สารจากเอกอัครราชทูต

เพื่อเป็นส่วนหน่ึงของการด�าเนินการส่งเสริมความสัมพันธ์ใกล ้ชิดและความเข ้าใจกันในระดับประชาชนไทยกับโมซัมบิก สถานเอกอัครราชทูต ณ กรุงมาปูโตมีความภูมิใจเป็นอย่างยิ่งท่ี

ได้มีโอกาส น�า Dino Jethá นักแกะสลักไม้ Psikhelekedana ชาวโมซัมบิกมาจัดแสดงนิทรรศการที่ประเทศไทย ซึ่งถือเป็นนิทรรศการ

เดี่ยวคร้ังแรกของเขาในทวีปเอเชียสถานเอกอัครราชทูตไทยแห่งแรก ณ กรุงมาปูโต เพิ่งเปิดท�าการเมื่อเดือนมิถุนายน 2559

ที่ผ ่านมา และในช่วงเดือนแรกๆ ที่ เดินทางถึงกรุงมาปูโตนี้ เอง พวกเราได ้รู ้จักกับงานศิลปะ แกะสลักไม้ Psikhelekedana จริงๆ แล้ว ผมและข้าราชการที่สถานเอกอัครราชทูตรวมทั้งคณะ ผู้แทนไทยที่เดินทางมาต่างชื่นชอบงานศิลปะไม้แบบนี้กันทุกคน

ที่บ้านพักของเราท่ีกรุงมาปูโต มักจะมีงานแกะสลักไม้ Psikhelekedana แบบนี้ที่เราซื้อมา จากตลาดนัดขายของที่ระลึกวางอยู่อย่างน้อยหนึ่งชิ้น และแขกของเราซึ่งเดินทางมาจากประเทศไทย ก็มักจะซื้องานแบบนี้ติดกระเป๋ากลับไปด้วยแทบทุกคน เรามารู้ในภายหลังว่า งานที่เราซ้ือไปนั้นเป็น งานของลูกศิษย์ลูกหาของ Dino Jethá แทบทั้งนั้น

จริงๆ แล้ว งานศิลปะ Psikhelekedana ชวนให้เราคิดถึงศิลปะอื่นๆ ของแอฟริกาที่เป็นที่รู้จัก เช่น ภาพเขียนแบบ Tingatinga (สถานีโทรศัพท์ BBC ของอังกฤษน�าไปใช้เป็นการ์ตูนแอนิเมชั่น ส�าหรับเด็กเล็ก) และ Lilanga (Hermès น�าไปเป็นลายผ้าพันคอ) ของเคนยาและแทนซาเนีย หรือ งานไม้แกะสลัก Makonde ท่ีท�าจากไม้เนื้อแข็งสีด�า ของโมซัมบิกและแทนซาเนีย ทั้งหมดนี้ไม่ได้เป็น เพียงงานศิลปะอันมีเอกลักษณ์และเรียบง่าย แต่ยังเป็นตัวแทนเล่าเร่ืองชีวิตความเป็นอยู่ของผู้คนใน โมซัมบิกและแอฟริกาได้เป็นอย่างดี

งานของ Dino Jethá เป็นศิลปะที่สร้างความประทับใจให้แก่ทุกคนที่ได้พบเห็น ดังนั้น ใน ความพยายามที่เราจะแนะน�าประเทศโมซัมบิกให้กับชาวไทย คงไม่มีงานศิลปะอื่นที่จะเหมาะสมกว่า งานไม้แกะสลัก Psikhelekedana ของ Dino Jethá ไปมากกว่านี้แล้ว และนี่จึงเป็นเบื้องหลังของ การจัดนิทรรศการ “โมซัมบิกเขียนด้วยไม้” ที่กรุงเทพฯ ในครั้งนี้

Dino Jethá จะมาเมืองไทยราว 10 วัน ตั้งแต่วันที่ 10 ถึง 22 กรกฎาคม 2560 ซึ่งเรา หวังว่าเขาจะได้รับแรงบันดาลในการผลิตงานท่ีเล่าเรื่องสิ่งที่เขาพบเห็นที่กรุงเทพฯ และในที่อื่นๆ ในประเทศไทย หลังจากส้ินสุดงานนิทรรศการในครั้งนี้แล้ว ผลงานของเขาที่ได้จัดแสดงที่กรุงเทพฯ จะน�าไปเก็บและจัดแสดงเป็นการถาวร ณ ที่ท�าการสถานเอกอัครราชทูต ณ กรุงมาปูโต

ในการนี้ สถานเอกอัครราชทูตฯ ขอขอบคุณในการสนับสนุนของนาย Silva Dunduro รัฐมนตรีว่าการกระทรวงวัฒนธรรมและการท่องเท่ียว และเจ้าหน้าที่ที่เกี่ยวข้องของฝ่ายโมซัมบิกส�าหรับ การสนับสนุนโครงการและการส่งเสริมความสัมพันธ์ทางวัฒนธรรมระหว่างประเทศของเราทั้งสอง

รัศม์ ชาลีจันทร์ เอกอัครราชทูต

Message fromthe Ambassador of Thailand

As part of our efforts to foster closer ties and promote people-to-people better understanding, the Royal Thai Embassy in Maputo is proud to be given the opportunity to bring Dino Jethá, the master of the unique Psikhelekedana art of Mozambique to exhibit his lively wooden figurines in Thailand, which marks his first solo exhibition in Asia.

The first ever Royal Thai Embassy in Maputo has recently been opened in June 2016 and it was during our early months of arrival that we come to know the Psikhelekedana. In fact, myself and our staffs at the embassy as well as our visitors from Thailand have particularly been impressed by the art.

Our homes in Maputo and our guests’ baggage would stock and carry one or more pieces of the small Psikhelekedana being sold in the Maputo’s FEIMA craft market, which we later learned that most of the works we found are of the students of Dino Jethá.

Indeed, Psikhelekedana reminds us of the likes of Tingatinga and Lilanga in Kenya and Tanzania, Makonde of Mozambique and Tanzania – all of which not only constitute a uniqueness and humbleness in their makings but also depicts the lives in Mozambique and Africa.

Dino Jethá’s talent has impressed everyone who see it. Therefore, in introduc-ing Mozambique to us in Thailand, we find no other kind of art more suitable than that of Dino Jethá’s Psikhelekedana. As a result, the idea of “Mozambique written in wood” exhibition came together and is now in full display in Bangkok, Thailand.

Dino Jethá will spend around 10 days from 10 to 22 July 2017 in Bangkok, during which we hope that he would be inspired to produce some more works on the lives in Bangkok and Thailand. After this exhibition, the works being shown in Bangkok will be permanently exhibited at the Royal Thai Embassy in Maputo.

On this note, we would like to acknowledge the support of H.E. Mr. Silva Dunduro, Minister of Culture and Tourism and his able colleagues at the Ministry for this project and the promotion of the cultural ties between our two Countries.

Russ Jalichandra Ambassador

2 3

“มีผู้คนที่เขียนด้วยหมึกปากกาและมีผู ้ท่ีเขียนด้วยไม้ ประติมากรรมที่รวบรวมไว้ ณ ที่นี้คือหนังสือและมากกว่าการเป็นหนังสือคือเป็นวิธีการเขียนประวัติศาสตร์ผ่านความน่าหลงใหลของ เรื่องราวเล็กๆ แต่ละชิ้นงานคือเร่ืองราว และเหล่าตัวละครเป็นมากกว่าตุ๊กตาแกะสลักจากรากไม้ของ ต้น mafurreira แต่ละช้ินงานเป็น “ราก” ของสิ่งอ่ืนและสิ่งอ่ืนที่ไม่สามารถนิยามได้นี้เป็นสิ่งที่ให้ ความหมายแก่ความทรงจ�าร่วมของเรา เราเป็นตัวละครในฉากที่ซึ่งความทรงจ�าของเราถูกบันทึกไว้ หลังจากเยี่ยมชมชิ้นงานเหล่านี้ – อันเป็นเรื่องราว – เราเป็นตัวเรามากขึ้น รู้จักกันมากขึ้นและฝันใกล้ชิดกันมากขึ้น”1

Mia Couto นักเขียนชาวโมซัมบิก

“There are those who write with ink and there are those who write with wood. The sculpture gathered here forms a book. More than a book: it’s a way of writing History, through the enchantment of little stories. Each piece is a tale, and each figure is much more than a doll carved out of a mafurreira root. Each figure is the root of something else, and this undefinable something carries out its destiny, which is to give meaning to our collective memory. We are the figures in this kind of “nativity scene”, through which our memories file. After visiting these pieces – which are stories – we are more ourselves, more neighbors and dreaming closer together.”1

Mia Couto Mozambican Writer

Psikhelekedana

ค�าว่า Psikhelekedana (อ่านว่า ชิเคเลเกดานา) หมายถึงงานไม้แกะสลักที่ท�าจาก “ไม้ขาว”2

มีการท�า Psikhelekedana อย่างแพร่หลายในภาคใต้ของประเทศโมซัมบิก โดยเฉพาะอย่างยิ่ง โดยคน Ronga3 ซึ่งเป็นคนพื้นเมืองหนึ่งในกลุ่มชาติพันธุ์อันหลากหลายที่อาศัยอยู่ในประเทศ

“ไม้ขาว” ดังกล่าวนี้เป็นไม้จากต้น mafurreira (Trichilia emetica) ต้นไม้พื้นเมืองของจังหวัดทางตอนใต้ของประเทศโมซัมบิก โดยใช้ส่วนกิ่งและโดยเฉพาะส่วนรากในการท�า Psikhelekedana

ไม้ชนิดนี้สามารถน�ามาแกะสลัก Psikhelekedana ได้ดีเพราะเป็นไม้เน้ืออ่อน มีน�้าหนักเบา และแมลงไม่กัดกิน

