башҡорттар үҙҙəре үк əйт ‑

меш лəй: «Илəнмəгəн‑һуҡмаған –ҡай ным, һиңə киндер ыштан»ға оҡ ‑шай шул...

Тимер. Бергəлəшеп һуғайыҡ: буй ‑лы ғын – беҙ, арҡауын һеҙ.

Көлөшəлəр.Иван. Əйткəндəй, беҙ белгəн «ну ‑

ғай» урҙалары булып та, ниңə үҙе геҙ ‑ҙе «башҡорттар» тип атайһығыҙ?

Байтирəк. Сөнки беҙҙең дөйөм ха ‑лыҡ – башҡорттар, ə əлеге ике ур ҙа ныла нигеҙлəүсе бабаларыбыҙ – баш ‑ҡорт тоң Үҫəргəн ырыуы...

Тимер. Эйе. Яҙыҡ динле боронғоүҫəр гəндəр бүре‑эткə та бын ған лыҡ ‑тан, Сыңғыҙ хан яуындағы ил ба ҫар та ‑тар‑монголдар уларҙы «нуғай» йəғ ни,улар теленсə, «эт» тип атағандар...

Байтирəк. Шуны көллө тирə‑яҡ ҡə ‑үем дəр ҡабул ҡылып, көллөбөҙгə Ну ‑ғай урҙаһы исемен йəбештергəндəр...

Тимер. Һеҙ урыҫтарҙың лə ҡəп лə ‑үен сə, алман‑ҡармандар ҙа немец,


йəғ ни «телһеҙ» булып йөрөгəн ке үек...Башҡорттарҙан башҡа, бөтəһе лə

хахылдап көлə.Иван. Ҡəҙерле башҡорттарым, Ис ‑

мə ғил дуҫыма ярлыҡ яҙып өл гөрт кəн ‑се, ҡунаҡһарайҙа ҡунағым булып то ‑роғоҙ.

Байтирəк, Тимер. Рəхмəт! Баш өҫ ‑тө, тəҡсир! (Икенсе ишектəн сығалар.)

Оло ишек асыла, Адашевтың ауа ‑зы: «Бəлəкəй урҙа кенəзе Йософтанил селəр – Байһуңғар бей менəнҮҫəр гəн уғлан!» Илселəр инə, ба я ‑ғы лай итəғəтле сəлəмлəп туҡтала.

Үҫəргəн. Аҡтүбə һəм Һарайсыҡерҙəренең батшаһы...

Байһуңғар. Һəм Əстерхан ер ҙə ре ‑нең батшаһы...

Икеһе бер ауаздан: ...һəм бөтəБəлəкəй урҙаның яҡты көнəсəһе Йо ‑соф кенəздəн Мəскəүҙең һəм бөтəƏрə сəйҙең мəртəбəле олуғ кенəзе һəмбатшаһы Иван ғали йəнəптəренə һəмбөтə Əрəсəй халайыҡтарына бөтəбаш ҡорт халайыҡтары исеменəн тап‑таштай сəлəмəтлек, урғылып сыҡҡаншишмəлəй бүҫкəрмəҫ ырыҫ‑бəхет, илименлеге, бəрəкəтле хəрəкəттəр те лə ‑ген еткереп, Йософ кенəздең ошо яр ‑лы ғын игелекле үҙ ҡулыңа тап шы ра ‑быҙ. (Иван ярлыҡты ала ла Петрғатоттора.)

Үҫəргəн. Заманында һинең мөх тə ‑рəм атаң олуғ кенəз ғали йəнəптəренəуның литва һуғышында оло хеҙ мəт тəркүрһəткəн, олуғ кенəз Ва си лий ға лийəнəптəренəн яҫауыл дə рə жə һен ал ‑ ған Ябынсы Яҫауылдың улы бу ла мынһəм һин ғали йəнəптəренə лə ата йымһымаҡ уҡ хеҙмəт итергə əҙер мен!

Иван. Рəхмəт, рəхмəт. Инде килепми нең менəн бергə Ҡазанды алыш ‑һаң, полковник та булырһың. Шун ‑дай данлы атайың ҡайҙа хəҙер? Үҙе ‑нең Ҡасанҡый‑Сала ҡасабаһында аҡһаҡаллы бей булып ғүмер һөрəме?

Үҫəргəн. Ҡазан ҡалаһына яу башыбу лып китте ул. Унда уны Япанча бəктип белəлəр.

Иван. Йəл, йəл... Ҡазанға китеүе,тим... Атайыңа сəлəм əйт: беҙҙең яҡҡасыҡ һын һəм, шанлы атаҡайыма тоғ рохеҙмəт иткəне кеүек, миңə лə хеҙ мəтитһен. Ҡуш усы тулы алтын да кө ‑ мөш, ауыҙ‑мороно бал да май бу лыр.

Үҫəргəн. Баш өҫтө, əйтермен.Байһуңғар. Ə мин – һин олуғ бат ‑

ша ғали йəнəптəренə итəғəтле һəмиз ге уйлы Əстерхандың Ямғырсы ханулы мын. Белəһең, ханлығыбыҙ һинолуғ батша ғали йəнəптəренең те лəк ‑тəшлеһе Йософ кенəз урҙаһы менəнбер лектə. Əммə Төркиə солтаны Сө ‑лəй мəн, һəммəбеҙҙе үҙ ҡулы аҫтынаҡар маларға яҫҡанып, өҫтөбөҙгə Ҡы р ‑ы м сиреүен һөстөрə, илебеҙгə үлем,бəлə‑ҡаза килтерə...

Иван. Һин əйткəн ул Төркиə – Рү ‑сиə нең дə ҡан дошманы. Бергəлəгəн –яу ҡайтарған, тигəндəй, бер төптəнэш йөрөтһəк, Төркиəнəн дə үс алыр ‑быҙ, иншалла.

Үҫəргəн. Беҙҙең Бəлəкəй урҙа, үҙеңбе лəһең, Бохара менəн уңышлы сауҙаитə. Əммə беҙҙең Əрəсəйгə сы ға рыр ‑ҙай аҫыл малдарыбыҙ ҙа мул: өйөр‑өйөр йылҡы, көтөү‑көтөү һарыҡ,ҡаҡ лаған һəм тоҙлаған батша ба лы ‑ғы, Яйыҡ йылғабыҙ башында йы уыпалынған алтын ҡомо... Илдəребеҙ бə ‑рə кəтенə ике‑ара хеҙмəттəшлекте үҫ ‑те рергə ниəтлəп, көнəсəбеҙ Йософ ке ‑ нəз һынамаҡҡа беҙҙең менəн кесекаруан юлландырҙы, унда ике йөҙ һа ‑тыусы, өс мең баш яҡшы ат, байтаҡал тын ҡомо бар.

Елена. Бəрəкалла, бəрəкалла! Ал ‑тын ҡомона ла эйə табылыр.

Байһуңғар. Лəкин, ғəфү итегеҙ,Дон буйында боҫоп ятмыш ка зак та ‑ры ғыҙ шашынды. Юлбаҫарлыҡ ҡы ‑лып, каруандарыбыҙҙы талайҙар.

Үҫəргəн. Эйе шул. Беҙҙең өсөн


Мəскəү юлы – яу юлына əүерелде.Ҡы рым татарҙарының, Ҡазан татар ‑ҙа ры ның йөҙəтеүе етмəгəн, индекилеп урыҫ казактары ла кереште.

Иван. Казактарыбыҙҙы ауыҙ лыҡ ‑лар быҙ. Ə Ҡырымдың да, Ҡазандыңда татарҙарын бергəлəшеп дөмөк төр ‑һəк, шəп булыр.

Үҫəргəн. Быйыл да шул Дон бөгə ‑лен дə каруаныбыҙҙы талағандар, ке ‑ше лəребеҙҙе ҡырғандар. Тере ҡал ған ‑дары хəҙер һинең ҡулда икəнлегенишет тек. Йософ кенəзебеҙ шул хаҡтала ярлығында ентекле яҙған, əммəтел дəн дə иҫкəртергə лə мəртəбəлеяуа быңды үҙ ҡолаҡтарыбыҙ менəнише теп ҡайтырға ҡушты.

Иван (Петрға əйлəнеп ҡарап). Кенəз,мəғ лүм итсе беҙгə Йософ дуҫымдыңалтын һүҙҙəрен.

Петр (урыны‑урыны менəн тəр же мə ‑лəй). «Минең дуҫым олуғ батшаИванға Йософ кенəздəн сəлəм ебəреп,һүҙем шул: Ҡазан бəктəре бынанэлек Сафагəрəй ханды ҡыуалап, һи ‑нең атаң Василий кенəздəн Шəйех ғə ‑ли хандың туғаны булған Йəнғəлиханды Ҡазанға хан итеп алғайнылар,Ҡа зандың яҡшы кешелəрен беҙгəебə реп, беҙҙең илə яҡынлашыуҙыүтен гəйнелəр. Тəңренең тəҡдире бу ‑йын са, Йəнғəли ханға үҙебеҙҙең ҡы ‑ҙыбыҙ Сөйөмбикəне биреп, ҡоҙа бу ‑лыш ҡайныҡ. Сафагəрəй хан Ҡа зан ‑дан ҡасҡас, Булат бəк, йорт исе менəнуға ярлыҡ ебəреп, уны Ҡазанға ҡай ‑тарҙы. Һинең дуҫың беҙҙең кейəүебеҙбулған Йəнғəлиҙе үл тер ҙе лəр; минеңҡыҙымды Сафагəрəйгə бир ҙелəр.Сафагəрəй беренсе мəр тə бə Ҡазанғакилгəн сағында уның ме нəн бергə нибары утыҙ кеше генə килгəйне. Шу ‑нан һуң нисəмə йылдар үткəс, əллəни саҡлы ялпы‑яланғас Ҡырым си ‑реүен саҡырып килтерҙе. Ҡазан ды ‑ҡыларҙы төрлөсə ҡыҫа башланы.Ҡазан кешелəре унан шул тиклем

ҡы ҫынҡылыҡ күреүгə сыҙай ал ма ‑йын са, икенсе тапҡыр ҡыуаланыларуны... Əммə лəкин өсөнсө тапҡыр уныҠырымдан саҡырып алып тəхеткə ул ‑тырттылар... Көтмəгəндə уның үле ‑мен ишеттек... Хəҙерендə беҙҙең һиңəтоғро һүҙебеҙ шул: килəсəктə һинеңилə дуҫ булһаҡ ине. Шəйехғəли хан ‑дың туғаны Йəнғəли илə яҡын лаш ‑ҡайныҡ. Лəкин уға Алланың ошон ‑дай асы яҙмышы иреште. Бына хə ҙе ‑рендə беҙ һинең тоғро дуҫың Шə йех ‑ғəли илə дуҫлыҡта һəм яҡынлыҡтабу лаһыбыҙ һəм дə уға үҙебеҙҙең ҡы ‑ҙы быҙҙы бирəһебеҙ килə...

Быйыл беҙҙең кешелəребеҙ Мəс кəү ‑гə һатыу итергə барғайнылар. Ҡайт ‑ҡан саҡтарында Тында тороусы һеҙ ‑ҙең казак һəм сəврүктəрегеҙ ябы ры ‑лып, уларҙың ҡайһыларын ҡырып,аҡ саларын талағандар, ҡайһыларынто топ һиңə илткəндəр. Һинең яндате ре булған беҙҙең кешелəребеҙ, төр ‑көм башында Ҡорат Толобай, Бу ран ‑сы, Йəнсура, Байкилде, Намаҙ, Көн ‑тыу ған, Хафиз булдығы хəлдə, ун беркеше. Бына мин ошо кешелəрҙе сап ‑ҡыныбыҙ Байһуңғар илə бергə ебə ‑реүегеҙ хаҡында һиңə баш ора мын...Ми нең өс йөҙ мең яуым бар. Һигеҙулым бүленеп, быларҙың һəр бере һе ‑нең унар мең яуҙары бар. Шулар һисбер ваҡыт һинең кешелəрең өҫтөнəбар ғандары юҡ»...

Иван (тамаҡ ҡырып). Ҡһыммм, аң ‑лашылды... Əйтелгəн кешелəрҙең ба ‑рыһы ла иҫəн‑һау, туранан‑тура ми ‑нең ҡарамағымда. Баштарынан бербөр төк сəстəрен дə төшөртмəй, үҙегеҙме нəн ҡайтарып ебəрербеҙ. Ка руаны ‑ғыҙ ҙы талаған һəм яуызлыҡ ҡылғанка зак һəм сəврүктəрҙең кəрəгенə би ‑рер беҙ. Хөрмəтле илселəр, əйтерегеҙбөт төмө?

Үҫəргəн. Олуғ батша ғали йəнəп тə ‑ре, кисерегеҙ, бер генə һорауым бар.

Иван. Йə, тыңлайым.


Үҫəргəн. Көнəсəбеҙ Йософ кенəзяр лығында һаналмыш кешелəребеҙараһында Бəкəтəр ҡалаһы азаматы –яҡын туғаным Йəнсура ла бар икəн.Шу ның терелеген үҙ күҙҙəрем менəнкүрергə ине, əгəр ҙə мөмкин булһа...

Иван (оло ишек яғына). Керет һен ‑дəр, əйтегеҙ! (Үҫəргəнгə ҡарап.) ДонданМəс кəүгəсə ҡаңғырып килеп еткəнсе,аза матығыҙ шаҡтай таушалған, əл ‑бит тə...

Елена. Үҙегеҙ үк əйтмешлəй, юлаҙа бы – гүр ғазабы бит...

Петр. Əммə эсендə йəне бар – шап‑шаҡ тай.

Йəнсураны алып керəлəр. Йəн су ‑ра аптырап ҡарап тора ла Үҫəр гəн ‑де ҡосаҡлай.

Йəнсура. Һаумы, ағайым! Һинеңяҡ ты йөҙөңдө лə күрер көнөм барикəн!

Иван. Туғандарҙың бəхетле ми нут ‑тары! Ҡунаҡһарайға ҡайтығыҙ, туй ‑ған сы һөйлəшегеҙ.

Үҫəргəн, Байһуңғар, Йəнсура (берауаз дан). Аллабыҙҙың ҙур рəхмəтеяуһын һиңə, олуғ батша ғали йə нəп ‑тəре! (Гөрлəшеп сығып китəлəр.)

Макарий. Вəт басурмандар, уларҙала кешелек хисе бар икəн!

Иван. Шуға күрə лə əйтəм бит:ҡалъя һоғондороу ҙа яҙыҡ түгел.

Елена. Ай‑һай, еткерə алыр һың ‑мы?

Иван (ҡылысын һура биреп, кире ты ‑ға). Етмəгəненə ҡылысым етə минең!

Оло ишектəн Адашевтың та уы ‑шы: «Поганый Ҡазан илселəреҠол шəриф мулла менəн төмəнлекЙəн барис Растов, Хоҙайғол уғланме нəн Мурали бəктəр олуғ батшағали йəнəптəренең итек саңдарынялап баш орорға килгəндəр, үт кə ‑рер гəме?” Ултырҙаштар бер‑бе ре ‑һе нə мəғəнəле ҡараша.

Иван. Инһендəр!Əйтелгəн дүрт илсе, йүгереп ки ‑

леп, шыңшып илай‑илай, Ивандыңкəк ре башлы ҡыҙыл итеге осонабаш ора.

Иван. Ҡалҡытығыҙ серек кү сəн дə ‑ре геҙҙе, тыңлайым.

Дүртеһе лə тубыҡлана, дүртеһелə һүҙ башларға тырыша, буталыш.

Иван. Берəмлəп һəм сиратлашыпһайрағыҙ.

Ҡолшəриф. Бөтөн Рүсиəнең олуғпадишасы, олуғ кенəзе булған мəр хə ‑мəт ле Иван Васильевич! Ҡазан жи реАл лаһныҡы, шулай уҡ син олуғ ке ‑нəз неке; без исə Аллаһның, шулай уҡсинең ҡолларыңмыз; син, падиша һы ‑мыз, безнең турада, шулай уҡ барчаҠазан жире турасында ҡайғыртып,без гə падишаһ бирсəң һəм дə ки лə ‑чəктə безгə ничек булырға кирəк лек ‑не аңғартсаң иде!.. (Ивандың аяҡ осонасəсəп йығыла.)

Йəнбарис (ялғап). Башларында Хо ‑дай ғол уғлан һəм Мурали бəк булғанхəл дə, бөтөн Ҡазан йорто, мул ла ‑лары, сəйетлəре, шəйехлəре, шəйех ‑за дə лəре, муллазадəлəре, имамлары,хажилары, хафизлары, бəклəре, уғ ‑лан лары, мырзалары... (Ивандың аяҡосона сəсəп йығыла.)

Хоҙайғол (ялғап). Эчкелəре һəмтыш ҡылары, йорттағы һəм йортноңты шындағы казаклары, шулай уҡчуаш, чирмеш, муҡшы, тархан, ми ‑шəр лəре вə бөтөн Ҡазан жире...(Ивандың аяҡ осона сəсəп йығыла.)

Мурали (ялғап). Син олуғ па ди шаһ ‑ның аларны бағышлауың ны, алар ғабулған ачуыңны бөтөрөүеңне, Ҡа ‑занға хан итеп үзеңнең дусың Шə ‑йехғəлине жибəрүеңне, Үтə меш гə рəйханны исə, анасы Сөймбикə берлəнбер гə, үз яныңа Мəскəүгə ал дыр туың ‑ны үтенəлəр... (Ивандың аяҡ осона сəсəпйығыла.)

Иван. Тимəк, Үтəмешгəрəй ха ны ‑ғыҙ ҙы һəм Сөйөмбикəне минең ҡулғабашкөллəй тапшыраһығыҙ?


Дүртеһе бергə. Бирəбез! Аяҡ‑ҡул ‑ларын бəйлəп килтереп салабыз!(Ҡабат йығылалар. Дүртеһе тиң башҡал ҡытмай тик ята, тынлыҡ.)

Иван. Əллə мəрткə киттелəр инде...Адашев, төрт осаларына!

Адашев, елтерəп килеп, аяғы ме ‑нəн дүртеһенə лə төртə лə кире ки тə.

Ҡолшəриф, Йəнбарис, Хоҙайғол,Му рали (берҙəм баш кəшкəйтеп, ту ‑быҡ ланып, бер ауаздан ослайҙар.) Олуғ ‑лардан олуғ падишаһымыз, без ҡол ‑ларыңны рəхимле ярлыҡасаң иде,баш ороп, без шул хаҡта табынабыз!(Ила шып, Ивандың аяҡ осона йы ғы ла ‑лар.)

Иван. Тороғоҙ, иң бəхетле ҡол да ‑рым булырһығыҙ. Мəскəү мəрхəмəтекиң — ярлыҡау алырһығыҙ. Һеҙҙеңке үектəргə Рүсиə еренең уртаһынанАй мəсетле Ҡасим ханлығын да ҡо ‑роп биргəнбеҙ. Барығыҙ, ҡайта һа ‑лып вəғəҙəгеҙҙе үтəгеҙ. Үҙегеҙ һорағанШə йехғəли ханды бирермен һеҙгə ханитеп!

Дүртеһе (бер ауаздан). Мəрхəмəтлепа дишаһымыз, сезнең өчөн чəчебезберлəн жир сеперергə əзербез! (Эйе ‑лə‑бөгөлə сығып китəлəр.)

Иван ырғып тора, иҙəн уртаһынабаҫа. Башҡалар ҙа торалар.

Иван (ҡанға буялып ҡыҙарған ҡы лы ‑сын ҡындан һурып сығарып, юғары кү ‑тəреп айҡай). Ур‑ра! Ҡазан минеке хə ‑ҙер! Ханлығын да, хандарын да башы‑то яғы менəн миңə һаттылар! Волганыаша сығам да поганый Ҡазанды ал ма ‑йын са ҡайтмайым!

Шаршау.

ӨСӨНСӨ ШАРШАУ

1‑се сəхнə

Сəхнə төбөндə дата: «1551 йыл».Ҡа зан хан һарайының тə хет ха на ‑һы. Яҡшы кейендерелгəн, алтын

таж кейгəн дүрт йəшлек хан Үтə ‑мешгəрəй тəхетендə уйнап ултыра,янындағы креслола — əсəһе, хан ‑лыҡ идарасыһы Сөйөмбикə, тү бə ‑һен дə алтын башлыҡ.

Үтəмешгəрəй. Əсəкəйем, тыштауй нағым килə.

Сөйөмбикə. Сабыр ит, ҡо лон саҡ ‑ҡынам. Хан кешегə көйһөҙлəнергəяра май. Ханлығыбыҙҙың бер килкеэш тəрен бөтөргəс, баҡсала икəү лə ‑шеп уйнарбыҙ.

Үтəмешгəрəй. Ниндəй эш, бабай ‑ҙар ҙың баштарын ҡыҫҡартыумы?

Сөйөмбикə. Көфөр һүҙ һөйлəмə,улым. Хандың эше – баш ҡыҫҡартыутү гел, ə баш һандарын арттырыу, илменəн идара ҡылыу.

Үтəмешгəрəй. Ошо тəхеттə атайымбахыр ултырғанда кешелəрҙең баш ‑та рын ҡыҫҡартҡан, тамаҡтарын кө ‑мөш ҡойоп бөтəштергəн, тиҙəр битһуң. Ҡушаҡ абыйым əйтə.

Сөйөмбикə. Атайың иҫке хан ине, əһин яңы хан булдың. Яңы хандың ҡы ‑лығы ла яңыса. Һəр нəмəлə тəртип бу ‑лырға тейеш. Тəртип тупһанан баш ‑лана: бына атайың заманындағы ай ‑бал талы əзмəүерҙəр ҙə, ингəн берəү ‑ҙең ҡотон осортоп, икеһе ике яғыңдаһе рəйеп тормай хəҙер. Тəхет ҡотон,ҡур ҡыу түгел, һоҡланыу бəрəкəтлəйул.

Үтəмешгəрəй. Һоҡланыу тигəнеңкем ул, эргəңдə гел уралған Ҡушаҡабый мы?

Сөйөмбикə (көлөп.) Эй ҡо лон са ‑ғым, миңə түгел, хан эргəһенə керəбит ул, хан əмерен алырға.

Үтəмешгəрəй. Хан кем ул?Сөйөмбикə. Һин үҙең, үҙең,

ҡолонсағым. Башыңа алтын тажкейеп, хан булып ултыраһың да!

Үтəмешгəрəй. Хан ни тиһə лə,əмере үтəлəме?

Сөйөмбикə. Һис һүҙһеҙ, еренə ет ‑ке реп үтəлə.


Үтəмешгəрəй. Алайһа, Ҡушаҡ ми ‑ңə хəҙер үк бер ус өрөк, бер ус Əс тер ‑хан сəтлəүеге килтерһен.

Сөйөмбикə. Баш өҫтө, олуғ ханым.Ҡу шаҡ!

Ҡушаҡ (елтерəп инə). Əү, хан би ‑кəм?

Сөйөмбикə. Һине ханбикəң түгел,ə олуғ хан үҙе саҡырта.

Ҡушаҡ (Үтəмешгəрəйгə баш эйеп).Тың лим, олуғ ханым.

Үтəмешгəрəй. Хəҙер үк миңə бер усөрөк, бер ус сəтлəүек!

Ҡушаҡ. Йəғни... йəғни мəсəлəн?Сөйөмбикə. Хан əмере ҡыҫҡа: кисə

Бо хара каруаны килтергəн емеш тəр ‑ҙең сифатын үҙе тикшереп бел ге һекилə.

Үтəмешгəрəй. Бер аяғың бында,икен сеһе тегендə булһын!

Ҡушаҡ. Баш өстө, олуғ ханым! (Ел ‑те рəп сығып китə).

Үтəмешгəрəй. Күҙ асып йомғансыкилтереп еткермəһə, Ҡушағыңдыңба шын киҫерменме икəн? Əллə та ма ‑ғына көмөш кенə ҡойорғамы? Их,ҡыҙғанам бит əле шуны...

Тулы тоҡтар йөкмəгəн ике əз мəү ‑ер ҙе эйəртеп, Ҡушаҡ инə. То ҡ тар ‑ҙы тəхеттең ике янына ҡуялар.

Ҡушаҡ. Рəхим итə күр, олуғ ханым.Бере сендə – өрөк, икенчесендə – чəт ‑лə үек. Иң сифатлы, лəззəтле.

Үтəмешгəрəй (һəр тоҡтан берəр усалып, кеҫəлəренə сумыра.) Ҡалай күп!Ни сек ашап бөтөрəйем бер үҙем? Əй ‑ҙəгеҙ, күмəклəшеп мөнйөйөк!

Килтереүселəр пырхылдашыпкөлə.

Сөйөмбикə. Ханыбыҙ тикшер мəк ‑кə өлгөлəр алды. Ҡалғандарын ҡаҙ на ‑ға кире илтегеҙ.

Əзмəүерҙəр тоҡтарҙы йөкмəп сы ‑ғып китə.

Ҡушаҡ. Тыңлим, тағын да ни бо йо ‑роҡлар бар, олуғ ханым?

Сөйөмбикə. Күҙгə төшкəн дегəнəкбул ды был урыҫтың Зөйə ҡəлғəһе.Ни сек көл ҡылырға шуны!.. Шым сы ‑лар ебəрелдеме? Мəғлүмəт алын ды ‑мы?

Ҡушаҡ. Алынды. Яуыз Иван Шə ‑йех ғəли ханны шул Зөйəгə беркеткəн,ки лəчəктə Ҡазан ханы ҡылырға...

Үтəмешгəрəй (Ҡушаҡҡа сəтлəүекатып.) Һəй, мəмəй ауыҙ! Ҡазан ханы– мин, мин!

Ҡушаҡ. Һич сүзсез, һич сүзсез синүзең, олуғ ханым! (Сөйөмбикəгə.) Ата ‑ҡай ың Йософ кенəз дə килешкəн шу ‑ның берлəн. Шəйехғəлине Ҡазан тə ‑хе тенə менгереп, сине аның хатыныҡыл маҡҡа димлəгəн... Килəсе йылЯуыз Иван Ҡазанны алачаҡ, ди...

Сөйөмбикə. Ҡара ниəтен өҙөргə!Ҡушаҡ. Һич шиксез!Сөйөмбикə. Рəсəй менəн ки ле шер ‑

гə лə дуҫлашып йəшəргə телəйбеҙ, ти ‑гəн ярлығым Мəскəүгə ирешкəнме?Ул тарафтан ни хəбəр?

Ҡушаҡ. Ярлығың тапшырылған,əм мə аннан жавап юҡ. Шунысы аныҡмəғ лүм: Яуыз Иван килəсе йыл яз ба ‑шын нан уҡ Ҡазан өстөнə ҡузғалырғажый ына...

Сөйөмбикə. Атаҡайымдан ғəскəрһо рап сапҡынсы ебəргəйнем...

Ҡушаҡ. Ғəскəр юҡ. Фəҡəт башҡыртазаматлары килə — Чулман суын к и ч ‑кəннəр. Жанчура дигəн башлыҡ ла ‑рын нан хəбəр бар.

Сөйөмбикə (һиҫкəнеп). Ə?! Йəн су ‑ра?

Ҡушаҡ. Эйе, Жансура. Нигə, та ны ‑шың идеме əллə, ханбикəм?

Сөйөмбикə. Ə... юҡ... Бала сағымдашун дай малай бар ине... Һағауыл дар ‑ҙы ныҡ иҫкəрт: тотҡарлыҡһыҙ үт кəр ‑һендəр Ҡазанға.

Ҡушаҡ. Баш өстө, ханбикəм.Сөйөмбикə. Иншалла. Зөйə ҡəл ғə ‑

һен алырға, урыҫ тамырын төбөнəнки ҫергə кəрəк. Илде ҡорал лан ды ры ‑ғыҙ.


Ҡушаҡ. Илне?! Ҡазна сай — сөңгөса тып алырлыҡ та аҡча юҡ.

Сөйөмбикə. Уф... Үтəмешгəрəйембəлиғ булғансы тип йыйған алтынтəң кəлəрем бар ине, алығыҙ.

Ҡушаҡ. Анысы андый да ул, монаҡəлғə диуарларыбыз жимерек...

Сөйөмбикə. Һиплəгеҙ. Йəҙрə яу ‑ҙыр тырға туптарҙы теҙеп ҡуйығыҙ.

Ҡушаҡ. Их, ханым вə ханбикəм,ала рын ҡайдан алиҡ соң?

Сөйөмбикə. Был ни тигəн һүҙ?!Ҡа зан хан лығының суйын туптары,ба ҡыр туптары етерлек.

Ҡушаҡ. Житəрлек иде дə ул... Бəк ‑лə рең вə уғланнарың ул тупларныурысҡа сатып эчкəн!

Сөйөмбикə (урынынан ҡалҡынып,əсе неп). Ə?! Уф, йөрəгем! (Йығыла баш ‑лай, уны Ҡушаҡ килеп ҡосаҡлап ала.)

Үтəмешгəрəй (ырғып тороп). Əсə кə ‑йем, тəхетең дə, алтын тажың да кə рəк ‑ мəй! Был алтын таж тигəндəре бикауыр! (Башындағы тажды атып бə рə.)

Ҡушаҡ. Ханбикəм, ҡəдерлем, йө рə ‑геңə алма инде барсын да! Барысы дауңалыр!

Тышта – дөбөрлəү. Ишек шарт ‑лап асыла, Гəүһəршаттың əсе та уы ‑шы: «Айбалталы мəхлүҡлəр, тот ‑ҡар ламағыз мине, ханға əйтəсесүзем бар! Күрəзəчелек ҡылдым –ба рығыз да сатлыҡжан! Үтəмеш гə ‑р əй илə аның анасы СөйөмбикəнеЯу ы з Иванға сатҡансығыз!

Гəүһəршат (сəсе‑башы туҙғыған хəлдəатлығып керə, Сөйөмбикəне ҡо саҡ лапторған Ҡушаҡты күреп, күҙен яманаҡайта). Жəмəғə‑ə‑əт, ни кү рəм?!. Кө ‑пə‑көндөз тəхетханада, ха ны бызныңкү зе алдында, зина ҡылып ята лар! Үзкүзлəрем берлəн күрдем: Сө йөмбикəберлəн Ҡушаҡ уйнаш ҡыла!

Тышта шау‑шыу, тауыштар:– Уйнашчыларны тотоғоз! Таш о р о п

үлтерегез!

– Юҡ! Сөйөмбикə берлəн Үтə меш гə ‑рəйне Иванға тотоп бирергə! Ҡу шаҡ ‑ ның жанын жəһəннəмгə очо р о р ға!

Ҡушаҡ сығып ҡаса. Сөйөмбикə,улын ҡосаҡлап, тəхеткə əүшəрелə.

Сөйөмбикə (илап). И, Илаһым, кү ‑рə һелəрем бар икəн... Ниңə тыуҙымбыл донъяға?!. Ниңə килдем ҡоҙ ғон ‑дар ояһына?!.

Үтəмешгəрəй (сарылдап илай). Əсə ‑кə йем, илама...

Сөйөмбикə. Ҡушаҡ!Бөкөрəйеп бөткəн Əбей инə.Əбей. Əү, ни булды, балаҡайым?Сөйөмбикə. Үҙемдең форсатым ю ҡ ,

ҡолонсағымды алып сыҡ та баҡ са лауйната тор.

Əбей баланы етəклəп сыға. Баш ‑тан‑аяҡ ҡораллы Йəнсура инə.

Йəнсура. Əссəлəмəғəлəйкүм, олуғҮтə мешгəрəй хан! Аһ, тəхете бушикəн дə... Хəйерле көн, ханбикə Сө ‑йөм бикə!

Сөйөмбикə (албырғанып). Уй, кемдекү рəм? Йəнсурам... Һинме был?!

Йəнсура. Мин, мин, Сөйөмбикəһылыуым! (Ҡосаҡларға итə, лəкин Сө ‑йөмбикə этəрə.) Оло афəттəргə та ры ‑уың ды ишеткəс, ете ер, ете һыу ашаосоп килеп еттем.

Сөйөмбикə. Осоп барып ҡаршы алаалманым, ҡанаттарым ҡананы... Уф...Атайым ғəскəр ебəрҙеме, ебə рə ме ?

Йəнсура. Атайың Ҙур урҙаға, Исмə ‑ғил кенəз ҡаршына, барып ҡайт ҡай ‑ны... Ике урҙа берлəшеп, йөҙ егермемең ғəскəр менəн урыҫ өҫтөнə дө ‑рөргə өгөтлəгəс, Исмəғил кенəз яманитеп ажғырған. «Артыңды уйлап эшҡыл! Яуыз Иванға яу асһаҡ, үлек тə ре ‑беҙҙе күмергə кəфенлек тə ет мəҫ!» –тип кире бороп ҡайтарған... Шунанһуң мин, үҙемдең иң ышаныслы аза ‑мат тарымды йыйып, һине алып ҡай ‑тырға тип атлыҡтым. Төкөр был Ҡа ‑за нына – ҡоҙғондар ояһына! Йəмле


Яйыҡ буйҙарың, Һаҡмар буйҙарыңһа ғынып‑зарығып көтə һине. Əүəл ге ‑лəй, илебеҙҙең былбылы булып иңюғары талпынырһың, Үтəмеш гə ‑рəйең де лə хур итмəбеҙ. Егет ҡоронакер гəс, Аллаһ бойорһа, Сура ола ‑тайы кеүек, дер‑һелкетеп Ҡазандыалып бирербеҙ, тəхетен ҡай та рыр ‑быҙ... Остоҡ, былбылым! Ҡазан ар ‑тында ҡарурманда азаматтарым кө тə!

Сөймбикə. Эй, Йəнсурам, Йəн ‑сурам! Əле лə элеккелəй – егет килешикəн һең. Ə күпме һыуҙар аҡты, ел ‑дəр иҫте... Сəстəребеҙгə сал да ҡунабаш ланы...

Йəнсура. Ə һин һаман был был ‑һың, йөрəгемə ҡунып һайраған аҫылҡошһоң, Сөйөмбикəм... (Ҡосорға итə.)

Сөймбикə (этəреп). Юҡ, ярамай...Аҡ ҡан һыуҙар ҙа, елдəр ҙə киреҡайтмаҫ... Хан анаһы, ил менəн идараҡы лыусы мин, Йəнсураҡайым... Үтə ‑меш гəрəйемдең тəхетен бəхетле ҡы ‑лырға бурыслымын!

Йəнсура. Ҡылайыҡ һуң!Сөйөмбикə. Ханлығыбыҙға урыҫ‑

ҡан дошман янай – миңə ғəскəр, ғəс ‑кəр кəрəк, Йəнсурам! Азаматтарыңдыкил тер, Йəнсура батыр! Ҡушаҡба тыр менəн ҡушарлап ҡуш ҡанатымбу лырһығыҙ. (Ишек яғына.) Кем унда,Ҡу шаҡты саҡырығыҙ!

Əбей инə.Əбей. Балаҡайым, Ҡушаҡ батыр

юҡ инде... Фетнəселəрҙəн өркөп, үҙе ‑нең Ҡырым сиреүен алып ҡасты.

Сөйөмбикə. Эй, Раббым, ҡанатымҡа йырылды...

Йəнсура. Мин бер үҙем ҡуш ҡа ‑натың булырмын. Əйҙə, остоҡ!

Сөйөмбикə. Юҡ! Үтəмешгəрəй ханкит һə, Ҡазан ханлығы бөтə. Таш яуһала, беҙ бында ҡалырға тейеш.

