İŞ KAZALARI VE MESLEK HASTALIKLARIauzefkitap.istanbul.edu.tr/kitap/kok/iskazavemeshas.pdf2 1.1....

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ

ORTAK DERS

İŞ KAZALARI VE MESLEK

HASTALIKLARI

DR. ÖĞRETİM ÜYESİ MEHMET GÜLER

I

İÇİNDEKİLER 1. İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ KAVRAMSAL ÇERÇEVESİ .................................................................... 1

1.1. İş Sağlığı ve Güvenliğinin Kavramsal Çerçevesi .............................................................................. 2

1.2. İş sağlığı ve Güvenliğinin Stratejik Çevresi ...................................................................................... 4

1.2.1. Teknolojik İşlerin Artması......................................................................................................... 6

1.2.2. Sendikaların Gücündeki Azalma (Örgütlü İşçi Sayısında Azalma) .......................................... 7

1.2.3. Esnek Çalışma ve Getirdikleri ................................................................................................... 9

1.2.4. Çekirdek İşgücü ve Çevre İşgücü ............................................................................................ 10

1.2.5. Verimlilik Artışı ...................................................................................................................... 12

2. KAVRAMSAL OLARAK İŞ KAZASI VE İŞ KAZALARININ GENEL GÖRÜNÜMÜ ........................ 14

2.1. İş Kazası ............................................................................................................................................... 15

2.2. Dünya’da İş Kazalarının Görünümü..................................................................................................... 17

2.3. 2000-2016 Yılları Arası Ülkemizde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları İstatistikleri .......................... 18

2.4. 2001-2016 Yılları İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları İstatistikleri ...................................................... 21

3. İŞ KAZALARININ SINIFLANDIRILMASI ............................................................................................. 27

3.1. İş Kazalarının Sınıflandırılması ............................................................................................................ 28

3.2. Kaza Sebep Teorileri ............................................................................................................................ 28

3.3. İnsan Hatası .......................................................................................................................................... 33

4. İŞ KAZALARININ NEDENLERİ .............................................................................................................. 35

4.1. İş Kazalarının Nedenleri ....................................................................................................................... 36

4.1.1. Kişisel (Psikolojik) Nedenler......................................................................................................... 36

4.1.2. Fizyolojik Nedenler ....................................................................................................................... 38

4.1.3. Teknik (Biyolojik)Nedenler .......................................................................................................... 39

4.2. İş Kazalarının Artmasının Nedenleri .................................................................................................... 40

5. İŞ KAZALARININ ETKİLERİ .................................................................................................................. 43

5.1. İş Kazalarının Ekonomik Etkisi ............................................................................................................ 44

5.1.1. İşçi Açısından Etkileri ................................................................................................................... 44

5.1.2. İşveren Açısından Etkileri ............................................................................................................. 45

5.1.3. Ülke Ekonomisi Açısından Etkileri ............................................................................................... 49

6. İŞ KAZALARINDA DENETİM MEKANİZMASI ................................................................................... 54

6.1. İç Denetim ............................................................................................................................................ 55

6.2. Dış Denetim .......................................................................................................................................... 55

6.2.1. Özel Sektör Denetimi .................................................................................................................... 55

6.2.2. Kamu Denetimi ............................................................................................................................. 55

6.3. Yargısal Denetim .................................................................................................................................. 56

6.4. İş Kazası Sonrası Yapılan İşlemler ve Denetim Süreci ........................................................................ 56

6.4.1. İş Kazası İşlemleri ......................................................................................................................... 56

6.4.2. Sosyal Güvenlik Kurumunun İlgili Biriminin İş ve İşlemleri ....................................................... 58

6.5. Rehberlik ve Teftiş Başkanlığı İşlemleri .............................................................................................. 61

6.5.1. İş kazası denetim süreci ................................................................................................................. 61

II

7. İŞ KAZALARININ İNCELENMESİ, RAPORLANMASI VE BİLDİRİMİ ............................................. 64

7.1. Kaza İnceleme Nedenleri ..................................................................................................................... 65

7.1.1. Kaza Nedenini Ortaya Çıkarmak ................................................................................................... 66

7.1.2. Elde Edilen Verileri Benzer Kazaları Anlamak İçin Kaza / Neden Veri Tabanı Oluşturabilmek . 66

7.2. Kaza İnceleme Tekniği ......................................................................................................................... 66

7.3. Kaza İnceleme Aşamaları ..................................................................................................................... 66

7.3.1. Bilgi Toplama ve Olguları Belirleme ............................................................................................ 67

7.3.2. Kazaya Katkısı Olan Etmenleri Ayırma ........................................................................................ 67

7.3.3. Düzeltici Eylemler ......................................................................................................................... 67

7.4. İşverenin İş Kazalarını Bildirme Yükümlülüğü ................................................................................... 68

7.5. İş Kazası Sonrasında Yapılacak Resmi İşlemler .................................................................................. 69

8. İŞVEREN VE ÇALIŞANLARIN İŞ KAZALARINDAN DOĞAN SORUMLULUKLARI ..................... 74

8.1. İşçiyi Gözetme Borcu ........................................................................................................................... 75

8.2. İş Sağlığı ve Güvenliği Önlemlerini Alma Borcu ................................................................................ 75

8.3. İşverenin Hukuki Sorumluluğunun Sınırı ve Çerçevesi ....................................................................... 76

8.3.1. İşverenin Hukuki Sorumluluğunun Niteliği .................................................................................. 77

8.4. İlliyet Bağı Sorunu ............................................................................................................................... 80

9. İŞVEREN VE ÇALIŞANLARIN İŞ KAZALARINDAN DOĞAN SORUMLULUKLARI - II ............... 82

9.1. İşveren Yükümlülükleri ........................................................................................................................ 83

9.1.1. İspat Hukuku Bakımından İş Kazalarının İncelenmesi ................................................................. 83

9.1.2. İşverenin Cezai Sorumluluğu ........................................................................................................ 84

9.2. Sigortalı veya Hak Sahibine SGK Tarafından Yapılacak Yardımlar ................................................... 88

9.3. Açılabilecek Davalar ............................................................................................................................ 88

9.3.1. Tazminat Davaları ......................................................................................................................... 88

10. BÜYÜK ENDÜSTRİYEL KAZALAR .................................................................................................... 90

10.1. Büyük Endüstriyel Kaza Nedir? BEKRA Nedir? ............................................................................... 91

10.2. Türkiye’de Mevcut Durum: Büyük Endüstriyel Kaza Risklerinin Azaltılması (BEKRA) Mevzuatı 92

10.3. Bildirim Yapılması ............................................................................................................................. 94

10.4. Kapsamınızın Belirlenmesi ................................................................................................................ 96

10.5. İşletmeci Sorumluluğu ........................................................................................................................ 97

11. İŞ KAZALARININ ÖNLENMESİ VE ÇEVRESEL ÖNLEMLER ....................................................... 101

11.1. Kaza ve Yaralanma Önleme Aşamaları ............................................................................................ 102

11.2. Kaza Önlemede Olası Kısıtlılıklar .................................................................................................... 102

11.3. Kaza Önleme Faaliyetlerinin Tarihsel Gelişimi ............................................................................... 103

11.4. Kaza Önleme Faaliyetlerinin Gelişiminde İlk Etkilenimler ............................................................. 104

11.5. Kaza Önlemede Çevresel Unsurlar ................................................................................................... 105

11.5.1. Kaza Veri Tabanı ....................................................................................................................... 106

11.5.2. Eğitim ........................................................................................................................................ 107

11.5.3. Fiziksel ve Sosyal Çevrenin Modifiye Edilmesi ....................................................................... 107

11.5.4. Halk Sağlığı Uzmanlarının Rolü ............................................................................................... 108

III

11.5.5. Yasamanın Rolü ........................................................................................................................ 108

11.5.6. Kritik Önemdeki Meselelere Odaklanma .................................................................................. 108

11.5.7. Engeller...................................................................................................................................... 108

12. KAZA ÖNLEME VE GÜVENLİK PERFORMANSI ........................................................................... 110

12.1. Güvenlik Performansı ve Ölçütleri (İstatistikler) ............................................................................. 111

12.1.1. Kaza Sıklık Hızı/Oranı (Kaza Frekansı) .................................................................................... 111

12.1.2. Kaza Ağırlık Hızı/Oranı ............................................................................................................ 112

12.2. Kaza Maliyeti ................................................................................................................................... 117

13. MESLEK HASTALIKLARI TANIMI VE ÖNEMİ ............................................................................... 120

13.1. Meslek Hastalığının Tanımı ............................................................................................................. 121

13.2. Meslek Hastalığının Tespiti .............................................................................................................. 124

13.3. Meslek Hastalıklarının Ortaya Çıkmasında Etkili Olan Faktörler ................................................... 125

13.4. Meslek Hastalığının Bildirim Süreleri .............................................................................................. 127

13.5. Meslek Hastalıklarına Karşı Korunma ............................................................................................. 128

14. MESLEK HASTALIKLARININ TIBBİ VE YASAL TANI KOYMA SÜREÇLERİ & MESLEK

HASTALIKLARI ALT BAŞLIKLARI ........................................................................................................ 130

14.1. Toz Hastalıkları ................................................................................................................................ 133

14.2. Ağır Metal Maruziyetine Bağlı Hastalıklar ...................................................................................... 135

14.3. Solvent Maruziyetine Bağlı Meslek Hastalıkları .............................................................................. 138

14.4. Gazlar ............................................................................................................................................... 139

14.5. Gürültü .............................................................................................................................................. 141

14.6. Soğuk Çalışma Koşulları Nedeniyle Oluşan Meslek Hastalıkları .................................................... 141

14.7. Sıcak Çalışma Koşulları Nedeniyle Oluşan Meslek Hastalıkları ..................................................... 142

14.8. Ekranlı Araçlarla Çalışmada Görülebilen Meslek Hastalıkları ........................................................ 142

KAYNAKÇA ................................................................................................................................................ 143

1

1. İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ KAVRAMSAL ÇERÇEVESİ

2

1.1. İş Sağlığı ve Güvenliğinin Kavramsal Çerçevesi

İnsanoğlu, var olduğu günden bugüne kadar çalışmak zorunda kalmıştır. İnsanlar binlerce yıl

öncesinde olduğu gibi bugün de çalışma esnasında iş kazaları ile karşı karşıya kalmaktadırlar.

Geçmişte savaş sonucu görülen ölüm rakamları, günümüzde çalışma hayatında gerçekleşen iş

kazaları sonucunda görülebilmektedir. Gelinen noktada, çalışma esnasında hayatını kaybeden insan

sayısı, savaşarak hayatını kaybeden insan sayısından fazladır. İş kazası sonucu ölen insan sayısının

alkol ve uyuşturucu kullanımından ölen insan sayısını geçtiği görülmektedir. Savaş dönemlerinde

dünyada yaklaşık 650 bin insan hayatını kaybederken günümüzde iş kazası ve meslek hastalıkları

nedeniyle hayatını kaybeden insan sayısının 3 milyona ulaştığı bilinmektedir.1

İnsanların en temel haklarından birisi de sağlık hakkıdır. İnsanların hayatlarını yüksek refah

şartlarında yaşayabilmeleri, temel sağlık imkânlarının sosyal devlet tarafından gerçekleştirilmesine

bağlıdır. İnsanlar, hayatlarının büyük bölümünü çalışma ortamında geçirmektedir. Bu nedenle

çalışma ortamındaki tehlikeler ve çalışanların güvenliklerinin sağlanması sosyal devletin sağlık

güvencesi kapsamına girmektedir. Burada bir diğer paydaş olan işverenlerin rolleri ortaya

çıkmaktadır. Devlet ve işverenler, iş yerlerindeki sağlıksız ve güvensiz koşulları düzenleme ve

denetleme rolünü gerçekleştirdiği takdirde, bireylerin sağlık ve güven içerisinde çalışmalarını

sağlayacağı bir ortam doğacaktır. Bu kapsamda iş sağlığı ve güvenliği düzenlemeleri, bireylerin

çalışma hayatındaki sağlık ve güvenlik hakkını gözeten en önemli uygulamalardır.2

Geniş anlamda iş sağlığı; “tüm mesleklerde çalışanların bedensel, ruhsal, sosyal iyilik

durumlarını sürdürmek, çalışanların çalışma koşullarından kaynaklanan risklerden korunmasını

sağlamak, sağlıklarının bozulmasını önlemek, kendilerine uygun işlere yerleştirmek ve işin insana ve

insanın işe uyumunu sağlamak” olarak tanımlanmaktadır.3 İş güvenliği çalışmaları ise sağlık

gözetimini tamamlamak üzere çalışanların korunması, rahat ve güvenli ortamda çalışmalarının

sağlanmasını ve tehlikeli durumların yaşanmadan tespit edilip ortadan kaldırılmasını kapsamaktadır.4

İş sağlığı ve güvenliği, çalışanların işletmelerin işin yürütülmesi esnasında meydana

gelebilecek tehlikeleri ortadan kaldırmak, çalışma esnasında karşılaşılan çalışma koşullarını

iyileştirmek adına yapılan sistematik çalışma düzenidir. Geçmişte bu kapsamda yapılan çalışmalar,

“İşçi Sağlığı ve Güvenliği” başlığı altında incelenirken günümüzde “İş Sağlığı ve Güvenliği” başlığı

altında incelenmektedir. Bu durum, literatürde kimi bilim adamları tarafından, güvenlik ve sağlık

önceliğinin işçinin sağlığından çok, işin ve işyerinin güvenlik ve sağlığına önem verildiği yönünde

eleştiriler almaktadır.5

Diğer bir bakış açısına göre de iş sağlığı ve güvenliği (İSG) olarak tanımın daha geniş ele

alınması gerekmektedir. Bu kavramsal yaklaşımın iş yerinin içerisinde ve dışarısında işçiyi

etkileyebilecek tüm tehlikeleri içerisine alabilecek geniş güvenlik önlemleri sunan, aynı zamanda

işçi sağlığını ve güvenliğini de gözeten geniş bir sağlık ve güvenlik anlayışı getireceğini

savunmaktadır.6

1 Tunç Demirbilek, İş Güvenliği Kültürü, Legal Yayıncılık, 1. Baskı, No: 59, İstanbul, 2005, s. 12. 2 Sarper Süzek, İş Güvenliği Hukuku, Savaş Yayınları, Ankara, 1985, ss. 18-20. 3 Nüvit Gerek, İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği, Anadolu Üniv. Yayını, No: 967, Eskişehir, 2004, s. 3. 4Zeyyat Sabuncuoğlu, İnsan Kaynakları Yönetimi (Uygulamalı), 2. Baskı, Bursa, Akademi Yayınları, 2005, s. 311 5 Oğuz Topak, “İşçiden İş Kavramına Geçiş ve Değişikliğin Gizli İdeolojisi”, Mesleki Sağlık ve Güvenlik Dergisi, Türk

Tabipler Birliği Yayını, Nisan-Mayıs-Haziran 2004, s. 7; Hatice Çoban, “İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları: ESTAŞ ve

TÜDEMSAŞ’ta Bir Araştırma”, C.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yükseklisans Tezi, Sivas, 2006, s. 2. 6Şenay Gökbayrak, “Küreselleşme ve İş Sağlığı-Güvenliği”, TES-İŞ Dergisi, İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Özel Sayısı,

Aralık 2003, s. 46.

3

Meydana gelen kavramsal tartışmayı ortadan kaldırabilmek adına 1950 yılında Uluslararası

Çalışma Örgütü (ILO) ile Dünya Sağlık Örgütü (WHO) karma bir komisyon kurarak işçi sağlığı ve

güvenliğinin de amaç ve hedeflerini içerisine alan bir tanım literatüre kazandırmışlardır. ILO, yaptığı

bu tanımı 112 sayılı Tavsiye Kararı ile tüm üye ülkelere duyurmuştur. Bu tanım ile birlikte; iş sağlığı

ve güvenliğinin amaçları arasında, çalışmanın olumsuz koşullarının en asgari düzeye çekilmesi, her

işçinin fiziksel ve ruhsal yeteneklerine uygun işlerde çalıştırılması, bireylerin sağlık ve güvenlik

kapasitelerinin üst düzeylere çekilmesi ve en önemlisi yapılan iş ile işçi arasında optimum uyum

sağlanmasına özen gösterilerek işgücünün gereksiz yorgunluktan dolayı karşılaşabileceği

tehlikelerin ortadan kaldırılmasının amaçlandığı ve kapsam içerisine alındığı duyurulmuştur.7

Günümüzde iş sağlığı ve güvenliğinin kavramsal çerçevesi; işin icra edilmesinden

kaynaklanan tehlikelerin giderilmesi veya mevcut tehlikelerin önceden yapılacak çalışmalar ile tespit

edilerek risklerin tespit edilip önlemlerinin alınması olarak genişlemektedir. İSG içerisinde işin icra

edilmesi hususu oldukça geniş bir konudur. Çok farklı dinamikleri içerisinde barındırmaktadır.

Bunun içerisine; işçi, makine ve işyerinden kaynaklanan birçok değişken girmektedir. Bu anlamda

İSG hizmetleri, işin tüm süreçlerini etkileyen çok kapsamlı bir konudur.8 Bu anlamda işin sağlığını

ve güvenliğini etkileyen birçok faktör iş yerinde kaza riski oluşturabilmektedir. Bu nedenle birçok

bilim dalının İSG kapsamında farklı araştırmalar ile iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerini arttırabilmek

adına çalışmalar yapması gerekmektedir.

Literatürün geneli iş sağlığı ve güvenliği konularına yaklaşımı üç ana başlık altında

toplamaktadır:

Çalışanlara yönelik işçi güvenliği

Çalışma ortamına yönelik iş yeri güvenliği

Üretim teknolojisine yönelik üretim güvenliği

Başlıklardan görüldüğü üzere, iş sağlığı ve güvenliğine bakış açısı ikiye ayrılmıştır.

Bunlardan birincisi işin güveliğinin arttırılması diğeri ise çalışan güvenliğinin arttırılmasıdır. Gelişen

teknoloji beraberinde günümüzün çalışma hayatında da ciddi eğilim farklılıkları ortaya

çıkarmaktadır. Bu durum, aynı zamanda yeni çalışma şekillerini beraberinde getirmektedir. Üretim

yapısının değişmesi de yeni yönetim tekniklerinin ortaya çıkmasına ve çalışan kavramının

değişmesine yol açmaktadır. Bu durum, nihai noktada ülkeleri İSG politikalarını güncellemeye

mecbur bırakmaktadır. Aynı zamanda, işletme içerisinde yer alan her unsurun tehlikelerden ve

risklerden uzak olmasını sağlayacak düzenlemeler getirilmesini mecbur kılmaktadır.9

Gelişen çalışma standartlarının beraberinde sağlıklı ve güvenlikli çalışma ortamları ortaya

çıkaracağı görüşü hâkimdir. Bu durum, işçilerin refah ve huzurunu geliştirecek, moral

motivasyonunu arttırarak üretimin ve yönetiminde de kalitesini arttıracaktır. İş sağlığı ve güvenliği

hizmetleri, işletmelerde sadece kazayı önlemek için uygulanmamaktadır. İSG hizmetlerinin ana

amacı; çalışan bireylerin bedensel ve ruhsal olarak daha refah ortamı içerisinde çalışmalarını

sağlayacak tedbirlerin alınmasını sağlamaktır. 10

7 Gürhan Fişek, Çalışma Yaşamında Sağlık ve Güvenlik, Fişek Enstitüsü Çalışan Çocuklar Bilim ve Eylem Merkezi

Vakfı Yayınları, Ankara, 2014, s. 12. 8 Gülşen Işık, “İş Sağlığı ve İş Güvenliği-Gelinen Sürece TMMOB ve Odalar Açısından Bakış”, İş Sağlığı ve Güvenliği

Bildiriler Kitabı, İMO Yayını, Ekim 2007, ss. 275-276. 9 Joshua Benjamin Jeyaretnam and K. S. Chia , Occupational Health in National Development, World Scientific

Publishing, London, 1994, s. 5. 10 Rüstem Keleş, “İş Sağlığı ve Güvenliği Kavramı ve Kavramla İlgili Yeni Perspektifler”, İş Sağlığı ve Güvenliği

Dergisi, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Yayını, Yıl: 4, Sayı: 22, Kasım-Aralık 2004, s. 17.

4

İş sağlığı ve güvenliğinin kavramsal gelişim sürecine göz atıldığında, uygulamanın temel

amacının sadece çalışan sağlığının gözetmek olmadığı görülmektedir. Gelişen süreçte önce işin

güvenliği, sonrasında iş yerinin güvenliği, sonrasında çalışanın sağlık ve güvenlik ihtiyaçlarının

işverenler ve devlet tarafından korunması ve gözetilmesi gerçeği ortaya çıkmıştır. İSG tedbirlerinin

alınması beraberinde toplumun genelinde bir refah artışı yaratacaktır. Bu durum devlet açısından da

iş kazası-meslek hastalıkları gibi gayrisafi millî hasıla içerisinde ciddi yekûn oluşturan bir kalemin

azalmasını, işveren açısından işgücü ve sosyal güvenlik maliyetlerinin azalmasını son olarak da

işgücü açısından ise sağlık ve güven içerisinde çalışan bireyler ortaya çıkararak verimliliği artan

bireylerin ücretlerinde artışlar yaşanmasını sağlayacaktır.

1.2. İş sağlığı ve Güvenliğinin Stratejik Çevresi

İş sağlığı ve güvenliği hizmetleri; işçi, işveren ve devlet açısından birçok farklı dinamiği

içerisinde bulundurmaktadır. Tarihsel süreçte yaşanan ekonomik, sosyal ve teknolojik değişkenler,

çalışma hayatına yeni tehlikeleri sokmaktadır. Bu değişkenler, şüphesiz üretim unsurlarının işleyişini

kolaylaştırmakta diğer taraftan da çalışma hayatına yeni dinamikler kazandırmaktadır. Bu

değişkenleri etkileyen unsurların başında küreselleşme süreci gelmektedir. Küreselleşme, temelinde

gücünü teknolojik gelişmelerden almaktadır. Bu süreç, en fazla çalışma hayatı dinamiklerini

değişkenliğe uğratmaktadır. Bunun nedenleri arasında bireylerin ihtiyaçlarının değişmesi, çalışma

hayatına bakış açılarının değişmesi, sendikaya tutumlarının değişmesi ve teknolojik işlerin artması

gibi unsurlar gelmektedir.11

Değişen çalışma yöntemleri ve insanların ihtiyaçlarında yaşanan değişikliklerin çalışma

hayatına yansıması çalışma unsurunun çehresini değiştirmektedir. Esnek çalışma sistemlerinin

gelişmesi, çalışma ortamına bağlılığın azalması ve sendikalı işçilerin azalması; işletmeleri

çalışanların sağlık ve güvenliklerine yönelik önlem almak yerine işin güvenliğine yönelik yatırımlara

doğru itmektedir. Ülke yönetimlerinin rolü burada devreye girmektedir. Devlet, çalışanların sağlık

ve güvenliklerine önem verilmesini sağlamak amacıyla yasal koruma mekanizmalarını

güçlendirmelidir. İş sağlığı ve güvenliği, bütün sosyal paydaşlar açısından ekonomik, sosyal ve

teknik açından birçok maliyeti içerisinde barındırmaktadır. Bu başlık altında iş sağlığı ve

güvenliğinin tüm boyutları bütün paydaşları açısından değerlendirilecektir.

Küreselleşmenin tanımlanmasında henüz tam bir fikir birliği görülmemektedir. Bazı yazarlar

tanımlamalarında küreselleşmenin ekonomik boyutuna önem vererek tanımlama yaparken bazı

yazarlar da siyasi ve kültürel boyutu ile tanımlamaya çalışmaktadır. Ritzer12 küreselleşmeyi

insanların, malların ve bilginin giderek artması ile bu faktörlerin karşı karşıya gelmesi neticesinde

ortaya çıkan yapıları içeren bir süreç olarak tanımlamaktadır. Aktan ve Şen13 ise küreselleşmeyi,

emek ve sermaye hareketinin artması beraberinde uluslararası ticaret kanallarının çoğalması ile

ülkeler arasındaki kutuplaşmayı sona erdirmesi, beraberinde teknolojinin de hızlı gelişmesi ile

ülkelerin sosyal, siyasal ve ekonomik olarak birbirine yakınlaşmaları olarak tanımlamaktadır.

Küreselleşmenin ekonomi sahasına etkisi, finansal ve üretim faktörleri üzerinden

gerçekleşmektedir. Üretim sürecinin küreselleşmesi esnasında, sınır-ötesi sermaye yatırımları, sınır-

ötesi iştirakler, fason imalat anlaşmaları şeklinde gerçekleştiği görülmektedir. Bu yönelmeyi

tetikleyen unsurların başında işgücü maliyetleri ve diğer dışsal maliyetler önemli rol oynamaktadır.

11 Dietrich Manzey and Juliane Marold, “Occupational Accidents And Safety: The Challenge Of Globalization”,

Editorial Safety Science, Vol:47, 2009, s. 725 12 George Ritzer, Küresel Dünya, Melih Pekdemir (çev.), 1.Basım, İstanbul: Ayrıntı Yayınları,2011,s. 20. 13 Coşkun Can Aktan ve Hüseyin Şen, “Globalleşme’, Ekonomik Kriz ve Türkiye”, Tosyöv Yayınları, Ankara, 1999,

s. 18.

5

Maliyeti düşük ülkelerde yapılan üretimin birçok safhası üreticiye piyasalarda karşılaştırmalı

üstünlük imkânı vermektedir. Bu kapsamda çok uluslu şirketler, verimliliği ön plana alarak rekabet

koşullarını lehlerine çevirmeye çalışmaktadırlar.14 Gelişmiş ülkelere nazaran gelişmekte olan

ülkelerde işçilik maliyetlerinin düşüklüğü ve diğer yasal prosedürlerin katı şekilde uygulanmıyor

olması çok uluslu şirketler açısından fırsat yaratmaktadır. Çok uluslu şirketler, maliyetlerini

indirmek, iş yeri koşullarında ve istihdam olanaklarında daha rahat hareket etmek amacıyla üretim

merkezlerini bu tarz gelişmekte olan ülkelere kaydırmaktadır.15

Günümüzde çalışma ilişkilerini belirleyen faktörlerin tamamına yakını 1980’li yılların

ortalarından itibaren küreselleşme sürecinin etkisiyle pek çok değişikliğe uğramıştır. Özellikle 1980

öncesinde dönemde görülen Fordist üretim sürecinin değişkenliğe uğramasıyla beraber güçlü

sendikalaşma güdüsü yerini daha bireysel iş ilişkilerinin yürütüldüğü çalışma ilişkileri sistemine

bırakmaya başlamıştır. Bununla birlikte 1974 ve 1979 krizlerinin etkisi bütün dünyada görülmüştür.

Bunun sonucunda, 1980’li yılların ortalarına doğru dünyada işsizlik ciddi artışlar göstermiş;

sonucunda birçok ülkede sosyal güvenlik sistemleri revizyona uğramak zorunda kalmıştır. Sendikal

örgütlenmenin de gerilemesi ile bu dönemde işverenlerin eli iyice güçlenmiştir.16

Küreselleşmenin beraberinde getirdiği çok uluslu şirketlerin yaptıkları yatırımlar da ülke

yönetimleri açısından istihdam olanağı ve yatırım olarak kabul edilmekte, diğer taraftan ise ülkelerin

öz sermayedarlarını da negatif etkilemektedir. Bu dönemde, işletmeler tam süreli istihdam ettiği

işçilerini çıkarmak zorunda kalmış ve taşeron işçiler veya geçici işçiler ile maliyetlerini azaltma

yoluna gitmiştir. Çok uluslu şirketlerde gelişen esnek iş piyasası modeli istihdam olanakları

yaratırken, çoğunlukla taşeron işçiler ve geçici işçileri kullanmıştır. Bu durum, beraberinde iş

piyasalarında heterojenleşme yaratmıştır. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde çalışma dinamiklerinin

denetiminin yüksek seviyelerde olmamasından dolayı işletmelerin geneli sağlık ve güvenlik

standartlarını yerine getirmemişlerdir.17

Bu geçiş döneminde hizmetler sektöründe yaşanan inovasyon ve buna bağlı olarak

enformasyon bilgilerinin elde edilmesi bankacılık, reklam ve tasarım gibi sektörlerin gelişmesine

neden olmuştur. Teknolojik gelişmeler ışığında ağır sanayinin küresel ekonomi içerisindeki payında

düşüş başlamış, hizmetler sektöründe bilgiye dayalı üretim alanları türemiştir. Bu durum

beraberinde, işgören profilini de değiştirmiştir. Bu çalışma sisteminin gündeme gelmesi sonucunda

eğitimli çalışan profiline ihtiyaç duyulmaya başlanmıştır. Bu ihtiyaç, bireyler tarafından karşılık

bulmuş; eğitim düzeyi yüksek, teknolojik gelişmeleri takip eden, kişisel gelişime açık olan, ekip

çalışmasına yatkın ve inisiyatif alan çalışan profili artmaya başlamıştır.18

Hizmetler sektörünün ekonomi içerisindeki yükselen payı, artan istihdam imkânları, eğitim

düzeyi yükselen işgören profili beraberinde bireylerin sendikaya karşı eğilimlerinin azalmasını da

tetiklemiştir. Bu dönemde sendikaların yerini almaya aday olarak insan kaynakları yönetimi anlayışı

gelişmiştir. Bu yönetim metodu da işletmelerde var olan personel yönetimi anlayışının yerini

14 A.e., s. 17. 15 Erinç Yeldan, Küreselleşme Sürecinde Türkiye Ekonomisi: Bölüşüm, Birikim ve Büyüme, 10.Basım, İstanbul:

İletişim Yayınları, 2004, s. 13. 16 Michael Baram, “Globalization And Workplace Hazards in Developing Nations”, Safety Science, Vol: 47, 2009, s.

760 17Jorma Rantanen, Grand Challenges for Occupational Health from Globalization, Journal of Occupational Safety and

Health, Vol: 18, 2010, s. 169. 18 Rene Loewenson, “Globalization And Occupational Health: A Perspective From Southern Africa”, Bulletin of the

World Health Organization, Vol:9, No:79, 2001, s. 865

6

almıştır. İnsan kaynakları yönetimi anlayışı; çalışanları duygusal ve sosyal yönden tatmin ettiği için

sendikalara olan ihtiyacı azaltmaya başlamıştır.19

İstihdam şekillerinde artan çeşitlilik, iş sağlığı ve güvenliği boyutunda da yeniliklerin

yaşanmasına neden olmaktadır. Esnek çalışma metotları ile ortaya çıkan yeni çalışma yöntemlerinin

her biri mevcut iş kanunlarında koruma altına alınmıyor ise de yeni yasal düzenlemeler ile bu yeni

çalışma metotları İSG kapsamı içerisine dâhil edilmektedir.

