Узбеки сто и Ресnyбликаси mikrobiologiyasi.pdf · Узбеки сто и...

210

Transcript of Узбеки сто и Ресnyбликаси mikrobiologiyasi.pdf · Узбеки сто и...

  • с -"2.' Узбеки сто и Ресnyбликаси I\ишло~ ва сув хУжалиги вазирлиги

    Давлат ветерииария бош бош~армаси

    Узбекистон ветеринария илмий тад~и~от ИНСТИ'I)'ти

    Х. с. САЛИМОВ, Б. САЙИТl(YЛОВ, и. Х. САЛИМОВ

    ВЕТЕРИНАРИЯ МИКРОБИОЛОГИЯСИ,

    ВИРУСОЛОГИЯСИ,э~оотологиясиrА

    оид изох,ли ЛУFат ва маьлумотнома

    «TAFAКKUR NлSНIRIYОТЬ> Тошкент - 2013

  • УДК 372.893(072) ББК 74.266.3

    САЛИМов;х.

    Ветерииарии микробиологияси, вирусологияси, эпизоотологиисига оид ИЗОI,JIи ЛУFат ва маълумотнома.:t:. Салимов ва

    БОШI... - • - : ...... ;

    ~ j~~!) I!J

    ТОПJI~'- i'-J ,-

    ISBN 978-9943-24-70-4

    УДК 372.893(072) ББК 74.266.3

    © «TAFAККUR», 2013 ©х. СдЛИМ:ОВ, 2013

  • сУЗБОШИ

    Илм-фаннинг ривожланиши билан бирга х;ар бир сщага

    оид атамалар купаЙмокда. Бу ветеринария микробиологияси,

    вирусологияси ва эпизоотологияси ф~нларига х;ам таалЛУI\ЛИ булиб, улар доимо янги с}'злар билан боЙимокда. Кейинги

    йилларда куплаб вирус касалликлари (СIШД висна-мэди,

    скрепи, энцефалопатия ва х;оказо) пайдо булмокда. :Х;айвонлар

    ва паррандаларнинг ю~мли касалликлари }'зига хос хусусиятлар

    билан ажралиб туради. Булар, албатта, х;озирги замон

    микробиологияси, вирусологияси ва эпизоотологияси фанларида замонавий тушунчалар х;амда уларни ифодалайдиган атамаларга

    заруратни англатади. Шунингдек, мазкур атамаларни тУFpИ ва уз

    жойида ишлатиш талаб I

  • луraтда атамалар алифбо тартиби БУйича жойлаштирилган

    булиб, уларнинг рус, лотин, грек ёки инглиз, немис, француз тилларидан олингани куРсатилган. Шунинщек, китобда ЮI

  • АТАМАЛАР

    А

    АБЕРРАЦИЯ (лот. aberratio - onic - Узгариш) - хромосомалар 1)'зилишидаги Узгаришлар.

    АБ.JIAСТИПЛАР - иигибиторлар, организмдаги махсус булмаган х;имоя воситаси. Улар касаллик I

  • АВИДИТЕТ (фр. avidite, лот. aviditas - очкУзлик) - антителоларнинг антигенларга як;инлиги, иммун реакцияларнинг

    тезлиги ва тУЛИIOIиги х;амда антиген ва антителоларнинг бирикишидан х;осил булган барк;арор мажмуа. АВИДЛИ mТАММЛАР - антителолар (иммун таначалар)

    билан шиддатли бирикувчи микроорганизм штаммлари. АВИДЛИК (лот. aviditas j) - ёт таначалар, антиген ва

    унга к;арши иммун таначалар (антителолар) БОFланишининг

    мустах;камлик даражаси. Антиген ва иммун таначанинг бири

    киш тезлиги, тУЛИIOIиги х;амда мустах;камлиги тушунчаларини

    ифодалаЙДи.

    АВИНЛАШТИРИЛГАН ШТАММЛАР (лот. avis -парранда) - парранда организмига мослашган, яъни унинг организмига КУЛ марта Утказилган микроб штаммлари. АВИПОКСВИРУOIAР (инг. рох disease - одам ва х;айвонлар

    чечаги) - Авипоксвирус оиласига мансуб, таркибида ДНКси бор, паррандаларда чечак касаллигини пайдо к;илувчи вируслар.

    АВИРУЛЕНТ (гр. а - инкор, virulentus - касаллик К;УЗFатиш к;обилияти) - маълум микроорганизмлар ва вируслар тУдасининг белгили касаллик фFатиш к;обилиятига эга булмаган хили.

    Организмда яшаши ва ривожланиши мумкин. Бу х;олат

    музейларда caIOIaHafuraH вирус ва микроорганизмлар тУпламига хос булиб, КУЛ х;олларда бу хусусиятдан вакцина тайёрлашда х;ам

    фоЙДаланилади. I\орамол улати вируси учун «ЛТ», чучк;а улати

    вируси учун эса «К» штаммлари хос ва х;оказо. А. х;олатидаги

    вирус ва микроорганизмлар мойил х;айвон организмига Утгач,

    кучайиб, вирулентлик х;олатига Утиши (касаллик к;УзFата оладиган

    булиб к;олиши) х;ам мумкин.

    АВЦТАМИНОЗЛАР (лот. aj, vita - х;аёт, омиллар, oses -касаллик) - х;айвонлар организмида витаминлар етишмаслиги ок;ибатида келиб чик;адиган касалликлар: рахит, моддалар алма

    шинувининг бузилиши, пуштсизлик ва бошк;алар. АВТОКЛАВ (гр. 0Jd0S - Узи, лот. сlлvis - к;улф, ёпк;ич) -

    лабораторияларда ишлатиладиган идишларни, махсус кийимларни, озук;а мух;итларни босим остида (2,5 атм. гача), тУйинган

    6

  • сув буm таъсирида, 1380С да вирус ва микроорганизмлардан

    зарарсизлантирувчи асбоб. АВТОЛИЗ (гр, autosj, I;s;s - зриш) - организм тУк,ималари

    таркибидаги ферментлар таъсирида ~жайраларнинг }iз-узидан

    зриши, парчаланиши.

    АГАММА - ГЛОБУЛИНЕМИЯ (лот. а - инкор) - 1\0Н зардоби таркибидаги OI

  • АГГЛЮТИНИНЛАР - иммун таначалар (антителолар), организмга антиген юборилганда, х.аЙвон ю~мли касалликдан 1)'залгач, унинг I

  • АДГЕЗИЯ (лот. adhaesio - ёпишиш) - икки ~ap хил к.атгик. ёки суюк. жисм юзаларининг бир-бирига ёпишуви. Масалан,

    х;ужайралар махсус идишларда устирилганда уларнинг идиш

    деворларига ёпишуви.

    АДЕНОВИРУCJIAP (гр. aden - без, лот. иrus - вирус) - таркибида ,днк сак.ловчи вируслар оиласига мансуб, таш"и к.оБИFИ

    ЙУк., эфирга сезгир вируслар гурух;и.

    АДЕНОМА (гр. adenj) - без т:Ук.имасидан усиб чик.к.ан чегараланган хавфсиз Усма. Баъзан у хавфли усмага айланиши мумкин.

    АДЕНОСАТEЛJIИТ ВИРУOIAP (гр. adenj, лот. sa1ellites -йулдош) - аденовирусларга й)'лдош, ,днкли, тУлик. ривожланмаган, номукаммал типдаги вируслар (Parvoviridae оиласи, Dependovirus авлоди). Улар х;ужайрада аденовируслар иштирокидагина купая олади, алщида касаллик к.УЗFатмаЙДи.

    АДСОРБЕНТЛАР - фармакологик моддалар булиб, улар бош"а моддаларни суРиб олади. Иммунобиологик текшириш

    ларда адсорбент сифатида бактерия J(yжайралари, к.уритилган

    тУl\Ималар (жигар), эритроцитлар ва бошк.алардан фойдалани

    лади. Булар купинча ичакларда газ т)Тпланганда (метеоризм),

    зах;арланганда ичирилади ва тери касалликларида яраларга се

    пиш учун ишлатилади.

    АДСОРБЦИЯ (лот. ad - га, sorbere - ютиш, шимиш) - газлар, БУFлар ёки эриган моддаларнинг к.аттик. жисм ёки суюк.лик

    сиртига ЮТИЛИШИ. Ютиб олувчи моддалар адсорбентлар дейила

    ДИ. А. вирусларнинг х;ужайрага киришидаги биринчи босl\ИЧ.

    АДЪЮВАПТЛАР (лот. Adjuvantia - ёрдамчи) - келиб чик.иши жих;атидан х;ар хил, махсус булмаган, антиген (ёт таначалар,

    вакциналар ) билан биргаликда ёрдамчи сифатида ишлатиладиган моддалар. Иммунитетни кучайтириш ва узайтириш мак.садида

    вакциналарга, гиппериммун зардобларга ва анатоксин каби

    эмловчи препаратларга к.)Iшилади.

    АЗОТ БАКТЕРИЯЛАР (Azotobacter) - ~ити уртача ёки ишк.орликка мойил маданийлаштирилган тупрок.да эркин яшов-

    9

  • чи, аэроблар авлодига мансуб, азотт)iпловчи бактериялар. Одатда таёк;часимон шаклда булиб, х,аводаги азотни узлаштиради ва органик бирикмалар х,осил к;илади.