Йəнсура. Алайһа, азаматтарымдыкил терəм, фетнəселəрҙең йəндəренйə һəннəмгə осорам!

Сөйөмбикə (турайып). Килтер!Йəнсура ашығып сығып китə. Сө ‑

йөм бикə, йөрəкһеп, ишекле‑түрлейө рөй.

Сөйөмбикə. Йəнсурам ҡалай үҙ ‑гəр гəн, сырайына һыр ҡунған... Хə ‑йер, үҙем дə шулаймындыр... Икебеҙике ер ситендə... Йəшлегебеҙ киҫелде,гөл сəскəлəй ҡороно... (Йырлай. Мо ға ‑йын, Сəлих Сəйҙəшев көйө.)

Йəмле Яйыҡ буйҙарындаҠалды баллы таң ғынам.Йəнем һөймəҫ сит илдəрҙəСитлектəрҙə ҡаңғырам.

Аҡҡош инем йəйлəүҙəрҙə,Шоңҡар инем ҡышлауҙа.Ҡанаттарым ҡайырылды,Аяҡ‑ҡулым тышауҙа.

Атаҡайым аҙаштырҙы,Һатты ғəзиз башымды.Алтын ситлек ҡыҫаһындаАғыҙамын йəшемде.

Аҡ яулыҡ, зəңгəр шəл,Үтə ғүмерем бигерəк жəл.Баҙарҙарҙа һатыла торғанМалдар кеүек беҙҙең хəл...

Ишек төбөндə шау‑шыу, башы‑кү ҙе аларғандарҙың бер төркөмөтə хетханаға бəреп керə. Ара ла рын ‑да – ғауғалы Мурали һəм Хоҙайғол,Ҡол шəриф, Петр Серебряный.

Мурали. Ханбикə, выжт! Ида ра лы ‑ғың тамам!

Хоҙайғол. Ҡайда Үтəмешгəрəйең?Əбей. Бында, алып инеп килəм бит.

(Үтə мешгəрəйҙе етəклəп керетə.)Мурали. Сөйөмбикə, Үтə меш гə р ə й,

тыңлағыз. Шушы мəл дəн башлап сезхан да, идарачы да тү гел. Тəхетхананыябабыз. Ҡазан хал ҡы сезнең икегезнедə мəрхəмəтле олуғ патшамыз ИванВасильевичка тап шырырға ҡарарҡылды.


Ҡолшəриф. Шəйехғəли хан ҡу йы ‑нына керəсең, яңадан ханбикə бу ла ‑сың!

Хоҙайғол. Көш‑ш‑ш Мəскəүгə!Петр. Эйе, мəрхəмəтле патшамыз

Иван Васильевичның фарманы бу ‑йын ча, сезне алырға килдем.

Сөйөмбикə. Аһ!.. (Үкһеп‑буҫлығыпйы ғыла, уны күтəреп торғоҙалар ҙа, икеяғынан ҡултыҡлап, ишеккə ыңғай ла та ‑лар. Үтəмешгəрəй сарылдап илай, уға һа ‑рай ҡатын‑ҡыҙҙары ҡушыла.)

Əбей. Йəмəғəт, сеү! Шым ҡалығыҙ!Ханбикəгеҙ сеңлəп хушлаша!

Тауыштар:– Ни ди? Чеңли, диме?– Ни икəн ул чеңлəү? Безнең та тар ‑

да юҡ ласа ул?Ҡолшəриф. Һəй, хəсислəр, шуны

да белмисезме? Башҡыртның ҡай ғы ‑лы жырауы ласа ул сеңлəү!

Сəхнə шым ҡала, Сөйөмбикəсеңлəй.

Сөйөмбикə.Эй, Хоҙайым! Осорһаңсы ошондаƏсəм телен белгəн осҡор ҡошоңдо!Осһон ине ул ҡош атам‑инəмə,Ҡыҙҙарының хəсрəткəйен һөйлəргə...

Хоҙай орһон Шəйехғəли яһилды –Бысаҡһыҙ ҙа телгелəне йəнемде!Төшһөн уға лəғнəтем! һəм – бəддоғаМине һатып ебəргəн ҡазандарға!..Петр (күҙ йəштəрен һөртөп һамаҡ ‑

лай).Шомланмасы, бер үк, ханбикə һылыу!Иламасы нескə талдай һығылып!Илтмəйбеҙ бит һине мəсхəрəлəргə –Мəскəү үҙе көтə һине һағынып!

Бөйөк хөрмəт ҡаҙанырһың Урыҫта –Ултырырһың һарайҙың иң түрендə!Ҡолдарыңа бойороусы булырһың,Булғаныңдай ошо Ҡазан ерендə.

Йəш егеттəр – хан улдары күп беҙҙə –Кейəү һайлап алыу һинең иректə.

Һинең кеүек гүзəл гөл бит иң яуызБатшаның да таш бəғерен иретə...Сөйөмбикə (алтын башлығын атып

бəрə).Сафагəрəй, хужам, һөйөклө ханым!Өҙөлөп һөйгəн һылыу ханбикəңде күр!Мал хəлендə əйҙəлə ул... Эй, ханым,Ҡол булғансы, алһын ине мине гүр!

Улың менəн бергə беҙҙе илтəлəрЫтырғаныс телле урыҫ иленə...Эй, бəғерем, беҙҙе һатҡан ҠазандыңУрыҫ ене һуҡһын биртек биленə!

Ҡарышырлыҡ хəлем инде ҡалманы,Ҡазаныңды фетнə уты ялманы...

Аһ, бəғерем! һөйөклө ханым минең!Асы сеңлəүемə ҡолаҡ һалһаңсы,Тəрəн лəхетеңде миңə асһаңсы,Мəңгелеккə ҡуйыныңа алһаңсы!..

2‑се сəхнə

Сəхнə түңəрəге əкрен генə əй лə ‑нə. Иң алдан – Петр, уның артынан– ике ҡатындың ҡултыҡлап оҙа ты ‑уын дағы Сөйөмбикə, ə иң арт танмыҡ ты ир‑егет Үтəмешгəрəйҙе кү ‑тə реп бара.

Петр (туҡталып). Ханбикəм, соңғытап ҡыр Ҡазаныңа күз салың, ҡай ғың ‑ны түгеп ҡалың.

Сəхнə – əйлəнеүҙəн, кешелəр ат ‑лауҙан туҡтай: алыҫта асылған па но ‑рамаға теклəйҙəр. Унда – мəсет ма ‑наралары сурайған Ҡазан ҡа ла һы.

Сөйөмбикə.Хəсрəтемде илап кемгə түгəйем?Улымамы – гонаһһыҙ сабыйыма?Атамамы? – Ул Яйыҡ аръяғында!Һөйлəйемме ант боҙған ҡазандарға,Сабый ханын дошманға һатҡандарға?..Лəғнəт яуһын, лəғнəт шаҡшы ҡалаға! –Тик шул телəк булыр минəн Аллаға!..


Ҡазан, Ҡазан! Туҡталды һиндə аҙан!Шулдыр инде башыңа етер ҡазаң!..Ҡуҡырайтып манаралар теҙмəһен,Ханың тажы ауғанын да һиҙмəйһең!Биғəйни, һин — етем ҡалған

тол ҡатын...Сəсен йолҡоп илар хəлдə дəүлəтең...Аһ!.. – ҡушылып сеңлə миңə, гүр‑ҡала, –Шанлы көндəреңде инде үрт ала!..

Петр. Да‑а‑а... Шəһри Ҡазанныңкөннəре санаулы ҡалды...

Ҡала өҫтөн, ысынлап та үрт ал ‑ған дай, ҡанһыу‑ҡыҙыл шəүлə то ‑малай. Сəхнə түңəрəге хəрəкəткəки леп əйлəнə, кешелəр баяғы ат ‑лау ҙарын дауамлай.

Шаршау.

ЭПИЛОГ

Салланған мыйығын, ҡаштарын,сəсен ап‑аҡ бəҫ ҡаплаған кенəзПетр Серебряный буш офоҡҡа ба ‑ғып тора.

Петр. Сөйөмбикəнең асы ҡарғышытөш тө – мəғрур Ҡазан ҡалаһы тар‑мар ҡылынды. Ҡазан ханлығы ер йө ‑ҙөнəн юйылды. Күрəҙəсе Гəү һəр шат ‑тың күрəҙəлəүе көнө‑йылынаса теп‑теүəл тап килде. Бəндəлəргə ғибрəтбул һын ине был...

Ут һүнə.

Шаршау.

12 июль, 2004 йыл.


Авторҙан. Уҡыусыларға тəҡдимителгəн был əҫəр (“Сөйөмбикə һылыу”)түбəндəге сығанаҡтарҙан аҙыҡланыпяҙылды:

1. Татар тарихы китапханəсе. ҺадиАтласи. Себер тарихы. Сөенбикə.Ҡазан ханлығы. Ҡазан, Татарстан китапнəшриəте. – 1993.

2. Сказание о царстве Казанском. М.,1959.

3. Казанская история. М. – Л., 1954.4. И. К. Кирилов. Цветущее состояние

всероссийского государства. Изд.“Наука”, М., 1977.

5. Алтон С. Доннелли. ЗавоеваниеБаш кирии Россией 1552 – 1740. Стра ни ‑цы истории империализма. Уфа, 1995.

6. Əхмəтзəки Вəлиди Туған. Баш ҡорт ‑тар ҙың тарихы. Төрк һəм татар тарихы.Өфө, “Китап”, 1994.

7. Чокан Валиханов. Избранные про ‑из ведения. Изд. “Наука” – Главная ре ‑дакция восточной литературы. М., 1986.

8. Шəжəрəлəр: “Үҫəргəн тəүəрихе”(Үҫəргəн батшалар шəжəрəһе) һəм“Родословная таблица потомства кн.Исмагила в Орде Больших Но гаев” һ.б.

9. Сəғит Мираҫ. Башҡорт тарихынабер ҡараш. “Ватандаш” журналы,1996/1 – 3; 1997/1 – 3.

10. Академия наук СССР – Институтистории СССР. Сибирское отделениеАН СССР – Институт истории, филоло‑гии и философии. Полное собрание рус‑ских летописей, том тридцать шес той.Сибирские летописи, часть 1 – г р у п паЕси повской летописи. М., “Наука”,1987.

11. Посольские книги по связям Рос ‑сии с Ногайской Ордой (1551 – 1561 гг.).Ка зань, Татарское книжное издатель‑ство, 2006.

12. И.В. Зайцев. Астраханское хан‑ство. М., Изд. Фирма “Восточнаялитера тура” РАН, 2004.

Земфира СƏХИПОВА

РобағиҙарАуыҙ асып һүҙ əйтергə ҡыйманым,Кеше хəтерен һаҡлар өсөн тыуғанмын.Бар михнəттəрҙе эсемə йыйғанмын,Йыйғандарҙан робағиҙар ҡойғанмын.

***Тура əйтеп, кешелəрҙəн һүгелəм,Тура əйтеп, ҡан йəшемə түгелəм.Əйтмəй ҡалһам, йоҡоларымдан яҙам,Бер хатаға юл ҡуйҙым, тип үкенəм.

***Урамдарҙан үтəм, һүтəм йомғаҡ,Йомғағына уйҙар уралған:Ата улды белмəй, инə – ҡыҙҙы.Ниңə донъя шулай боларған?

***Ике заттың ҡушылыуы – ғəҙəти хəл.Пар күгəрсендəр шикелле иң тəүге мəл.Тик йыш ҡына – ниҙə икəн мəсьəлə –Пар күгəрсендəр кəкүккə əйлəнə?

***Тормош булғас, була бары: алды – арты.Урталыҡта баҫып тороу аптыратты.Артын хурлап, алдын күрə белмəгəндəр,Хəбəр һөйлəп, халыҡты тик албырғатты.

Журнал уҡыусылар ижады

Земфира Сәхипова (1940) Көйөргәҙе районы Ермолаевка ауылында тыуған. Стәр ле �тамаҡ педагогия институтын тамамлай. Мәскәүҙәге Милли мәктәптәр институтыаспирантураһында уҡып, кандидатлыҡ диссертацияһын яҡлағандан һуң, шунда эшкә ҡала.Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған уҡытыусыһы, «Салауат Юлаев» орденыкавалеры, бихисап дәреслектәр һәм методик ҡулланмалар, балалар өсөн ике китап ав то �ры. Мәскәүҙә йәшәй, Рәсәй Мәғариф һәм фән министрлығының Федераль белем үҫтереүинститутында эшләй.

***Аттан күсеп, машинаға ултырҙыҡ,Беҙгə лə килде бəхет, тип ҡупырҙыҡ.Бензин хаҡы ат хаҡына əйлəнгəс,Тимер атты саҡ‑саҡ һатып ҡотолдоҡ.

***Намыҫ нимə? Намыҫ бит ул –хозурлыҡ,Намыҫлы тип танылыу – ҙур ғорурлыҡ.Намыҫһыҙҙың күҙе – төҫһөҙ быяла,Түгел хатта тəҙрəгə ҡуйырлыҡ.

***Хəтерем юҡ, тип һуңғы ваҡыт зарланам,Төш ашаһам, иртəгеһен онотам.Тик ни ғəжəп: бала сағым, балтырғанХəтеремдəн алыҫ китмəй бер тотам?

***Ояттан үлем көслө, тип йəшəлгəн.«Яңы тормош» ҡапыл һуҡты бəкəлдəн:Оятһыҙлыҡ көслө хəҙер үлемдəн,Уныһына ла инде яйлап күнелгəн.

***Метроларға төшһəм, иҫем китəЙəштəрҙең ҡылығына:Ул ҡосошоу, ул үбешеү –Ҡарайым ҡырын ғына.Улар өсөн миңə оят (Һанамайҙар сүпкə лə) –Был ғибрəтте нисек əлеЭскалатор күтəрə?

***Түҙемлегə күп элəгə һынауҙар.Түҙемлене əле һаман һынайҙар:Арттырһалар пенсионерҙың аҡсаһын,Һəммə яҡтан ҡыҫыу яғын ҡарайҙар.

***Ҡартайҙым, тип үкенмəгеҙ:Ҡартлыҡ – фəһем, таяныс.Ҡартлыҡ килмəй һəр кемгə лə,Шуныһы бит аяныс.

144 Журнал уҡыусылар ижады

Зөфәр САБИРЙӘНОВ

Ҡоштоң пар ҡанаттарыМəңге бергə татар, башҡорт – Ҡоштоң пар ҡанаттары.Ҡəрҙəш итте беҙҙе дуҫлыҡ,Яттарға ҡаратманы.Туғанлашып матур йəшəү –Башҡорт, татар йолаһы.Əйтерһең дə, бер əсəнеңБеҙ игеҙəк балаһы.Ҡунаҡ булып бер‑беребеҙгə Йыраҡ түгел бараһы.Ут күршегə кергəн кеүекБеҙҙең һуҡмаҡ араһы.Татар, башҡорт һəр саҡ бергə:Сəждəгə ятҡанда ла,Килгəн яуҙы кире ҡағып,Йорт‑илгə ҡайтҡанда ла.Берҙəмлекте утлы көрəшЮлдарында һынаныҡ.Ғəрəсəттəр кискəндə лəҺығылманыҡ, һынманыҡ.Ҡоштарҙың пар ҡанаттарынДауылдар ҡайырмаһын.Яҙмыш һынауҙары беҙҙеДуҫлыҡтан айырмаһын.

Йəйғорҙарҙа ҡара төҫтəр юҡБыл донъяла күпме төҫтəр балҡый,Күҙ алдымда ағы‑ҡараһы...Кемдəр əйтер: аҡ төҫ – аҡ бəхеткə,Ə ҡараһы – күңел яраһы.Күрəсəкте төҫтəр билдəлəмəй,Ҡараһы ла миңə килешкəн.Билəүемə ҡəҙəр ҡара булған,

Журнал уҡыусылар ижады 145

Зөфәр Сабирйәнов (1935) Балтас районының Иҫке Балтас ауылынан. Хәр би авиацияучи лищеһын һәм ситтән тороп Башҡорт дәүләт университетын тамамлай. Мат бу ғат �ты үҫтереүҙәге хеҙмәттәре өсөн «Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙ мәт �кәре», «Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙ мәт кә р е » исемдәренәла йыҡ була. Өфөлә йәшәй.

Сабый сағым кеүек бер иштəн.Ярай əле, ҡалған ҡара көнгəƏсəйемдең ҡара икмəге.Бер телемен ун ҡабымға бүлеп,Кемгə генə хəйер итмəнем.Һуғыш осоро сабыйҙарын белəм:Ҡара гүргə китте итəктəн.Аҙмы бөгөн иҫəн ҡалғандарынҠара яҙмыш йөрөтə етəклəп.Төҫтəрҙе мин иртə айырғанмын,Ҡаралары таныш бишектəн.Һарыуҙарым ҡайнай, аҡ‑ҡараныАйырмаған нотоҡ ишетһəм.Бел һин, кешем, ҡара күңел менəнЙəшəүе лə – күңел яраһы.Изге ҡиблаң гел яҡтыға булһа,Уңала ул яҙмыш яраһы.Ер‑күгемдə ғəжəп бер мөғжизə: Йəйғоромда ҡара төҫтəр юҡ.Иман нуры кеүек илаһи ул,Ҡаралтырҙай уны көстəр юҡ.Нур‑ҡөҙрəттəн яратылған донъям,Нурҙан башҡа булмай яҡтылыҡ.Мин уларға мəңге табынырмын,Яҡты нурҙа йөҙөм аҡлығы.

Кил һинКүңелемə һəр саҡ ниҙер етмəй:Моңһоуланам көҙөн ҡоштар китһə;Селлəлəрҙə ҡойон ямғыр көтəм,Йəйге сыуаҡ танһыҡ, ҡыштар етһə:Күңелемə һəр саҡ ниҙер етмəй.Хафаланам, инештəрем кипһə,Сəскəлəрҙе өтһə зəһəр ҡырау,Бəғремдəн əсе елдəр үтһə.Ниҙер етмəй миңə. Төнгө күктəАй ҙа яңғыҙ,Тоям һағыштарын.


Яңғыҙлыҡтың, белəм, булмай наҙы.Һағыш тулы йөрəк ҡағыштарым.Ниҙер етмəй кеүек. И, мөхəббəт,Кил һин миңə нурлы яҙым булып.Ғүмерлеккə ҡал һин йөрəгемдəМəңге балҡыр һөйөү тажым булып.И, мөхəббəт, кил һин наҙым булып.

Кеше булмышыЙəй селлəлə һағынабыҙҠыштың һалҡынын.Ҡартлыҡ килһə, юҡһынабыҙЙəшлек ялҡынын.Таң һарылһа, айлы кистеИхлас көтəбеҙ.Түргə уҙһаҡ, аҡ тəхеткəӨмөт итəбеҙ.Белмəй микəн əллə кешеХəлəл өлөшөн?Йəшəһə лə алтын тауҙа,Көтə көмөшөн.Ҡомһоҙлоҡта изгелек юҡ – Тəүбəһеҙ заман.Иман нурын һирпей барыИзге уҙаман.Хəлəллектə бəхет табыу – Кеше булмышы.Насип булған яҙмыштарҙанЮҡтыр уҙмышы.

Журнал уҡыусылар ижады 147

Фəрит ЯҠШЫҒОЛОВ

Рухи көсөмКем инде һин, кем инде:Йырҙарың моңло‑зарлы.Һөйгəн йəрһеҙ ҙə ҡалғанһың,Йорт‑ҡураларың ярлы!

Əммə рухым имгəнмəгəн – Ул үҙе бөтмəҫ байлыҡ.Донъя малы – дуңғыҙ ҡаны – Белмəй əйтмəгəн халыҡ!

Килəсəгем шуға яҡты,Шуның менəн мин көслө.Шуға, тимен, миңə бер кемҠуялмаясаҡ “өслө”.

Аҡты ҡаранан айырам,Күңелем саф – аҡ төҫлө.Килер заман: бының өсөнҠуярҙыр миңə “бишле”.


Һағындыра тыуған яғым,Благоварым яҡтары.Ялан аяҡлы үттелəр Һиндə бала саҡтарым.

Һарайлы, Балышлы йылғам,Благоварым яҡтары.Һуңғы ҡыңғырау моңондаҠалды үҫмер саҡтарым.

Беренсегə ғашиҡ булдым –Благоварым яҡтары.

Һөйөү уттарында яндым –Мөхəббəт усаҡтары.

Ҡəҙерле лə, тəмлерəк тəБлаговарым икмəге.Байрамдарҙа ҡунаҡ итəҠыҙҙар тауы итəге.

Благоварым, тыуған яғым,Һинһеҙ мин – утһыҙ күмер.Сит ерҙəрҙə бер яраҡһыҙҮтмəһен ине ғүмер.

Фәрит Яҡшығолов. Благовар районының Һарайлы ауылынан. Хаҡлы ялда.

Благоварым

Н Ə Ф И С Ə Ҙ Ə Б И Ə Т :ХЫЯЛ, ЫСЫНБАРЛЫҠ, ТОРМОШ ТАЛАБЫ

Дəүер көҙгөһө лə, дəүер һулышы ла — əҙəбиəт(Таңсулпан Ғарипова һəм Фəрзəнə Аҡбулатова менəн əңгəмə)

Əҙəбиəт теге йəки был идеяға битараф була аламы? Ниндəйҙер идеяғахеҙмəт итеү бер яҡлылыҡҡа алып килмəйме?

Фәрзәнә АҠБУЛАТОВА:

– Әҙәмдең эске донъяһы менән эш иткәнлектән, әҙәбиәткә, ғөмүмән, би та раф 6лыҡ хас түгелдер, тим. Битараф әҙәбиәт тә, артыҡ идеологиялаштырылған әҙә биәттә халыҡты ылыҡтырмай. Уҡыусы тетрәнеп тә, һыҙланып та, көлөп тә, ҡыуанып та,йәғни кисерештәр эсендә ҡайнап үҙенең күңелен һуғара. Ә көсләп тағылғанидеялар әҙәбиәт менән идара итә башлаһалар, бер һүҙһеҙ уны буй һондороп, һутынһурасаҡтар. Был осраҡта үҫеш тураһында һүҙ алып барыуы си тенерәк.Социалистик реализм үткән быуат әҙәбиәтенең айырылғыһыҙ һәм төп идеяһыбулды. Ҡайһы бер ҡалыптары – эшсе һәм крәҫтиәнде мотлаҡ төп ың ғай ге рой итепҡылыҡһырлау, «өлкән ағай»ҙың роленә баҫым яһау, байҙың һәм мул ланың әҙәмаҡтығы һәм иҙеүсе синыфы икәнен фашлау. Шул талап үтәл мәй ик ә н, китап нәшерителмәйәсәк. Тоталитар режим саф сығанаҡтарҙы быуҙы, бы на шуға ла күпәҫәрҙәр бөгөн актуаллеген юғалтты. Иҫкермәй торған ки тап тар аша беҙ әле ләүҙебеҙгә көс алабыҙ. Улар күңелдә тыуған һорауҙарға яуап бирә.

Кешегә, ныҡ баҫып йәшәр өсөн, терәк бағаналары кәрәк. Алға атлар өсөн улориентир эҙләй. Тормош мәғәнәһен аңлар өсөн тормошта үҙ эҙен ҡалдырғаншәхестәр менән ҡыҙыҡһына, улар эшмәкәрлеге аша күңел яңғырашын табырғатырыша. Ысынлап та, көслө шәхестең идеялары йылдар үткәс тә әҫәрҙәрҙәҡайта6ҡайта сағылыш таба. Ә бит бындай ялҡынлы идеялар беҙ йәшәгәнбыуаттың емеше түгел. Улар тарих төпкөлөнән килә. Яңы тигәнебеҙ ҙә ҡайһыбер һүҙҙәре үҙгәртелгән, ҡайһы бер юлдар өҫтәлгән боронғо идея булып ҡуя.

Таңсулпан ҒАРИПОВА:

– Идея тигәндә идеология төшөнсәһе күҙ уңында тотола торғандыр, сөнкиидея әҫәргә ҡағыла, ә идеология иһә – сәйәси төшөнсә, һәр дәүләт ҡоролошоноңөҫ ҡор маһы. Әлбиттә, һәр әҫәр үҙ ваҡытына, үҙ халҡына, үҙ мөхитенә ҡаратаижад ите лә. Мәҫәлән, Лев Толстой беҙҙең көндәрҙә йәшәһә, үҙенең бөйөк та лан 6ты ме нән бөтөнләй икенсе әҫәрҙәр яҙыр ине. Заман башҡа – заң башҡа. Айы рымбер әҫәрҙең умыртҡа һөйәге – ул идея. Идея булмаһа, фәлсәфә юҡ. Фәлсәфәһеҙ

149

« А Ғ И Ҙ Е Л » Г Ә – 9 0 Й Ы Л

әҫәр – тоҙһоҙ икмәк: күрер күҙгә матур булһа ла, ашағы килмәй... Ә инде иде 6ологияға килгәндә, совет әҙәбиәте 70 йыл буйы социалистик реализм ҡы ҫаһындайә шә не. Һөҙөмтәһе һәммәбеҙгә асыҡ. Коммунистик идеологияға буй һон мағанәҫәр ҙәр закондан тыш тип иғлан ителде. Әммә шул бер үк шарттарҙа дөйөм ке 6ше лек ҡиммәттәрен өҫтөн ҡуйған әҫәрҙәр ҙә яҙылды. Ауырлыҡ менән булһа ла,улар ҙа уҡыусыға етә алды. Миңә ҡалһа, йәмғиәттә намыҫ ирке юҡ икән – ундайҡо ролош бөтә. Кешелек зауҡына хеҙмәт итерҙәй әҫәрҙәр тыу ҙырырға һә ләтле тү 6гел. Был йәһәттән үҙ ваҡытында Эрнест Хемингуэйҙың әйт кәне фә һем ле ке үек:«Донъяға яҡшы яҙыусы бирә алмай торған бер генә сәйәси сис тема бар: ул дабулһа – фашизм. Фашизм – ул бандиттар тарафынан уйлап сы ға рыл ған ял ған. Ял 6ғанларға теләмәгән яҙыусы фашистик йәмғиәттә йәшәй ҙә, ижад итә лә ал май».

Фәнил КҮЗБӘКОВ:

– Идеологияны кешеләрҙең йәмғиәт ағзаһы, шәхес булараҡ бер6береһенә,ысын барлыҡҡа, башҡа халыҡтарға, илдәргә булған мөнәсәбәтен сағылдырғанто тороҡло ҡараштар, идеялар системаһы тип күҙаллаһаҡ, әлегеһе мәлдә күп 6селек өсөн уртаҡ булырҙай бындай күренеш бар, тип әйтә алмайбыҙ. Ком му 6нистик идеологияның кире эҙемтәләре тураһында күп әйтелде, күп яҙылды. Ни 6һайәт, океан аръяғындағы идеологтарҙың тиҫтәләрсә йылдар буйына бәпләгәнхы ялы тормошҡа ашты: совет ҡоролошона, уның идеологияһына емергес ударяһалды. Бөгөн килеп шуныһы асыҡлана: иғлан ителгән һүҙ иреклеге менән ба 6ҙар иҡтисады үҙенән6үҙе генә барлыҡ проблемаларҙы хәл итә алмай икән. Де мо 6кра тия өлгөһө, цивилизация алдынғыһы иҫәпләнгән Америка Ҡушма Штат тарыһайлаған юл да көрсөккә килтереп терәне. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, кешелектеңкүпселеген ылыҡтырырҙай идеология әле табылмаған. Үткәндән һабаҡ ала лабелмәйбеҙ. Йыш ҡына йыуынты һыу менән бергә сабыйҙы ла түңкәреп ҡуябыҙ,бер сиктән икенсе сиккә һуғылабыҙ. Бигерәк тә шуныһы аяныс: социалистикреа лизм әҙәбиәтен тулайым юҡҡа сығарырға тырышыу тенденцияһы бөгөн дәүҙен ныҡ һиҙҙерә. Эйе, элгәре әҙәбиәт билдәле идеологияға хеҙмәт итте. Әммәшул ҡыҫалар эсендә лә «Тымыҡ Дон», «Василий Теркин», «Француз теле дә рес 6тәре», «Оло Эйек буйында», «Ярлыҡау» кеүек йөҙҙәрсә әҫәр яҙылды бит. Һуңғыегерме йыл эсендә айырым6айырым уңыштар булһа ла, дөйөм алғанда, уларкүп кә ҡайтыш. Был – тема ваҡлығында ла, геройҙарҙың үҙ артынан әйҙәрлек йәиһә ғибрәт алырлыҡ шәхес булмауында ла, художестволылыҡ кимәлендә лә, әҙә 6би тәнҡиттең тешһеҙлегендә лә сағыла. Баҙар идеологияһы әҙәбиәткә лә ныҡ лыүтеп инде. Әҫәр геройҙары ғына түгел, әҙиптәрҙең байтағы ла тормошҡа еңелҡараш, уйһыҙ мөнәсәбәт, бөгөнгө менән генә йәшәргә ынтылыу менән ха 6рактерлана.

Әҙәбиәт торошо, әҙәбиәт кимәле нимә менән билдәләнә? Нимәгә ту ра �нан�тура бәйле? Әҙәбиәт тарихын яҙыу, әҙәбиәт ғилемен үҫтереү, көндәлекәҙә би тәнҡит ни дәрәжәлә актуаль?


– Әҙәбиәт – мотлаҡ ваҡыт иләге аша үтә торған эшмәкәрлек емеше. Һәр дә үер 6ҙең дә һүҙ сәнғәтен, ғәҙәттә, бер нисә исем аша ғына баһалайҙар. Ҡал ған да рыныңисеме онотолоуға дусар була, тимәк, әҙәбиәт кимәлен, торошон ижад сыныңталанты билдәләй. Теге йәки был яҙыусы үҙ дәүере өсөн ниндәй һүҙ әйт кән, типикваҡиғаны, геройҙы ниндәй образ аша биргән, уның үҙ за ман даш тарына биргән

150 «Ағиҙел»гә – 90 йыл

яңылығы һәм асышы нимәнән ғибәрәт тә ниндәй әхлаҡи прин циптарҙы алғаһөргән? Йәғни үҙ асыштары менән быуатының һүҙ сәнғәтенә яңы би ҙәк төшөргәнавторҙарҙың ижады килер быуындарҙа ла ҡыҙыҡһыныу уя та саҡ.

Беҙ совет осоро әҙәбиәте тураһында бик күп һөйләй алабыҙ, беҙҙе уҡытҡан,үҫ тергән дәүер булған өсөн генә түгел, әлбиттә. Әҙәбиәт үҫеше өсөн совет йыл 6да рында, ысынлап та, бик күп нәмә эшләнде, ижадсыларҙың өр6яңы быуыныҡур пып6ҡалҡып сыҡты, әҙәбиәттең тәрбиәүи әһәмиәте көслө булды, ижадты үҫ 6тереүҙең яңы юлдары асылды. Советтар Союзы әҙәбиәте, Рәсәй батшалығынанайыр малы, милли республикаларҙан сыҡҡан әҙиптәр тауышы менән ба йы 6тылды. Улар Рәсәйҙән ситтә лә танылыу алып, «дөйөм совет әҙәбиәте» тигән һүҙ 6бәйләнеште нығытты. Әммә миллилек юйылманы. Ҡырғыҙ әҙәбиәте, тибеҙикән, Сыңғыҙ Айытматовтың әҫәрҙәре күҙ алдына килә; Дағстан, тиһәк – РәсүлFам затов. Башҡорт совет әҙәбиәтен Мостай Кәримһеҙ, Зәйнәб Биишеваһыҙ күҙал дына килтереп булмай. Ҡаҙаҡта Абайҙың юлы бөйөк. Әлбиттә, беҙ атаған ха 6лыҡтарҙа улар юғарылығында яҙған бүтән ҡәләм оҫалары ла барҙыр. Тик әҫәр 6ҙәре тәржемә аша беҙгә килеп етмәгәс, улар тураһында һүҙ йөрөтә алмайбыҙ. ХХбыуат әҙәбиәте Советтар Союзында күп милләтлелектең нимә икәнен әҙәбиәтөлгөһөндә бик асыҡ күрһәтте. Тимәк, һүҙ сәнғәтенең үҫешендә дәүләттең ролеһәлмәк. Инде килеп һүҙ сәнғәте һайығыуға табан бармаймы, ни өсөн беҙ бөгөнРәсәй әҙәбиәтен балҡытыр шундай яңы исемдәрҙе атап, кинәнеп һөйләй ал май 6быҙ? Бындайыраҡ һорауҙарҙы хәҙер йыш ҡына ишетергә тура килә.

Ә, дөйөм алғанда, әҙәбиәт халыҡтың рухи, аҡыл кимәлен билдәләй. Үҙе лә,бер һүҙһеҙ, ошо төшөнсәләр аша билдәләнә. Әҙәбиәт тарихын яҙыу халыҡтыңру хи сығанағына мөрәжәғәт итеүгә бәрәбәр, унда «тарих» тигән һүҙ бар бит әле.Ағас тамыр йәйеп кенә үҫә6нығына, хатта тамыр ғына ла аҙ, уны һуғарырғашифалы ямғыры ла кәрәк. Тарих өсөн әҙәбиәт тә ана шул ямғыр тамсыларынабәрәбәр. Ҡараш киңлеген, күҙаллауҙы, төплө анализ, һығымталар яһауҙы һәмдәлилдәр менән нығытыуҙы талап иткән әҙәбиәт ғилеменә һәр кем тотоноп китәалмай. Беҙҙә әҙәби торошҡа күҙәтеүҙәр яһала, ләкин улар башлыса һү рәт ләү,маҡтау, сюжетты һөйләп биреүгә ҡоролған була. Урыҫ әҙәбиәтенең үҫешетарихына күҙ һалһаҡ, унда беҙ Белинский, Добролюбов һымаҡ хеҙмәттәре бө 6гөн дә әһәмиәтен юғалтмаған мәртәбәле ғалимдар менән осрашасаҡбыҙ. Үҙ дә 6үере менән бәхәскә ингән, ҡыйыулыҡтары, ҡалыплашмаған һүҙ әйткәндәреөсөн уларға замандаштарының мөнәсәбәте лә бер төрлө генә булмаған. Хаттаҡай һы бер фекерҙәре сәйәси яҡтан бик ҡурҡыныс тип ҡабул ителгән. Йәғни,әҙә биәткә таянып, улар әҙәби һүҙҙән дә көслөрәк фекерҙе ишеттергәндәр. Пуш 6кин да рецензиялар яҙған, әҙәбиәт ғилемен үҫтереү йәһәтенән йөкмәткеле һү 6ҙен әйткән.