การใช้ “ไม้ขาว” เป็นสิ่งที่ท�าให้ Psikhelekedana แตกต่างจากศิลปะ Makonde อัน เป็นศิลปะแกะสลักอันเป็นที่รู ้จักมากกว่าจากทางภาคเหนือของประเทศโมซัมบิกและจากประเทศแทนซาเนีย ซึ่งใช้ “ไม้ด�า” ที่มีมูลค่าสูง เช่น ebony และ rose wood ในการแกะสลัก4

นอกจากนี้ Psikhelekedana สมัยใหม่ยังมีความแตกต่างไปจากศิลปะแกะสลัก Makonde ทั้งแบบดั้งเดิมและสมัยใหม่ตรงที่ Psikhelekedana สมัยใหม่ประกอบไปด้วยชิ้นงานไม้แกะสลัก หลายช้ิน ตกแต่งด้วยสีสันสดใสและประกอบเป็นชิ้นงานเดียวด้วยลวดเหล็ก ในทางกลับกันศิลปะ แกะสลัก Makonde เป็นการแกะสลักไม้ชิ้นเดียวและไม่มีการทาสีตกแต่ง

มูลค่าที่ต�่ากว่าของไม้ที่ใช้ในการแกะสลักน่าจะเป็นสาเหตุหนึ่งที่ท�าให้ Psikhelekedana ไม่ถูกเห็นคุณค่าและไม่ได้รับการยอมรับเท่าที่ควรในสมัยก่อน5 อย่างไรก็ตามด้วยวิธีการสร้างสรรค์ Psikhelekedana แบบใหม่ของ Dino Jethá ท�าให้ Psikhelekedana ได้รับความสนใจและได้รับ การยอมรับในด้านคุณค่าทางศิลปะมากยิ่งขึ้น

2 Sol Carvalho, “Psikhelekedana, O Artesanato do Sul”, Cadernos do Terceiro Mundo, Ano VIII.74 (1985), 90 <http://www.mozambiquehistory.net/arts/artes_plasticas/psikhelekedana/19850200_psikhelekedana.pdf> [accessed 2 June 2017].3 Fátima Ribeiro, “Introduction”, in Exhibition Mozambique: Life and History in Psikhelekedana, 1st edn (Maputo, 2003), p. 5.4 Nedjma Kacimi and Astrid Sulger, Makonde Masters: Encounter with Artists of Cabo Delgado, Mozambique, 1st edn (Maputo: Ndjira, 2004), p. 22..5 Carvalho, p. 92.

1 Mia Couto, “A Country Written in Wood”, in Exhibition Mozambique: Life and History in Psikhelekedana, 1st edn (Maputo, 2003),p. 9.

4 5

จากไม้ Mafurreira สู่ Psikhelekedana

แต่เดิม Psikhelekedana มีลักษณะเป็นงานหัตถกรรม โดยมีบทบาทในสังคมและมี ความเกี่ยวข้องอย่างลึกซึ้งกับประเพณีและพิธีกรรมพื้นเมือง6

กลวิธีการท�า Psikhelekedana แบบดั้งเดิมน้ันสืบทอดกันมาจากรุ่นสู่รุ ่น โดยเร่ิมจาก การตัดไม้ mafurreira ด้วยสิ่วและแกะสลักด้วยมีดพกพา บางครั้งมีการเผาหรือทาด้วยสีธรรมชาติก่อนการสลักชิ้นงาน7

ช่างฝีมือมักแกะสลัก Psikhelekedana เป็นเครื่องใช้สอยต่างๆ เช่น ชาม ช้อน ไม้พาย นอกจากนี้ยังแกะสลักเป็นรูปสัตว์หรือรูปคนอีกด้วย โดยชิ้นงานแกะสลักมักท�าขึ้นเพื่อการใช้สอย ในครัวเรือน ใช้ในพิธีกรรมตามประเพณี และบางครั้งเพื่อขายให้กับชาวต่างชาติ8

Psikhelekedana สมัยใหม่

Psikhelekedana ที่น�ามาจัดแสดงในนิทรรศการ “โมซัมบิกเขียนด้วยไม้” นี้เป็นรูปแบบสมัยใหม่และเป็นรูปแบบล่าสุดของงานหัตถกรรมประเภทนี้ โดยเป็นรูปแบบที่วิวัฒนาการมาจากหัตถกรรมท้องถิ่นมาเป็นสิ่งที่ถือได้ว่าเป็นศิลปะสมัยใหม่ ช่างฝีมือ Psikhelekedana ผู ้ซึ่งแกะสลักไม้ตามแบบแผนด้ังเดิมได้พัฒนาจนกลายเป็นศิลปิน ผู้เพิ่มเติมจินตนาการและความคิดใหม่ใน เรื่องของความแท้และความมีเอกลักษณ์ลงไปในการแกะสลักชิ้นงานศิลปะของเขา

Psikhelekedana สมัยใหม่ไม่ได้มีลักษณะเป็นงานไม้แกะสลักในรูปแบบหรือรูปทรงเดียวอีกต่อไป แต่มีลักษณะเป็นแบบจ�าลองขนาดเล็ก ประกอบไปด้วยช้ินงานไม้ขนาดเล็กหลายช้ินที่ แกะสลักเป็นรูปคน สัตว์ สิ่งของ สถานที่ ในรูปแบบร่วมสมัย

6 Ibid., pp. 90-92.7 Ribeiro, p. 5.8 Carvalho, pp. 90-92.

ข้ันตอนการท�า Psikhelekedana สมัยใหม่นั้นมีความพิถีพิถันมากกว่าแต่ก่อน ข้ันตอนดั้งเดิมของการตัดและการแกะสลักไม้ยังคงมีอยู่ หากแต่ท�าเป็นขนาดที่เล็กลง เมื่อแกะสลักเสร็จแล้วต้องวางช้ินงานทิ้งไว้กลางแดดเพื่อให้ไม้แห้งสนิท ก่อนที่จะน�าชิ้นงานที่แห้งสนิทแล้วไปขัดด้วย กระดาษทรายและตกแต่งด้วยสีเคมีสดใส โดยส่วนใหญ่จะใช้สีอะคริลิก ต่อมาจึงน�าไปขัดด้วยข้ีผึ้ง สีกลางเพื่อรักษาช้ินงานที่ทาสีแล้วและเพื่อให้ชิ้นงานมันวาวสวยงาม ต่อมาน�าชิ้นส่วนต่าง ๆ ทั้งหมดมาประกอบกันโดยเช่ือมต่อแต่ละช้ินด้วยลวดเหล็กขนาดเล็กเพื่อสร้างรูปทรงของช้ินงานที่ต้องการ เม่ือได้รูปทรงที่จ�าเป็นทั้งหมดแล้วจึงน�ามาจัดวางในรูปแบบที่น�าเสนอเรื่องราวต่างๆ ที่ต้องการน�าเสนอ ไม่ว่าจะเป็นเหตุการณ์ในประวัติศาสตร์ของประเทศโมซัมบิก หรือชีวิตประจ�าวันของคนโมซัมบิก9

ด้วยวิธีการสร้างสรรค์ใหม่นี้ Psikhelekedana ได้ท�าหน้าที่ เพิ่มเติมในการบันทึก เรื่องราวต่างๆ ให้กับประเทศโมซัมบิก10 และคุณค่าทางศิลปะของ Psikhelekedana ยังเริ่มได้รับ การยอมรับทั้งในประเทศและระดับนานาชาติ

ปัจจุบันศิลปินท้องถ่ินสร้างสรรค์ผลงาน Psikhelekedana กันอย่างกว้างขวางและขาย ผลงานส่วนใหญ่ให้กับชาวต่างชาติที่อาศัยอยู่ในประเทศ นักท่องเที่ยว รวมทั้งผู้อุปถัมภ์ศิลปะและ นักสะสมงานศิลปะ

Camordino Mustafá Jethá (Dino Jethá) ได้รับการยอมรับว่าเป็นผู้ริเริ่มสร้างสรรค์ Psikhelekedana ในรูปแบบสมัยใหม่ดังกล่าวนี้11

9 Dino Jethá and Psikhelekedana (Maputo, 2017).10 Ribeiro, p. 5.11 Ibid.

6 7

PsikhelekedanaThe term Psikhelekedana refers to wood carvings made from «white wood».2

Psikhelekedana is widely practiced in southern Mozambique, in particular by Ronga people3, one of the numerous ethnic groups living in the country.

Such «white wood» comes from mafurreira tree (Trichilia emetica), an evergreen tree indigenous to the southern provinces of Mozambique. Its branches and more particularly its roots are used to create Psikhelekedana. This wood is easy to work with because it is soft, light and impervious to insects.

Using «white wood» differentiates Psikhelekedana from the more recognized Makonde art from northern Mozambique and Tanzania which, on the contrary, uses «black wood» of high value, such as ebony and rose wood.4

The modern Psikhelekedana also distinguishes itself more from both traditional and modern Makonde art, as it consists of various carved pieces painted in bright colors, connected together by small metal wires. On the other hand, Makonde art comprises one, sole carved piece, which is not painted.

One possible reason why Psikhelekedana was not previously appreciated nor recognized as much was due to the inferior commercial value of its raw material.5

However, thanks to Dino Jethá’s new approach in Psikhelekedana, it has gradually gained more attention and recognition in its artistic value.

From Mafurreira to PsikhelekedanaTraditionally, Psikhelekedana lies in the domain of craft of some artistic value.

Rather, it performs social functions and is deeply connected to local cosmology, tradition and ritual.6

The techniques of making traditional Psikhelekedana have been passed from generation to generation. The artisans hewed the mafurreira wood with a chisel and carved it with a pocket knife. At times, they scorched or painted it with natural dyes before engraving the carved piece.7

Psikhelekedana is commonly crafted in utensils such as bowl, spoon and spatula, as well as animals and human figures, for the use in households, in traditional rituals and at times for commercial end for foreigners.8

Modern PsikhelekedanaIt is worth noted that Psikhelekedana shown in this exhibition is the modern and

the most recent form of the craft. It has evolved from its previous domain of «local craft» and has now become what can be considered «modern art». The Psikhelekedana «artisan» who follows the tradition has now become an «artist» who adds creative imagination and emerging ideas of authenticity and uniqueness to his artistic creations.