    АККЛИМАТИЗАЦИЯ (лот. accliтatisatio - мослашиш) -х,айвон ёки усимликларнинг Узи одатланмаган и!\Лим шароитига мосланиши. А. х,айвонот 1)'рлари билан зотларининг тарк;алиш чегарасини кенгаЙТиради.

    АКТИВОМИЦЕТЛАР (actinoтycetes - гр. aktinos - нур, тykes - замбуруг) - нурсимон, замбуруглар. Тузилиши жих,атдан х,ам замбуруглар, х,ам бактерияларга Ухшаш микроорганизмлар гурух,и.

    АКТОМИОЗИН - миофибрилларнинг ок;силли мажмуаси булиб, 1 :2,5 нисбатдаги актин ва миозиндан иборат, Узига хос физик-кимёвий ва ферментлик хоссаларига зга. Шунинг учун

    гУштнинг етилишида ах,амияти катта.

    АЛЕКСИН (гр. а1ехо - х,имоя) - организмни х,имояловчи комплемент.

    АЛИМЕНТАР (лот. alimentarius - озук;а) - огиз бушлиги ва озук;а орк;али макроорганизмга касаллик к;УзFа1)'ВЧИСИНИНГ

    1)'шиши.

    АЛЛЕРГЕНЛАР (гр. all05 - бошк;а, ergon - таъсир) - антиген ёки гаrпен табиатига хос, аллергия ни юзага келтирувчи мод

    далар, организмнинг реактивлик х,олатини узгартиради, яъни

    сезувчанлигини оширади. Улар ташх,ис к;уйиш учун 1)'беркулёз

    (сил) ва бруцеллёз касалликларида к;Улланилади.

    АЛЛЕРГИЯ - организм реактивлиги узгариши билан БОFЛИК; х,олда 1)'рли модда (аллерген)ларга сезувчанлигининг ошиши.

    АЛЛЕРГОЛОГИЯ (гр. logos - таълимот) - организмда сезувчанлик ошиш жараёни - аллергиянинг юзага келиш сабабларини уРганиб, шу асосда касалликни аник;лаш (ташх,ис), даволаш

    ва олдини олиш усулларини яратиш х,ак;идаги таълимот.

    АЛОПЕЦИЯ (гр. alopekia) - сочнинг, жуннинг 1)'шиши, филиши, айрим юкумли касалликларда кузатиладиган клиник

    белги (масалан, скрепи).

    10

  • АЛЬБИНИЗМ (лот. albus - 01\, isтos - меъёрдаи таШI

  • АНАВАКЦИIIAЛAP - касаллик пайдо l\ИЛиш хусусияти ifYI

  • АНТИБИОТИКЛАР (гр. аnti - н;арши, biosj) - маълум турдаги замбуРУFлар х;амда сунъий сингез l\ИЛинадиган, махсус

    кимёвий моддалар. А. бактерияларнинг ривожланишига йУл н;Уймайди ва уларни фаолсизлантиради. АНТИГЕН ДРЕЙФИ - звo.moцион ривожланиш жараёнида

    айрим вирусларнинг аста-секин, кам даражада УЗгариши. Бу жараён вируслар н;оБИF антигенининг узгариши билан намоён БУлади. А.д. ветеринария тадбирлари самарасини пасаЙТиради.

    АНТИГЕН ШИФТИ - вируслар антигенлик хусусиятининг таркибий узгариши. Бу касалликнинг жуда кенг тарн;алишига

    сабаб БУлади. А.Ш.нинг асосий сабаби вирус ва бактериялардаm мутациядир.

    АНТИГЕНЛАР (гр. anti j, кеnе! - Х;ОСИЛ I

  • Бундай моддаларга ка1Та молекулали моддалар н;ушилса, улар антиген га айланади ва антитело х;осил Н;ИЛИШ хусусиятига зга БУлади. Гаnтенларга н;аранг.

    АНТИГЕНЛАР (протеlcrИВ антигенлар) (лот. protectivus-х;имояловчи) - организмда, айнан бир касалликка н;арши антителолар х;осил н;иnyвчи вирус ёки бактериялар антигени. Бу ху

    сусият пневмостреnтoкоккларнинг капсула антигенида мавжуд.

    Стреnтококкларнинг мукопротеин, стафилококкларнинг альфапротеинлари х;ам протектив хусусиятга зга.

    АНТИГЕНЛАР ГYP~ - бир гурух: ёки турдаги индивидларга хос булган антиген тури. Масалан, бу курсаткичга асосан одамлар н;он ГУР)'JUlарига, бактериялар серологик типларга ажратилади.

    АНТИГЕНЛАР (ТРАНСПJIAВТАНТ) - икки организм х:ужайра ва тУн;ималарининг бир-бири билан ирсий Ухшашлигини

    ёки бегоналигини билдирувчи антигенлар. АНТИГЕНЛИК - организмга ёт модда (антиген) тушганда,

    Узига I\арши антителолар х;осил I\ИЛИШ ва у билан бирикиш

    н;обилиятини ифодаловчи куРсаткич. А. молекула ваз ни 10000 Д дан ЮН;ОрИ булган OR;силларга ва тарн;OR; полипеnтид занжир

    ли биополимерларга х;амда Л - аминокислотали куплаб дисульфид боrлам мавжуд учламчи 'I)'зилишга зга сунъий полипеnтидларга хос. Таркибида тирозин ва лизин аминокислот.алари бор

    полипеnтидларнинг антигенлиги ЮН;ОРИ.

    АНТИГЕННИНI' ФАОЛ ЦИСМИ (эпитоп) - аминокислотали антиген - OR;сил н;олдин;лари фазовий фаол I\Исмининг жойлашган жоЙи. Антиген сиртида бирикувчи майдон х;осил н;илиб, махсус антитело (иммун танача)нинг махсус маркази билан ёпи

    шади ёки уни ёПИШТирувчи гурух: сифатида хизмат l\ИЛади.

    АНТИГЕН УЗГАРУВЧАНЛИГИ - бактеРИЯl!ар ва вирусларнинг маъnyм шароитда антигенлик хусусиятини Узгартириши,

    бунда айрим антигенлик белгилари йУн:олади ёки янги белгилар

    пайдо БУлади. АНТИДОТ (гр. antidoton - зах;ар кучини l\иpн;адиган модда

    ёки зах;арга н;арши модда) - организмга 'I)'шган зах;ар таъсирини 14

  • кучсизлангириш ёки уни батамом й)lк.отиш учун юбори.ri'адиган дори, модда.

    АНТИЗАРДОБ (иммун К;ОН зардоби) - таркибида аник; касалликка к;арши Max~yc антителолар булган К;ОН зардоби. АНТИСЕПТИК ТАДБИРЛАР (гр. anti i, sepsis - чириш) -

    жарроJU1ИК операциялари, яраларни боrлаш ва даволаш х:амда

    диагностика ишларида касалнинг яраси,. т)iI\имаси, аъзолари,

    организм бушлик;ларига вирус ва микроорганизмлар туширмас

    ликка к;аратилган тадбирлар тизими (кимёвий, физикавий, механик усуллар ёрдамида амалга оширилади). АНТИСЕПТИКА (биолоrик) - бактерияларни улдирувчи,

    купайишини фтатувчи биологик моддаларни (антибиотиклар,

    бактериофаг, фитонцидлар) к;уллаш ва органИЗМНШlг умумий чи

    дамлилигини ошириш усули билан амалга ошириладиган тадбир. АНТИСЕПТИКА (кимёвий) - умумий ёки маълум жойга

    таъсир к;илувчи кимёвий моддани к;уллаш йУли билан касаллик

    к;узrатувчисига I

  • БОШI\а антигенларни нейтраллайди (зарарсизлантиради) Иммуноглобуллинларга I\apaHr: АНТИТЕЛОЛАР (авнд антителолар) - айнан бир хил анти

    ген билан иккинчи марта МУЛOI\отда булганда х;осил буладиган антителолар.

    АНТИТЕЛОЛАР (антигенга к:арши антителолар) - бактериялар ва вирусларни зарарсизлантирувчи антителолар.

    АН'IИ'I'ЕЛОЛАР (вируrларни нейтралловчи антителолар) -вирус билан бирикиб Ю1\Умли касал I\Узгаryвчини зарарсизлантирувчи антителолар.

    АНТИТЕЛО (гомологик антителолар) - айнан бир антигенга I\арши махсус антителолар.

    АНТИТЕЛО (гуморал антителолар) - I\OH зардоби таркибидаги антителолар.

    АНТИТЕЛОЛАР (меъерий антителолар) - I\онда антиген юбормасдан мавжуд булган меъерий антителолар - изоагглютининлар.

    АНТИТЕЛО (моиоклонал антителолар) - антигеннинг кимёвий таркиби ва молекулаларининг жойлашувига I\араб, танлаб

    таъсир I\ИЛУВЧИ Ута махсус антителолар.

    АНТИТЕЛОЛАР (нишонланган антителолар) - Узидан нур таРI\аryвчи модда билан бириктирилган антителолар.