1.2.1. Teknolojik İşlerin Artması

Dünyada 1970’lerin ortasında ve sonunda yaşanan ekonomik krizler sonrasında, sanayileşmiş

ülkelerde görülen talep hacmindeki daralma kitle üretim modelini sarsıntıya uğratmıştır. Yaşanan

teknolojik yeniliklerin ürün çeşitliliğinde büyük artışlara neden olmasına rağmen genel tüketim

talebinde bir daralma yaşanmıştır. Teknolojik gelişmeler, üretim metotlarının da sorgulanmasına

neden olmuştur. Bu dönemde insan ihtiyaçlarının çeşitlenmesi üretim hızına cevap veremeyen

Fordist üretimden çıkılmasına yol açmış, yeni bir seçenek olarak da post-Fordist üretim modeline

doğru geçiş yapılmaya başlanmıştır.20

Teknolojik gelişmeler ışığında başta hizmetler sektörü yeni istihdam kapıları ortaya

çıkarmaya başlamış; bunların başında bilgi teknolojilerinin kullanıldığı tüm iş kolları gösterilmiştir.

Bu dönemde sanayi sektörünün ekonomi içerisindeki payı azalmış, hizmetler sektörünün payı

artmıştır. Hizmetler sektöründe, bilgi teknolojilerinin yoğunlukla kullanıldığı bir çalışma sistematiği

yer almaktadır. Bu durum, hizmetler sektörünü gelişen teknolojiye en hızlı adapte olan sektör hâline

getirmektedir. Teknoloji, ağırlıkla hizmetler sektörünün istihdam yaratma kapasitesini arttırıcı yönde

gelişmekte; sonucunda, her geçen saniye yeni iş imkânlarını çalışanlara fırsat olarak sunmaktadır.21

Sanayi sektöründeki duruma kısaca değinmek gerekir ise teknolojik gelişmeler sanayi

sektöründe makineleşen üretim merkezlerinin sayısını arttırmaktadır. Bu durum, işverenler açısından

işgücü maliyetlerinden kurtulmak ve daha seri üretim yapabilme yolunu açmaktadır. Sanayi

sektöründe gelişen teknoloji sonrası oluşan düzene otomasyonel üretim denmektedir. Üretim yapan

firmaların tümü günümüzde yeni ve teknolojik makinaları üretimlerine kazandırmayı uygun

görmektedir. Bu durum da işgörenler açısından fırsat ve tehditleri beraberinde getirmekte; bunun

sonucunda işverenler, otomasyonel üretim süreçlerine ayak uydurabilecek eğitim düzeyi yüksek ve

öğrenme algısı açık çalışanları istihdam etmeyi tercih etmektedir. Diğer bir ifade ile sanayi

sektöründe de yaşanan teknolojik gelişmeler uzmanlaşma kavramını teknolojikleştirmektedir.

Makinaları kullanabilen ve otomasyonel süreçleri yöneten işgücü, ortaya çıkan iş fırsatlarından daha

fazla yararlanacaktır.22

Tarım sektöründe de durum farklı değildir. Günümüzde gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin

tamamına yakınında tarım işçiliği ile ürün toplanması, yerini büyük makineler ile ürünlerin hasat

edilmesine bırakmıştır. Bu durumda tarım sektörü içerisinde yer alan işlerin de artık vasıf düzeyi

düşük ücretsiz aile işçileri tarafından yapılması yerine, tarım makineleri hakkında bilgi sahibi ve

tarım makinelerini kullanabilen vasıflı tarım işçileri tarafından yapılması yönünde bir dönüşüm

19 Sabuncuoğlu, a.g.e., s. 66. 20 Fatma Kocabaş, “Endüstri İlişkilerinde Dönüşüm”, (Çevrimiçi)

http://birimler.dpu.edu.tr/app/views/panel/ckfinder/userfiles/17/files/DERG_/11/33-53.pdf, (11.02.2014) 21 Veysel, Bozkurt ,“Bilgi Toplumunun Getirdikleri ve Türkiye”, (Çevrimiçi)

http://www.isguc.org/arc_view.php?ex=141 , (01. 07. 2004) 22 Tijen Erdut, "Yeni Teknolojilerin İş İlişkilerinin Yapısı Üzerindeki Etkisi", Çimento İşveren; Cilt: 11, Sayı:5, Eylül

1997, s. 21

7

yaşanmaktadır. Teknolojik işlerin çalışma hayatında kendisine daha sık yer bulması, düşük vasıf

gerektiren işlere işgücü piyasasında ihtiyaç duyulmasını azaltacaktır.23

Teknolojik işlerin artması hususunda gelinen noktada hizmetler sektörü, bu anlamda en fazla

yeni iş fırsatları ortaya çıkaran sektör görülmektedir. Bilgi teknolojilerinin varlığı ve gelişimi,

hizmetler sektöründe her geçen gün yeni bir iş fırsatı ortaya çıkarabilmektedir.24 Bu duruma bir örnek

verecek olursak şirketler tarafından sosyal medya kullanımının mazisi çok eski değildir. İşletmeler,

işe alacakları kişileri, mülakata çağırmadan önce sosyal medyada kişilik yapılarını daha iyi tahlil

edebilme adına araştırma yapmak istemektedirler. Bu ihtiyaç günümüzde iş fırsatına dönüşmektedir.

Son üç yıl içerisinde özellikle kurumsal işletmeler “Sosyal Medya Uzmanı” adlı pozisyona elaman

istihdamı gerçekleştirmektedirler. Bu konuyla ilgili bir eğitim bu zamana kadar herhangi bir

yükseköğretim kuruluşunda yer almamaktaydı. Bu ihtiyacı karşılamak üzere de son üç yıl içerisinde

birçok üniversite “sosyal medya” bölümlerini faaliyete geçirmişlerdir. Yeni teknolojilerin bu örnekte

olduğu üzere özellikle bilgi teknolojilerinin kullanıldığı hizmetler sektöründe gelecekte birçok iş

fırsatı yaratacağı öngörülebilmektedir.25

Yeni teknolojilerin ortaya çıkardığı iş fırsatları beraberinde mesleki birtakım riskleri de

getirmektedir. Sanayi sektöründe kullanılan yeni üretim metotlarının iş kazası ve meslek

hastalıklarını azaltması beklenirken, özellikle gelişmekte olan ülkelerde durum beklendiği gibi ortaya

çıkmamaktadır.26 Avrupa Birliği üye ülkelerin 1998-2011 yılları arasındaki iş kazası sayılarına

bakıldığında, Fransa’da %2,74 oranında artış görülür iken Almanya’da bu oran %1 oranında artış

göstermiş, İtalya’da %2 oranında artış gösterirken son olarak İspanya’da %2,5 oranında yaralanmalı

iş kazalarında artış görülmektedir.27 Bu doğrultuda, teknolojinin gelişmiş ülke veya gelişmekte olan

ülke ayırt etmeden çalışma verimliliğini arttırsa da iş güvenliği açısından çalışanlara bir kolaylık

sağladığını söylemek doğru değildir.

1.2.2. Sendikaların Gücündeki Azalma (Örgütlü İşçi Sayısında Azalma)

Günümüzde çalışma hayatının dinamiklerini oluşturan birçok faktör 1980’li yıllardan itibaren

değişikliğe uğramaya başlamıştır. 1980 öncesinde ağırlıkla imalat endüstrisi üzerinde daha yoğun

olan istihdam olanakları, içerisinde güvenli kamu sektörünü ve istikrarlı işgücü piyasalarını

barındırmaktaydı. 1974 - 1979 yıllarında yaşanan iki petrol krizine kadar da bu yoğunlaşma zirve

noktasına gelmişti. Bu süre zarfında tüm dünyada sendikalaşma oranları tarihin en yüksek oranları

olarak belirtilmektedir. Fakat krizler, tüm dünyada ülke ekonomilerine ciddi zararlar vermiştir.

İşsizlik oranları yükselmiştir. Ülkeler, sosyal koruma sistemlerini revize etmek zorunda kalmıştır.

Bu buhran içerisinde işsiz kalan bireylerin sendikalaşma eğilimleri zarar görmüştür. Beraberinde çok

uluslu şirketlerin özellikle gelişmekte olan ülkelere yaptıkları yatırımların da etkisiyle, özel sektörün

kontrolüne geçen dünya piyasalarında sendikaların önemi giderek azalma trendine girmiştir.28

23 Aysen Tokol, “Yeni Teknolojiler ve Değişen Endüstri İlişkileri”, Endüstri İlişkileri ve İnsan Kaynakları Dergisi;

Cilt: 2; Sayı: 1; 2002, (Çevrimiçi) http://www.isgucdergi.org/?p=article&id=80&cilt=2&sayi=1&yil=2000,

(12.02.2014) 24 Yusuf Balcı, "Bilgi Teknolojisi ve İstihdam," Çerçeve Dergisi, Cilt 4, No. 15, Ağustos-Ekim 1995, ss. 3-26. 25 Hasan Ekinci, “Bilgi Teknolojilerinin Rekabet Açısından Önemi ve Değişim Yönetimindeki Etkilerine İlişkin

Yöneticilerin Algılarını Ölçmeye Yönelik Bir Araştırma”, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,

Cilt:11, Sayı:1, 2006, s. 65 26 Şiir Yılmaz, “Teknoloji Seçimi ve İstihdam”, Ekonomik Yaklaşım, Cilt:4, Sayı:10, 1993, s. 21 27 (Çevrimiçi) http://www.hse.gov.uk/statistics/european/, (13.04.2014) 28 Fatih Yılmaz, “Küreselleşme Sürecinde Gelişmekte Olan Ülkelerde ve Türkiye’de İş Sağlığı Ve Güvenliği”,

Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi, Cilt:6, Sayı:1, 2009, s. 51-52

8

Ülke yönetimleri, içerisinde bulundukları krizden çıkabilmek adına çok uluslu şirket

yatırımlarını kaynak olarak görmüşlerdir. İşletmeler, yatırım yaptıkları gelişmekte olan ülkelerden

sübvansiyon, işgücü piyasalarının katı kurallarının esnetilmesi ve piyasada var olan istihdam

biçimlerinin esnekleştirilmesi gibi taleplerde bulunmuşlardır. Ekonomik kalkınmanın sağlanabilmesi

adına birçok ülke bu şartları kabul etmek zorunda kalmış; bu durum, teknolojik yeniliklerin

oluşturduğu yeni işgücü piyasası şartları ile birleştiğinde sendikalaşmayı negatif yönde etkileyecek

büyük bir darbe olduğu görülmüştür.29

Dünya genelinde 1980’li yıllarda başlayan üretim sürecinde yaşanan teknolojik gelişmeler,

beraberinde tüm dünyada sektörlerin ekonomi payları içerisindeki bölüşümünün değişmesi (sanayi

sektöründen hizmetler sektörüne geçiş) sonucunu ortaya çıkarmıştır. Bu durum, çalışma hayatının

temel unsuru işçi tutumlarını da değiştirmeye başlamıştır. İşgücünün Fordist üretim modelindeki

üretim hattından çıkmaya başlaması ve otomasyonel süreçler ile gelişen çalışma sistematiği

içerisinde birbirinden kopmaya başlaması; dayanışma duygusunu azaltmaya başlamıştır. Buna ek

olarak da, yeni yönetim tekniklerinin başında gelen insan kaynakları yönetimi metodu sendikaların

çalışanlar üzerindeki etkisini elimine etmesi, sendikadan uzaklaşılmaya başlanmasındaki temel

nedenler arasında görülmüştür.30

Yeni teknolojilerin kullanım sıklığının artması hem sendikalaşabilir işgücü sayısını

azaltmakta hem de çalışanların sendikalaşma eğilimlerini negatif yönde etkilemektedir. Bu dönüşüm

gerçekleşir iken imalat sektöründe istihdam miktarı azalmakta; ulaşım, iletişim, turizm gibi hizmet

sektörlerinde artış göstermektedir. Belçika’da 1995-1999 döneminde sanayi sektöründe istihdam

oranı %22,7 azalırken sağlık hizmetlerinde istihdam %22, ulaşım ve iletişim sektöründe ise %8,2

artış göstermiştir.31Toplu iş ilişkilerinin daha çok gelişmesine imkân sağlayan endüstri sektörünün

istihdamdaki payının azalması da sendikacılığı zayıflatmaktadır.

Bu dönemde hizmetler sektörünün istihdam yaratma kapasitesi yüksek olması nedeniyle,

genç nüfusun geneli ve imalat sanayinde çalışamayan kadın işgücü çalışma hayatına girme eğilimi

göstermiştir. Hizmetler sektöründe eleman ihtiyacının genelinin vasıflı işgücü olduğu bilinmektedir.

Bu dönemde genç nüfusun kendisini geliştirme isteği ile eğitim düzeyinin artması ve beyaz yaka

işlerde daha fazla istihdam edilme arzusu neticesinde sendikaların gücü azalmaya başlamıştır. Diğer

taraftan da geleceğe yönelik potansiyel üye sayısında da azalma beklentisi içerisine girilmiştir.32

Örgütlü işçi sayısını azaltan bir diğer etken, kadınların çalışma hayatına daha sık girmesidir.

Fordist üretim sistemi içerisinde çoğunlukla kol gücü ile işleyen üretim hanelerde pek çalışma imkânı

bulamayan kadın işgücü, sektörel dönüşüm yaşanması ve hizmetler sektöründeki meslek tanımlarının

kendisine uygunluğunu gördüğü andan itibaren çalışma hayatında kendisine daha çok yer edinmeye

başlamıştır. Hizmetler sektörünün genel istihdam içerisindeki payının artması ve yeni istihdam

alanları yaratması da bu durumun gelişmesinde en önemli etkendir. Kadınların daha çok çalışma

hayatında bireysel rolleri dikkate alındığında; çalışan kadın sayısının artması beraberinde sendikalar

29 Paul Blyton, vd., “Globalization and Trade Union Strategy: İndustrial Restructuring and Human Resource Management

in The İnternational Civil Aviation İndustry”, Int. J. of Human Resource Management, Vol:12, Issue: 3, May 2001, s.

465 30 Özlem Işığıçok, Küreselleşme, Değişen Endüstri İlişkileri ve Sosyal Diyalogun Artan Önemi, Küreselleşmenin

İnsani Yüzü, Editör: Veysel Bozkurt, Alfa Basım yayın, İstanbul, 2000, s. 212. 31 European Commission, European Employment Observatory, Spring-2001, s. 48. 32 Martin Upchurch and Andy Danford, “Industrial Restructuring,‘Globalisation’, and The Trade Union Response: A

Study Of MSF in The South West Of England”, New Technology, Work and Employment, Vol:16, İssue: 2, s.108

9

açısından zayıflama dönemini hızlandıran ve örgütlü işçi sayısındaki azalmaya neden olan en önemli

unsurların başında görülmektedir.33

Sendikalaşma eğilimi gösteren işgücünün azalması ve sendikaların güç kaybetmesi

işletmelerin üzerindeki işgücü baskısını azaltmaktadır. Sendikalar, çalışma ortamının iyileştirilmesi

için işverenler üzerinde devamlı bir tehdit unsuru olarak görülmektedir. Çalışanlar tehlikeli

durumları işverene bildirdiklerinde, bu durumun giderilmesi haftaları hatta ayları bulurken; sendika

unsuru ile durum daha güçlü bir şekilde ifade edildiğinde, tehlikeli durumun ortadan kaldırılması

daha ivedi şekilde gerçekleşmektedir. Aynı zamanda sendikalar, bu tehlikeleri toplu pazarlık

sürecinde dile getirerek bazı olası tehlikeleri ortadan kaldırmakta, bireylere daha güvenli ortam

sunulması için de zemin hazırlamaktadır.

1.2.3. Esnek Çalışma ve Getirdikleri

Geleneksel çalışma biçimlerini tanımlamak için kullanılan esnek üretim sürecinin bir sonucu

olarak karşımıza çıkan a-tipik istihdam biçimleri; part-time çalışma, geçici süreli çalışma, taşeron

çalışma, evde parça başına çalışma gibi, bu tip çalışma metotları iş sağlığı ve güvenliği bakımından

ciddi sınırlılıklar ve riskleri beraberinde getirmektedir. Esnekleşme stratejileri, uluslararası

piyasalarda rekabet avantajı yaratabilmek ve toplam maliyet içerisinde büyük yekûn teşkil eden

işgücü maliyetlerini azaltmak amacıyla kullanılmaktadır. Diğer taraftan da çalışanların sağlık ve

güvenlik ihtiyaçlarının karşılanamaması noktasında da esnekleşme stratejileri büyük bir sorunu

beraberinde getirmektedir.34

OECD ülkelerinin de içerisinde bulunduğu 21 ülkede 1973-1995 yılları arasında yarı süreli

çalışan bireylerin oranının %8,2’den %16,7’ye yükseldiği görülmektedir. 1989 yılı rakamları baz

alındığında ise yarı süreli çalışan işçilerin payı İsveç’te % 24, İngiltere’de % 22, Japonya ve ABD’de

%18, Kanada’da %15 olarak görülmektedir. 2014 yılına gelindiğinde yarı süreli çalışma İngiltere’de

yükselerek toplam istihdamın % 25,5’ini kapsadığı görülmektedir.35

Esnek çalışma biçimleri sadece işverene avantaj sağlamamakta; işçilere de çalışma şartlarını

bizzat belirleyebilme imkânı sunmaktadır. Esneklik bireylere, kişisel ihtiyaçlarını ve isteklerini daha

kolay yerine getirebilecekleri boş zaman imkânı yaratmaktadır. Bu sayede işgücü devri hızlı olan

yerlerde dahi, işe uyum sorununun çok az yaşandığı görülebilmektedir. İşçilerin işveren ile çalışma

süreleri ve kısa çalışma haftası hususunda pazarlık yapabilme fırsatı, işçiler açısından esnekliği cazip

kılan en önemli hususların başında gelmektedir. Esnek çalışma biçimlerinden olan part-time çalışma

tipi; başta öğrenciler olmak üzere, aile sorumluluğu üstlenmiş olan kadınlar, yaşlılar, emekliler,

özürlüler gibi belli kategoride olan işçilere özel hayatlarını kendi iradelerine göre kurgulama imkânı

sağladığından tercih edilmektedir. Gelişen teknolojik gelişmeler ve iş fırsatları göz önüne alındığında

esnek çalışma biçimleri içerisinde yer alan iş fırsatları, günümüzde sadece imalat sanayinde

görülmemektedir. Birçok eğitim ve vasıf düzeyi yüksek beyaz yakalı çalışan işgücü açısından da

33 Birgül Şimşek, “İşgücü Piyasalarının Küreselleşmesi Ve Küresel İşgücü Piyasasında Ulusal İşgücü Piyasalarının Yeri”,

İş-Güç Endüstri İlişkileri ve İnsan Kaynakları Dergisi, Cilt: 2 Sayı: 1, 2000, (Çevrimiçi)

http://www.isgucdergi.org/?p=article&id=85&cilt=2&sayi=1&yil=2000, (12.12.2013) 34 Anneke Gaudswaard, New Forms of Contracrual Relationship and Implications for Occupational Safety and Health at

Work, Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg, 2002, s. 18. 35 Aleck S. Ostry And Jerry M. Spiegel, “Küreselleşmenin Hizmet Sektörü ve Sağlık Sektörü İşgücüne Etkileri”,

International Journal of Occupational and Environmental Health, Vol:10, 2004, p. 370.; Çev. Nilay Etiler, ‘Emek

Piyasası ve İstihdamın Güvensizliği’, Mesleki Sağlık ve Güvenlik Dergisi, Ocak-Şubat-Mart 2005, Ankara, s. 9.

10

esnek çalışma fırsatları görülmektedir. Bu fırsatların da beyaz yakalı işgücü açısından sıklıkla tercih

edildiği söylenebilmektedir.36

Esnek çalışma biçimleri, işçiler açısından bazı dezavantajları da beraberinde getirmektedir.

Esnek üretim süreci, teknolojinin imkânlarından faydalanarak uzmanlık gerektiren işleri küçük

parçalara ayırarak üretimin dışsallaşmasını sağlamaktadır. Bu kapsamda esnek çalışma biçimlerinin

başında gelen taşeron hizmetin yeri önemlidir. Esnek sürelerle çalışan birçok birey, taşeron

firmalarda istihdam edilmektedir. İşletmeler, işgücü maliyetlerinden kâr elde etmek ve özellikle

sendikalaşmanın önüne geçebilmek adına taşeron olarak faaliyet gösteren işletmeler ile bağlı

ortaklıklar kurmaktadır. Bu durum da düşük ücretli çalışan profili ve sendikasızlaşmayı beraberinde

getirmektedir.

En sık rastlanan a-tipik istihdam biçimlerinin başında gelen taşeronluk, çalışanlar açısından

koruyucu sosyal politika hizmetlerinin en az uygulandığı işletme tipleri arasındadır. Bunların başında

güvencesiz çalıştırma ve sendikasız çalışmanın sıklığından dolayı çalışma koşullarında bozukluklar

gibi risk faktörleri gelmektedir. Tüm bu risk faktörleri göz önüne alındığında, çalışanların mesleki

kaza ve riskler ile karşı karşıya kalma sıklığının arttığı söylenmektedir. Diğer bir ifade ile de bu risk

faktörleri, tüm esnek çalışma biçimlerinde görülebilmektedir. İspanya’da yapılan araştırmada iş

kazalarının %45’inin sanayi sektöründe görüldüğü, mevcut bu kazaların %88’nin de geçici iş ilişkisi

kurulan taşeron işletmelerde gerçekleştiği ifade edilmektedir. Bunun temelinde yatan neden ise

işletmelerin geçici olarak değerlendirdikleri işgücünün sağlık ve güvenlik ihtiyaçlarına karşı özensiz

davranması ve gerekli koruyucu önlemleri almaması olarak belirtilmektedir.37

Buna ek olarak da taşeron işletmelerde istihdam edilen bireylerin genelinin güvencesiz

istihdam koşullarında istihdam edilmeleri ve sendikal herhangi bir faaliyet içerisinde olmamaları

nedeniyle bağlı bulundukları işletmelerde her an işsiz kalma korkusu yaşamaları işletmelerin elini

güçlendiren en önemli etkenlerin başında gelmektedir. Kısmi süreli işlerin genelinin iş güvencesiz

olması, ağırlıkla bu tipte istihdam imkânı yaratan işletmelerde işgücü devir hızını arttırmaktadır. İş

gücü devir hızının yüksek olarak görüldüğü işletmelerde de genellikle işçilerin vasıf ve eğitim

düzeylerinin düşük olmasından dolayı, işe yeni giren işçilerin uyum sorunu yaşamaları nedeniyle

deneyimli işçilere oranla iş kazası yaşama olasılıkları daha yüksektir.38

1.2.4. Çekirdek İşgücü ve Çevre İşgücü

Çevre işgücü ve çekirdek işgücü, işletmelerin işgücünü sayısal esneklik bağlamında

değerlendirmek amacıyla kullandıkları kavramlardır. İşletmeler açısından olmazsa olmaz olarak

nitelendirilen eğitimli ve vasıflı çalışanlar çekirdek işgücü bağlamında değerlendirilir iken; dönemsel

olarak ihtiyaç duyulan ve çekirdek işgücüne göre görece vasıf düzeyi düşük bireyler çevre işgücü

olarak tanımlanmaktadır. Bu istihdam edilen grupta, teknolojinin gelişmesi ve işgücü piyasalarında

esnek çalışma biçimlerinin daha sık görülmesi ile önem kazanmaktadır. İşletmelerin kısa dönemde

işgücü talebinin ayarlanması çevre çekirdek işgücünün düzenlenmesine bağlıdır. Firmalar, iş yükü

36 Bünyamin Bacak, Levent Şahin, “İş Sağlığı ve Güvenliği Açısından Esnek Çalışma Biçimlerinin Değerlendirilmesi:

Fırsatlar ve Tehditler”, İktisat Fakültesi Mecmuası, Cilt:55, Sayı:1, 2005, s. 329. 37 Şenay Gökbayrak, “Esnek İstihdam Stratejileri ve İş Sağlığı Ve Güvenliği Açısından Ortaya Çıkan Riskler”, Genel-İş

Emek Araştırma Dergisi, Sayı: 2, 2005, s. 68. 38 Adam B. Butlera, vd., “Workplace Flexibility, Self-Reported Health, and Health Care Utilization”, Work & Stress,

Vol. 23, No. 1, January-March 2009, s. 51.

11

talebinin işgücü maliyetine göre ayarlarken işgücü maliyetlerini azaltmasından dolayı çevre işgücü

istihdamına yönelmektedirler. 39

İstihdamın esnekleşmesi, işletmelerde çekirdek olarak kabul edilen kadroların da

esnekleşmesine neden olmaktadır. İşletmeler artık çekirdek işgücünü vasıflı ve eğitimli bireylerden

seçmekte; bunun yanında çekirdek işgücünün sayısını da çok yüksek belirlememektedir. Bu durum,

çevresel işgücü istihdamının öne çıkmasına neden olmaktadır. Bu istihdam modeli tipi de Türkiye

gibi gelişmekte olan ülkelerin işletme modeline oldukça uymaktadır. Nedeni ise, ülkemizde faaliyet

gösteren işletme tipinin genelinin (%98’lik bir kısmı) küçük ve ortak ölçekli işletme modeli

olmasıdır. KOBİ düzeyinde faaliyet gösteren işletmeler, çekirdek işçi sayısını minimum düzeyde

tutmakta, kısmi süreli işe alımlar gerçekleştirerek geçici iş ilişkileri ve alt işverenlik uygulamaları ile

çevresel işgücü istihdamını daha çok tercih etmektedirler.40

Küreselleşme ve bilgi teknolojilerinin kullanım sıklığının artması beraberinde yoğun rekabet

ortamını da getirmektedir. Rekabet sonucunda küçülme eğilimi görülen ülkelerde, işsizlik oranları

artmaktadır. Bu ülkelerde; işverenlerin çekirdek işgücü sayısını azalttıkları, çevre işgücü yani diğer

bir ifade ile a-tipik istihdam biçimlerinde istihdam modeline yöneldikleri görülmektedir. Hizmetler

sektöründe çekirdek işgücü düzeyinin düşük seviyelerde tutulması ve uzmanlık gerektiren işlerin

taşeron işletmeler vasıtası gerçekleştirilmesi, hizmetler sektöründe çekirdek işgücünün azlığı ve

çevre işgücünün yoğunluğunu göstermektedir. Çevresel işgücünün fazla olduğu işletmelerde de

sendikal güç varlığını gösterememektedir. Baskı unsurunun ortadan kalkması da işverenlerin elini

kuvvetlendirmektedir. Bunun sonucu olarak işverenler, sağlık ve güvenlik gibi işyeri çalışma

şartlarındaki iyileştirmeleri keyfî olarak gerçekleştirmektedir.41

Gelişmekte olan ülkelerin genelinde çevresel işgücü ihtiyacının büyük bir bölümü alt

işverenler ve taşeron işletmeler tarafından karşılanmaktadır. Taşeron işletmelerin çalışma şartlarının

iyileştirilmesi, sağlık ve güvenlik açısından gerekli tedbirlerin alınması hususuna ağırlık vermesi

sonucunu ortaya çıkarmaktadır. Bu nedenlerle, altişveren sözleşmesi yapılan işletmeleri gerek asıl

işverenlerin sürekli denetlemesi gerekse de devletin denetim mekanizmalarını daha aktif çalıştırması

gerekmektedir. Gelişmekte olan ülkeler, taşeron hizmeti veren KOBİ’lerine sağlayacağı

sübvansiyonlar sayesinde sağlık ve güvenlik gereksinimlerinin sağlanması açısından destek vermesi

gerekmektedir.42

Çekirdek ve çevre işgücünün çalışma imkânları karşılaştırıldığında ise, çekirdek işgücüne

sağlanan sağlık ve güvenlik imkânlarının daha geniş olduğu görülmektedir. Bunun nedenlerinin

başında işletmelerin uyguladığı kalite yönetim sistemleri gelmektedir. Bunların başında OHSAS

18001 (Occupational Health And Safety Management Systems) ve ISO 9001 (International

Organization for Standardization) kalite sistemleri gelmektedir. İşletmeler, bazı uluslararası ticaret

kanalları içerisinde kendisine yer bulabilmek adına bu kalite yönetim sistemlerini uygulamak

zorundadırlar. Ancak, özellikle gelişmekte olan ülkelerin genelinde taşeron işletmelerin çoğu bu

belgelere sahip değildir. Bu belgeler işletmelere sağlık, güvenlik ve yönetim sistemleri açısından bir

39 Alan Felstead, Global Trends in Flexible Labour.Ed: Alan Felstead and Nick Jewson, Mac Millan Critical

Perspectives on Working and Organization Series. U.K., London, 1999, s. 5. 40Fişek, A. Gürhan, “İşçi Sağlığı İş Güvenliğinde Takım Oyunu ve KOBI’ler”, (Çevrimiçi)

http://www.isguvenligi.net/yazi.php?yazi_id=36 , ( 03.11.2014) 41 İpek Halvurt, “Genç İşgücü, Küreselleşme ve Çalışma İlişkileri”, Çalışma Ortamı Dergisi, Sayı:123, Temmuz-

Ağustos 2012, ss. 16-17. 42 Bülent Piyal, “Dünya İş Denetim Sistemleri, Küresel Değişim ve Türkiye”, İş Sağlığı ve Güvenliği Kongresi

Bildiriler Kitabı, Adana, 2001, s. 218.

12

standart getirmektedir. Bu belgelere sahip olamayan ve çevre işgücü istihdamı yapan işletmelerde iş

sağlığı ve güvenliği niteliklerinde eksiklikler görülmektedir.43

1.2.5. Verimlilik Artışı

Verimlilik kavramı birçok yönden önem taşımakta; ekonomik büyümeyi ve gelişmeyi

sağlayan itici bir güç olması, girdi maliyetlerini azaltması ve işletme performanslarını arttırmaktadır.

Verimlilik kavramı, gelişmiş ülkeler için sürdürülebilir ekonomik büyüme sağlanması açısından

önem arz eder iken, gelişmekte olan ülkeler açısından kalkınma ve gelişmeye katkı sağlamaktadır.

İşletmeler açısından, maliyetleri minimize etmeye yarayan bir unsur iken; işgücü açısından, sağlık

ve güvenlik gibi unsurları gözeten bir kavram olarak görülmektedir.44

Gelişen teknoloji ve inovasyon, çalışma hayatının her alanında kendisini göstermekte;

hizmetler sektörü, başta olmak üzere tüm sektörlerde etkisini görülmektedir. Bu yenilikler arasında

imalathanelerde çalışılan tezgâhların daha ergonomik hâle gelmesi, ekranlı işlerde çalışan kişilerin

korunmasını sağlayacak ekipmanlar ve tarım alanında çalışan işgücüne yönelik ergonomik imkânlar

yer almaktadır. Diğer taraftan, işletmeler açısından üretimin en değerli unsuru “insan” faktörüdür.