It is no longer the traditional wood carving of one figure or object. Rather, modern Psikhelekedana is a miniature model, consisting of several wooden figurines carved in urbanized forms of human, animal, object and place.

The process of creating modern Psikhelekedana is more elaborate than before. The traditional hewing and carving is carried out in a smaller size. Once carved, the piece is left in the sun to dry completely. Later on, the artists sand and paint it with bright chemicals, mainly acrylics. They then polish it with neutral color wax for protection and to create a shining effect. To create a desired figure, all necessary pieces are assembled by connecting one to another with small metal wires. The different figurines are later placed and displayed in a way that they represent a small story, which could be moments from either the history or the daily life of the Mozambican people.9

Through this new approach, Psikhelekedana also assumes a documentarian role for Mozambique10 and its artistic value has now been recognized at both the national and international level.

Nowadays, the modern Psikhelekedana is widely made by local artists and sold, for the most part, to expatriates and tourists as well as art patrons and collectors.

Camordino Mustafá Jethá (Dino Jethá) is recognized as the founder of this modern movement of Psikhelekedana.11

2 Sol Carvalho, “Psikhelekedana, O Artesanato do Sul”, Cadernos do Terceiro Mundo, Ano VIII.74 (1985), 90 <http://www.mozambiquehistory.net/arts/artes_plasticas/psikhelekedana/19850200_psikhelekedana.pdf> [accessed 2 June 2017].3 Fátima Ribeiro, “Introduction”, in Exhibition Mozambique: Life and History in Psikhelekedana, 1st edn (Maputo, 2003), p. 5.4 Nedjma Kacimi and Astrid Sulger, Makonde Masters: Encounter with Artists of Cabo Delgado, Mozambique, 1st edn (Maputo: Ndjira, 2004), p. 22..5 Carvalho, p. 92.6 Ibid., pp. 90-92.7 Ribeiro, p. 5.

8 Carvalho, pp. 90-92.9 Dino Jethá and Psikhelekedana (Maputo, 2017).10 Ribeiro, p. 5.11 Ibid.

8 9

“เราคุ้นเคยกับการมอง Psikhelekedana ว่าเป็นเพียงเคร่ืองใช้ในครัวเรือนหรือเป็นเพียงสิ่งที่อยู ่ในโลกแห่งต�านาน ท่ีท�าหน้าท่ีทางด้านจิตวิญญาณในบริบทที่ล�้าลึกที่สุด (...) ใช่ แต่ Psikhelekedana มีแรงขับเคลื่อนของตัวเอง ไม่ผูกติดเพียงในบริบทครัวเรือน โดยเป็นเพียง เครื่องใช้ในบ้านส�าหรับใช้ท่ีโต๊ะ พรม ในห้องครัว หรือเป็นเพียงของประดับตกแต่งอีกต่อไป วันนี้เราก�าลังร่วมเป็นพยานต่อความเปลี่ยนแปลงท่ีมาพร้อมกับสังคมที่ก�าลังพัฒนา (...) คนหนุ่มสาวในปัจจุบันโดยเฉพาะอย่างยิ่งในเมืองใหญ่ที่เติบโตมากับยุคใหม่ก�าลังสร้างสรรค์สิ่งใหม่ให้แก่ Psikhelekedana : ประวัติศาสตร์และเรื่องราวของประเทศ ภาพชีวิตประจ�าวัน รายงานเหตุการณ์ทางการเมืองและวัฒนธรรม และทุกสิ่งทุกอย่างที่เป็นส่วนหนึ่งของมนุษย์”12

Malangatana Ngwenya ศิลปินชาวโมซัมบิก

“We are used to looking at and regarding Psikhelekedana as domestic utensils, or as objects that belong to the mythological area, serving spiritual interests in the deepest sense. (…) Yes, but Psikhelekedana has its own dynamic. It is not tied only to household service, as home utensils on the table, on the rug, in the kitchen, or just adornments. Today we are witnessing a transformation that accompanies society in its evolution. (…) The young people of today, particularly in the major cities accompanying the new times, are doing something else: a history and the stories of the country, illustrating daily life, a report of political and cultural events, and everything that people are part of.”12

Malangatana Ngwenya Mozambican Painter

12 Malangatana Ngwenya, “Psikhelekedana”, in Exhibition Mozambique: Life and History in Psikhelekedana, 1st edn (Maputo, 2003), p. 8.

12 Malangatana Ngwenya, “Psikhelekedana”, in Exhibition Mozambique: Life and History in Psikhelekedana, 1st edn (Maputo, 2003), p. 8.

10 11

Dino JetháCamordino Mustafá Jethá (Dino Jethá) เป็นผู ้ริเริ่มและเป็นหนึ่งในศิลปินท่ีมีชื่อเสียงท่ีสุด

ในการสร้างสรรค์ Psikhelekedana สมัยใหม่ ตลอดเวลาที่ผ่านมาเขามีบทบาทส�าคัญในการเผยแพร่และ

พัฒนา Psikhelekedana ให้ทันสมัย ด้วยความทุ่มเทและนวัตกรรมท่ีเขาพัฒนามาอย่างต่อเน่ืองส�าหรับศาสตร์

แห่งการแกะสลักน้ี

Dino Jethá เกิดใน ค.ศ. 1977 ในย่าน São Dâmaso บริเวณใกล้เคียงกรุงมาปูโต เมืองหลวงของ

ประเทศโมซัมบิก ในวัยเด็กเขาใช้ชีวิตอยู่ที่นั่น จนกระทั่งสงครามกลางเมืองรุนแรงขึ้นจนท�าให้เขาต้องหลบภัย

สงครามไปอยู่ในกรุงมาปูโตช่วงเวลาหนึ่ง เม่ือสงครามส้ินสุดลงเขาเดินทางกลับไปอาศัยอยู่ในย่านเกิดของเขา

อีกคร้ัง ที่ซ่ึงเขาท�างานและอาศัยอยู่จนถึงปัจจุบัน13

ตอนอายุ 13 ปีเขาเรียนรู้วิธีการแกะสลักไม้จากเพื่อนบ้านท่ีชื่อ Raimundo โดยใช้วิธีสังเกตกลวิธีการ

แกะสลักและเลียนแบบ ในช่วงแรก Dino Jethá แกะสลัก Psikhelekedana เป็นรูปทรงท่ัวไปในสมัยน้ัน

เฉกเช่นเดียวกับช่างฝีมือ Psikhelekedana คนอื่นๆ อันได้แก่ รูปสัตว์ กระท่อม หน้ากากขนาดเล็ก รถยนต ์

รถจักรยานยนต์ ฯลฯ ทุกๆ วันเสาร์ Dino Jethá น�าชิ้นงานที่เขาท�าขึ้นไปขายที่ Feira do Pau ตลาดสินค้า

หัตถกรรมสุดสัปดาห์ท่ีจตุรัส 25 de Junho ณ กรุงมาปูโต้ โดยจัดแสดงชิ้นงานบนพื้นที่ปูรองด้วยหนังสือพิมพ์

ในตลาดสินค้าหัตถกรรมนั้น ช่างฝีมือคนอื่นๆ ก็ท�าและขายชิ้นงานแกะสลักรูปทรงเดียวกัน อันเป็นเหตุ

ท�าให้ธุรกิจ Psikhelekedana ในตลาดนั้นมีการแข่งขันสูงและท�าให้ Dino Jethá ขายชิ้นงานแกะสลักของเขา

ได้ยาก จากสถานการณ์การแข่งขันสูงนี้ เขาจึงเกิดแรงบันดาลใจในการสร้างสรรค์ Psikhelekedana ที่แตกต่าง

อย่างคนเล่นบอล รถจักรยานยนต์ที่มีคนขับ กล่าวคือ Psikhelekedana ที่เล่าเร่ืองราวเล็กๆ

Dino Jethá กลายเป็นช่างฝีมือคนแรกที่สอดแทรกเร่ืองราวลงใน Psikhelekedana และ

เขาได้คิดค้นและทดลองใช้กลวิธีใหม่ๆ ไม่ว่าจะเป็นการตกแต่งด้วยสี การเชื่อมต่อชิ้นส่วนต่างๆ ด้วยลวดเหล็ก

ขนาดเล็ก การผสมผสานวัสดุอื่นๆ ที่ไม่ใช่ไม้ลงไปในชิ้นงาน ฯลฯ ในการน�าเสนอเรื่องราวต่างๆ14

ต่อมาช่างฝีมือคนอื่นๆ ก็เริ่มเลียนแบบวิธีและผลงานท่ีเขาคิดค้นข้ึน แต่ Dino Jethá รู ้สึกว่า

มีบางสิ่งท่ีพิเศษและเป็นเอกลักษณ์ในการสร้างสรรค์ของเขา ที่ไม่สามารถพบได้ในชิ้นงานของคนอื่น

ด้วยแรงบันดาลใจและค�าแนะน�าจากเพื่อน เขาจึงสร้างสรรค์เรื่องราวอื่นๆ เช่น ฉากต่อสู้ และเล่นกีฬา

ด้วย Psikhelekedana ต่อไป

Dino Jethá เป็นช่างฝีมือคนเดียวที่สร้างสรรค์ Psikhelekedana ด้วยแนวทางใหม่ดังกล่าวนี้ใน

ช่วงเวลาน้ัน15

Psikhelekedana ที่แตกต่างของ Dino Jethá สร้างสรรค์ข้ึนมาใหม่นี้ดึงดูดลูกค้าจ�านวนมาก โดย

เฉพาะชาวต่างชาติ ด้วยความชื่นชอบใน Psikhelekedana แบบใหม่ พวกเขาซื้อพร้อมทั้งสั่งท�าช้ินงานในรูปแบบ

ที่เกี่ยวข้องกับวัฒนธรรมโมซัมบิกเพิ่มเติม ไม่ว่าจะเป็นฉาก lobolo (ประเพณีสินสอดเจ้าสาว16 ของทางภาคใต้