    АНТИТЕЛОЛАР (к:уршаб олувчи антителолар)

    тУЛИI\ булмаган, бир валентли иммуноглобулинлар, одатдаги

    антителолардан молекуласида ФаI\ат битта фаол марказ борли

    ги билан фаРI\ I\ИЛади. Бу антителоларни ФаI\ат махсус Кумбс реакцияси билан аНИI\Ласа булади. АНТИТЕЛОЛАРНИНГ ФАОЛ МАРКАЗИ - ФаI\ат махсус

    антиген молекуласининг комплементар сирти билан бирикувчи

    иммуноглобулин молекуласи сиртидаги марказ. Антителоларда

    битта ёки бир неча фаол марказ БУлади. АНТИТОКСИН БИРЛИГИ - антитоксин фаоллигини

    билдирув~и бирлик, токсинни зарарсизлантирувчи I\O~ зардобининг энг кам миI\дОРИ.

    16

  • АНТРОПОЗООНОЗ.JIAP (гр. anthropos- одам, zoon - х.аЙвон, nosos - касаллик) - одамлар ва х.айвонлар учун умумий булган касалликлар гурух.и (бруцеллёз, ryберкулёз, I\Y1Yрищ куйдирги, листериоз ва БОШI

  • АСТЕНИЯ (гр. asthenia - мадорсизлик) - организмнинг умумий кучсизлиги булиб, купгина огир )iтyвчи юкумли касалликларда кузатилади.

    АТАВИЗМ (гр. atavismus, i, т - узщ авлод) - организмда узщ авлод-аждодларга хос белги ва хусусиятларнинг пайдо БУлиши. АТАКСИЯ (гр. ataxia - тартибсизлик) - х;аракат мувозанати

    нинг бузилиши, атаксия икки хил булади: турганда мувозанатнинг ва юрганда х;аракатнинг бузилиши.

    АТОНИЯ (гр. aj, tonos, ае,! - таранглик) - суяк ва ички орган мускуллари тонусининг пасайиб кетиши, х;олсизлик ёки мускул

    фаоллигининг йУцолиши билан характерланади. АТТЕНУАЦИЯ (лот. attenuatio - кучсизлантириш) - ви

    рус, микробларнинг мyJ!;им фаоллигини табиий ёки атайлаб кучсизлантириш, юкумли касаллик цУзгатувчисининг касаллик

    пайдо цилиш цобилиятини камаЙТириш.

    АУТБРИДИНГ (гр. autos - Узи, breeding - цариндош) - бир хил зот ичида цариндош булмаган х;айвонларни жуфтлаш.

    АУТОАЛЛЕРГИЯ (гр. autosj) - организмнинг уз ~жайраси ва фимасидаги моддаларга царши сезувчанлигининг ортиши.

    АУТОАНТИТЕЛО (гр. autosj) - организмнинг узидаги антигенга жавобан х;осил булувчи антителолар. АУТОВАКЦИНАЛАР (гр. autosj) - организмнинг уз и

    дан ажратилган микроорганизмлардан, уни даволаш учун

    тайёрланган вакциналар.

    АУТОГЕМОТЕРАПИЯ (гр. autosj, гр. Ьаеma - цон, thera-peia - даволаш) - уз цони билан даволаш. Вена цон томиридан цон олиниб, уни мускул ичига, тери остига юборилади. Бунда

    организмнинг х;имоя кучи ортади.

    АУТОГЕН (гр. autosj, гр. genes - ишлаб чицариш) -организмнинг узида (эндоген) юз беради, яъни ташцаридан

    киритилмаЙди. Масалан, аутоантиген (уз антиген и) организмнинг Узида юзага келган антиген; аутоонтителолар - уз организмида х;осил буладиган антителолар. Бу аутоантителолар

    уз организмида парчаланган ёки Узгарган щсилларга царши

    х;осил булади. 18

  • АУТОИММУНЛАШ (гр. autosf) - организмнинг узидаги антигенлар (аутоантигенлар) билан эмлаш. АУТОИПТОКСИКАЦИЯ (autosf, лот. toxikon - зах;ар

    ланиш) - оргаl'lизмда микробларнинг модда алмашиниши ёки тУкималарнинг парчаланиши натижасида х;осил булган зах;арлар билан зах;арланиш.

    АУТОИНФЕКЦИЯ (гр. autosf) - организмда яшаб, айрим шароитда касаллик пайдо килиш кобилияти кучаядиган

    микроорганизмлар кузrатадиган касаллик.

    АУТОСЕРОТЕРАПИЯ (гр. autosf + sero - кон зардоби, therapeiaf) - касал молни унинг Узидан олинган кон зардоби билан даволаш.

    АУТОТРОФЛАР - табиатда мух:им ах;амиятга зга булган анорганик моддаларнинг оксидлаНИШИДjiН энергия олувчи бак

    териялар. Улар курилиш материалларини бузади, металларни

    занглатади.

    АФЛОТОКСИШIAP - Aspergi//us авлодига мансуб замбуруrлар ажратадиган кучли токсинлар.

    АФТАЛАР (гр. арhtш) - терида, шиллик пардаларда суюклик билан тУлган пуфакчаларнинг х;осил БУлиши. Масалан, оксил ка

    саллигида.

    АФТОВИРУСЛАР - РНКли вируслар авлоди, Picornoviridae оиласига мансуб вируслар, масалан, оксил касаллиги вируси.

    АФФЕКТ (бирламчи) (лот. affectus - шу ердаги х;олат) -тУкималарда 1)'тилиб колган патоген микроорганизмларга карши

    организмда содир буладиган акс таъсир, бундай х;олат юкумли

    жараённинг бирламчи манбаларида вужудга келади (куйдирги,

    улат ва бошка касалликларда). АЦИДОЗ (гр. acidasis - нордонлик, аччиклик) - кислота ани

    онларининг ортикча тУпланиб колишидан келиб чикадиган, ор

    ганизмдаги кислота - ишкор мувозанатининг бузилиши. АЦИДОФИЛИЯ (гр. acidophi/us, а, uт - нордонликни яхши

    курувчи) - сутии ацидофил организм (бактерия)лар таъсирида катикка айланиши х;амда х;айвон ёки усимлик организми

    19

  • ~жайра ва тYI\Ималарининг кислотали буёl\Лар: зозин, фуксин ва бошк;алар билан буялиш хусусияти.

    АЦИДОФИЛЛИ СУТ - ёш молларга бериладиган сут, к;атиl\ЛИ парх;ез озук;а.

    АЧИШ ЖАРАЁНИ (лот. fermentatio, оnis f - ачищ бижmш) -органик моддалар, кУпинча углеводларнинг микроорганизмлар

    ёки улардан ажратилган ферментлар таъсирида х;авосиз шароитда

    янада оддий бирикмаларга парчаланиш жараёни.

    АЭРОБ (гр. аег - х;аво) - микроорганизмларнинг фак;ат кислород билан яшаш фаоллиги: масалан, куйдирги бацилласи.

    АЭРОГЕН (гр. aeгot, genos - келиб чик;иш) - микроорганизмлар ёки вирусларнинг х;аво орк;али бир организмдан иккин

    чисига Утиши.

    АЭРОЗОЛЛАР - моддаларнинг х;аводаги майда зарраларга айланган х;олати (30 мкм. гача). АЭРОТАКСИС - бактерияларнинг мух;итдаги кислородга

    томон х;аракати.

    Б

    БАБЕШ НЕГРИ ТАНАЧАСИ - куryриш касаллигида бош мия х,ужайраларида х,осил буладиган ва касалликни аник;лашда

    мух,им ах,амиятга зга булган таначалар (киритмалар).

    БАКТЕРИДЛАР - анаэроб, спорасиз, ЙУFОН ичакда яшовчи бактериялар оиласи.

    БАКТЕРИЕМИЯ (гр. bacterion - бактерия, лот. haima -~OH) - к;онда бактериялар БУлиши. Купчилик инфекцион касал

    ликларга хос.

    БАКТЕРИОЛИЗ (гр. bacteriont, Iysis - зриш) - бактериялар к;обиFИНИНГ I емирилиши, бу бактериялар цитоплазмаси

    нинг ташк;и мух,итга ЧИl\Ишига олиб келади. Бактериофаглар, бактериолизинлар, лизоцим ферменти шу хусусиятга зга.

    БАКТЕРИОЛОГИЯ (лот. bacteriont, logost) - бактерияларнинг морфологик ryзилишини ва биологиясини, I\ИшлOl\

    20

  • х}iжaлиги х;амда инсон ва х;айвон касалликларидаги ах;амиятини

    уРганадиган фан. . БАКТЕРИОСКОПИЯ - бактерияларни микроскоп ёрдамида

    куРищ текшириu1.

    БАКТЕРИОСТАЗ (гр. bacterionj, stasis - т)ixтатиш) -НО1\Улай табиий ёки кимёвий ОМШIЛар таъсири натижасида бак

    териялар ривожланишининг т)ixташи.

    БАКТЕРИОТРОПИНЛАР, ОПСОПИНЛАР - микроорганизмларга махсус таъсир l\ИЛиб, фагоцитоз ни кучайтирувчи ан

    тителолар ryри.