Ә бына тәнҡиткә килгәндә, ул беҙҙә, ғәҙәттә, бер яҡлы ғына ҡабул ителә. Тән 6ҡитсе күҙ алдыбыҙға теге йәки был әҫәрҙе әрләүсе, битәрләүсе6бөтөрөүсе һы 6маҡ ҡына килеп баҫмаймы икән? Әгәр ҙә берәйһен «тәнҡитсе» тип та ныш 6 тырһалар, бер генә яҙыусы ла уға һоҡланыу һәм мөхәббәт менән баҡмаҫ ине…Тән ҡитсе тигәнебеҙ ҙә бит әҫәрҙең мотлаҡ уңышлы яҡтарына туҡтала, шунанһуң ғына етешһеҙлектәре тураһында һүҙ ҡуҙғата ла баһа. Шулай ҙа… Шулай ҙабө гөн тәнҡиттең иң уңышлы сараһы – әҫәрҙе әҙәби секцияла тикшереп, бөтөнфе керҙәрҙе шунда авторға әйтеү, тием. Сөнки автор матбуғат сараһында ба ҫыл 6ған тәнҡит мәҡәләһен бик ауыр кисерә, уны тәнҡит тип түгел, ә объектив бул 6маған фекер, яманлау, фашлау һымағыраҡ ҡабул итә. Ниндәй генә юлдар эҙ лә 6һәк тә, бер нәмә асыҡ: әҙәбиәт тәнҡитһеҙ үҫешмәй, ул барыбер баһалы һүҙгә

Нәфис әҙәбиәт: хыял, ысынбарлыҡ, тормош талабы... 151

мох таж булып ҡаласаҡ. Юғиһә, әҙәби талап тигән нәмә юҡҡа сығып, бөтәһе ләүҙа ғышына ғына ҡуйылһа, беҙ иллюзия менән йәшәп китер инек. Тәнҡитсенеңдә лилләгән бер6ике генә һүҙе лә ана шундайыраҡ тенденциянан арынырға, һал 6ҡын аҡыллылыҡҡа, талапсанлыҡҡа йүнәлеш биреүе ихтимал. Көндәлек әҙәбитәнҡитте әҙәбиәт тарихын, ғилемен үҫтереүҙең бер тармағы тип ҡарағанда, улак туаль булып ҡаласаҡ. «Әҙәбиәт тураһында бөгөн ниндәйерәк фекерҙәр яң 6ғырай?» тигән һорауҙы бирмәгән бер генә ижадсы ла юҡтыр. Әҙәбиәт ғилемебө гөн тәрән аналитик фекерле ғалимдарға мохтаж.

Фәнил КҮЗБӘКОВ:– Бөгөнгө әҙәби процесты аңлау6аңлатыуҙа, әлбиттә, көндәлек әҙәби тән 6

ҡиттең әһәмиәте бик ҙур. Ваҡыт үтеү менән ул да әҙәбиәт тарихы өсөн фактҡаәүе реләсәк, әҙәбиәт ғилемен үҫтерешеүгә күпмелер булышлыҡ итәсәк. Әҙәбипро цесҡа иһә уның йоғонтоһо төрлө осорҙа төрлөсә. Хәл иткес роль уйнағанмәлдәре лә булған (Виссарион Белинский заманын иҫкә төшөрөү генә лә етә).Бөгөн ул әҙәби процестың айырылғыһыҙ бер өлөшө булһа ла, ҙур эш башҡара,тип әйтеүе ҡыйын. Ҡыҫҡаһы, дәүеребеҙҙең көҙгөһө лә, һулышы ла булған әҙә 6биәт – йәмғиәттең рухи торошон асыҡлаусы ла, формалаштырыусы ла күренешул. Тап ошонан сығып әҙәбиәткә ниндәйҙер талаптар ҡуйырға, йәмғиәттең хә 6лен билдәләргә мөмкин.

Һинең, Фәрзәнә, «объектив әҙәби тәнҡитте ижади берекмәнең сек ци я һын дауңышлы ҡулланып булыр ине» тиеүең бик ҡыҙыҡлы.

Әлбиттә, унда ла «Һин миңә теймә, мин һиңә теймәйем» принцибы үҙен һиҙ 6ҙерәсәк, әммә киң массаға сығармайынса һөйләшеп ҡарау зыянға булмаҫ ине.«Аңлағанға – ишара» тигәндәй, рухиәтебеҙ мәнфәғәттәренән сығып эш ит кәндә,алымдарҙың ҡайһыһы ла ыңғай һөҙөмтә бирер ине. Шулай ҙа, үҙ ҡа ҙаныбыҙҙағына ҡайнамайыҡ тиһәк, принципиаль мәсьәләләрҙе халыҡҡа ет кермәйенсәһис кенә лә ярамаҫ. Һеркәһе һыу күтәрмәҫтәрҙең хәленә инәйек тип, дөйөмәҙәби процесты күҙ уңынан ысҡындырмайыҡ.

Тулыһынса тиерлек алдыҡҡа ҡорола барған донъяла, ысын ҡиммәттәрменән ялғандары урын алышҡан бер заманда, саф тойғоларҙы яһалмалыҡҡыҫырыҡлап сығарғанда әҙәбиәт ни эшләй ала? Ыңғай һөҙөмтәләр бармы?Булһа, уларҙы нисек билдәләргә? Үлсәмдәр нимәнән ғибәрәт?

Фәрзәнә АҠБУЛАТОВА:– Әҙәбиәт – уҡыусы менән тормош, йәшәйеш, эске донъя тураһында үҙен сә 6

лекле һөйләшеү, сөнки һәр әҫәрҙә яҙыусы үҙенең эске донъяһын аса. Ә бына тас 6уир лағаныңды уҡыусың һин теләгәнсә аңлаймы ла һин теләгәнсә күрәме – бы 6ныһы бүтән мәсьәлә. Ижадсы бер төрлө уйлап яҙа, ә уҡыған кеше уны үҙенсә ҡа 6бул итә, бөтөнләй икенсе рәүештә күрә. Ҡай саҡ берәй персонаж тураһындауҡыусы фекерен ишеткәндән һуң: «Ысынлап та шуны әйтергә иткәйнемме,ысын лап та шулай һүрәтләгәйнемме ни?» – тип аптырап та китәһең. Хатта ки,үҙең өсөн асыш яһайһың. Ни өсөн мин фәһем итеп күрһәтергә теләгән кире пер 6сонаж унда ыңғай тойғо уятҡан да, ни өсөн ыңғай геройымдың ынтылышын улбү тәнсәрәк аңлаған? Әҙәбиәт уйҙырма менән ысынбарлыҡ араһында тора. Ундаваҡиғалар әйләнеше тиҙерәк тә, хис6тойғолар йыһаны ла сағыуыраҡ. Былар бө 6тә һе лә әҙәбиәттең кеше күңеленә тәьҫир итеүсе иң «матур» ҡорал булыуы ту ра 6һында һөйләй. Шуға ла ул кеше күңелен һуғара, хатта дауалай ҙа. Тормоштанәҙә биәт юғарыраҡ торорға тейеш. Беҙ бит тормоштоң һынау икәнен бик яҡшыбе ләбеҙ. Был турала Ҡөрьән6Кәримдә күп тапҡырҙар әйтелә. Әҙәбиәттең бөйөк


бурысы – йәнгә тәьҫир итеү, юҡҡамы ни ул «әҙәп» һүҙе менән тамырлана. Ял 6ған лыҡ, ыры ялыҡ, монафиҡлыҡ шулай уҡ кешелек йәшәүенән айырылғыһыҙ.Әҙәм балаһы үҙ юлын үҙе һайлай. Еңелерек юлдан барырғамы, әллә ҡар шы лыҡ 6тарға ҡа ршы күкрәкте ҡуйырғамы? Күктә осоусы ҡош тубына күҙ һал һаҡ, иңкөслө ҡош тоң ғына һауа йыртып алдан барғанын күрербеҙ. Тор мошта ла шулайтүгелме ни? Шуға ярашлы, һәр нәмәнең үлсәме лә бар. Һәр кем дең үҙ өлөшө.Ҡы йынлыҡты кисергәне өсөн – үҙ әжере. Хыянатты ғәфү ит кәне өсөн – үҙ әжере.Са бырлыҡтың – үҙ әжере. Ә әҙәбиәт әҙәм балаһына тор мош юлы һайларға йәкинамыҫ6иман төшөнсәләренә табан йөҙөн борорға булышлыҡ итә ала.

Уның рухландырыу сығанағы икәнлеге лә күптәргә мәғлүм. Салауаттар, Кор 6ча гиндар, Маресьевтар тураһында әҙәбиәт тетрәндергес итеп һөйләне, был ге 6ройҙар беҙ белгән һәм белмәгән кешеләргә алға барырға ярҙам итте. Киләсәктәлә шулай булыр, әҙәбиәт күңелде сафландырыр. Танылған яҙыусыбыҙ Барый Но 6ғоманов спорт аша үҙен донъяға таныттырған башҡорт улы Ирек Зариповтураһында бынамын тигән әҫәр яҙҙы: үҙ ваҡытында, үҙ мәлендә. Юғиһә, шулайҙа була, ҡай саҡ үҙебеҙҙең ҡан6ҡәрҙәшебеҙҙең ҡаһарманлығы тураһында икенсемилләт вәкилдәре яҙғас ҡына, уны белә6таный башлайбыҙ.

Үҙгәртеп ҡороуҙар Рәсәй әҙәбиәтендәге таяныс6ҡиммәттәрҙе ҡаҡшатты. Яң 6ғыҙ лыҡ темаһының һиҙелерлек урын алыуын да шунан күрәм. Яңғыҙлыҡ та бертөр лө генә түгел, ә ике халәттә: меҫкен яңғыҙлыҡ һәм «ҡәнәғәтһеҙлек» эсенә йә 6шеренеп, үҙенә айырым мөнәсәбәт талап иткән эго6яңғыҙлыҡ һымаҡ аң лашыла.Тәүгеһе – тормошто башлыса ҡара яҡтан ғына күргән, унан дүнгән, унда үҙентаба алмаған, үҙ6үҙенә ышанысын юғалтҡан геройҙың сараһыҙ яңғыҙлығы.Икен сеһе үҙенә тиңдәр таба алмаған бөйөк яңғыҙлыҡ һымаҡ күҙаллана. Об 6раздар эсендә йәшәргә була, ул һине хатта реаллектән тағы ла алыҫҡараҡ алыпкитеп аҙаштырыуы мөмкин. Кемдер бер үҙе ҡояшты ҡоса ала, кемдер – үҙе бе 6йек лек. Матди яҡтан етешкән, алға киткән көнбайыш илдәрендә кеше яң ғыҙ 6лыҡ сиренә дусар, тиҙәр. Уларҙың барыһын да рухландырғы, йыуатҡы килә. Ис 6ламда яңғыҙлыҡ төшөнсәһе юҡ. Бер Аллаһҡа ғына хас сифат ул.

Эйе, хәҙер Ислам ҡиммәттәре тураһында һүҙ алып бара башланыҡ. Ул беҙгәйә шәү мәғәнәһе тураһында уйланырға ныҡ ярҙам итә. Пәйғәмбәребеҙ тоғро ду 6ҫы Әбүбәкер менән, мөшриктәр эҙәрлекләүенән ҡасып, Саур тигән тауҙа мә мер 6йәгә инеп йәшенәләр. Мөшриктәр бөтөнләй яҡын килгәс, Рәсүлдең юлдашы:«Эй, Аллаһ Рәсүле! Береһе генә өҫкә үрләһә лә, улар беҙҙе күрәсәктәр», – ти. Рә 6сүл яуап бирә: «Өсөнсөһө Аллаһ булғанда, нишләп һин икәүһе тураһында ғынауй лайһың?»

«...(Аллаһ уға ярҙам итте) Мөшриктәр ҡыуған саҡта ул бит уны ҡотҡарғайныин де, һәм улар икәү генә ине. Икеһе лә мәмерйәгә инеп йәшеренделәр, һәм үҙе 6нең юлдашына ул әйтте: «Һин ҡайғырма, Аллаһ беҙҙең менән!» (Ҡөрьән, 9:40).

Исемдәре онотолоуға дусар ителеп, тиҫтә йылдар телгә алынмаған оло динәһел дәре тураһында яҙмаларҙың йышыраҡ күренә башлауы шатландыра. Ҙурэш тәр эшләгән шәхестәребеҙҙе художестволы һүрәтләү аша биреү шулай уҡиманға, әхлаҡи ҡиммәттәргә халыҡтың иғтибары артыуына булышлыҡ итә. 906сы йылдарҙан «коррупция» тигән һүҙ ҡулланылышҡа инеп китте. Ул Рәсәй йәм 6ғиәте өсөн элек тә үтә ят күренеш булмаған, ләкин шул дәрәжәлә тамыр йәй мә 6гәй не. Киң масштабтағы енәйәттәрҙе юғары даирәләрҙә ултырған вазифалы ке 6ше ләрҙең йәки олигархтарҙың исемдәре менән бәйләнеләр. Коррупция, ри шә 6үәт селек менән көрәш дауам иткәндәй, ләкин Рәсәй алда һанап үтелгән насарнә мәләр буйынса һаман да донъяла тәүге урындарҙы биләй. Бөгөнгө йәш


быуынды, ҡапма6ҡаршылыҡлы ҡараштар быуыны, тип әйтергә була: кем дә ре 6лер та маҡ туйҙырыр өсөн анһат кәсеп эҙләй, енәйәткә бара, бәғзеләре былмәсьә ләгә тик «хәләл» менән «харам» үлсәме аша ғына баға. Ҡыҙыҡ донъяла йә 6шәй беҙ. Рәсәйгә лә бер төрлө генә ҡарап булмай. Мосолман рес пуб ли ка ла рын 6да, мә ҫә лән, Ислам, уның ҡиммәттәре менән ҡыҙыҡһыныу көсәйгәне һиҙелә.Ар табан ни сек булыр… Һәр хәлдә, кеше робот та, ҙур аппараттың шөрөбө лә,тех но кра тия ҡоло ла түгел. Рух, йән тигән төшөнсәләргә иғтибар артыр, типуйлайым.

Әҙәбиәттең бер үҙенсәлеге – ижадсы ваҡыттар, дәүерҙәр менән һөйләшә ала.Шу лай булғас, ул төрлө осор кешеләренең күңелен бәйләүсе түгелме? Беҙ Ру 6миҙы уҡып, донъяны бөгөн яңынан асабыҙ икән, киләсәк быуындарҙың да шу 6ны эшләйәсәгенә шик юҡ. Эйе, әҙәбиәт – ижадсының күңел үлсәме. Ниндәй дө 6рөҫ лөктө еткерә, ниндәй идеяны алға һөрә ул?

Башҡорт прозаһында бөгөнгө заманыбыҙ, уның кешеләре тураһында күберәкуҡығы килә. Үткән ваҡиғалар ҡыҙыҡһыныу уята, ләкин яҙыусы ҡай саҡ үҙ ва 6ҡытынан алдараҡ та барһын ине. Мәжит Fафури әйткәнсә:

Бер аҙым алға баҫам да әйләнәм мин артыма, Ҡайҙа баҫҡандар икән тип, күҙ һаламын халҡыма.

Фәнил КҮЗБӘКОВ:– Әҙәм балаһы, башлыса, хис6тойғолар ҡоло булғанға үҙ заманының проб 6

лемаларын ҡуйыртыбыраҡ, үҙенең шәхсән күҙлеге аша, йәғни субъектив рә үеш 6тә ҡабул итә. Ләкин, нисек кенә булмаһын, әҙәбиәт – хыял иле, үҙендә рухиҡим мәттәрҙе һаҡлап ҡалырға бурыслы. Алдынғы әҙәбиәт, образлы һүҙ тылсымыҡан замандарҙан алып, кешеләге кешелелекте күрһәтергә ынтылған, тап шулни геҙҙә ул бәндәнең аңлы йән эйәһе булараҡ ҡына түгел, ә юғары рух илсеһе си 6фатында ла камиллаша барыуына булышлыҡ иткән. Гомерҙың «Или а да»һындаАхилл башта уйһыҙ үс алыусы, ҡон ҡайтарыусы итеп күҙаллана. Әммә улынюғалтҡан атай (дошман!) кисерештәрен күргәндән, йөрәге аша үткәрә алғанданһуң ул, тетрәнеп, үҙендә кешелек сифаттары юғалып бөтмәүен асып һала. Уралба тыр ҙа үҙенең ҡаһарманлыҡтары менән генә түгел, ә Шүлгәндең яуыз лыҡ та 6рын ғәфү итә алыуы, кисерә белеүе, уға изгелек юлын һайларға һәр саҡ мөм кин 6лек ҡалдырыуы, мәрхәмәтле, кешелекле булыуы менән тағы ла бөйөгөрәк. Ҡа 6раң ғылыҡта ҡалған кешеләргә юл күрһәтеү өсөн йөрәген йолҡоп алған Данкоһуң! Улар, Данко һымаҡтар, янған йөрәген тапап үтәсәктәрен белгән халәттә ләүҙ ниәттәренән кире ҡайтмай. Сөнки кемгәлер ошондай ролде үтәргә кәрәк.Уның батырлығы был ауыр мәлдән сығыу өсөн генә түгел, кешелек хаҡына фи 6ҙа кәрлек өлгөһө булыу өсөн дә бик мөһим. Шунһыҙ Кешене, ундағы юғары рухярал ғыһын һаҡлап ҡалып булмаясаҡ.

Әҙәбиәт тарихы күрһәтеүенсә, әҙипмен тигән әҙип, урамда ниндәй дәүер бу 6лыуына ҡарамаҫтан, үҙ миссияһына тоғролоҡ һаҡлаған, рух илсеһе булып сы 6ғыш яһаған.

Баҙар иҡтисады шарттарында әҙипкә хөкүмәт тарафынан ярҙамғаөмөтләнергә кәрәкме? Бындай ярҙам ижад иреклеген сикләмәйме?

Фәрзәнә АҠБУЛАТОВА:– Көнбайышта яҙыусы үҙенең гонорарына йәшәй ала, ә быны беҙҙә күҙ

алдына кил тереүе лә ҡыйын. Хөкүмәт рухи өлкәгә иғтибар бирергә тейешле,ошо ҡиммәттәрҙе пропагандалаусы, үҫтереүсе, һаҡлаусыларҙы иғтибарҙан


ситтә ҡалдырырға те йеш түгел. Әҙәбиәткә ҡағылмаған һәр төрлө саралар өсөнәллә күпме мил лионлап аҡса сарыф ителә. Әҙәбиәткә бындай ярҙам булғаныбармы икән? Мәс кәү нәшриәттәре ҡайһы бер авторҙар менән уңышлы эшләй,улар ҙа – килем алыу маҡсатында – детектив, эзотерик, мистик әҫәрҙәргә баҫымяһай, ан ти герой темаһы ҙур ғына урын алып тора. Ләкин уларҙы зауыҡтәрбиәләүсе, рухты саф ландырыусы нәфис әҙәбиәт тип атап булмай бит.

«Баҙар иҡтисады шарттары» тигән һүҙгә таянып, хөкүмәт рухиәт донъяһынто тош лайы менән килем, алыш6биреш өлкәһенә ҡайтарып ҡалдырмаҫ, типуйлайым. Мәҙәни өлкә хөкүмәт ярҙамына һәр саҡ мохтаж. Ни ҡәҙәр осонғандала, патриотик тойғо һәм юғары идея менән әллә ниндәй шәп сара ла уҙғарыпбул май хәҙерге көндә… Матди ярҙам алмаған әҙип шул хәтлем ижад ир кен ле 6гендә йәшәйме ни! Һис кенә лә улай түгел. Ә инде һүҙ, ижад иркен төрлөсә ҡы 6ҫырға була. Аҡсаһыҙ ҙа. Чиновниктарға ғына ҡарайыҡ әле: ришүәт алмаһындар,ғә ҙеллек һағында торһондар өсөн уларға нисә тапҡыр эш хаҡтарын арт тыр 6ҙылар икән? Шул уҡ ғәҙеллек принцибы бүтән тармаҡтарға ла ҡағылырға те 6йеш тер бит. Ләкин, үҙегеҙ беләһегеҙ, «донъя көрсөгө», «ил көрсөгө» һымағыраҡаң лайышһыҙ дошман барлыҡҡа килде. Күп кенә уңышһыҙлыҡтарҙы хәҙер шулто топ һәм күреп булмаҫ дошманға япһара ла ҡуялар.

Таңсулпан ҒАРИПОВА:

– «Баҙар иҡтисады» тигәндән, ғөмүмән алғанда, бөтә донъя ошо иҡтисадтайәшәй. Күпселек илдәрҙә яҙыусылар ошонан башҡа формацияны белмәй ҙә. Ба 6ҙар иҡтисады яҙыусынан да әүҙемлек, ҙур талант эйәһе булыуҙы талап итәлер.Әм мә уларҙа хөкүмәт менән яҙыусы бәйләнеше, дөрөҫөрәге, ижадсы менән нәш 6риәт араһындағы бәйләнеш контракт аша хәл ителә. Шарт: китап уҡымлы бу 6лырға тейеш. Бының, яҡшы яғы булған кеүек, насар яғы ла юҡ түгелдер – төр лөзауыҡлы уҡыусы бар бит. Юғары интеллектҡа эйә уҡыусыларҙың күпселектетәш кил итмәүе лә бар. Үҙ заманында Рәсәй ни өсөн донъяға бөйөк яҙыусыларбиргән? Сөнки улар, бай синыф вәкилдәре булараҡ, дәүләт, нәшриәт, сәйәсәтҡы ҫымынан башлыса азат булған. Ә бына бөгөн, беҙҙең заманда, аҙ һанлы ха 6лыҡ ижадсыларына, әлбиттә, хөкүмәт ярҙамы кәрәк. Мәҙәниәт, әҙәбиәт – ха 6лыҡтың йөрәге. Йөрәк тибеүҙән туҡтаһа, ил менән ни булыр? Ярҙам булһа ғына,та лант сәскә ата. Һәм мин, бындай ярҙам ижадсыны сикләйҙер, тип уй ла ма 6йым. Ме ценатлыҡ эше киң үҫеш алған йәмғиәттәр исемдәре бөтә донъ яға бил 6дә ле ху дожниктар биргән. Бөйөк гуманизм идеяларын алға һөргән яҙыусыныңижад еме ше – һәр заман һәм ҡоролош уҡыусылары өсөн танһыҡ күренеш.

Таланттарҙың ҡәҙерен ҡәбере генә күрмәһен тиһәк, талантты ваҡытындааңларға һәм баһаларға кәрәк.

Фәнил КҮЗБӘКОВ:

– Тормош кешене төрлөсә һынай, шул иҫәптән әҙипте лә. Улай ғына ла түгел– ту лайым йәмғиәт тә, хөкүмәт тә үтә бындай һынауҙы. Баҙар иҡтисады шарт та 6рына беҙ, этелеп6төртөлөп, яраҡлашырға мәжбүрбеҙ. Хөкүмәт, власть иһә ошоғатиклем башлыса Совет осоронда тупланған байлыҡты таратыу, бүлешеү менәнгенә мәшғүл булды. Мәктәп, торлаҡ, юлдар һалынһа ла, яңы сәнәғәт объ ект 6тары, ауыл хужалығы ҡоролмалары төҙөлмәне тиерлек. Йәғни халыҡтың йәшәүки мәлен күтәреү өсөн иң кәрәклеһе, артабанғы күтәрелеш өсөн нигеҙ булырғате йешлеһе эшләнмәне.


Рәсәй Фәндәр акдемияһының Иҡтисад институты директоры Р. Гринбергбел де реүенсә, Рәсәйгә баҙар шарттары кире ҡайтыу, йәмғиәтте де мок рат лаш ты 6рырға маташыу башланыу менән, беҙҙә йәмғиәткә ҡаршы булған хөкүмәт бар 6 лыҡ ҡа килде. Был фекер менән академик Г. Осипов та килешә. Ул Рәсәйҙә хо ҡу ҡидәүләттең юҡҡа сығыуын, йәмғиәттең серегән байҙарға һәм үтә фә ҡир ҙәргәбүлгеләнеүен һыҙыҡ өҫтөнә ала. (Миллиардерҙар һаны буйынса Рәсәй донъ яладүр тенсе урынды биләй. Ә бит сит ил миллиардерҙары, ҡағиҙә рә үе шен дә, кәмтигәндә биш6алты быуын эшмәкәрлеге иҫәбенә барлыҡҡа килһә, Рә сәй ҙә уларалдыҡ юл менән хосусилаштырыу нигеҙендә ике6өс йыл эсендә үр сене.)

Тикшеренеүҙәр күрһәтеүенсә, бөгөн Рәсәй халҡының иң бай ун проценты ме 6нән иң ярлы ун процентының килеме 40:1 тигеҙләмәһенә тиң (өс6дүрт йылэлгәре генә ул 18:1 ине). Йәғни ун процент иң байҙарҙың табышы ун процент иңяр лыларҙыҡынан ҡырҡ тапҡырға артығыраҡ. 1985 йылда был күрһәткес 5,3:1ине. Кешелек тарихы иһә шуны иҫкәртә: был нисбәт 10:16ҙән артып китһә, йәм 6ғиәт тә антагонистик тетрәнеүҙәр ҡотолғоһоҙ. Сирек быуат буйы халыҡ ошоноңөсөн иң ҡаты һынауҙарға дусар ителдеме ни?! Айыҡ аҡыллы аналитиктар иҫәп 6ләүенсә, йәмғиәттә өмөтһөҙлөк көсәйә бара.

Бындай хөкүмәттән һиҙелерлек ярҙамға иҫәп тотоп буламы? Әҙиптәрҙең,жур налистарҙың гонорары арттымы? Китап сығарыу киңәйҙеме? Ижад ке ше лә 6ренең йәшәү шарттарын яҡшыртыу буйынса аныҡ ҡына саралар күрелдеме?

Халыҡ өсөн эшләгән хөкүмәт үҙенең ысынында ла халыҡ өсөн бөгөн иң кә рә 6ге менән шөғөлләнеүен халыҡҡа аңлайышлы телдә еткереү өсөн тәү сираттамат буғатты, әҙәбиәтте тулыһынса файҙаланырға тейеш ине бит. Ғәмәлдә те йе 6шенсә файҙалана алмай икән, тимәк, был мөмкинлекте ҡуллана белмәй йәвласть өсөн бының кәрәге юҡ.

Хоҙай осҡоно ҡағылған ижад кешеһенә иһә иң мөһиме – эшенең тейешенсәба һаланыуы ҡиммәт. Әҙиптәрҙең күпселеге өсөн хөкүмәт тарафынан күр һә тел 6гән ярҙам – яңы ижади үрҙәргә дәртләндереү сараһы ғына ул.

Әҙәбиәт менән сәйәсәт, әҙәбиәт менән фәлсәфә, әҙәбиәт менән халыҡниндәй мөнәсәбәттә?


– Әҙәбиәт менән сәйәсәт – тоташмаған, ә ҡушлаш барған ике айырым донъя,тип ҡарау дөрөҫ үк булмаҫ ине. Ысын әҙәбиәт эске донъяның формалашыуынабу лышлыҡ итә, тимәк, сәйәсәткә лә йоғонто яһамай ҡалмай. Хәл иткес түгел,әл биттә. Ә бына сәйәсәттең әҙәбиәтте үҙ ҡыҫымында тоторға тырышыуы ту ра 6һын да әллә күпме һөйләргә була. Бөгөнгө көндә урыҫ әҙәбиәтенең «титандары»тип йөрөтөлгәндәре араһында ла сәйәси эҙәрлекләүгә тарығандары, хөкөмител гәндәре байтаҡ булған. Пушкиндың хакимдарға арналған шиғырҙары,фаш лау һүҙҙәре, күтәргән идеялары әле килеп иҫкергәнме ни? Һис кенә лә юҡ.Аҡ мул ланы, Бабичты уҡып беҙ хәҙер ҙә һиҫкәнәбеҙ. Һүҙ маһирҙары һөргөнгәебә релгән, дарға ла аҫылған. Башҡорт тарихына күҙ һалайыҡ, ысын оҫта нин 6дәй генә фажиғәләргә дусар булмаған. Кинәйәләп әйткәндә, һәр сәйәсәткә бәй 6ле «Буранбайҙың яҙған хаттары» өҙөлмәй дауам иткән.

Шәреҡ шиғриәте, ғөмүмән, фәлсәфәгә нигеҙләнә. Үҙен һәр яҡлап алдынғы һа 6наған тәкәббер Көнбайыш та шәреҡ шағирҙарын «хәҡиҡәт иленә ин де реү се ләр»тип атарға мәжбүр булған, юғары шиғриәтте унда, бер һүҙһеҙ, таныйҙар,


ба һалайҙар, тием. Шәреҡтең ғалимдары ла шағир ҙа, фәйләсуф та булған. Фа ра би,Әбү Fәли Сина, Руми һ.б. – хикмәт эйәләре, улар әйтеп ҡалдырған ҺҮҘ бө гөнгөфәлсәфәүи мәсьәләләрҙе хәл итеүҙә лә ярҙамсы көс һәм сығанаҡ булыуҙан туҡ 6тағаны юҡ.

Элек6электән шиғриәтебеҙҙә фәлсәфә төп урынды биләгән. Fөмүмән, беҙҙеңха лыҡ философ ҡарашлы булыуы менән айырылып тора. Был традиция өҙөләкүр мәһен. Рухи мираҫыбыҙға күҙ һалайыҡ әле. Эпос, легенда, әкиәт6ҡарһүҙ, ҡо 6ба йыр – осо6ҡырыйына сыҡҡыһыҙ рухиәт донъяһы. Был тиклем хазиналыҡ тағыла ҡайһы халыҡта бар икән әле? Телдең байлығы һүрәтләүҙә, ҡылыҡһырлауҙаныҡ сағыла. Әллә ниндәй нескәлектәргә, тәрәнлектәргә төшөп китергә була.Беҙ гә яҡын, ҡәрҙәш иҫәпләнгән бүтән төрки телле халыҡтарҙа улар хатта юҡ та.Иң6иң ябай ҡулланыштағы «таҡа аптыратты», «шыпа ашамай», «шөйлә буштыһөй ләй» тигәнде тәржемә итеп ҡара әле. Бынан тыш та әлеге һүҙҙәрҙең әлләнисә вариантын табырға була. Үкенеслеһе шул: телебеҙ урыҫ теле йоғонтоһондаһа йыға бара. Йәш быуындың яҙғандарын уҡығанда, уларҙың урыҫса уйлауы6фе 6керләүе тойола. Башҡорт телендә камил яҙыр өсөн бик күп ваҡыт талап ите 6ләсәк. Беҙ бөтәбеҙ ҙә ошо юлды үттек һәм үтәбеҙ, тиһәм, дөрөҫөрәк булыр. Тел –үт кән дә, бөгөнгө лә, киләсәк тә. Етмәһә, хәҙер телдең ҡулланыш даирәһен та 6райтыу өсөн Үҙәктә ҡайһы бер саралар ҙа эшләнә. «Телдең тәмен белеп һөйләй»ти беҙ бит телде яҡшы белгән кеше тураһында. Ошо тәмде юғалтмаҫҡа ине!

Әҙәби әҫәрҙәр нәшер ителеп тора. Күп төрлөлөк араһынан, әлбиттә, уҡыусыһай лап уҡырлыҡ әҫәрҙәр таба. Уҡый, эҙләй, яһалмалылыҡты ла тиҙ тойоп алыу 6сан. Әҫәр ниндәйҙер әҙер ҡалыпҡа һалынған булһа, уҡыған кеше уның аҙағынисек тамамланасағын белеп ултырһа ла, әлбиттә, әллә күпме ваҡытымды буш 6ҡа әрәм иттем, тип үкенесен белдерәсәк. Бындай китап әҙәбиәттән ситләштерәгенә. Әҙәбиәттә тормош дөрөҫлөгө һәм тормошто раҫлаған көс булырға тейеш.Рә мил Ҡол6Дәүләт, Рәйес Түләктең яҙғандары ни ҡәҙәр көнүҙәк ине. Бөгөнгөтормошта барған процестарҙы әҙәби күҙлек, әҙәби иләк аша бик үткәрмәйбеҙйәки бик һаҡ ҡына үткәрәбеҙ. Беҙҙә барыбер һағайыумы, баҙап ҡалыумы бар.Шул уҡ ваҡытта күңел халәтен, кисерештәр донъяһын сағылдырған бик матурәҫәр ҙәр ижад ителә. Тарихыбыҙға дөрөҫ баһа бирергә тырышыу ҡыуандыра. Үт 6кән дәрҙең күпме билгеһеҙ биттәре асылды. Биттәр асыла һәм күҙебеҙ ҙә асылабара, тип өҫтәйек.

Халыҡтың әҙәбиәткә мөнәсәбәте яҡшы. Һүҙ сәнғәтенә борондан килгән их 6тирамды замандың кире елдәре бик үк юҡҡа сығара алманы. Әле мин яҙыусыһәм уның вариҫтары тураһында бер нисә һүҙ әйткем килә. Ижад әһеленең үҙе 6нең өйөндә телгә һәм әҙәбиәткә мөхәббәт һалынһын, һәм ул иң матур, иңдауамлы йолаға әйләнһен ине. Хатта туған телде һаҡлау буйынса иң ялҡынлышиғ ри һүҙен әйткән әҙиптең өйөндә һин шылтыратҡан саҡта башҡортса яуапби реүсе булмауы ихтимал. Әлбиттә, абстракт халыҡты тәрбиәләүе еңелерәк…Мин Яныбай Хамматовтың ейәнсәре Алһыуға һоҡланам. Олатаһы уның йө 6рәгенә туған телгә булған һөйөүҙе һалған. Алһыу үҙе лә ҡыҙҙары менән тикбашҡортса ғына һөйләшә. Был уның өсөн өҫтөнлөклө тел. Туған телгә мөхәббәтта лапсанлыҡты ла, яуаплылыҡты ла эсенә алғанын үҙ миҫалында күрһәтә олояҙыу сының ейәнсәре. Ҡайһы бер әкиәттәрҙе урыҫсанан башҡортсаға үҙе тәр 6жемә иткән, уларҙы китапсыҡ итеп үҙе биҙәгән, үҙе төпләгән. Алһыу Хамматовати гән табиптың әҙәбиәткә мөнәсәбәте бына шулай. Әҙәбиәткә һөйөү һинең нин 6дәй һөнәр эйәһе булыуыңа ҡарамай шул.


Фәнил КҮЗБӘКОВ:– Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, туған телебеҙҙә аралашыусылар арта төшкән һымаҡ

бул һа ла, телебеҙ ярлыланғандан6ярлылана бара. Был – бер ниндәй ғилми тик 6ше ре неү һеҙҙәрһеҙ ҙә билдәле булған хәҡиҡәт. Радио, телеинтервьюларға ғынаиғ тибар итәйек. Урыҫ һүҙен ҡатыштырмай һөйләгән башҡортто ишетермен, кү 6рермен тимә! Ә бит мәктәптәрҙә, насармы6яҡшымы, башҡорт теле дәүләт телебу лараҡ та, туған тел йәһәтенән дә уҡытыла килде. Бөгөнгө тенденция иһә телфай ҙаһына түгел: башҡорт теле бөгөнгө мәктәптәрҙә тәү сиратта ата6әсәләрини циативаһы менән ҡыҫырыҡлана. Проблемаға ентекләберәк иғтибар ит 6кәндән һуң шундай һығымта яһарбыҙ: дөрөҫөрәге тел ярлыланмай, ә шул тел 8де ҡулланыусыларҙың дөйөм мәҙәни кимәле түбәнәйә бара. Миңә ҡалһа,дәүерҙең трагедияһы ла шунда: Кеше булып ҡалыу өсөн билдәле бер мәҙәникимәл кәрәк, ә беҙ, ҡыҙғанысҡа ҡаршы, шул кимәлде юғалта барабыҙ.

Бөгөнгө ыңғай герой... Кем ул? Нимәгә табына, нимәне инҡар итә? Үҙенәылыҡтырырлыҡ сифаттарға эйәме?