ของประเทศโมซัมบิก), Makwaela (การเต้นแบบด้ังเดิมของทางภาคใต้ของประเทศโมซัมบิก) หมอพื้นบ้าน

โรงเรียน ตลาด ฯลฯ และ Dino Jethá ก็สร้างสรรค์ชิ้นงานตามค�าร้องขอพิเศษของลูกค้าด้วยความตั้งใจและ

ใส่ใจ17

Dino Jethá ใช้ความรู้ด้ังเดิมของงานหัตถกรรมประเภทนี้ พร้อมทั้งเพ่ิมเติมบริบททางสังคมและใช้วิธีการ

สร้างสรรค์ที่แปลกใหม่ในการท�าชิ้นงานที่มีความเป็นต้นฉบับ ทันสมัยและมีเอกลักษณ์ เขาได้เปล่ียน Psikhelekedana

แบบด้ังเดิมให้กลายเป็นส่ิงที่สามารถถือได้ว่าเป็น Psikhelekedana สมัยใหม่

ในขณะเดียวกันเขาได้เปลี่ยนหัตถกรรมนี้ให้กลายเป็นศิลปะ โดยการเปลี่ยนแปลงนี้ถือได้ว่าเป็นช่วงส�าคัญ

ที่เขาได้พัฒนาจากการเป็นช่างฝีมือจนกลายมาเป็นศิลปินในที่สุด

ในเวลาต่อมา Psikhelekedana ในรูปแบบใหม่ของ Dino Jethá กลายเป็นที่นิยมมากและลูกค้า

หลายคนก็ส่ังท�าชิ้นงานจ�านวนมาก จนกลายเป็นปริมาณที่มากเกินกว่าที่เขาจะสามารถตอบสนองลูกค้าทั้งหมดได ้

ด้วยตัวเขาเองคนเดียว เขาจึงเชิญชวนเพ่ือนของเขา Bernardo Valói และ Crimildo Mário Cumbe มาร่วมท�างาน

และเรียนรู้เทคนิคใหม่จากเขา เพ่ือรับมือกับความต้องการสูงจากตลาด ต่อมา Abel Alexandre Nhantumbo และ

Samuel Balói ก็มาเข้าร่วมเป็นสมาชิกเพ่ิมเติมของกลุ่ม พวกเขาเหล่านี้เป็นลูกศิษย์กลุ่มแรกของ Psikhelekedana

สมัยใหม่18 และปัจจุบันพวกเขาได้เป็นศิลปินผู้เชี่ยวชาญใน Psikhelekedana เฉกเช่นเดียวกับ Dino Jethá ไปแล้วด้วย

ปัจจุบัน Psikhelekedana สมัยใหม่ของ Dino Jethá ได้รับการยอมรับทั้งในประเทศและระดับนานาชาติ

พรสวรรค์ของเขาในการสร้างสรรค์ศิลปะนี้ได้เป็นที่กระจ่างต่อสาธารณะชนในนิทรรศการส�าคัญต่างๆ ในช่วงหลายปี

ที่ผ่านมา ไม่ว่าจะเป็น:

• ค.ศ. 2003: นิทรรศการร่วม “โมซัมบิก: ชีวิตและประวัติศาสตร์โดย Psikhelekedana” (“Moçambique:

Vida e História em Psikhelekedana”) ณ กรุงมาปูโต ประเทศโมซัมบิก

• ค.ศ. 2003: นิทรรศการอุตสาหกรรมวัฒนธรรมของกรุงวอชิงตัน ดี.ซี., นิทรรศการหัตถกรรมของภาคใต้

ของทวีปแอฟริกา, Kellogg Foundation, ณ กรุงวอชิงตัน ดี.ซี. ประเทศสหรัฐอเมริกา

• ค.ศ. 2004: “คริสต์มาสโดย Psikhelekedana” (“O Natal em Psikhelekedana”)

ณ กรุงมาปูโต ประเทศโมซัมบิก

• ค.ศ. 2009 - ปัจจุบัน: ตลาดศิลปะพื้นบ้านนานาชาติ ซึ่งเป็นหนึ่งในงานแสดงสินค้าหัตถกรรมท่ีส�าคัญที่สุด

ในโลก ณ เมืองแซนตาเฟ ประเทศสหรัฐอเมริกา

• ค.ศ. 2012: “Maputopia” ณ กรุงมาปูโต ประเทศโมซัมบิก

• ค.ศ. 2017: “บนถนนของมาปูโต” (“Nas ruas de Maputo”) ณ กรุงมาปูโต ประเทศโมซัมบิก

13 Nas Ruas de Maputo, 1st edn (Maputo: Fundação Fernando Leite Couto, 2017).14 Dino Jethá and Psikhelekedana (Maputo, 2017).15 “Camordino Jethá (Dino)”, in Exhibition Mozambique: Life and History in Psikhelekedana, 1st edn (Maputo, 2003), p. 10.

16 “Definição ou Significado de Lobolo no Dicionário Infopédia da Língua Portuguesa com Acordo Ortográfico”, Infopédia - Dicionári-os Porto Editora, 2017 <https://www.infopedia.pt/dicionarios/lingua-portuguesa/lobolo> [accessed 13 June 2017].17 Dino Jethá and Psikhelekedana (Maputo, 2017).18 Ibid.

12 13

Dino JetháCamordino Mustafá Jethá (Dino Jethá) is the

founder and one of the most renowned artists of modern Psikhelekedana. Throughout his artistic journey, he has played a crucial role in promoting and modernizing Psikhelekedana

with continuous dedication and innovation. Dino Jethá was born in 1977 in the neighborhood

of São Dâmaso, near Maputo, the capital city of Mozambique. He spent his childhood there, until the difficult times of the civil war forced him to take refuge in Maputo. After the war was over, he returned to São Dâmaso where he lives and works until the present day.13

At the age of 13, he learned to carve wood from Raimundo, an older friend from the neighborhood, mostly by observing and imitating his carving techniques. In the beginning, Dino Jethá made Psikhelekedana into the regular figures of that time like the other Psikhelekedana artisans, such as animals, huts, small masks, cars, motorbikes, etc. On Saturdays he sold them, displaying them on newspapers kept on the floor, at the Feira do Pau, a local weekend craft market located at the current 25 de Junho Square in Maputo.

In that weekend market, other artisans were making and selling the same carved figures. As a result, the Psikhelekedana business became highly competitive and it became very difficult for Dino Jethá to sell his carvings. In response to this, he was inspired to create a different Psikhelekedana: a person playing ball, motorbikes with drivers, or in another word, Psikhelekedana that tells small stories.

Dino Jethá became the first artisan to insert stories into Psikhelekedana. In order to create a desired story, he invented and experimented with new techniques, namely painting, connecting different pieces with small metal wires, incorporating different materials besides wood, etc.14

Later on, other artisans started to imitate his work, but Dino Jethá felt that there was something unique and special in his creations that could not be found in others. Through the inspiration and advice of friends, he continued to create other scenes with Psikhelekedana, such as fighting and sport scenes. At that time, he was the only one with this new and unique approach to Psikhelekedana.15

13 Nas Ruas de Maputo, 1st edn (Maputo: Fundação Fernando Leite Couto, 2017).14 Dino Jethá and Psikhelekedana (Maputo, 2017).15 “Camordino Jethá (Dino)”, in Exhibition Mozambique: Life and History in Psikhelekedana, 1st edn (Maputo, 2003), p. 10.

This different Psikhelekedana – newly invented by Dino Jethá – attracted many clients, especially foreigners. Fascinated by the new approach to this craft, they bought and later ordered more pieces of themes related to Mozambican culture, such as a lobolo scene (a tradition of bride price16, traditional to southern Mozambique), Makwaela (a traditional dance from southern Mozambique), traditional healers, schools, markets, etc. Dino Jethá complied with his clients’ special requests with care.17

Dino Jethá uses the traditional knowledge of this craft and adds more social context and innovative creativity to, thereby producing original and modern works with an emerging sense of authenticity and uniqueness. With his work, he has completely changed traditional Psikhelekedana into what can now be considered modern Psikhelekedana. He has simultaneously transformed this «craft» into an «art». This transformation can be considered as a crucial phase where he has evolved from being an «artisan» to an «artist».

In time, Dino Jethá’s new style of Psikhelekedana became very popular and his various clients started to place so many orders that it became too much for him to respond to everyone, all by himself. And so, he called his friends Bernardo Valói and Crimildo Mário Cumbe to join him and learn new techniques to keep up with the high demand. Later on, Abel Alexandre Nhantumbo and Samuel Balói also joined the group. They are the first disciples of modern Psikhelekedana18 and nowadays they have also become masters of Psikhelekedana like Dino Jethá.

Dino Jethá’s modern Psikhelekedana has been recognized at both national and international levels. His talent for this art has been demonstrated in several exhibitions over the years, among which the following stand out:

• 2003: collective exhibition “Mozambique: Life and History in Psikhelekedana” (“Moçambique: Vida e História em Psikhelekedana”) in Maputo, Mozambique

• 2003: Washington DC Cultural Industry Exhibition, handicraft exhibition of Southern Africa, Kellogg Foundation, in Washington, D.C., United States of America

• 2004: “Christmas in Psikhelekedana” (“O Natal em Psikhelekedana”) in Maputo, Mozambique

• 2009 - present: International Folk Art Market, one of the most important handicraft exhibitions in the world, in the city of Santa Fé, United States of America

• 2012: “Maputopia” in Maputo, Mozambique• 2017: “On the streets of Maputo” (“Nas ruas de Maputo”) in Maputo,

Mozambique

16 “Definição ou Significado de Lobolo no Dicionário Infopédia da Língua Portuguesa com Acordo Ortográfico”, Infopédia - Dicionários Porto Editora, 2017 <https://www.infopedia.pt/dicionarios/lingua-portuguesa/lobolo> [accessed 13 June 2017].17 Dino Jethá and Psikhelekedana (Maputo, 2017).18 Ibid.