    БАКТЕРИОФАГ (гр.- phagos - емирувчи) - бактерия х;ужайрасида яшаб, к)iпайиб, шу х;ужайрани зритиб юборадиган

    ва бактериялар яшайдиган мух;итга емирувчи зарралар чи~ариш

    ~обилиятига зга булган вирус.

    БАКТЕРИОЦИДЛИК - х;ар хил физикавий, кимёвий ва биологик омилларнинг бактерияларни улдириш хусусияти.

    БАКТЕРИОЦИПЛАР - таш~и таъсир остида бактерия х;ужайрасида х;осил булиб, ирсий я~ин бактериялар ривожлани

    шини тУхтаryвчи о~сил модда.

    БАКТЕРИОЦИПОГЕНЛИК - бир ryрдаги касаллик ~УЗFатувчи микроорганизмлар орасидаги ~арама-~аршилик (антаго

    низм).

    БАКТЕРИЯ КОЛОПИЯСИ (70т. colonia - тупланиш) -бир турдаги бир ёки бир нечта бактерияларнинг ~атти~, ярим ~атти~ озу~а мух;ити юзасида ёки ичида купайиши натижасида

    узига хос шаклланиб тУпланиши. Колониялар ялпщ, гумбазси

    мон, ичига ботган, юзи силли~ (S шакл), Fадир-будир (R шакл), ущир-чущир ва чети текис, Утмасланган (agpa булган), толасимон, бахмалсимон булиши мумкин. Колониялар шакли х;ам х;ар хил: айлана, юлДУзсимон, дарахтсимон БУлади. Катталигига

    ~араб: катта (4-5 мм), урта (3-4 мм), кичик (1-2 мм) ва пакана (1 мм. дан кам) булиши мумкин.

    БАКТЕРИЯ ТАШУВЧАНЛИК - касаллик ~УзFаryвчи бактериянинг COF ёки СОFайган мол организмида маълум муддат да-

    21

  • вомида мавжуд БУлиши. Ундай моллар касаллик I

  • риноген синфига мансуб флагеллин ryридаги I

  • БЕККАРИ ЧУ1\УРИ - улган х;айвонларнинг танаеини биотермик уеулда зарареизлантирадиган махеуе ЧУl\Yр, аммо бу эеки уеулдир. х.оз~рги BaI\Тдa улган х;айвон жаеадлари махеуе

    заводларда I\айта ишланиб, улардан еуяк-гушт уни тайёрланади ёки куЙДирилади.

    БЕПУШТЛИК (гр. infecunditas, atis,f - наелсизлик) - вояга етган организмда наел бериш I\обилиятининг ЙУl\Лиги.

    БИЛИРУБИН (гр. bilirubinuт i, т) - гемоглобиннинг парчаланиши щибатида х;оеил буладиган ут пигментларидан бири.

    у жигар ва БОШl\а органларда биливердиннинг I\айтарилиш

    мах;еулоти х;иеобланади.

    БИО (гр. bios - х;аёт) - I\ушма еузлар булаги булиб, «х;аёт» маъноеини ифодалаЙДи.

    БИОГЕОЦЕНОЗ (гр. biosj, кео - ер, koinos - умумий) -табиатдаги жонли (х;айвонлар, уеимликлар, микроорганизмлар)

    ва жонеиз компонентларнинг х;удудий жих;атдан яroна мажмуаеи.

    Б. моддалар ва энергия алмашинуви билан узаро БОFЛИI\.

    БИОЛОГИК ПРЕПАРАТЛАР - Юl\Yмли каеаллик билан каеалланган х;айвонларнинг каеаллигини аНИl\Лаш, олди

    ни олиш, даволаш ва WYНИНIДек, ёш молларни устириш учун

    l\у'Лланиладиган биологик моддалар. Диагностик биологик препаратларга: аллергенлар, антигенлар, иммун зардоблар, бактериофаглар; профилактик биопрепаратларга: вакциналар,

    анатоксинлар; даволаш. учун керак булган биопрепаратларга: махсуе гиппериммун зардоблар ва гамма-глобулинлар; организм

    ни номахсуе раroатлантирувчи моддаларга: х;айвонлар I\OH зардоби, (СЖК) АСД препарати, витаминлар ва БОШl\алар киради. Тиббиёт ва ветеринарияда х;аётни еаl\Лашга ишлатиладиган биологик препаратларнинг 1500 дан ОРТИI\ тури бор. БИОЛОГИК ПРОГРЕСС - турнинг к)'пайиб, ривожланиши,

    баРI\ уриб яшнаши. БИОЛОГИК ЭВОЛЮЦИЯ - усимлик ва.х;аЙвонлар, орга

    низмларнинг тарихий ривожланиш жараёни.

    БИОМЕТРИЯ (гр. biosj, гр. тetria, ае.! - улчаш) - биологиянинг бир булими булиб, биологик объектлардан олинган к)'плаб

    24

  • маълумотларнинг ишончли эканлигини математик х.исоблаш усуллари билан исботлаш. БИОПСИЯ (гр. biosj, opsis - куРиш, I\араш) - касалликни

    аНИl\Лаш маl\садида тирик органлардан бир булак намуна кесиб

    олиб, уни микроскоп остида текшириш. БИОСИНОВ (гр. biosj, probatio, onis, f - си наш) -

    х.аЙвонлардан ажратилган касаллик I\УзFатувчи микроблар ёки

    вирусларни шу касалга мойил БОШl\а х.аЙвонларга Юl\Тириб, уларни касаллантириш, яъни биологик синов УТказиш. Б. юк:умли

    касалликка тУFpИ ташх.ис I\уйишда, тажриба йУли билан касаллик пайдо l\ИЛишда, касаллик к:УзFатувчисини тоза х.олда ажра

    тишда ишлатилади.

    БИОТЕРМИК ЗAPAPCИЗJIAВ1ИP (;р. ЬiЩ, thmne - иссИl\лик) - гУнгни биотермик усул билан зарарсизлантириш. Бу х.олатда гУнгнинг УFИТЛИК хусусияти ошади ва зарарли микроор

    ганизмлар тУЛИl\Лигича нобуд БУлади. БИОТЕХНОЛОГИЯ (гр. biosj, techne - санъат, уста

    лик, logosj) - биологик тизим яратишда ёки илмий ишлаб ЧИl\ариш маl\садида фойдаланиладиган махсус технологик

    усуллар мажмуаси. Б. биологиянинг бир булими булиб, биоло

    гик фаол моддаларни (витамин, аминокислоталар, дориворлар,

    антителолар, интерферон, инсулин, roрмонлар, ферментлар, ок:силлар) саноат асосида ишлаб ЧИl\аради, яъни фан ЮТУl\ларини ишлаб чщаришга биотехнологик усуллар ёрдамида жорий I\илади. Б. I\ИШЛОI\ хужалигида, кимё саноатида, энергетикада,

    тиббиёт ва ветеринарияда I\Улланилади. БИОТОП (гр. biosj, thopus - жой) - тирик организмлар яшай

    диган, шароити бир хил ернинг муайян юзаси. БИОФАБРИКА - хайвонлар касалликларининг олдини ола

    диган ва даволайдиган биопрепаратлар тайёрловчи корхона.

    БИОФИЗИКА (гр. biosj ,physis - табиат) - физикавий, к!"мёвий ,одисалар, шунингдек, таШI\И мухит физик омилларининг тирик организмга таъсирини уРганадиган фан.

    БИОФИЛЬТР (гр. biosj,jilter - сузма) - ифлосланган ок:ар сувларни тозалайдиган I\Yрилма. Бу к:урилма юзасида майда

    25

  • тешикчалар булиб, унда микроорганизмлар жойлашган, улар органик моддаларни минераллаштиради.

    БИОЦЕНОЗ (гр. biosj, koinos - умумий) - усимлик, х;айвонот оламининг, вирус ва микроорганизмларнинг ташl\И мух;итда бир

    бири билан мулщотда булиши, биргаликда яшаши. Купрщ ёки KaMpOI< даражада бир хил яшаш шароитига эга булган муайян мух;ит х;удудида таРI

  • БУНЬЯВИРУCJIAP - Bunyaviridae, яъни буньявируе оилаеига мансуб 200 дан ОРТИI\ вирусларни бирлаштирувчи I\OH еуРувчи х;ашарorлар ОРI\али х;айвон ва одамларга утадиган каеалликларни ~F3тади (масалан, Рифт иеитмаеи, Найроби каеаллиги ва БОШI

  • аммо иммуногенлик х:усусиятини саIЩаган касаллик I

  • лан ишловчи биофабрика, илмий-теКШИРИШ ташкилorларининг

    махсус лабораторияларига ёки чорвачилик фермалари 'О'дудига

    кириш жойида БУлади.

    ВЕТЕРИНАРИЯ - САНИТАРИЯ ЧИI\ИНдИСИ ЗАВОДИ -улган х;айвонларни, ЧИI\Индиларни й}'I\orиш ёки ОЗУl\а ва техник

    мах;сулотлар (гУшт-суяк уни, техник мой Ба б.) учун уларни I\айта

    ишловчи корхона.