Bu anlayış, klasik yönetim anlayışından modern yönetim anlayışına geçilmesi ile daha net görülmeye

başlanmıştır. İnsanın işletmelerde ön plana çıkması işletme verimi açısından artış yaratır iken diğer

taraftan işletmelerde insan faktörünü daha fazla korunması gereken bir unsur hâline getirmektedir.45

Teknolojinin çalışma hayatında daha sık kullanılması ile üretimin içerisinde veya hizmet

alanında insan ve makine unsuru daha sık karşılaşmaktadır. İnsan unsuru makinenin verimliliğine

katkı sağlar iken, makine faktörü de insanın verimliliğini arttırmaktadır. İşletmeler için burada insan-

makine ilişkisini ele alan ergonomi bilimi devreye girmektedir. Günümüzde hangi sektörde faaliyet

gösterirse göstersin işletmelerin üretim unsurları açısından görmezden gelemeyecekleri tek husus

ergonomik faktörlerdir. Ergonomik yenilikler hem çalışanın verimliliğini arttırır iken hem de

makinaların verimine katkı sağlamaktadır.46

Çalışanlar gün geçtikçe artan teknolojik yenilikler ve bu yeniliklerin getirdiği bilgi kaynakları

ile uğraşmaktadır. Çalışanların iş yükleri gün geçtikçe artmakta ve çalışanlar daha fazla baskı altına

girmektedir. Adaptasyon sıkıntısı yaşayan çalışanlar, yüksek rekabetin hüküm sürdüğü iş kollarında

kendilerini daha huzursuz hissetmektedirler. Bu tip çalışanlar, iş sözleşmelerinin feshedilmesi

korkusu yaşadıklarından dolayı daha uzun saatlerle çalışmayı kabul etmektedirler. Bu durum

beraberinde işçi açısından bazı iş sağlığı ve güvenliği risklerini beraberinde getirmektedir. Bu

bireylerin yorgunluk, hâlsizlik ve dikkatsizlik gibi nedenlerden dolayı iş kazalarına uğrama sıklıkları

artmaktadır. İşletmeler iş yerinde verimliliği arttırmak için ergonomik düzenlemeleri

uyguladıklarında iş sağlığı ve güvenliği açısından daha sağlıklı ve güvenli bir ortam ortaya

çıkmaktadır. Bu düzenlemeler çalışanların üzerinde var olan stresi azaltarak motivasyonlarının

arttırılmasında önemli rol oynamaktadır. Ergonomi, hem emek-makina verimliliğini arttırmakta hem

43 Joseph LaDou, Global Occupational Health, (Çevrimiçi)

http://www.cugh.org/sites/default/files/content/resources/modules/To%20Post%20Both%20Faculty%20and%20Traine

es/Global_Occupational_Health_Supplementary_Notes_FINAL.pdf, (11,12.2014) 44 Faruk Taşçı, “Verimlilik Artışında Emek Etkinliği Üzerine Bir Yaklaşım: Ah-Me-T Modeli”, Sosyal Siyaset

Konferansları, Sayı: 61, 2011, s. 185. 45 Ashraf A. Shikdar and Naseem M. Sawaqed, “Worker Productivity, and Occupational Health and Safety İssues in

Selected İndustries”, Computers & Industrial Engineering, Vol:45, 2003, ss. 563–572 46 Paul H.P. Yeowa and Rabindra Nath Sen, “Quality, Productivity, Occupational Health and Safety and Cost

Effectiveness of Ergonomic İmprovements in The Test Workstations Of An Electronic Factory”, International Journal

of Industrial Ergonomics,Vol: 32, 2003, s. 152.

13

de olası iş kazası ve meslek hastalıklarını önceden önleme imkânı sunmaktadır. Buna ek olarak da

emeğin sağlık sorunlarından dolayı iş yerinde devamsızlık olasılığını düşürdüğü görülmektedir.47

Teknolojik gelişmeler ışığında işletmelerde yaşanan yenilikler çalışma hayatının bütün

faktörlerinin verimliliklerini arttırmaktadır. Makine ve insan unsurunun veriminin artması doğrudan

işletmenin gelirini arttırmakta, dolaylı olarak da ülke ekonomisine katkı sağmaktadır. Ancak

unutulmamalıdır ki verimlilik artışını sağlayabilmek için yapılan tüm teknolojik yenilik ve

değişiklikler iş ortamında tehlikeleri ve riskleri de beraberinde getirmektedir. İş gücünün bu tehlike

ve risklere karşı bilgilendirilmesi işverenin sorumluluğundadır. Bu yeni gelişen tehlikelere karşı

güvenlik önlemlerinin alınması da gerekmektedir. Bilgilendirmelerin yapılmaması ve sağlık-

güvenlik önlemlerine dikkat edilmemesi işletmeleri maliyeti çok yüksek iş kazaları ile karşı karşıya

bırakacaktır. Bu durumun önüne geçilebilmesi için verimlilik artışı sağlama amacı gözetilirken iş

sağlığı ve güvenliği gereksinimlerinin görmezden gelinmemesi gerekmektedir.

47 Shikdar, a.g.e., s. 568.

14

2. KAVRAMSAL OLARAK İŞ KAZASI VE İŞ KAZALARININ GENEL

GÖRÜNÜMÜ

15

2.1. İş Kazası

Sözlükte “Kaza” kelimesinin anlamı olarak şu tanım karşımıza çıkmaktadır: “ Görünür bir

sebebi olmadan beklenmeyen gelişme”. Kaza hakkında birçok tanım yapılmıştır. Tek bir tanım

olarak düşünmek mümkün değildir. Uluslararası Çalışma Örgütü (UÇO) ,bir anda gelişip herhangi

bir yaralanmaya veya zarar neden olan beklenti dâhilinde gelişmemiş, önceden planlamamış olay

olarak tanımlamaktadır.48 Literatürde farklı anlamları olsa da genel olarak kabul gören anlamı: bir iş

yerinde sigortalı olarak çalışan bir işçinin yaptığı iş sırasında ani gelişen bir hadiseden veya dışardan

gelen bir etkenle işçiyi fiziksel veya psikolojik zarara uğratan aksiyon hali olarak tanımlanmıştır.49

İş kazası güvenliksiz çalışma koşulları, fiziksel, mekaniksel ve psikolojik güvensiz davranışlardan

dolayı gerçekleşen davranışlardan dolayı gerçekleşen kazalardır.50

5510 sayılı iş kanununun 11. Maddesinde tanımlanmış olan iş kazası, aşağıdaki hal ve

durumlardan sonra işçiyi fiziksel yada psikolojik olarak arızaya uğratan olaydır.51

Sigortalının İş yerinde bulunduğu sırada,

İşveren tarafından yürütülmekte olan iş esnasında,

Sigortalının işveren tarafından görev ile başka bir yere gönderilmesi yüzünden asıl işini

yapmaksızın geçen zamanlarda,

Emzikli kadın sigortalının çocuğuna süt vermek için ayrılan zamanlarda,

Sigortalıların, işverence sağlanan bir taşıtla işin yapıldığı yere toplu olarak götürülmesi

sırasında oluşan kazalardır.

Burada dikkat edilmesi gereken husus, ortaya çıkan kazanın işverenin sigortalıya yapması

için vermiş olduğu görevle ilgisinin bulunup bulunmadığı, görevin yerine getirilmesi için geçen süre

içinde ortaya çıkıp çıkmadığının tespit edilmesidir. Başka bir yere görevli olarak gönderilen

sigortalının görev konusu ile ilgisi bulunmayan ve görevinin dışında ortaya çıkan hal ve durumlar iş

kazası olarak kabul edilmez . Örneğin; Amasya’da bir “A” işyerinde çalışan davacı, mülkiyeti şirkete

ait olan ve işverenin kendi oğlunun idaresinde olan bir araçla, yanlarına birkaç arkadaşını alarak

Çorum iline eğlenmek için gitmişlerdir. Eğlence sonunda aşırı alkollü halde Samsun iline doğru

giderken trafik kazası geçirmişlerdir. Davacı, işverence görevlendirildiği iddiası ile iş kazası olarak

değerlendirilmesi gerektiği talebinde bulunmuş ve görevli mahkeme davacı lehine karar vermiştir.

Yargıtay, özel amaçlı seyahatler ve eğlence sonucunda ortaya çıkan kazaların iş kazası olarak

sayılması mümkün değildir şeklinde sonuca bağlamış ve mahkemenin kararını bozmuştur. d)

“Emziren kadın sigortalının, iş mevzuatı gereğince çocuğuna süt vermek için ayrılan zamanlarda”

meydana gelen olaylar iş kazası sayılmaktadır. 4857 sayılı İş Kanun’un 66. Maddesinin 1. fıkrasının

(e) bendi gereğince “çocuk emziren kadın işçilerin çocuklarına süt vermeleri için belirtilecek süreler”

in çalışma süresinden sayılacağı hükme bağlanmıştır. Kanunu’nun 74. maddesinin son fıkrasına ve

Gebe ve Emziren Kadınların Çalıştırılma Şartıyla Emzirme Odaları ve Çocuk Bakım Yurtlarına Dair

Yönetmeliğe (m.14) göre52 “Kadın işçilere bir yaşından 16 küçük çocuklarını emzirmeleri için günde

toplam bir buçuk saat süt izni verilir. Bu sürenin hangi saatler arasında ve kaça bölünerek

kullanılacağını işçi kendisi belirler. Bu süre günlük çalışma süresinden sayılır”. Kadın sigortalının

48 A. Sinan ÜNSAR, “İş Kazaları ve Örgütsel Verimlilik”, MPM Verimlilik Dergisi, 2004/3, s.89. 49 Güzel /Okur, a.g.e., s. 200. 50Ünsar, a.g.e., s. 89. 51Zeyyat Sabuncuoğlu, İnsan Kaynakları Yönetimi, Ezgi Yayınevi, Bursa, 2000, s. 265. 52 Güzel- Okur – Caniklioğlu, a.g.e., s. 334., Topaloğlu–Çınkı, a.g.e. , s. 114.

16

çocuğunu emzirmek için belirlenen zamanda işyerindeki emzirme odasında ayağı kayarak

merdivenden düşmesi sonucunda meydana gelen kaza ve çocuğunun olduğu yere gidiş-gelişi

esnasında geçirdiği trafik kazaları iş kazası sayılacaktır. Çünkü kadın işçinin belirlediği zaman dilimi

içinde kazalar meydana geldiği için iş kazası sayılmaktadır. e) “Sigortalının, işverence sağlanan bir

taşıtla işin yapıldığı yere gidiş gelişi sırasında” meydana gelen kazalar iş kazası olarak kabul

edilmektedir. 506 sayılı Kanunun m. 11/A, (e) bendi, “sigortalıların işverence sağlanan bir taşıtla işin

yapıldığı yere toplu olarak götürülüp getirilmeleri” şeklindeydi. Burada dikkat edilecek nokta,

sigortalıların işin yapıldığı yere toplu bir şekilde götürülüp getirilmesi esnasında meydana gelen

kazaları iş kazası olarak saymaktaydı. Topluluk şartının gerçekleşmesi için en az iki işçinin taşınması

yeterli görülmekteydi. 5510 sayılı Kanunun 13/I,(e) bendi “toplu olarak götürülüp getirilme” şartını

kaldırmış ve sigortalıların işverence sağlanan bir taşıtla tek kişi olarak işe götürülüp getirilmeleri

sırasında uğradıkları kazalar artık iş kazası olarak sayılacaktır. Örneğin işverence sigortalıya verilen

ve sigortalının kendisinin kullandığı araçla işe gidiş - gelişi sırasındaki kazalar da iş kazasından

sayılacaktır. Burada genellikle trafik kazalarının olacağı kabul edilebilir. Fakat trafik kazaları

dışındaki kazalarda iş kazası olarak kabul edilecektir. Sigortalının araca binerken elinin kapıya

sıkışması, dışarıdan açılan ateş sonucu yaralanması, taşıt içinde diğer işçi ile kavga etmesi sonucunda

yaralanması gibi durumlar da iş kazası olarak kabul edilecektir. Yargıtay’a göre, sigortalının işe

gitmek için işverence belirlenen yerde servis aracı beklerken üçüncü şahsa ait aracın çarpması

sonucunda işçinin uğradığı kaza iş kazası sayılacaktır.

Dünya Sağlık Örgütü (WHO) tarafından ise iş kazası” önceden planlanmamış çoğu zaman

kişisel yaralanmalara veya makine kullanılan araç-gereç gibi aletlerin zarara uğramasına yol açan ve

üretimin bir süre durmasına sebebiyet gösteren bir olaydır.” Olarak tanımım yapılmıştır.53

İşletmelerde alınabilecek gerekli tedbirler ile işletmelerde oluşması muhtemel kazaların önüne

geçilebilir. Bunu sağlamak için ilk olarak işveren ve işçi gerekli bilince sahip olması gerekir. İş

kazaları hususunda bilinç konusu çok önemli yer kapsamaktadır.54

Konuya sosyal politika ve iş güvenliği açısından bakıldığında iş kazaları işçinin iş süresince

çalışma koşulları, işin nitelik ve yürütümü ya da kullanılan makine, araç-gereç ve malzeme nedeni

ile uğradığı, işgücünün tamamını veya bir bölümünü bir süreliğine kullanamadığı hale getiren

olaydır.55 İş kazaları işçilerin veya makinelerin işlevlerini görmesini engelleyen makinelerin fiziksel

olarak durduran veya kullanılmaz hale getiren, işçilerin belirli ölçüde işgüçlerini elinden alan veya

ölümlerine yol açan olumsuz sonuçları doğuran durumlardır. İş kazalarının kısaca etkileri şunlardır:56

Güvenlik tedbirlerinin alınmadığı ortamlarda işçiler iş kazalarına maruz kalma

durumundadırlar.

İşletmedeki malzeme kayıpları iş kazalarına sebebiyet verir.

Makinelere zarar verir.

İşçi ve Makineye zararı olmadığı bir durumda bile zaman kaybına yol açar.

İş kazaları işçi – işveren ve toplum açısından çok önemli maddi ve manevi kayıplara sebebiyet

verdiğinden önemli bir yere sahiptir. Bunula birlikte bu kavramın tanımı, içeriği ve hukuksal boyutu

oldukça önemlidir. İş kazalarının geçici ve kalıcı zararlara yol açması ve ölüm durumunda işçinin

53 Dizdar, a.g.e., s. 104. 54Ünsar, a.g.e., s. 90. 55Dizdar, a.g.e., s. 104. 56 Ercüment N.DİZDAR, “Kaza Sebeplendirme Yaklaşımları”, internet Erişim Adresi (Çevrimiçi) :

www.ttb.org.tr/isak/msg/temmuz07/kaza. , (13.09.2010).

http://www.ttb.org.tr/isak/msg/temmuz07/kaza

17

ailesinin düştüğü durum göz önüne alındığında toplumsal açından iş kazalarını da kapsayan bir sosyal

güvenlik sistemi oluşturulmuştur. İş kazaları sosyal bir risk olarak kabul edilmiştir.57

2.2. Dünya’da İş Kazalarının Görünümü

Dünya Sağlık Örgütü’ne (WHO) göre; işyeri ölümleri, kazaları ve hastalıkları halen

beklenmedik düzeyde yüksektir ve katlanılması gereken büyük boyutta gereksiz sağlık yükü

yaratmakta, maliyeti dünya GSMH’ nın %4-5’ini bulmaktadır. Maliyetleri azaltmak için, mesleki

tehlikeleri içeren endüstriler,-küresel işgücünün %75’inin evi olan-gelişmekte olan ülkelere doğru

taşınmaktadır. Dünya’da bu durumda 2,6 milyon işçi bulunmaktadır. UÇÖ’ne göre, her yıl 335 bini

ölümle sonuçlanan 250 milyon iş kazası olmakta; toksit materyal ve süreçler sebebiyle oluşan 160

milyon hastalıktan her yıl bir milyon insan ölmektedir.58 Gelişmiş ülkelerde iş kazaları ve meslek

hastalıklarının son 10 yılda düzenli olarak azaldığı, buna karşın Uzak Doğu, Güney Amerika ve

Afrika ülkelerinde ise sürekli bir artış gösterdiği görülmektedir. Son 10 yılda İş kazaları ve meslek

hastalıkları İngiltere’de %10,Almanya’da %35,Japonya’da %21 oranında azalmıştır. Amerika’da da,

sürekli azalma gösteren iş kazaları ve meslek hastalıkları,%6’lara gerilemiştir. Avrupa Birliği

ülkelerinde ise; 1998-2003 yılları arasında ciddi iş kazaları sıklığı %17,ölümlü iş kazaları oranı da

%23 azalmıştır. Buna karşılık son 10 yılda Tayvan’da %48, Taylan’da %12.5, Singapur’da %141,

Tunus’ta %25, Arjantin’de %23.3, İspanya’da %38, Letonya’da %19.5, Estonya’da %36, İzlanda’da

%112, Polonya’da %18, Şili’de %14.5 oranında artmıştır. Kısaca her yıl dünya nüfusunun yaklaşık

1/4000’i iş kazalarında ölmekte, yaklaşık 1/14’ü iş kazası ya da meslek hastalığına tutulmaktadır. İş

kazalarının % 98’i, meslek hastalıklarının da tamamı önlenebilir özelliktedir. Bu anlamda, güvenli

çalışmanın sağlanması, çalışanların sürdürülebilir bir refah seviyesine ulaşabilmeleri açısından İSG,

ülkelerin çözmek zorunda oldukları sorunların başında gelir.59

İş kazalarının gerçek sayısının resmi kayıtların çok üzerinde olduğu bilinmektedir. İş

kazalarının özellikle küreselleşmenin etkisi ile sanayinin gelişmekte olan ülkelere kayması ile birlikte

Asya’da sayısının arttığı görülmektedir. Bununla beraber Çin ve Hindistan başta olmak üzere

Asya’da iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili mevzuat ve denetim yeterli değildir. İş kazaları ve meslek

hastalıkları ağır ve tehlikeli işlerin yapıldığı küçük ve orta ölçekli işlerde yoğunlaşmaktadır. İş kazası

ya da meslek hastalığı meydana geldikten sonra olayın çalışana verdiği zararın 7 tazminini içeren

programların kapsamının da gelişmekte olan ülkelerde zayıf olduğu görülmektedir. İş kazası ve

meslek hastalıkları ile ilgili sosyal güvenlik programları yeterli korumayı sağlasa bile, gelişmekte

olan ülkelerdeki yaygın enformel sektör ve fiili kapsamın darlığı nedeniyle sosyal güvencesizlik

devam etmektedir. Diğer yandan gelişmiş ülkelerde iş kazası nedeniyle ölümler azalırken, obezite,

stres vb. nedenlerden kaynaklanan işe bağlı hastalıkların sayısında artış meydana gelmektedir.60

Küresel iş sağlığı ve güvenliği programları gelişmekte olan ülkelerce üzerinde odaklanılması gereken

bir konu olup gelişmiş ülkelerce de desteklenmelidir. Yüksek gelirli ülkelerdeki birçok işletme düşük

gelirli ülkelerde faaliyet göstermekte, çok uluslu şirketler yoğun emek gücü isteyen ve genellikle çok

tehlikeli işleri, düzenleyici tedbirlerden yoksun ve ücretlerin düşük olduğu az gelirli ülkelerden temin

edebilmektedir. Öyle ki, gelişmiş ülkelerdeki ve gelişmekte olan ülkelerdeki işçilerin aynı insan

57 Demirbilek, a.g.e, s. 14. 58 Gonca Kılıç ve Murat Selim Selvi,“The Effects Of Occupatıonal Health And Safety Rısk Factors On Job Satısfactıon

In Hotel Enterprıses, Ege Akademik Bakış Dergisi, vol:9: issue:3 ss. 903-921, 2009. 59 Fatih Yılmaz, “İş Sağlığı ve Güvenliği’nin İyileştirilmesinde Kurumsal Sosyal Sorumluluğun (Kss) Önemi, İş

Sağlığı ve Güvenliği Bölümü Yayını, sayı: 56, s.535-536, 2009. 60 Oğuz Karadeniz, “Dünya’da ve Türkiye’de İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları ve Sosyal Koruma Yetersizliği”,

Çalışma ve Toplum Dergisi, sayı 3, s.15-75, 2012.

18

onuru ve çalışma hakkı vardır. Tüketici baskısı tehlikeli çocuk işçiliğini ve ileri yaştaki çalışanlar

için tehlikeli görevleri yok etmekte yarar sağlayabilmektedir

2.3. 2000-2016 Yılları Arası Ülkemizde İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları

İstatistikleri

İstanbul İşçi Sağlığı ve Güvenliği Meclisi’nin (İSİG) verilerine göre, 2016 yılında en az 1970

işçi çalışırken hayatını kaybetti. Çalışma hayatındaki ‘kara’ tabloyu gözler önüne seren verileri

değerlendiren İSİG temsilcisi Dr. Coşkun Canıvar, ölümlerin en çok gerçekleştiği iş kollarına

bakıldığında tarım ve inşaat sektörünün ön plana çıktığını belirterek, “Bu sektörler aynı zamanda

güvencesiz çalışmanın da yaygın olduğu sektörler” dedi.61

Geçen yıl yaşamını yitiren işçi sayısı ‘acı’ bir rekor da kırdı. Çalışırken hayatını kaybeden

işçi sayısındaki artış çalışma hayatındaki kara tabloyu bir kez daha gözler önüne koyarken, sadece

son 4 yılın aralık ayı verilerine bakmak bile yıl yıl meydana gelen artışı gösteriyor. 2013 yılının

Aralık ayında en az 112 işçi hayatını kaybederken, bu sayı 2014 yılı Aralık ayında 127’ye, 2015

yılının Aralık ayında en az 137 işçiye çıktı. 2016 yılının Aralık ayında ise 141 oldu.62

İş kazalarının nedenleri ise oldukça dikkat çekici. İşçilerin büyük çoğunluğu işyerlerine ya da

evlerine giderken yolda gerçekleşen trafik ve servis kazalarında hayatını kaybetti. Yüksekten düşme

ve ezilme ile göçükler ise ikinci sırada yer aldı. Türkiye tarihinin en büyük iş kazası

olan Soma maden kazasının yaşandığı 2014 yılında 1886 işçi yaşamını yitirirken 2016 yılı, 2014’ü

de geride bıraktı.63

2016 yılı en fazla iş kazasının yaşandığı yıl oldu. 2016’da iş kazalarının dörtte üçü 6 işkolunda

gerçekleşti. İnşaat-yol işkolunda 442 işçi, tarım ve orman işkolunda 389 işçi, taşımacılık işkolunda

265 işçi, ticaret ve büro işkolunda 124 işçi, belediye ve genel işler işkolunda 109 işçi, metal işkolunda

ise 96 ölümlü iş kazası yaşandı.64

2016 yılında yaşamını yitiren 1970 kişinin 1394’ü işçi-memur statüsünde çalışan ücretli,

210’u çiftçi ve 78’i esnaf ve 288’i kendi nam ve hesabına çalışan insanlardan oluşmaktadır. 2016

yılında 98 kadın ve 1872 erkek işçi yaşamını yitirirken, iş kazalarının yaş gruplarına göre dağılımı

da dikkat çekicidir. Geride bıraktığımız yılda 14 yaş ve altında 18 işçi, 15-17 yaş aralığında 38 işçi

olmak üzere toplamda 56 çocuk işçi hayatını kaybetti.65

18-27 yaş aralığında 294 işçi, 28-50 yaş aralığında 998 işçi, 51-64 yaş aralığında 399 işçi, 65

yaş ve üstünde 77 işçi ve yaşı tespit edilemeyen 146 işçi de çalışırken yaşamını yitirdi. 2016 yılında

en az 96 göçmen işçi yaşamını yitirirken, Türkiye’nin 81 ilinde de kazalar ölüm getirdi.66

Yapılan çalışmalar ölümlerin en çok gerçekleştiği iş kollarına bakıldığında inşaat ve tarım

sektörünün ön plana çıktığını işaret etmektedir. Bu sektörler aynı zamanda güvencesiz çalışmanın da

yaygın olduğu sektörlerdir. Bir yandan da ağır ve tehlike iş kolları aynı zamanda ölümlerin yıllara

göre artmasının temel nedenleri kuşkusuz Türkiye’deki çalışma yaşamının git gide daha kuralsız,

esnek ve güvencesiz olması oluşturmaktadır. 67

61 http://www.milliyet.com.tr/is-kazalarinda-kara-rekor--gundem-2376439/ 62 http://www.milliyet.com.tr/is-kazalarinda-kara-rekor--gundem-2376439/ 63 http://www.milliyet.com.tr/is-kazalarinda-kara-rekor--gundem-2376439/ 64 http://www.milliyet.com.tr/is-kazalarinda-kara-rekor--gundem-2376439/ 65 http://www.milliyet.com.tr/is-kazalarinda-kara-rekor--gundem-2376439/ 66 http://www.milliyet.com.tr/is-kazalarinda-kara-rekor--gundem-2376439/ 67 http://www.iha.com.tr/haber-is-kazasi-en-cok-hangi-sektor-ve-illerde-478148/

http://www.milliyet.com.tr/istanbul/

http://www.milliyet.com.tr/soma/

http://www.milliyet.com.tr/memur/

19

Taşeronun giderek artması bununla da kalmayıp kiralık işçilik gibi yeni uygulamaların

gündemde olması çalışma hayatını işçi hakları ve iş güvenliği açısından geriye götüren

uygulamalardır. 68

2016 yılında yaşanan iş kazası ölümlerinin aylara göre dağılımı:

Ocak ayında en az 119 işçi,

Şubat ayında en az 144 işçi,

Mart ayında en az 160 işçi,

Nisan ayında en az 172 işçi,

Mayıs ayında en az 127 işçi,

Haziran ayında en az 210 işçi,

Temmuz ayında en az 176 işçi,

Ağustos ayında en az 206 işçi,

Eylül ayında en az 150 işçi,

Ekim ayında en az 169 işçi,

Kasım ayında en az 196 işçi,

Aralık ayında ise en az 141 işçi yaşamını yitirdi.69

Çalışma hayatında iş sağlığı ve güvenliği gereksinimlerini saptayabilmek için en iyi kararı

ülkemizdeki iş kazaları istatistiklerine bakılarak verilebilir. Çalışanların önemli yer teşkil etmeleri ve

toplumun en örgütlü kesimi olmaları sebebiyle çalışanların sağlığının korunması ve geliştirilmesi,

toplum sağlığı açısından önem arz etmektedir70.

Bilindiği üzere iş kazaları ve meslek hastalıkları sonucu çalışan ve ailesi geri dönülemez

kayıplara uğrayabilmekte, işveren ise manevi kayıp yanında büyük bir maddi kayba uğramaktadır.

Bununla birlikte ülkemiz ekonomisi de meydana gelen bu iş kazaları ve meslek hastalıkları

sonucunda ödenen sürekli ve geçici iş göremezlik ödeneği, maluliyet ödeneği gibi ödemeler

nedeniyle büyük kayıplara uğramaktadır.

ILO (Uluslararası Çalışma Örgütünün) açıklamalarına göre o ülkede meydana gelen iş

kazaları ve meslek hastalıklarının toplam maliyetinin o ülkenin gayri safi milli hasılalarının (GSMH)

%1’i ile %3’ ü arasında değişmekte olduğuna işaret etmektedir.71

Günümüzde işletmelerde iş sağlığı ve güvenliği alanındaki olumsuzlukların ülke

ekonomisine maliyeti net olarak hesaplanamasa da bu konuda yapılan çalışmalar yüksek maliyeti

ortaya koymuştur. Türkiye’de bu konuda SGK’nın verileri iş kazalarının ve meslek hastalıklarının

mevcut insan gücüne ve ekonomiye etkisinin belirlenmesinde rehber olmaktadır.

SGK istatistiklerinin ülkemizin genel durumunu yansıtacak düzeyde olmadığı kanısına

varılsa bile istatistikler incelenerek fikir edinilebilir.

68 http://www.iha.com.tr/haber-is-kazasi-en-cok-hangi-sektor-ve-illerde-478148/ 69 SGK Verileri 70 Aydın, Gökçek Karaca, Canbey Özgüler, ve Karaca, 2013 71 Uluslararası Çalışma Örgütü ILO Ansiklopedisi

http://www.milliyet.com.tr/temmuz/

20

Grafik 3. 1: 2001-2016 Yıllarında Yaşanan İş Kazası Sayıları

Ülkemizde 2001-2016 arası geçmiş yıllarda Sosyal Güvenlik Kurumu’nun kayıt altına aldığı

iş kazası sayılarına bakıldığında ortalama olarak her yıl 80.000 civarında iş kazası meydana

gelmektedir. Bir yılın 360 gün olduğu düşünüldüğünde Türkiye’de her 6 dakikada bir iş kazası

meydana geldiği söylenebilir. 72

SGK verilerine göre son yıllara bakıldığında iş kazası sayısı 2007-2010 yılları arası

azalmışken, 2011 yılı itibariyle artışa geçmiş ve 2012 de 74.871 iş kazası tespit edilmiştir. 2011

yılında 69.277 iş kazası meydana gelmiştir, dolayısıyla iş kazası sayısında bir yıl öncekine göre %8

oranında artış meydana geldiği gözlemlenmektedir. 2016 yılını incelediğimizde iş kazalarının

internet ortamında bildirim kolaylığı ve iş sağlığı ve güvenliği denetimlerinin etkisiyle iş kazaları

bildirimindeki sayı artışı gerçekleşmiştir.73

Veriler incelendiğinde geçmiş yıllarda iş kazaları ve meslek hastalığı sonucu yaşamını yitiren

çalışan sayısı ortalama olarak 1.500 civarındadır yani her gün 5-6 kişi iş kazası sonucu hayatını

kaybetmektedir. Sosyal Güvenlik Kurumu’nun yayınladığı en son 2016 yılı istatistiklerine göre

ülkemizde 286.068 iş kazası gerçekleşmiş ve hiç meslek hastalığı vakası tespit edilmemiştir. Bu

286.068 iş kazası sonucu 1405 çalışan hayatını kaybetmiş, 4642 çalışan ise sürekli iş göremezlik

geliri almak zorunda kalmıştır.74

2011 yılında meydana gelen iş kazaları sonucu 1700 kişi hayatını kaybetmiştir. İş kazası

sonucu ölüm sayısında 2012’de % 56 oranında azalarak 744 e gerilemiştir. Meslek hastalıklarının

sayının düşük çıkmış olması ülkemizde meslek hastalığına sebep olan faktörlerin önüne geçilmiş

olduğu anlamına gelmemektedir. Meslek hastalıklarının teşhisi ve tanı konmasındaki sürecin yeniden

değerlendirilmesi daha doğru verilerin alınmasına olanak tanıyacaktır.75

72 SGK İstatistik Yıllıkları 73 SGK İstatistik Yıllıkları 74 SGK İstatistik Yıllıkları 75 SGK İstatistik Yıllıkları

72367

72344

76668

83830

73923

79027

80602

72963

64316

62903

69227

74871

191389

221266

241547

286068

0 50000 100000 150000 200000 250000 300000 350000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

Yıllara Göre İş Kazaları Sayıları

21

2.4. 2001-2016 Yılları İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları İstatistikleri

SGK verilerine dayanılarak 2001 ve 2016 yılları arasında iş kazası ve meslek hastalıkları

istatistikleri aşağıda detaylandırılmıştır.