Таңсулпан ҒАРИПОВА:– Герой... Ыңғай герой... Ошо хаҡта уйланып ултырғанда инглиз яҙыусыһы

Ади сон Диозефтың әйткәне иҫкә төштө: «Әҙәби геройҙар ғына йәшәгән дәү 6ләттә йәшәп ҡарарға тура килгән кешенең хәлен күҙ алдына килтереү ҙә мөм 6кин түгел. Эйе, беҙ, яҙыусылар, әҫәр көндәлек тормошҡа йоғонтоло булһын, ке 6шегә тәрбиә бирһен тип, ваҡиғаларҙы сағыуыраҡ, характерҙарҙы отошлораҡяһар ға тырышабыҙ. Сәпкә тейҙерәйем тиһәң, мылтыҡты бит өҫкәрәк төҙәйһең.Ге ройҙарҙың тормошо – ул ҡылдан нәҙек, ҡылыстан үткер сират күперенәнүтеү, упҡын ситендә бейеү. Әммә ыңғай герой кәрәк. Мәҫәлән, Цвейг: «Геройбулыу – Хаҡ Тәғәлә ҡушҡан яҙмышың менән алышыу», – тигән. Маңлайынаяҙыл ған яҙмыштан көслөрәктәр булмаһа, тормош үтеп сыҡҡыһыҙ ҡара урманйә һаҙлыҡ булыр ине. Бөгөнгө ыңғай герой – ул заманы хаҡында уйланыусан,ер, ил яҙмышына битараф булмаған, намыҫлы кеше. Был иһә яҙыусының үҙенеңграж данлыҡ һәм патриотик булмышынан килә. Мәҫәлән, Нехлюдов Себергә һө 6рөл гән Катюша артынан китә икән, был бит – Толстойҙың үҙенең граж дан лыҡпозицияһы. Ошо йәһәттән ҡарағанда, иң ҙур ыңғай герой – яҙыусы үҙе. Сөн киәҫәр һәм уның геройҙары яҙыусы булмышынан, уның идея6эстетик ҡа ра шы 6нан, уның мәңгелек ҡиммәттәргә мөнәсәбәтенән ярала.

Фәрзәнә АҠБУЛАТОВА:– Бөгөнгө ыңғай геройҙы асыҡ ҡына төҫмөрләүе лә ҡыйын. Ул бит коммунизм

төҙөүсе түгел. Шулай булғас, уның көрәше, идеяһы нимәнән ғибәрәт булырғатейеш? Моғайын, сәйәсәттән алыҫыраҡ торалыр һәм бурҙар, коррупционерҙар,йәғни төрлө кимәлдәге енәйәтселеккә ҡаршы көрәшеүсе итеберәк һүрәт лә 6нәлер. Хатта Рәсәйҙең юғары власть эшелондарында коррупционерҙар фаш лан 6ған дәүерҙә йәшәйбеҙ, ришәүәтселек көнүҙәк булып ҡала. Хоҡуҡ һаҡлау ор ган 6дарында эшләүселәр, оперҙар, полиция тураһында ниндәй генә сериалдарсығарылмай. Енәйәттәрҙе бер6бер артлы уңышлы асып ҡына тороуҙары менәнхай ран итәләр. Шуға ҡарамаҫтан, уларҙы «тормошсан герой» тип ауыҙ тул 6тырып әйтеүе ҡыйын, ғәҙәти көнитмешебеҙҙә халыҡ ошондай хәстәрҙе кү рәме?Йәмәғәтселек үҙен ғәҙелһеҙлектән ни ҡәҙәр яҡланған6һаҡланған итеп тоя? Уларидеаллаштырылған образдар һымаҡ күҙ алдына баҫа. Артабан геройҙар исем ле 6ген зиннәтле йорттарҙа көн күреүсе эшҡыуарҙар синыфы менән дауам итергә


була. Барыһы ла эш6ҡылыҡтары менән оҡшаш, типик геройҙар һәм баш лысаМәскәү, Санкт6Петербург тирәһенән алыҫ китмәйҙәр. Ниндәй һуң ул ге рой!Бына шундай: сыбарыраҡ, таплыраҡ ул. Ситтәнерәк ҡарағанда һоҡланыу ҙауяталыр, гәрсә, яҡындан килеп баҡһаң, уның ысынбарлыҡтан, халыҡтан алыҫторғанын аңлайһың. Башлыса хыялдағы геройҙар.

Владимир Путин шундай тәҡдим индерҙе: «Рәсәй уҡыусыһы мотлаҡбелергә тейешле 100 китап исемлеген булдырырға кәрәк...»

Фәрзәнә АҠБУЛАТОВА:– Идея һәйбәт. Рәсәй мәғариф системаһында эшләүсе яуаплы хеҙ мәт кәр ҙәр ҙе ң

үҙҙәренән: «Федерациябыҙҙағы ҡайһы республика әҙиптәрен беләһегеҙ?» – типуларҙың исем6шәрифтәрен һорашһалар, моғайын, күпселеге яуап бирергә ауыр 6һыныр ине. Беҙҙә шәреҡ менталитеты өҫтөнлөк итә, шиғри һүҙ – уның да уамлыбулмышы. Шуға ла шиғриәттәге гүзәл үрнәктәрҙе күрһәтеү бик мәғкүл. Нин дәйәҫәрҙәр ваҡыт һынауын үтте? Ҡол Fәли ҡалдырған ҡомартҡы. Аҡмулла, Бабич,Рә шит Назаров, Рәми Fарипов, Мостай Кәрим – был исемлекте мотлаҡ тултыратор ған исемдәр. Башҡорт донъяһын һәр яҡлап улар асып күрһәтте, әҙә биә тебеҙ 6ҙе яңы фекер6образ менән байытты. Йылдар үткәс тә уларҙың ижадтарына ха 6лыҡ тар мөрәжәғәт итәсәк. Замандаштарыбыҙҙан был исемлеккә инергә те йеш 6леләр тураһында йәмәғәтселек менән фекер алышырға кәрәктер. Был бик тәяуап лы эш.

Таңсулпан ҒАРИПОВА:– 100 китап... Ул хаҡта уйланғаным юҡ һәм ошо йәшемә еткәнсе үҙемдең ни 6

сә китап уҡығанымды ла белмәйем. Белмәйем, сөнки һанаманым. Унан һуң би 6шәр, унар тапҡыр уҡыған китаптарым бар һәм улар тураһында: «Ваҡыт табып,шу ны йәнә уҡып сығырға ине!» – тип ҡуйғандарым да юҡ түгел. Вольтер әйткәнбит: «Яҡшы китапты беренсе тапҡыр уҡып сыҡҡас, яҡшы дуҫ тапҡандай бу 6лабыҙ; шуны уҡ икенсегә ҡулға алғанда иҫке дуҫты күргән кеүек шатланабыҙ».Ми ңә ҡалһа, китап, ул ниндәй халыҡ, ниндәй милләт кешеһе тарафынан ижадителһә лә, башта үҙ ерендә, үҙ телендә уҡыусыларҙың һөйөүен яуларға тейеш.Ундай китап, башҡа телдәргә тәржемә ителһә лә, шундай уҡ һөйөүгә лайыҡ була– уҡыусы ниндәй илдә йәшәһә лә, ниндәй телдә һөйләшһә лә – ул шул уҡ кеше.Шу ға күрә, башҡорт әҙәбиәтенә килгәндә, халҡында киң популярлыҡ менәнфай ҙаланылған әҫәрҙәрҙе һис икеләнмәйенсә башҡа халыҡтарға тәҡдим итергә,әлеге «йөҙ китап» исемлегенә индерергә булалыр. Ә иң мөһиме – талантлы яҙыу 6сы лар үҙенән һуң килер быуындар хаҡында ҡайғыртырға, үҙҙәренә Хоҙай та ра 6фынан бирелгән йәшәү ваҡытын киләсәк өсөн фиҙа итергә тейеш икәндәренонот маһын ине. «Киләсәк быуынға беҙ ни ҡалдырабыҙ?» – Һәр ижадсы алдындатор ған иң ҙур һорау элек тә, хәҙер ҙә ошо.

Тәрбиә… Шәхес тәрбиәләү… Милли тәрбиә… Дини тәрбиә… Ижад кеше �һен маҡсатҡа ярашлы тәрбиәләү мөмкинме? Әҙәби тәрбиә тигән һүҙ сәйеряң ғырамаймы?

Фәрзәнә АҠБУЛАТОВА:– Бәләкәй балаға берәй шәп шиғыр уҡыһаң, ул татлы ризыҡ ашағандан да ны 6

ғы раҡ ҡыуана. Матур һүҙ баланың ихлас шатлығы менән баһалана. Фәүзиә Рә 6химғолованың шиғырҙары кескәйҙәр күңеленә ана шулай тәьҫир итә ине.


Ша ғирә үҙе лә самимилыҡтан сыҡманы шикелле. «Әҙәби тәрбиә» һүҙбәйләнешесә йе рерәк яңғыраһа ла, унда мәғәнә ята. Сөнки әҙәбиәт кеше күңеле менән эшитә бит. Ә кешенең эске донъяһына тәьҫир итмәй тороп, ниндәй тәрбиә ту ра 6һын да һүҙ алып барырға була? Беҙ бит роботтар үҫтермәйбеҙ. Ләкин ҡай саҡшун дай шик тә тыуып ҡуя…

Әле лә балалар өсөн яҙған бик матур әҙиптәр бар. Мин һоҡланып бөтә ал 6майым. Бына улар ысын тәрбиәселәр. Тәьҫир итеү көсөнә эйә иң елле авторҙаркем дәр һуң? Йәш быуын менән күберәк ҡатын6ҡыҙҙарыбыҙ уңышлы эшләй, типәй тергә була. Кәтибә Кинйәбулатова, Гөлфиә Юнысова, Фәрзәнә Fө бәй ҙул ли 6наны һәр мәктәптә тиерлек беләләр. Гүзәл Ситдиҡованың Интернетта «Ба ла ларөсөн башҡортса әҫәрҙәр» битен алып барыуы оҡшай. Кешеләр ҙә бик әүҙемҡатнаша унда. Замана балаһы менән электрон бәйләнешһеҙ ҙә булмай, хатта кибөгөнгө көндә ул – иң йоғонтоло сараларҙың береһе. Шул балалар араһынанбына тигән зыялылар үҫеп сығыр киләсәктә.

Бөгөн әҙәбиәт тураһында нимә генә әйтһәләр ҙә, күпселек уға битараф түгел.Кем дер матур шиғри юлдарҙы – блокнотына, кемдер күңел дәфтәренә теркәпҡуй ған булыр. Иң вайымһыҙ тигәнебеҙ ҙә бер нисә юлды яттан белә. Сөнки тапшул образдар теҙмәһен ул үҙенең ҡайһы бер һорауҙарына яуап тип таба, күңелауа зы итеп яңғырата. Ә шулай ҙа, тәрбиә тигән саҡта, мин дини тәрбиәне иңалға ҡуйыр инем. Дин, ғөмүмән, йәшәүҙең бөтөн өлкәһен үҙ эсенә ала. Әҙәбиәт,тел, тарих тигәндә лә, беҙ уларға диндең йоғонтоһон тоясаҡбыҙ. Һәм уның ашабөтөн һорауға яуап табып була. Беҙ хәҙрәттәр менән әле ныҡлап бәйләнешурынлаштыра алғаныбыҙ юҡ. Атеистик тәрбиә ҡаныбыҙға һеңгәнлектән, «Ис 6лам» тигән бер һүҙ генә лә төрлө уйға һалып ҡуялыр бәғзеләрҙе. Донъя ки мә 6лендәге ғилемгә эйә дин әһелдәребеҙ ҙә юҡ тиерлек. Сөнки был мәктәптә өҙөк 6лөк барлыҡҡа килде. Уны ҡайтанан аяҡҡа баҫтырыр өсөн ваҡыт кәрәк. Үҫепсыҡҡан хәҙрәттәребеҙ – һуңғы ике тиҫтә йыл емеше. Әлегә ниндәйҙер тра ди 6ционлыҡ тураһында һүҙ йөрөтөргә иртәрәк. Ә бит кешенең хәле төрлөсә бу лыпкитеүе бар, дин өмөтһөҙлөктән дауалай, икеләнгән, ҡурҡҡан кешеләрҙең һо 6рауҙарына яуап бирә, уға юл күрһәтә. «Тура юл» тигән һүҙ Ҡөрьәндә нисәмә тап 6ҡырҙар ҡабатлана. Шәхес тәрбиәләүҙә ирҙәрҙең өлөшө тос булырға тейеш. Үт 6кән быуаттарға күҙ һалһаҡ, дин әһелдәренең иң шәп, иң яуаплы тәрбиәселәрбул ғанын күрербеҙ. Эйе, матур тәрбиә өлгөләрен улар миҫалында һөйләй ала 6быҙ. Балалар мәктәптә фән тауына үрләр, билгеләнгән бейеклекте яулар өсөним тихан бирә. Тормош шулай уҡ имтихан. Ул һынау артынан һынау биреп кенәто расаҡ. Уларға ҡаршы торорлоҡ көс тураһында диндән нығыраҡ аңлатҡан бернәмә лә юҡ.

Атеистик темаға ҡағылып, үҙебеҙ уҡыған осорҙо телгә алайым әле. Дә рес лек 6тәрҙәге ҡайһы бер һүҙбәйләнештәр хәтерҙә ныҡ уйылып тороп ҡалған икән: «Фа 6 натик дин әһелдәре, фанатик ауыл ҡарттары, наҙан халыҡ» һ.б. Беҙ фа на тизмдыкүрмәнек6белмәнек, ләкин ышанырға тейеш инек. Хатта тере мул ла лар ҙы лакүрмәнек. Ә «фанатизм»ды башҡа һеңдергәндәр. 806се йылдар аҙағында мин динбуйынса ҡайһы бер һорауҙарҙы бирә башлағас, бер танышым: «Ҡара уны,фанатик булып китмә», – тип әйтеп ҡуйҙы. «Кемдәр һуң улар фанатиктар? Ҡай ҙаулар? Күрһәт береһен генә булһа ла!» – тигәс, ул үҙе лә аптырап китте. Хә йер, һәрзаманға күрә һүҙбәйләнештәр, терминдар табылып тора. Хәҙер «тра ди ционИслам» тигән һүҙ килеп инде. Йәнәһе, Урал6Волга буйы мосолмандарының тра 6 дицион Исламы бар. Был – ситтән индерелгән термин, бер башҡорт та, татар ҙаулай тип һөйләмәгән. Үҙәк матбуғат саралары шулай яҙа башлаһа, Үҙәк те ле ви 6дение шулай тылҡыһа, беҙ уны мотлаҡ һүҙ әйләнешенә индерергә тейешбеҙ,


тип уйлай башлайбыҙ. Әгәр ҙә беҙ Әбү Хәнифә мәҙһәбенән икән, шулай типасыҡ әйтергә кәрәк, ниңә икенсе халыҡ әйткәнде тутыйғош һымаҡ ҡабатлап алала китәбеҙ. Был дин күҙлегенән бидғә тип баһаланмаймы икән?

«Һәр халыҡ үҙ тарихын үҙе яҙырға тейеш» тигәнде беҙ уңышлы атҡара баш ла 6ныҡ һымаҡ. Ә тамырҙарыбыҙ бик тәрәнгә китә. Кешенең үҙенә булған ышанысыны ғыуҙа үткәндәр ҙә ярҙам итә.

Тарихтың шәхес тәрбиәләүҙәге әһәмиәте тураһында күп һөйләргә була, тик беҙүҙ тамырҙарыбыҙға әлегәсә бер яҡлыраҡ ҡарайбыҙ. Fөмүмән, төркиҙәр та ри хы аҙөйрәнелгән. Европа халыҡтары был йәһәттән бик алда бара, һәм беҙ кү берәк улартарихын өйрәнәбеҙ. Өйрәнергә мәжбүрбеҙ. Төрки халыҡтары та рих сы лары дөйөмтарихтарын әле яҙмаған. Хатта бәғзе ҡәрҙәш ғалимдар «юрған »д ы күберәк үҙяғына тартырға маташа, үҙенең халҡының ғына мәртәбәһен күтәрергә итә.Шулай ҙа айырым хеҙмәттәргә күҙ һалһаҡ, төрки ҡәбиләләренең ҡатлаулы осорүт кәнен күреп таң ҡалабыҙ. Төрки ҡағандары ата6баба, тарих, һыу тураһындаоно толмаҫ һүҙҙәрен әйтеп ҡалдырған, ирек һөйөр төркиҙәр ниндәй ҙур ерҙәрбиләгән. Ләкин хәнйәр ҙә ике яҡлы. Иркенлек тарҡаулыҡҡа ла алып килә,дәүләттең ойошоп эш итеүенә кәртә лә була икән.

Октябрь революцияһынан һуң, «өлкән ағай»ҙың гегемонлығына нығыраҡ ба 6ҫым яһау, синыфтар көрәшендәге ролен арттырып күрһәтеү маҡсатында, аҙ һан 6лы халыҡтарҙың боронғолоғо инҡар ителде. Хәҡиҡәтте боҙоу был халыҡтарҙакәм һенеү комплексын тыуҙырҙы. Дәреслектәрҙә, әҙәбиәттә, доға тиерһеңме:«то мана башҡорт» (бында һәр төрки халҡы үҙ исемен яҙҙы), «ҡараңғы ауыл» һы 6мағыраҡ юлдар йыш осраны. Йәғни идара итеүсе власть тотош империя хал 6ҡын, тормош Октябрҙән һуң ғына башланған, тип ышандырырға тырышты. Уғатиклем донъяны дер һелкеткән төркиҙәр тураһында ләм6мим. Был комплекс әлелә йәшәй. «Һәр халыҡ үҙ тарихын үҙе яҙырға тейеш» тигән фекерҙең дөрөҫ лө 6гөнә йәнә лә инанабыҙ: бына бит әле килеп ниндәй боронғо ҡаласыҡтар, ҡаса 6ба лар та была. Айырым бер көстәр факттарҙы кире ҡағырға тырышыу ғынатүгел, был эште алып барыусыларға кәртә ҡуя, төрлө саралар аша һөжүм итергәматаша. Беҙ ҡай саҡ улар алдында аҡланырға, нимәлер аңлатырға, ва ҡы ты 6быҙҙы сарыф итергә мәжбүрбеҙ. Юҡ, эшләргә, тайпылышһыҙ алға барырғакәрәк. Дә лил дәр беҙҙең тарихсыларыбыҙ ҡулында.

Әҙәбиәт тарих менән эш итә, ләкин уны һис кенә лә алмаштырмай, ул та рих 6ты бәйән итеүсе түгел. Әҙәбиәт ниндәйҙер айырым дәүер кешеләренең ын ты 6лышын, көрәшен, инаныуын, теге йәки был ситуацияла эске донъяһын, рухынасып күрһәтеүҙе маҡсат итеп ҡуя. Былар һәр саҡта ҡыҙыҡ һәм фәһемле. Ана шулюлда тоғролоҡ күрһәттеләр ҙә инде арҙаҡлы яҙыусылар Яныбай Хамматов,Булат Ра фиҡов, Әхиәр Хәкимов, Ноғман Мусин. Бөгөнгө көндә Спартак Иль 6ясовтың тарих биттәрен бәйән итеүе, үҙ ҡарашын асыҡ белдереүе, фекер тә рән 6леге һоҡландыра. Ул тормош дөрөҫлөгөн күңел инаныуы аша һүрәтләй. «Һүҙ һәмэш берлегенең үрнәге» тип өҫтәһәм дә, ағай асыуланмаҫ. Ижадсыларҙыңхеҙмәте «иләк» аша үтеп, ваҡыттың төрлө кәштәһенә һалына барыуынәйткәйнем инде. Хат та беҙ «халыҡ шағиры» тигән исем алған ҡайһыберәүҙәрҙең дә онотола бар ғанын күрәбеҙ. Ләкин уларҙың да хеҙмәте үҙҙәренәнһуң килгән быуын өсөн фай ҙалы сығанаҡ булды. Әҙәбиәт үҫеше шулай дауамитәлер.

Урта, йәш быуын араһында ла юғары маҡсатҡа ынтылып, бик етди яҙғандарыбар, ләкин уларға туҡталмайым. Эшләй бирһендәр.

Демократия бик үҫешмәгән илдәрҙә һүҙ ирке бик ҡыйбат торғаны берәүгә лә


6 «Ағиҙел», №12 .

сер түгел. Илебеҙ тышҡы донъяға асыла бара. Хәҙер матди яҡ, кеҫә ҡалынлығыкүп нәмәне хәл итә. Ә бына фекерләү даирәһенә килгәндә, уны элеккесә бил дә 6ләп ҡуйылған ниндәйҙер бер ҡоршауҙар эсенә индерергә тырышыу юҡ түгел.Ди небеҙҙе ниндәйҙер һөҙгөстәр аша үткәреп, фәҡәт ундағы төрлө зарарлыағым дарҙы ғына барлап сығыуҙы мөһимерәк күргәндәр ҙә бар, ләкин эске йөк 6мәтке ундай барлауҙарҙан байымай бит. Әҙәбиәт был йәһәттән күпкә ирекле,тип әйтә алам. Башты сүкеп тороусы юҡ. Ижад емештәре тиҫтә6тиҫтә китап бу 6лып нәшер ителә, ваҡытлы матбуғатта ла даими сығып тора. Әҙәби әйләнеш ба 6ра, уны тағы ла ҡоласлыраҡ итер өсөн, башҡа республикалар менән тәржемә өл 6кә һендә хеҙмәттәшлекте көсәйтеүгә лә йүнәлеш алырға ине.

Яҙыусы Довлатовтың әкиәте иҫтән сыҡмай әле. Бер батша рәссамға һүрәтяһар ға ҡуша: «Нимә төшөрһәң дә төшөр, тик бәләкәс һоро ҡамҡаны төшөрмә»,– ти. «Ҡалған бөтә нәмәне лә төшөрә аламмы?» – «Эйе, тик бәләкәс һоро ҡам ҡа 6ны ғына төшөрмә», – тип ҡабатлай батша. Бер йыл үтә, ике, өс йыл… Бат шавәғәҙә ителгән һүрәтте талап итә. Рәссам оҙаҡ өндәшмәй тора. Шунан: «Минуны яҙа ал маным..» – ти. «Ни өсөн?» – «Мин тик бәләкәс һоро ҡамҡа тураһындағы на уй ла йым...» Бына шулай: ҡайһы бер кәртәләрҙе беҙгә кемдәрҙер ҡуя, әҡай һы ла рын үҙебеҙгә үҙебеҙ ҡуябыҙ. Ижадсы эске – фекерҙәр һәм тойғолар –донъ яһын үҙе күргәнсә, үҙе аңлағанса асһын. Һәйбәт китап иһә бер быуындыңғына тү гел, әллә нисә быуындың күңел ихтыяжына яуап бирәсәк. Һоро ҡам ҡа 6лар ға әл лә ни иғтибар итмәҫкә лә мөмкин. Әҙәбиәт бит ул кешене һиҙҙермәйгенә тәр биәләй. Уның көсө лә шунда.

Фәнил КҮЗБӘКОВ:– Әҙәби тәрбиәне, моғайын, ғаиләләге, мәктәптәге, юғары уҡыу йортондағы

тәрбиә менән сағыштырып булмайҙыр. Күпмелер дәрәжәлә, әлбиттә, аталыпкиткән институттарҙың да әҙәби тәрбиә биреүҙә үҙ өлөшө бар (бәлки, әсәйеңдеңбишек йыры ижад донъяһы ишектәрен асып ебәргәндер). Әммә ысын мә ғә нә 6һендәге әҙәби тәрбиә, асылда, ғөмүми әҙәби процесс аша, донъя әҙәбиәте иреш 6кән кимәлде үҙләштереү аша бара торғандыр. Бына ошондай юғарылыҡҡа кү 6тәрелә алған әҙип кенә бөгөнгө заман шәхесен тәрбиәләүҙә һис шикһеҙ төп рол 6дәр ҙең береһен башҡара. Беҙҙең атаҡлы сәсәндәребеҙ үҙ дәүеренең иң алдынғыаҡыл эйәләре, тәрбиәселәре булып сығыш яһай алыуҙарының «сер»ен дә миношонда күрәм: улар үҙҙәренә тиклемге атаҡлы милләттәштәренең ижадын ен 6текле белгән, уға нигеҙләнгән, артабан үҫтергән. Тап шул нигеҙҙә Һабрау сә сән 6дән тамырланған сәсәнлек традицияһы, милләтте милләт итеп тәрбиәләүҙә төпру хи терәк булараҡ, халыҡтың рухи һыуһынын һуғара6һуғара Ерәнсә, Ҡобағош,Мәх мүт, Ҡарас, Салауат Юлаев, Байыҡ Айҙар, Буранбай, Ишмөхәмәт Мыр ҙа ҡа 6ев, Аҡмулла, Ғәбит Арғынбаевтар аша Мөхәмәтша Буранғоловҡа килеп етә һәмҡағыҙға төшөрөлә.

Уйлауымса, Шәйехзада Бабич, Рәми Ғарипов, Мостай Кәримдең милләткәбул ған йоғонтоһо милли рухлы булыуҙарына һәм үҙ заманы мәҙәниәте, әҙә 6биәте нең иң юғары кимәленә күтәрелә алыуҙары менән аңлатыла. Сәсәндәрмәк тә бен, әле аталған классиктар мәктәбен үҙләштермәй тороп, милли шиғ 6риәт те (әҙәбиәтте) яңы бейеклеккә күтәреү мөмкин түгел.

Әңгәмәне Фәнил КҮЗБӘКОВ ойошторҙо.


ТАУҘАР ХӘТЛЕ ЭШТӘР АТҠАРҒАНДА*(Әнүр Вахитовтың тыуыуына – 80 йыл)

1. Даны буйынса таныулы ағай

«...Ҡар ҡарайып, ҡыйыҡтарҙан беренсе тамсы тамыуы бу 6ла, быйыл ҡайһы яҡҡа барыу, яңы ерҙәр, яңы кешеләр кү рә 6 сәгем тураһында уйлана6хыяллана башлайым... Яңы йыр,ҡары һүҙ1 ишетеремде ҡыуанып көтәм. Халыҡ тыуҙырғанаҫыл моң6көйҙәр ҡолағымды алдан уҡ иркәләй башлай...»Әнүр Вахитовтың «Яҡты күңел» тигән хикәйәләр һәм хи 6кәйәттәр китабының (Өфө, 1981) тәүге битендәге ошо юл 6дар ҙы уҡығас уҡ, таныш ашҡыныуҙар, таныш кисерештәр,тип уйланым. Шулай булмай һуң, был һүҙҙәрҙе әйткән героймиңә һөнәрҙәш, фольклорсы булып сыҡты бит. Шул һө нәр 6ҙәшемсә әйткәндә, минең дә эшем шундай: «Йыл да йәй

буйы ауылдар буйлап йөрөйөм, сәсәндәр, ҡурайсылар менән осрашам, бо рон 6ғоно – бө гөнгә, бөгөнгөнө киләсәккә ялғап йәшәүсе күпте күргән аҡһаҡалдарме нән һөй ләшәм» (106сы б.). Һәм йыш ҡына Әнүр Вахитовтың «Танышыу» тигәнхи кә йәтендәге күпте күргән, күпте ишеткән, күпте кисергән Әхмәҙулла бабайише ил ҡарт тары, бындай эште хуплап ул әйткән һүҙҙәрҙе ҡабатлағандай итә. Улҡарт иһә фольклор йыйыусы егетте урамдан үтеп барған еренән үҙе үк саҡырыпин дереп, ни йомош менән йөрөүен һорашып алғас, уға бына ни ти: «Һәйбәт эшме нән йөрөйһөң икән, улым. Кешегә үҙ аҡылы ғына етмәй. Башҡаларға ла, бо 6ронғоға ла таянырға кәрәк. Ата6бабаларыбыҙ рухын да аңларға кәрәк» (176се б.).

Хәйер, бер мин генә түгел, китапты уҡыған һәр кем үҙен уға һөнәрҙәш типиҫәп ләй алыр, моғайын. Сөнки, әҫәрҙән әҫәргә күсә килә, һин уға эйәреп Еҙем,Мән дем буйҙарын ҡыҙыраһың, Аҡьегет ҡаяһына үрмәләйһең, Баланторам һыр 6тын елеп уҙаһың, Шәрип урманына юлығаһың, Шафиҡ ҡойоһонда һыуһын ҡан 6дыраһың. Уның менән бергә аҡһаҡалдар, ил ағалары менән осрашаһың. Уларһиңә лә ҡары һүҙ, йырҙар ишеттерә... Яҙыусының ихтыяры, әҫәрҙәренең илаһитыл сымы үткәндәргә хөрмәт менән ҡарарға, бөгөнгө тормоштоң күреп тә, кү не 6геп тә бөткән ғәҙәти күренештәрен яңыса баһаларға мәжбүр итә, шул хәҡиҡәттекү ңелгә төйнәй бара.

Халыҡ ижады ынйыларын бөртөкләп йыйыусыларға шундай тойғо таныш:бо ронғоно яҡшы белгән сәсән телле, йыр6моңға бай кешегә барып етергә әле

6*

Беҙҙең календарь

*Журнал варианты.Ҡары һүҙ – борон ауыҙ�тел ижадын халыҡ үҙе иң әүәл олонан ике төргә бүлеп йөрөткән:

һөйләп башҡарылыусыларын – ҡарыһүҙ (ҡарһүҙ), көйләп башҡарыла торғанын әйтем типатаған. Теҙмә телмәр (шиғыр) рәүешендәге бөтә әҫәрҙәр ҙә көйләп башҡарылған. Сөнкишиғри телмәр үҙе лә, көй ҙә магик көскә эйә тип белгәндәр.

байтаҡ юл үтәһең бар, ә ул инде һинең күптәнге танышыңа әүерелә. Сөнки, үҙеңкүрмәһәң дә, даны менән осрашып өлгөрәһең.

Әнүр Вахитовтың үҙен күреп белгәнгә тиклем, мин дә уның даны менән та 6ныш инем инде. Ара6тирә гәзит6журнал биттәрендә, «Йәш көстәр» аль ма на хын 6да ошондай имза менән шиғырҙар, мәҡәләләр баҫыла тора ине. Ә үҙе менән ос 6рашыу көтмәгәндә булды.

1961 йылдың көҙө. Шаулы студент тормошон башлап ҡына торған сағыбыҙ.Көн дәрҙән бер көндө теҙмә (расписание) буйынса «Башҡорт халыҡ ижады» ти 6гән дәрескә инеп ултырыуыбыҙға, башын уңға һала биреп, көмөрәйеңкерәп,әммә етеҙ атлап, һары сәсле йәш кенә ағай килеп инде. Күҙлеген сисеп, ҡа ғыҙ 6ҙарын өҫтәлгә һалды ла:

– Һаумыһығыҙ! Мин Әнүр Вахитов булам, – тине.– Бәй, – тип ҡуйҙым мин, ғәжәпкә ҡалып.– Әллә белмәй инеңме? Теге мәлдә беҙгә консультациялар биргән, унан им ти 6

хан алған уҡытыусы ла инде, – тине миңә парталаш булған яңы танышым ЮнысЛатипов, терһәге менән ҡабырғама төртөп.

– Таныуын таныным да ул, – тигән булдым. Ысынлап та, теге мәлдә, йәғни ҙәбаш ҡорт теле һәм әҙәбиәте буйынса имтихан алдынан, тап ошо ағай аби ту 6риент тар алдында сығыш яһағайны. Ауыҙ тултырып, сығыш яһағайны, тим.Сөн ки белдереүҙә «консультация» тип яҙылһа ла, уның һөйләгәндәре һис тә генәҡә ҙимге консультацияға оҡшамағайны.

Аптыратҡаны шул булды. Мәктәптә уҡығанда, Сәғит Агиштың «Нигеҙ» тигәнҡалын ғына әҫәрен (уны мин бишенсе синыфта саҡта уҡып сыҡҡайным) баш 6ҡорт әҙәбиәте тарихындағы тәүге роман тип атай торғандар ине. Унынсыны та 6мам лағандан һуң, бер йыл колхозда эшләп, өс йыл буйы танкымда Ҡараҡом бар 6хандарын гиҙгән арала, ундай фекер иҫкереп өлгөргән булып сыҡты. Бәй, беҙйәшәгән йөҙйыллыҡтың 206се йылдарының башында уҡ Ғәйнан Хәйри тигәнйәп6йәш яҙыусы башҡорт әҙәбиәте тарихында беренсе булып «Боролош» тигәнро манын ижад иткән булған икән. «Ул саҡта Хәйри, бына әле генә һалдаттанҡайтҡан егеттәр, һеҙҙең тиҫтерегеҙ генә булған». Консультантыбыҙ шулай тигәс,беҙ, хәрби кейемдәге егеттәр, бер6беребеҙгә ҡарашып алғайныҡ...

Артабан ни ишетәбеҙ? Дауыт Юлтый, Афзал Таһиров, Имай Насыри, ҺәҙиәДәү ләтшина тигән романсыларыбыҙ ҙа булған, имеш. Улар барыһы ла шәхескуль ты заманында репрессияға дусар ителеп, исемдәре лә, әҫәрҙәре лә ты йыл 6ған булған икән. Ошондай яҙмышҡа дусар ителгән Ғабдулла Амантай тигән үҙешағир, үҙе фольклорсы6ғалим, Ғәббәс Дәүләтшин, Төхфәт Йәнәби кеүек әҙип 6тәребеҙҙең дә шундай уҡ яҙмышҡа дусар ителеүе, шәхес культын фашлау һө 6ҙөмтәһендә генә, әҙәбиәтебеҙгә уларҙың исемдәрен кире ҡайтарырға форсаттыуыуы хаҡында һөйләп, консультантыбыҙ беҙҙең аңыбыҙҙа, саҡ ҡына бүрттерәбиреп әйткәндә, тотош революцияға тиң түңкәрелеш яһаны. Ошо йәш кенә уҡы 6тыусының өлкәнерәк берәү менән бергә (ул беренселәрҙә «Иҫке төрки теле» ти 6гән дәрес алып барасаҡ Абдулла Нәбиулла улы булған, имеш) күҙлеге аша үтәһы намсыл ҡарап, имтихан алыуы ла иҫтә. Шулай булғас, уны танымау ҡайҙа?! Әбына исем6шәрифен, дөрөҫөрәге, ошо егеттең Әнүр Вахитов булыуын бер минтү гел, күптәр белмәй ине әле. Бәлки, таныштырып та тормағандарҙыр. Әйт 6һәләр ҙә, имтихан хаҡында баш ватып йөрөгән абитуриенттың хәтерендә ҡал 6ма һа – ни ғәжәп. Әле бына үҙе менән таныштырғас, башҡалар ҙа, моғайын, минкисергәнде кисергәндер. Шулай булмай һуң, тере яҙыусыны тәүге кү реүебеҙ инебит беҙҙең.

Уҡытыусыбыҙ иһә башҡорт халыҡ ижады тураһында инеш әңгәмәһен башлап

164 Беҙҙең календарь

та ебәрҙе. Тәүге дәрестәрҙән үк ул беҙгә бер серле һандыҡты асып, бына ҡа ра 6ғыҙ, үткән быуындарҙан шундай6шундай хазиналар мираҫ булып ҡалған, типулар ҙы алыҫтан ғына берәм6берәм күрһәтә биреп, беҙҙе ҡыҙыҡтырғас ҡына,кире һала барғандай итте. Артабан, мәле еткәс, таратып бирермен әле, тигән ке 6үек, һәр осрашҡан һайын, әлеге затлы хазиналарҙы яҡыныраҡ килтереп, хаттаүҙе беҙгә лә тоттороп ҡаратҡандай, хис уятыр ине. Уларҙың байтағын экс пе ди 6циялар ваҡытында үҙе һәм беҙҙең ише студенттар табып алып ҡайтҡан икән.