    ВЕТЕРИНАРИЯ - САНИТАРИЯ ЭКСПЕРТИЗА ЛАБОРАТОРИЯСИ - деХ;II;ОН бозорларида УСИМЛИК ва х;айвон мах;сулотларини санитария х;амда гигиена жих;атдан текшира

    диган давлат ветеринария муассасаси. Бу муассаса зарур асбоб

    ускуналар билан жих;озланган ва унда тегишли текширишлар

    Утказиладиган бактериология, кимёвий, токсикологик, гистоло

    гик ва радиобиологик булимларга зга булиши шарт.

    ВЕТЕРИНАРИЯ-САНИТАРИЯ ЭКСПЕРТИЗАСИ - х;айвонлардан олинадиган мах;сулотларни текшириб, уларни вете

    ринария-санитария жих;атдан бах;олаЙДи. Суйилган х;айвонлар

    танаси ва аъзоларининг ОЗИI\-ОВl\ат сифатида ЯрОI\ЛИ зканлиги

    ни, ветеринария-санитария lI;оидалари асосида текширади, шу

    нингдек, ичак хом ашёси ва ярим фабрикатларни колбаса ишлаб

    ЧИlI;ариш учун ЯрОI\ЛИ зканлигини х;ам текширади.

    ВЕТЕРИНАРИЯ - САНИТАРИЯ НАЗОРАТИ - ветеринария - санитария lI;оидаларининг бажарилишини назорат II;НЛУВЧИ тизим. В.с.н. фаолияти х;айвонларни ЮI

  • ВЕТЕРИНАРИЯ ХАБАРЛАРИ - хавфли касаллик ЧИl\l\анида унга I\арши куРсатилган тадбирлар х;аl\Ида ЮI\ОрИ ветеринария

    ташкилотига бериладиган хабарлар.

    ВЕТЕРИНАРИЯ ЧЕКЛАШЛАРИ - хужаликда, туманда, вилоятда юI

  • ВИРИОНЛАРНИНГ Ёпишуви - вируслар купайиши биринчи БОСI

  • вирулентлик омиллари булиб экзо ва эндотоксинлар, зах;арли

    антиген компонентлари (масалан, грамм билан буялмайдиган

    микробларнинг С - антигени), агрессинлар, капсула х;осил килиш, уларнинг ферментлари (лецитиназа, фосфатаза, гиалуро

    нидаза, фибринолизин, стрептокиназа, ДНКаза, декарбоксилаза,

    уреаза) х;исобланади. Вирусларнинг В. омиллари булиб, нуклеин

    кислоталари х;исобланади. В. тажриба х;айвонларида аникланади.

    Уларнинг ёши, тури, тирик вазни бир хил булиши шарт. В.ни

    физикавий, кимёвий омиллар таъсирида сусайтириЦl мумкин.

    Вируснинг вирулентлигини ТОВУк эмбрионида, чидамлирок хайвон организмида, сунъий устирилган хужайраларда устириб

    камайтириш мумкин.

    ВИРУЛЕНТЛИК БИРЛИГИ - касаллик кузгатиш кобилияти даражасини куРсатувчи бирлик. В.Б. булиб микроб ва вирусларни 50 фоиз лаборатория хайвонларини улдириш ~ИКдори (лот. Letae - улдириш ;цоза ЛДо)' 50 фоиз хайвонда касаллик белгисини намоён килиш (инфекция дозаси идо) МИКдори хисобланади.

    ВИРУРИЯ (лот viraj, гр. оитоn - сийдик) - СИЙДИКда вирус пайдо БУлиши. Натижада таш~ мухит вирус билан ифлосланадИ. В. организмни бутунлай камраб олган вирус инфекцияларида

    учраЙДи.

    ВИРУС КАСАЛЛИКЛАРИ - вируслар кузгатадиган касалликлар гурухи. Улардан грипп, чечак, улат, оксил, лейкоз,

    ~риш, юкумли ринотрахеит, парагрипп - 3, юкумли анемия, ринопневмония Ньюкасл, юкумли ларинготрахеит, юкумли

    бронхит кабилар яхти уРганилган.

    ВИРУСЕМИЯ (лот. viraj, гр. haima - кон) - "онда юкумли вирус пайдо БУлиши. КУпгина вирус касалликларида учрайди (масалан, лейкоз, улат, юкумли анемия вируслари).

    ВИРУСЛАР (лот. vira - захар) - юкумли касаллик кузгатувчилари, уларга вирус, яъни зах;ар НОМИН!I Утган асрнинг охирларида roлландиялик микробиолог Бейеринг берган. Чунки уларни кимёвий моддадеб УЙЛашган. В. усимлик, хайвонлар, одамларда, микроорганизм ва замбуругларда касал-

    32

  • лик К;УЗFа'l)'вчилар х;исобланади х;амда тирик х:ужайралардагина

    яшаЙДи. Шунинг учун уларни х:ужайраларнинг ирсий паразити

    деЙилади. В. микроорганизмлардан к;уйидаги хусусиятлари билан фарк; к;илади: :rаркибида днк ёки РНК булади, бактериологик фильтрлардан утади; мустак;ил ок;сил синтез к;илмайди;

    узи купая олмайди, мустак;ил нафас олмайди, озик,ланмаЙди. В:

    купайишини х:ужайралар амалга оширади, яъни вирус ок;сили

    ва РНК ёки ДНКси х:ужайранинг х;ар хил жойида х;амда х;ар хил

    вактда х;осил булади х;амда улар бирикиб, вирус заррачасини вужудга келтиради. В .нинг улчами жуда кичик булиб, 20 нм дан 400 нм гача, днк мол. массаси эса 1-106 дан 250 млн. дальтонгача БУлади. В. 19 оилага бирлашган булиб, шуларнинг 7 таси днкли ва 12 таси РНКли вируслар. В. х;аётнинг энг пастки шакли булгани учун ердаги органик дунёнинг ЭВОJПOция к;онунларига

    амал к;илади.

    ВИРУСЛАР ГЕНЕТИКАСИ - вируслар ирсияти ва узгарувчанлигини }ipганувчи фан.

    ВИРУСЛАР ГИБРИДИЗАЦИЯСИ (лот. hybridisatio - узаро чатишуви) - вируслар чатишуви бир вирус геномида бир неча аждод вируслар ирсий хусусиятларини мужассамланиши.

    ВИРУСЛАР ИНТЕРФЕРЕНЦИЯСИ (инг. interfere - тУск;инлик) ~ бирор вирусли касаллик ривожланиши жараёнида ор

    ганизм томонидан интерферонлар ажратиб чик;арилади, улар ик

    кинчи юк;умли касалликнинг ривожланишига ryск;инлик к;илади.

    ВИРУСЛАР ПРОТЕИНКИНАЗАСИ - айрим вируслар (иридовируслар, С типидаги онкорнавируслар ryрух;и ва х;.к.) капсиди ичидаги фермент. Эх:тимол х:ужайраларнинг трансфор

    мациясида ва вирусларнинг к}inайишида рол }iйнайди.

    ВИРУСЛАР РЕПРОДУКЦИЯСИ (аот. reproductio, onis, f - к;айтадан тиклаш) - фак;ат х:ужайра ичида содир буладиган жараё'!. В.Р. вирусларнинг ноёб хусусияти булиб, комплемен

    тарлик к;онунияти асосида реnликация йУли билан ав вал вирус

    нинг днк ёки РНКлари х;осил БУЛади. Кейин эса х:ужайрада вирус учун зарур ок;силлар х;осил булади, сУнгра вирус днк ёки

    ЗЗ

  • РНКли булишига куРа Узига хос Оl\силлар билан бирикиб, вирус заррачаларини х:осил l\ИЛади. Вируслар репродукцияси l\Yйидаги

    БОСl\ичларни уз ичига олади: вирусларнинг х:ужайрага ёпишиши, унинг ичига кириши, транскрипция, аввалги ва кейинги Оl\силлар

    трансляцияси, вирус днк ёки РНКсининг репликацияси, вирус днк ёки РНКси билан тегишли OI\силлар I\ушилиб, вирус заррачаларининг х:осил булиши ва вируснинг х:ужайрадан таШl\арига

    чиl\иши. Транскрипция ва репликациялар ферментлар х:исобига амалга ошади.

    ВИРУСЛАР СИММЕТРИЯСИ (лот. symтetria, ae,f-Tap-тибли жойлашиш) - OI\сил l\оБИFИДа вирус капсиди заррачаларининг тартибли жоЙЛашиши. Вирус капсидларининг тузилиши

    сферик (кубсимон) ёки спирал (бурама) х:олатда булади: Капсидлар кубсимон симметрюmи, к)'п капсомерлардан (икосаэдра

    тури) иборат БУлади. Таёl\часимон вирусларнинг спирал турида

    ги капсиди бирдан Оp1'Иl\ буралган булиб, уРтасида нуклеин кис

    лотаси БУлади.

    ВИРУСЛАР ТРОПИЗМИ (гр. "ОРе! - йУллaнmп) - вирусларнинг х:ужайра ва т}il\ИмaларlПf танлаб, уларда ривожлaнmп хусу

    СИJIТИ. Вирус фцат унга мойил х:ужайраларда к)'паяди. Мойилли

    гига !\араб асаб х:ужайраларида к)'паядиган вирусларни нейротроп

    (1\У1УРШn вируси), терН x:yжmpаларида - дермотроп (чечак вируси), ynкa x:yжmpаларида - пневмотроп (гршm вируси), лимфоид х:ужайраларда (лейкоз вируси), х:ар хил турдаги х:ужайраларда

    к)'паядиган вирусларни пантроп (Улат вируси) вируслар деЙилади.