14 15

นิทรรศการ “บนถนนของมาปูโต” อันเป็นนิทรรศการล่าสุดของ Dino Jethá ซ่ึงจัดขึ้นที่มูลนิธิ Fernando Leite Couto ท�าให้สถานเอกอัครราชทูตไทย ณ กรุงมาปูโตได้รู้จักกับ Dino Jethá และพรสวรรค์ของเขา

Psihelekedana ของ Dino Jethá น�าเสนอถึงอัตลักษณ์และชีวิตประจ�าวันของชาว โมซัมบิกด้วยวิธีที่มีเอกลักษณ์เฉพาะและสามารถท�าหน้าที่เป็นสื่อที่ดีในการถ่ายทอดให้ประชาชน ชาวไทยได้รู ้จักประเทศโมซัมบิกและทวีปแอฟริกามากขึ้น จึงเป็นหนึ่งในจุดเริ่มต้นของนิทรรศการ “โมซัมบิกเขียนด้วยไม้” นี้ที่ก�าลังจัดแสดงผลงาน Psikhelekedana ของ Dino Jethá ที่กรุงเทพฯ ประเทศไทย

“โมซัมบิกเขียนด้วยไม้” เป็นนิทรรศการเดี่ยวคร้ังแรกของ Dino Jethá ในประเทศไทย และในทวีปเอเชีย

ในนิทรรศการ “โมซัมบิกเขียนด้วยไม้” นี้ Dino Jethá ได้พัฒนาทักษะและความเป็น ศิลปินของเขาขึ้นไปอีกขั้น โดยการท�าผลงานท่ีมีความละเอียดมากขึ้น สมจริงมากขึ้นและมีเรื่องราว ที่ลึกซ้ึงมากขึ้น ด้วยทักษะที่เช่ียวชาญในวัสดุต่างๆ

Psikhelekedana ในนิทรรศการนี้ไม่ได้น�าเสนอเพียงเรื่องราวเล็กๆ เหมือนชิ้นงานสมัยก่อน แต่เป็นเรื่องราวที่ไม่เหมือนใครของชาวโมซัมบิก ท่ีสื่อสารและน�าเสนอบางสิ่งบางอย่างไม่สามารถ นิยามได้แต่มีความล�้าลึกที่อยู่ภายในตัวเรา

กลวิธีและการเข้าถึงศิลปะแบบใหม่นี้ รวมถึงการสื่อสารที่ลึกซึ้งกับผู้คน แสดงให้เห็นว่า Psikhelekedana สามารถถือได้ว่าเป็นศิลปะสมัยใหม่ และไม่เป็นเพียงแค่หัตถกรรมอีกต่อไป

Psikhelekedana เป็นศิลปะที่ยังไม่สิ้นสุด เพราะแม้ในทุกวันน้ี Psikhelekedana ก็ยังคงพัฒนาต่อไปเรื่อยๆ ไปพร้อมกับศิลปินผู้เช่ียวชาญอย่าง Dino Jethá พร้อมทั้งเทคนิค รูปแบบและเรื่องราวใหม่ๆ ท่ียังสามารถถูกคิดค้นเพิ่มเติมต่อไปได้

และนิทรรศการ “โมซัมบิกเขียนด้วยไม้” เป็นสิ่งยืนยันท่ีแท้จริงของค�ากล่าวนี้

อะไรคือแรงบันดาลใจของคุณในการสร้างสรรค์ผลงานแต่ละชิ้นในนิทรรศการ "โมซัมบิกเขียนด้วยไม้"?

“แรงบันดาลใจของผลงานแต่ละช้ินในนิทรรศการ “โมซัมบิกเขียน ด้วยไม้” มาจากตัวละครและฉากที่ผมเห็นตามท้องถนน ผมแสวงหาแรงบันดาลใจ จากการสังเกตในแต่ละวันที่ผ่านไป ผมพยายามน�าเสนอความเป็นจริงรูปแบบต่างๆ ของประเทศโมซัมบิกด้วยผลงานการสร้างสรรค์ของผม โดยเฉพาะความเป็นจริงของ “การต่อสู้ในชีวิตประจ�าวัน” ของชาวโมซัมบิก ผมต้องการน�าเสนอชีวิตของเพ่ือน ร่วมชาติของผม ผู ้ที่ท�าธุรกิจอันหลากหลายในสถานที่ต่างๆ ท้ังแบบทางการและ ไม่เป็นทางการ ผู้ที่ใช้ระบบขนส่งสาธารณะของเราเพื่อไปท�างาน กล่าวคือ ผู้ที่ท�า สิ่งต่างๆ ในการด�าเนินชีวิต ผมท�าชิ้นงานเหล่านี้ราวกับว่ามันเป็นวิธีของผมในการแสดงความเคารพและความช่ืนชมในตัวชาวโมซัมบิก ทั้งจากชนบทหรือจากในเมือง ที่ต่อสู้ในทุกๆ วันเพื่อหาเลี้ยงชีพ นิทรรศการนี้ถือเป็น “การพบตัวเองอีกคร้ัง” ของชาวโมซัมบิกเองด้วย เมื่อพวกเราเห็นชิ้นงานแต่ละช้ิน พวกเรารับรู ้ได้ว่าสิ่งนี้คือ พวกเราชาวโมซัมบิก”

ชิ้นงานไหนคือผลงานชิ้นโปรดของคุณ?

“ชิ้นงานที่ผมโปรดปรานมากที่สุดคือ “My love” เพราะผลงานชิ้นนี้ น�าเสนอหนึ่งในความเป็นจริงที่มีความเกี่ยวข้องและร่วมสมัยมากที่สุดของประเทศโมซัมบิก แสดงให้เห็นถึงสถานการณ์ของระบบขนส่งสาธารณะที่ชาวโมซัมบิกต้องเผชิญในทุกๆ วัน พวกเราชาวโมซัมบิกส่วนใหญ่รับรู้ได้ถึงความเป็นจริงนี้”

ชิ้นงานไหนท้าทายความสามารถของคุณมากท่ีสุด?

““สถานเอกอัครราชทูตไทย ณ กรุงมาปูโต” เป็นชิ้นงานที่ท้าทายที่สุดส�าหรับผมเพราะผมไม่เคยท�าชิ้นงานเป็นลักษณะอาคารแบบนี้มาก่อน ดังนั้นข้ันตอนการสร้างสรรค์ชิ้นงานนี้จึงเป็นเรื่องใหม่มาก และค่อนข้างยากส�าหรับผมในส่วนของรายละเอียด อย่างไรก็ตามผมได้พยายามท�าผลงานออกมาให ้ดีที่สุดแล้ว”

Dino Jethá:

Dino Jethá:

Dino Jethá:

16 17

คุณต้องการจะบอกอะไรกับผู้ท่ีมาเยี่ยมชมนิทรรศการ “โมซัมบิกเขียนด้วยไม้”?

“นิทรรศการนี้ถือเป็นความท้าทายอย่างยิ่งส�าหรับผม ผมพยายามสร้างสรรค์และน�าเสนอประเทศโมซัมบิกจากมุมมองของผม และผมอยากให้ผู ้ที่มาเยี่ยมชมนิทรรศการ “โมซัมบิกเขียนด้วยไม้” ได้เห็นความเป็นจริง และรู้จักประเทศโมซัมบิกมากขึ้นผ่านผลงาน Psikhelekedana ของผม ถ้าให้พูดตามความเป็นจริงแล้วผมไม่รู้ว่าพวกเขาจะตอบสนองกับผลงานของผมอย่างไร แต่ผมก็หวังเป็นอย่างยิ่งที่จะได้ รับการตอบรับที่ดีจากผู้ที่มาเยี่ยมชมผลงานของผมในนิทรรศการ”

คุณคิดอย่างไรที่ผลงาน Psikhelekedana ของคุณถูกน�ามาจัดแสดงที่ประเทศไทย?

“ผมคิดว่าเป็นความคิดริเริ่มที่ดีของสถานเอกอัครราชทูตไทย ณ กรุงมาปูโตในการน�าศิลปะโมซัมบิกมายังประเทศไทย ถือเป็นประสบการณ์ที่ดีและใหม่ส�าหรับผมในฐานะศิลปินชาวโมซัมบิก ผมคิดว่านิทรรศการนี้จะช่วยส่งเสริมการแลกเปลี่ยน ทางวัฒนธรรมระหว่างประเทศไทยกับประเทศโมซัมบิก เป็นโอกาสอันดีที่คนไทย จะได้เรียนรู ้เก่ียวกับประเทศโมซัมบิกมากขึ้น และได้เห็นถึงวิถีชีวิต ระบบขนส่งสาธารณะ ตลาด วิธีการหารายได้ของพวกเราชาวโมซัมบิก กล่าวคือได้เห็นถึงความเป็นจริงที่แตกต่างในโลกของเรา”

คุณรู้จักอะไรบ้างเกี่ยวกับประเทศไทย?