2. Хәтергә уйылып ҡалған дәрес

Беҙ студент саҡта башҡорт халҡының ауыҙ6тел ижады буйынса XX быуаттың506се йылдарында донъя күргән өс томлыҡ «Башҡорт халыҡ ижады» туп ла ма 6һынан, ара6тирә сыҡҡан әкиәт йыйынтыҡтарынан башҡа, бер ниндәй ҙә баҫмаюҡ ине. Улары ла мәктәп биргән белемде йә әрме хеҙмәтендә, йә колхоз ҡы рын 6да тоҙлап килгән беренсе курс студенттары ҡулына бик үк эләгеп тә бармай ине.Хәҙерге аҡылым менән мин шуға төшөндөм: йәш булһа ла, Әнүр ағайыбыҙ шу 6ны яҡшы аңлаған, ахырыһы. Быны шунан сығып әйтәм: яңы теманы иғлан ит 6кәс тә, иң әүәл уға ҡағылышлы һәр әҫәрҙең йөкмәткеһе менән ҡыҫҡаса ғына та 6ныштырып сыға торғайны. Бындай ысулды ҡулланыуына, бәлки, һуғыш ар ҡа 6һын да, мәктәптәр дәреслеккә ныҡ ҡытлыҡ кисергән заманда, уҡы тыу сы 6ларының ауыҙына ҡарап ҡына ултырыуын иҫенән сығармауы сәбәпсе бул ған 6дыр. Бәлки, Сәйетбаба урта мәктәбен тамамлағандан һуң бер йыл Толпар етейыл лыҡ мәктәбендә уҡытыусы булып эшләп алған осорҙа туплаған тәжрибәһелә үҙенекен иткәндер. Әммә ул, беҙ уҡыу түгел, исемен дә белмәгән әҫәр менәнтаныштырғанында, йөкмәтке һөйләү менән генә сикләнмәй ине. Һәр әҫәрҙеңтемаһын һәм идеяһын төптән асыҡлап, уларҙың художестволы асылыш кимәлендә билдәләй бара торғайны. Семинарҙарҙа беҙҙән дә шуны талап итер ине.

Ысын уҡытыусы, остазға хас талапсанлыҡ Әнүр Вахитовтың ҡанынан килеүелә бик ихтимал: уның атаһы Хисмәт ағай ҙа уҡытыусы булған. Быны беҙ байтаҡйыл дар үткәс кенә белдек. 1964 йылда «Совет Башҡортостаны»нда баҫылыпсыҡҡан «Яҡты күңел» тигән хикәйәһендә аң6белем таратып, яҡты тормошҡасаҡырып, ауылдаштарының күҙен асыусы изге күңелле уҡытыусы Хисмәт об 6разы һынландырылған. Шул образ менән танышҡас, уҡытыусыбыҙҙың атаһыменән осрашҡандай булғайныҡ та инде. Фольклор буйынса лекцияһында уҡы 6тыусыбыҙ ауыҙынан, атанан күргән уҡ юныр, тигән мәҡәлде йыш ишетә инек.Хикәйә менән танышҡас, ул үҙе шул мәҡәлдең тере кәүҙәләнеше кеүек тойолдо.

...Йылдар үткәс, Әнүр Вахитов имзаһы менән «Урал толпары» тигән хикәйәтдонъя күрҙе. Хикәйәттә, бығаса әйтелгәндән аңлашылыуынса, бик тә фәһемлева ҡиға бәйән ителә. Ғүмере буйы сит ерҙе ерһенә алмаған Зөлхизәнең сәләмебә хиле булып уның кеүек үк ирекһеҙләп, ҡыуып алып килтергән Күк толпарУралға ҡайта. Әхмәҙулла бабай хикәйәтен тыңлаусы егет шул толпарҙың бө гөн 6гө нәҫеле менән осраша. Бында ат образы ла тыуған ер тойғоһоноң быуын6бы 6уын күсәгилешен кинәйәләй. «Ир ҡанаты» хикәйәһендә лә ат образына һа лын 6ған шул уҡ идея тағы ла тәрәнерәк асыла. Хикмәт шунда: хикәйәнең һуңғы өлө 6шөндә тасуирланған бәйгелә ал бирмәгән Ир ҡанаты менән Ҡашҡа тигән икеюрға 1812 йылғы Ватан һуғышында легендар Абдрахман батыр менән фран цузяуын туҙҙырып ҡайтҡан Ерәңдең һәм шул заттан сығып, Бөйөк Ватан һу ғы шығәрәсәттәрен кисергән Ерән бейәнең нәҫеленән була. Ә. Вахитовтың «Урал тол 6пары» хикәйәте менән «Аҡбуҙат» эпосы араһындағы оҡшашлыҡ, уртаҡлыҡ һәмшуларҙағы айырмалыҡ кимәлендәге ауаздашлыҡ архетипик характерҙа бул 6ғанға оҡшай. Бындай башланғысты «Ир ҡанаты» хикәйәте, яҙыусының бүтән

Әхмәт Сөләймәнов 165

хикәйәттәре хаҡында ла әйтергә мөмкин. Ябайлаштырып әйткәндә, был ауаз 6даш лыҡ әҙәби хикәйәт тигән жанрҙың фольклорға нигеҙләнеүенән килә. Ә бын 6дай нигеҙләнеш үҙенән6үҙе хасил булмай. Ул яҙыусының тыуған фольклорыбыҙха ҡында, китапта баҫылған текстар буйынса ғына түгел, халыҡ араһына сығып,уны йәнле булмышында өйрәнеүенә, фольклор йыйыусы, фольклорсы6тик ше ре 6неүсе тәжрибәһенә эйә булыуына ла, ә уға тиклем халыҡ ижады хаҡындағы тө 6шөнсәне инә ҡарынында саҡта уҡ һәм инә һөтө менән аңһыҙ рәүештә (под соз 6на ние кимәлендә) зиһененә, күңеленә һеңдереүенә бәйләнгән.

Бабайҙарҙы әңгәмәгә йәлеп иткәндә, яҙыусының геройы юҡҡа ғына фоль 6клор ҙың тәбиғәтен белеп, фольклорсыларҙың тәжрибәһенә таянып эш итмәйикән. Йыр6моң йыйыусы, ғәҙәттә, тота килеп һораша башламай, һүҙ эйәрә һүҙки теп, телгә алынған урын, ырыу исемдәрен, бер сулаһын табып, асыҡлауҙыүте нер булыр. «Танышыу» тигән хикәйәттең геройы тапҡан йомғаҡ осо «Йәйташы» тигән һүҙ була. Шуның мәғәнәһенә барып еткәнсе, фольклорсы егетте ал 6быр ғатып, ул һүҙҙе уға өс тапҡыр ишеттереп өлгөрәләр. Ҡойоп ямғыр яуғанмәлдә ят ауылға килеп ингәс тә, уның сәләмен алған ир6ат төркөмөнән берәү:«Әй ҙүк, әйҙүк, Йәй ташы!» – тип әйҙүкләй. Асыҡ тәҙрәнән башын тығып: «Әйҙүк,улым, сәй эсеп сыҡ, – тип әйҙүкләгән «сал һаҡаллы, киң яҡты йөҙлө, ҡырған ба 6шына түбәтәй кейгән» Әхмәҙулла ҡарт: «Әйҙүк, Йәй ташы!» – тип мосафирҙыөйөнә үк саҡыра. Әммә үҙ алдына ғына: «Тағы йәй ташы!» – тип ғәжәпләнгәнегет кә ул һүҙҙең мәғәнәһен тиҙ генә асыусы булмай әле. Улай ғына ла түгел, уныһа ман мосафирға ҡайтарып, мәғәнәһенең осон йәшерә төшкәндәй итеп, Әх мә 6ҙул ла бабай: «Йәй ташы тип әйттем дә, яңылышмағанмын икән. Һәйбәт эш ме 6нән йөрөйһөң, улым, бик килешә, бик», – тип егеттең ниндәй ниәт менән йө 6рөүен: «Һеҙҙе, боронғо башҡорт тарихын, боронғолар күңелен бик яҡшы белә,ти гәйнеләр», – тип тәғәйен генә тап үҙенә төбәп килеүен белеп алғас. Дөрөҫ, ба 6байҙың: «Ана, һин беҙгә килеп етер6етмәҫтән ямғыр ҙа ҡойоп һалды...» – типәйт кәне әлеге йомаҡ һүҙҙең яуабына йәбешкә (шуның мәғәнәһенә яҡын һүҙ)кеүек аңлашылғандай итә. Ни өсөн тигәндә, мәжүси башҡорт борон, йәй ташыяр ҙамында ямғыр яуҙырып була, тип белгән. Ундай таштарҙың береһен, Белоретра йонының Архангел яғына яҡын ерендәгеһен, һынына ҡарап, ҡатайҙар Ҡо 6лоҡайташ, йәғни ҡолонсаҡҡа оҡшаған таш, тип атаған. Ғафури районы ерен дә 6геһен табындар Һыйырташ тип белә. Ситтән ҡарағанда ятҡан һыйырҙы хә тер 6ләтеүсе был таш эргәһендә Быҙауташы ла булған.

XIX быуат урталарында «Башкирская русалка» тигән баш аҫтында В.И.Дальбаш ҡорттоң «Заятүләк менән Һыуһылыу» иртәгенең бер версияһын үҙенең бә 6йән итмешендә баҫтырып сығара. Шул яҙманың инешендә әйтелеүенсә, Бөр йәнырыуы ерендәге Шүлгәнташ мәғәрәһенә (уны Шүлгән ауылы халҡы Таш йорттип кенә атай) инер ерҙә эт ҡиәфәтендәге йәй ташы торған. Йәй таштары ха 6ҡында Башҡорт иленең һәр төбәгендә лә ишетергә була. Ундай ташты баш ҡорттылсымлы вә изге таш тип, уның ҡөҙрәтенә инанған. Йәнәһе лә, ҡоролоҡ бул ғансаҡтарҙа уға һуҡһаң, ямғыр яуа була. 1961 йылда Абзан ауылы ҡарт та рынанише теүемсә, Инйәр ныҡ ҡайтып, бүрәнәләр аҡмай башлағас, баш ҡорттоң ошоина нысына ышанып, сплавконтора начальнигы булған урыҫ ке ше һе трактор яр 6ҙа мында шул йылға буйындағы йәй таштарын әйләндертеп ҡа ра ған.

Ә.Вахитовтың хикәйәттәрендә телгә алынған ер6һыу исемдәренә ҡарағанда,ил ҡыҙырып йөрөгән геройының әле әйтелгән йәй таштары хаҡындағы был мәғ 6лү мәттәр мәғлүм булыуына иманым камил. Шуға күрә лә мосафирға Әхмәҙуллаба байҙың «Йәй ташы» тип өндәшеүенән, аҙаҡ ошо һүҙҙе ямғыр яуыуына бәйләптел гә алыуынан сығып: «Һәй, уратып6сурытҡан был һүҙ – бары лаҡап һүҙ генә


икән дә», – тип уйларға ерлек бар. Ысынлап та, халыҡта хәҙер инде шаяртыу мә 6ғә нәһен алған бер инаныс бар. Әгәр ҙә мәгәр оҙаҡ ҡына ситкә сыҡмай торғанкеше берәй яҡҡа ҡуҙғалһа һәм шул мәлдә ямғыр яуһа, уның хаҡында: «Йәйташы ҡуҙғалды инде!» – тиҙәр. Берәйһе ситтән килгән саҡта ямғыр яуһа ла, хи 6кә йәттән аңлашылыуынса, уны Йәй ташы тип атайҙарҙыр, ахыры.

Әммә хикәйәттә телгә алынған йәй ташының мәғәнәһе көтөлгәндән башҡаһәм тәрәнерәк булып сыҡты. Әхмәҙулла бабай, халыҡтан ишеткәненә һыл та 6нып, ҡасандыр борон бик ҡаты ҡоролоҡ булып, бөтәһе лә интеккән бер мәлдәНә ғим тигән байҙың бөтә халыҡ һыулаған берҙән6бер йылғаны быуып, тирә6яҡты һаҙлыҡҡа әүерелдереп, үҙенең мал6тыуарына йәшел көтөүлек яһауына, низа ман үтеүенә ҡарамай, әсенеп һөйләй торғас, һүҙҙе боронғо бер аҡһаҡалғабиргәндәй, уның хикәйәтен бәйән итә. Уныһының да мәғәнәһе ике ҡатлы булыпсыға. Шуны аңлатам тигәнсе, шул аҡһаҡал исеменән Әхмәҙулла «Урал батыр»эпо сының беҙгә мәғлүм икенсе версияһына вариант булырҙай бер әҫәрҙеңһуңғы эпизодын һөйләп ташлай. «Урал батыр»ҙың 1956 йылда Троицк ҡа ла 6һында Исмәғил Рәхмәтуллиндан Әхнәф Харисов яҙып алған шул версияһы бу 6йын са, Урал батыр ен6пәрейҙе, дейеүҙәрҙе ҡырып бөткәс, халыҡ, байманда йә 6шәп, сикһеҙ ишәйеп китеү сәбәпле, эсәр һыуға мохтажлыҡ килеп тыуа. «Урал ба 6тыр, был ауыр хәлде күреп, берҙән6бер көндө ҡынынан ҡылысын тартып ала ла,баш өҫтөндә өс тапҡыр һелтәп, аяҡ аҫтындағы ерҙе уйҙыра саба. Шунан:

– Бына ошо ерҙә ҙур һыуҙың башы булыр! – ти. Үҙе шунда уҡ өлкән улы Иҙел 6де саҡырып килтереп: – Бар, улым, аяғың тартҡан яҡҡа сығып кит тә халыҡ ара 6һын да йөрө, иллә6мәгәр берәй ҙур ағым һыуға барып етмәйенсә артыңа әйләнепҡа райһы булма! – ти.

Атаһы һымаҡ ауыр кәүҙәле Иҙел, аяғының тәрән эҙен ҡалдыра6ҡалдыра,көнь яҡҡа ҡарай сығып китте, ти. Атаһы уның артынан күҙ йәштәрен мөл дө 6рәтеп ҡарап ҡалды, ти. Сөнки ул Иҙелдең кире әйләнеп ҡайтмаясағын белептора ине, ти.»

Шулай булһа ла, кешелек хаҡына, тереклек хаҡына Урал батыр Һаҡмар менәнЯйыҡ тигән улдарын да төрлө яҡҡа оҙата, уларҙың да Иҙел6Ағиҙел һымаҡ уҡкире ҡайта алмаҫын белә6күрә бара батыр был юлға. Һәр улы ла, йылға булып,сарсаған илде һыуға туйындыра.

«Урал батыр улдарының һыу табып, үҙҙәренең йылға булып ҡалғаны» мо тивыӘхмәҙулла бабай телгә алған аҡһаҡал һөйләүе буйынса, былай ин тер пре та 6циялана: «Ҡоролоҡ дауам иткән. Аҡһаҡал көнө6төнө илде килгән афәттән ҡот 6 ҡарыу тураһында уйлана һәм ырыуҙағы ир6егеттәрҙе йыйған да былай ти гән:«Был ҡоролоҡ, уландар, беренсе тапҡыр түгел. Боронораҡ та булған бын дай бәлә.Әле Урал батыр тере саҡта ошондай яман афәт килгән ил өҫтөнө. Шун да Уралбатыр үҙ улдарын саҡырып, ил өсөн һыу табырға ҡуша. Үҙе кибеп, үлеп бар ғандонъяға һуңғы тамсы һыуын бөркә лә тәгәрәй һәм үлә. Ә улдары таң ме нән юлғасығырға булып йоҡларға яталар. Ағиҙел түҙмәй, бик тынғыһыҙ була ул. Эне ләреял итергә ятҡас, ашығып юлға сыға. Һәм төнө менән, һыу кеүек ай яҡ тыһында,тауҙар араһынан, үҙәндәр буйлап бара ла бара. Тауҙарҙы, ҡаяларҙы ярып сыға,ярып үтә алмағанын урап китә... Ай яҡтыһында көмөш кеүек нур ланып ҡалауның юлы. Ошо көмөш нурҙарҙан ынйылай урғылып тере һыу аға... Яйыҡ менәнУй иртәнсәк таң һарыһы менән юлға сығалар. Улар сыҡҡанда, ҡа ра һыу томанағылған. Ана шуға ла уларҙың юлы ҡараһыу була. Улар ҡараңғыла аҡ рын ғынайәнәшәләп баралар. Береһе томан аҡҡан кеүек яй ғына, икенсеһе уныңыңғайына уйланып ҡына баралар ҙа баралар... Бына шулай өс туған өс һыу юлыһала һәм шул китеүҙәренән тыуған ерҙәренән мәңгегә айырыла...» (156се б.).


Аҡһаҡал исеменән Әхмәҙулла бабай бәйән иткән иртәк өҙөгө, тәү ҡарамаҡҡа,ҡо ролоҡтан ҡотолоу темаһын ғына күтәрә. Әммә аҡһаҡалдың көтөлмәгән һы 6ғымтаһы уны, ирекһеҙҙән, икенсе төрлө ҡабул иттерә. Бына нисек бирелә уныңбыл һығымтаһы: «Был аҡылды шуға һөйләйем: донъяның тотҡаһы – ир6егет!»(156се б.).

Тимәк, «Урал батыр» исемле эпостың И. Рәхмәтуллин иртәк рәүешендә һөй лә 6гән күләмле генә версияһының сюжетынан илдә килеп тыуған метереологикшарттар талап иткән бер мотивты ғына алып, аҡһаҡал: «Улым, һиңә әйтәм, ки 6ле нем, һин тыңла!» – тигәндәй иткән һәм үҙенең шул маҡсатына ирешкән. Аҡ 6һаҡал һөйләгәндең кинәйә генә икәненә, ә ул кинәйәнең «аңлағанға – ишара»юҫы ғында ишетелеүенә Йәйташ атлы егет тиҙ төшөнә.

Артабан тап шул егеттең һыу юлын асырға йөрьәт итеүен беләбеҙ. Хи кәйәт 6тең шул өлөшө менән таныша башлауыбыҙ була – аҡһаҡал һөйләгән эпос өҙө 6гөнөң тағы бер һәм берәгәй эстетик тәғәйенләнеше барлығына төшөнәбеҙ. Һыуюлын быуған ҡая ташты тумырып бөттөм тигәндә генә, Нәғим бай ялсылары та 6ра фынан Йәйташ үлтерелә. Тимәк, эпос өҙөгө ошо фажиғәне алдан иҫкәртеүсеувертюра хеҙмәтен дә үтәй. Йәй ташының мәғәнәһе лә шунда ғына тамам асыла.Хи кәйәт һәм уның авторы өсөн ул һис кенә лә метеорологик шарттар менәнидара итеү мөмкинлеге биреүсе тылсымлы ташты түгел, ә игелекле вә изгелеклекеше тигәнде аңлата, имеш. Йәйташ тигән егеттең һәләкәтенә тәбиғәт үҙенсәяуап биреү теләгенән, ел күтәрелеп, ҡойма ямғыр башланыуға, быулығып ятҡанйыл ға, шул егет тарафынан йоҡартылған таш кәртәне емереп, шарлап аға баш 6лау ға ҡыуанған иртәксе аҡһаҡал: «Беҙгә изге ямғыр, донъяны йәшәртеүсе йә 6шен булып Йәйташ ҡайтты!» – тип ҡысҡыра. Артабан хикәйәт: «Шунан аҙаҡбаш ҡорт ерендә һәйбәт күңелле кешене «Йәй ташы» тип ҡаршы ала баш ла 6ғандар,» – тип хәбәр итә (176се б.).

3. Аманат

«Әнүр Вахитовтың әҫәрҙәренә хас һәм уларҙы бер шәлкем итеп туплау фор са 6тына эйә булған уртаҡ идея бармы?» – тип һораусы булһа, һис икеләнмәйенсә:«Бар, бар, бар!» – тип әйтер инем. Шулар араһынан бөгөн айырыуса актуаль бул 6ған проблемаға туҡталғы килә.

Бөгөн күптәр, үкенескә ҡаршы, төшөнөп бөтмәһәләр ҙә, ә күптәре, бер ни ҙәбулмағандай, ғәфләттән сыға алмағанда, башҡорт өсөн йәшәүҙең үҙе кеүек ак 6туаль проблема бар. Ул – ер яҙмышы. Татар6монгол, Алтын урҙа, Нуғай, Ҡазан,Әс терхан, Себер хандары ла, рус батшалары ла (һуңғылары сикләй6сикләй ба 6рыу ҙарына ҡарамаҫтан) башҡорттоң ер биләүгә аҫабалыҡ хоҡуғы барлығыменән иҫәпләшкән. Бындай хоҡуҡ Рәсәйҙә бүтән бер генә халыҡҡа ла тәтемәгән.Шул иҫәптән – хатта рустарға ла. Тарихсы Әнүәр Әсфәндиәров билдәләүенсә,улар ҙың бары ун процентлабы ғына – унда ла кенәз, граф кеүектәре генә – эйәбул ған ундай хоҡуҡҡа. Аҫабалығыбыҙҙы 1917 йылда Октябрь түңкәрелеше осо 6ронда «Ер тураһында» тигән декреты менән бары Ленин ғына юҡҡа сығара. Әреволюцияға тиклем былай булған: башҡорттоң ергә аҫабалыҡ хоҡуғын танып,Иван IV бабаларыбыҙға «Жалованная грамота» биргән, бүтән батшалар шуны,үҙ заманына яраҡлаштырып, яңырта барған. Шәжәрәләр ҙә башҡорттоң аҫа 6балығын раҫлаусы юридик документ көсөнә эйә булған. Ана шуға күрә лә Та ри 6хи Башҡорт иленең ҡайһы төбәгенә килеп ултырмаһындар, ят бауырҙар шул икедокумент артынан йылдар, быуаттар буйы һунар иткән. Бына бер миҫал.

Стәрлетамаҡ – Өфө трассаһында «тауыш биреп» торам. Бер машина үтә бирҙелә, арты менән килеп, ҡаршымда туҡтаны.


– Әйҙә, ултыр, Әхмәт ағай!Кабинанан һонолған баштың эйәһе шулай тине. Мин белмәйем, ул таный.

Ике ләнер ваҡыт түгел. Бындай саҡта:– Күктән теләгәнде ерҙән бирҙе Хоҙай Тәғәлә! – тип рәхмәт әйтеп, тиҙерәк ул 6

тырыу яғын ҡарайһың. Мин дә шулай иттем. Таныша һалдыҡ. Көйөргәҙе егетеикән. Һүҙгә әүәҫ кенә. Ул6был хаҡында һөйләшә торғас, һүҙҙең осо әлеге ләбаяғы шәжәрәгә килеп төртөлдө. Ана ни ти егет? Былай ти: «Борон башҡорттарйәйләүгә сыҡһа, Ырымбур казактары килеп, йорттарын тентей торған булған.Улар бигерәк тә шәжәрә менән «Жалыуаннай»ҙы эҙләгән. Таба алмаһалар, уттаюҡ булһын, әйҙә, тип, тотош ауылды үртәп киткәндәр. Шуға күрә лә олатайҙарул документтарҙы эсе6тышы туҙ менән көпләнгән имән һандыҡҡа һалып,ауылдан ҡырҙа, тау6таш араһында йәшереп тотҡан. Уның ҡайҙалығын ауылдабер6ике кеше генә белгән. Улар ҡартайыуға шәжәрә сере ышаныслылығы һы 6налған тағы бер6ике кешегә тапшырылған. Әллә шулар араһында берәйышанысһыҙ кеше булған, әллә яттар, аңдып тороп, серҙе асҡан, әллә ни – беҙҙеңшәжә рәле һандығыбыҙҙың ҡайҙалығын белеүсе кеше хәҙер юҡ...»

Шул һүҙҙәрҙе ишеткәс тә, Әнүр Вахитовтың «Аҡһаҡал аманаты» тигән хи кә 6йә те хәтергә килде. Унда ауылдың ерен һалдырып алмаҡсы булған Әлимбайҙыңбыл мәкерле уйы, бары шәжәрә арҡаһында ғына, барып сыҡмай. Тәүҙә ул, шә 6жәрәгеҙҙең мөһөрө юҡ, тип уны һанламаҫҡа итә. Уға мөһөр ҡуйҙырырға киткәнХә сән атлы аҡһаҡал менән уны оҙатып барыусы егеттәрҙе уҡтан үткәрмәксебула, әммә ҡарт туҡмалып, үлем сигенә етһә лә, шәжәрәне ауылдаштарына изгеаманат итеп еткерә. Бына шулай үҙ ғүмере иҫәбенә шәжәрәне ҡотҡарып, ауыл 6даш тарының аҫабалығын һаҡлап алып ҡала. Ана ниндәй баһа бирә хикәйәт ге 6ройы, ошо ваҡиғаны бәйән итеүсе Әхмәҙулла ҡарт, Хәсән бабайҙың подвигына:«Хә сән аҡһаҡалдың ҡаһарманлығы арҡаһында беҙгә килеп еткән ошо шәжәрә –хә ҙер бер бәләкәй генә ҡомартҡы, – тип һүҙен йомғаҡланы Әхмәҙулла бабай, –тик уның мәғәнәһе беҙ уйлағандан ҙурыраҡ, улым. Еребеҙ тарихы, хал ҡы быҙ 6ҙың бәхет өсөн, үҙ өлөшө өсөн көрәше сағыла унда. Ана шуның өсөн был яҙыу 6ҙың ҡәҙере ҙур беҙгә. Боронғоларҙың килер быуынға аманаты – көрәш булған.Шу ның йәнле шаһиты был яҙыу6шәжәрә. Мин Октябрь көндәрендә, һуңыраҡкол хоз төҙөгәндә, яңы тормош ҡорғанда, фашистарға ҡаршы һуғыш йыл да рын 6да ул көрәштең тере ҡатнашсыһы, шаһиты булдым... Шуға һаҡлайбыҙ беҙ былшә жәрәне.» (246се б.) Тимәк, хикәйәт – яҙыусының абстракт фантазияһы ғынатү гел. Ул хәҡиҡәтте аса: борон шәжәрәнең тарих та, ергә хужа булыуҙы га 6рантия лаусы юридик документ вазифаһын үтәүен дә аңлата.

Бары башҡорттарҙың ғына Урал–Яйыҡ–Иҙел араһын бер итеп, шунда ер юҡер ҙә – ер, һыу юҡ ерҙә – һыу хасил итеп, тыуған ил, Атайсал – ватан тип аталғаношо ерҙе, яулашыр ерҙә яулашып, алышыр ерҙә алышып, көрәшер ерҙә көрәшеп,дау лашыр ерҙә даулашып, яттарҙан ҡурсалап, йәнен аямаған ҡа һар ман да ры 6быҙҙы данлаған милли эпосы бар. Тимәк, был тирәлә йәшәүсе башҡа ҡә үемдәр,– Америка халҡы һымаҡ, йыйылма халыҡ. Тимәк, башҡорт Урал – Иҙел (Волга)– Алтай ареалын әлмисаҡтан бирле төйәк иткән, биләп торған, Тыуған ил, Ватантип белеп, ятҡа бирмәй, ҡанын да, йәнен дә йәлләмәгән бик боронғо ҡәүем.

Тимәк, үҫеп килгән йәш быуындарға шуларҙы ла күндерергә тейешбеҙ. Шулараша ни өсөн аҫаба икәнебеҙҙе, башҡорт өсөн ер, тамаҡ туйҙырыр өсөн, мал кө 6төр, иген, йәшелсә үҫтерер урын ғына түгел, Тыуған ил, Ватан да. Уны яттарғабир мәҫ өсөн тәнен, көсөн аямаған, кәрәк икән йәнен дә фиҙа ҡылған ата6ба ба 6ларыбыҙҙың изге һөйәге мәңгелеккә төйәк иткән уны. Шуға ла был ил – Тыуғанил генә түгел, ғәзиздән дә ғәзиз ил! Башҡорт өсөн был ер – ваҡытлыса көн итеү


урыны түгел: беҙ ошо ерҙең тупрағынан яралған, ошонда түл йәйгән. Китер ере 6беҙ ҙә ошо. Ҡайһы бер ҡәүемдәрҙән айырмалы рәүештә, башҡорттоң һаҡлыҡҡабү тән (прозапас) иле, ватаны юҡ.

Ғөмүмән, сама саманан уҙмаҫ, тип кенә, яҡынса ғына дөйөмләштергәндә лә,Әнүр Вахитовтың бөтә әҫәрҙәрен, математиктар теле менән әйткәндә, уртаҡзна менателгә килтерергә була: улар барыһы ла тыуған ер, тыуған ил, милләт,тел яҙмышы өсөн борсолоуҙарҙан, шул яҙмыш өсөн бөтәбеҙҙең дә яуаплы икә не 6беҙҙе, мыжыҡланмай ғына, ыжымай ғына, ҡайта6ҡайта хәтергә төшөрөүҙәнтора. Ә былар уның илһамлы зиһене тыуҙырған хикәйәт һәм хикәйәләренең бө 6гөн дә актуаль булыуын, эстетик һәм тәрбиәүи әһәмиәте баһалап бөткөһөҙикән де аңлата.

4. Аманатҡа тоғролоҡ

Башҡорт фольклорында сит ырыуҙан ҡыҙ алыу – дуҫлыҡ билдәһе, һәләк бул 6ған аҡһаҡалды, батырҙы ырыуҙар сигенә ерләү – төрлө ҡәүемдәр татыулығыыры мы тип баһалана. «Йөҙимән» хикәйәһендәге Ҡатай ырыуы егете Та ңа тар 6ҙың Табын ҡыҙын алыуы һәм, ике ырыуҙы яттарҙан ҡурсалап йөрөп, үле ментап ҡас, уның сик буйына ерләнеүе лә шундай мәғәнәгә эйә. Ә «Самауыр тө ҙә теү 6се», «Партизан һуҡмағы», «Алтын билбау» ише хикәйәттәр халыҡтар дуҫлығыидея һы менән һуғарылған.

Поэтик ижады һәм мәғрифәтселек эшмәкәрлеге ярҙамында башҡорт менәнҡа ҙаҡты моңдаш иткән, моңо аша уй6фекер берлегенә ирештергән, үҙе иһә икеха лыҡты ла тиң күргән, шуға ла Башҡорт илендә генә түгел, ҡаҙаҡ сәхрәһендәлә үҙ кеше булған мулла Мифтахетдин бине Камалетдин әл6Башҡорди, йәғниМиф тахетдин Аҡмулла образы ла шул яҡтан асыла. Ул иһә халыҡтар дуҫлығыидеяһы таратыусы ғына түгел, шул дуҫлыҡты ғәмәли нығытышыусы булып кәү 6ҙә ләнеш ала. Самауырсы әйтеүенсә, «башҡорт менән ҡаҙаҡтың элек әрепләшепйәшәүҙәре, барымтаға барыуҙары, ҡарымта яһауҙары хаҡында күп ишетә ул»(496сы б.). Ошо хаҡта яҡшы хәбәрҙар булыуын иҫәпкә алғанда, үҙ өҫтөнә мәғ ри 6фәтсе шағирҙың ни тиклем хәүефле һәм ауыр миссия атҡарыу бурысын алырғайөрьәт итеүенә төшөнөүе ҡыйын түгел. Был миссияны ғәмәлгә ашы рыуға ул ха 6лыҡтың күҙен асыу, аңын таҙартыу юлы менән өлгәшергә теләгән. Те ләү ме нәнгенә сикләнмәгән ул, ошо изге эшкә ихлас тотонған да. Быны Аҡ мул ла ныңгражданлыҡ ҡаһарманлығы тип баһаларға мөмкин.

Ошо изге юлдан тайшанмауҙы үҙенең йәшәү маҡсаты итеп ҡуйып, уға өл 6гәшеү теләгенән, хикәйәт авторы күрһәтеүенсә, ул яҙмышының үҙен хәл ит мәлекиҫ кен ике боролош яһай. Уларҙың береһе – «Стәрлебаш мәҙрәсәһенең бик дан 6лыҡ лы бер хәлфәһе ... Шәмсетдин Зәки» танылған шағир һәм остазы булыуғаҡарамаҫтан, Аҡмулланың унан ситләшеүе. Сөнки ул хәлфә Иҙел башында үткәнһа бантуйҙа шәкерт шағир Мифтахетдинға осраған сәсән әйтмешләй, «үҙе лә һу 6ҡыр, халыҡты ла һуҡырлыҡҡа» өгөтләгән (686се б.). Хикәйәт геройы булған са 6мауырсы әйтмешләй иһә, «кешенең холоҡ6фиғеле уҡымышлылыҡҡа ҡарапҡына үҙгәрмәй... Шәмсетдин Зәки.., мосолманлыҡҡа өндәп, күккә ынтылған ха 6лыҡ ты ғәфләт йоҡоһона оҙатҡан. Мифтахетдин Аҡмулла иһә, «хәлфә булыу ҡә 6ҙерен белеп, донъя көтөр урынға, халыҡ араһына сығып киткән.., халыҡтан өй 6рәнәм, тип, күктән төшкән», йәғни ер тормошон яҙа башлаған (476се б.). Аҡ мул 6ланың икенсе киҫкен боролошо, хикәйәттә әйтелеүенсә, әлеге Иҙел башы сә 6сәненең: «Халыҡты тыңла. Халыҡтан өйрән... Халыҡтың йыры, ҡобайыры, та ри 6хы Стәрлебаш мәҙрәсәһе бирмәгән аҡылды бирә ул», – тигәнен тотоуы булыр.Шул уға Иҙелбашындағы һабантуйҙа, сәсәндәрҙе тыңлай торғас, «ярһыуын баҫа


ал май»(ә мин уның үҙен: «Данлыҡлы Стәрлебаш мәҙрәсәһенән Шәмсетдин хәл 6фә Зәки шәкерте Ҡөрьән6хафиз Мифтахетдин Камалетдин улы», – тип та ныш ты 6рыуынан (476се б.) сығып, ярайһы маһая биреп, тип өҫтәй алам) май ҙан ғасығып та, «эй, шәкерт, бында бит мәсет мөнбәре юҡ!» кеүек репликаларҙы бү 6тән сә ишетеүҙән ҡурсалай. Шуға ла, «Самауыр төҙәтеүсе» тигән хикәйәт ге ройыһүҙ ҙәре менән әйткәндә, халыҡ Аҡмулланы «ил шәме» тип таный.

Әнүр Вахитовтың «Самауыр төҙәтеүсе» тигән хикәйәтенең геройы өсөн са 6мауыр төҙәтеү – ҡарамаҡҡа йән аҫырау сараһы ғына. Асылында иһә был һөнәруға халыҡ менән яҡындан аралашырға, ҡулынан эшен төшөрмәйенсә лә әңгәмәҡорорға, иң мөһиме, Аҡмулла шиғриәтен, ул күтәргән идеяларҙы про па ган да 6лау ға форсат бирә. Ана ни хаҡында һөйләй ул: «Башҡорт хаҡында йыр6шиғырһөй ләп ҡаҙаҡ араһына сығып китә, ә ҡаҙаҡ араһынан туғандаш халыҡ хаҡындабаш ҡорттарға шиғыр алып ҡайта. Ошо йылдарҙа уға Аҡмулла тип, йәғни ха 6лыҡ ты яҡлаусы, уҡымышлы, тип исем ҡуша халыҡ, ә ғүмеренең һуңғыйылдарында ул, байға бармаҡ төртөп күрһәтеп көлөп, ярлыға яр булып, ил гиҙепйәшәгәндә зинданда ултырып сыға, әммә ул халыҡ дуҫы, ил шәме булыуҙан туҡ 6тамай. Йәндәре көйгән ҡайһы берәүҙәр уны (кеше) яллап үлтерәләр. Бына кемАҡмулла... Бына мин шул кешенең исеме, шиғыры онотолмаһын тип, хәл 6фәлегемде ташлап, самауыр төҙәтеүсе булып йөрөп ятам» (796сы б.).