    ВИРУCJIAP ЭКОЛОГИЯСИ (гр. oikos - яшаш жойи, [ogos -таълимот) - вирусларнинг ташl\И мух;ит билан Узаро муносабатини уРганувчи таълимот.

    ВИРУСЛАРНИ ИДЕНТИФИКАЦИЯЛАШ (лот.

    identфcaliо-бир-бирига тенглаштирмOI\) - вируснинг I\айси тур ва типга мансублигини аниl\Лаш. Вирус касалликлари диагности

    касининг сУнгги босl\ИЧИ В.И.дир. В.И. серологик усуллар (ГАР,

    БГАР, ГАРТ, АР) ва боШl\aЛар орl\aЛИ амалга оширилади.

    34

  • ВИРУСЛАРНИ ФАOJIСИЗЛАНТИРИШ - вирус геномиНИНГ ЮI

  • ВИРУСНИ:НГ МЕМБРАНА ОЦСИЛИ - вируснинг мембрана ЩСИЛИ, вируслар 1I;0биm ички юзасини 1I;0плаб ТУРУВЧИ ОIl;СИЛ lI;атлами.

    ВИРУСНИ:НГ ТРАНСОВАРАЛЪ Утиши (лот. trans -ОРlI;али, ovarium - тухумдон) - вирусни тухумдон, тухум ёки х;ашаротларнинг тухуми ОРlI;али икющчи генерациясига У'гиши.

    Бу х;одисани биринчи булиб 1917 ЙИЛИ Р.Е.Монтroмери II;Уй ва эчкилар кана энцефалити касаллигида вирус х;ашаротлар ОРlI;али )iтишини исботлаган. Бундан таШlI;ари, отларнинг ЮR;yМЛИ энце

    фаломиелит, африка улати, ЮR;yМЛИ анемия, II;Уйларнинг ЮR;yМЛИ катарал иситмаси, вирусли энцефаломиелит ва 1I;0рамолларнинг

    эфемер иситмаси, чУчll;аларнинг трансмиссив гастроэнтерит, африка улати, куйдирги, туляремия, ку-иситма ва барча арбо

    вирусли касалликлари, отлар ринопневмонияси касалликлари

    вирусларини х;ам х;ашаротлар ОРlI;али У'гиши аНИlI;Ланган.

    ВИРУСОЛОГИЯ (v;rusologia, ае, Л - вируслар ва вирусли касалликлар х;аll;ИДаги таълимот.

    г

    ГАБИТУС - касал х;айвонларни текширишда ташll;И тана тузилишининг умумий белгиларини таърифлаш.

    ГАПТЕНЛАР -таркибида ЩСИЛ булмаган моддалар. Антителолар билан бирикувчи, аммо организмда мустаll;ИЛ равишда ан

    тителолар х;осил ll;ИЛа олмайдиган, кичик молекулали моддалар,

    липидлар, рибонуклеаза, инсулин ва шунга ухшаш моддалар

    мисол БУлади. Бу'ндай моддаларга катта молекулали моддалар II;Ушилса, улар антигенга айланади ва антитело х;осил II;ИЛИШ

    хусусиятига эга БУлади. ГЕМЛГIЛЮТИИАЦИЯ (гр. haima -II;OH, agglutinatio - ёпи

    шиш) - эритроцитлар юзасига ёпишиш хусусиятига эга булган вируслар, бактериялар ва ТОКСlПfЛар таъсири

  • тириб, ч)1кма х;осил к,илиш хусусиятига зга булган модца. Грипп,

    парагрипп, Нъюкасл касаллиги вирусларида БУлади. ГЕМАТОГЕН (лот. hаеnшtigеnеs - I

  • ГЕНЕТИК КОД - нуклеин киелоталарининг молекулаларига ёзилган ва еакланган генегик ахборот тизими. Булар нуклеотид

    ларнинг маълум кетма-кетлиги аеоеида жойлашган БУлади.

    ГЕНОТИП (гр. genos - авлод) - организмнинг х;амма иреий омиллари, яъни генларининг мажмуаеи - авлоддан-авлодга бериладиган иреий ахборот, организмнинг иреий асоси.

    ГЕНОФОНД - айни турдаги х;айвон, вирус, бактерия генларининг йиrиндиси, мажмуаси.

    ГЕРПЕе -. ВИРУСЛАР (herpes virus) - купчилиги яширин каеалликка сабаб буладиган ДНКли, х:ужайра ядроеида

    купаядиган вируслар оилаеи.

    ГЕТЕРОТРОФИЯ - ОЗИl\ланишда органик моддаларни иетеъмол к;илиш. Г. одамлар, барча х;айвонлар, айрим микроорга

    низмларга хое хусусият.

    ГИАЛУРОНИДАЗА - стафилакокклар, етрептококклар, клостридиялар, компилобактериялар ва бошк;а микроблар ишлаб

    чик;арадиган фермент, гиалурин киелотаеини гидролитик йУл

    билан ва диполимерли парчаланиши жараёнида катализаторлик

    к;илиб, УIfИ парчалайди, натижада организм тук;ималарининг

    )iткa.зyвчанлигини Оширади. Г. вируеларда х;ам мавжуд.

    ГИБРИДОМАЛАР - еичк;он миеломаеи х:ужайраеи билан таЛOI< х:ужайраеи к;Ушилишидан х;оеил булган дурагай хужайра юзага келrиpган Усма.

    I'Ш'ИЕНА - ташк:и мух,ит ва ишлаб чик;ариш жараёнидаги хилма-хил омилларнинг одам еОFлигига, унинг мех;нат

    к;обилиятига, умр куРиmkгa таъеирини уРганадиган, одамнинг

    . турмуш ва меХ;1f1n' шароитларини СОFломлаштиришга к;аратилган табдирларни ишлаб чщадиган фан.

    ГИДРОЛИЗ - сув таъеирида мураккаб моддаларнинг таркибий к:исмларга ажралиши. . ГИДРОФОБИЯ (гр. hydor - сув, phobos - к;урк:иш, сувдан

    к;урк:иm) - сувдан к;урк:иш, одам ва х;айвонларда учрайдиган I

  • ГИПЕРЕРГИЯ (гр. byperergiya, ае,f-Ьуреr-ЮI\ОРИ, еткоnтаъсир) - сезгирликни х;аддан таШI\ари ортиши, бирорта моддага нисбатан организмнинг реактивлигини жуда ЮI\ОрИ кУ"гарилиши. ГИПОЕРГИЯ (гр. hypo - камайиш, пасайиш, ergonf) -

    организм реактиiшигининг сусайиши, организмга аллерген киритилганда умумий ва мах;аллий жавоб реакцияларининг пасайиши билан таърифланади.

    ГИПЕРЕСТЕЗИЯ (гр. byper f, aistbesis - сезгирлик) -сезувчи асаб учларининг I\УЗFалувчанлигининг ЮI\ОрИ булиши, сезувчанликнинг кучайиши (I\YIYриш, I\oтмa, Тешен касалликла

    рида кузатилади).

    ГИПЕРИММУНИЗАЦИЯ - бактерияларга, вирусларга ёки токсинларга I\арши махсус зардоб олиш м/щсадида х;айвонларни

    вакциналар, токсинлар ёки микроблар, вируслар билан маълум

    тизим буйича бир неча бор эмлаш.

    ГИПЕРКИНЕЗ.JIAP (гр. kinesis - х;аракат) - асаб системасидаги органик ва функционал узгаришлар натижасида ОРТИI(Ча,

    ихтиёрсиз х;аракатлар булиши (огларнинг энцефаломиелит

    касаллигида кузатилади).

    ГИПОСЕПСИБИЛИЗАЦИЯ (гр. hypof, лот. sensibilisatio - сезувчанлик) - организмга ёт OI

  • ва хусусиятларининг нисбатан динамик доимийлиги ва асосий физиологик функцияларининг баРI

  • ДЕЗИН~ЕКЦИЯ (мажбурий дезиифекции) - Ю1\УМЛИ касаллик бор НОСОFЛОМ ху~икларда касаллик ~УзFатувчисини

    й)iI

  • иштирок этадиган нуклеин кислоталарнинг бири, х;ар бир

    х;ужайрада, барча микроорганизмларда БУлади.

    ДЕКОНТАМИНАЦИЯ (лот de - й)iцотиш, conJaminotio -ифлосланиш) - биологик материалларни ЮI

  • асосида диamоз I\УЙИЛади. Диагноз I\уйишда касалликнинг кли

    ник белгиларига, эпизоотологик маълумотларга ва патолоroана

    томик узгаришларга асосланиб I\)'йилган диагноз дастлабки,

    к.Ушимча лабораториявий: серологик, аллергик, бактериологи к, вирусологик, патогистологик текширишлар ва биологик СИ нов

    натижалари асосида к.УЙилган диагноз якуний х;исобланади.