“จรงิๆ แล้วผมไม่รูจ้กัประเทศไทยมากนัก ผมรูจ้กัประเทศไทยผ่านภาพยนตร์ไทยที่ชื่อว่าองค์บากเช่นเดียวกับชาวโมซัมบิกหลายคน อย่างไรก็ตามในภาพยนตร ์เรื่องนี้ผมสังเกตเห็นว่าประเทศไทยและประเทศโมซัมบิกค่อนข้างคล้ายกันในบาง แง่มุม เช่นเรื่องความเช่ือเรื่องวิญญาณ ลักษณะของชนบท เป็นต้น นอกจากน้ี ผมยังเคยได้รู้จักศิลปินชาวไทยท่านหนึ่งที่เข้าร่วมในงานตลาดศิลปะพื้นบ้านนานาชาติที่สหรัฐอเมริกา เขาท�าเครื่องดนตรีไทยอันมีลักษณะแตกต่างจากเครื่องดนตรีที่ผม เคยรู้จัก แต่ผมไม่ทราบช่ือของศิลปินท่านนี้หรือชื่อของเครื่องดนตรีชนิดนี้ เนื่องในวาระนิทรรศการ “โมซัมบิกเขียนด้วยไม้” ที่ผมจะได้มีโอกาสเดินทางไปที่ประเทศไทย ผมหวังจะได้รับสิ่งดีๆ และส่วนเล็กๆ ของทุกๆ สิ่งจากการเดินทางไปประเทศไทย ในครั้งนี้ ผมหวังว่าผมจะได้ไปเยือนสถานที่ต่างๆ รู ้จักกับผู ้คนใหม่ๆ และเรียนรู ้วัฒนธรรมและวิถีชีวิตชาวไทย ผมจะให้ความส�าคัญกับสิ่งต่างๆ ที่ผมจะได้เห็นในประเทศไทย เพื่อน�ามาสรรค์สร้างเป็นความเป็นจริงของประเทศไทย และน�าประเทศไทยมาสู่ประเทศโมซัมบิกผ่าน Psikhelekedanas ของผม”

Dino Jethá:

Dino Jethá:

Dino Jethá:

The last exhibition “On the streets of Maputo” which took place at the Fernando Leite Couto Foundation in Maputo, introduced Dino Jethá and his talent to the Royal Thai Embassy in Maputo. Dino Jethá’s Psikhelekedana represents Mozambican identity and daily life in a unique way, and it can be considered a great medium in informing the Thai public to know more about Mozambique and the continent of Africa. This is how the idea of this exhibition “Mozambique written in wood” came together and is now taking place in Bangkok, Thailand.

“Mozambique written in wood” is Dino Jethá’s first solo exhibition in Thailand and also in Asia.

It can be noted that in this exhibition Dino Jethá has evolved even more from previously by making his new works more refined, realistic and dramatic through skillful techniques and different materials. The Psikhelekedanas in this exhibition do not represent only small stories as previoulsy, but rather unique stories of Mozambican people that communicate and provoke something indefinable but profound within us.

The new techniques and approaches, together with the profound provocation of this art in people, show how Psikhelekedana can be considered to be an elaborate modern art and not only a craft, claiming the recognition as such amongst connoisseurs.

Psikhelekedana is not a finished art. Even today Psikhelekedana continues to evolve dynamically, together with its master Dino Jethá and the new techniques, styles and themes that are yet to come.

“Mozambique written in wood” is a true endorsement of the above statement.

18 19

What is your inspiration for each piece in the exhibition “Mozambique written in wood”?

“The inspiration for each piece in the exhibition “Mozambique written in wood” comes from the characters and scenes I see in the streets. I seek inspiration by observing each day that passes. Through my creations, I try to portray the different realities of Mozambique, related principally to the «daily struggle» of Mozambicans. I want to show the life of my compatriots who practice different businesses, both formal and informal, in various places, who take our public transports to go to work, or in other words, who do different things to live their life. I make these pieces as if it were my way of honoring and appreciating Mozambicans, either from the countryside or from the city, who struggle every day to make a living. This exhibition is also a «re-encounter» of the Mozambicans themselves. When we see each piece, we know that this is us.”

Which is your most favorite piece?

“My most favorite piece is «My love» because it represents one of the most relevant and current realities of Mozambique. It portrays very well the situation of public transport that Mozambicans have to encounter every day. Most of us feel we can relate to it.”

Which is your most challenging piece?

“«Royal Thai Embassy in Maputo» is the most challenging piece for me because I have never made this kind of building before. Therefore, the creative process was very new and a little difficult for me to manage the small details. Anyhow, I have given my best to make this piece.”

Dino Jethá:

Dino Jethá:

Dino Jethá:

What do you want to say to the visitors of the exhibition “Mozambique written in wood”?

“This exhibition is a great challenge for me. I tried to recreate and show Mozambique from my perspective and I want those who visit the exhibition “Mozambique written in wood” to observe our realities and to know more about our country through my Psikhelekedanas. To be honest, I don’t know how they will react when they see my work but I hope to receive positive feedback from them.”

What do you think of the fact that your Psikhelekedanas are now being displayed in Thailand?

“I think that it is a great initiative from Royal Thai Embassy in Maputo to bring Mozambican art to Thailand. It is a good and new experience for me as a Mozambican artist. I think that this exhibition will help promote cultural exchange between Thailand and Mozambique. It is a great opportunity for the Thais to know more about Mozambique, to see our way of life, our public transports, our markets, our ways of earning a living, in other words, to see different realities in the world.”

What do you know about Thailand?

“To be honest, I don’t know much about Thailand. I, like many Mozambicans, know about Thailand through Thai film called Ong Bak. In this film, I noticed that Thailand and Mozambique are quite similar in certain aspects, such as belief in supernatural spirits, countryside, etc. Apart from that, I know a Thai artist who also participated in International Folk Art Market, in United States of America. He makes Thai musical instrument which is very different from the instruments I know of but I don’t know his name or the name of this musical instrument. Now that I will be in Thailand for the exhibition “Mozambique written in wood”, I expect good things and a little bit of everything. I hope to visit many places, get to know new people and learn a lot about Thai culture and way of living. I will pay good attention to the things I will see in Thailand to later recreate Thai realities and bring Thailand to Mozambique through my Psikhelekedanas.”

Dino Jethá:

Dino Jethá:

Dino Jethá:

20 21

รถบรรทุกขนาดเล็กที่ใช้เป็นรถโดยสารใน

ประเทศโมซัมบิกมีชื่อเรียกว่า My love โดยเป็น

ที่รู้จักในชื่อนี้เพราะไม่ว่าจะเป็นใคร มาจากที่ไหน

ไม่ว่าจะเป็นผู้หญิงหรือผู้ชาย เมื่อก้าวข้ึนรถ My

love แล้ว ทุกคนจะกอดกันแน่นเพ่ือรักษาสมดุล

ไม่ให้ตัวเองล้มหรือหล่นระหว่างการเดินทางใน

รถโดยสารประเภทนี้ ผลงานชิ้นนี้แสดงให้เห็นถึง

ความเป็นจริงของระบบขนส่งมวลชนในประเทศ

โมซัมบิก โดยเฉพาะในกรุงมาปูโต บ่อยครั้งที่

แม้ว่าจะไม่มีพ้ืนที่บน My love แล้ว กระเป๋ารถ

My love ยังคงยืนยันกับผู ้โดยสารใหม่ว่ายังมี

พ้ืนที่ว ่างให้พวกเขาเดินทางไปด้วยได้อยู ่ และ

ด้วยความเร่งรีบในท้องถนนท�าให้คนโมซัมบิกมี

การพัฒนาเคล็ดลับและทักษะการข้ึนลงรถ ไม่ว่า

จะเป็นทางบันไดด้านหลัง ปีนล้อด้านข้าง หรือทาง

อื่นๆ

The small pickup trucks used as public transport in Mozambique are called «My love». They are known by this name because, when entering the vehicle, regardless of who they are, men and women hug each other to secure themselves during the trip in this transport. This piece demon-strates the reality of public transport in Mozambique, especially in Maputo. Often, although it is already very full, the collector of «My love» still convinces people that there is still space for them to get in. With the rush in the street, people are perfecting their embarking and disembarking techniques, whether by stairs behind, by wheels, or through other alternatives.

My love55x18x30 cms. I 2017

รถบรรทุกโดยสารโมซัมบิก

22 23

ผู้ท�าการค้าในตลาด Compone ส่วนใหญ่

มาจากประเทศไนจีเรียและเป็นเจ้าของร้านขาย

ของช�าขนาดเล็กและตู้สินค้า ผู ้ท�าการค้าเหล่านี้

เป็นผู ้ค้าระดับสูงที่มีก�าลังในการขายส่งสินค้าใน

ปริมาณมากได้ ลูกค้าหลักของพวกเขาคือผู ้ขาย

เช่นเดียวกัน ที่ซื้อสินค้าส่งจากตลาด Campone

เพ่ือน�าไปขายต่อในละแวกบ้านของตน หนึ่งใน

สินค้าหลักที่ขายที่ Campone คือข้าว ซึ่งส่วนใหญ่

น�าเข้ามาจากประเทศไทย

Txopela เป็นค�าท้องถิ่นที่ใช้เรียก “รถตุ๊ก

ตุ๊กโมซัมบิก” อันเป็นหนึ่งในทางเลือกของระบบ

ขนส่งสาธารณะในประเทศโมซัมบิก ลูกค้าส่วน

ใหญ่ที่ใช้บริการ txopela มักมาจากกลุ่มชนชั้น

กลาง โดยปกติแล้ว txopela จะขับคดเคี้ยวไปมา

บนท้องถนน และไม่ค่อยให้ความใส่ใจในเรื่องของ

กฏจราจรมากนัก

At Compone Market, they are sellers, mainly from Nigerian origin, owners of mini grocery store and containers. They are high level traders who have the ability to sell products in bulk, or in another word, in larger quantities. Their main customers are also sellers who buy products there for resale in their neighborhood. One of the main products sold there is rice, which is mainly imported from Thailand.

Txopela is a local term to refer to Mozambican tuk-tuk. It is one of the alter-natives of public transport in Mozambique, mainly for the middle-class people. Usually, the txopelas zigzag around in the street with little regard about traffic conduct.

ป้ายรถ Txopelas

Txopelas stop

ขายส่ง ณ Compone

Wholesale at Compone

60x27x30 cms. I 2017

37x30x25 cms. I 2017

24 25

คือแผงลอยที่คนโมซัมบิกต้ังขึ้นแบบไม่

เป ็นทางการเพ่ือขายของช�า โดยมักต้ังอยู ่ ใน

บริเวณทางเท้าที่มีคนผ่านไปมาจ�านวนมาก โดย

ปกติแล้วพวกเขาขายสินค้าที่จ�าเป็นหรือสินค้าที่

เป็นที่ต้องการในบริเวณนั้น

Grocery store on the sidewalk refers to the grocery stall informally set up in a busy place, with certain conditions to sell. Usually they sell products of prime neces-sity or desired goods in that area.