Шулай итеп, самауыр төҙәтеүсе кеше Аҡмулланың ижадын, идеяларын про 6па гандалаусы ғына түгел, үҙе лә уның юлын ҡыуыусы булып һынлана. Аҡмуллала хәлфә йә указлы мулла булып, мәсет тотоп тороуҙан ил гиҙеүҙе артыҡ күргән.Аҡмулла ла – һөнәрмән, был да – һөнәрмән. Аҡмулла менән яҙ мыш та ры ныңуртаҡ икәнен һөйләргә онотмаған, «уның исеме, шиғыры оно тол маһын» типизге юлға сыҡҡан самауырсы үҙен Аҡмулла тип атамай. Әммә, кем белә, бәл ки,тап шундайҙарҙы хөрмәтләп, Аҡмулла тип йөрөткәндәрҙер. Күрәһең, ха лыҡ«Аҡмулла» тигән һүҙҙе яңғыҙлыҡ исемен алмаштырыусы лаҡап6исем тип кенәбелмәгән. Уға «кеше аңын ағартыусы» мәғәнәһендәге баһа төшөнсәһен дә һал 6ған, уның изге эшен хуплауын да белдергән.

Әле телгә алынған геройҙар фонында Сәмиғулла («Тәрәнуй»), Биктимер (« А ҡ ь 6 егет»), аҡтар командирына ғашиҡ булған ҡыҙ («Ҡәһәр бағанаһы») нин дәй ҙеркимәлдә диссонанс булып тойола. Сөнки улар, үҙ йәндәрен аяу маҡ са тында,халыҡҡа хыянат итеүҙән тартынмай. Шуға ла халыҡ ҡәһәренә дусар бу ла лар.Шундай кире күренештәрҙе фашлауы, уларға халыҡтың хөкөм сы ға рыуынкүрһәтеүе илгә, халыҡҡа тоғролоҡ тойғоһоноң изге тойғо икәнен Ә. Ва хи товҡатәрәнерәк асыуға булышҡан.

Хикәйәттәр ҡарт кеше ауыҙынан һөйләтелә. Бында ла тәрән мәғәнә бар. Улдуҫлыҡ, туғанлыҡ, бабалар йәдкәре тигән изге аманатҡа тоғролоҡ хаҡында ҡай 6ғыртыуҙы аңлата. Әхмәҙулла ҡарттың телен сискән егеттең уны ихлас тыңлап,ишет кәндәрен беҙгә еткереүсе булып сығыш яһауы уҡ изге аманаттың ыша ныс 6лы ҡулдарға күсеүен кәүҙәләндерә.

Миңә ҡалһа, Әнүр Вахитовтың хикәйәләре лә изге аманатҡа тоғролоҡ идеяһыменән һуғарылған. «Һынау яҙы» хикәйәһендә, мәҫәлән, йәш агроном Шәрип М ө х 6тәров ҡарт профессорҙың ғүмерлек хыялын тормошҡа ашырыу, Таш ҡа быр ғатигән яманаты сыҡҡан баҫыуҙы мул уңыш бирергә мәжбүр итеү те ләге менәняна. Хикәйәнең «Элек шөҡәтһеҙ, арыҡ күренгән Ташҡабырға уға яҡы най ғандан6яҡыная бара ине» тигән һүҙҙәр менән тамамланыуы егеттең үҙ те ләгенә ире шә 6сәгенә шик ҡалдырмай. Шуға ла унда беҙ үткән быуындар аманатына тоғро яңыбы уын кешеһенең һынын таныйбыҙ. Ошо яҡтан Шәрипкә Рафиҡ («Тәү тойғо»)менән Шакир ҙа («Йәйләүҙә») яҡын.


Аманатҡа тоғролоҡ,тыуған ер тойғоһо кеүек изге төшөнсәле идеяны яҙыусыат образы аша ла оҫта асыуға өлгәшкән. Бығаса телгә алынған «Урал толпары»хи кәйәте бәйән итеүенсә, әсирлектәге хужабикәһе яҙмышына дусар ителгән Күктолпар, форсаты сығыу менән, тыуған еренә ысҡына. Тыуған тупраҡ тигәндә, уләкиәттәге ел еткермәҫ ерән атты хәтерләтә. Белеүебеҙсә, фольклор йыйыусыегет Әхмәҙулла менән әңгәмә ҡорған арала шул толпарҙаң бер вариҫы урамданүтеп китә. Бынан ҡаҙаҡ ерен ерһенмәй, ҡасып ҡайтҡан Күк толпарҙан түлле малсығыуына, унан ҡалған нәҫелдең дә ошо ерҙе генә үҙ итеүенә төшөнәбеҙ. Тыуғанер тойғоһоноң күсәгилешен автор ат яҙмышы аша бына шулай кинәйәләй.

«Ир ҡанаты» хикәйәһендә лә ат образына үҙәк урын бирелә. Ул да – тыуған еридея һын асыуға тәғәйен. Хикмәт шунда: хикәйәнең һуңғы өлөшөндә та суир 6ланған бәйгелә ал бирмәгән Ир ҡанаты менән Ҡашҡа тигән аттар 1812 йылғыВа тан һуғышында легендар Абдрахман батыр менән француз яуын туҙҙырыпҡайтҡан Ерәндең затынан килеп сығып, Бөйөк Ватан һуғышы ғәрәсәттәре ур 6таһында йөрөп ҡайтҡан Ерән бейәнең нәҫеленән була. Шулай итеп, был юла йыат образында яугирлыҡ ҡаһарманлығы традицияларының күсәгилешлегенәиша ра яһала. Шул арҡала атҡа булған мөнәсәбәт шул ҡаһарманлыҡҡа, героикүт кәндәргә мөнәсәбәт мәғәнәһен ала. Бына ни өсөн алдынғы комбайнсы Нур ғә 6ленең ғүмер буйы ат тәрбиәләп, ат яратыуын, йылҡы малының бәҫе төшкәндәлә, данлыҡлы Ерән бейә затын ҡурсалап алып ҡалған Мөхәмәтулла ҡарттыңэшен ҡабул итеп алыуын аңлауы ҡыйын түгел.

Әнүр Вахитовтың геройҙары килер быуындарҙа йылы хәтирә ҡалдырыу те 6ләге менән йәшәй. Ат йәнле Мөхәмәтулла ла, ҡасып6боҫоп ғүмер итергә мәж бүрбулған сағында ҡарағас урманы үҫтергән Шәрип тә, мәғрифәт орлоғо сә сеүсеАҡ мулла ла, уның һүҙҙәрен илдән6илгә таратыусы самауырсы ла үҙ6үҙен ҡорбанитеп, ырыу шәжәрәһен һаҡлап ҡалған Хәсән аҡһаҡал да, уҡытыусы Хисмәт тәана шундайҙар рәтенә инә. «Үрмәксе Сәлимйән», «Шәүлә», «Мәрхәмәт инәй» хи 6кә йәләренең үҙ6үҙен генә ҡайғыртыусы геройҙары фонында улар ҡалдырған иҫ 6тә лектең мәғәнәһе тағы ла баҙығыраҡ балҡығандай.

Әнүр Вахитов бер үк проблеманы бына шулай төрлө яҡлап яҡтырта, геройҙаряҙ мышындағы төйөндәрҙе төрлөсә сисә. Мөхәббәт темаһына яҙылған хи кә йә лә 6ре лә шуға миҫал («Рәшә», «Ҡуш тирәк», «Сәйер бәхет», «Онотолған моң», «Ын 6йы сәскәһе»).

Иң элек шуны әйтеү фарыз. Әнүр Вахитовтың геройҙары яратыусы булып ҡы 6ла ныуҙы белмәй: яраталар икән, улар үлеп яраталар, мөхәббәт менән ша я 6рыуҙың ни икәнен дә белмәйҙәр. Үҙҙәре яратып та, яратҡаны шул хисте баһалайбел мәһә, мөхәббәт хаҡына тип, ғорурлыҡ тойғоларын ҡорбан итмәйҙәр («Рә шә»,«Ҡуш тирәк»); шул уҡ ваҡытта башҡалар бәхете хаҡына үҙ тойғоларына башбула беләләр («Сәйер бәхет», «Минең моңом»); оҙон6оҙаҡ йылдар үтеп тә, һуң лапбулһа ла, тәүге хистәренә тоғро ҡалалар һәм ахырҙа ҡауышыу бәхетен та тыуғаирешәләр («Онотолған моң», «Уҙған ғүмер – аҡҡан һыу», «Ынйы сәс кә һе»).

5. Һүҙ ҡәҙере һәм...

Әнүр Вахитовтың геройҙары быҫҡыуҙың ни икәнен дә белмәй: улар ял ҡын 6ланып яныусан. Үҙ ялҡындарынан башҡаларға яҡты ла, йылы ла, ут та бирә беләулар. Һүнгән саҡта ла, иң юғары нотаға еткәс кенә, кинәт өҙөлгән моңдо хә тер 6ләтәләр. Ауыл (ырыу) шәжәрәһен башҡорттоң аҫаба еренә яҫҡынған дошманғабир мәҫ өсөн, Хәсән аҡһаҡалдың саңғы менән текә ҡаянан һикереп ҡасыуы(«Аҡ һаҡал аманаты»), Вәлиәхмәт ҡарттың йәштәр менән уҙышып бесән сабыуы


(«Вәкәт аҡланы»), туҡһанды үткән Мөхәмәтулланың бәйгелә йөрәге ярылыуы(«Ир ҡанаты») уҡыусы күңелендә ана шундай тойғо ҡалдыра ла инде. Берәй саҡбе рәйһе: «Әҙәби әҫәрҙәрҙә ғорурлыҡ тойғоһо нисек бирелә?» – тип баш ватаҡалһа, мин уға: «Әнүр Вахитовтың әҫәрҙәрен уҡырға тәҡдим итәм», – тип яуапбирер инем. Ысынлап та, уның геройҙары ғорур булыуҙары менән айырылыптора. Үҙҙәренең хаҡлы икәнлектәрен иҫбатлай алмаһалар, улар ситкә китһә6ки 6тә, әммә намыҫтарына, принциптарына хыянат итеүҙе белмәй («Алтын бил бау»,«Юл өҫтө», «Шәрип урманы», «Йөҙимән», «Уҙған ғүмер – аҡҡан һыу», «Рә шә»).Үкенескә ҡаршы, «герой ситкә китә» мотивы саманан тыш ҡабатланыуы ғы наэсте бошора. Шул арҡала холоҡ6ҡылыҡтары йәһәтенән дә, башҡа яҡ тар ҙан датөрлө булған персонаждар ҙа бер6береһенә бер туғандар кеүек оҡшап ҡуй ғылай,ә уларҙың образдары бер үк ҡалыпҡа һуғылған скульптур портретты хә 6 терләткеләй. Бындай тойғо ыңғай геройҙарҙың образдарынан ғына түгел, ки ре 6ләренеке менән танышҡанда ла тыуа («Үрмәксе Сәлимйән», «Мәрхәмәт инәй»,«Партизан һуҡмағы»).

Ә. Вахитов, ғәҙәттә, хикәйәттәрен Әхмәҙулла бабайҙың теле сиселеүгә сәбәпбу лырҙай моментты әҙерләүсе ситуацияны тасуирлауҙан йә туранан6тура уныңту ра телмәренән башлау алымын файҙалана. Хикәйәләрендә иһә төп ваҡиғаныта суирлауға күскәнсе, хикәйәсе геройының төрлө6төрлө фәлсәфәүи уй ла 6ныуҙарын теркәй. Ә уның геройҙары йә мәңгелек күсәгилеш («Быуын6быуындонъя»), юғалтыуҙарға ҡарамай, хәҡиҡәтте иҫбатлау зарурлығы («Ҡуш тирәк»),үҙ6үҙенә баһа биреү, нәфсенең зыяны («Мәрхәмәт инәй»), кешенең сәйер яҡ та 6рына күнеккәс, уның ҡәҙимге кешесә эш ҡылыуына сәйерһенеү («Сәйер бәхет»)ха ҡында уйлана. Тасуирланаһы ваҡиға шул уйҙарҙың осона ялғана һәм уларҙыиллюстрациялай башлай. Ә инде Әхмәҙулла ҡарт ауыҙынан мәғлүм булған һәрва ҡиға бөгөнгө аша үткәндәрҙе, үткәндәр үтә бөгөнгөнө баһаларға, йәшәүмәғәнәһен асыҡлауға булыша. «Кеше һәр ваҡыт килер көн менән йәшәргә те 6йеш. Килер көн – килер бәхет ул. Был – кешенең бер таянысы. Икенсе таянысы– үткән юлы. Үткәнгә ҡарап фәһем алырға тейеш кеше. Халыҡ бит бөгөнгөһөменән генә йәшәмәй. Уның үткәне булмаһа, бөгөнгөһө, ә бөгөнгөһө булмаһа,киләсәге булмаҫ ине,» – ти яҙыусы Әхмәҙулла ҡарт исеменән («Тәрәнуй»).

«Яҡты күңел» йыйынтығы, минеңсә, авторҙың фольклорҙы тәрән аңлауын да,уны ижади файҙалана алыу оҫталығын да күрһәтә. Унда халыҡ ижады поэ 6тикаһы менән һуғарылмаған бер генә әҫәр ҙә юҡ.

Хикәйәттәрендә лә, хикәйәләрендә лә Ә. Вахитов мәҡәлдәрҙе йыш ҡуллана.Улар ҙа әҫәрҙең фәлсәфәүи айышын арттырыуға булыша. Әнүр Вахитовтың ге 6ройҙарына сәсәнлек һәләте, шиғри күңел хас. Улар йә йыр һуҙа, йә ҡобайыр ҡоя.Ситуацияһына ҡарап, художестволы тәғәйенләнеше йәһәтенән ҡарағанда, улартөрлө6төрлө бурыс атҡара.

Йырҙар ниндәй маҡсат менән ҡулланыла һуң? Башта ошо һорауға яуап эҙләпҡа райыҡ. Яҙыусы үҙенең бер хикәйәтен «Салауат күпере» тип атаған. Шулатаманы уҡығас уҡ, «Салауат булғас, бында һүҙ тарихи 1773 – 1775 йылдарға ҡа 6ғыл май ҡалмаҫ ул» тигәнерәк уй баштан йүгереп үткәндәй булды. Тик авторшул тиклем дәүер буйы батшабикәнең тәхетен дер һелкеткән тарихи ваҡиғананнин дәйерәген художестволы итеп үҙләштерер? Уныһын хикәйәт исеменә ҡарапҡына күрәҙәләү – ситен. Әммә әҫәрҙе уҡырға башламаҫтан уҡ, уҡыусының кү 6ҙенә бәрелеп торһон тигән кеүек, беренсе абзацта уҡ яҙыусы цитата рәүешендәха лыҡ йырынан бер куплет бирә. Шул үҙенән6үҙе иғтибарҙы тарта. Бәй, уныбеҙгә күптән таныш Әхмәҙулла бабай һуҙа, имеш:


...Теләмеш тә тигән яман һаҙҙың Сәсле түңгәк икән күтере; Шул һаҙҙарҙан үтә түтә юлҡай – Салауатҡай ирҙең күпере...

(606сы б.)

Ҡармаҡ һалып, беҙгә «Танышыу» хикәйәтенән таныш йәш фольклорсыныэйәр теп ҡайтырға булғас, Әхмәҙулла уны «түтә юл» менән алып ҡайтмаҡсыбула. Был йырҙы шул тәҡдименән һуң йырлап ебәрә лә инде. Бабайҙың үҙ тел мә 6рендә лә, йыр тексында ла «түтә юл» телгә алына. Тәү ҡарашҡа бе ренсеһенеңтел дән ысҡыныуы йырҙы хәтерләргә мәжбүр иткәндер ҙә йыр шуның менән үҙе 6нең ролен атҡарып та ҡуйғандыр һымаҡ тойола. Әммә шул куплеттың үҙ эсендә«түтә юл – Салауат күпере» бәйләнеше булыуы беҙҙе был тойғонан бик тиҙ ары 6нырға мәжбүр итә. Баҡтыниһәң, Әхмәҙулла ҡарт, ғәҙәтенсә, төп темаға кинәткенә алып инеп китмәҫ өсөн, уны сит6ситтән генә, ҡырлатып ҡына, тың лау сы 6һын бер аҙ албырғатып ҡына күсмәк булған икән – ә һүҙ айышы Салауат Юлаевғәс кәренең, әҙәм үткеһеҙ күтерле һаҙ аша ике көн, ике төн эсендә күпер һалып,ҡамауҙан ҡотолоуын бәйән итеүгә ҡайтып ҡала.

Шуныһын да әйтергә кәрәк: автор тарафынан риүәйәтсе итеп тәғәйенләнгәнӘх мәҙулла бабай был юлайы үткән тарихты өйҙә ултырған килеш түгел, ваҡиғабу лып үткән урында, ҡасандыр Салауат ғәскәре күпер йәйеп, шуның аша үткәнкү терле һаҙлыҡ өҫтөндә, һөйләй. Ә был уның тыңлаусыһына, фантазияһын эшкәегеп, ул ваҡиғаны бөтә фажиғәле героик асылында йәнле рәүештә күҙ алдынакил терергә форсат бирә.

Шулай итеп, «Салауат күпере» хикәйәтендә йыр – Әхмәҙулла бабайҙың юл да 6шын да, Ә. Вахитовтың уҡыусыһын да сюжет ҡалыбына һалынған ваҡиғаны ҡа 6бул итеүгә көйләүсе, уның төп пафосын һәм мотивын алдан аңғартыусы үҙен 6сәлекле увертюра кимәлендәге һүҙ ялғаусы бурысын үтәүсе композицияалымынан ғибәрәт. «Юл өҫтө» хикәйәһендәге йырҙың да эстетик тәғәйенләнешешуға ҡайтып ҡала. Бынан тыш, йыр был хикәйәттә һәм «Тәрәнуй» тигәнендә ге 6рой ҙың социаль протесын сағылдыра. Әхмәтхан байҙың ҡыҙы Сәлимәгә ғашиҡбу лып, уны алып ҡасҡаны өсөн Себер юлыҡҡан Сәйеттең («Юл өҫтө») йыры тәү 6ҙә:

Башҡорт иле мәңге юлда икән, Ҡайҙа илтә икән улдарын? Оҙатыр ҙа инем, һай, шатланып, Тик бәхеткә илтмәй юлдарым, –

тибындағы моңһоу һәм төшөнкөл хистәрҙән торһа, аҙаҡ ул, иленә ҡайтып,ҡалалағы йәшерен революцион ойошма ағзалары менән аралаша торғас, өмөтйырын һуҙа. Улай ғына ла түгел, бәхетте яңғыҙ табып булмауына, яңғыҙҙыңбәхете – бәхет түгел икәненә, күмәкте бәхетле итмәйенсә, айырым кеше бәхетлебула алмаясағына төшөнгән кеше булараҡ, бына бындай йырҙы үҙ итә:

Башҡорт күкрәгенән үткән юлдар Себерҙәрҙә генә туҡталмаҫ. Кире һүрелмәйек инде берләр (бер ҙә. – Ә. С.),Юлға сығайыҡ тип уҡталғас.

Ә. Вахитовтың әҫәрҙәрендә йырҙың эстетик бурысы әйткәндәр менән генәсик ләнмәй. Йыр уның хикәйәтендә геройҙың артабанғы яҙмышы менән та ныш 6ты рыусы, уның тәржемәи хәле хаҡында мәғлүмәт биреүсе өҫтәлмә сара


хеҙмәтен дә үтәй («Шәрип урманы»), мөхәббәт хисен әйтергә ҡыйынһынған ға 6шиҡ өсөн шул илаһи хисен аңлатырға ярҙам итә («Рәшә», «Тәүге йыр»), онотолатөш кән үткәндәрҙе яңынан кисерергә, хәтирә яңыртыуға ла булыша, геройҙыяңы аҙым яһарға этәреү ҡеүәһенә лә эйә («Онотолған моң»). Ә, дөйөм алғанда,Ә. Вахитов йырҙы әҫәрҙәренә лирик көйләнеш биреү өсөн дә оҫта файҙалана.

Ҡобайыр формаһын иһә Ә. Вахитов хикәйәләренә лә, хикәйәттәренә лә ин де 6рә. Бары беҙҙең генә халыҡтың ауыҙ6тел поэзияһына хас булған был жанр ҡа лы 6бының ул әҫәрҙәрҙә ҡулланылышы халыҡ эпостары йоғонтоһонан килә булыр.Баш ҡорт халҡының «Аҡбуҙат», «Ҡара юрға», «Аҡһаҡ ҡола» тигән ҡобайырҙарыбар. М.Ғафуриға иһә 1909 йылда Асылыкүл янында «Һоро юрға» тигән ҡобайырҙа осраған. Әнүр Вахитовтың сәсән телле геройҙары ҡойған ҡобайырҙар тапшун дай әҫәрҙәргә хас романтик күтәренке рух менән һуғарыла. Шул эпик ҡо 6байырҙарҙағы һымаҡ уҡ, Ә. Вахитовтың әҫәрҙәрендә лә ҡобайыр ат йәнле баш 6ҡорттоң яратҡан атына поэтик алғышынан ғибәрәт. Ғүмерен йылҡы тәр биә 6 ләүгә бағышлаған Мөхәмәтулла ҡарт Саптар атҡа алғыш әйткәндә, уның буй6һынын, етеҙлеген, аҡыллылығын, түҙемлелеген маҡтау менән генә сик лән мәй,уның данлы сығышын да иҫенә төшөрә. Был аттың ата6бабалары иһә Па риж дыбаш һалдырыуҙа ҡатнашҡан. Шулай аттың сығышын хәтергә төшөрөп, йыл ҡыпси хологияһын яҡшы белгән был йылҡысы сәсән халҡыбыҙҙың «Азаматкантон» тигән йырындағы:

«Ҡайҙа ла ғына бармай, ниҙәр күрмәйИрHегеткәй менән ат башы», –

тигән мәҡәл вазифаһы үтәмәле һүҙҙәрҙең мәғәнәһен конкретлаштырғандай итә.Алғыш та – һүҙ магияһына инаныу емеше. Мөхәмәтулланың – Саптар атҡа,

Зөл хизә әбейҙең Күк толпарға әйткән алғышы ла – шуға миҫал. Боронғоларҙыңинанысы буйынса, ғөмүмән, поэтик һүҙ магик көскә эйә. Ә изге теләктән торғанал ғыш – доға көсөнә эйә, тип белгәндәр. Беҙҙең миҫалдарҙа ат алғышы – ат до 6ғаһы Саптар атҡа ла, Күк толпарға ла уларға бик тә яуаплы бурыс йөкмәтелгәнсаҡ та, тәүгеһен – яуға, икенсеһен тотҡонлоҡтан илгә оҙатҡанда әйтелә. Мәғ 6лүмдер ки, йылҡы малы изге теләкте, йылы һүҙҙе, иркәләүҙе бик тә яҡшы аңлай.

Тимәк, Әнүр Вахитовтың хикәйә, хикәйәттәрендә ҡобайыр – ҡобайыр ғынатүгел, ул ҡобайырҙан мөһимерәк вазифа атҡара һәм әҫәрҙең дөйөм йөк мәт ке 6һенә, пафосына килешеп, йәпләшеп кенә тора. Уларҙа ҡобайыр шулай уҡ ва ҡи 6ғалар ағышын бер ни тиклем тотҡарлай биреүгә йә уның ағышын тал ғын 6лаштырыу эффекты тыуҙырыуға, тимәк, хикәйә йә хикәйәткә ул эпосҡа хас баш 6ланғыс өҫтәүгә лә хеҙмәт итә.

6. Шиғыр теле менән

Күп ҡәләмдәштәре кеүек үк, Әнүр Вахитов та әҙәбиәт майҙанына шиғриәташа килде. Әммә «аша килде» тигән һүҙбәйләнештән сығып: «Ә6ә, шиғриәт уғаәҙәбиәткә килеү юлында бер этап ҡына, хикәйәт, хикәйә жанрҙарын һәм әҙә 6биәт ғилеме өлкәһен үҙләштереү өсөн күпер йә баҫҡыс ҡына булған икән,» – типуйларға ярамай. Ни өсөн тигәндә, 50 6 606сы йылдарҙа ваҡытлы матбуғат та,«Йәш көс тәр» альманахы биттәрендә шиғырҙарын йыш6йыш баҫтырып торопта, 706се йылдарҙа был эшен һирәкләтә төшөп, сәсмәүерҙең әлеге жанрҙарыөҫтөндә эшләгән һәм әҙәби6ғилми тикшеренеүҙәргә мөкиббән киткән дәүерендәлә шиғриәт тол пары (Пегас) Әнүр Вахитовты ташлап китмәне. Ул үҙе лә уның ял– ҡойроғон та рап, янбашынан һөйөп, һырт буйынан һыйпап, «Ир ҡанаты»хикәйәһендә үҙе әйт мешләй:


Ай, ат икән, ат икән, Ир ҡанаты – ат икән, Ҡанатлы иргә ҡаушау, ҡурҡыу, Артҡа сигеү – ят икән, –

тип кәрәк саҡта уға егеттәрсә һикереп менгән саҡтары була торҙо. Быға – хаттауның хикәйәт һәм хикәйәләре лә дәлил. Уларҙың күптәрендә башына хәсрәттөш кәндә лә, шатлыҡ6ҡыуаныстар кисергәндә лә, әйтер һүҙен тәьҫирлерәк итер 6гә теләгәндә лә, алғыш әйткәндә лә, уның геройы, тәьҫирләнеп китеп, йә йырһуҙа, йә ҡобайыр ҡоя.

Ҡарамаҡҡа, хикәйәт, хикәйәләрендә Ә. Вахитов халыҡ йырҙарын стил ләш те 6реүҙән ары китмәй. Уның теге йә был персонажы башҡарған йырҙың оҙон көй 6лө халыҡ йырҙарына хас унға – туғыҙ үлсәменә ҡоролоуы, ижек етмәҫтәйурында, йөкмәткегә ҡамасауламай торған өндәр йә «та», «тә» кеүек ярҙамсыһүҙҙәр ҡыҫтырып йә иркәләтеү, кесерәйтеү төшөнсәһе биреүсе – ҡай, – кәй ти 6бын дағы ялғауҙар өҫтәп, үлсәмде теүәлләп ебәреүҙәр, йә «йөрәктәре хайранярһығас» рәүешендә яңғыҙлыҡ төшөнсәле һүҙҙе лә күплектә ҡулланыу осраҡтар,йә һүҙ бараһы объектты тәүҙә, «яман һаҙ» тип берлектә атап та, шунда уҡ, «шулһаҙҙарҙы» формаһында күплектә ҡабатлаған һымаҡ миҫалдар һәм йыр баш 6ҡарылған шарттың һүрәтләнеше лә шул тойғоно көсәйтә. Ана «Салауат кү пе ре»хикәйәтендә риүәйәтсе ролен атҡарыусы Әхмәҙулла ниндәй шартта нисек йыр 6лай башлай. «Ул, усаҡтағы торонбаштарҙы һүндерә6һүндерә, аҡрын ҡына көй 6ләй башланы», – ти яҙыусы йәш фольклорсы исеменән («Яҡты күңел». 606сы б.).«Шәрип урманы» тигәнендә шул уҡ ҡарттың йыр башлауы былай тасуирлана:«Әхмәҙулла бабай тамағын ҡырып алды ла күҙҙәрен ҡыҫты, ҡулдарын ике ту бы 6ғына һалып, ҡайҡая төштө һәм килешле генә тауыш менән йырлап ебәрҙе». Әуға тиклем ҡартың ҡурайын гөжләтеп ала (Шунда уҡ. 936сө б.). Ҡу рай ҙың телгәки леүе генә түгел, телгә алыныуы уҡ оҙон көйлө башҡорт йыры яңғырауыэффекты тыуҙыра.

Әммә йыр строфаларына иғтибар итегеҙ. Әйтеләһе төп фекер башҡорт халыҡйыр ҙарының һәр куплетында һуңғы ике юллыҡта әйтелә булыр. Йырыбыҙҙың былүҙенсәлегенә рус тикшеренеүселәре лә иғтибар иткән. Мәҫәлән, рус теллеуҡыусыларға башҡорт ҡурайы хаҡында тәүләп мәғлүмәт биргән яҙыусы һәм лек6сикограф Владимир Даль 1843 йылда «Москвитянин» тигән журналда «Баш кир 6ская русалка» тигән баш аҫтында «Заятүләк менән Һыуһылыу» иртәгенең ав тор 6лаштырылған вариантын баҫтыра. Шуның инешендә башҡорт халҡының ина 6ныстары, мифтары, фольклоры, этнографияһы буйынса ҡайһы бер мәғ лү мәт тәрбиргән. Йырҙарыбыҙ хаҡында иһә бына ни тигән: «Нынешние башкирские песнисостоят из отрывистых четырехстиший, в которых обыкновенно два первых стихазаключают в себе картину, басню, притчу, а два последние – при менение, сравне6ние» (Даль В.И. Башкирская русалка /Башкирия в русской ли тературе/ Сост., авт.предисл. и коммент. М. Г. Рахимкулов. – Уфа,1989. – Т. 1. – С. 176).

Ошо күҙлектән Ә. Вахитовтың геройҙары йырлаған йырҙарға иғтибар итһәк,шуға төшөнөрбөҙ. Бәй, улар В. И. Даль әйткәндең киреһе икән дә баһаң: һәркуплеттың һәр юлы төп фекер менән бәйле. Бына Әхмәҙулла бабай беренсеосраҡта йырлаған йырҙың тексы:

...Теләмеш тә тигән яман һаҙҙың Сәсле түңгәк икән күтере; Шул һаҙҙарҙы үтә түтә юлҡай – Салауатҡай ирҙең күпере...


Икенсе осраҡтан миҫал:

Ғүмерем үтте елдәй бушҡа иҫеп, Ниҙәр әйтер икән башҡортом... Килер саҡта берәү белер әле – Ҡарағас та ағас ултырттым. Ҡарағас та ағас төбө ҡырас, Ҡырас төптә ята яҫы таш. Яҫы ташҡа ошо йырҙы яҙҙым, Йөрәктәрем хайран ярһығас...

Куплетының дүрт юлының да төп йөкмәтке менән туранан6тура бәйләнештәбу лыуы, уны асышыуға буйһондоролоуы был йырҙарҙың әҙәби шиғыр ҡануныбу йынса авторҙың үҙе тарафынан ижад ителеүе тураһында һөйләй. Башҡаәҫәрҙәрендәге йырҙар ҙа («Тәрәнуй», «Ташбилбау», «Рәшә», «Тәүге йыр»), – әлемиҫалға килтергәндәре кеүек үк, индивидуаль ижад емеше, автор ижады. «Уралтол пары» хикәйәһендә – Күк толпарға, «Ир ҡанаты» хикәйәһендә Саптар атҡатөбәп әйтелгән алғыш6ҡобайыр хаҡында ла шуны уҡ әйтергә була. «Ир ҡанаты»хи кәйәһендә «һүҙҙе еткереп һөйләгәне, һамаҡлап та ебәргәне өсөн «шырмый»ти гән ат алған, асылында сәсән телле Мөхәмәтулла ҡарт исеменән бирелгән ҡо 6байыр фольклор белгестәре дидактик ҡобайыр тип атаған төркөмгә ингән әҫәр 6ҙәр рухында ижад ителгән.

«Һүҙ хаҡында баллада» хикәйәте менән «Ир ҡанаты» хикәйәһендә күтәргәнһүҙ ҡәҙере проблемаһы Әнүр Вахитовтың шиғриәтендә лә ҡабатлана. Халыҡта«Ата белһәң – мылтыҡ, ата белмәһәң – шылтыҡ» тигән мәҡәл бар. Һүҙ ҡәҙерепроб лемаһының Ә. Вахитов ижад иткән шиғри әҫәрҙәрҙә хәл ителеше лә шуғаоҡ шаш юҫыҡта хәл ителә. Ул да, яйын белеп кенә, шуға ярашлы һүҙҙе үҙ мәлендәәйтә белһәң генә ауыҙ асыуың аҡланыуы хаҡында фәлсәфәүи уйлана:

Һүҙҙәр ҙә бит хас кешеләр кеүек:Берәүҙәре тора ҡысҡырып,Икенсеһе – артыҡ баҫалҡы ла,Өсөнсөһө – хатта ҡурҡыныс...Тик барыбер һүҙҙәр донъяһынаКеше хужа, кеше аҡылы.Һүҙ бит үҙе – кеше асылы һәмКеше бөйөклөгө, ялҡыны.

(Һүҙ. 41 6се б.)

Шуға ла Әнүр Вахитовтың лирик геройы бына ни хаҡында хыял итә:

Һүҙем!Һиңә эйә булһам ине,Үҙ йәйәмә һалған уҡ һымаҡ!

(Һүҙ. 426се б.)

Ошо хыял өҫтөнә: «Кире ҡайтһа ине, һәр көнөмдө Тығыҙыраҡ итер инеммин», – тип хыялланыу («Һәр көн миңә ниҙер өҫтәп тора...» 506се б.), ә бушҡа ис 6 рафланған көндәре өсөн: «Ҡот осорлоҡ. Күпме ғүмер уҙған, Күпме көсөм буш ҡатирелгән», – тип көйәләнеүе, «Рәми иҫтәлегенә» тигән шиғырында: «Һиңә ҡа рапфәһем алғас белдем Күп көнөмдөң бушҡа уҙғанын», – тип үрһәләнеүе һәм, һүҙгәҡуйған талабы һымаҡ, үҙенең мөмкинлектәрен дә рациональ реа ли за циялаухаҡында:


Һин онотма шуны: таш түгелмен, Таш түгелмен, әммә һалҡынмын. Кешеһенә күрә ҡатымын һәм Һүнмәҫ өсөн янған ялҡынмын – Шуны йәшәү тиһәм, хаҡлымын, –

тигәне («Йәшәү». 446се б.) «һүҙ ҡәҙере» проблемаһы сиктәрен аша үтеп, ғөмү 6мән, мәсьәләне уның лирик геройының йәшәү кредоһы, йәшәү ғәме юҫығынакү серә. Ә ул кредо, ул ғәмде шағир бына нисек асыҡлап ҡуя:

Шуға ла мин, мәңгелеккә тиеп, Мобилизацияланған кешемен.

(«Мин байрамды кире ҡаҡмайым һис...» 536се б.)

Шуға ла ул кемдәрҙеңдер мыҫҡыллы ауыҙ йырыуына ла, башҡаһына ла иҫекитмәй, «Халҡым – үҙемдеке, ана шуға үҙемдеке тиеп» эшләй. Үҙенә тап шы рыл 6ған эште, байға көнлөксөлөккә ялланған кеүек, илке6һалҡы атҡарыусыларҙыңүҙ ҙәренән көлә һәм ғорур рәүештә шуны белдерә:

Ялланманым, ҡай берәүҙәр кеүек, Юҡ, халҡыңа булмай ялланып. Ана шуға уның алдында мин Ябай эшсе булып ҡаламын.