    ДИАГНОЗ ТУРЛАРИ:

    Дастлабки диагноз - касалга к.УЙилган дастлабки диагноз. Уни яна текширишлар )'тказиб, таСДИl\Лаш талаб этилади.

    Дифференциал диагноз - мазкур касалликка ухшаш белгилар билан )'тадиган касалликлар мустасно к.илингандан кейин

    к.УЙилган диагноз.

    ДИАГНОЗ (клиник диагноз) - касалликка хос клиник белгиларга асосланган диагноз.

    ДИАГНОЗ (патоморфологик диагноз). - организмдаги касалликка хос патолоroанатомик ва патолоroгистологик

    узгаришларга асосланиб I\Уйилган диагноз. ДИАГНОЗ (ретроспектив диагноз) - касаллик )'тиб

    булгандан кейин, анамнезларга, к.он зардобида шу Ю1\УМЛИ касал

    ликка к.арши антителолар титри аниl\Ланиши асосида I\)'йилган

    диагноз.

    ДИАГНОЗ (эпизоотологик диагноз) - касалликнинг характерли эпизоотологик хусусиятларига асосланган диагноз.

    ДИАГНОЗ (:х;аёт давридаги диагноз) - ~айвон касали давом этаётган даврда I\уйилган диагноз.

    ДИАГНОЗ (якуний диагноз) - касалликка к.УЙилган охирги диагноз. У лабораториявий текширишлар натижаларига асос

    ланган ва ryrpилигига шак-шубх;а ТУFдирмайдиган булиши

    керак.

    ДИАГНОЗ (улимдан кейинги) - х;айвон улгани ёки мажбурий суйилгандан кейин текшириш натижаларига асосланиб к.УЙилган диагноз.

    ДИАГНОЗЛАР КОМПЛЕКСИ - касалга хос х;амма маълумотларга асосланиб к.УЙилган диагноз.

    43

  • ДИАГНОСТИК ИММУН ЗАРДОБJIAР - инфекцион касалликларга серологик усул ёрдамида диагноз ~уйиш учун

    I\улланиладиган иммун зардоблар.

    ДИАГНОСТИКА (гр. d;agnostiKo - аНИl\Лаш) - касалликни аНИl\Лаш усуллари х.аl\идаги фан. Диагноз I\УЙИШ жараёни касал х;айвонни текширищ кузатиш ва шифокорнинг касал тУгрисидаги фикрларини уз ичига олади.

    ДИАГНОСТИКА (биологик диагностика) - ryрли объектларда мавжуд булган Ю1\УМЛИ касаллик I\УЗFаryвчисини мойил х;айвонларга, TOВYI\ змбрионига ва тУl\има х;ужайраларига Юl\Тириб аНИl\Лаш.

    ДИАГНОСТИКУМ- диагноз I\УЙИШ учун I\улланиладиган стандарт препарат (антиген, иммун зардоб, аллерген,

    бактериофаг).

    ДИАРЕЯ (гр. шап-Ьоеа - ич кетиш) - ич кетар, ичак фаолиятининг бузилиши, тез-тез СУЮI\ тезаклаш билан характерланади.

    Масалан, вирусли диарея касаллигининг белгиси.

    ДИЗЪЮНКТИВ КУПАЙИШ (лот. disjunctivis - алох;ида) -вирусларнинг урчиш ryри. Вируслар купайишининг асосий

    хусусияти шундаки, улардаги нуклеин кислоталар ва Оl\силлар

    х;ужайранинг х;ар хил жойида, ryрли Bal\Тдa х;осил булиб, улардан

    етилган вируслар шаклланади.

    ДИnЛОИД J\YЖAЙРА ШТАММЛАРИ - Узининг илк хромосомаларидаги диплоид мажмуасини 100 марта булинганда х;ам саl\Лай оладиган бир типдаги х;ужаЙралар.

    ДИnЛОИД Х;УЖАЙРАЛАР КУЛЪТУРАСИ - морфологик ryзилиши жих;атдан бир хил булган х;ужайраларнинг сунъ

    ий шаропгда rypryH кУпайиш хусусиятига зга булган ryри. Улар купайиш давомида Узининг бирламчи диплоид кариотипини

    саl\ЛаЙДи.

    ДИnЛОКОККЛАР - жуфт-жуфт жойлашган шар симон бактериялар.

    ДИСБАКТЕРИОЗ - организм доимий микрофлорасининг Узгариши.

    44

  • ДИСКИНЕЗИЯ (лот. Ш! - ажралиш, инкор, гр. kinesis -х;аракат) - касал х;айвон х;аракатининг бузилиши. ДИФФЕРЕНЦИАЛ-ЩГНОСТИК ~ЛАР - куль

    -ryрал ва биокиМёвЬй хусусиятларга I\араб, маълум бактерия -ryp-ларини фаРI\ I

  • ж

    ЖИВССИЗ кУпАйиш - организмларнинг жинсий алОI

  • ИКОСАЭДР - вирус таначаси капсидида капсомерларнинг жойланиш тартибининг к)ipиниши. Тенг томонли 20 та учбурчакдан ташкил топган куп к,иррали шакл.

    ИММУВ ЗАРДОБ - махсус антителолари мавЖУД к;он зардоби, схема асосида кУп марта антиген ёки вакцина билан эмланган ёки касалланиб СОFайган моллардан олинади, Ю1\УМЛИ

    касалликларни даволаш ва олдини олишда ишлатилади.

    ИММУВ К;ОН ЗАРДОБИ ХИЛЛАРИ:

    Моновалент зардоб - битта касаллик фnnyвчисига к:арши антителолари мавжуд булган бир валентли иммун зардоб.

    Поливалент зардоб - икки ва ундан КУП инфекцион касаллик К;УЗFатувчиларига к;арши антителолари мавжуд булган кУп валентли иммун зардоб.

    Рекоивалесцеит зардоб) - Ю1\УМЛИ касаллик билан касалланиб, СOFайган х;айвонлар к;онининг зардоби. Бу зардобда х;ам махсус антителолар булади, myнинг учун у, айман Уша касалликни даволашда ёки унинг ОЛДИНИ олиmда иmлатилади.

    ИММУНЛАШ (iтnшnisatiо, onis, f - эмлаш) - одам ва х;айвонлар орасида Ю1\УМЛИ касалликларнинг ОЛДИНИ олиш чора

    лари сифатида уларда иммунитет х;осил I

  • ИММУНИТЕТ (лот. immиnitas, atis, f - чидамлилик, касал Юl\Тирмаслик) - организмнинг унга ирсий ёт ахборотга зга булган юцумли ва юцумсиз моддалардан (антиген) химояланиши, яъни

    касал Юl\Тирмаслик холати, касалликларга I\арши курашиш

    I\обилияти. И. даражаси организм ички мухитини доимо бир мувозанатда саl\ЛОВЧИ физиологик химоя воситаларига БОГЛИI\. И.фаl\атгина касалликдантузалсагиназмас, балки улган ёкитирик микроорганизмларга, уларнинг айрим I\Исмларига, захарларига

    х;амда хар хил Ql\СИЛ, гanтeнларга хам пайдо БУлади. Организмга

    ёт булган барча антиген хусусиятига зга булган моддаларни дарров паЙl\аЙДи. Организмда иммунитетни шаклланиши

    ундаги барча номахсус реакцияларни (гематологи к, гистологик, цитологик, биокимёвий ва БОШl\алар) хар хил намоён булиши 3 тур кУРинишдаги махсус иммунологик холатга боглИl\: а) жуда сезгирликнинг секин тури; б) жуда сезгирликнинг дархол тури; ва

    В) толерантлик (ареактивлик). Жуда сeзzирликниllZ секин тури

    - организмда фгатувчига I\арши зардоб антителолари пайдо булмасдан иммунокомпетент ~жайраларнинг махсус )iзгариши

    туфайли хосил БУлади. Бу холат аллергик текшириш натижасида анИI\Ланади. Бунда иммунитет уРнига ушбу I\)iзгатувчига нисбатан жуда сезгирлик (сенсибилизация) пайдо булади (м: туберкулез, маща, бруцеллез). Жуда сeзzирликниllZ дар;vm тури - I\онда махсус антителоларни пайдо булити ва уларни махсус антигенлар билан реакцияга кириши билан хосил БУлади. Антителоларни I\онда пайдо булиши организмда иммунологик

    )iзгаришлар содир булганидан дарак беради ва куп холатларда муста.х;кам иммунитет шаклланади.

    ИММУНИТЕТ ХИЛЛАРИ:

    Антибаln'eРИал иммyнитer - касаллaюtб тузалиш ва эмлаш натижасида юзага келган, бакгериал каса.лликларга нисбlПан чидамлилик, организмнинг умyмиii (ryморал моддалар, фагоцитоз) ва махсус J(ИМоя воситалари (/lIП'ИГeJIолар) бирлШ'ида шаклланади.

    Аититокtик иммунитет - токсин ишлаб чщарувчи' касалJПII( фraтyвчиларга чидамлИ1Dlк, асосан организмга.анатоксин,

    антитоксин юбориш натижасида юзага келади. . 48

  • Гуморал иммунитет - н;он зардоби таркибидаги махсус иммуноглобулинларнинг (антителолар ) микроорганизмларни, вирусларни зарарсизлантириш хусусиятига БОFЛИН; чидамлилик.