ร้านขายของช�าบนทางเท้า

Grocery store on the sidewalk36x17x18 cms. I 2017

Dumba nengue เป็นค�าในภาษา Chan-

gana ภาษาของคนพ้ืนเมืองทางภาคใต ้ของ

ประเทศโมซัมบิก โดยมีความหมายว่า “วางใจใน

เท้า” Dumba nengue เป็นค�าที่คนโมซัมบิกใช้

ในการเรียกตลาดนอกระบบ ที่มักปรากฏข้ึนในจุด

ยุทธศาสตร์ที่ซึ่งกลุ่มผู ้ขายเล็งเห็นว่ามีความเป็น

ไปได้สูงที่จะเจอกลุ่มลูกค้าที่อาจสนใจในสินค้า

ของตนโดยไม่ได้ค�านึงถึงสภาพความเหมาะสมใน

การค้าขายสินค้าของสถานที่นั้นๆ ค�าว่า Dumba

nengue (“วางใจในเท้า”) ปรากฏข้ึนเนื่องจาก

เมือ่ต�ารวจเทศบาลปรากฏตัวข้ึนที ่Dumba nengue

เหล่าผู้ขายจะต้อง “เชื่อใจในเท้าของตน” และรีบ

ว่ิงหนีต�ารวจ พร้อมกับสินค้าของตนที่มักวางไว้บน

ศีรษะ

Dumba nengue is word in Changana whose literal meaning is «trust in the foot». It is used to refer to informal markets at strategic points where the sellers can find customers who might be interested in their merchandise, regardless of the location conditions. However, the term Dumba nengue («trust in the foot») appears because, when the municipal police appear at Dumba nengue, the sellers have to flee, «trusting in their feet» and running with their products on their head.

Dumba nengue32x23x16 cms. I 2017

วางใจในเท้า

26 27

เพ่ือเล้ียงชีพของตนและครอบครัว แม่ค้า

โมซัมบิกเหล่านี้มักเดินไปตามท้องถนนเพ่ือขาย

สินค้าที่พวกเธอใส่ไว ้ในกะละมังและถือไว ้บน

ศีรษะ สินค้ายอดนิยมที่พวกเธอมักน�ามาขาย ได้แก่

ขนมปัง มันส�าปะหลัง ถั่วคั่ว ผลไม้ตามฤดูกาล

อาหารพ้ืนเมือง ฯลฯ นอกจากพวกเธอจะถือสินค้า

ไว้บนศีรษะแล้ว แม่ค้าเหล่านี้ยังมักผูกทารกของ

ตนไว้ที่หลังด้วยผ้าอเนกประสงค์ (ผ้า capulana)

เพราะพวกเธออยู่ในสถานการณ์ที่ไม่สามารถทิ้ง

ลูกของตนไว้ที่บ้านและต้องอุ้มติดตัวไปด้วย

ในโมซัมบิกมีของใช้แล้วหลายอย่างไม่

ว่าจะเป็นเส้ือผ้า รองเท้า กระเป๋า ฯลฯ ที่มีวาง

ขายในตลาดโดยพ่อค้าแม่ค้าชาวโมซัมบิกเพ่ือให้

คนโมซัมบิกบางกลุ่มเลือกซื้อ ของใช้แล้วพวกนี้

มีชื่อเรียกว่า Xicalamidade หรือ Calamidade

(“ภัยพิบัติ”) ราคาที่ย่อมเยาและการเจอของมี

คุณภาพเป็นครั้งคราวท�าให้ธุรกิจนี้เป็นธุรกิจที่ดี

ส�าหรับผู้ขายและเป็นทางเลือกที่ดีส�าหรับผู้ซื้อ

In search of better living conditions for their family, these ladies walk through the streets to sell their products, which they put in plastic baskets and carry on their head. The popular products that they usually sell are bread, cassava, roasted peanuts, seasonal fruits, local food, etc. Apart from carrying the products on their head, these ladies are often seen carrying their babies in a capulana neneca on their back because they cannot leave them at home and have to carry their babies around with them.

There are different used articles, such as clothes, shoes, bags, etc., which are sold and bought by some Mozambicans. These articles are called Xicalamidade or Calamidade (Calamity). Its affordable price and the occasional encounter of quality products make this business profitable for sellers and a good alternative for buyers.

แม่ค้าบนท้องถนน

Street vendors

Xicalamidade

24x20x23 cms. I 2017

34x22x17 cms. I 2016

เสื้อผ้ามือสอง

28 29

บริเวณในเมืองของประเทศโมซัมบิกบ่อย

ครั้งมักจะเห็นต้นไม้ถูกใช้เป็นอุปกรณ์แสดงสินค้า

ในชิ้นงานนี้ สินค้าที่ถูกน�ามาแสดงกับต้นไม้คือ

ชุดแม่บ้าน โดยแขวนตามกิ่งไม้เพ่ือดึงดูดลูกค้า

ต้นไม้แสดงสินค้านี้เป็นพ้ืนที่ของธุรกิจไม่ทางการ

ซึ่งมักจะเป ็นต ้นไม ้ที่อยู ่ ในบริเวณที่มักมีผู ้คน

จ�านวนมากผ่านไปมา โดยผู้ขายใช้ประโยชน์จาก

ทรัพยากรธรรมชาติที่มีอยู ่ ในการส่งเสริมธุรกิจ

ของตน

It is frequent to see the trees in the cities be used to showcase the products. In this piece, they are the robes for housekeepers, hanging on tree branches to attract passersby. It is an informal business site, often on busy avenues, in which the sellers take advantage of existing natural resources to promote their business.

ต้นไม้แสดงสินค้า

The tree of the robes37x33x30 cms. I 2017

Feira de Artesanato, Flores e Gas-

tronomia de Maputo หรือที่เป็นที่รู้จักกันในนาม

ตลาด FEIMA ซึ่งต้ังอยู่ใจกลางเมืองมาปูโตเป็น

สถานที่ยอดนิยมในหมู่นักท่องเที่ยวและเป็นแหล่ง

ผลิตงานศิลปะและแหล่งซื้อขายสินค้าต่างๆ หนึ่ง

ในบรรดาสินค้าที่มีขายที่ตลาดแห่งนี้คือ ดอกไม้

โดยผู้ขายจะขายอยู่ที่แผงลอยทางการที่ตั้งอยู่ริม

ถนน Mao Tse Tung เพ่ือดึงดูดลูกค้าและอ�านวย

ความสะดวกต่อผู ้ซื้อที่มักจะขับรถมาซื้อดอกไม้

และไปต่อได้โดยไม่จ�าเป็นต้องลงจากรถ เหล่า

ลูกค้าทั้งที่เป็นคนโมซัมบิกและคนต่างชาติมักเป็น

คนที่มีฐานะทางการเงินที่มั่นคง หรือก�าลังเฉลิม

ฉลองโอกาสพิเศษ

Located in the center of the city of Maputo – Feira de Artesanato, Flores e Gastronomia de Maputo (Craft, Flowers and Gastronomy of Maputo Market) – or better known as FEIMA, is a very popular site, mainly visited by tourists. It is a reference point for artistic creation and sale. Among the different articles sold there, there are also flowers. They are sold in the official stalls set up on Mao Tse Tung Avenue, in order to attract and facilitate potential buyers, who usually drive by so they can get the flowers without having to get out of their vehicle. The clients, whether local or foreign, are often people with stable finances or others who are celebrating special occasions.

ดอกไม้ตลาด FEIMA

Flowers of FEIMA30x32x25 cms. I 2017

30 31

การเชิดหุ่นกระบอกเป็นหนึ่งในการแสดง

ที่พบเห็นได้ตามสถานที่ต่างๆ ของนักแสดงเปิด

หมวกชาวโมซัมบิก โดยเฉพาะในสถานที่ที่มีผู้คน

คับคั่งอย่างในบริเวณท้องถนนหรือตลาด การ

แสดงนั้นมีวัตถุประสงค์เพ่ือสร้างความบันเทิงแก่

ผู ้คนและสร้างรายได้แก่ตัวเองในเวลาเดียวกัน

คนเชิดหุ ่นมักเชิดให้หุ่นเต้นตามจังหวะเพลงโดย

เฉพาะเพลงโมซัมบิก นอกจากนี้คนเชิดหุ ่นยังมี

การเชิดหุ ่นให้แสดงละครอีกด้วย โดยระหว่าง

การแสดงผู้คนที่ชื่นชอบก็จะวางเงินในหมวกที่เขา

วางไว้บนพ้ืน

สปาเล็บบนท้องถนนในประเทศโมซัมบิก

มีอยู่ 2 ประเภท ประเภทแรกคือช่างทาเล็บที่เดิน

ตามท้องถนน พร้อมกับอุปกรณ์ทาเล็บของเขา ไป

ยังสถานที่ต่างๆ ที่น่าจะเจอลูกค้า โดยจะให้บริการ

ทาเล็บตามที่ต่างๆ ในบริเวณที่เขาพบลูกค้าที่อยาก

ใช้บริการ ประเภทที่สองคือช่างทาเล็บที่ท�าร้านข้ึน

มาชั่วคราวเพ่ือให้บริการทาเล็บแก่ผู้ที่ผ่านไปมาใน

บริเวณนั้น

Puppet show is one of the shows that Mozambican street performers perform in busy places, especially in the streets or markets, to entertain people and make money at the same time. The Mozambican puppeteer makes dolls harmoniously dance to the rhythm of the songs, especially Mozambican music. Apart from that, the puppeteer also does theater with the puppet. During the show, people leave money in the hat that he puts on the floor.

There are two types of street nail spas in Mozambique. The first one is the mobile nail painter who walks with his equipment, to different places with poten-tial clients. As soon as he finds one, he often paint nails right where he finds that client. The second one is the nail painter who temporarily establishes himself at an improvised place to offer his services to those who pass by.