(«Ялланманым». 456се бит)

Шуға ла лирик геройҙың тынғыһыҙлығын һәм: «... мин булам бер ут, бер –һыу (Йәшәү – шунһыҙ йәшәү түгел)», – тип белдереү яһауы («Тупраҡ». 476се б.)һис тә бушҡа оран һалыу, декларатив фекер булып тойолмай. Уны, «Тормош» ти 6гән шиғырҙа әйтелгәненсә, еңел6елпе елкендермәй («Еңел килһә еңеү – тәмһеҙтой ҙом»), башҡаларҙың уңышы көнләштермәй, киреһенсә, уларҙың алға сы 6ғыуына булышыуҙы изге эш тип белә («Артта ҡалһа, дуҫҡа ҡул бирҙем. Мине уҙ 6ғандарҙы дәртләндерҙем, Ҡыуып еткәненә юл бирҙем». 496сы б.).

Юҡ6юҡта Ә. Вахитовтың лирик геройының һуғыш осоро балаһы икәне үҙенһиҙ ҙертә. «Зәңгәр күкте һөйә күңелем...» тигән шиғырҙа ул, уратып6сурытыптор маҫтан, шулай ти:

Һуғыш һүҙен һигеҙ йәштән беләм, Һигеҙ йәштә инде телемә. Һигеҙ йәштә айырылышыу булып, Ҡайғы булып инде өйөмә.

(386се б.)Һигеҙ йәшендә һуғыштың айырылышыу һәм ҡайғы булып өйгә инеүен аң 6

лаған лирик геройға өҫтәл дә («Атай өҫтәле». 246256се б.), стеналағы карта ла(«Бер карта бар,» 37 – 386се б.) уға атаһын хәтерләтә, ә атаһын хәтерләү – һуғышйыл дарын. Оноторлоҡмо ни атаһын тартып алып, бала көйө генә олоғайырғамәж бүр иткән был яман афәтты! Ана бит лирик герой үҙе үк шуны геүаһлай. Әул былай ти:

Яҙҙан тормай кеше ғүмерҙәре, Бына йәй ҙә, бәлки, үтәлер... Онотмайым миңә ҡанат ҡуйған Туғыҙынсы майҙың иртәһен. Бала көйө олоғайған инем, Онотолған ине ҡыуаныу...

(«9 май көнө әйтелгән теләк». 586се б.)


Һуғыш темаһына саҡ ҡына ҡағылһа ла, Ә. Вахитовтың тел төбөнән уның һу 6ғыш ты күрә алмауы, донъяла, илдә именлек көҫәүе айырым6асыҡ төҫмөрләнә.

Һигеҙ генә йәштән атайҙан ҡалған кескәй Әнүргә нужа һурпаһын тормош туҫ 6таҡ лап6туҫтаҡлап эсерә. Бары шул саҡта күңелендә тыуған сәм, башҡаларҙанүҙен кәм тип белмәү тойғоһо, уға етемлек тигән афәтҡа ҡарамайынса, тешҡыҫып булһа ла, серәнә биреп, алға, тик алға барырға көс бирә. Әммә яҙмыш берки реләнһә, эҙ яҙҙырырға ирек бирмәүсән шул. Ир етеп, ғаилә ҡороп, үҙе атай бу 6лыу бәхетен кисерә башланым тигәндә генә, шул сәбәптән ул тағы ла эҙләнергәто тона. Бары, үҙе әйтмешләй, мәңгелеккә үҙ6үҙен мобилизациялай алыуы ғынауны ир иңе күтәргеһеҙ ҡайғылар алдында бөгөлөп төшөргә ирек бирмәй. Анабит, холҡо, ынтылыштары, йәшәү принциптары, баш эймәүсәнлеге менән ав 6тор ҙың үҙ образына төкмә6төк тура килгән лирик геройы бәхет хаҡында ни 6сегерәк фәлсәфә һата. Ул, боронғолар өйрәткәнсә, барына шөкөр итеп, юғынаөмөт итә, заман өйрәткәнсә, яҡты киләсәккә күҙ төбәп йәшәүен белдерә.

Нәҫелемдә зарлы ҡәрҙәшем юҡ, Шаһит шуға яҡты яҙмышым! Таңғы ысыҡ төҫлө ғәмһеҙ бит ул Беҙҙә кешеләрҙең һағышы... Шуға башты ғорур йөрөтәмен, Яҡты көндәй яҡты сырайым. Яҡшы беләм килер көндәремдең Бөгөнгөнән матур булырын...

Кем белә, 1958 йылда яҙылған был юлдарҙа, бәлки, яҡты киләсәк хаҡына ну 6жаларға сыҙарға өйрәткән рәсми идеология менән бәхәс, уға йәшерен иронияла әйтелгәндер (һәр хәлдә бөгөн ул шулайыраҡ та аңлашыла). Ни генә тимә,Әнүр Вахитов тормошта ирониялап һөйләшә белә ине. Уның аҫтыртын төртмәтел лелегенең күптәргә оҡшап етмәгәне лә мәғлүм. Был һәләте шиғырҙарында ласа ғылмай ҡалманы. «Эт йәнле кеше», «Этврач» шиғырҙары шуға миҫал, вуздыбө төрөп ҡалала ҡалып ҡағылып6һуғылып йөрөгән белгестәрҙән ул шулай типкөлә:

Беҙҙең менән бер үк йылды Бөттө вузды ветврач... Һәм ауылға китмәҫ өсөн Булып ҡалды этврач.

Ә инде «Эт йәнле кеше» тигәнендә ялағайҙың карикатур һынын бик тә оҫтаһү рәтләй. Ғәбделғәни урамда осраған түрәһенең этен үбә, ҡулъяулығы менәнуның туҙанын һөртә. Ахырҙа Ғәбделғәниҙең, ялағай ғына түгел, ике йөҙлө бу 6лыуы ла фашлана. Уның ҡыланышына «Һиңә бөгөн ни булған?» тип ғә жәп 6һенгән иптәше унан шундай яуап ала:

«Эткә түгел, үҙенә, – ти, – Төкөрөр инем, туған... Начальнигым шул, туған.»

(186се б.).

Үҙенең шиғырҙарында Ә. Вахитов, япраҡтары, ботаҡтары туналғанда ла,«Көс6ҡе үәтен раҫлап тормоштоң,.. Ихлас киреп йәшел сатырын» өр6 яңынан яп 6раҡ, бо таҡ ебәргән ағас образына йәнәшәлек принцибы буйынса, тамыры өҙөл 6мәһә, ке шенең дә йәшәү ҡеүәте хаҡында ла уйлана. Ә тамыр тигәндә, ул халыҡ


менән үҙен бер иткән телде күҙ уңында тота («Тамырҙарым». 10 – 126се б.). Йә ул«Тәүрат» йә «Ҡөрьән6Кәрим» әйткәндәргә таянып, кешенең тупраҡтан яралыуыха ҡында фәлсәфә һата башлай, һәм изге эш өсөн үҙ6үҙен ҡорбан ҡылырға әҙерто роуын белдереп, былай ти:

Тыуһын, тимен, минән һуңғыларМинән һәйбәтерәк тупраҡтан.

(«Тупраҡ». 476се б.)

Әнүр Вахитовтың лирик геройы – ғашиҡ кеше: ул тормошто һөйә, ул эштеярата, ул дуҫтарын ярата. Ул матурлыҡҡа ғашиҡ. Һөйгәне хаҡына барыһына латүҙергә, барыһына ла барырға әҙер:

Һалдың утҡа, һалдың һыуға мине, Инде ниҙәр һинән көтәйем? Мин тормоштан өмөт иткәндәрҙең Һиңә бирер инем бөтәһен!

(«Һалдың утҡа...» 996сы б.)

Һөйгәненең бер ҡарашына зар6интизар лирик герой. Әммә «Бер баҡмаһа, бе 6рәй бағыр, Сабыр итәйем, тимен», – ти («Күрер әле». 906сы б.). Ә инде оҙатыпҡу йыу бәхетенә ирешкәс, һөйгәненең ҡәҙимге кисте маҡтауына (Шундай ма 6тур, яҡты кис, тинең, Ә бит ғәҙәттәге кис ине...) ғашиҡ егет һөйөнөп бөтә алмай(«Хә тереңдәме...» 896сы б.).

Әнүр Вахитов ғүмеренең ахырынаса шиғриәткә булған мөхәббәтенә тоғроҡал ды. Ғилми6тикшеренеү институтында хеҙмәттәше булған өлкән дуҫыныңшиғриәте хаҡында һүҙ алып барғанда, Рауил Бикбаев та дөрөҫләй быны. «Ҡай 6һы саҡта беҙ бүлмәлә икәүҙән6икәү генә ҡалғанда, блокноттарынан шиғырҙаруҡып аптыратып та ҡуя ине. Улар Әнүрҙең үҙенсә күңел көндәлеге булған икән.Үке нескә ҡаршы, ни сәбәптәндер, үтә баҫалҡылыҡтанмылыр, шиғырҙарын үҙеиҫән саҡта китап нәшриәтенә бирмәгән...» Был китап сыҡты. «Тамырҙарым» типатала ул. «(Төҙөүсеһе – Әмир Әминев, баш һүҙҙе Рауил Бикбаев яҙған).

Шиғырҙарын әҙәбиәт һөйөүселәр йылы ҡаршы алыуға ҡарамаҫтан, Әнүр Ва 6хитов 606сы йылдарҙың урталарында прозаға күсте. Уның хикәйәләре,хикәйәттәре республикабыҙ матбуғат биттәрендә, төрлө йыйынтыҡтарҙа донъякүр ҙе. Алма6Атыла, Чебоксарҙа, Ҡазанда ла баҫылғаны бар. Әнүр Вахитов – «Са 6лауат күпере», «Ҡайын суҡтары», «Шәжәрә», «Яҡты күңел», «Сейәлетүбә» тигәнки таптарҙың авторы. Шулай ҙа, Әнүр Вахитов үҙе әйтмешләй,

Моңдо усҡа йәшереп буламы ни, Бер көйрәгәс аҫыл йөрәктә?

(«Ҡумыҙ тыңлағанда тыуған уйҙар». 816се б.)

Юҡ, булмай моңдо усҡа йәшереп. Шуға ла үҙенең ҡыҫҡа ғына ғүмере буйыуның йылғыр ҡәләме осонан шиғри һүҙ ағылыуҙан туҡтаманы. Хикәйәт һәм хи 6кәйәләренә лә улар ана шул сәбәптән килеп ингеләгән дә инде. Әнүр Ва хи 6товтың хикәйәт, хикәйәләренең персонаждары ауыҙынан яңғыраған һәм, асыл 6да, авторҙың үҙ ижады булған шул йыр һәм ҡобайыр өлгөләре уның шиғыр йы 6йынтығына индерелһә, бер ҙә яҙыҡ булмаҫ ине. Ана, халҡыбыҙҙың бөйөк ша 6ғиры Мостай Кәрим шулай иткән бит. Уның «Оҙон6оҙаҡ бала саҡ» әҫәре буйынсаэш ләнгән инсценировка, «Прометей» трагедияһы өсөн яҙылған йырҙары, ши 6ғырҙары, мәҫәлән, уның шиғыр йыйынтыҡтарына ла инә торҙо бит.


7. Ғилем юлында

Уҙған йөҙ йыллыҡтың нәҡ урталарынан алып Ә. Вахитов ваҡытлы матбуғаттатөрлө йыйынтыҡтарҙа әҙәбиәттең актуаль проблемалары хаҡындағы ғилми мә 6ҡә ләләре, рецензиялары менән сығыш яһай башлай. Әҙәбиәт ғилеме өл кә 6һендәге тикшеренеүҙәре лә айырым йыйынтыҡтар рәүешендә донъя күрә торҙо.«Эпик киңлектәрҙә» (Өфө, 1968) тигән тәүге ҙур хеҙмәте менән Мәскәүҙә рус те 6лендә сыҡҡан «Башҡорт совет романы» («Наука», 1978) тигән мо ног ра фия һын 6да ул башҡорт романының бер планлы хроника тибындағы тәүге өл гө ләрҙәнкүп планлы, киң ҡоласлы, мөһим проблемалар күтәргән эпик кү ренеш бу лыпете шеүен яҡтыртты. Уның асыҡлауынса, әҙәбиәтебеҙ быға фольклор тра 6дицияларын, милли прозаның тәүге тәжрибәләрен үҫтереү аша, ту ған даш әҙә 6биәт тәрҙең шифалы йоғонтоһо ярҙамында өлгәшә.

Әле һүҙ барған хеҙмәттәрҙә ҡаралған проблемалар «Ижади портреттар»(Өфө, 1976), авторҙашы Ишбулды Вәлитов менән берлектә яҙылған «ЗәйнәбБиишева ижады» (Өфө, 1980) тигән китаптарында, Динис Исламов, Хәким Ғи 6лә жев, Яныбай Хамматов, Зәйнәб Биишеваларҙың ижади эволюцияһын, баш 6ҡорт романистикаһына индергән өлөштәрен анализлау аша кон крет лаш ты 6рылды. «Таланттың асылы» (Өфө, 1972) китабында ғалим башҡорт прозаһыныңта рихына ҡағылышлы күҙәтеүҙәре менән уртаҡлаша. Унда әҙәби проза жанр 6ҙарының үҙ6ара, халыҡ прозаһы, ҡобайыр, эпик ҡомартҡылар һәм заман менәнмө нәсәбәтенә иғтибар ителә. Шулай итеп, башҡорт прозаһының бөгөнгө ки мәл 6гә күтәрелеү юлы күҙ алдына баҫтырыла.

Башҡорт әҙәбиәт ғилемендә бәләкәй һәм урта жанрҙарҙың тыуыуы, фор 6малашыуы, милли йөҙө хаҡында әлегәсә махсус тикшеренеүҙәр күренгәне юҡине. Ә Вахитовтың «Офоҡтар киңәйгәндә» тигән китабы был тәңгәлдә тәүге ет 6ди хеҙмәт тип баһаланыуға лайыҡ. Был китапта, Бөйөк Октябрҙән һуңғы дә үер 6ҙәрҙә донъя күргән бай фактик материалдарға төрлө яҡлап анализ яһау һө ҙөм 6тәһендә, нәҫер, хикәйә, очерк, повесть жанрҙарының төп айырмалыҡтары, үҙ ҙә 6ренә генә хас һыҙаттары, хәҙерге осорҙағы төп билдәләре яҡтыртыла. Нәҫер ха 6ҡында һүҙ алып барғанда, мәҫәлән, автор был жанрға кинәйә менән һу 6ғарылған, романтик образлы, публицистик пафослы әҫәрҙәр инеүенә нығыраҡба ҫым яһап, уны проза менән яҙылған лирик шиғыр тип ҡарауҙың нигеҙһеҙ бу 6лыуын раҫлай. Ә очерк жанрының, ул документаллыҡҡа таянһа ла, ху до жес тво 6лы дөйөмләштереүгә лә хоҡуғы булыуын яҡлай.

Прозаны тикшергәндә, Ә. Вахитов яҙыусыларыбыҙҙың тарихилыҡ прин цы 6бын үҙләштерә барыуының һәйбәт һөҙөмтәләр биреүенә баҫым яһай. Та ри хи 6лыҡ принцибының күҙәтелеүе ғилми хеҙмәт өсөн дә зарури. Уның мо но гра фия 6лары был талапҡа яуап биреү өлгөһө булды. Шул арҡала ғалим жанр ҙар ҙыңбарлыҡҡа килеүен, үҙ6ара тығыҙ бәйләнештә йәшәүҙәрен, билдәле бер сис темабарлыҡҡа килтереүҙәрен, үҙгәреүсәнлектәрен дөрөҫ яҡтыртыуға иреш те.

Башҡорт прозаһы жанр һәм стиль йәһәтенән беренсе мәртәбә шулай киңпланда тикшерелде. Тимәк, асылда, Әнүр Вахитов был өлкәлә башлап юл ярыу 6сы булды. Ә башлап юл ярыу, һәр кемгә мәғлүм, еңелдән түгел. Үтәһе ара оҙонбул һа – бигерәк тә, һис икеләнмәй, шуны раҫлап була: Әнүр Вахитовтың ғил михеҙ мәттәре башҡорт әҙәбиәте ғилеменең етди ҡаҙанышы ине.

Ә. Вахитов – поэзия тураһында ла төплө фекер йөрөтөүсе белгес. Уның Ғ. Ту 6ҡай, Д. Юлтый, Ш. Фидаи, Р. Ниғмәти, Ғ. Сәләм, Х. Ғиләжев, Р. Бикбаев һәм баш 6ҡалар ижады тураһындағы мәҡәләләре – шуға миҫал. Шуныһын да әйтмәй бул 6май: Ә. Вахитовҡа әҙәби күренештәрҙе теләгән йүнәлештә, теләгән ҡәҙәр тәрәнитеп анализлау, аныҡ дөйөмләштереү маһирлығы хас ине. Бында, минеңсә,


уның үҙенең дә әҫәрҙәр яҙыуының бер ыңғай һөҙөмтәһе күренә: прозаны ул –про заик булараҡ, шиғырҙы – шағир булараҡ, уларҙың асылын төптән аңлап,нескәлектәренә төшөнөп анализлай.

Хикәйәт яҙамы, әллә хикәйәләр ижад итәме, Ә. Вахитов уларҙы, ғәҙәттә, циклрә үешендә ойоштора. Әхмәҙулла бабай хикәйәсе булып ҡатнашҡан хикәйәттәрбыл йәһәттән бигерәк тә айырылып тора. Шуға күрә һәр цикл менән танышҡас,ҙу рыраҡ, эпик ҡоласлыраҡ әҫәрҙәр уҡығандай булаһың. Хатта айырым хикәйә йәхикәйәттәре повесть тойғоһо ҡалдыра («Уҙған ғүмер – аҡҡан һыу», «Ир ҡа на ты»).

Ә. Вахитовтың әҫәрҙәре, ғилми хеҙмәттәре республикабыҙҙа ла, үҙәк мат бу 6ғатта ла ыңғай баһа ала килде. Яҙыусы һәм ғалим өсөн ҙур ҡыуаныс был.

Байтаҡ йылдар Ә. Вахитов Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтында эшләне. Әм 6мә фәһемле биографияһы, ижады, ғилми хеҙмәттәре менән ул һаман уҡы тыусыбулып ҡалды. Ә университетта ул уҡытҡан, фольклор экспедицияларына алыпсыҡҡан студенттар араһынан байтаҡ ҡына әҙәбиәтсе, фольклорсы, ға лим,яҙыусы, журналист, атҡаҙанған уҡытыусылар үҫеп сыҡты. Шуға миҫал итепфилология фәндәре докторҙары: халыҡ шағиры Рауил Бикбаев, шағир, пуб 6 лицист, тел ғалимы Рәшит Шәкүр, әҙәбиәт белгесе һәм прозаик Роберт Ба 6йымов, тел ғалимы һәм прозаик Зиннур Ураҡсин, фольклорсы Әхмәт Сө ләй 6мәнов; филология фәндәре кандидаттары, дәүләт эшмәкәрҙәре: Сәбилә Сө ләй 6мә нова, Миҙхәт Мәмбәтов, тел ғалимдары Мөхәмәтхәй Әхмәтов, Урал Нә ҙер 6ғолов; филология фәндәре кандидаттары һәм шағирҙар: әҙәбиәт белгесе ВафаӘх мәҙиев, тел ғалимы Миндияр Дилмөхәмәтов; шағирҙар Сафуан Әлибай, ИрекКинйәбулатов, прозаиктар Тайфур Сәғитов, Мөнир Ишбулатов; күренекле пуб 6лицист Марсель Ҡотлоғәлләмов һәм тағы бик күптәрҙең исем6шә риф тә ренәнтор ған теҙмә төҙөргә булыр ине. Уларҙың һәр береһенең үҙ юлын һайлауындауҡы тыусыбыҙ Әнүр Вахитовтың да өлөшө бар.

1958 йылда БДУ6ны тамамлағанда, Ә. Вахитов үҙенең һабаҡташтарына «Бал 6ҡып уҙһын ғүмер» тигән шиғыр бағышлаған. Был әҫәрендә йәш шағир ки лә 6сәктә һәммәһенең дә ижади эшләп, уҡыусыларынан мәшһүр белгестәр үҫеп сы 6ғыуын юрай. Унда шундай юлдар бар:

Берәүҙәрҙең һөйгән уҡыусыһы Юлдар ярыр яңы йондоҙға... Үтер йылдар, ҙур бер ғалим һиңә: «Уҡытыусым!» – тиеп өндәшер.

Бәй, һабаҡташтарының һабаҡташы ул үҙе ла баһаң! Ана шуға ла был изге те 6ләк тәрҙең бер адресаты – ул үҙе. Һәр хәлдә, «һабаҡташтар»ҙан һалдырып те лә 6гәне уның үҙенең алдына ла килде, юрағаны юш булды. Әле иҫкә алған уҡыу 6сылары ла, шул исемлеккә һыймағандары ла Әнүр ағайыбыҙҙың үҙен һәр саҡхөрмәт иттек, уға һәр саҡ «Уҡытыусым!» тип өндәштек. Улай өндәшмәгән сү 6рәттә лә, уның алдында үҙебеҙҙе һаман уҡыусы кеүек хис иттек. Быға ул үҙен һа 6ман да уҡытыусыларса тотоуы менән өлгәште. Шуға ла бөгөн беҙ яҡты иҫтәлегеал дында сал башыбыҙҙы эйәбеҙ... Шуныһы ҡыуандыра: бөгөн уҡытыусы ӘнүрХис мәт улының уҡыусылары ишәйгәндән6ишәйә, артҡандан6арта. Сөнки уныңхи кәйәттәре, хикәйәләре, шиғырҙары был буталсыҡ донъяла намыҫты маяҡитеп йәшәргә өйрәтә, ғилми хеҙмәттәре иһә нәфис әҙәбиәт аша матурлыҡты то 6йоу, уны таныу, дөрөҫ аңлау серҙәрен төшөндөрә.

Әхмәт СӨЛӘЙМӘНОВ,филология фәндәре докторы.


ГөлнурЯҠУПОВА –«Ҡатындар»

трилогияһы өсөн(№7 – 8, 2009,

№10 – 12, 2010,№10 – 12, 2012)

Рəмил ЙƏНБƏК –

«Бер мəлем дə,белəм, киреҡайтмаҫ…»

шиғырҙар шəлкемеөсөн (№8)

ЙомабикəИЛЬЯСОВА –

«Йыһандарҙамəңгелек бер

тəртип»шиғырҙар шəлкеме

өсөн (№11)

Раят ВƏЛИЕВ –

«Күлəгəле утрау»мажаралы повесы

өсөн (№3 – 4)

ХажиƏХМƏТЙƏНОВ –

«Бер ғүмергəһыйған биш дəүер»

публицистикмəҡəлəһе өсөн

(№10)

ЛАУРЕАТТАРҘЫ ИХЛАС КҮҢЕЛДƏН ҠОТЛАЙБЫҘҺƏМ АЛДАҒЫ КӨНДƏРҘƏ ЛƏ ИЖАДИ ОСОШТАР ТЕЛƏЙБЕҘ!

«АҒИҘЕЛ» ЖУРНАЛЫНЫҢ 2012 ЙЫЛҒЫ ЛАУРЕАТТАРЫ

Баш мөхəррир һүҙеƏминев Əмир. 2012 йыл – Рəсəй та ‑рихы йылы. ................................................1

=СƏСМƏ ƏҪƏРҘƏРБəҙретдинов Сəлимйəн. Хан ҡыҙы.Ҡ и с с а . .......................................................7Вəлиев Раят. Күлəгəле утрау.М а ж а р а л ы п о в е с т ь . .................3 – 4Ғиниəтуллин Талха. Ө с х и к ə й ə . ...6Ғəйнуллина Таңһылыу. Ҡартымдыюғалтҡас... Х и к ə й ə . ...............................3Ильясов Спартак. Сағымдағы олоу.Б ə й ə н . .......................................................1Ильясов Спартак. Тəҡдир.Х и к ə й ə . ....................................................5Ирғəлин Хəмит. Алыҫ Көнсығышҡиссаһы. .....................................................1Мифтахов Риф. «Утын ҡырҡтым өсағас...» Х и к ə й ə ‑ х ə т и р ə . .....................5Ринат Камал. Белəҙекүл. Р о м а н . ......6Сəғитов Рəсүл. Ғəҙел кеше.Х и к ə й ə л ə р . ............................................9Хафизов Сəғиҙулла. Өйҙəш ҡатын.П о в е с т ь . ..................................................8Хужин Мəхмүт. Яңғыҙ сағыл. Э с с е . ..2Əминев Əмир. Йондоҙ сəскə.П о в е с т ь . ..................................................5Яҡупова Гөлнур. Т р и л о г и я .Ҡатындар. Кесе йыһан – Оло йыһан.Өсөнсө китап. ..................................10 – 12Яруллин Ғималетдин. Зимагур.П о в е с т ь . ................................................11

=ШИҒРИƏТАмангилдин Дауыт. «Уҡтар» циклы.Ш и ғ ы р ҙ а р . ...........................................11Бикбаев Рауил. Үҙем генə белəм.Ш и ғ ы р ҙ а р . .............................................5Булгакова Дилə. Яҙ етəклəп килдең.Ш и ғ ы р ҙ а р . .............................................7Ғəбиҙуллина Фəниə. Һуңлаған ос ра ‑шыу. Ш и ғ ы р ҙ а р . ..................................3Дəүлəтбирҙина Тəнзилə. Иң матурмəлем... Ш и ғ ы р ҙ а р . .............................3Закиров Мөхəммəт. Дауылдарҙы

ты йыу файҙаһыҙҙыр... Ш и ғ ы р ҙ а р .......................................................................12Зөлҡəрнəева Шəүлиə. Кемдəр улар.Ш и ғ ы р ҙ а р . .............................................4Зөфəр Вəлит. «Тəҙрəлəрҙе йəнə көҙҙəрсиртə, Күңелдəргə күсə балҡышы...»Ш и ғ ы р ҙ а р . .............................................9Ильясова Йомабикə. «Ғалəмдəрҙəмəң гелек бер тəртип». Ш и ғ ы р ҙ а р. ..11Илбаев Мөхəммəт. Йыһанға сəфəр.Ш и ғ ы р ҙ а р . ...........................................10Күсмəйева Мəрйəм. Мəскəү йүкəлəре.Ш и ғ ы р ҙ а р . .............................................3Йосопов Тимер. Яҙҙарымды һағынам.Ш и ғ ы р ҙ а р . .............................................2Күзбəков Фəнил. Торналар сыңы.Д а с т а н . .....................................................6Кəримов Марат. Ҡала ҡайыны.Ш и ғ ы р ҙ а р . .............................................7Ҡарамышева Таңһылыу. «Рəхмəт яу ‑һ ын, рəхмəт яуһын!» Ш и ғ ы р ҙ а р . ....4Ҡотоева‑Ғəйнуллина Гөлназ.Бəхетлемен! Ш и ғ ы р ҙ а р . .....................7Лилиə Һаҡмар. «Күңелдə – янартау».Ш и ғ ы р ҙ а р . ...........................................10Лəйсəн Кəшфи. Онотма мин барын.Ш и ғ ы р ҙ а р . .............................................4Мифтахов Риф. «Хыялланам йондоҙҡабыҙырға...» Ш и ғ ы р ҙ а р . ...................7Мəүлит Ямалетдин. Р о б а ғ и ҙ а р . ....2Мортазин Ҡамса. Иҫерткес мəл.Ш и ғ ы р ҙ а р . ...........................................12Нəзиров Марис. Үрлəгəндə ғүмер тү ‑бə һенə... Ш и ғ ы р ҙ а р . ............................1Рауил Шаммас. Аҡыл, тиһең...Ш и ғ ы р ҙ а р . .............................................5Рамай Ҡаһир. Көндəрем китте аяҙға...Ш и ғ ы р ҙ а р . .............................................1Рəмил Йəнбəк. «Бер мəлем дə, белəм,кире ҡайтмаҫ...» Ш и ғ ы р ҙ а р . .............8Рəшит Шəкүр. Уйҙарымда – көн сы уа ғ ы .Ш и ғ ы р ҙ а р . .............................................1Салауат Əбүзəр. Моң. Ш и ғ р их ə т и р ə . .....................................................2Салауат Рəхмəтулла. Ниндəй заман?Ш и ғ ы р ҙ а р . .............................................2

«АҒИҘЕЛ» ЖУРНАЛЫНЫҢ 2012 ЙЫЛҒЫ ЙӨКМƏТКЕҺЕ

Ситдиҡова Гүзəл. Көҙгө Инйəр.Ш и ғ ы р ҙ а р . .............................................6Суфияров Фəрит. Уҙғанды юл ла ма ‑ным. Ш и ғ ы р ҙ а р . ...................................9Таһирова Əнисə. Асылыкүл.Шиғырҙар. ..................................................8Туғыҙбаева Факиһа. Тормош ағасы.Ш и ғ ы р ҙ а р . .........................................12Хафизов Рафаил. Ил өҫтөндə.Ш и ғ ы р ҙ а р . .............................................6Хəлфетдинова Гөлнара. Бүлгелəнгемкилмəй... Ш и ғ ы р ҙ а р . ..........................9Хəкимйəн Радик. Тыуған илем.Ш и ғ ы р ҙ а р . ...........................................11Əминева Нəжибə. Телəп торам.Ш и ғ ы р ҙ а р . .............................................3Əсəҙуллина Əлфиə. Хəтер күпере.П о э м а . ......................................................5Əхмəҙин Əфтəх. Көҙгө уйҙар.Ш и ғ ы р ҙ а р . ...........................................10

=ƏҘƏБИƏТ ҒИЛЕМЕ Иҡсанов Мөнир. Хəҙерге башҡорт ши ғ ‑риəтендə жанр. .........................................4

=ƏҘƏБИ ТƏНҠИТБасирова Лилиə. Мостай Кəрим һа ‑баҡ тары. ......................................................6Гəрəева Гөлфирə. Бөгөнгө повесть. ...3Гəрəева Гөлфирə. Хəҙерге прозала динəһеле образы. ..........................................11Поварисов Суфиян. Башҡорттоң бал ‑лы һүҙе. .......................................................1Поварисов Суфиян. Алла рухы, пəй ‑ғəм бəр теле менəн (Ғайса Хө сə йе нов тың«Ҡанлы илле биш» романының тел үҙен ‑сə лектəре). .................................................10Хəбиров Əнғəм. Донъя – нағыш, ə кү ‑ңел дə – һағыш... (Мəүлит Яма лет дин ‑дың һуңғы йылдарҙағы шиғриəтенə бер ҡа ‑раш). .............................................................5

=ƏҘƏБИ МИРАҪӨмөтбаев Рауил. Аманатҡа юҡ ул хыя ‑нат. ...............................................................8Өмөтбаев Рамаҙан. Ирəндектең к үк һел

томаны. Р о м а н . ..................................8 – 9Хажиева Бибинəғимə. Гөлбаныу.П о в е с т ь . ..................................................4

=ШИШМƏЛƏРАйытҡолова Айгөл. Һинһеҙ йə шə гəн ‑мен. Ш и ғ ы р ҙ а р . ....................................8Аҡбутина Земфира. Башҡортостан.Ш и ғ ы р ҙ а р . .............................................1Иҡсанов Мөнир. Тибə йөрəк.Ш и ғ ы р ҙ а р . .............................................1Кашапова Зəлифə. Ҡояш төҫлө бал ‑ҡый күңелем. Ш и ғ ы р ҙ а р . ..................3Кəрим Булат. Аҫыл минуттар.Ш и ғ ы р ҙ а р . .............................................5Ҡолмөхəмəтов Рамаҙан. Атай йорто.Ш и ғ ы р ҙ а р . .............................................3Малбаев Фəнир. Тальян моңо.Ш и ғ ы р ҙ а р . .............................................5Шаммасов Алмаз. Быуаттар «аһ»ы.Ш и ғ ы р ҙ а р . .............................................8Əхмəтрəхимова Олеся. Йомро‑йомройомғағым... Ш и ғ ы р ҙ а р . ......................8Яҡупов Сəлмəн. Һыҙланыу.Ш и ғ ы р ҙ а р . .............................................5

=ПУБЛИЦИСТИКАЙəнғəлин Əхмəт‑Гəрəй. Башҡорттаркитте һуғышҡа. .........................................1Йыһаншин Сабир. Туған телдə уҡы ‑тыу проблемалары. ..................................7Күзбəкова Рəйсə. Милли мəғариф:мөмкинлектəр һəм бурыстар. ...............4Рəшит Сабит. Егəн буйҡайҙарын буй ‑ла ным. .........................................................7Саҙрыев Миҙхəт. Ауылһыҙ ил – бөлгəнил. .................................................................1Хамматов Хəлил. Салауат батыр – ха ‑лыҡ хəтерендə. ..........................................5Əсфəтуллин Салауат. Тарихҡа яңы«аңлатма»мы был? ...................................1Əхмəтйəнов Хажи. Бер ғүмергə һый ‑ған биш дəүер. ........................................10

=БЕҘҘЕҢ ЮБИЛЯРҘАРБикбаев Рауил. Шағир яҙмышы (ХəсəнНазарға 70 йəш). ..........................................1

«Ағиҙел» журналының 2012 йылғы йөкмәткеһе 185

Ноғоманов Барый. Йəшлек дуҫ та рым ‑дың береһе (журналист һəм яҙыусыЭдуард Əғзəмигə 75 йəш). .........................11Шəрипов Сабир. Калугала йəшəй ҡə ‑лəм дəш. ......................................................6Əмиров Рəиф. Күктəргə яҙылған еряҙмышы (Əсхəл Əхмəт‑Хужаға 70 йəш).........................................................................6

=БЕҘҘЕҢ КАЛЕНДАРЬҒəбитов Таһир. Баҫалҡылыҡ, егəр ле ‑лек менəн (Раил Байбулатовтың ты у ы у ‑ына 75 йыл). .................................................6Ғəбитов Таһир. Повестар оҫтаһы (Рə йесНизамовтың тыуыуына 80 йыл). ........... 7Исмəғилева Бүлəк. Тел байлығы –күңел байлығы. .........................................6Исхаҡова Фəниҙə. Ҡурайға арналғанғүмер (Ғата Сөлəймəновтың тыуыуына100 йыл). ......................................................9Ҡотоева Гөлназ. Ғүмер шаңдағы (ДинəТалхинаның тыуыуына 60 йыл). .............7Нурғəлин Зиннур. Тел ғилемен ни геҙ ‑лəү селəрҙең береһе (Ғəббəс Дəүлəт шин ‑дың тыуыуына 120 йыл тулыу айҡанлы).........................................................................9Мəхмүтов Əхмəт. Нескə тойғоло ша ‑ғир (Хөсəйен Ҡунаҡбайҙың тыуыуына 100йыл). .............................................................2Мəхмүтов Əхмəт. Яуҙарҙа сыныҡҡанəҙип (Нəжиб Иҙелбайҙың тыуыуына 100йыл). .............................................................3Мəхмүтов Əхмəт. Заманының шанлыйырсыһы (Шамун Фидаиҙың тыуыуына110 йыл). .......................................................6Поварисов Суфиян. Əҫəрҙəрендə –Хоҙай хозуры... (Ғəлимйəн Ибраһи мов ‑тың тыуыуына 125 йыл). .......................3Сабирйəнова Сəнə. Йəшəү мəғəнəһенфəндə тапты (Нəжибə Мəҡсүтованыңты уыуына 80 йыл). ..................................11Сабиров Ш. Яҡты исеме – сəнғəт йылъ ‑яҙ маһында (Илшат Йомағоловтың ты ‑уы уына 80 йыл). ..........................................2Сөлəймəнов Əхмəт. Бəҫле əҙип, эҙле