Tablo 3. 1: 2001-2016 Yılları İş Kazaları Sayısı76

Yıllar İş Kazaları

Sayıları

2001 72367

2002 72344

2003 76668

2004 83830

2005 73923

2006 79027

2007 80602

2008 72963

2009 64316

2010 62903

2011 69227

2012 74871

2013 191389

2014 221266

2015 241547

2016 286068

Grafik 3.1 incelendiğinde 2013 yılında ortaya çıkan artışın sebebinin 30 Haziran 2012

tarihinde yürürlüğe giren 6331 Sayılı İş Sağlığı Ve Güvenliği Yasası’nın devreye girmesi ile iş sağlığı

ve güvenliği uzmanların da etkisiyle kaza istatistiklerinin sisteme girilmesi etkili olmuştur.

Tablo 3. 2: 2001-2010 yılında Ölümlerinin İş Kazası ve Meslek Hastalıklarına Göre Dağılım

Sayıları77

ÖLÜM

SEBEBİ

2

001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

76 Hüseyin CEYLAN, Kırıkkale Üniversitesi, Kırıkkale Meslek Yüksek Okulu, 77 SGK İstatistik Yıllıkları

22

İŞ KAZASI 1.002 872 810 841 1.072 1.592 1.043 865 1.171 1.444

MESLEK

HASTALI

ĞI

883 601 440 384 519 574 1 1 0 10

TOPLAM 1885 1473 1250 1225 1591 2166 1.044 866 1.171 1.454

Tablo 3.2. incelendiğinde 2001 yılında iş kazasında hayatını kaybedenlerin sayısı 1002

olurken meslek hastalığı sebebiyle hayatını kaybeden çalışan sayısı ise 883 olmuştur.

Tablo 3. 3: 2011-2016 Yılları Arası İş Kazaları Sayıları yılında Ölümlerin İş Kazası ve

Meslek Hastalıklarına Göre Dağılımı78

ÖLÜM SEBEBİ 2011 2012 2013 2014 2015 2016

İŞ KAZASI 1.700 744 1.360 1.626 1.252 1.405

MESLEK HASTALIĞI 10 395 351 494 0 0

TOPLAM-TOTAL 1.710 1.139 1.711 2.120 1.252 1.405

Tablo 3.3. incelendiğinde 2011-2016 yılları arası iş kazaları sayılarında, 2016 yılında 1405

kişi hayatını kaybederken meslek hastalıklarının sebep olduğu ölüm sayısı istatistiklerde yer almamış

ve 0 olarak kabul edilmiştir.

78 SGK İstatistik Yıllıkları

1.002

872

810

841

1.072

1.592

1.043

865

1.171

1.444

1.700

744

1.360

1.626

1.252

1.405

883

601

440

384

519

574

1

1

0

10

10

395

351

494

0

0

0 500 1.000 1.500 2.000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

MESLEK HASTALIĞIOccupational disease

İŞ KAZASIEmployment Injuries

23

Grafik 3. 2: 2001-2016 İş Kazaları Sayıları yılında Ölümlerin İş Kazası ve Meslek

Hastalıklarına Göre Dağılımı

24

Tablo 3. 4: 2011-2016 Yılları Arası Cinsiyete Göre İş Kazası Sayıları79

ERKEK KADIN TOP.

2011 65059 4168 69227

2012 69090 5781 74871

2013 170644 20745 191389

2014 193192 28174 221366

2015 206922 34625 241547

2016 241115 44953 286068

Grafik 3. 3: 2011-2016 yılları arasında Yılları Arası Cinsiyete Göre İş Kazası Sayıları

79 SGK İstatistik Yıllıkları

0

50000

100000

150000

200000

250000

2011 2012 2013 2014 2015 2016

Yıllar

65059 69090

170644

193192206922

241115

4168 5781

2074528174

3462544953

ERKEK Male

KADIN Female

25

Tablo 3. 5: 2011-2016 Yılları Arasında Meslek Hastalığı Sayılarının Cinsiyete Göre

Dağılımı80

MESLEK HASTALIĞI SAYISI

YILLAR ERKEK KADIN TOPLAM

2011 687 10 697

2012 386 9 395

2013 343 8 351

2014 470 24 494

2015 470 40 510

2016 568 29 597

Tablo 3.5. incelendiğinde 2016 yılında meslek hastalığına yakalanan erkek çalışan sayısı 568

iken kadın çalışanların sayısı 597 olarak kayıtlara geçmiştir.

Grafik 3. 4: 2011-2016 Yılları Arasında Meslek Hastalığı Sayılarının Cinsiyete Göre

Dağılımı

Tablo 3. 6: 2011-2016 Yılları Arası Sürekli İş Görmezlik Sayılarının İş Kazası Ve Meslek

Hastalığı Açısından Dağılımı81

80 SGK İstatistik Yıllıkları 81 SGK İstatistik Yıllıkları

0

100

200

300

400

500

600

700

2011 2012 2013 2014 2015 2016

687

386343

470 470

568

10 9 8 24 40 29

ERKEK Male

KADIN Female

26

SÜREKLİ İŞ GÖREMEZLİK SAYISI

İŞ KAZASI MESLEK

HASTALIĞI TOPLAM

Yıllar ERKEK KADIN TOP. ERKEK KADIN TOP. ERKEK KADIN TOP.

2011 2023 70 2093 120 3 123 2143 73 2216

2012 1968 68 2036 172 1 173 2140 69 2209

2013 1578 82 1660 34 0 34 1612 116 1694

2014 1364 57 1421 85 3 88 1.449 60 1.509

2015 3267 166 3433 151 12 163 1709 89 1798

2016 4199 248 4447 184 11 195 4383 259 4642

Tablo 3.6. incelendiğinde 2016 yılında sürekli iş görmezlik sayılarının iş kazası ve meslek

hastalığı açısından dağılımı incelendiğinde İş kazalarının 4447 olduğu tespit edilirken erkek

çalışanların sayısı 4199, kadın çalışanların 248 olduğu kayıtlara geçmiştir.

195 meslek hastalığının, erkek çalışanlarda sayısı 184, kadın çalışanlarda 11 olduğu kayıtlara

geçmiştir.

Grafik 3. 5: 2011-2016 Yılları Arası Sürekli İş Görmezlik Sayılarının İş Kazası Ve Meslek

Hastalığı Açısından Dağılımı

0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 4000 4500 5000

ERKEK Male

KADIN Female

TOP. Total

ERKEK Male

KADIN Female

TOP. Total

ERKEK Male

KADIN Female

TOP. Total

İŞ K

AZA

SIEm

plo

yme

nt

Inju

ries

MES

LEK

HA

STA

LIĞ

IO

ccu

pat

ion

alD

isea

ses

TOP

LAM

Tota

l

2023

70

2093

120

3

123

2143

73

2216

1578

82

1660

34

0

34

1612

116

1694

4199

248

4447

184

11

195

4383

259

4642

2016

2015

2014

2013

2012

2011

27

3. İŞ KAZALARININ SINIFLANDIRILMASI

28

3.1. İş Kazalarının Sınıflandırılması

İş kazaları çok çeşitlidir. Olayın meydana gelme şekline, olay sonucu oluşan zararın

niteliğine, kaza olayının sonuçlarına bağlı olarak değişik şekillerde sınıflandırılmaktadır.

İş kazalarının sonuçlarını dikkate alarak üç şekilde sınıflandırılmaktadır.

A Yaralanmanın ağırlığına göre kazalar:

Yaralanma ile sonuçlanan kazalar,

Bir günden fazla işten uzaklaşmaya neden olacak tedavi gerektirmeyen kazalar,

Bir günden fazla işten uzaklaşmayı gerektiren kazalar,

Sürekli iş görmezliğe neden olan kazalar,

Ölüm ile sonuçlanan kazalar.

B Yaralanmanın cinsine göre kazalar:

Kafa yaralanmaları (baş, göz, yüz vb.),

Boyun ve omurga yaralanmaları,

Göğüs kafesi, solunum organları yaralanmaları,

Kalça, dizkapağı, uyluk kemiği yaralanmaları,

Omuz, üst kol, dirsek yaralanmaları,

Ön kol, el bileği, el içi, parmak yaralanmaları,

Diz kapağı, baldır, ayak yaralanmaları,

İç organ yaralanmaları,

Ruhsal ve sinirsel tahribat yapan kazalar.

C Kazanın cinsine göre

Düşme ve incinme,

Parça, malzeme düşmesi,

3.2. Kaza Sebep Teorileri

Kazalarla ilgili değişik dönemlerde bazı teoriler ortaya çıkmış ve bunlar uzun yıllar iş

güvenliği programlarına temel teşkil etmişlerdir. Kaza sebeplerini açıklamak için geliştirilen en genel

teoriler şunlardır (Şekil 3): Domino Teorisi, İnsan Faktörleri Teorisi, Kaza/Olay Teorisi,

Epidemioloji Teorisi, Sistem Teorisi ve Kombinasyon Teorisidir.

1-Domino Teorisi

Kaza önleme ve sanayi güvenliğinin ilk öncüsü Travelers Insurance Company’nin (Gezginler

Sigorta Şirketi) bir görevlisi olan Herbert W. Heinrich’tir. 1920’lerin sonlarında, 75.000 sanayi kaza

raporu üzerinde çalıştıktan sonra Heinrich;

Sanayi kazalarının %88’ine iş arkadaşları tarafından ortaya konan güvenli olmayan

hareketlerin (emniyetsiz hareketler) neden olduğunu,

29

Sanayi kazalarının %10’una güveli olmayan koşulların (emniyetsiz durumlar) neden

olduğunu,

Sanayi kazalarının %2’sinin engellenemez olduğunu ortaya koymuştur.

Heinrich’in çalışması, kendisine ait “Sanayi Güvenliği Gerçekleri”nin ve daha sonra Domino

Teorisi olarak bilinecek olan kaza nedeni teorisinin temelini oluşturmuştur. Heinrich’in teorisinin

büyük bölümü çağdaş çalışmalar sonucu değişikliğe uğramış ve bundan dolayı da geçersiz olarak

düşünülmektedir. Ancak, günümüzde yaygın olarak kabul edilen kimi teorilerin Heinrich’in teorisini

takip ederek ortaya çıktığını göz önüne alırsak, sanayi güvenliği öğrencilerinin bu çalışmayı da

bilmeleri gerekmektedir.

Şekil 3: Heinrich’in kazaya yol açan 5 domino taşı

Heinrich sağlık ve güvenlik karar vericilerinin sanayi kazaları hakkında bilmeleri gereken

hususları düşünerek özetlemiş ve kendisinin Sanayi Güvenliği Gerçekleri (diğer adıyla Endüstriyel

Güvenliğin Aksiyonları) olarak adlandırdığı Domino Teorisinin On Bildirisi’ni ortaya koymuştur.

Bu gerçekler şöyle açıklanabilir:

1.Yaralanmalar bir dizi tamamlanmış faktörlerden meydana gelmekte ve bunlardan biri de kazanın

kendisidir.

2.Bir kaza sadece bir kişi ve/veya bir fiziki veya mekanik tehlikenin meydana getirdiği

güvenli olmayan hareketin sonucu olarak ortaya çıkabilir.

3.Birçok kaza insanların güvenli olmayan hareketleri nedeniyle meydana gelmektedir.

4.Bir kişi tarafından yapılan ve güvenli olamayan davranış veya güvenli olmayan bir durum her zaman

ve hemen bir kazaya/yaralanmaya neden olmaz.

5.İnsanların güvenli olmayan davranışları yapmalarının nedenleri, doğru eylemleri seçmede yardımcı

rehber olarak işe yarayabilir.

6.Bir kazanın şiddeti büyük oranda tesadüfîdir ve buna neden olan kaza büyük oranda engellenebilir.

7.En iyi kaza önleme teknikleri en iyi kalitede ve verimli tekniklerle benzerlik gösteren tekniklerdir.

8.Yönetim güvenlik için sorumluluk almalıdır, çünkü sonuçları elde etmek için bu en iyi durumdur.

9.Müfettiş sanayi kazalarının önlenmesinde kilit şahıstır.

30

10.Bir kazanın doğrudan masraflarına (örneğin, tazminat, sorumluluk iddiaları, tıbbi masraflar ve

hastane vb) ek olarak gizli ve dolaylı masrafları da vardır.

Heinrich’e göre bu gerçekler, kazaları önlemekle görevli olan karar vericiler tarafından

kavranması gereken bilginin temel yapısını ihtiva etmektedir. Bu on gerçeği de dikkate alan herhangi

bir kaza önleme programı, bir veya birden fazla gerçeği dışarıda bırakan programdan muhtemelen

daha etkin olacaktır.

Heinrich’e göre bir kazaya neden olan olayların dizisinde beş faktör vardır. Bu faktörler (kaza

zinciri) şöyle özetlenebilir:

1.Kalıtsal ve sosyal çevre: Olumsuz karakter özellikleri insanları sosyal çevre’nin bir sonucu

olarak miras kalmış ecdat veya edinilebilir güvenli olmayan biçimde hareket etmeye yönlendirebilir.

2.Kişinin hatası: Dikkatsizlik, pervasızlık, sinirlilik, önem vermeme ve ihmal gibi kişisel

özürler kazaların ikinci nedenidir. İnsanların bu beşeri zaafları eğitim ve disiplinle belki kısmen

düzeltilebilir. Bu tip olumsuz karakter özellikleri ister miras kalmış ister de edinilmiş olsun insanların

neden güvenli olmayan bir şekilde davrandıklarını ve neden tehlikeli şartların mevcut olduğunu

ortaya koyar.

3.Güvensiz hareket ve koşullar: İnsanlar tarafından ortaya konan güvenli olmayan

davranışlar ve mekanik veya fiziki tehlikeler kazaların doğrudan nedenleridir. İnsanın kişisel özürleri

olması her zaman için kazaya uğramasını gerektirmez. Bir insanın, örneğin dikkatsizliği bir kazaya

neden sayılabilmesi için, çalışması sırasında da dikkatsiz bir hareket yapmış olmasıyla kaza zincirini

tamamlar. Kazanın asıl nedeni iş başında yapılan yanlış davranışıdır. Diğer taraftan çalıştığı

makinede, örneğin bir pres (baskı) kalıbında gerekli koruyucu elemanların bulunmayışı işyerindeki

güvensiz bir koşuldur.

4.Kaza: Tipik olarak, yaralanmayla sonuçlanan kazalar düşmeyle veya hareket eden

nesnelere çarpmayla meydana gelmektedir. Yukarda belirtilen üç faktörün arka arkaya dizilmesi de

kazanın olması için yeterli olmaz. Önceden planlanmayan ve bilinmeyen, zarar vermesi muhtemel

bir olayın da meydana gelmesi gereklidir. Şu halde yaralanma ya da zararın meydana gelmesi, yani

kazanın bütün unsurları ile gerçekleşebilmesi için bir kaza olayı da mevcut olmalıdır.

5.Yaralanma: Tipik olarak, kazalardan meydana gelen yaralanmalara incinmeler ve kırıklar

da dahildir.

Heinrich’e göre her kaza (yaralanma, zarar görme olayı) yukarıda sıralanan beş temel nedenin

arka arkaya dizilmesi sonucu meydana gelir. Bunlardan biri olmadıkça bir sonraki meydana gelmez

ve dizi tamamlanmadıkça kaza ve yaralanma olmaz.

Heinrich’in teorisinin iki merkez noktası vardır: Önceden meydana gelen faktörlerin ve

merkez faktörünün (güvenli olmayan/tehlikeli hareketin) ortadan kaldırılmasının neden olduğu

kazalar, önceki faktörlerin hareketini reddeder ve bunu yaparak ta kazaları ve yaralanmaları engeller.

2-Epidemiyoloji Teoremi

Geleneksel güvenlik teorileri ve programları sadece kazalar üzerinde yoğunlaşmıştır.

Bununla birlikte, mevcut eğilim, endüstriyel hijyen olayını da kuşatan geniş perspektif

doğrultusundadır. Endüstriyel hijyen, hastalık, rahatsızlık veya diğer sağlık bozukluklarına sebep

olan çevre faktörleri ile ilgilenir.

Bu eğilim, aksine, epidemiyolojik kazaya neden olma teorisinin gelişmesine neden oldu.

Epidemiyoloji Teorisi, çalışmak için kullanılan modelleri elinde tutar ve bu ilişkilerin tanımlanması

31

da kazalar veya hastalıklar (salgınlar) ile çevre faktörleri arasındaki nedensel ilişkinin

araştırılmasında da kullanılabilir.

Epidemiyolojik teoride anahtar bileşenler yetenek ve durum özellikleridir. Birlikte alınan bu

özellikler, bir kaza ile sonuçlanan ya da kazayı önleyici durumlar ile sonuçlanır. Örneğin, eğer bir

çalışan özellikle baskı altında hassasiyet gösteriyorsa (yetenek özelliği), operasyonunu hızlandırmak

için kendisine yardımcı işçileri baskı yapıyorlarsa (durum özelliği), sonuçta bir kaza meydana gelme

olasılığı artar.

3-Sistem Teoremi

Bir sistem, birlikte bir bütün oluşturan, düzenli bir biçimde karşılıklı ilişkide bulunan ve

birbirlerini etkileyen bir bileşenler grubudur. Bu tanım, kazaya neden olma için Sistem Teorisinin

temelidir. Bu teori, aşağıdaki bileşenleri içeren bir sistem olarak meydana gelen kazanın içinde

bulunduğu bir durumu gösterir: Kişi, makine ve çevre. Bir kaza oluşumunun benzerliği, bu

bileşenlerin nasıl birbirini etkilediğiyle tanımlanır. Birbirini etkileme örneklerindeki değişimler

artabilir veya kaza olasılığıyla azalabilir.

Örneğin, bir dükkân ortamında nümerik olarak kontrol edilen beş eksenli makinalama

merkezini kullanan deneyimli bir çalışan, iki hafta boyunca tatile çıkabilir. Sistemin bir bileşenindeki

bu değişim (ev sahibi/kişi) kaza olasılığını arttırabilir. Böyle basit bir örnek kolayca anlaşılabilir.

Bununla birlikte, bütün birbirini etkileme örnekleri bu kadar basit değildir. Bazıları oldukça karışık

olduklarından analizleri, her birinde farklı bir uzman bulunan bir ekip gerektirebilir.

Sistem modellerinin temel bileşenleri, kişi, makine, çevre, bilgi, kararlar, riskler ve yapılması

gereken görevdir. Bileşenlerin her birinin meydana gelecek kaza olasılığında bir etkisi

bulunmaktadır. Sistem teorisine göre, bir ortamda bir kişi makine ile karşılıklı ilişkide bulunursa,

yapılacak iş ve sistem arasında üç olay meydana gelecektir. Her seferinde bir işin yapılması

gerekmektedir, bir kazanın meydana gelebilme riski bulunmaktadır. Bazen riskler büyük olmaktadır;

diğer zamanlarda da riskler küçüktürler. Burada bilgi toplamak ve karar vermek gerekir.

Mevcut şartları zihne not ederek ve gözlemleyerek toplanan bilgilere dayanarak, kişi riskleri

tartar ve mevcut şartlar altında çalışıp çalışmayacağına karar verir. Örneğin, bir makine operatörü

programın gerisinde olan acil bir sipariş üzerinde çalışmaktadır diyelim. Makinesinde önemli bir

güvenlik cihazı bozulmuş. Basitçe onu çıkarmak sadece beş dakika boyunca işini kesecektir fakat

bu, bir kaza olma olasılığını da arttırır. Operatör güvenlik koruyucusu çıkarıp programa devam mı

etmelidir yoksa onu değiştirmek için zaman mı harcamalıdır? Operatör ve danışmanı bu durumu

değerlendirirler (bilgi toplama), riskleri tartarlar ve ilerleme kararı verirler. Eğer aldıkları bilgiler

doğruysa ve risk değerlendirmeleri de kesinse, program kazasız olarak bitirilebilir.

Bununla birlikte, makine operatörünün çalıştığı ortam görülmedik bir biçimde telaşlı ve zaten

programın gerisinde olan bir siparişi bitirmek için hissedilen baskı oldukça yoğundur. Bu faktörler,

bilgi toplama, riskleri tartma ve karar vermedeki yargıyı gölgeleyen stres üreticileridir. Bu nedenle,

Frenzie bilgi toplama, riskleri tartma ve karar verme işleminin başlamasından önce beş faktörün göz

önünde bulundurulmasını tavsiye etmektedir:

İş gereksinimleri

işçilerin yetenek ve sınırları

Eğer iş başarılı bir biçimde tamamlanırsa elde edilecek kazanç

İşe kalkışmak fakat başarısız olmak durumundaki kayıp

Eğer işe kalkışılmazsa gelecek olan kayıp

32

Bu faktörler, bilgi toplama, riskleri tartma ve karar verme işleminden önce kişinin uygun bir

perspektif elde etmesine yardımcı olabilir. Gürültü, zaman sınırlamaları veya danışmandan gelen

baskı gibi stres yaratıcılar kişinin yargısını etkileyebilecekse, bu faktörleri göz önünde bulundurmak

özellikle önem taşımaktadır.

4-Kombinasyon Teoremi

Gerçek ve herhangi bir kazaya neden olma teorisi arasında çoğu kez derece farklılıkları

bulunmaktadır. Bu bölümdeki ilgili teorilerle sunulan çeşitli modeller, kazaların neden meydana

geldiğini açıklamaya çalışmaktadır. Bazı kazalar için, verilen bir model oldukça kesin olabilir.

Diğerleri için, daha az kesin olabilir. Çoğu kez bir kazanın nedeni sadece bir model/teori ile uygun

şekilde açıklanamayabilir. Böylece, Kombinasyon Teorisine göre, esas neden birkaç farklı model

parçasını birleştirebilir. Güvenlik personeli bu teorileri hem kaza önlenmesinde ve hem de kazanın

araştırılmasında uygun şekilde kullanabilir. Bununla birlikte, bütün kazalara tek bir modeli

uygulamaya çalışma çabasından da kaçınmalıdırlar.

5-Kaza/Olay Teorisi

Kaza/olay teorisi, insan faktörü teorisinin bir uzantısıdır. Dan Petersen tarafından

geliştirilmiştir ve bazen Petersen kaza/olay teorisi olarak da anılır. İnsan faktörü teorisinin çoğu

yerinde kalırken Petersen, ergonomik tuzaklar, hataya karar verme ve sistem hataları gibi yeni

elementleri ortaya koymuştur.

Bu modelde aşırı yüklenme, ergonomik tuzaklar ve/veya hataya karar verme, insan hatasına

yönelmektedir. Hataya karar verme bilinçli olabilir ve mantık temelindedir veya bilinçsiz de olabilir.

Son tarih, gözetlenme baskısı ve bütçe faktörleri gibi baskıların çeşitliliği kişiyi, güvenli olmayan bir

yolda davranmak için karar vermeye götürebilir. Böyle bir kararı etkileyecek başka bir faktör ise,

“bu bana olmaz!” sendromudur.

Sistem hatası bileşeni, Petersen’in teorisine önemli bir katkı sağlamaktadır. Birincisi idari

kararlar/idari davranış ile güvenlik arasındaki nedensel ilişki için bir potansiyeli göstermektedir.

İkincisi işyerinde daha geniş güvenlik ve sağlık kavramları yanında kaza önlemede idarenin rolünü

belirler.

Aşağıdakiler, Petersen teorisine göre sistemin başarısız olabileceği yollardan bazılarıdır:

İdare, makul bir güvenlik politikası oluşturmaz.

Güvenliği dikkate alan sorumluluk ve yetki açıkça tanımlanmamıştır.

Ölçüm, inceleme, düzeltme ve soruşturma gibi güvenlik prosedürleri göz ardı edilir

veya bunlara yeterince önem verilmez.

İşçiler, uygun bir oryantasyona tabi tutulmaz.

İşçilere yeterli güvenlik eğitimi verilmez.

6-İnsan Faktörleri Teorisi

Bu teori (Human Factors Theory) kazaları eninde-sonunda insan hatasından kaynaklanan

olaylar zincirine bağlar. Teori, insan hatasına yol açan üç önemli faktörü içerir: aşırı yükleme, uygun

olmayan tepki ve yerinde olmayan faaliyetler.

İnsan Faktörleri Teorisi, sonunda bir insan hatasının neden olduğu bir dizi olaya ve kazalara

atıfta bulunur. Bu, insan hatasına neden olan aşağıdaki üç genel faktörü içermektedir: aşırı yükleme,

uygun olmayan tepki ve uygun olmayan eylemler:

33

1.Aşırı Yükleme: Aşırı yükleme bir kişinin verilen herhangi bir zamanda kapasitesi ile o

kişinin verilen durumda taşıdığı yük arasında dengesizlik olayıdır. Bir kişinin kapasitesi, onun doğal

yeteneği, eğitimi, fikir yapısı, yorgunluğu, stresi ve fiziki durumu gibi faktörlerin ürünüdür. Bir

kişinin taşıdığı yük kendisinin sorumlu olduğu görevleri ve çevre faktörlerinden (gürültü,

rahatsızlıklar ve benzerleri), içsel faktörlerden (kişisel sorunlar, duygusal stres ve kaygı) ve durumsal

faktörlerden (risk seviyesi, açık olmayan talimatlar ve benzerleri) meydana gelen ilave edilmiş

yükleri kapsar.

2.Uygun Olmayan Tepki/Uyumsuzluk: Belli bazı durumlarda kişinin tepkisi kazayı

engelleyebilir ya da kazaya neden olabilir. Eğer kişi tehlike durumunu saptamışsa ama bunu

düzeltecek bir şey yapmamışsa, uygun olmayan şekilde tepki göstermiştir. Eğer kişi oluşturulan

güvenlik prosedürünü dikkate almıyorsa, uygun olmayan şekilde tepki göstermektedir. Bu tür

tepkiler kazalara neden olmaktadır. Uygun olmayan tepkilere ek olarak bu bölüm, çalışma

istasyonunun uygun olmamasını da içermektedir. Kişinin çalışma istasyonunun boyutunu, gücünü,

uzanımını, hissini ve benzer faktörlerini dikkate alan uyumsuzluk, kazalara ve yaralanmalara yol

açabilir.

3.Uygun Olmayan Eylemler: İnsan hatası, uygun olmayan faaliyetlerden kaynaklanabilir.

Uygun olmayan faaliyete bir örnek, verilen bir görevde risk derecesini göz ardı eden ve dikkatsizlikle

iş yapan kişidir. Bu tür uygun olmayan faaliyetler kazalara ve yaralanmalara yol açabilir.

3.3. İnsan Hatası

Genel bir çerçeveden bakıldığında, hemen her kazada mutlaka insana bağlı bir hatanın yer

aldığı görülmektedir (Şekil 3). Ancak insana ilişkin bu hata, sadece kaza yapan kişi ile sınırlı değildir.

Ancak genelde insan hatası (human error) kavramı, operatör hatalarını veya yaralanan çalışanların

hatalarını tanımlamada kullanılmıştır. Oysa bu durum insan hatalarının sınırlı bir bölümüdür.

Fabrikanın projesini çizen mimardan makineleri planlayan ve monte eden mühendise; bakım ve

onarım yapan işçiden işletmeciye ve hatta işyeri hekimine kadar uzayan bir grup insanın hatası

burada söz konusu olabilecektir. Konuya bu geniş açıdan bakıldığında bazı araştırmacılar şu şekilde

bir açıklamada bulunmuştur: “bütün kazaların arkasındaki temel sebep insandır”.

Kazalarının insan hatalarından kaynaklanması bir çok faktöre dayanır. Kuşkusuz, kaza yapan

işçinin eğitimsizliği, işe uygun olmayışı, uyumsuzluğu, eğitim ve bilgi eksikliği, tecrübesizliği,

yorgunluğu, heyecanlı veya üzüntülü oluşu, dalgınlığı, dikkatsizliği, acelecilik, bahanecilik,

ilgisizliği, düzensizliği, meleke noksanlığı ve hastalıkları vb. nedenler; ya da işçinin her şeye karşın

kurallara uymamış olması (vurdumduymazlık) da insan faktörüne bağlı temel sebepler arasındadır.

Güvenlik çalışmalarında “insan hatası” ile ilgili yaklaşımlar II. Dünya Savaşında askeri

sahada uygulama alanı bulmuş, zamanla kimya ve taşımacılık sektörlerinede kaymıştır. Bu tip

çalışmalar günümüzde insan hatalarının kantitatif (sayısal, olasılığa bağlı) olarak değerlendirilmesi

için silah ve nükleer santral endüstrilerinde sıkça kullanılmaktadır.

Şekil 2: Kaza Sebep Teorileri

34

İnsan hatasına bağlanabilecek kaza yüzdesinin belirlenmesindeki zorluklara rağmen bir çok

araştırmacı bu konuda çalışmıştır. Heinrich ile başlayan bu tip araştırmalar günümüze kadar devam

etmiştir. Heinrich, kazaların % 88’inin insan hatalarından kaynaklandığını belirlemiştir.

Günümüze yakın araştırmacılardan Sanders ve Shaw ise bu konuda on beş çalışma yapmış ve

insan hatasından kaynaklanabilecek kaza yüzdesinin % 4-90 arasında değiştiğini belirtmişlerdir.

Çalışmalarında 338 kaza vakası incelemiş ve kazaların % 50'sinde temel sebebin insan hatası

olduğunu, fakat hiç bir durumda kazaya sebebiyet veren unsurun tek başına insan hatası olmadığını

belirtmişlerdir.

İnsan hatasına atfedilebilecek kaza oranlarını etkileyebilecek ikinci bir önemli nokta,

belirlemeyi yaparken insan hatasının yanında diğer hangi faktörlerin göz önünde bulundurulmuş

olmasıdır. Bu konuda Sanders, “Kazaların hangi oranda insan hatasına bağlı olduğunu sormak bile

anlamsızdır. Daha mantıklı olarak diğer faktörlere kıyasla insan hatalarının kazalara ne derece

katkıda bulunduğu sorulabilir” şeklinde bir açıklamada bulunmuştur.

Göze yabancı cisim kaçması,

Yanma,

Makinelerden olan kazalar,

El aletlerinden olan kazalar,

Elektrik kazaları,

Ezilme ve sıkışma,

Patlamalardan olan kazalar,

Zararlı ve tehlikeli maddelere değme sonucu oluşan kazalar.