    Инфекциядан сунгги иммунитет - маълум бир юн;умли касаллик билан касалланиб тузалгандан cyнr, айнан шу касалликка

    н;арши кучли чидамлилик юзага келиши.

    Ирсий иммунитет - маълум тур х:айвонга ирсий берилган иммунитет, у наслдан - наслга )'тади. Уни тур иммунитети деб х:ам юритилади. М.: от щсил билан, н;орамол MaHI\a билан

    касалланмаЙДи. Аммо И.и. абсалют эмас, совун;, иссин;, очлик,

    зах:арланиш ушбу И.И.ни Узгартириши мумкин (кarnарга спирт

    юборса, у куйдирги билан касалланиши мумкин . . Колострал иммунитет - тайёр иммунитет мах:сули иммуно

    глобулинларни - антителоларни увиз сути билан онасидан опиш натижасида х:осил булган юн;умли касалликка чидамлилик.

    Орттирилган иммунитет - х:айвон яшаши давомида бирор касаллик н;УзFатувчи билан зарарланганда ёки унга вакцина

    юбориш натижасида шаклланган иммунитет. О.И. 2 хил: фаол ва пассив БУлади. Вакцинация ёки касалЛик н;УзFатувчиси билан

    зарарлаш натижасида организмда иммунитетни шаклланиши

    фаол о.и., аксинча организмга айнан бир н;УзFaтувчига н;арши

    гипериммунлаш ёки касалликдан тузалган х:айвонда шаклланган

    тайёр антителолар - реконвалецент н;он зардоблари юборилганда пассив О.И. х:осил БУлади. Пассив иммунитет организмда узщ сцланмайди (уртача 15-20 кун).

    Ностерил иммунитет - касалланиб тузалиш щибатида юзага келадиган, маълум касалликка нисбатан чидамлилик, бунда орга

    низм касаллик н;УзFaтувчидан бутунлай холи булмайди (бруцел

    лёз, юн;умли ринотрахеит, туберкулез, маща, лейкоз). Бу х:олатни

    инфекцион иммунитет деб х:ам юритилади. Айрим х:олларда бруцеллездан тузалган х:айвон н;УзFaТУВЧИДан тУлин; озод булиши, ун

    даги иммунитет стерил булиши ва у х:айвон бруцеллалар билан н;айтадан зарарланиши (реинфекция) мумкин. I\YзFaтyвчининг турига н;араб: антибактериал, антивирус иммунитет деган

    49

  • атамалар х;ам ишлатилади. Бунда иммунитет бактерияни ёки ви

    русни улдиришга (зарарсизлантириш) ёки уларни купайишига

    ryскинлик килишга й)!налтирилган. Бактериянинг зах;арларини зарарсизлантиришга й)!налтирилган иммунитетни антитоксик

    иммунитет деЙилади.

    Стерил Иl\fмуиитет - касалланиб тузалгандан кейин шу касалик кУзrатувчисидан 6утунлай тозаланиб юзага келадиган чи

    дамлилик.

    Табиий иммунитет - айрим ЮкУмли касалликларга чидамлилик Х;Олат. Масалан, корамол отларнинг ЮкУмли анемия касал

    лиги билан касалланмайди.

    Трансплаитацион иммунитет - организмга киргизилган тУкима ва аъзоларга карши х;осил булган иммунологик жараён.

    Бундай В8.1\Гдa иммунитетнинг х;ужайра звеноси фаол иштирок эта

    ди ва 6у жараён секинлашган, )!та сезгирлик кУРинишида кечади.

    Фагоцитар иммунитет - макрофаглар кУзrатувчи билан кайта учрашганда уларнинг фагоцит килиш хусусиятини бир

    неча маротаба ошиши. Бу х;олат бактериал касалликларда мух:им

    ах;амиятга эга булса, вирус инфекцияларида иккиламчи роль

    УЙнаЙДи.

    Х;ужайрали иммунитет - чидамлилик ryкималар х;имоясига асосланган.

    ИММУНИТЕТ ДАВОМИЙJlИГИ - маълум бир инфекция кУзrатувчисининг таъсирига карши х;айвон организмида х;осил

    булган иммунитетнинг давом этиш муддати. Бу муддат бир неча

    ойдан бир неча йилгача ёки умр буй и дав ом этиши мумкин.

    ИММУНИТЕТ ДАРАЖАСИ - касалланиб соrайган ва эмланган х;айвонларнинг касаллик кУзrатиш кобилиятига

    эга вируслар, микроблар ва уларнинг токсинларига (зах;арли

    чикиндиларига) карши махсус чидамлилик даражаси.

    ИММУНИТЕТ ОМИЛЛАРИ - намоён булиiII вактига караб: доимий ва кУзraтyвчи организмга киргандан кейин таъсир килувчи

    х;амда таъсир КИЛИШ характер ига караб: махсус ва номахсус

    ОМИЩ1арга БУлинади. Доимий номахсус таьсир IQIЛYвчи

    50

  • омилларга: тери ва ШИЛJШI\; пардаларнинг- Х:ИМОЯ хусусиятлари,

    меъёрий микрофлоранинг ва лимфоид тизимнинг Х:ИМОЯ фаолияти, фагоцитоз, ryморал х;имоя омиллари (лизоцим, комплемент,

    меъёрий антlfreлолар, зардобнинг бактерицид фаоллиги, лейкин, лизин ва БОШl\;алар), физиологик омиллар (х:арорат,

    модда алмашинуви метаболитлари), х:ужайра ва тУl\Ималарнинг

    генотиrшк ва фенотипик реактивлиги киради. Организмга

    касаллик I\YЗFатувчиси киргандаи кейии иммуиитетиииг

    доимо таъсир этувчи иомахсус омилларига: ЯЛЛИFланиш, С -реактив щсилни пайдо булиши, интерферон киради.

    ИММУНОАДСОРБЦИЯ - эритмадаги антигенлар ёки антителоларнинг иммуноадсорбентлар юзасига ёпишиши, серологик

    текшириш усулларида фоЙДаланилади.

    ИММУНОГЕНЕЗ (гр. genesis - х:осил I\;ИЛИШ) - касалдан тузалган ёки сунъий эмланган х:айвонлар организмида иммуни

    тет - антителолар пайдо булиш жараёнлари. Организмга антиген киргандан кейин 2-3 кун давомида антитело шаклланиши секин булади, уни аНИl\;Лаш I\;ИЙИН. и. нинг бу босl\ИЧИНИ индуктив, кейин 7-14 кун давомида антитело ишлаб ЧИl\ариш тезлашади ва буни продуктив босl\;ИЧ деЙилади.

    ИММУНОГЕНЛИК (гр. genes - шаб чщариш) - касаллик I\;УзFатувчилари ёки айрим моддаларнинг мах:сус иммунлик х:олатини юзага келтириш I\;обилияти.

    иммуноrлОБУЛИНЛАР - антителолар, гаммаглобулинлар, I\;OH зардоби ЩСИЛИНИНГ глобулин фракцияси. Антителоларга l\;apaHf: ИММУНОДЕПРЕССАНТЛАР - иммунитетнинг шаклла

    ниш жараёнига тУСI\;ИНЛИК I\;НЛУВЧИ кимёвий бирикмалар ёки фи

    зикавий омиллар. Организмга антиген юборилганда унга I\;арши лимфа системасида х:осил булади ва УН инг таъсирида организмнинг ёт нарсаларга I\;арши курашиш I\;обилияти Й)iI

  • иммунологик жавобнинг пасайиши ёки бутунлай булмаслиги. Агаммаглобулинемияда- организм гаммаглобулиннинг х;амма 1Урларини х;осил ~a олмаЙДи. Организм яшаши давомида

    оpтrирилган агаммаглобулинемия лейкоз касаллигида кузатилади.

    ИММУНОДИАГНОСТИКА - юкумли касалликларни ва организм х;имоя воситалари фаолиятидаги узгаришларни

    аНИI\Лашда серологик х;амда аллергик реакциялардан фойдала

    нилади. Шу реакциялар асосида I\Уйилган диагноз иммунологик диагноз х;исобланади.

    ИММУНОДИФФУЗИЯ - антиген ва антитело молекулаларининг махсус мух;итда (гельда) бир-бирига I\араб х;аракатланиши.

    Агарли гельдаги преципитация реакцияси тунга асосланган.

    ИММУПОКОМIIEТЕНТЛИК - организмнинг юборилган антиген га I\арши иммун реакцияси билан жавоб I\айтариш

    I\обилияти. Ёш молларда лимфа тУкимаси тУЛИI\ шаклланмаган ва ривожланиши паст булгани учун ушбу I\обилият паст БУлади.

    Организмда иммунологик хизматни асосан макро ва микро

    фаглар, лимфоцитлар ва плазмоцитлар бажаради. Лимфоцит

    лар морфологик ва функционал хусусиятлари БУйича 2 1Урга булинади: Т- ва в- лимфоцитлар. Т- (тимусга БОFЛИl\) лим

    фоцитлар организмга кирган антиген I\ИТИI\Лаши эвазига иммуи

    лимфоцитларга ва иммуиологик хотира саI\ЛОВЧИ лимфОQИТ

    ларга аЙЛанади. Т - л