ғалим (Кирəй Мəргəндең тыуыуына 100йыл). .............................................................7Сөлəймəнов Əхмəт. Тауҙар хəтле эш ‑тəр башҡарғанда (Əнүр Вахитовтыңты уы уына 80 йыл). ..................................12Хөсəйенов Ғайса. Талантлы ижад та ‑шым (Ким Əхмəтйəновтың тыуыуына80 йыл). ........................................................2Шəрипова Зəйтүнə. Балҡыштарға байғүмер (Роберт Байымовтың тыуыуына75 йыл). ........................................................1

=САТИРА ҺƏМ ЮМОРАбушахманов Əхтəм. Атай һабаҡ та ‑ры. Ю м о р е с к а л а р . .............................3Кəбир Аҡбаш. Һатылалар.Ш и ғ ы р ҙ а р . .............................................3Мар. Сəлим. Замана мəҫəлдəре. .........9Соколов Леонид. Балыҡсылар...Ю м о р е с к а л а р . ....................................9Əминев Марат. Х и к ə й ə л ə р . .........10

=СƏНҒƏТАҡбулатова Фəрзəнə. Мəкəримдеңмөхəббəте. ................................................11Ғəйнуллина Таңһылыу. Нурлы ижад.........................................................................6Ҡолмөхəмəтова Милəүшə. Бейеү али ‑һə һе Рəшиҙə. .............................................8Əх мəр Ғүмəр‑Үтəбай. Талант ҡояш ну ‑ры кеүек: бер урынды болот ҡап ла һа,ул икенсе урындан сығып балҡый...(Рəссам Абрек Абыҙгилдинға 75 йəш). ...11

=ҠƏЛƏМДƏШТƏР ТӨҪӨБаһуманова Миңниса. Маһир хи кəй ə ‑се. Ут алырға инəм күршемə. ...............9Мостай Кəрим. К ө н д ə л е к т ə р . .....10Мусин Ноғман. Динис юлы. ................4Юлдашбаев Азамат. «Күк беҙҙеке икəн– беҙ ҙеке...» (Ер шарының Ғилман Иш ки ‑нин һыҙ əйлəнеүенə бер йыл). .....................2

=ДУҪЛЫҠ КҮПЕРҘƏРЕИмдат Авшар. Йəн өшөткөс төш.Х и к ə й ə . ....................................................1

186 «Ағиҙел» журналының 2012 йылғы йөкмәткеһе

Манойлов Панде. Илгə бирелгəнлек.Ш и ғ ы р ҙ а р . .............................................2Сəлихов Əхəт. Йəшəүҙəн ҡурҡмаған,үлем дəн өркмəгəн (ҡырым татар ша ғи ‑ры Бəкир Чобан‑заданың тормошо һəмижа ды). Бəкир Чобан‑зада.Ш и ғ ы р ҙ а р . ...........................................11

=МУЗЕЙҘАР – МƏҘƏНИƏТЕБЕҘКӨҘГӨҺӨ

Əхмəтшина Гөлфирə. Мəктəп ғорур ‑лы ғы. ............................................................1Янышев Фəнис. Миллəттең ҡаһарманулы. ..............................................................5

=ЯҘМЫШТАН ҺЫҘМЫШ ЮҠШарапов Ишмөхəмəт. «Ошо йырымбулыр уҡаһы». ..........................................4

=БАШҠОРТ ЙЫЛЪЯҘМАҺЫҒафаров Марат. Əйлелəр тарихынабер ҡараш. .................................................3

=АУЫЛДАРЫБЫҘ ТАРИХЫ Хужин Мəхмүт. Юрматының пай тə хе ‑те. ..................................................................9=РУХЫБЫҘ ТАМЫРҘАРЫҠолмөхəмəтова Милəүшə. Ҡəғбə ке үекуның һəр ташы. .......................................11Хəлитова Миңйыһан. Ҡояш – баш ос ‑та рымда. ...................................................11

=РУХИ ХАЗИНАЛАРАлтынбаев Рəнис. Ҡатай башҡорт та ‑ры фольклоры. ..........................................8Солтангəрəева Розалия. Эпосын һөй ‑лə гəн халыҡ һайыҡмаҫ. За ятүлəк менəнһыуһылыу. Э п о с . .................................10Шəрипова Зəйтүнə. Мəғрифəт уса ғы ‑ның яҡтыһы (Стəрлебаш мəҙрəсəһенə –300 йыл). ....................................................10

=РУХИ ЫНЙЫЛАРЫБЫҘ Яковлев Лео. Тормошо тураһында Ғү ‑мəр Хəйəм үҙе һөйлəгəн бəйəн. ...........7

=ӨМӨТЛӨ ҠƏЛƏМҠаһарманова Милəүшə. Ситса күл ‑дəк. Х и к ə й ə . ............................................2Мараҡанова Лəйсəн. Күк сəскəлəр.Х и к ə й ə. .....................................................1Шакирова Линиза. Аға һыуҙар ҡиб ла ‑ға... Х и к ə й ə . ............................................7Əхмəтйəнова Мəүлиҙə. Əлпе юғалғанйыл. Х и к ə й ə . ..........................................4

=ИМАН НУРЫ Ғиззəтуллина Рəшиҙə. «Урал батыр» –Ҡөрьəн аяттарында. ................................4Шəһəр Шəриф. Ғасыр сəғəҙəт йəкиБəхетле быуат. ...........................................5

=ЗАМАН ҮƏ ЗАМАНДАШТАР Дауытов Хəбир. Туҡһанда ла һалдат.О ч е р к . .......................................................5Исҡужин Айрат. Минең уни вер си тет ‑та рым. .........................................................2Ҡолмөхəмəтова Милəүшə. Күп яҡлыталант эйəһе. .............................................2

=СƏХНƏ ƏҪƏРҘƏРЕ Наил Ғəйетбай. Ҡултамға йəки Түрəҡабул итмəй. Сатирик комедия. ..........7Солтанов Йыһат. Сөйөмбикə һылыу.Д р а м а ‑ х р о н и к а . ..............................12

=ДИН ҺƏМ ФƏНКүзбəков Фəнил, Регина Моло да но ва.Йəн болаһы. ............................................10

=ЖУРНАЛ УҠЫУСЫЛАР ИЖАДЫ Ғайсина Рəсимə. Хəтирəлəр.Ш и ғ ы р ҙ а р . .............................................6Дəүлəтбаева Мөнирə. Йөрəгемдə.Ш и ғ ы р ҙ а р . .............................................9Сабирйəнов Зөфəр. Ҡоштоң пар ҡа ‑нат та ры. Ш и ғ ы р ҙ а р . ........................12Сəхипова Земфира. Р о б а ғ и ҙ а р . ...12 Хөснөтдинов Фəнил. Төштəремə керһин. Ш и ғ ы р ҙ а р . ...................................6Шəрипова Флера. Үкенерлек түгел.Ш и ғ ы р ҙ а р . .............................................9

«Ағиҙел» журналының 2012 йылғы йөкмәткеһе 187

Яҡшығолов Фəрит. Рухи көсөм.Ш и ғ ы р ҙ а р . .........................................12

Башҡортостандың халыҡ шағиры РəмиҒариповтың тыуыуына 80 йыл

Бикбаев Рауил. «Был донъяның иркəулы булып...» Ш и ғ ы р . ...........................2Ғəлимова Римма. «Аҙ‑маҙ һинең ме ‑нəн күрешкəне...» Ш и ғ ы р ҙ а р . ...........4Күзбəков Фəнил. Яу саптың. Ш и ғ ы р .........................................................................2Ҡужабəкова Зилиə. Хат. .......................4Рəмил Йəнбəк. Рəмигə хат. Ш и ғ ы р .........................................................................2Хəлфетдинова Гөлнара. Тереһыу.Ш и ғ ы р . Ф о т о ‑ х ə т е р . ......................5

1812 йылғы Ватан һуғышына – 200 йылҒəзизов Радик. Көнгəк. Ш и ғ ы р . ........7Зинуров Рафаэль. Башҡортостан юлы.Э п и к п о э м а н а н ө ҙ ө к . ................... 4Йəнғəлин Əхмəт‑Гəрəй. Аямаған йə ‑нен, түккəн ҡанын. ...................................7Йəнғəлин Əхмəт‑Гəрəй. Ҡыпсаҡтарил һағында. ..............................................11Йыһаншин Сабир. Тарихтың өнһөҙшаһиттары. ..............................................11Фазлыев Сабит. Бонапарт ишеткəноран. Х и к ə й ə т . .......................................3Ярмуллин Азат. «...Парижды ла күр ‑ҙек беҙ». .......................................................4

Башҡортостан автономияһы иғланителеүгə – 93 йыл

Зарипов Əлим. Һағыҙаҡтар ояһы. .....3Тарих, тел һəм əҙəбиəт институты

ойошторолоуға – 80 йылҒайсина Фəнирə. Халыҡ хəтерендə –Хызыр Ильяс. ............................................5Нəҙерғолов Миңлеғəли. Үткəндəрҙебай ҡап, килəсəкте уйлап. .......................5Нəҙершина Фəнүзə. Ҡаһарманлыҡйыл ъ яҙмаһы. .............................................5Хөсəйенова Гөлнур. Башҡорт халыҡижадында ҡатын‑ҡыҙ матурлығы. .......5

Юлдыбаева Гөлнар. Ырымбур баш ‑ҡорт тарының рухи хазиналары. ...........5

2012 – Имен бала саҡ һəм ғаилəҡиммəттəрен нығытыу йылы

Хужин Мəхмүт. Бала күңеле – аҡ ҡа ‑ғыҙ. ...............................................................6

«Ағиҙел» ҡунағыНуриев Рөстəм. Йəшəү мəғəнəһе –игелек ҡылыуҙа. ........................................7

2012 – Рəсəйҙə тарих йылыƏкрəм Бейеш. Башҡорт халҡыныңсығышы. ......................................................8

«Ағиҙел» гə – 90 йылНəфис əҙəбиəт: тормош талабы, хыял,ысынбарлыҡ.Күзбəков Фəнил. Юғары рухиəт яҡ ты ‑лы ғында (Ноғман Мусин һəм Наил Ғə ‑йет бай менəн əңгəмə). ...............................9Күзбəков Фəнил. Үткəнебеҙҙе бөгөн гө ‑гə ялғап... (Мəүлит Ямалетдин менəн əң ‑гə мə). ...........................................................10Күзбəков Фəнил. Ижади бойон до роҡ ‑һоҙ лоҡ... Мəңгелек проблемамы? (Да ‑мир Шəрəфетдинов һəм Əхмəр Ғүмəр‑Үтə бай менəн əңгəмə). .............................11Күзбəков Фəнил. Дəүер көҙгөһө лə,дəүер һулышы ла – əҙəбиəт (ТаңсулпанҒарипова, Фəрҙəнə Аҡбулатова менəнəңгəмə). .......................................................12

=«АҒИҘЕЛ» ЖУРНАЛЫНЫҢ2012 ЙЫЛҒЫ ЙӨКМƏТКЕҺЕ

12=«АҒИҘЕЛ»ГƏ ХАТТАР КИЛƏ

2, 6, 7, 11=ƏҘƏБИ‑МƏҘƏНИ МӨХИТ

1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12

=ЖУРНАЛДЫҢ 2012 ЙЫЛҒЫЛАУРЕАТТАРЫ

12

188 «Ағиҙел» журналының 2012 йылғы йөкмәткеһе

* * *

Бөйөк башҡорт шағиры, мәғри фәт се 6һе Мифтахетдин Аҡмулланың тыуған тө 6йәге Туҡһанбай ауылында заманыныңдан лыҡлы улдары – уҡымышлы, указлымул лаларҙың ҡәберенә билдә ташы ҡу 6йыл ды.

Ҙур тулҡынланыу менән Ҡырғыҙ6Миә 6кә мәсете муллаһы Ирек хәҙрәт Ша мо 6ратов Ҡөрьән6Кәримдән аят уҡығас,бил дә ташы ҡуйылған имамдар ту ра 6һын да мәғлүмәт тыңланды.

Улар икәү. Береһе – Дәүләтша Ғилманулы Имашев 1882 – 1898 йылдарҙа Туҡ 6һан бай мөхтәсебендә имам6хатиб һәммө ғәллим булған. Ҙур ҡарағай бү рә нә 6ләр ҙән мәсет, мәҙрәсә һалдырған. Аҡ 6мул ла мө нәжәттәрен халыҡҡа ет кер гән.Дәү ләт ша Аҙнай ауылында донъяға кил 6гән. Дан лыҡлы Имашевтар нәҫе ле нән.Икен сеһе – мулла Шәйхетдин Дин мө 6хәмәт улы Динмөхәмәтов. Ул Миф та хет 6дин Аҡ мулла ижадын өйрәнеүселәргә иңҡәҙер ле кешеләрҙең береһе. Хал ҡы быҙ 6ҙың ҡа һар ман улы, күренекле шағир һәмпуб лицист, күрше Айыт ауылы егетеФәтих Кәрим 1928 йылды Туҡһанбайғакилеп, мул ла Шәйхетдин Динмөхәмәтовменән һөйләшеп, «Безнең юл» (хәҙерге«Ҡа зан утлары») журналында Аҡмул ла 6ның биог ра фияһын баҫтырып сығара.

Мәрмәр билдә6таштарҙы ҡуйыуҙы Ми ф 6 тахетдин Аҡмулла музейы хеҙ мәт кәр 6ҙәре ойошторҙо, ә финанс ярҙамды Фә 6һимә Латипова, Зәбиҙә Зәкиева, Сәй ҙәһәм Нәби Ниғмәтуллиндар, Ғә ҙел ба ныуһәм Әнүәр Ямалетдиновтар, Фәнзил Зә 6киев, Шәүкәт Ғәйнетдинов һәм Туҡ һан 6бай ауылы халҡы күтәрҙе.

***

21– 24 ноябрҙә Ҡаҙағстандың баш ҡа 6лаһы Астанала төрки донъяһы жур нал 6дары мөхәррирҙәре һәм вәкилдәренең Vконгресы үтте. Конгреста донъяның 15

иле нән 406ҡа яҡын кеше ҡат нашты.Әҙәби журналдарҙың проб ле ма лары,уларҙың ижади йүнәлештәре ха ҡындаһүҙ барған бындай осрашыуҙар бығатиклем Төркиәлә, Кипрҙа, Әзер бай жан 6да үткәйне. Башҡортостандан конгрестаТЮРКСОЙ6ҙа эшләүсе Баш ҡор тостан вә 6киле Әхәт Сәлихов, «Аҡ тор на» халыҡ6ара тәржемәселәр бәй ге һенең жюри ағ 6заһы Марсель Сә лимов, «Ағи ҙел» жур на 6 лының яуаплы сек ре тары Гөл наз Ҡо то 6ева ҡатнашты.

Йыйында төрки донъяһында «Йылкешеһе» тип иғлан ителгән яҙыусы,Әзер байжан Яҙыусылар берлеге рәйесеАнар Рзаев тәбрик ителде. Һәр илдәнкил гән журнал вәкилдәренең сы ғыш 6тары тыңланды. Конгреста ҡат на шыу 6сылар Ҡаҙағстанда нәшер ителгән «Жул 6дыз» журналының ойошторолоуына 90йыл айҡанлы «Түңәрәк өҫтәл»дә баҫ ма 6ны юбилейы менән ҡотланы.

Киләһе конгресс Ҡазан ҡалаһындаүтәсәк, тигән ҡарар ҡабул ителде, «Йылкешеһе» итеп Ҡаҙағстан яҙыусыһы ТуленАптек иғлан ителәсәге билдәләнде.

***

Евразия Яҙыусылар берлеге һәм «Ағи 6ҙел» журналы Мәхмүт Ҡашғари исе мен 6дә ге II халыҡ6ара хикәйәләр бәйгеһе иғ 6лан иткәйне. Редакцияға ҡыҫҡа ваҡытэсендә 29 авторҙың эше килде. Ҡайһыбе рәүҙәр 26шәр хикәйә ебәргән. Тәүгебәй ге менән сағыштырғанда, был юлыкон курстың талаптары теүәл үтәлгән.

Ниһайәт, бәйгегә йомғаҡ яһалды.I у р ын ға – "Фәрештәм минең" хикәйәһе

өсөн Тәскирә ДАЯНОВА;II урынға – Сәүиә БИКМӨХӘМӘТОВА

("Сә фәр туй яланы");III урынға Мәхмүт ХУЖИН ("Яттар

мө һө рө") лайыҡ булды. Дәртләндереүпре мияһы "Ил сигендә йәшәгән ҡарттыңаты юғалды" хикәйәһе өсөн Нияз Ал сын 6баевҡа биреләсәк. Еңеүселәрҙе их лас

Әҙәби�мәҙәни мөхит

күңелдән тәбрикләйбеҙ, ижад ҡо мар ҙа 6рының һүрелмәүен теләйбеҙ. Де кабрьаҙа ғында уларға вәғәҙә ителгән бү ләктәртапшырыласаҡ.

***

Яңауыл төбәк яҙыусылар ойош ма һы 6ның асылыуына 20 йыл тулды. Юби лейайҡанлы 29 ноябрҙә ҡаланың му зы камәктәбендә тантаналы кисә булды.Кисәгә ойошма берләштергән район, ҡа 6лаларҙан әҙиптәр, әҙәбиәт һө йөү се ләр,мәҙәниәт һәм мәғариф хеҙ мәт кәр ҙәре,матбуғат дуҫтары йыйылды.

Ойошманың яуаплы сәркәтибе ФәритСуфияров, ошо йылдар эсендә баш ҡа 6рыл ған эштәр хаҡында байҡау яһап, тел 6мәр тотто, район хакимиәте баш лы ғыурынбаҫары Зикаф Хужин тәбрикләү һү 6ҙе әйтте.

Ҡотлауҙар менән Башҡортостан Яҙыу 6сылар союзы идараһы рәйесе Риф Той 6ғонов, әҙиптәр Азат Мағазов, Рәшит Ни 6замов, Риф Мифтахов, Рәдиф Тимершин,Әмир Әминев, Нияз Сәлимов, урындағыижад әһелдәре сыҡты.

Сара район һәм ҡала сәнғәт һә үәҫ кәр 6ҙәренең концерт номерҙары менән ара 6лашып барҙы. Фойела төбәктә йә шәпижад иткән яҙыусы, шағирҙарҙың ки тап 6тарынан, әҫәрҙәре нәшер ителгән жур 6нал дарҙан торған йөкмәткеле стенд6күр 6гәҙмә лә ойошторолғайны.

Иртәгәһенә әҙиптәр ҡаланың башҡортгимназияһында уҡыусылар, уҡы тыу сы 6лар менән осрашты.

* * *

16 ноябрҙә Силәбе өлкәһенең Сос нов карайоны Һаҡҡол ауыл мәҙәниәт йор тондатантаналы рәүештә төбәктә ру хи әт теәйҙәүселәрҙең Ғәлимов Сәләм исе мен 6 дәге премия лауреаттары бил дә лән де.

Сосновка районы Силәбе өлкәһенең,Арғаяш һәм Ҡоншаҡ райондарынан һуң,башҡорттар күпләп йәшәгән төбәгебулып һанала. Элеш, Тәгеш, Һолтай,Шиш мә, Мамай, Һаҡҡол һ.б.,– исемдәреәйтеп тороуынса, башҡорт ауылдары.Си реүсе урта мәктәбендә туған телдеуҡытыу буйынса өҙлөкһөҙ эш алып ба 6рыла. Былтыр башҡорт әҙәбиәте клас 6сигы Ғәлимов Сәләмдең тыуыуына 100йыл тулыу айҡанлы район ха ки миәтеәҙәбиәт өлкәһендә премия бул дырып, өсноминация буйынса рухиәтте үҫ те реү 6селәрҙе дәртләндергәйне.

Быйыл иһә Һаҡҡол мәҙәниәт йор тон даойошторолған тантаналы сара ике ләтәбайрамға әйләнде. Беренсенән, ауылхалҡы мәҙәниәт йортона заманса ка 6питаль ремонт үткәндән һуң тәүләп аяҡбаҫты, икенсенән, хәҙер инде икенсетап ҡыр Ғәлимов Сәләмдең яҡташтарыуның исемендәге премия тапшыралар.

Район хакимиәте башлығы ВладимирКотов, тантаналы сараны асып, был мә 6ҙә ниәт йортонда берҙәм һәм шат та уыш 6тарҙың бер ҡасан да тынмауын те ләне.Башҡортостан Рес пуб ли ка һы ның Си лә 6бе өлкәһендәге даими вә ки ле исеменәнмат буғат секретары Мөхәммәт Хә бироврайон һәм ауыл ха ки миәте етәкселәренәбашҡорт мә ҙә ниәтен үҫ те реүҙә бу лыш 6ҡан дары өсөн Рәх мәт хат тары тап шы 6рып, бында Сә ләм ши ғыр ҙары көслөрәкяң ғырауын теләне. Шу лай уҡ вәкил лек 6тең Рәхмәт хат та рына Сосновка районмә ҙәниәт бү ле ге етәк се һе Татьяна Мар 6кина, Маг ни то горск ҡа лаһынан килгәншағир6ком позитор Аза мат Усманов, ша 6ғирә Би би ка мал Шәй дулл и на лайыҡ бул 6ды. Аза мат Ус ма нов му зыкаль бүләк –Сә ләм гә ба ғыш лан ған йыр ҙарҙы баш 6ҡар ҙы, һүҙ ма һи ры Алев тина Вәлиевава тансылыҡ ха ҡында ши ғырҙар уҡыны.Район үҙеш мә кәр кол лек тивтары матурсығыштары менән бай рамға йәм өҫтәне.

Ғ. Сәләм исемендәге премия быйыл даөс номинация буйынса тапшырылды.Художестволы әҙәбиәт буйынса Маг ни 6то горск ҡалаһында йәшәүсе шағирә Фа 6иза Мәғәсүмова премияға «Серем итә аҡболот» (Өфө, Башҡортостан «Китап»нәшриәте, 2012) исемле китабы өсөн ла 6йыҡ булды. Тыуған яҡты өйрәнеү но 6минацияһы Сиреүсе мәктәбе ди рек торыӘлфиә Ҡотлоғужинаға – то по ни мик ма 6те риал дары һәм Мө хәмәт ҡолой Кө 6сөковҡа Арғаяш районы Сәғит ауы лындаһәйкәл асыуҙы ойошторғаны өсөн би 6релде. Пуб лицистика номинацияһына«Сос новская ни ва» район гәзитенең мө 6хәр рир урын ба ҫары Владимир Бред невла йыҡ булды.

* * *

1 ноябрҙә Салауат дәүләт драма те а т 6рын да Башҡортостандың халыҡ ша ғирыРауил Бикбаевтың ижад кисәһе бул ды.Осрашыуҙы театрҙың директоры, Баш 6ҡорт остандың атҡаҙанған сәнғәт эш мә 6кә ре Наилә Сәфәрғолова6Байкова ас ты.

190 Әҙәби�мәҙәни мөхит

Шағир шиғырҙарын һәм поэ ма ла рынанөҙөктәр уҡыны, халыҡтың, би герәк тәуҡы тыусыларҙың бик күп һо рауҙарынаяуаптар бирҙе. Кисәлә уның һүҙ ҙәренәяҙылған йырҙар яңғыраны, «Илем дәилемде һағынам» фильмы күр һә телде.Зәйнәб Биишева исемендәге «Китап»нәш риәте китап һатыу ойош тор ғайны.

* * *

2 ноябрҙә Башҡорт дәүләт уни вер си те 6тының студенттары, «Шоңҡар» әҙә битүңәрәгенә йөрөүселәр менән РауилБикбаевтың ихлас осрашыуы булды.Шиғри тантанала Башҡорт дәү ләтуниверситеты профессоры Зәйтүнә Шә 6рипова, доцент Зәки Әлибаев ҡат наш ты.Рауил Бикбаев фа куль тетҡа әҫәр ҙә ре неңбиш томлыҡ баҫ маһын бүләк итте.

* * *

Башҡортостан Яҙыусылар союзы ида 6ра һында сираттағы әҙәби кесаҙнауҙғарылды. Сарала халҡыбыҙҙың ар 6ҙаҡлы шәхесе, ғалим һәм шағир, пе 6дагог, Салауат Юлаев исемендәге дәүләтпре мияһы лауреаты Рәшит Шәкүр үҙе 6нең шиғырҙарын уҡыны. Ҡә ләм дәш тәреюғары наградаға лайыҡ булыуы ай ҡан 6лы уны ихлас тәбрикләне.

* * *

11 – 13 октябрҙә Рәсәй Фәндәр ака де 6мияһы Өфө ғилми үҙәгенең Тарих, телһәм әҙәбиәт институты ғалимдарыМиңлеғәли Нәҙерғолов, Гөлнур Хө сә йе 6нова һәм Сибайҙан Рөстәм ШәйәхмәтовЕкатеринбург ҡалаһында уҙғарылған«Урал әҙәбиәте: тарих һәм хәҙерге за 6ман» тигән VII халыҡ6ара фәнни кон 6ференцияла ҡатнашты. Был фо рум дар 6ҙың төп маҡсаты – күп томлы «Урал ха 6лыҡтары әҙәбиәте тарихы»н әҙерләпдонъяға сығарыу. Ошо коллектив хеҙ 6мәттең һүҙ сәнғәте үҫешенең боронғо дә 6үер ҙәрҙән алып XVIII быуат аҙағына тик 6лемге тарихын үҙ эсенә алған беренсетомы декабрь6ғинуар ай ҙа рын да уҡ нә 6шер ителер, тип көтөлә. Унда баш ҡортәҙә биәте тарихы ла үҙенең лайыҡлыуры нын алған.

* * *

Салауат Рәхмәтулланың 70 йәшлекюби лейына арнап Ауырғазы ра йо ны ныңСолтанморат ауылы мәҙәниәт йор тондаәҙәби6мәҙәни кисә уҙғарылды.

Башҡортостан Яҙыу сы лар союзы ида 6ра һы рәйесе урын ба ҫары Фәрзәнә Ғө 6бәй ҙул лина Са ла уат Рәх мә тул ланы ҡот 6лап, Яҙыусылар со юзы ның сәләментапшырҙы. Кисәлә Баш ҡор тос тандыңхалыҡ шағиры Марат Кәримов, ЗәйнәбБиишева исемендәге «Китап» нәш риә те 6нең балалар әҙәбиәте бүлеге мөдире,шағирә Әлфиә Әсәҙуллина, Баш ҡорт дәү 6ләт педагогия уни вер си те ты ның әҙәбиәтка федраһы мөдире, фи лология фәндәредокторы Рәиф Әми ров, «Ҡыҙыл таң»гәзите редакцияһынан ша ғирә Фәниә Ғә 6биҙуллина, журналист Фәрит Фәт ҡул 6лин, «Толпар» жур на лы ның бүлек мөхәр 6рире Мө нир Вафин, Стәр ле тамаҡтандра ма тург Кәбир Аҡбаш, ша ғи рә РиммаҒә ли мова, Асия Яппарова, Кү мертауҙанЗа кир Әҡ бәров, Кин йәғәли Абдуллинҡат нашты. Ша ғир ға арналған кисә үҙеш 6мә кәр сәнғәт оҫ таларының сығышы ме 6нән ара лаштырып алып ба рылды. Бын даяҡ таш тары ши ғыр ҙарына яҙыл ғанйырҙар ҙа яң ғыраны.

* * *

Матбуғатҡа яҙылыу мәсьәләләренәбәйле, шағирҙар Фәнил Күзбәков, Рә милЙәнбәк Ейәнсура районының үҙәккитапханаһында (директоры – Н. Ф. Кә ри 6мова), Иҫәнғол ауылының баш ҡорт гим 6назияһында (сара өсөн яуаплы – А. М. Ура 6за ева), Абзан (директор урынбаҫары –Г. Н. Бикбулатова), Муйнаҡ (ди ректоры –Д. Ф. Аҙнағолов, яр ҙам сыһы – Г. Ҡ. Ҡо то 6шова), Ибрай (баш ҡорт теле һәм әҙә биәтеуҡы тыусыһы – З. Х. Аҡбулатова) урта бе 6лем биреү мәктәптәрендә, Көйөргәҙе ра 6йо нының Рәшит Солтангәрәев исе мен 6дәге Яңы Таймаҫ урта белем би реү мәк 6тә бендә (директоры – Ф. Х. Ҡо ба ғо шов)уҡы тыусылар, юғары синыф уҡыу сы 6лары, китапхана хеҙмәткәрҙәре, әҙә 6биәт кә, милли рухиәткә битараф бул 6мағандар менән осрашыуҙар үткәрҙе.Сарала ҡатнашыусылар, бөгөнгө көн 6үҙәк проблемаларҙы хәл итеүҙә мат бу 6ғаттың алыштырғыһыҙ роль уйнауынбилдәләп, ваҡытлы баҫмаларға әүҙемяҙыласаҡтарына ышандырҙы. Һөй лә 6шеү ҙәр әңгәмә рәүешендә барҙы, һо рау 6ҙар бирелде, баҫманы уҡымлыраҡ итеүйәһәтенән кәңәштәр яңғыраны.

* * *

Болгарияның Габрово ҡалаһында бы 6нан ҡырҡ йыл элек Юмор һәм сатира

Әҙәби�мәҙәни мөхит 191

йор то асылғайны. Шунан бирле бындатөрлө илдәрҙең, шул иҫәптән Баш ҡорт 6остандың, юмористары менән дә бәй лә 6неш ны ғый, ете меңгә яҡын гәзит6жур 6нал дар фондында беҙҙең «Һәнәк» тә бар.

Габрово фестивалендә иң йыш ҡат на 6шыу сы, әлбиттә – халыҡ6ара «Алеко»кон курсы һәм С. Михалков исемендәгепре мия лауреаты Марсель Сәлимов. Былюлы әҙиптең рус, болгар, башҡорт тел дә 6рендә сыҡҡан «Дуҫлыҡ китабы»ныңисем туйы уҙғарылды. Кисәлә Юмор һәмса тира йорто директоры Татьяна Цап ко 6ва, «Башҡортостан – Болгария» дуҫлыҡйәм ғиәте етәксеһе Ярослав Шредер,Рәсәй һәм Бойондороҡһоҙ дәүләттәрберләшмәһе кәңәшсеһе Колье Колев,Габ рово учреждениелары вәкилдәре сы 6ғыш яһаны, ә Марсель Сәлимов болгарҡә ләмдәштәренә (оҙаҡ йылдар хат лаш 6ҡан һәм тәүләп күрешкән Недялка То до 6рова ханым да залда ине) бәйле күңеллеиҫ тәлектәре менән уртаҡлашып, әҫәр ҙә 6рен өс телдә уҡыны, республикабыҙ ха 6ҡында һөйләне.

* * *

Башҡортостандың халыҡ шағиры, кү 6ре некле йәмәғәт эшмәкәре Мостай Кә 6рим дең тыуған көнөн, 20 октябрь, йылда хәтер көнө итеп билдәләү матур тра 6дицияға әйләнде.

Был көндө төшкә тиклем Өфөләге мо 6сол ман зыяратында уның ҡәберенә сәс 6кәләр һалынды.

Ә Өфөлә, әҙип ғаиләһе менән йәшәгәнЭн гельс урамындағы 56се йортҡа ҡу йыл 6 ған таҡтаташ эргәһендә, шағирҙың төр 6лө быуын ҡәләмдәштәре, яҡташтарыһәм уҡыусылары йыйылды.

Хәтер көнөнә арналған митингыныасып, БР Хөкүмәте Премьер министрыурынбаҫары Салауат Сәғитов Мостай Кә 6римдең оло әҙәби мираҫы, уның һәр бы 6уын өсөн ҙур әһәмиәте хаҡында һөй ләне.

Бында шулай уҡ Өфө ҡалаһы ха ки миәтебашлығы урынбаҫары Марат Ғә ли ул лин,Киров районы хакимиәте баш лығы ДинарХәлилов, Шишмә районы ха кимиәте баш 6лығы Флүр Үрәзмәтов, С. Юла ев исе мен 6дәге дәүләт премия ла у ре аты, шағир Ирек

Кинйәбулатов, ша ғир ҙың ҡыҙы ӘлфиәКәримова һәм баш ҡалар сығыш яһа ны,уҡыусылар ша ғир ҙың шиғыр ҙа рын баш 6ҡорт һәм урыҫ тел дәрендә уҡыны.

Хәтер кисәләре Өфөләге М. Кәрим исе 6мен дәге гимназияла һәм Шишмә ра йо 6ны ның М. Кәрим исемендәге Келәш уртамәк тәбендә лә уҙҙы.

* * *

Башҡортостан Яҙыусылар союзы ида 6ра һы рәйесе Риф Тойғонов етәк се ле 6гендәге бер төркөм әҙиптәр – Ғәлим Хи 6самов, Георгий Кацерик, Фәнил Күз 6бәков, Рәмил Йәнбәк, Светлана Ға фу рова– Күгәрсен районында булып ҡайт ты.Тәүҙә улар Йомағужала Баш ҡорт ос танРес публикаһының халыҡ шағиры Алек 6сандр Филипповтың тыуыуына 80 йылтулыуға арналған хәтер кисәһендәҡатнашты. Уны район хакимиәте баш лы 6ғы Фәрит Мусин асты һәм йылы иҫ тә 6лектәре менән уртаҡлашты. Артабан РифТойғонов, Георгий Кацерин, Рәмил Йән 6 бәк, Светлана Ғафурова, әҙиптең яҡын 6 дары һәм яҡташтары сығыш яһа ны.

Төштән һуң Тәүәкән ауылы мәҙәниәтйортонда күгәрсендәр яҡташ шағирРәмил Йәнбәктең 60 йәшлек юбилейыай ҡанлы байрам үткәрҙе. Район ха ки 6миәте башлығы Фәрит Мусин юби ляр ҙыих лас ҡотланы, бүләктәр тапшырҙы.Р. Йән бәкте шулай уҡ бергә килгән ҡә 6ләм дәштәре, ауылдаштары, уҡыусы ба 6лалар тәбрикләне. Йырсылар Ғәзим Иль 6ясов, Мәҙинә Рәхмәтуллина, башҡа ар 6тис тарҙың сығышы кисәгә йәм өҫтәне.

* * *

Башҡорт дәүләт университетының Бө рөфилиалында «Ағиҙел» журналы хеҙ мәт 6 кәрҙәре менән осрашыу уҙғарылды. Сту 6денттар алдында баҫманың баш мө хәр рирурынбаҫары Рәмил Йәнбәк, бү лек мө хәр 6рирҙәре Фәнил Күзбәков, Са бир Шәриповсы ғыш яһаны. Улар жур нал хаҡында һөй 6лә не, уны таратыу мә с ь ә ләләренә туҡ 6талды. Йәштәр «Ағи ҙел» де даими уҡыпбарыуҙарын бел дер ҙе, һо рау ҙар бирҙе.

Әҙиптәр шулай уҡ үҙ әҫәрҙәрен уҡыпишет терҙе, теләк һәм тәҡдимдәрен әйт те.

192 Әҙәби�мәҙәни мөхит

Өфө, декабрь 2012 12(1076) - Bashkort.ORG_dekabr_2012.pdf · 2018-07-27 ·...

Documents

Transcript of Өфө, декабрь 2012 12(1076) - Bashkort.ORG_dekabr_2012.pdf · 2018-07-27 ·...