35

4. İŞ KAZALARININ NEDENLERİ

36

4.1. İş Kazalarının Nedenleri

Üretimin yapıldığı yer ve çalışan birey iş kazaları ve meslek hastalıklarının oluşumundaki iki

ana etken olarak öne çıkmaktadır. Üretim sürecinin içinde işyerinde bütün unsurlar ile işçi karşı

karşıyadır ve olayın devamlı içinde olan faktördür. Buna bağlı olarak çalışan kişinin çeşitli sorunlar

yaşaması gayet doğaldır. Gelişen teknoloji ve insan faktörünün ona olan uyumu bazı zamanlarda iş

kazalarını da beraberinde getirecektir.82

İş kazalarının sebeplerini sadece insana veya olumsuz çalışma şartlarına bağlamak doğru

değildir. Çevreyi olabildiğince mükemmelleştirerek veya insana gerekli bütün eğitimi vererek iş

kazalarının tamamen biteceği beklenmemelidir. Çevrede kazalara veya meslek hastalıklarına

sebebiyet verecek çalışma ortamında meydana gelen gürültü ve görüntü kirliliği gibi

olumsuzluklarda işçileri etkileyerek iş kazalarına sebebiyet vermektedir.83

Ülkemizdeki hizmet veren işletmeler genelde küçük ve orta ölçekli işletmelerdir. Buralarda

iş güvenliği organizasyonu, eğitimi ve denetimin istenilen düzeyde olmamasından dolayı bu

işletmelerde iş kazalarını olma olasılığı daha yüksektir. Küçük ölçekli işletmelerde kaza oranlarının

yüksek olmasının temel nedeni; işveren veya üst yöneticilerin iş güvenliği konusunda bilinçli

olmamalarıdır. İş kazalarının konusunda "National Safety Council Committee" nin verilerine göre iş

kazalarının %18' i mekanik etkenlerle, %19' u personel etmeni ile ve %63' ü bunların birlikte

etkisiyle meydana gelmektedir.84

Ülkemizdeki iş kazalarının nedenlerini tespit etmek için 1985’te, Makine ve Kimya

Endüstrisi kurumunun yaptığı bir çalışmada, kazaların % 95'inin güvensiz davranış ve kişisel

koruyucu kullanmamadan, %5' inin ise, teknik nedenlerden kaynaklandığı belirlenmiştir. İş

kazalarının %2' sinin insan kontrolü dışında, %10'unun mekanik yetersizlikten ve % 88' inin ise,

insan faktörüne bağlı olduğunu göstermiştir. Kazaların oluşumunda insan faktörü (%80) birinci,

sırayı almaktadır.85

İş kazalarının oluşumuna ait dünyada birçok bilim adamı değişik modellemeler getirmişlerdir.

Fakat bunların hepsinin literatür de ki karşılığı genel başlıklar halinde: Psikolojik (Kişisel),

Fizyolojik ve Teknik olmak üzere üç başlıkta incelenmektedir.86

4.1.1. Kişisel (Psikolojik) Nedenler

İnsanın çalışma aktivitesi halinde olması ve üretim araçlarını kullanarak üretimi

gerçekleştirmesi için rol alması bütün sinir ve kas sistemlerini kullanarak gerçekleştirir. İş kazalarının

%80'inin insan davranışlarına bağlı olarak meydana gelmektedir. Kazaya sebep olan davranışlar

tehlikeli davranış olarak nitelendirilmektedir. İş kazalarına sebebiyet veren psikolojik davranışlar;

bireyin kazaya yatkınlığı, kaza istidadı, cehalet, stres, duygusal durum ve işten kaytarma olarak kendi

içinde ayrılmaktadır. 87

İnsan faktörü üretimin bütün sürecinde aktif şekilde rol aldığından dolayı, üretim sürecinde

yapmaya görevli olduğu işi zihinsel olarak kaldırabilmesi çok önemlidir. Eğer yaptığı iş kendi kişisel

82 Dizdar, a.g.e. 83 Sabuncuoğlu, a.g.e., s.296. 84 Bengi Senekerim, “İş Kazalarının Nedenleri”, İnternet Erişim Adresi (Çevrimiçi):

http://www.takimceligi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=369&Itemid=289, (27.03.2011) 85 Bengi, a.g.e. 86 Dizdar, a.g.e., s. 113. 87 Dizdar, a.g.e.,ss. 113-117.

http://www.takimceligi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=369&Itemid=289

37

psikolojinin üstünde bir iş yükü getiriyor ise işin yapılması sırasında kişi iş yükünü kaldıramayarak

iş kazasının olmasına sebebiyet verecektir. Bu sayılanların hepsi kaza faktörü olmaktadır.88 İşçilerin

görevlendirmeler yapılır iken işçinin bedensel ve zihinsel gücünü hesaplamalıdır. Aksi takdirde iş

kazalar meydana gelmektedir. İşletmeler çalışan işçilerin makinalarla uyumunu ölçerek ve atıl

kapasitelerine göre görevlendirmeler yaparak işçilerin hem performansını arttırma yoluna gitmeli

hem de iş kazalarının azalmasına sebep olabilirler.

İş kazalarında daha yaygın kullanılan bir kavramda bilgisizlik, ilgisizlik ve dikkatsizlik

durumlarıyla tanımlanan işçilerin cehaletidir. Cehaletin ana sebebieğitim eksikliği olduğu

bilinmektedir.89 İşçilerin bilgi düzeyi de iş kazalarının oluşumunda büyük etki göstermektedir.

Eğitim seviyesi burada devreye girmektedir; eğitim seviyesi arttıkça iş kazalarının azaldığına yönelik

araştırmalar mevcuttur. İş kazalarına etki eden faktörler arasında eğitim düzeyinin önemi

tartışılmazdır. Çalışanlara verilecek eğitimle, iş kazalarının büyük ölçüde önlenmesi ve kazaların

meydana getirdiği zararların minimize edilmesi mümkündür.90

Stresin günümüzde işçi üzerinde sağlık ve davranışlara tesir ettiği araştırmalarla

belirlenmiştir. İşçiler arasında yapılan bir araştırmada evli işçilerin bekâr işçilere göre daha çok strese

meyilli hareketler ettiği ve iş kazalarına daha çok sebebiyet verdiği saptanmıştır. İşçilerin kişisel

problemlerinin, iş başında iken dikkatinin dağılmasına sebebiyet verdiği işinden ve genel olarak

çalışma hayatından soğuma yarattığı ortaya çıkmıştır. Fakirlik ve kazanılan paranın kişiye

yetmemesi, işini kaybetme korkusu işsizlik endişesi başlıca kişilerde stres sebebi olarak ortaya

çıkmıştır. Stresin kişiler üzerindeki fiziksel etkileri baş, sırt, kas, kramp, mide problemleri, ...vb.

şekilde göstermektedir. Davranışsal rahatsızlık olarak da öfke kontrolü sağlayamamak, gerginlik,

duygusal davranışlar, dikkati toparlayamama, vb. şeklinde görülmektedir. Bütün bunların doğal

sonucu olarak iş kazaları kaçınılmaz olarak gerçekleşmektedir.91

Denge duygusunun az olması, kas gücünün ve bazı beden kısımlarının iyi gelişmemiş olması

veya bazı uzuvların dengesiz gelişmesi ya da çeşitli hastalıklar sonucu çalışma yaşamına gelinceye

kadar insanın yıpranmış olması kişide güven kaybı ve kişilik problemleri oluşturmaktadır. Bu

problemden dolayı yetenek azlığı, el becerisi yetersizliği, sinir sistemi ile yönetilen bütün beden

hareketlerinin akıcı çalışmasını engelleyen hatalar ve eksiklikler güvensiz davranışların ortaya

çıkmasına neden olmaktadır.92

Alışkanlıklarda kaza sebebi olabilmektedir. Alkolün yorgunluğa neden olması ve dikkat

azalması gibi uyuşturucu etkileri ile, kişinin denge, görme ve işitme gibi beyinsel fonksiyonlarında

azalma, kavrama güçlüğü gibi durumlarla sonuçlanır. İlaç veya uyuşturucu madde kullanan kişilerde

aşırı etkinlik ve neşe duygusu oluşur. Bunun sonucunda kişiler dengesiz, aşırı ve beklenmedik

davranışlarda bulunurlar.93 Bu gibi alışkanlıkları olan işçiler aşırı derecede unutkan ve odaklanma

problemi yaşadıklarından dolayı iş kazalarına daha sebebiyet vermektedirler.

Psikolojik rahatsızlıklarından ötürü iş kazalarına uğrayan kişilerin sonucu çok ağır kazalara

neden oldukları ve maruz kaldıkları bilinmektedir. (uzuv kaybı, ölüm, maddi hasar vb.) Psikolojik

zaafı olan veya rahatsızlığı olan kişilerin derin işe alım sürecinden geçirilmeleri gerekir. Gerekli

kişilik testleri uygulanarak buralara gelmeden çıkabilecek sorunları işe alım safhasında engelleme

88 Gürbüz Yılmaz, “İş Kazalarının Nedenleri”, (Çevrimiçi),

http://www.isguvenligi.net/index.php?option=com_content&task=view&id=41, (27.03.2011) 89 Dizdar, a.e. 90 Bengi, a.g.e. 91 Dizdar, a.g.e., s. 116. 92 Yılmaz, a.g.e. 93 Bengi, a.g.e.

http://www.isguvenligi.net/index.php?option=com_content&task=view&id=41

38

yoluna gidilebilir. Psikolojik sorunu olan kişilerin etrafındaki çalışma ortamını da etkilediği ve iş

kazasının olma olasılığını tetiklediği bilinmektedir. Olağandışı tepkiler veren, agresif ve saldırgan

bir ruh haline sahip olan kişiler en fazla kazaya maruz kalanladır.94

4.1.2. Fizyolojik Nedenler

Fiziksel açıdan yetersizlikler sonucu ağır şekilde sonuçlanan kazalara sebebiyet vermektedir.

Çeşitli göz rahatsızlıkları, önceden geçirilmiş hastalıklar, ameliyat ve yaraların tam iyileşmemesi gibi

oluşan fiziki sorunlar iş kazalarına sebebiyet vermektedir. Boy kilo arasındaki dengesizlikler, işitme

kayıpları, yaşın ilerlemesi, ciğer ve kalp rahatsızlıkları sebebiyle de kazayla sonuçlanan davranışlar

gösterilebildiği gözlemlenmiştir.95

İnsan verim ve performansındaki günlük değişiklikler kısa zamanda fark edilmektedir.

Vücudun belirli bir ritimde çalışma metodolojisi vardır. Bireyler fiziksel özelliklerinin üzerine

çıktıklarında veya vücutlarına aşırı derecede yüklendiklerinde, kişilerde yorgunluk görünür.

Yorgunluk fizyolojik faktörlerden en fazla karşı karşıya kalınan türüdür. Yapılan işlerin ağırlığından

kaynaklanan veya aşırı hızlı tempoda çalışma işçilerde aşırı yorgunluğa sebep olur. Bu yorgunluğun

getirdiği handikaplar; refleksin azalması, dikkatin dağılması gücün azalması şeklinde ortaya çıkar.

Bu sonuçlarda fiziksel yorgunluğun bir habercisi olduğundan dolayı iş kazalarını tetikleyici bir

unsurdur.

Fiziksel yorgunluk bazı durumlarda psikolojik yorgunluğu da tetikler. Örneğin; gürültülü

ortamda üretim yapan başka sesleri duymak veya duyurabilmek için çalışan işçilerin gösterdiği çaba

diğer psikolojik etkileri tetiklemektedir. İşçiler geceler uyku problemi çekmekte yada gece yatarken

aniden uyanarak uykusunun bölündüğü bilinmektedir.96

Uykusuzluk, tehlikeli davranışlara yol açan belki de en sık karşılaşılan fizyolojik faktördür.

Uykusuzluk, fiziksel açıdan yetersizlikten farklıdır. Çünkü kalıcı bir etkisi yoktur. Dinlendirici bir

uyku olumsuz oluşan faktörleri ortadan kaldırabilmektedir. Uykusuzluk üzerinde çok yoğun bir

şekilde durmak gerekmektedir. Çünkü en dikkatli ve dirayetli kişiler bile uykusuz kaldıkları

durumlarda, gücün azalması ve dikkatin dağılması sonucu iş kazasına maruz kaldıkları

gözlenmiştir.97

Yaşa ilişkin araştırmalarda, gençler arasında iş kazası oranının, onların yaşlarından mı

kaynaklandığı, ya da iş ile ilgili bilgi ve tecrübe eksiliğinden mi kaynaklandığı üzerinde çeşitli fikirler

bulunmaktadır. Gençlerdeki iş kazası yüzdelerinin daha fazla olmasının sebebini tecrübe eksikliğine

bağlayan kesim ağırlıktadır. Fakat genç çalışanların böyle handikapları var iken daha yaşlı çalışanlar

da ise zamanla gelen bir kapasite düşüklüğü görüldüğü ve anlatılan yeni sistemleri daha ağır idrak

ettikleri ve yeni teknolojilere daha ağır uyum sağladıkları görülmektedir.98

İşçiler için çalışma ortamında veya yaptıkları işlerdeki monotonluk da iş kazası nedeni

olabilmektedir. Monotonluk bir işi aynı tempoda ve sürekli tekrarlanarak yapılmasının kişiye verdiği

yorgunluk ve bıkkınlık durumudur. Monotonluğa neden olan faktörleri; işin özellikleri, işçinin

monotonluğa karşı duyarlılığı, işyerinin sosyal çevresi ve çalışanların psikolojik durumu şeklinde

94 Dizdar, a.g.e., s. 117. 95a.e., s. 118. 96Gülden Vural, “Gürültünün İnsan Sağlığı Üzerine Olumsuz Etkileri”, İş Sağlığı ve Güvenliği (İSG) Dergisi, Mayıs-

Haziran, 2004, Sayı: 19, s:12-15. 97 Dizdar, a.g.e., s. 118. 98 Sevda Demirbilek/M. Vedat Pazarlıoğlu, “Türkiye’de İş Kazalarının Oluşumunda Etkili Olan Faktörler: Ampirik Bir

Uygulama”, Finans Politik & Ekonomik Yorumlar Dergisi, Ekonomik Mali Yayınlar San. Ve Tic. A.Ş, Cilt: 44,

Sayı:509, 2007, s.84.

39

sıralayabiliriz. Tekrarlı iş, yavaş ve hafif işler, genel ve fiziksel mental durgunluk, iş ve işlemlerde

dikkatin azalması önemli oranda iş tatmini kayıpları ve organizmanın kapasitesini azaltması

sonucunu doğurur. Bunun sonucunda bedensel ve ruhsal güçsüzlükler oluşur. Bunlara bağlı olarak

da iş kazalarının meydana gelme riski artacaktır.99

4.1.3. Teknik (Biyolojik)Nedenler

İş kazalarının meydana gelmesine sebep olan psikolojik ve fizyolojik faktörlere ek olarak iş

yerlerinde organizasyonların düzensizliğinden kaynaklanan ve işçiyi olumsuz şekilde etkileyerek

kazaların artmasına sebebiyet veren fazla mesai, sürekli gece vardiyası, olumsuz çevre koşulları,

ergonomik düzensizlikler gibi hususlar da bulunur.100

Çalışma ortamı ve yapılan işin türüne göre değişik nitelikler kazanan çevre koşulları çalışan

insanın sağlığını geçici yada sürekli olarak etkilemektedir. İşyerinde ücret düzeyi, ödeme biçimi,

vardiya sistemi işletme büyüklüğü insanın davranışlarını olumlu ya da olumsuz şekilde

etkilemektedir. Çalışan kişiler çoğu zaman yönetimde kaynaklanan bu tip sorunlardan olumsuz

şekilde etkilenerek güvensiz davranışlar göstermeye başlamaktadırlar.101 İleri düzeyde

endüstriyelleşmiş ülkelerdeki iş kazalarının sebebi yönetim ve organizasyondaki eksikliklerden

olduğu gösterilmektedir. Savunulan görüşe göre bu işletmelerdeki yapılan işin monotonluğundan ve

sıkıcılığından kaynaklanan sebepler iş kazalarına sebebiyet vermektedir. İşletmelerde yeni

düzenleme stratejiler ile bunların önüne geçmeye çalışmalı işçileri belirli periyotlar halinde eğitim

oryantasyonlarına tabi tutarak işçiler üstündeki tek düze çalışma hissini alarak iş kazalarını azaltma

yoluna gidilmelidir.

Ergonominin işçiler üzerindeki etkisi de yadsınamaz. Ergonomik olarak uygun olmayan

şekilde üretim hatları dizayn edildiği takdirde işçilerin işe olan konsantrasyonu ve çalışma ve

hareketlerini kısıtlayıcı durumlar ortaya çıkmaktadır buda işçilerin daha çok güç harcamasına ve bir

noktadan sonra işçilerde dikkat kaybına yol açmaktadır. İş yerindeki makineleri insan yapısına uygun

şekilde dizayn edilmelidir.102 Diğer yandan işe yeni alınan işçilere işyerindeki makinelerle ilgili

eğitimler verilmelidir. Eğer verilmezse bu bilgisizlik ve eğitimsizliğe yol açarak kazalara davetiye

çıkaracaktır.

Üretim sürecinde kullanılan her türlü alet, araç ve makine işçinin kullanabileceği basitlikte

değil ise, makinelerde koruyucu yok ise, kumanda ve mekanizmaları anlaşılır şekilde değilse,

kontrolleri zamanın da yapılmıyorsa işçinin hata yapması kaçınılmazdır. Bu tip güvensiz durumların

birleşmeleriyle işçilerde güven kaybı oluşarak iş kazalarının olması kaçınılmazdır.

İşyerinde çalışanların etkilendiği çalışma koşulları genel olarak sıcaklık, nem, buhar, toz, ışık,

gürültü, titreşim, toksit sıvı ve katılar, atmosferik basınç, iyonizan radyasyon gibi etkenlerden

oluşmaktadır. Çalışma ortamının kimyasal yapısının değişimi, işyerinde kullanılan veya bulunan

solvent, boya, çeşitli tozlar gibi kimyasal maddelerden oluştuğu gibi, mor ötesi ışınlardan ileri gelen

ozon ve radyoaktif parçacıklardan ayrılan radon gibi bir kısım fiziksel olayların sonucunda da

oluşabilmektedir. Çalışma ortamındaki sıcaklık, nem, hava akımları, yetersiz aydınlatma, gürültü,

kirli hava gibi olumsuz fiziksel ve kimyasal etmenler çalışan insanda; yorgunluğa, ilginin

dağılmasına, hareketlerin ağırlaşmasına, duyu organlarının yetersiz kalmasına neden olmakta ve

99 Bengi, a.g.e. 100 Dizdar, a.g.e., s.119. 101 Yılmaz, a.g.e. 102 Dizdar, a.g.e., s. 130.

40

bunun sunucunda da güvensiz davranışlar ortaya çıkmaktadır.103 Çalışma ortamında ana faktör insan

faktörüdür. İnsan makineyi çalıştırıp, kontrollerini düzenli yapan üretimin ana faktörü durumundadır.

Bu sebeple çalışma ortamında oluşan fiziksel, kimyasal veya biyolojik olumsuz şartlar işçilerin

sağlığına hem zarar verdiği gibi bir süre sonrada kişilerde çeşitli işgücü kayıplarına yol açmaktadır.

Böyle bir ortamda ise iş kazalarının oluşması her an olasıdır.

4.2. İş Kazalarının Artmasının Nedenleri

İş kazası psikolojik, teknik ve fizyolojik etkenlerin bir araya gelmesiyle meydana

gelmektedir. Çalışan kişi işyerinde çalıştığı malzemeler, işyeri ortamı ve çevresi ile devamlı ilişki

içindedir.104 İş kazaları, iş yerinde gerekli önlemlerin alınmaması sonucu ve dikkatsizliğin bir

eseridir. İş yerinde iş kazalarının azaltılması için gerekli mevzuata uyulması ve gerekli bilimsel ve

teknik bilgilerin işyerine aktarılması ile önüne geçilebilir. İş kazalarının artmasında bir önceki

başlıklarda verdiğimiz gibi insan faktörünün rolü günümüzde %80’lerdedir. Genel anlamda iş

kazalarına neden olan durumlara bakıldığında iki durum mevcuttur; emniyetsiz durumlar ve

emniyetsiz hareketler olarak görülebilmektedir.

İş kazalarının artış göstermesinde nüfus ve istihdam oranlarının artışının payı büyük değildir.

Günümüzde yaşanan teknik gelişmeler ve kişisel korunma yollarının geliştirilmesi gibi

uygulamalarla nüfus yoğunluğunun iş kazalarındaki payı ana sebep değildir. Buradaki esas neden

verilen eğitimlerin çalışanlara ya hiç yansımamakta, ya da istenildiği şekilde yansımamasıdır. Veya

işletme tarafından yeterli şekilde eğitim verilememesidir. Sebebi ise eğitimi veren yetkili kuruluşlar

eğitimi mühendislere, işverene veya işveren vekillerine ve üst düzey iş yeri temsilcilerine vermesidir.

Fakat bu eğitimlerin bu kişilerden esas risk grubu içindeki işçilere ne derecede aktarıldıkları ile ilgili

veriler mevcut değildir. Halbuki işçi eğitimlerinin yasalarda gerekli ve şart olduğu önemli şekilde

vurgulanmıştır. Verilen eğitimlerde hedef kitle değişmeli eğitimin hedefi beyaz yaka yerine mavi

yaka işçiler olmalıdır. İşçilere verilen eğitimler de otellerde veya benzeri yerlerde verilmemelidir.

İşçi kendi tezgâhında pratikte öğrenmelidir. Çalıştıkları makine veya tezgâhı daha iyi tanımaları

sağlanmalıdır. Teorik şekilde slayt yöntemleri kullanılarak verim daha az alınmaktadır. Pratikte

eğitim görerek daha dikkatli ve bilgili bir şekilde çalışırlar ve kaza geçirme ve risk oranları azalır.105

İş kazalarını oluşmasında insan faktörünün psikolojik payı diğer teknik ve fizyolojik

faktörlerden daha ön plandadır. İşverenler işçilere eğitim imkânı sunar iken sadece teknik ve

ergonomik açıdan eğitim verdikleri bilinmektedir. Fakat günümüzde yaşanan kazalarda işçilerin

eksik bilgi ve teknik yönden bilgisizlik yerine duygu kontrolü sağlayamadığı için ve gerekli şekilde

konsantre olamadığı iş kazasına sebep olduğu bilinmektedir. Bu şekilde de iş kazalarının arttığı

gözlenmektedir. Firmalar eğitim kadroları içinde mutlaka psikolog bulundurmalıdırlar. İş kazalarının

büyük bir kısmı işçinin psikolojik zayıflığından meydana gelmektedir. Bu sayede işçilere psikolojik

destek ünitesi kurarak iş kazalarında azalma yoluna gidilebilir.106

İş kazalarının artmasında bir diğer unsur, firmaların ağır işlerde otomasyonlu üretim

sistemine geçiş yapmadıklarından dolayı olmaktadır. İş güvenliği açısından otomasyona geçmek iş

kazalarını azaltan iyi bir yöntemdir. İşçiler bazı ağır makineli işleri uzaktan kumanda ile çalıştırarak

işçinin müdahalesi olmadan makineler işleri yürütmektedir. Bazı ülkelerde bu tarz basit ve tehlikeli

103 Yılmaz, a.g.e. 104“Genel İSG Eğitimi”,İnternet Erişim Adresi (Çevrimiçi): http://www.isguvenligirehberi.com/haber/104-genel-isg-

egitimi.html., (16.12.2010). 105 Güngör, a.g.e. 106 Bengi, a.g.e.

http://www.isguvenligirehberi.com/haber/104-genel-isg-egitimi.html

http://www.isguvenligirehberi.com/haber/104-genel-isg-egitimi.html

41

işler bu tarz geliştirilmiş robotlar tarafından yürütülmektedir. Ülkemizde bu tarz ağır ve tehlikeli

işlerin işçilerden el ile yapmalarının istenmesi, işçilerde çeşitli algılama aksaklıklarından dolayı

çeşitli iş kazalarına yol açmaktadır. Otomatik çalışma sistemlerinde işlerin tamamen kapalı ve

işçilerin sadece izleyici ve kontrolcü olarak görev yaptığı ortamda iş kazalarının önüne geçilmesi

sağlanmaktadır.107

İş kazalarının artmasına bir diğer sebep olarak da niteliksiz işe alımlar gösterilmektedir. Bir

diğer ifadeyle, organizasyonlardaki yanlış işe yanlış insan hatasına düşülmesidir. Kazaların

olmasında işçinin işe uyumu çok önemlidir. Aynı oranda işin de işçiye uyması oldukça önem arz

eder. Yanlış yerleştirilmeler ve dağınık organizasyonlar sayesinde iş kazaları olmaktadır. Burada

ergonomi biliminden yararlanılması gerekmektedir. Ergonomi biliminden yararlanan kalifiye

firmalar da iş kazalarının daha az olduğu gözlenmektedir. Makineleri uygun olduğu yerlere göre

değil de insan faktörüne göre planlanmasıyla işçinin işteki verimini de olumlu şekilde etkiler.108İş

yerlerinde öncelik olarak makinelerin konumu, işlevi ve değeri insandan önce gelmektedir. İşyeri

sahipleri büyük sermayeler bağlayarak aldıkları makineleri insan sağlından önde tutmaktadırlar.

Diğer iş kazası sınıflandırması ise, nedenleri incelendiğinde çalışanlardan kaynaklı iş kazaları

ve çalışma ortamından kaynaklı iş kazaları olarak iki ana başlığa ayırabiliriz. Çalışandan kaynaklı iş

kazalarını (Tehlikeli Hareket), ve çalışma ortamından kaynaklı iş kazalarını (Tehlikeli Durum) olarak

adlandırılır. İş kazaları ağırlıklı olarak bizim ülkemizde çalışanlardan kaynaklı tehlikeli hareketler

sonucu ortaya çıkmaktadır. Bu oran % 88 iş kazalarının çalışanlardan kaynaklandığı, % 10 oranında

çalışma ortamından tehlikeli durumdan kaynaklandığı varsayılmaktadır. Geriye kalan % 2 kısmı ise

beklenmeyen doğal afetler olarak değerlendirilmektedir. Şekil – 2’ de iş kazaları nedenlerine

değinilmiştir.

Şekil – 2 İş Kazası Nedenleri Grafiği

Şekil – 2 İş Kazası Nedenleri Grafiği İş kazalarının nedenleri araştırıldığında aslında bizim

eğilmemiz gereken iki alan vardır. Çalışanlardan kaynaklı Tehlikeli hareketleri önlemek, Çalışma

ortamından kaynaklı tehlikeli durumları da ortadan kaldırmak. Bu iki unsur üzerinde yapılacak

çalışmaların sonucunda kazaları önlemek mümkün olacaktır. Tehlikeli hareket ve tehlikeli durumlara

değinecek olursak;

Tehlikeli Hareketler • İşi Bilinçsizce Yapmak, • Dalgınlık ve Dikkatsizlikler • Makina

Koruyucularını Yerinden Çıkarmak • Görevi Dışında İş Yapmak ve Tehlikeli Hızlarda Çalışmak • İş

107 Genel İSG Eğitimi, a.g.e. 108 A.e.

42

Disipline Uymamak ve Şakalaşmak • İşe Uygun Makine ve Ekipman Kullanmamak • Yetkisiz ve

İzinsiz Olarak Tehlikeli Bölgede Bulunmak • Kişisel Koruyucu Donanım Kullanmamak

Tehlikeli Durumlar; • Güvensiz ve Sağlıksız Çevre Koşulları • Topraklanmamış Ekipmanlar

ve Elektrik Makinaları • İşe Uygun Olmayan El Aletleri • Tehlikeli Yükseklikte İstifler •

Kapatılmamış Zemin Boşlukları • İşyerinin Düzensizliği • Koruyucusuz Makine, Ekipman ve

Tezgâhlar

43

5. İŞ KAZALARININ ETKİLERİ

44

5.1. İş Kazalarının Ekonomik Etkisi

İş sağlığı ve güvenliğinde yeteri kadar önlem alınmaması sonucu iş kazaları ve mesleğe dayalı

hastalıklar meydana gelmektedir. Buna bağlı olarak işletmelerde işgücü kaybı, maddi kayıplar ve en

önemlisi can ve uzuv kayıpları meydana gelmektedir. Bu kazalar toplumda onarılması güç sosyal

yaralara sebep olmaktadırlar. Bir iş kazası gerçekleştiğinde sadece işçi etkilenmemekte işyeri de aynı

oranda etkilenmekte ve en önemlisi işçinin sosyal çevresi de büyük ölçüde yaralanmaktadır. İş

kazasının meydana gelmesi diğer çalışanları da psikolojik olarak etkilemekte, aynı iş kolundaki

işçileri, sendikaları ve dolayısıyla da devlet ve toplumu etkisi altına almaktadır.

İş kazalarının sebep olduğu can ve mal kayıplarının büyük boyutlara ulaşması sonucunda

bütün dünyada bu konuya daha fazla önem verilmesi gerektiğini gündeme getirmiştir. İş kazaları;

işçi, işveren ve ülke ekonomisi açısından görünen ve görünmeyen etkiler olarak

değerlendirilebilmektedir.109

5.1.1. İşçi Açısından Etkileri

İş kazası geçiren birey için görünen ve görünmeyen etkileri doğmaktadır. Bu etkiler insanın

hayatının geri kalanını geçirmesi için geçici ve kalıcı etkiler bırakabilecek fiziksel veya ruhsal yaralar

açabilmektedir.

5.1.1.1. İşçi Açısından Görünür Etkileri

İşçi açısından görünen en büyük maliyeti ölüm veya herhangi bir uzuv kaybına uğramasıdır.