คนเชิดหุ่นกระบอก

สปาเล็บบนท้องถนน

Puppeteer

Street Nail Spa

35x23x20 cms. I 2017

28x19x18 cms. I 2017

32 33

สถานเอกอัครราชทูตไทย ณ กรุงมาปูโต

ได้เปิดท�าการเมื่อไม่นานมานี้ และปฏิบัติหน้าที่

เป็นครั้งแรกในประเทศโมซัมบิก โดยสถานเอก

อัครราชทูตเป็นสัญลักษณ์อย่างเป็นทางการของ

มิตรภาพและความร ่วมมือในอนาคตระหว ่าง

สองประเทศ ก�าแพงของสถานเอกอัครราชทูตม ี

การตกแต่งด้วยกระเบื้องโมเสกหลากสี อันเป็น

ผลงานการออกแบบของศิลปินชาวโมซัมบิกใน

รูปแบบของการแลกเปลี่ยนทางวัฒนธรรมระหว่าง

ไทยและโมซัมบิก สถานเอกอัครราชทูตเป็นเสมือน

สะพานที่น�าพา Dino Jethá และส่วนหนึ่งของ

ป ร ะ เ ทศ โ ม ซั ม บิ ก ที่ ถู ก น� า เ ส นอใ นผล ง า น

Psikhelekedana ไปยังประเทศไทย และในขณะ

เดียวกันก็เป็นเสมือนประตูสู่โครงการความร่วมมือ

อื่นๆ ระหว่างประเทศไทยและประเทศโมซัมบิก

ในอนาคต

Royal Thai Embassy in Maputo was recently established, performing its duties for the first time on Mozambican territory. It is an official physical symbol of friendship and future cooperation between the two countries. The embassy wall is decorated with mosaics and designed by a Mozambican artist, its theme is the cultural exchange between Thailand and Mozam-bique. The embassy is the bridge that led Dino Jethá and small parts of Mozambique in his Psikhelekedanas to Thailand. It is, at the same time, a gateway to other future projects coordinated between Thailand and Mozambique.

สถานเอกอัครราชทูตไทย ณ กรุงมาปูโต

Royal Thai Embassy in Maputo56x34x30 cms. I 2017

คน โ ม ซั ม บิ ก ที่ เ ดิ น ท า ง ไ ป ป ร ะ เ ท ศ

แอฟริกาใต้เพ่ือท�างาน (โดยส่วนใหญ่ในเหมือง

แร่) และเดินทางกลับบ้านเกิดของตนในเวลาต่อมา

พร้อมกับข้าวของเครื่องใช้ที่หามาได้ใหม่นั้นม ี

ชื่อเรียกว่า Madjonidjon หรือ Madjonidjone

นี่เป ็นความเป็นจริงทั่วไป ต้ังแต่ในอดีตจนถึง

ปัจจุบัน โดยเฉพาะอย่างยิ่งในภาคใต้ของประเทศ

โมซัมบิก ชิ้นงานนี้น�าเสนอถึงการอพยพไปมา

ระหว่างสองประเทศเพ่ือนบ้านด้วยเหตุผลด้าน

การเงินของคนโมซัมบิก เมื่อ Madjonidjone เดิน

ทางมาถึงบ้านเกิดเมืองนอนพร้อมกับทรัพย์สินใหม่

ที่หามาได้ส�าหรับครอบครัวของพวกเขา มักจะมี

การจัดงานเล้ียงใหญ่เพ่ือเฉลิมฉลองการกลับมา

ของ Madjonidjone เสมอ

Mozambicans who depart to South Africa with the objective to make a living, mostly in the mines, and later return to their homeland in minibuses with acquired goods are called Madjonidjon or Madjonidjone. It is a very common reality, particularly in southern Mozambique, from the past until the present. This piece depicts the migratory movement of Mozambicans between these two neighboring countries for financial reasons. On their arrival to the homeland with new assets for their family, there will always be a big party to celebrate the return of the Madjonidjones.

Madjonidjon60x24x18 cms. I 2017

การกลับบ้านจากประเทศแอฟริกาใต้ของนักแสวงโชคชาวโมซัมบิก

34 35

ชิ้นงานนี้น�าเสนอความคิดริเริ่มของสถาน

เอกอัครราชทูตไทย ณ กรุงมาปูโตในการแบ่งปัน

ประสบการณ์ของประเทศไทยกับชาวโมซัมบิก

ในเรื่องการพัฒนาชนบทและการเกษตรแบบ

ผสมผสาน เพ่ือเป็นหนึ่งในทางเลือกของแนวทาง

พัฒนาความเป็นอยู่ของผู้คน การน�าเสนอปรัชญา

เศรษฐกิจพอเพียงในรูปแบบของโมซัมบิกผ่าน

ศิลปะ Psikhelekedana เป็นการแสดงความ

เคารพเชิงสัญลักษณ์ต ่อพระบาทสมเด็จพระ-

ปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช Dino Jethá

สร้างสรรค์ผลงานชิ้นนี้ตามข้อมูลของปรัชญา

เศรษฐกิจพอเพียงที่ได้รับจากสถานเอกอัครราชทูต

แต่ท�าในบริบทของประเทศโมซัมบิก ผลงานชิ้น

นี้เป ็นผลลัพธ์ของการผสมผสานระหว่างความ

เป็นจริงของประเทศโมซัมบิกและปรัชญาจาก

ประเทศไทย

This piece demonstrates the initiative of the Royal Thai Embassy in Maputo to share the experience of Thailand with the Mozambican peo-ple, in relation to rural development and integrated farming systems, in order to serve as alternative to improve the well-being of the people. The Mozambican representation in Psikhelekedana of the Philosophy of Sufficiency Economy is a symbolic tribute to the late King Rama IX. Dino Jethá created this piece, following the information received from the Embassy, but in a Mozambican context. This piece is the result of a fusion between Mozambican reality and Thai philosophy.

เศรษฐกิจพอเพียงในประเทศโมซัมบิก

Sufficiency Economy in Mozambique56x32x20 cms. I 2017

36 37

บรรณานุกรมBibliography

“Camordino Jethá (Dino)”, in Exhibition Mozambique: Life and History in Psikhelekedana, 1st edn (Maputo, 2003), p. 10

Carvalho, Sol, “Psikhelekedana, O Artesanato do Sul”, Cadernos do Terceiro Mundo, Ano VIII (1985), 90-92 <http://www.mozambiquehistory.net/arts/artes_plasticas/psikhelekedana/19850200_psikhelekedana.pdf> [accessed 2 June 2017]

Couto, Mia, “A Country Written in Wood”, in Exhibition Mozambique: Life and History in Psikhelekedana, 1st edn (Maputo, 2003), p. 9

“Definição Ou Significado De Lobolo No Dicionário Infopédia Da Língua Portuguesa Com Acordo Ortográfico”, Infopédia - Dicionários Porto Editora, 2017 <https://www.infopedia.pt/dicionarios/lingua-portuguesa/lobolo> [accessed 13 June 2017]

Dino Jethá and Psikhelekedana (Maputo, 2017)

Dino Jethá in Thailand (Maputo, 2017)

Kacimi, Nedjma, and Astrid Sulger, Makonde Masters: Encounter with Artists of Cabo Delgado, Mozambique, 1st edn (Maputo: Ndjira, 2004)

Nas Ruas de Maputo, 1st edn (Maputo: Fundação Fernando Leite Couto, 2017)

Ngwenya, Malangatana, “Psikhelekedana”, in Exhibition Mozambique: Life and History in Psikhelekedana, 1st edn (Maputo, 2003), p. 8

Ribeiro, Fátima, “Introduction”, in Exhibition Mozambique: Life and History in Psikhelekedana, 1st edn (Maputo, 2003), p. 5

Ribeiro, Fátima, O Natal em Psikhelekedana, 1st edn (Maputo: Instituto Camões – Centro Cultural Português, 2004)

Sopa, António, “Psikhelekedana: A Statement of Popular Creativity”, in Exhibition Mozambique: Life and History in Psikhelekedana, 1st edn (Maputo, 2003), pp. 6-7

Uamusse, Samuel, “A Dura Realidade do “My Love””, Jornalnoticias.Co.mz, 2017 <http://www.jornalnoticias.co.mz/ index.php/capital/18335-a-dura-realidade-do-my-love.html> [accessed 9 June 2017]

จัดพิมพ์โดย สถานเอกอัครราชทูต ณ กรุงมาปูโตกรกฎาคม 2560ISBN 978-616-341-048-1

เรียบเรียงและแปล เบญจรัศมี รุจน์รวีหิรัญ (bencha.ruj@gmail.com)พิสูจน์อักษร Nolina Minj (ภาษาอังกฤษ) และ Cláudia Martins (ภาษาโปรตุเกส)ภาพถ่าย สุรชัย หล้าขัตย์ (lsurachai@yahoo.com)ออกแบบ วัจนา ลือวัฒนานนท์ (u.nathan@gmail.com)

สถานเอกอัครราชทูต ณ กรุงมาปูโต ขอขอบคุณบุคคลต่อไปน้ี ส�าหรับการสนับสนุนการจัดนิทรรศการในครั้งน้ี นายเกริกพันธุ์ ฤกษ์จ�านง นายพุทธพร อิ้วตกส้าน นายวรวุฒิ พงษ์ประภาพันธ์ ร้อยโทสรวุฒิ ปรีดีดิลก นายประสม แฟงทอง นายกิตติพจน์ หงษ์สมบัต ินางสาววัลลิยา เปรมจิตต์ นางสาวสรินดา มั่นเจริญศิริ นายนราวิชญ์ องคมงคล และ Raquel Uqueio

Published by Royal Thai Embassy in MaputoJuly 2017 ISBN 978-616-341-048-1

Written and Translated by Bencharassamee Rujraweehiran (bencha.ruj@gmail.com)Proofread by Nolina Minj (English) and Cláudia Martins (Portuguese)Photographed by Surachai Lakhat (lsurachai@yahoo.com)Artwork by Wachana Luewattananon (u.nathan@gmail.com)

The Royal Thai Embassy wishes to express its appreciation to the following persons for their valuable contributions to this project Krerkpan Roekchamnong, Puttaporn Ewtoksan, Worawoot Pongprapapant, Sorawud Preededilok, Prasom Fangtong, Kittipod Hongsombud, Walliya Premchit, Sarinda Muncharoensiri, Naravit Ongkamongkol and Raquel Uqueio

38 39