İnsan hayatının değeri ölçülemez ve herhangi bir değerle maliyetini ölçmek mümkün değildir. İş

kazalarının en büyük bedelini işçi sağlığıyla ödeyebilmektedir. Bu durumda işçi ailesi ve çevresi

maddi ve manevi yıkıma uğratmaktadır. İş kazalarında işçi ölmese bile uzuv kayıpları nedeniyle

büyük beden ve psikolojik kayıplara uğramaktadır. İş kazası geçiren bireyin psikolojik kayıplara

uğradığı klinik araştırmacılar tarafından doğrulanmıştır.110

Her birey çalıştığı sürece ailesini geçindirebilecek kadar gelir elde amacındadır. İş kazası

sonucu sakatlanması sonucu yani iş göremez hale gelmesi halinde kendisi ve ailesi gelir kaybıyla

birlikte geçim sıkıntısına düşer. İş kazalarından sonra belli bir para bağlanmasına rağmen, bu ücret

bireyin aldığı ücretin altında olacağından birey bir maddi sıkıntı içine girecektir. Bu maddi sıkıntının

beraberinde getireceği aile içi huzursuzlukta bireyi olumsuz yönde etkileyecektir.111

İş kazası sonucu ölen bireyin ailesi maddi manevi ağır kayba uğramaktadır. Aileleri ağır bir

üzüntü yaşıyor iken diğer taraftan gelirin azalması veya tümden kesilmesi gibi bir durumlarda karşı

karşıya kalınmaktadır. İş kazasına uğrayan bireyin herhangi bir sosyal güvenlikten yoksun olması

durumunda ailesi herhangi bir yardım veya ödenek alamamaktadır. Böyle durumlarda işçi hayatını

yitirmese bile ağır depresyonlar yaşamaktadırlar.112

İş kazası geçiren kişi psikolojik olarak belirli düzensizliğe gireceğinden dolayı işe geri

döndüğünde bazı durumlarda yanlış algılamanın meydana gelmesi ile kişi amirine, çalışma

109 M. Fahri Utkan, “İş Kazalarının Maliyeti”, İnternet Erişim Adresi (Çevrimiçi): http://www.sentezhaber.com/is-

kazalarinin-maliyeti-makale,1653.html. (18.11.2010) 110 Oktay Tan, “ İş kazası oluşmadan alınacak önlemlerin maliyeti ile iş kazası oluştuktan sonraki harcama

maliyetlerinin analizi ve karşılaştırılması” Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,

İstanbul, 1999, ss. 14-28 111 Gürbüz Yılmaz, “İş Kazalarının Maliyeti”, Çalışma Ortamı Dergisi, Sayı:43, Mart-Nisan 1999, s.11. 112 Mahmut Teberik, “İş Kazalarının Maliyeti”, İş Güvenliği Bülteni, AY-RAÇ Danışmanlık Yayını, Sayı:10, Ekim,

2007, İnternet Erişim (Çevrimiçi) : http://www.ayractr.com/bulten/%C4%B0GB-10.pdf. , (12.03.2011).

http://www.sentezhaber.com/is-kazalarinin-maliyeti-makale,1653.html

http://www.sentezhaber.com/is-kazalarinin-maliyeti-makale,1653.html

http://www.ayractr.com/bulten/%C4%B0GB-10.pdf

45

arkadaşlarına, hatta aile bireylerine karşı aşrı tepki gösterebilir. Bu olumsuz tutum ve davranışlar

bireyin üstündeki iş kazasının manevi negatif göstergeleridir. İş yaparken devamlı bir tedirginlik,

motivasyon eksikliği, konsantre olamama ve diğer iş arkadaşlarını huzursuz etmesi gibi işçi üzerinde

negatif iş düzenini etkileyen sonuçlar doğurabilmektedir.113

5.1.1.2. İşçi Açısından Görünmez Etkileri

İş kazası sonucu işgücünden belirli bir oranda düşüş yaşayan veya belirli bir uzuv kaybıyla

sakat kalan kişiyi bu kez tekrar iş hayatına dönmek istediğinde işsizlik problemi beklemektedir. İş

göremez duruma düştüğünde gelir yaratma yeteneği azalacak, rehabilitasyon sonrası daha düşük gelir

getiren bir işte çalışmak zorunda kalacaktır. İşgücünde azalma olan birey iş bulma çabası büyük

oranda sonuç bulamayacak veya bulacağı işlet ya çok düşük ücretli çalışma yerleri veya sosyal

güvenliği bulunmayan alanlarda tehlikeli işlerde iş bulabilecektir. Bu da birey için motivasyon ve

gelir kaybına yol açarak aile içi çevresine karşı olumsuz tavır takınmasına neden olacaktır.114

Birey yaşam tarzında oluşan değişiklikler dolayısıyla birey, statü, çevre ve arkadaş kaybına

uğratmaktadır. Toplumla ilişkileri bozulur. Arkadaş çevresi ve statü olarak toplum tarafından iş

göremez gözüyle bakıldığını hisseder. Bununla birlikte birey psikolojik bunalıma girerek çevreyle

bağlarını iyice koparır. Maddi geliririnin düşmesine paralel olarak aile içinde de huzursuzluklar

görülmeye başlanabilir. İş kazası geçiren bireyin ailesi de mali desteğe ihtiyaç duyması durumunda

yardım kurumlarından mali destek alacak ve toplum psikolojisinden dolayı ailenin de sosyal bağları

toplumla kopmaya başlayacaktır. İş kazasının bir diğer olumsuz etkisi de aile üzerindeki çocukların

çok ufak yaşlarda okullarını bırakarak aile bütçesine yardım etmek amacıyla çalıştırılmaları veya

çalışmalarıdır. Erken yaşta iş hayatına giren bu bireylerinde iş kazası geçirme riski oldukça

fazladır.115

İş kazasına sebep olup herhangi bir fiziksel zarara uğramayan fakat maddi zarara sebep olan

işçilerde yeniden işe döndüklerinde endişe ve stres, suçlanma ve pişmanlık ve ilave iş yükü gibi şirket

tarafından söylenmeyen fakat psikolojik baskılar bireyin üstünde durmaktadır.116 Birey sürekli bir

pişmanlık içinde olup, işvereni tarafından sanki her an işten atılacakmış gibi hisseder. Bu durumda

işçi açısından güvensiz bir ortam yaratacağından işe olan konsantreyi azaltıp olası yeni iş kazalarını

tetikleyebilir.

5.1.2. İşveren Açısından Etkileri

İş kazaları işçilere verdikleri zararların yanında işletmedeki makine, malzeme, ürün ve

hizmete de olumsuz etkileri olmaktadır. İş yerinde oluşan iş kazalarında işletme verimliğini

düşürmektedir. Sağlıklı ve güvenli işyerlerinde işgücü verimliliğinin daha yüksek olduğu

hesaplanmıştır. İş kazaları üretimin akışını durdurarak üretimin duraklamasına sebep olmaktadır.117

5.1.2.1. İşveren Açısından Görünür Etkileri

İşletmeler açısından iş kazalarının toplam maliyeti, iş kazalarını önlemek için yapılan

yatırımlar ve kaza meydana geldikten sonraki yapılan harcamalar ve neden olan kayıpların toplamı

olarak tanımlanabilir. İş kazalarının maliyeti faaliyette oldukları iş koluna, kazanın türüne ve

113 Utkan, a.g.e. 114 Yılmaz, a.g.e., s. 11. 115 Hüseyin Akgün., “iş kazalarının çalışanların kişisel nitelikleri ile ilişkisi ve otomotiv sektöründeki bir işletmede

yapılan iş kazaları analiz çalışması”, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul,

1999, ss. 37-42, 48-52 116Teberik, a.g.e. 117 Utkan, a.g.e.

46

sonucuna göre farklılık göstermektedir.İş kazası durumunda işveren idari para cezası, maddi ve

manevi tazminat ödemek zorunda kalabilmektedir. 118

Uluslararası kuruluşlarca yapılan araştırmalarda iş güvenliği ile iş gücü verimliliği arasında

karşılıklı etkileşim olduğunu sağlıklı ve güvenli işlerinde verimliliğin arttığını ortaya koymaktadır.

İş kazalarının önlemek verimliliğin ve üretim artışına yol açmaktadır. İş kazaları iş yerlerinde

üretimin durarak veya yavaşlatılarak üretimin aksamasına yol açmaktadır. 119Uluslararası Çalışma

Örgütü tarafından yapılan araştırmalarda makine ve tezgâhlarda iş güvenliği sistemlerinin kurularak

üretimin verimliliği arttırılacağı saptanmıştır. Oluşan iş kazaları üretim maliyetlerini de attırarak

üretime olumsuz yönde etkilemektedir.

İş kazaları sebebiyle meydana gelen zararın artması, işyerindeki yöneticilerin oluşabilecek

tehlikeleri ve riskleri tespit edememesi sebebiyle oluşmaktadır. İş kazaları nedeniyle işletmeler

oluşan yüksek maliyetleri azaltabilmek adına yeni fonlar bulmalı, yönetimin iş sağlığı ve güvenliği

konusunda bilinçli olmalı ve bu konularda kararlı ve etkili kuralların uygulanmalarını sağlamak

mecburiyetindedirler.120

İş kazalarının işçiler üzerindeki etkisi ile iş yavaşlamakta, yaralanan işçiye yardımcı olan

işçiler ve gözlemci personel ile olayı izleyen işçiler ve üst düzey yöneticilerinin zaman ve iş gücü

kayıpları ortaya çıkmaktadır. İş kazaları sonucunda işçilerde moral bozuklukları gözlenmekte

üretimde verimsiz çalıştıkları gözlenmektedir. İş kazalarından hemen sonra işçilerde bir çekingenlik

ve tam konsantre olamama durumları ortaya çıkmaktadır. Buna ek olarak iş kazasına uğrayan işçinin

yerine yenisinin bulunup yerleştirilmesi, eğitilmesi ve gerekli niteliklerin kazandırılması işletmeye

ek maliyetler yüklemektedir.121

Yukarıda özetlenen olaylar nedeniyle iş kazası sonucu işyerlerinde dolaylı ve doğrudan

maliyetler ortaya çıkmaktadır İş kazaların doğan görünür etkilerini şu şekilde sıralanabilir; 122

Kazalıya ödenen geçici ve sürekli iş göremezlik ödenekleri* (Gerekli dinlenme süreleri

için ödenen ücretin üçte ikisi)

Kazalıya ya da ailesine ödenen tazminatlar

Mahkeme giderleri

Ölümlü kazalarda uygulanacak cezai hükümlerin bedelleri

Zararların ödenmesi ile ortaya çıkan parasal ödemelerin toplamıdır. Bu maliyetler

genellikle sigortalanmıştır.

Kaza anında yapılan ilk yardım masrafları,

Tedavi harcamaları,

İstirahat ve dinlenme süreleri için ücretler,

Geçici ve sürekli is göremezlik ödenekleri,

Ödenen tazminatlar,

118 Esra Akay, “Türkiye’de İş Sağlığı ve İş Güvenliği, Avrupa Birliği Ülkeleri ile Karşılaştırılması ve Bir Hizmet

Modeli”, Yüksek Lisans Tezi, Zonguldak Karaelmas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Zonguldak, 2006, s. 20. 119 Özkılıç, “İşçi sağlığı ve İş Güvenliği Yönetim Sistemleri ..”, a.g.e., s. 23. 120 Yılmaz, a.g.e., s. 11. 121 Utkan, a.g.e. 122Teberik, a.g.e.

47

Avukatlık ücretleri ve mahkeme giderleridir.

5.1.2.2. İşveren Açısından Görünmez Etkileri

Dolaylı maliyetler ise, doğrudan maliyetlerden farklı olarak kapsam ve miktar bakımından

tam tespit edilemeyen ve sınırlandırılamayan maliyetlerdir.123İşletmeler açısından iş kazalarının

görünen etkileri işyerlerinde oluşan maliyetlerden daha fazlasıdır. İşveren açısından da görünmeyen

etkileri mevcuttur. İşletme açısından sadece maddi zararlardan ibaret değildir. İşgücü, üretim ve

kalite yönetimi ile ilgili sorunlar görülebilmektedir.

İşletmelerdeki görünmeyen etkileri işgücü, üretim ve kalite yönetimi açısından ayrılmaktadır.

Bu nedenler şunlardır124:

İş Gücü Kaybı

Kazalının çalışamaması nedeniyle,

Kazalıya yapılan ilk yardım nedeniyle,

Kazalının işyeri arkadaşlarının verdikleri aralar nedeniyle,

Usta ve yöneticilerin kazayı incelemek için kaybettikleri zaman nedeniyle,

Yaralı işçinin üzerindeki işi yeniden düzene koymak nedeniyle,

Yasal işlemler için kaybettikleri zaman nedeniyle.

123 Murat Kerim Uyan, “İş Sağlığı ve İş Güvenliği Kavramı”, İnternet Erişim Adresi (Çevrimiçi):

http://www.isveguvenlik.com/genel-tanimlar/isci-sagligi-ve-is-guvenligi-kavrami.html, (31.03.2011) 124 Yılmaz, a.g.e., s. 12.

http://www.isveguvenlik.com/genel-tanimlar/isci-sagligi-ve-is-guvenligi-kavrami.html

48

Üretim Kaybı

Kaza sırasında üretime ara verilmesi nedeniyle,

Üretimin aksaması nedeniyle iş akım ve programındaki aksamalar nedeniyle,

Makinelerin durması yada hasara uğraması nedeniyle,

Malzeme ve hammaddenin zarara uğraması nedeniyle,

Kazaya uğrayan işçinin işe dönmesi halinde verimdeki düşmeler nedeniyle.

Kalite Yönetimi Açısından Doğan Kayıplar

Firmanın şöhret kaybı,

Geç teslim nedeniyle ödenen para cezaları,

Erken teslim halinde alınabilecek primden kayıplar.

Görünen maliyetlerin açıkça belli olduğu ve kolayca hesaplanabildiği halde; görünmez

maliyetler parametreleri kolayca belli olan direkt maliyetler gibi para miktarlarını ifade

etmediklerinden daha çok yapım aşamalarında işin maliyetini artırıcı unsur olması nedeniyle

kapsamına bir sınırlama getirilemez. İşverenler açısından görünmeyen diğer etkiler ise şöyle

sıralanmaktadır:125

Tesis, malzeme ve ekipmanın onarım ve bakımı

Yeniden planlama, tekrar eğitimleri

Firma adının zedelenmesi

Kalite, üretim verimi ve pazar payı üzerindeki etkiler

Moral bozukluklarının yeni i kazalarına yol açması vb.

Kaza geçiren işçi yerine alınan işçinin öğrenme süresinin maliyeti,

Kazaya uğrayan işçinin yapmakta olduğu içindeki verim kaybı,

Birlikte çalıştığı ekip içindeki diğer işçilerin çalışmadıkları iş süreleri için ödenen

ücretlerin maliyeti

Kazaya uğramış işçi ve birlikte çalıştıkları işçilerin iş başı yaptıktan sonra verimlerinin

düşmesi ilgili ücretlerin maliyeti

Meydana gelen iş kazasının zorunlu kıldığı “fazladan mesainin” maliyeti

Kazada hasara uğrayan tesis, malzeme ve ekipmanın onarım ve bakımına yönelik süre

kaybı maliyeti

Kazanın gerektirdiği düzenlemeleri yapan yöneticilerin harcadığı zamanın ücretlerine

yansıyan maliyeti

Sigortalanmamış tedavi giderlerinin maliyeti

125Teberik, a.g.e.

49

Devlet’ in soruşturma görevlilerinin ya da tazminat davaları nedeniyle yapılan

soruşturmalara gelen hakim veya savcının veyahut bilir kişiler nedeniyle işyerindeki üst düzey

yöneticilerine kaybettirdikleri iş sürelerinin maliyeti

Siparişlerin zamanında yetişememesinden doğan kayıplar. ( Firmaların şöhret kaybı.

Geç teslim nedeniyle ödenen para cezaları, erken teslim halinde alınabilecek primler)

Üst makam ve Hükümetçe yapılan soruşturma masrafları

Yöneticilerin harcadığı zamanın ücretlerine yansıyan maliyeti,

Sigortalanmamış tedavi giderlerinin maliyetidir.

5.1.3. Ülke Ekonomisi Açısından Etkileri

Tek bir işçi veya tek bir işletme açısından düşünüldüğünden oluşan zarar az

görünebilmektedir. Ancak ülke ekonomileri açısından durum göründüğü gibi değildir. Ülke

ekonomisi açısından iş kazaları nedeniyle ortaya kayıplar çıkması beklenen bir sonuçtur. Bu

kazaların ülkeye maliyeti çoğu zaman olumsuz tablolar doğurmaktadır. Kalifiye insan gücünün iş

kazaları sebebiyle toplumda azalması sonucu ülke ekonomisine etkileri negatif olmaktadır.126 İş

kazaları nedeniyle ülkelerin karşılaştıkları maliyetler bütçelerinin % 5’ine kadar değerlere

varabilmektedir.127

5.1.3.1. Ülke Ekonomisi Açısından Görünür Etkileri

İş kazaları sadece üretim ve sosyal güvenlik yönünden bile düşünüldüğünde binlerce insanın

iş kazaları yüzünden ortaya çıkardığı büyük maliyetler ülke ekonomisi açısından büyük zararlara yol

açmaktadır. Ülke ekonomisi açısından hesaplamalar yapılırken bunlara işçi ve işveren gibi

maliyetleri de göz önüne almak gerekir.128 Kazaların ülke ekonomisi açısından etkileri hesaplanırken

sadece işgücü kaybı olarak değil, işverenlerin sağladığı kültürel eğitim ve etkinlikler de dikkate

alınmaktadır. İş kazaları sıklaşması halinde oluşan eğitim ve kültür harcamaları artacağından toplum

zararına bir gidişat olacaktır. İş kazalarının artması halinde ülkenin diğer ülkeler bazında itibarı da

söz konusu olacaktır ve gerileme gözlenecektir.

126 Demirbilek, a.g.e., s.118. 127 Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK), İstatistik Raporu 2009. 128 Gerek, a.g.e., s.19.

50

TABLO -1: İŞ KAZASI SEBEBİYLE KAYDEDİLEN İŞ GÜNÜ SAYISININ

YILLARA GÖRE DAĞILIMI

Yıllar/

Değişim

Oranı

1998

%

1999

%

2000

%

2001

%

2002

%

2003

%

2004

%

2005

%

2006

%

2007

%

İş Günü

Kaybı

2.0

30.1

86

1,8

1.8

93.4

36

-6,7

1.6

97.6

95

-10,3

1.8

52.5

02

9,1

1.8

31.2

52

-1,1

2.1

11.4

32

15,3

1.9

83.4

10

-6

1.7

97.9

17

-9,3

1.8

95.2

35

5,4

1.8

76.5

24

-1

Kaynak: 2006 ve 2007 Yılı SSK İstatistik Yıllığı’ndan derlenmiştir.

TABLO-2: İŞ KAZASI SEBEBİYLE KAYBEDİLEN İŞ GÜNÜ SAYISININ

YILLARA GÖRE DAĞILIMI – II

GEÇİCİ

İŞGÖREMEZLİK 2008 2009

SÜRELERİ (GÜN) Erkek

Kadı

n Toplam Erkek

Kadı

n Toplam

0 916 20 936 930 30 960

1 - 3 5.659 300 5.959 5.250 351 5.601

4 - 6 10.987 690 11.677 8.804 651 9.455

7 - 13 21.347 1.276 22.623 17.944 1.170 19.114

14 - 20 11.495 543 12.038 9.848 549 10.397

21 - 30 4.289 165 4.454 3.798 179 3.977

31 - 90 11.235 477 11.712 10.625 514 11.139

91 - 183 2.380 82 2.462 2.436 79 2.515

184 - 364 796 32 828 822 26 848

365+ 265 9 274 297 13 310

TOPLAM - Total 69.369 3.594 72.963 60.754 3.562 64.316

51

GEÇİCİ

İŞGÖR.SÜR.TOPL.

1.778.71

5

77.26

5

1.855.98

0

1.505.42

4

66.68

2

1.572.10

6

YATARAK 58.992 1.942 60.934 50.288 1.255 51.543

AYAKTAN

1.719.72

3

75.32

3

1.795.04

6

1.455.13

6

65.42

7

1.520.56

3


Tablo-1 ve Tablo-2 ‘de görülen verilere göre iş günü kaybı 2005 yılından 2006 yılına kadar

artış devam etmektedir. 2007 yılından sonra 2008 yılıyla birlikte iki sene iş kazalarındaki iş günü

kayıpları sabitlenmiştir. 2009 yılı itibariyle iş günlerindeki kayıplar azalamaya başladığı

görülmüştür. 2008 yılında ki iş kazalarının %80’i 7-13 gün arasında olduğu görülmektedir.129İş

kazaları nedeni ile kaybolan iş günleri doğrudan ülkemizde yaratılan katma değeri düşürmektedir.

Bu durum ulusal ekonomimiz açısından önemli kayıplara neden olmaktadır130

TABLO - 3: İŞ KAZASI VE MESLEK HASTALIĞI SİGORTASINDAN GELİR

ALANLARIN SAYISI131

HAK SAHİPLERİ

2005 2006 2007 2008 2009

Eşler

1.122 1.127 1.023 910 1.987

Kadın Eş

1.118 1.126 1.015 906 1.968

Erkek Eş 4 1 8 4 19

Çocuklar

2.274 2.333 2.005 1.889 3.449

Kız Çocuk 1.310 1.310 1.159 1.092 1.929

Erkek Cocuk 964 1.023 846 797 1.520

Anne ve Babalar

340 377 409 370 504

Anne 220 275 292 262 346

129 Ayrıntılı bilgi için Bkz. Sosyal Güvenlik Kurumu, 2008 ve 2009 yılı İstatistik Yıllıkları 130 Yılmaz, a.g.m.,s. 12. 131İnternet Erişim Adresi (Çevrimiçi): http://www.sgk.gov.tr/wps/portal/Anasayfa/Istatistikler. (11.03.2011).

http://www.sgk.gov.tr/wps/portal/Anasayfa/Istatistikler

52

Baba

120 102 117 108 158

TOPLAM 3.736 3.837 3.437 3.169 5.940


İş kazaları sonucu gelir alanların sayısı Tablo-3’den de görüleceği her sene belirli bir seviyede

seyretmektedir. Fakat 2008-2009 yılına geçilirken belirgin bir artış söz konusu olmaktadır. Bunda

2009 yılındaki oluşan iş kazalarında oluşan ölümlerin ve iş görmemezlik oranlarının artmasının

büyük payı vardır. İş kazası ve Meslek hastalıkları yüzünden para bağlanan bu aileler devlet

ekonomisi için ekstra maliyet unsuru oluşturmakta ve 2009 senesinde ortalama oluşan maliyet iki

trilyon dolar gibi çok ağır maliyet olarak devlet ekonomisine etki etmektedir.132İş kazaları ülke

ekonomisinin kalkınmasını engelleyici ve refahı azaltıcı bir unsur olarak işlev görmektedir. Ülke

kaynaklarının yok olmasına ve iş gücünden kayıplar verilmesine sebep olmaktadır.133Kazaya ya da

hastalığa maruz kalan işçi üretimden düştüğü gibi ülke ekonomisine de tüketici olarak bir yük

olacaktır. Bu nedenle, "çalışanları korumak ve kazaları önlemek, kaza sonucu ortaya çıkan zararları

tazmin etmekten daha kolay ve ucuzdur".134

İş kazaları sonucu oluşan toplam maliyetler günümüzde üç katrilyona kadar ulaşmaktadır.

Kayıt dışı çalışanlar hakkında ise bilgimiz sınırlıdır. Tahmini değerlere göre hareket edersek toplam

maliyetleri 5 katrilyon olduğu tahmin edilmektedir. TÜİK’ den alınan 2009 yılı Gayrisafi Yurtiçi

Hâsıla (GSYİH) rakamlarına göre ise, iş kazası ve meslek hastalıklarının toplam maliyeti yılda

yaklaşık 40 Milyar TL’yi bulmaktadır.135

5.1.3.2. Ülke Ekonomisi Açısından Görünmeyen Etkileri

İş kazaların sonucunda devlet ve ülke ekonomisi açısından görünmeyen etkileri de

beraberinde getirmektedir. Bu görünmeyen dolaylı maliyetler sayılamayan sayıyla ifade edilemeyen

soyut etkenlerdir.

Hastane ve sağlık kuruluşlarına gelen yükler, hizmet aksamaları136

Belirli dönemlerde artış gösterip meydana gelen iş kazaları neticesinde hastane ve sağlık

kuruluşlarına beklenmeyen yığılmalar olabilir. İşgücünde büyük kayıp yaşayan insanlar hastaneler

ve sağlık ocaklarında yatakları meşgul ederek belki de diğer ihtiyacı olan insanların önüne geçmiş

bulunmaktadırlar. Eğer iş kazası olmaz ise o kişi hastanede bulunmayacak ve bir kişilik daha yer

teşkil etmeyecektir.

Sosyal devlet olgusunun zedelenmesi,137

132 Ayrıntılı bilgi için Bkz. Sosyal Güvenlik Kurumu, 2008 ve 2009 yılı İstatistik Yıllıkları 133 Yılmaz, a.g.m., s. 12. 134 Uyan, a.g.m. 135 Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, “ T.C. Ulusal İş Sağlığı ve Güvenliği Politika Belgesi II (Taslak Metin)

2009-2013”, İnternet Erişim Adresi (Çevrimiçi): http://www.csgb.gov.tr/csgbPortal/csgb.portal. (12.12.2010) 136Teberik, a.g.e. 137Teberik, a.e.

http://www.csgb.gov.tr/csgbPortal/csgb.portal

53

İş kazaları ülke ekonomisinin üretici kapasitesini olumsuz yönde etkilemektedir. Üretemeyen

toplum aktif topum yapısını kaybederek dşa bağımlı hale getirebilmektedir. Ulusal kaynakların yok

olmasını doğurabilecek durgunluk seviyesine gelinmektedir. Bu da dolayısıyla ulusal refah ve

toplumun kalkınmasını engelleyici bir işlev olarak görmektedir.

İş gücü kaybı ülke için yatırım kaybıdır.138

Oluşan iş kazaları ülkemizdeki aktif iş gücünde azalmalara yol açmaktadır. İş kazası

geçirmese 10 yıl çalışabilecek bir işçi iş kazası yüzünden aktif çalışma hayatına son vermektedir.

Oysaki devlet veya işverenler bu kişiye eğitim vererek ona bir yatırım yapmaktadır. İş kazası sonucu

devlette bu vasıflı iş gücünü kullanamadığından ortaya bir yatırım kaybı çıkmaktadır.

Dış yatırımları etkilemesi,139

İş kazaları ölüm oranları gelişmiş ülkelere nazaran oldukça yüksek durumdadır. Avrupa

ülkelerine göre 6 kat daha fazladır.140 İş kazalarının yüksek olmasından dolayı Avrupa ülkelerinden

ülkemize bakış açısı tedirgin seviyededir. Yatırım yapacak olan firmalar iş kazaları oranlarını da göz

önüne almaktadır. İş kazalarının çok olması dışardan bakıldığında sanki ülkemizde yeterli seviyede

mesleki bir eğitim alınmadığı ya da kurum içi eğitimlerin verilmediği anlaşılabilmektedir. Buda

yatırımcıları olumsuz yönde etkilemekte ve ülkemize belli alanlarda yapılacak yatırımları

etkilemektedir.

138Teberik, a.g.e. 139Teberik, a.e. 140 Salih Kılıç, “Devlet Mevzuat Düzenlemeleri, İş Teftişi ve Benzeri Çalışmaları Daha Etkin Hale Getirmelidir”,

İşveren Dergisi, TİSK Yayını, Mayıs 2000, s. 2.

54

6. İŞ KAZALARINDA DENETİM MEKANİZMASI

55

6. İŞ KAZALARINDA DENETİM MEKANİZMASI

Denetim her alanda olduğu gibi iş kazalarının sebeplerinin ortaya konması, işyerindeki

mesleki risklerin giderilip, giderilmediği, gerekli iş ekipmanlarının sağlanıp sağlanmadığını,

güvenlik ve sağlık ile ilgili önlemlerin teknoloji ile gelen yeniliklere ve oluşan yeni şartlara uygun

hale getirilip getirilmediği gibi hususları araştırarak nedenleriyle birlikte ortaya çıkarmakta ve

eksikliklerin giderilmesini, sağlık güvenlik açısından gerekli tedbirlerin alınmasını sağlamaktadır.

Böylece çalışanlar sosyal risklere karşı sağlık ve güvenlik açısından daha iyi çalışma alanı bulmakta

ve kendilerini güvende hissetmektedir. Denetim mekanizması kendi içinde ayrılarak iç denetim, dış

denetim ve yargısal denetim olmak üzere üç ana başlıktan oluşmaktadır.

6.1. İç Denetim

İşverenlerin kendi işyerlerinde bulunan çalışanlarını görevlendirerek veya bu çalışanlardan

oluşturdukları birimler tarafından gerçekleştirilen denetim mekanizmasına iç denetim olarak ifade

edilmektedir. Bu birimler verim artışı sağlamak ve üretim akışının bozulmasına neden olan ve

olabilecek durumları ortaya çıkarmaktadırlar. Gerekli olan tedbirler aldırarak üretimin aksamasını

önlemektedirler. İşyerinde iş kazası gibi üretim akışını bozacak durumlar istenmemektedir. Bu

nedenle iş kazası olmaması için gerekli tedbirler ve önlemler alınır. Çalışanların kurallara uyması

sağlanır ve üretim akışını bozacak hiçbir durumun istenmemesi nedeniyle işyerindeki çalışma

ortamının sağlık ve güvenlik açısından en iyi duruma getirilmeye çalışılır. İç denetimi misyon

edinmiş bu tarz işyerlerinde iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerine en iyi şekilde uyulmaya ve

uygulanmaya çalışılır. İş kazası olmaması için gerekli tedbir ve önlemler alınarak işyerinde iş

kazasının olmaması sağlanmaya çalışılır.

6.2. Dış Denetim

İşyerine yapılacak dış denetim bu alanda kurulmuş veya yetkilendirilmiş kurum, kuruluşlar

veya kişiler gibi özel kesim tarafından yapılabildiği gibi bu alanda yetkili olan kamu kurum ve

kuruluşları tarafından da yapılmaktadır.

6.2.1. Özel Sektör Denetimi

İş sağlığı ve güvenliği alanında yetkin ve yeterliliğe sahip kişiler veya bu alanda yetkin ve

yeterliliğe sahip kişileri çalıştıran ve bu alanda yetkilendirilmiş ve yetki almış tüzel kişiliğe sahip

kurum ve kuruşlar tarafından işyerinde gerçekleştirilen denetime dış denetim denir. Mevzuat gereği

her işyerinde bulunan ve mevzuatın gerektirdiği hükümler kapsamında çalışma yaparak

gerçekleştirilen ve işyerindeki eksikleri ortaya çıkaran ve bu eksiklerin giderilmesini sağlayan

denetim şeklinin yanında mevzuatın dışında kurulmuş ve kendi alanında yetkinlik ve yeterliliğe sahip

kişiler ve kuruluşlar tarafından gerçekleştirilen ve isteğe bağlı denetim şeklide bulunmaktadır. Bu iki

denetim mekanizması özel kesim dış denetim şekli olmaktadır.

6.2.2. Kamu Denetimi

İlgili kamu kurum ve kuruluşları altında kurulan ve yetkilendirilen devlet adına iş ve işlemler

yaparak düzenin sağlanması yönünde hareket eden denetim birimleri kamu denetim mekanizmasını

oluşturur.

6.2.2.1. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Teftiş Kurulu

56

İş Teftiş Kurulu, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı teşkilat yapısı altında bulunan ve

Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Teftiş Kurulu Yönetmeliği’nde yer alan “İş teftişi: Çalışma

süreleri, ücretler, iş sağlığı ve güvenliği, işçilerin refahı, çocuk ve gençlerin çalıştırılması,

kayıtdışılık, işsizlik, istihdam ve işgücü piyasası uygulamaları gibi çalışma şartlarına ve ortamına

ilişkin tüm mevzuat hükümlerinin uygulanmasıyla ilgili olarak araştırma, inceleme ve denetlemeyi

de kapsayan ve Devlet adına gerçekleştirilen teftiş faaliyetleri ile mevzuat ile verilen diğer teftiş

faaliyetlerini ifade eder.” görevleri yerine getirdiği anlaşılmaktadır. Aynı yönetmeliğin bir diğer

maddesinde de; “Çalışma şartları, çalışma ortamı, çalışma ilişkileri, iş kazaları ve meslek hastalıkları,

kayıtdışılık, iş sağlığı ve güvenliğine yönelik ihlaller ve benzeri risk kriterlerine dayanarak işyerleri

ve sektörler düzeyinde analizler yapmak; müfettiş sayısı ve Kurulun diğer kaynakları göz önünde

bulundurularak denetlenecek sektörleri her yıl için belirlenecek esaslara göre sınıflandırmak suretiyle

riskli sektörlerdeki işyerlerinin denetimine öncelik vermek.

İş Sağlığı ve Güvenliği Teftişi Çalışma Grubu: Maden işyerleri teftişi, yapı işyerleri teftişi,

büyük endüstriyel kaza oluşabilecek işyerleri teftişi, kimya sanayi işyerleri teftişi, meslek

hastalıkları, iş kazaları, program dışı teftişler, İş Sağlığı ve Güvenliği Kanununda belirtilen

yetkilendirme ve belgelendirme işlemlerinin teftişi, eğitim kurumlarının denetim ve kontrolü

işlemlerinin teftişi, ortak sağlık ve güvenlik birimlerinin denetim ve kontrolü işlemlerinin teftişi ve

benzeri işler.” İş Teftiş Kurulu müfettişleri tarafından yerine getirileceği ve bu konularda yetkili

olduklarını yönetmeliğin bu maddeleri bize göstermektedir. (İş Teftiş Kurulu Yönetmeliği, 2012)

6.2.2.2. Sosyal Güvenlik Kurumu Rehberlik ve Teftiş Başkanlığı

Rehberlik ve Teftiş Başkanlığı, Sosyal Güvenlik Kurumu teşkilat yapısı altında bulunan ve

Sosyal Güvenlik Kurumu Rehberlik ve Teftiş Başkanlığı Yönetmeliği’nin Müfettişlerin görev, yetki

ve sorumlulukları başlıklı maddesinde; “İş kazaları, meslek hastalığı, hastalık ve diğer sigorta

olaylarını araştırmak ve incelemesi görev ve yetkilerini haizdir.” belirtilen görev ve yetkilere haiz

olduğu, iş kazası ve meslek hastalığı ile diğer konularda inceleme ve araştırma yapabilecekleri açıkça

yönetmeliğin maddesinde bahsedildiğini görmekteyiz. (Rehberlik ve Teftiş Başkanlığı Yönetmeliği,

2007)

6.3. Yargısal Denetim

Yargısal denetim, bu konularda hususi kurulmuş mahkemelerde veya bu alanda yetkisi olan

diğer mahkemelerde dava açılması halinde yapılan yargılama sürecini ifade eder. Yargısal denetim

en son denetim mekanizması ve karar merci olarak her alanda olduğu gibi bu alanda da karşımıza

çıkmaktadır. Ayrıca şunu belirtmemiz gerekir ki Sosyal Sigortalar Yüksek Sağlık Kurulu da belirli

konularda bir itiraz merci olarak görev yapmaktadır.

6.4. İş Kazası Sonrası Yapılan İşlemler ve Denetim Süreci

6.4.1. İş Kazası İşlemleri

Bir işyerinde iş kazası meydana geldiği zaman ilk olarak yapılacak olan gerekli tıbbi ve idari

önlemler alınarak hem kazalının hem de çevresinde bulunan kişilerin zarar görmesinin önüne

geçmektir. Gerekli sağlık ve güvenlik önlemleri alındıktan sonra kazalıya yapılacak müdahale varsa

yapılması, yapılabilecek bir müdahale yoksa gerekli sağlık birimlerine haber verilerek onların

gelmesi beklenmeli ve yakın sağlık kuruluşuna sevki sağlanmalıdır. Açıklamış olduğumuz hususlar

kazanın durumuna göre öncelik ifade eden durumlar gözetilerek hareket edilmesi gerekmektedir.

57

Kaza olayından sonra kaza olayı ile ilgili gerekli tutanaklar tutularak, ilk önce kolluk

kuvvetlerine daha sonrada yasal mevzuatın gerektirdiği yerlere bildirim (SGK) yapılmalıdır.

İşyerinde oluşabilecek kazalar için gerekli hazırlıkların yapılmış olması söz konusu durumun

sorunsuz işlemesini sağlar. Kaza olayının olduğu andan itibaren başlayarak oluşturulacak dosyaların

düzenli bir şekilde tutulması ve istenilen bilgi ve belgelerin içinde yer alması kaza olayı ile ilgili daha

sonra yapılacak işlemlerin uzamamasını sağlar ve sonuçların daha erken alınmasını neden olur. İş

kazası olduktan sonra düzenlenecek iş kazası tutanakları, kolluk kuvvetleri tarafından tutulan tutanak

ve diğer belgeler, işveren tarafından düzenlenecek kazalıya ait iş kazası bildirim formunun, iş kazası

olayı olduktan sonra başvurulan kamu kurum ve kuruluşlarda (hastaneler, yetkilendirilmiş sağlık

kurumları vb.) yer alan iş kazası olayı ile ilgili söz konusu kurumlar tarafından düzenlenen tutanak

ve raporlar gibi resmi bilgi ve belgeler ile kaza olayına tanık olanların ifadelerinden oluşan belge ve

bilgiler tam ve eksiksiz olması sağlanmalıdır. Böylece iş kazalarının sonuçlandırma işlemleri daha

sağlıklı yürütülerek mağduriyetlerin önüne geçilmiş olur.(Yalçın, Kanbur ve Doğan, 2016)

58

ŞEKİL 1: İLK MÜDAHALE VE TESPİT TUTANAĞI AKIŞ ŞEMASI

6.4.2. Sosyal Güvenlik Kurumunun İlgili Biriminin İş ve İşlemleri

Ünitelerin kısa vadeli sigorta servisleri;

- İşveren tarafından hazırlanan kazanın meydana geldiği işyerine ait iş kazası ve meslek

hastalığı bildirim formunun,

- kazadan sonra işverence tanzim edilecek iş kazası tespitine ilişkin tutanağın, kolluk

kuvvetleri tarafından düzenlenmiş tutanak ve tanık ifadelerinin,

- meydana gelen iş kazası olayı ile ilgili kamu kurum ve kuruluşları tarafından

oluşturulan resmi bilgi ve belgeler ile

- meydana gelen kazayla ilgili bu kurumlar tarafından tanzim edilen tutanak ve raporlar

incelenerek,

başkaca bir araştırma ve soruşturma yapılıp yapılmadığına bakılmaksızın olayın iş kazası olup

olmadığına karar verilebilmektedir. Söz konusu servis, olayın iş kazası sayılmasına karar vermesi ve

olayın iş kazası sayılmamasına karar vermesi gibi her iki yetkiye sahiptir. Servis tarafından olayın iş

kazası olmadığı kararına sigortalının itiraz etmesi halinde, olay Komisyona gönderilir ve komisyon

tarafından incelenerek karara bağlanır.

İlgili ünitenin kısa vadeli sigortalar servis şefi veya servis sorumlusu, sosyal güvenlik il

Müdür yardımcısı veya sosyal güvenlik merkez müdürü ile ünitede olması halinde bir Kurum avukatı

59

tarafından oluşan bir komisyon, kısa vadeli sigorta servisleri tarafından mevcut bilgi ve belgeler ile

iş kazası tespiti yapılamaması durumunda bu bilgi ve belgeleri inceleyerek iş kazası olduğu yönünde

karar alabilmektedir. Komisyon, olayın iş kazası olduğuna veya iş kazası olmadığına karar

verebilmektedir. Komisyonun iş kazası saymadığı olayla ilgili kaza geçirenin konuyla ilgili elde

ettiği yeni bilgi ve belgeler ile itiraz edebilmektedir. Bu durumda Komisyon tarafından yeniden

değerlendirilir. Bu hususta karar verilememesi halinde, sigortalının sunmuş olduğu yeni bilgi ve

belgelerde dosyaya konur ve denetim gerekçesi hazırlanarak Rehberlik ve Teftiş Başkanlığına

gönderilmektedir. Ayrıca sigortalı komisyonun vermiş olduğu karar üzerine yargı organlarına

başvurma hakkının olduğunu görmekteyiz.

6.4.2.1. İş Kazası Tespit Komisyonu İşlemleri

İş Kazası Tespit Komisyonu üyeleri ilgili ünitelerin, servis sorumlusu veya kısa vadeli servis

şefi, sosyal güvenlik merkez müdürü veya il müdür yardımcısı ve kurum avukatından oluşmaktadır.

Bu komisyon tarafından da iş kazası olmadığı yönünde bir karar çıkması halinde, kazaya uğrayan

sigortalı elde ettiği yeni bilgi ve belgeler ile ilgili komisyona tekrar itiraz edebilme hakkı olmaktadır.

Yeni bilgi ve belgeleri inceleyen komisyon, olayın iş kazası olması yönünde veya iş kazası olmaması

yönünde bir karar alamıyorsa, ilgili ünite (birim) denetim gerekçesi hazırlayarak konunun SGK

Rehberlik ve Teftiş Başkanlığı’na göndermektedir. Komisyonun iş kazası olmadığı yönünde kararına

karşı sigortalının yargı yolunu deneyerek iş kazası olduğunu ispatlama hakkı bulunmaktadır. Olayın

iş kazası sayılması halinde dosya ilgili sağlık sosyal güvenlik merkezine gönderilmektedir. Buradan

da kazalının, meslekte kazanma gücü kayıp oranının (MKGKO) tespitini belirlenmek üzere kurumun

yetkili sağlık kuruluna gönderilecektir. (Yalçın, Kanbur ve Doğan, 2016)

6.4.2.2. Kurum Sağlık Kurulu İşlemleri

İş müfettişleri veya Kurumun denetim ile görevli müfettişleri tarafından düzenlenmiş

rapor/tutanak ile sonuçlanmış mahkeme kararlarına göre yada ünitelerin kısa vadeli sigortalar

servisleri veya ilgili komisyonunca, olayın iş kazası olduğunun kesin olması ve sigortalının gelir

veya aylık talep etmesi veya söz konusu talepte bulunmaksızın meslekte kazanma gücü kayıp

oranının tespitinin istemesi halinde, iş kazası dosyası ile ilgili denetime gerek olmadan iş kazası

dosyası bulunması gereken bilgi ve belgeler ile birlikte Kocatepe Sağlık Sosyal Güvenlik Merkezine

göndermektedir. Kocatepe Sağlık Sosyal Güvenlik Merkezi tarafından meslekte kazanma gücü kayıp

oranının % 10’un altında belirlenmiş olması halinde, üniteler ilgili mevzuat hükümleri dikkate alarak

denetim talebinde bulunulup bulunulmayacağına karar verebilmektedir. Kanunun bu maddeleri

kapsamında yapılacak bir işlem bulunmaması halinde sigortalı emeklilik servislerine intikal

ettirilerek dosya tahsis kütüklerine işlenir.

İlgili ünite tarafından tespit edilen meslekte kazanma gücü kayıp oranının % 10 ve üzerinde

bir oran olması halinde, denetim istem yazısı hazırlanarak Rehberlik ve Teftiş Başkanlığına

gönderilir. Meslekte kazanma gücü kayıp oranlarına yapılan itirazlarda, Yüksek Sağlık Kurulu,

müfettiş raporu ile tespiti gerekli görülen hususları açıkça kararlarda belirtilmiş olması halinde

meslekte kazanma gücü kayıp oranına bakılmaksızın denetim talebinde bulunabilmektedir. (Yalçın,

Kanbur ve Doğan, 2016)

Sigortalının % 10’un üstünde meslekte kazanma gücü kayıp oranı kararına itiraz ettiği tarihte

dosya ile ilgili Rehberlik ve Teftiş Başkanlığı’ndan denetim talebinde bulunulmuş ve söz konusu

inceleme sonuçlandırılmış ise dosya inceleme raporu ile birlikte Yüksek Sağlık Kuruluna verilmek

üzere Maluliyet ve Sağlık Kurulları Daire Başkanlığına gönderilecektir. Sigortalının itiraz tarihinde

Rehberlik ve Teftiş Başkanlığı’ndan konuyla ilgili denetim talebinde bulunulmamış veya inceleme

60

sonuçlandırılmamış ise inceleme raporu beklenmeksizin dosya Yüksek Sağlık Kuruluna verilmek

üzere Maluliyet ve Sağlık Kurulları Daire Başkanlığına gönderilecektir. Yüksek Sağlık Kurulu,

sigortalı tarafından yapılan meslekte kazanma gücü oranına yapılan itiraz ile ilgili inceleme raporu

olmaksızın karar verebilecektir. Ancak Rehberlik ve Teftiş Başkanlığınca incelemeyi

neticelendirildikten sonra söz konusu kurulun gerek görmesi halinde soruşturma raporu tekrar

Yüksek Sağlık Kuruluna verilmesi için Maluliyet ve Sağlık Kurulları Daire Başkanlığına

gönderilmektedir. (İş Kazaları ve Meslek Hastalığı Vakalarının Soruşturulması, 2014)

ŞEKİL 2: KURUM YETKİLİ SAĞLIK KURULU İŞLEMLERİ AKIŞ ŞEMASI

61

6.5. Rehberlik ve Teftiş Başkanlığı İşlemleri

Sosyal Güvenlik Kurumu’nun kaza olayından haberdar olmasıyla kazayla ilgili denetim

süreci, başlamaktadır. İşverenin kaza olayından sonra üç iş günü içerisinde kuruma vereceği İş

Kazası ve Meslek Hastalığı Bildirim Formu ile iş kazası olayı SGK’nu kayıtlarına girmektedir.

Ayrıca SGK, iş kazalarından ihbar, şikayet v.b. şekilde haberdar olmaktadır.

(http://www.sadettinorhan.net/is_kazas305_sgk_denetimi.html, Erişim tarihi 13.01.2017)

Kaza olayından haberdar olan SGK’nun taşra teşkilatının yani ünitelerin yapacağı işlemleri

önceki bölümlerde bahsettik. Ünitelerin ilgili birimleri tarafından iş kazası kararı verilememesi ve iş

göremezlik oranının % 10’un altında olması durumunda iş kazası dosyası hakkında denetim talebinde

istenip, istenmemesi hususunu ilgili ünite karar vererek işlem yapmaktadır. İş göremezlik oranın %

10 ve üzerinde olması halinde, iş kazası dosyası Rehberlik ve Teftiş Başkanlığına gönderilmesi

gerekmektedir.

6.5.1. İş kazası denetim süreci

Bir önceki kısımdaki bahsedilen nedenler ile gelen iş kazası denetim gerekçeleri Rehberlik

ve Teftiş Başkanlığı’nın ilgili grup başkanlığında görevli müfettişe havale edilmesi sonucu denetim

süreci başlamış olur. Müfettiş, ilk önce ünite tarafından oluşturulan iş kazası ile bilgi ve belgeleri

(denetim gerekçesini) inceler, sonra iş kazasının meydana geldiği işyerine ait kayıt ve belgeleri

işverenden tebligat aracılığıyla ister. Müfettiş tarafından istenen kayıt ve belgeler şunlardır;

• Yasalar gereği tutulması gereken defterler (Örnek: yevmiye defteri, vergi mevzuatı

açısından tutulması gereken yasal defterdir)

• İş sağlığı ve güvenliği alakalı bilgi ve belgeler (kişisel koruyucu donanım (KKD)

tutanakları, risk değerlendirmesi, eğitim katılım belgeleri gibi)

• İşçilerin almış oldukları ücretleri gösteren (ücret) bordroları

• Kaza olayı ile ilgili tutanak ve bu konu ile alakalı diğer bilgiler, belgeler, tutanaklar ve

raporlar

• Kaza olayı ile alakalı diğer bilgi ve belgeler

İşveren tarafından ibraz edilen söz konusu belgeler incelenerek Müfettiş tarafından tutanak

düzlenir ve kazayı geçiren çalışanın, kazaya tanık olan diğer işyeri çalışanların, işverenin ve kaza

olayı ile alakalı başka kişiler varsa bunların yazılı ifadelerine başvurulur. Denetim gerekçesi ile

birlikte elde edilen bilgi ve belgeler ile Müfettiş tarafından düzenlenen tutanak ve alınan ifadeler;

sosyal güvenlik mevzuatı, iş mevzuatı, iş sağlığı ve güvenliği ile diğer mevzuatlar yönünden

değerlendirilerek rapora bağlanır.

Söz konusu raporda; İşçi özlük dosyasında bulunması gereken bilgi ve belgelerin dosyada

olup olmadığı, işçiye işe girmeden önce ve çalıştığı dönemde işveren tarafından verilen iş ile alakalı

eğitim belgeleri, katıldığı kurs ve seminer ile ilgili düzenlenen belgelerin dosyada olup olmadığı,

işçiye iş sağlığı ve güvenliği eğitimleri ile gerekli kişisel koruyucu donanımların teslim edilip

edilmediğini gösteren tutanakların olup olmadığı, sağlık açısından ve nitelik açısından yaptığı işe

uygun olup olmadığı, Kaza geçiren çalışanın sigortalı sayılıp sayılmayacağı, Kaza geçirenin sigortalı

olması halinde işe giriş bildirgesinin Sosyal Güvenlik

Kurumu’na (SGK) yasal süresi içerisinde verilip verilmediği, Kaza olayının iş kazası sayılıp

sayılmayacağı, SGK’na iş kazası bildiriminin yasal süresi içerisinde yapılıp yapılmadığı, Yasal kayıt

62

ve belgelerinin işveren tarafından mevzuata uygun olarak düzenlenip düzenlenmediği, İşçiye ödenen

ücret tutarı ile işveren tarafından aylık prim belgesi ile SGK’na bildirilen prime esas kazancın(ücret

tutarının) doğru olup olmadığını, Yapılan inceleme sonucunda mevzuata aykırı ve idari para cezası

gerektiren durumların olup olmadığı, İnceleme sonucunda mevzuata aykırı başka hususlar olup

olmadığı ve bundan dolayı kamu kurum, kuruluşlarına bilgi verilmesi gerekip gerekmediği, İş kazası

olması halinde iş sağlığı ve mevzuatındaki hangi yükümlülüklerin yerine getirilmediği, bunların

kimlerin yerine getirmediği ve bunlara atfedilen kusurlar oranlarının ne olduğu, gibi hususlar başta

olmak üzere mevzuata dayanarak değerlendirilmekte ve sonuç ve kanaate varılmaktadır.

Müfettişler tarafından yukarıdaki hususlarla alakalı gerekli araştırmalar yapılır ve bunlarla

ilgili rapor düzenlenir. Bu rapor Rehberlik ve Teftiş Başkanlığı tarafından oluşturulan Rapor Okuma

Komisyonu tarafından mevzuat açısından ve inceleme eksikliği açısından kontrol edildikten sonra

gereği yapılmak üzere ilgili üniteye (sosyal güvenlik il müdürlüğü veya sosyal güvenlik merkezi)

gönderilir. Üniteler tarafından Müfettiş raporunun sonuç ve kanaat bölümünde yazmış olduğu

işlemleri gerçekleştirerek varsa önerilen cezaları uygulamaktadır.

63

ŞEKİL 3 : İŞ KAZALARI DENETİM SÜRECİ ALGORİTMASI

64

7. İŞ KAZALARININ İNCELENMESİ, RAPORLANMASI VE BİLDİRİMİ

65

7. İŞ KAZALARININ İNCELENMESİ, RAPORLANMASI VE

BİLDİRİMİ

Kaza incelemesinde amaç kusurlu bulmak değil, kazanın gerçek nedenini ortaya çıkarmak

olmalıdır.Her yıl binlerce iş kazası olmaktadır. Bunların büyük çoğunluğu kazalardan gerekli dersi

almamaktan kaynaklanır.

Kazalar şekil 1’de resmedildiği gibikök neden olarak kabul ettiğimiz işyerindeki yetersiz ve

sistemsiz güvenlik anlayışı ve çalışma usulleri, dolaylı neden olarak kabul ettiğimiz güvensiz

davranış veya çalışma koşulları temelinde, görünür neden sonucunda gerçekleşir. Şekildeki kutuların

boyutları, bu nedenlerin kazanın ortaya çıkmasındaki ağırlık derecelerini anlatmaktadır.

Şekil 1: Kazaların Nedenleri

.

7.1. Kaza İnceleme Nedenleri

Kaza incelemelerinin 2 temel amacı vardır:

KÖK

İşyerindeki yetersiz ve sistemsiz güvenlik anlayışı ve çalışma usulleri

DOLAYLI

Güvensiz davranış veya çalışma koşulları

GÖRÜNÜR

Kötü olayın doğrudan nedeni

KAZA

66

7.1.1. Kaza Nedenini Ortaya Çıkarmak

Kaza incelemelerinde, kaza nedenleri belirlendiği gibi, ilgili işyerinin risk durumu hakkında

bilgi sağlanır. Bu çalışmada elde edilebilecek bilgiler aşağıda sıralanmıştır:

Kaza nedeninin belirlenmesi

Kazanın meydana geldiği ortamdaki özel çalışma koşullarının belirlenmesi

Kaza öncesinde söz konusu riskin ne kadar farkında olunduğunun ortaya çıkarılması

Riskin önlenmesi için hangi önlemlerin alınması gerektiğinin belirlenmesi

Riskin teknik ve örgütsel güvenlik önlemleriyle ne ölçüde azaltılabileceğinin belirlenmesi

Çalışanın bu önlemlere uyması için nasıl motive edileceğinin belirlenmesi

7.1.2. Elde Edilen Verileri Benzer Kazaları Anlamak İçin Kaza / Neden

Veri Tabanı Oluşturabilmek

Çeşitli kaza incelemeleri sonucunda elde edilen veriler, benzer işletmelerde oluşan benzer

kazaların incelenmesinde ve önleyici faaliyet geliştirmede kullanılırlar.

Amaç kazanın nedenlerini ortaya çıkartarak işletmedeki iş güvenliğini arttırmaktır.

İnceleme sonucunda kusurun kazanın meydana geldiği işyerine yükleneceği kaygısının giderilmesi

gerekir.

7.2. Kaza İnceleme Tekniği

Bir işin risk değerlendirmesi doğru yapılmış ve gerekli önlemler önceden alınmışsa bir

kazanın olabilmesi için, olağanın dışına çıkılmış olması gerekir. Bu durumda ne, neden, ne zaman,

nasıl ve nerede soruları sorularak kazanın oluş biçimi anlaşılmaya çalışılır:

Kazadan önceki olağan çalışma ortamı ve durumu ne idi,

Olağan dışına neden çıkıldı,

Olağanın dışına ne zaman çıkılıyor,

Olağanın dışına nasıl çıkılıyor,

Olağanın dışına nerede çıkılıyor, sorularının sorulması gerekir.

7.3. Kaza İnceleme Aşamaları

Doğru kaza inceleme, üç aşamadan oluşur:

1- Bilgi toplama ve olguları belirleme

2- Kazaya katkısı olan etmenleri ayırma

67

3- Düzeltici eylemleri saptama ve uygulama

7.3.1. Bilgi Toplama ve Olguları Belirleme

İnceleme, gerekli önlem ve müdahaleden sonra mümkünse sıcağı sıcağına yapılmalıdır.

Kazanın görgü tanıkları ile kaza ortamında görüşülmelidir

Tanıkların beyanları, kendi görüşleri kullandıkları dil ve terimlerle kayda alınmalıdır.

Belirgin olmayan ifadelerin açıklanması istenmelidir.

İncelemede sorulacak sorular 4N tekniğine uygun olmalıdır.

Kaza yeri teknik incelemesi her şey olduğu gibiyken gerçekleştirilmelidir.

(Kroki/Fotoğraf vb. kayıtlarla desteklenmelidir)

Kazanın kök nedenleri mutlaka sorgulanmalıdır.

7.3.2. Kazaya Katkısı Olan Etmenleri Ayırma

Görünür etmenlerin belirlenmesi

İşi yapmadan riskler/tehlikeler belirlenmiş mi?

Güvenlik kurallarına uyulmamasına göz yumulmuş mu?

Tasarım kaynaklı güvenlik kusuru var mı?

Ortamdaki güvenlik sistemleri doğru çalışıyor mu?

Talimatlara uygun çalışılmış mı?

Alt etmenlerin belirlenmesi

Kazalının eğitimi

İşin yapılış biçimi ve iş talimatının yeterliliği

Çevresel etmenlerin katkısı (Hava koşulları, gürültü)

Çalışanın dikkatini etkileyen diğer unsurlar (Fazla mesai, stres vb.)

7.3.3. Düzeltici Eylemler

Düzeltici eylemlerin saptanmasında neden-sonuç kuramlarını anlamakta fayda vardır.

Bunlar;

Heinrich’in Domino Kuramı

Çoklu neden kuramı

Sırf şansa bağlılık kuramı

Kazaya çanak tutulması kuramı

Enerjinin boşalması kuramı

İnsan etmenleri kuramı

Çoklu neden kuramı: Kaza incelenirken daha ince ayrıntıların üzerinde durulmasını ve

etmenlerin arasındaki bağıntı ve bağlantının araştırılmasını vurgulamaktadır.

Sırf Şansa bağlılık kuramı: Herşeyi şansa bağlayan bir yaklaşımdır. Günümüzde itibar

edilmemektedir.

68

Kazaya çanak tutulması kuramı: Kazaya çanak tutan çalışan grubunu kazaların temel

sebebi olarak görür. Çalışmalar bu grubun varlığının, kazaların ana nedeni olamayacağında

birleşmektedir.

Enerjinin boşalması kuramı: Kötü olayın ortaya çıkması için enerjinin boşalması

gerekmektedir. Enerjinin boşalımı için;

Bir kaynağın,

Akacağı bir yolun,

Varacağı noktada bir alıcının olması koşulugerekmektedir.

Yer çekimi de, kaynaklar arasında sayılmaktadır. Bu kuram görünür nedenler açısından

geçerlidir.

İnsan etmenleri kuramı: Kazaların, sonuçta, insan kusurundan ortaya çıktığı ileri sürülerek,

kusurlu davranışa yol açan etmenler incelenir. Bu etmenler 3 grup altında toplanır;

Aşırı yük,

Uygun olmayan tepkime – Tehlikelerin yanlış belirlenmesi, güvenliğe özen

göstermeme,

Uygun olmayan eylemler – Eğitimsiz bir şekilde iş yapılması. Riski değerlendirememe.

7.4. İşverenin İş Kazalarını Bildirme Yükümlülüğü

6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’nun 14’üncü maddesine göre işveren iş kazalarını

kazadan sonraki üç iş günü içinde, sağlık hizmeti sunucuları veya işyeri hekimi tarafından kendisine

bildirilen meslek hastalıklarını, öğrendiği tarihten itibaren üç iş günü içinde Sosyal Güvenlik

Kurumuna durumu bildirmek zorundadır.

4857 sayılı İş Kanun’u mülga madde 77’ye göre iş kazalarının işveren tarafından 2 gün

içerisinde Çalışma Bölge Müdürlüklerine, 3 iş günü içerisinden SGK’ ya bildirilmesi gerekmekteydi.

An itibariyle 6331 sayılı Kanunu’nun 14’üncü maddesine kapsamında sadece SGK’ya bildirim

yapılması yeterli olmakta böylece mevzuatımızdaki mükerrer bildirimlerin önüne geçilmektedir. 3

gün içinde bildirim yükümlülüğü iş kazasının meydana gelmesi veya işverenin çalışanın meslek

hastalığına yakalandığını öğrenmesiyle başlamaktadır. İşyeri hekimi veya sağlık hizmeti sunucuları;

meslek hastalığı ön tanısı koydukları vakaları, Sosyal Güvenlik Kurumu tarafından yetkilendirilen

sağlık hizmeti sunucularına sevk eder. Gerekli bildirim e-sigorta sistemi üzerinden veya işyerinin

bağlı bulunduğu sigorta müdürlüğüne başvurarak yapabilir. Özellikle ülkemizde iş kazaları ve

meslek hastalıklarıyla ilgili istatistiki verilerin çok sağlıklı olmadığı göz önüne alınırsa kayıt

sisteminin aslında ne kadar önemli olduğu daha rahat görülecektir.

6331 sayılı Kanun’da mevzuatımıza getirilen yeniliklerden birisi de işyerinde meydana gelen

iş kazalarının ve meslek hastalıkların işveren tarafından incelenesi ve kayıt altına alınmasıdır. İşveren

iş kazası ve meslek hastalıklarının yanında yaralanma veya ölüme sebep olmamasına rağmen

işyerini, malzemeyi veya ekipmanı zarara uğratan olayları ve ramak kala olarak nitelendirilen zarara

uğratma potansiyeli olan olayları da rapor altına almakla mükelleftir. İşveren öncelikle meydana

69

gelen bütün iş kazalarını ve meslek hastalıklarını SGK’ya bildirmek, gerekli araştırma ve analizleri

yaparak çalışmaları rapor haline getirmek ve kayıt altına almakla yükümlüdür. Bu sorumluluğun yanı

sıra iş

kazası olarak değerlendirilmeyen ve her hangi bir yaralanmaya veya zarara sebep olmayan

olayları da işveren araştırmak ve rapor altına almakla yükümlüdür.

7.5. İş Kazası Sonrasında Yapılacak Resmi İşlemler

İş kazası sırasında yapılması gereken ilk işlemlerden biri kaza geçiren çalışanın gerekli sağlık

hizmetini alması olmalıdır. Bu durum 5510 Sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası

Kanunu‘nun 76. maddesinde de belirtilmiştir.

İşverenin, genel sağlık sigortalısının ve üçüncü kişilerin sorumluluğu;

MADDE 76- İşveren, iş kazasına uğrayan veya meslek hastalığına tutulan genel sağlık

sigortalısına sağlık durumunun gerektirdiği sağlık hizmetlerini derhal sağlamakla yükümlüdür.

Bu durumda işveren, kaza geçiren çalışana en kısa sürede bir sağlık ekibi tarafından acil

müdahale yapılmasını sağlamalıdır. Bu, sağlık ekiplerinin işyerine gelmesini sağlamak veya en

uygun şekilde bir sağlık kuruluşuna kaza geçiren personeli ulaştırmak şeklinde olabilir.

Hastanede yapılan işlemler sonrasında belgelerin mutlaka iş kazası olarak düzenlenmesi

gereklidir. Bu işlemleri kaza geçiren kişi kendisi takip edebileceği gibi kendisine refakat eden

kişilerin de takip etmesinde fayda vardır. Hastane, düzenlediği sağlık belgelerini 10 iş günü içinde

SGK’ya bildirmekle yükümlüdür.

SGK İş Kazası Bildirimi

İşveren, iş kazasından sonraki 3 iş günü içinde bu kazayı SGK’ya bildirmekle yükümlüdür.

Bu yükümlülük 6331 Sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanununda belirtilmiştir.

İş kazası ve meslek hastalıklarının kayıt ve bildirimi

MADDE 14 – (2) İşveren, aşağıdaki hallerde belirtilen sürede Sosyal Güvenlik Kurumuna

bildirimde bulunur:

a) İş kazalarını kazadan sonraki üç iş günü içinde.

İş kazası ile ilgili hastane tarafından yapılan bildirimler aynı zamanda işyeri e-bildirge

sisteminde de eş zamanlı olarak görülebilir. Ancak hastanenin 10 iş günü içinde bildirme

yükümlülüğü nedeniyle iş kazası bildirimi yapmak için hastane bildirimi beklenmemelidir. İşyeri,

3 iş günü içinde iş kazası bildirimi yapmadığı takdirde idari para cezası ile karşılaşacaktır. Ayrıca

işveren, 3 iş günü içinde bildirimde bulunmadığı takdirde, bildirim yapıldığı tarihe kadar SGK

tarafından çalışana ödenen iş göremezlik ücreti de işverenden tahsil edilir. Bu durum Sosyal Sigorta

İşlemleri Yönetmeliği’nde belirtilmiştir.

İş kazasının bildirimi ve bildirim süresi;

MADDE 35 – (1) İş kazası, Kanunun 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının;

(4) Bu maddenin birinci fıkrasının (a) bendinde belirtilen sigortalıların iş kazası geçirmeleri

hâlinde, belirtilen sürelerde işverence bildirim yapılmaması durumunda, bildirimin Kuruma

yapıldığı tarihe kadar sigortalıya ödenecek geçici iş göremezlik ödeneği Kurumca işverenden

tahsil edilir.

Yapılacak bildirimler elektronik ortamda yapılabilir. Elektronik ortamda yapılan bildirimler

haricinde ek bir yazılı bildirime gerek yoktur.

70

İş kazalarının bildirimi ile ilgili ceza almamak için işverenlerin personel yönetimini iyi

yapması gereklidir zira bir çok olayda işçi kendi imkanları ile hastaneye gidip iş kazası raporu

almakta fakat işverenin bu rapordan haberi olmamaktadır.

İş kazası bildirimlerinde sadece iş göremezlik raporu alınan kazaların bildirimi yapılacağı

anlamı çıkmamalıdır. İşyerinde veya iş sırasında yaşanan her türlü olumsuz olay sağlık raporu olsun

veya olmasın iş kazası olarak SGK’ya bildirilmelidir.

İş kazaları sonrasında işveren kazaların nedenlerini araştırmak ve diğer kazalar için önlem

almak amacıyla iş kazası kayıtları oluşturmalı ve saklamalıdır. Bu durum 6331 Sayılı İş Sağlığı ve

Güvenliği Kanununda belirtilmiştir.

İş kazası ve meslek hastalıklarının kayıt ve bildirimi

MADDE 14 – (1) İşveren;

a) Bütün iş kazalarının ve meslek hastalıklarının kaydını tutar, gerekli incelemeleri yaparak

bunlar ile ilgili raporları düzenler

İşverenlerin iş kazası kayıtlarını nasıl tutacağına dair belirlenmiş kurallar yoktur ancak bu

konuda SGK kaza bildirim sistemi referans alınabilir. Kaza kayıtları, kazanın oluş şekli ile ilgili

detaylı bilgi, kroki, fotoğraf ve görgü şahitlerinin ifadelerini içermelidir. İş kazası kayıtlarını

saklamak, ilerleyen yıllarda SGK’nın açabileceği rücu davaları için büyük önem taşıyabilir zira kaza

hakkında bilgi sahibi kişiler dava sırasında işyerinde çalışmıyor olabilir, kazanın detayları

bilinmeyebilir.

ĠSĠG OLAY - KAZA SORUŞTURMA ANALĠZ Tarih:

ĠFADE TUTANAĞI

Ġnceleme konusu :

Ġfade sahibi :

Adı-Soyadı: Görevi :

Baba adı:

Doğum yeri-yılı: Telefon no:

Yukarıda açık kimliği yazılı ...................................................................... tarihinde .............................

http://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.6331.pdf

http://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.6331.pdf

71

..........................'ın geçirdiği İş kazası ile ilgili ifade tutanağıdır

OLAY : . .

.

Soruldu :

Cevap :

Soruldu :

Cevap :

Bu konuda baĢka bir diyeceği olmadığını ifade ettiğinden,iĢbu tutanak ifadesine göre düzenlendi,taraflarca okunup

doğruluğu kabul edilerek imzalandı

Ġfadeyi alan Tanık

Adı-soyadı . Adı-soyadı .

Görevi : . Ġmzası :

Not : Ağır yaralanma,uzuv kaybı,ölüm ve teknik nedenlerle meydana gelen kazalarda tutulacaktır.

Örnek OLAY:

72

KAZA / OLAY ARAŞTIRMA RAPORU

01.03.2011

Şantiye

Kaza / Olaya Neden Olan Faaliyet

Kaza / Olay Nerede Gerçekleşti

Kaza / Olay Tarihi Ve Saati

Kaza / Olay Türü

Kaza / Olay Sonucu

Kaza / Olay İş Göremez Gün

Sayısı

Kazazede Adı Soyadı Yaşı / Öğrenim Durumu

Kazazede Görev Unvanı Sigorta sicil no

Kazazede Görev yaptığı firma Görev Süresi

KAZA VE OLAYIN TANIMLANMASI

EK–1 Kazaya ilişkin resimlerin kaza /olay tanımlamasını doğrulamak amacıyla kaza / olay araştırma formunun eki olarak

saklanması uygun olacaktır.

YT-4 MEMBA AYNASINDA KAZI SONRASI RAUND İÇİ AYNADAN KAVLAK ALINMIŞ,EMNİYET

PÜSKÜRTME BETON UYGULAMASI ,İKSA MONTAJI,HAZIRLIK ÇELİK,PÜSKÜRTME BETON VE

SÜREN UYGULANMIŞ OLUP;BİR SONRAKİ PERİYODUN KAZISI AMACIYLA DİNAMİT DOLGUSU

İÇİN DELİKLER AÇILMIŞTIR.DOLUM ESNASINDA AYNADAN KOPAN BİR KAYANIN İNSAN

VİNCİ(SEPET) ‘NE ÇARPMASI SONUCU ATEŞÇİ OLARAK GÖREV YAPAN Dursun KAYA

YARALANMIŞTIR.

Kazaya ilişin risk analizi yapılmış, risk kontrol süreci uygulanıyor mu? Kurul Kararı var mı?

NO:3 VE NO:4 KURUL TOPLANTI TUTANAKLARINDA KURUL KARARI ALINMIŞ VE UYGULANMIŞTIR.

TEHLİKE : KAYAÇ - TOPRAK KOPMASI VE KAYMASI

RİSK : İNSAN VE İŞ MAKİNELERİNİN ÜZERİNE GELMESİ

KÖK SEBEB : KAYACIN SÜREKSİZLİK DÜZLEMLERİNİN (ÇATLAK VE KIRIK VB.) KAYGAN,GEVREK VE

GÖRÜNMEZ OLUŞU

73

Kazanın tekrarını engellemek için planlanan Düzeltici -Önleyici faaliyetler nelerdir?

1. 2,50-3,00 METRELİK LEVYE İLE DOLUM YAPMADAN ÖNCE,KIRIM SONRASI VE İKSA

MONTAJI YAPMADAN ÖNCE KAYACIN YOKLANMASI

2. GEVREK,SÜREKSİZLİK DÜZLEMLERİ HAREKETLİ VE ÖZELLİKLE FAY HATTI ÜZERİNDEN

GEÇEN TÜNEL AYNALARINDA,AYNA YÜZEYİNE KAYA ÇİVİSİ UYGULAMASININ

YAPILMASI.

3. AYNA ZEMİNİ GEVREK, ÇÜRÜK,BOZUK VE ÇATLAK DÜZLEMLERİ BELİRSİZ HAREKETLİ

ZEMİNLERDE DELİK DELME RAUND ARALIĞI 2,00 METREDEN FAZLA YAPILMAMASI.

Gö

rgü

Şa

hid

inin

Adı Soyadı Adı Soyadı Adı Soyadı

Görev

Unvanı İnsan Vinci opr. Görev Unvanı Görev Unvanı

Görev

Yaptığı

Bünye

Tünel İşçisi Görev Yaptığı

Bünye

Görev Yaptığı

Bünye

Ek–2 Görgü şahitlerinin ifade tutanakları alınması ve kaza / olay araştırma formunun eki olarak saklanması uygun

olacaktır.

Raporun Düzenlenme Tarihi 02.03.2011 İmza

Raporu Düzenleyen - İSG Mühendisi - MEHMET GÜLER

Raporu Onaylayan ve Görevi

74

8. İŞVEREN VE ÇALIŞANLARIN İŞ KAZALARINDAN DOĞAN

SORUMLULUKLARI

75

8.1. İşçiyi Gözetme Borcu

Kişisellik unsurunun da bir gereği olarak işçiyi gözetme borcu, iş hukuku ve borçlar

hukukunda düzenlenme gereği duyulmuştur.141 İşçiyi gözetme borcu çok geniş bir borç olarak

karşımıza çıkmaktadır. Örneğin, işveren işçinin maruz kalabileceği her türlü durumdan korumak

durumunda olduğu gibi, bunun sağlanması için işçiye gerekli bilgiyi verecektir. Ayrıca, işyerinde

işçiye ait bulunan eşyaları da koruyacaktır. Bu borç Medeni Kanun 2’de yer alan dürüstlük ve iyiniyet

kurallarına göre belirlenir. Dar anlamda koruma borcu ise işçiyi hayatını ve sağlığını zarara

uğratabilecek tehlikelere karşı korumaktır.142

İşveren ve işçi arasında düzenlenen iş sözleşmesiyle işçi ve işveren arasında kişisel ve sürekli

bir ilişki kurulmaktadır. Bunun neticesinde de işveren işçiyi koruyup gözetecek, işçi de işverene

sadakatle hizmet edecektir. İşçiyi gözetmek onun yaşamını, sağlığını, bedensel ve ruhsal yapısını

işyerini tehlikelerine karşı korumaktır. Bu koruma işin niteliği gereği ortaya çıkan tehlikenin

durumuna göre değişebilecektir.143

8.2. İş Sağlığı ve Güvenliği Önlemlerini Alma Borcu

İş sağlığı ve güvenliği önlemlerinin amacı öncelikle işçinin huzurunu ve mutluluğunu

sağlamaktır. Bu önlemler neticesinde mesleki tehlikelerden uzak bir şekilde çalışan işçi fiziki ve

ruhsal açıdan sağlıklı bir gelişme gösterir.144 Mevzuatımızın iş sağlığı ve güvenliği konusunda

göstermiş olduğu gelişme incelendiğinde, 1921’li yıllarda madenlerde çalışan işçilerimizin şartları

ile ilgili olarak bir düzenleme getirildiğini görmekteyiz. 1151 sayılı Ereğli Havza-i Fahmiyesi Maden

Amelesi Hukukuna Müteallik Kanunu da bu şartları düzenlemektedir.(Yer Altı ve Yerüstü Maden

İşletmelerinde Sağlık ve Güvenlik Şartlarını düzenleyen Yönetmeliğin, 21/02/2004 tarih ve 25380

sayılı Resmi Gazetede yayımlanmıştır) Ayrıca, Umumi Hıfsısıhha Kanunu da iş sağlığı bakımından

bazı düzenlemelere yer vermekte olup bunların bazıları halen yürürlüktedir.145 İş sağlığı ve güvenliği

önlemleri alma borcunun ilk başta anayasal dayanaklarının olduğunu görmekteyiz. Bunların en

başında da yaşama hakkı gelmektedir. (Anayasa madde 17/1; – Herkes, yaşama, maddi ve manevi

varlığını koruma ve geliştirme hakkına sahiptir. ) Yaşama hakkı üç şekilde kendisini göstermektedir.

Bunlardan ilki kişinin kendisinin yaşama hakkına müdahale etmemesidir. İkinci olarak başka birinin

onun yaşama hakkına müdahale edememesidir. Son olarak da onun başka birinin yaşama hakkına

müdahale edememesidir. İşveren ve işçi aralarında yapacakları bir sözleşme ile işverenin iş sağlığı

ve güvenliği önlemlerini alma borcunu ortadan kaldıramazlar. Çünkü bu durum aynı zamanda

yaşama hakkından feragat anlamına gelecektir ki bu da Anayasamızda yer alan yaşama hakkını

anlamsız kılacaktır.146 Ayrıca, Anayasa madde; 5, 49 (49/2; Devlet, çalışanların hayat seviyesini

yükseltmek çalışma hayatını geliştirmek için çalışanları ve işsizleri korumak, çalışmayı desteklemek,

141 Fatma Zeynep Altıner, “İşverenin İş Kazası Ve Meslek Hastalığından Doğan Maddi Tazminat Yükümlülüğü, , C.

13, S. 3-4, Erzincan, Erzincan Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 2009, S. 268. 142 Kemal Tahir GÜRSOY, “İşverenin Sorumluluğu”, C. 31, S. 1-4, 1974, Ankara, Ankara Üniversitesi Hukuk

Fakültesi Dergisi, S. 212 143 Gaye BAYCIK, “Yeni Düzenlemeler Açısından İnşaat İşverenin İş Sağlığı Ve Güvenliği Yükümlülükleri”, C. 60,

S.2, Ankara, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 2011, S. 229 144 Bülent ALPAR, “İşçi Sağlığı Ve Güvenliği Ve Çalışma Ortamı Hakkında 155 Sayılı ILO Sözleşmesiyle İlgili

Çalışma Hayatı Mevzuatı”, C. 7, S. 2, (Prof. Dr. Kamil TURAN’a Armağan), Kamu İş İş Hukuku Ve İktisat Dergisi,

2003, S. 2 145 Berin Ergin, “İş Sağlığı Ve Güvenliği Açısından Türkiye Geneli”, A. Can Tuncay’a Armağan, İstanbul, Legal,

2005, S. 133, 134 146 Kemal Tahir Gürsoy, “İşverenin Sorumluluğu”, Ankara, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 31, S.

1-4, 1974, S. 213

76

işsizliği önlemeye elverişli ekonomik bir ortam yaratmak ve çalışma barışını sağlamak için gerekli

tedbirleri alır.), 50 ve 56. Maddeleri bir başka dayanak maddeleri olarak gösterilebilir.147 İş sağlığı

ve güvenliği önlemlerini alma borcu anayasal dayanağının yanı sıra 6331 sayılı İş Sağlığı ve

Güvenliği Kanunu yürürlüğe girmeden önce, İş Kanunu madde 77. ile de getirilmiş bir borçtu. 6331

sayılı Yasa ile bu konuda yeni düzenlemeler getirilmiştir. Ayrıca, bu borcun dayanağı işveren ile işçi

arasında yapılan sözleşmedir. Sendikaların da aktif çalışmalarıyla bu konuda işverenlere toplu iş

sözleşmeleriyle de bir takım yükümlülükler yüklenebilmektedir. Bu durumda toplu iş sözleşmesinin

iş güvenliğine ilişkin hükümleri doğrudan uygulanacaktır.148

Eski Borçlar Kanunu 332. Madde de (332/1; İşsahibi, akdin hususi halleri ve işin mahiyeti

noktasından hakkaniyet dairesinde kendisinden istenilebileceği derecede çalışmak dolayısıyle maruz

kaldığı tehlikelere karşı icabeden tedbirleri ittihaza ve münasip ve sıhhi çalışma mahalleri ile, işçi

birlikte ikamet etmekte ise sıhhi yatacak bir yer tedarikine mecburdur) işverenin işçinin sağlığı ve

güvenliği için gerekli olan önlemlerin alınmasını belirtmektedir. Madde işverenden hakkaniyet

dairesinde kendisinden istenebilecek önlemlerin alınmasını ifade etmektedir. Bir Yargıtay Kararına

göre de alınacak önlemler ve hakkaniyet hususunda şu görüşe yer verilmiştir; “Borçlar Kanunu 332.

Maddesi hükmünce, işveren, işçinin iş dolayısıyla karşılaşabileceği tehlikeyi önlemek üzere işin

mahiyeti bakımından ve hakkaniyet dairesinde kendisinden beklenebilecek tedbirleri almakla

yükümlü tutulmuştur. Bu mükellefiyetin yerine getirilmiş olması için sadece belli bir iş muhitinde

yerleşmiş bulunan bir takım itiyatlara ve usullerle uygun olan tedbirlerin alınmış olması kafi

görünmez. Zira bir çok muhitlerinde hadisenin gerektirdiği normal tedbirlerin alınması şeklinde

neticeler doğuran bir takım ihmalkarane usul ve itiyatların yerleşmiş olması mümkündür. Bu

bakımdan dava konusu işin görülüşündeki özellikler göz önünde tutularak işverenin almış olduğu

tedbirlerin hakkaniyet dairesinde kendisinden beklenebilecek tedbirlerin tamamı olup olmadığı,

alınmış olan tedbirlerin nelerden ibaret olduğu teker teker tespit olunduktan sonra ve bilirkişiden

sorulmak ve bilirkişinin vereceği cevaba göre davalı tarafın kusursuzluğu sabit görülmek veya

görülmemek gerekir”. Görüldüğü üzere bu kararda da hakkaniyet dairesine dikkat edilmiştir. Ancak

bu dairenin tespitinde mali imkanların kriter olamayacağı, işverenin iş kazalarını önlemek için mali

gideri ne olursa olsun her türlü önlemi alması gerektiği, paranın insan sağlığından daha önemli

olamayacağı savunulmaktadır.149

8.3. İşverenin Hukuki Sorumluluğunun Sınırı ve Çerçevesi

İş Kazası ve meslek hastalığına uğrayan işçinin sigortalı olması, sigortalı olup 5 yıllık

zamanaşımı süresini geçirmesi, sigortalı olup Kurumca karşılanamayan zararlarının olması veya

sigortasız olması durumuna göre konunun ele alınışı değişmektedir. Sigortalı olması halinde 5510

sayılı Kanununa göre kendisine verilen haklardan yararlanacaktır (m. 63) Ancak sigortalı işçinin ve

yakınlarının bu sağlanan haklardan yararlanması onların zararlarını tamamen telafi edemeyebilir.

Çünkü sigorta Kurumunca yapılan yardım ve ödenekler götürü nitelik taşımadıklarından işçi ve

yakınlarının zararlarını tamamen telafi edemeyebilmektedir. Ayrıca, bu kişilerin uğramış oldukları

manevi zararlar kurumca ödenmemektedir. İşçi ve yakınlarının uğramış oldukları zararların Kurumca

telafi edilemeyen kısımları ise gerek öğreti ve gerekse uygulama tarafından söz birliği ile işverenden

147 Berrin, A.G.E., S. 135-136. 148 4 Mahmut Kabakçı, “İş Sağlığı Ve Güvenliğinin Hukuk Sistemindeki Yeri”, TBB Dergisi, Sayı 86, 2009, S. 255 149 Leyla Kılıç, İşverenin İş Sağlığı Ve Güvenliğini Sağlama Hükümlülüğü Ve Sorumluluğu, Ankara, Yetkin

Yayınları, 2006, S. 43

77

istenebileceği savunulmaktadır.150 Fakat bunun yanında sigortalı işçi ve yakınlarının tüm zararı

Kurumca karşılanmış ise bu durumda işverene gidilemeyecektir. Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık

Sigortası kapsamında olmayan işçiler ise Kurumla herhangi bir şekilde muhatap olmadan zararlarını

işverenden talep edebilmektedirler.151Sigortalı olup 5 yıllık zamanaşımı süresini kaçıran işçiler ise

10 yıllık zamanaşımı süresi içerisinde işverene başvurabilmektedirler.152 Sosyal sigortalar sistemi

nedeniyle sigortalı ve zarar gören işçi ve yakınlarının Kuruma başvurmadan doğrudan işverene

başvurmaları kabul edilmemektedir. Bunun nedeni olarak da kazaya ait sorumluluğu bizzat sosyal

sigortanın almasıdır.153

Ayrıca, aşağıda detaylı olarak incelenecek olan sorumluluk türlerinden kusursuz sorumluluk

görüşü benimsense dahi işverenin sorumluluğunun sınırsız olarak uygulanması mümkün

görünmemektedir. Örneğin, işçi uğradığı zararın artmasına kendisi neden olmuşsa bu durumda

oluşan zarar işverene yükletilemeyecektir. Kazada ağır kusuru ve tedbirsizliği olan işveren ile hiç

kusuru bulunmayan işveren aynı şekilde değerlendirilmeyerek, hiçbir kusuru olmadan kazanın

oluştuğu işyeri sahibi eğer ödeyeceği tazminatla çok zor duruma düşecek olursa bu durumda hakim

tazminat miktarını indirebilecektir.154

8.3.1. İşverenin Hukuki Sorumluluğunun Niteliği

a) Kusursuz Sorumluluk

Görüşü Kusursuz sorumluluk hali çeşitli düşüncelere dayanmaktadır. Bunlardan bazıları

şöyledir; hakkaniyet düşüncesi, yarar ve zarar arasındaki bağlılık (denkleştirici adalet), tehlike

sorumluluğu, hakimiyet ve egemenlik alanı düşüncesi ve objektif ödevin ihlali düşüncesi.

Hakkaniyet düşüncesine göre hakim hakkaniyet düşüncesine göre bir kişiyi kusuru bulunmasa da

oluşan zarardan sorumlu tutabilmektedir. Bu konuda en güzel örnek, TBK madde 65 ( EBK. 54)

maddedir. Çünkü burada hakkaniyet gerektiriyorsa ayırtım gücüne sahip olmayan biri de verdiği

zarardan sorumlu olabilir. Bunun yanında denkleştirici adalet ilkesiyle zarara karşılık yararın üstün

halinin telafi edilebilmesi için bazı durumlarda kişiler kusursuz olarak sorumlu tutulabilmiştir.

Tehlike esası bu düşüncelerin arasında en ağırı olarak nitelendirilmektedir. Çünkü bu esas dayanak

noktası olarak ele alındığında bir kişinin sorumluluktan kurtulması çok güçtür. Bu nedenle bu

sorumluluk türüne “ağırlaştırılmış sebep sorumluluğu” da denmektedir.155 Tehlike esasına göre, bir

faaliyet eğer bir zarara uğratma tehlikesini barındırıyorsa ortaya çıkan zarardan faaliyeti yapan

kusursuz sorumlu olabilmektedir.156 Tehlikeli eşya kavramını açıklamanın güçlüğü doktrinde dile

getirilse de tehlikeli eşyanın tanımı yapılmaya çalışılmıştır. Bir tanıma göre kullanımı veya varlığı

başkaları için tehlike oluşturabilen eşya tehlikeli eşya olarak tanımlanmıştır. Burada dikkat edilmesi

gereken husus ise bir şeyin tek başına tehlikeli niteli taşımamakla birlikte içine girdiği faaliyet

neticesinde tehlikeli olabileceği durumudur. Örnek olarak ise bir çiçek saksısının düşmesi

neticesinde başkalarının zarar görmesi hali gösterilmektedir. Böylelikle tehlikeli şey ile tehlike teşkil

eden faaliyet ayrımı yoluna gidilerek iki ayrı hususta meselenin incelenmesi ve değerlendirilmesi

150 Hamdi Mollamahmutoğlu, İş Hukuku, Ankara, 2008, S. 991, Yargıtay 9. HD., 25/02/1982, E. 1982/903, K.

1982/2066, 151 Sarper Süzek, İş Hukuku, B. 5, İstanbul, Beta, 2009, S. 350-351 152 Mollamahmutoğlu,A.G.E., S.992. 153 A.E., S. 991. 154 Lütfi İncirlioğlu, İş Sağlığı Ve Güvenliği’nde İşçi Ve İşverenin Hukuki Ve Cezai Sorumlulukları, İstanbul,

Legal, 2008, S. 96 155 Kemal Oğuzman, Turgut Öz, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, İstanbul, Filiz Kitapevi, 2006, S. 488 156 Süleyman Yılmaz, “Türk Borçlar Kanunu Tasarısında Sebep Sorumluluklarına İlişkin Yeni Hükümler, C. 59, S. 3,

Ankara, Aühfd, 2010, S. 554-555.

78

istenmiştir.157 (Ayrıca 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu madde 71/2’de “Bir işletmenin, mahiyeti

veya faaliyette kullanılan malzeme, araçlar ya da güçler göz önünde tutulduğunda, bu işlerde uzman

bir kişiden beklenen tüm özenin gösterilmesi durumunda bile sıkça veya ağır zararlar doğurmaya

elverişli olduğu sonucuna varılırsa, bunun önemli ölçüde tehlike arzeden bir işletme olduğu kabul

edilir. Özellikle, herhangi bir kanunda benzeri tehlikeler arzeden işletmeler için özel bir tehlike

sorumluluğu öngörülmüşse, bu işletme de önemli ölçüde tehlike arzeden işletme sayılır” hükmüne

yer verilerek önemli ölçüde tehlike arzeden işletmenin ne olduğu açıklanmaya çalışılmıştır).

Karşılaştırmalı hukuk kapsamında mesele irdelendiğinde, Fransa mahkeme içtihatlarına da tehlikeli

eşyanın kullanılması veya bulundurulmasının mesuliyete karine teşkil edeceği şeklinde yansıdığı

görülmektedir.158 Hakimiyet ve egemenlik alanı159 düşüncesine göre de herkes hakimiyeti altında

olan faaliyetlerden sorumludur. Çünkü bu kişi bu hakimiyet sırasında denetim ve gözetim hak ve

yetkisine sahiptir. Bu kişi hakimiyeti altındaki faaliyetin denetimini yaparak zararın ortaya çıkmasını

engelleyebilir. Objektif özen ödevin ihlali görüşüne göre; kendisine yasal bir ödev yüklenen kişi bu

ödevi yerine getirmeli aksi halde ortaya çıkan zarardan sorumlu olur.160 Kusura dayanan sorumluluk

görüşünün iş kazalarında işverenin sorumluluğu için yeterli gelmemesi üzerine Yargıtay’ın

kararlarının ve doktrinin de etkisiyle tehlike esasına dayanan kusursuz sorumluluk görüşü hakim

olmaya başlamıştır. Bu durum ise İş Kanunu ve Borçlar Kanunda yer alan düzenlemelerin işi görme

sırasında meydana çıkabilecek riskleri işverene yükleme yönünde yorumlanmasından

kaynaklanmaktadır.161 Kusursuz sorumluluk durumu özellikle hiç kimsenin kusurunun olmadığı

durumlarda önemli olmaktadır. Çünkü burada kusur şartı aranmamaktadır. Ayrıca, kaçınılmaz ve

beklenemez olayların varlığı durumunda da tehlike esasına dayalı bir sorumluluk esası benimsendiği

için işveren yine sorumlu tutulabilecektir. Çünkü tehlikenin taşıdığı risk aynı zamanda kaçınılmaz

ve beklenemez olayları da kapsamaktadır. Bu durumda hakim, diğer unsurları da dikkate alarak

işveren sorumluluğunu takdir edecektir.162 Kaçınılmazlık bir tanıma göre “hukuksal ve teknik

anlamıyla, fennen önlenmesi mümkün bulunmayan, yani işverence mevzuatın öngördüğü tüm

tedbirlerin alınmış olduğu koşullarda önlenmesi mümkün bulunmayan durum ve sonuçlar” olarak

ifade edilmektedir. Alınan tüm önlemlere rağmen zararın meydana gelmesine ise kaçınılmazlık ilkesi

denmektedir. Burada dikkat edilen husus alınan önlemlerde teknolojinin geldiği düzeydir.

Yargıtay’ın bir kararına göre de teknolojinin gereklerine uygun önlemlerin alınmasına rağmen kaza

meydana gelmiş ise kaçınılmazlıktan bahsedilebilir demektir.163

Kusursuz sorumluluk görüşünün öğretide çoğunluk görüşü olduğunu görmekteyiz. Ancak, bu

çoğunluğun dayandığı noktalar birbirinden farklıdır. Bir görüşe göre burada bir kanun boşluğu vardır

ve hakim MK. 1’den aldığı yetkiyi buraya uygulayarak kanun boşluğunu kusursuz sorumluluk

görüşü kapsamında dolduracaktır. Bu aynı zamanda işçi lehine yorum ilkesine de uygun

düşecektir.164 Bazı yazarlar ise burada kanun boşluğu olmadığını, işverenin kusursuz

sorumluluğunun olacağı görüşünü savunmaktadır. Çünkü burada işverenin her türlü önlemi alması

zorunludur. Ayrıca bir başka görüşe göre de, EBK. 332’de yer alan hakkaniyet kelimesi bizi

157 Zahit İmre, “Henri Capitant Cemiyetinin Hollanda Toplantıları Ve Tazminat Hukukunda Önemli Yeni Gelişmeler”,

İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 3 S. 4, 1969, S. 109 158 4 Zahit İmre, “Türk Hususi Hukukuna Göre Tehlikeli Şeylerden Doğan Hukuki Mesuliyet”, Yargıtay Yüzüncü

Yıldönümü Armağanı, İstanbul, İstanbul Cezaevi Matbaası, 1968, S. 423 159 Kemal Oğuzman, Turgut Öz, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, İstanbul, Filiz Kitapevi, 2006, S. 489. 160 Yılmaz, a.g.e., S.554-555. 161 Altıner, a.g.e., S.268. 162 A.e., S.285. 163 Nurdan Okur, “İş Kazası Ve Meslek Hastalığı Dolayısıyla İşverenin Sorumluluğu”, TBB Dergisi, S. 70, 2007, S.

328 164 Mollamahmutoğlu, A.G.E., S.993.

79

hakkaniyet esasına dayalı bir kusursuz sorumluluk anlayışına götürmektedir. Bir görüşe göre ise

borçlar hukukumuza göre sözleşme ile sorumluluğun bazı durumlarda sınırlandırılabildiği, İş

Kanun’dan kaynaklanan sorumluluğun ise sınırlandırılmasının mümkün olmadığı, bu durumun

kanundan doğan bir objektif özen sorumluluğunun kabulünü gerekli kılacağı savunulmaktadır.165

Yargıtay’da risk esasına dayanan kusursuz sorumluluk görüşünü kabul etmektedir.166 Yargıtay bir

kararında; “…işçinin işveren aleyhine açacağı bu tür davalarda hukuki sorumluluğu kaynağı, belirli

tehlikeler yaratan faaliyetlerin sonuçlarını, bu faaliyetlerden yararlananlara yükleyen ve zun

zamandan beri hem öğreti hem de Yargıtayca benimsenmiş bulunan tehlike sorumluluğudur”

denilerek tehlike esasına dayanan kusursuz sorumluluk halini benimsediğini en açık şekilde ifade

etmiştir.

b) Kusur Sorumluluğu Görüşü

İş kazasında meydana gelen kazalarda işverenin sorumluluğuna gidilebilmesi için işverenin

kusurunun bulunması gerektiğini savunanlarda vardır.167 İş kazasında kusurlu davranış şöyle ifade

edilmektedir; işveren iş kazasının ortaya çıkacağını bilerek ve isteyerek hareket etmesi veya iş

kazasının meydana gelmesini istememekle birlikte bunu önleyecek dikkat ve özeni göstermemesidir.

Bu görüşü savunanların kanuni dayanak noktası ise EBK. 96 (Alacaklı hakkını kısmen veya tamamen

istifa edemediği takdirde borçlu kendisine hiç bir kusurun isnat edilemiyeceğini ispat etmedikçe

bundan mütevellit zararı tazmine mecburdur) ve 332. madde hükümleridir. Bir iş yerinde iş kazası

meydana gelmesi halinde işveren kusursuzluğunu kanıtlamadığı sürece sorumluluktan

kurtulamayacaktır.168 Bu görüşü savunanlara göre öncelikle EBK. 332’de yer alan hüküm hakkaniyet

dairesinde kendisinden istenebilecek derecede, denilerek bir sınır çizildiği için kusursuz sorumluluk

değil kusur sorumluluğu esastır. Ayrıca, kusursuz sorumluluk istisnai olup yasada açıkça

düzenlenmesi gerekir. Bu durum ise Yargıtay’ın yasayı aşan yorumu sonucu meydana gelmiş olup

bu durum pozitif hukuka aykırıdır.169 İşverenin sorumluluğunu kusur sorumluluğuna dayandıran bir

görüş ise dayanak noktası olarak EBK 332/2 fıkra hükmünü göstermektedir. Bu maddeye göre iş

kazası veya meslek hastalığı sonucu ölen işçinin yakınlarının açacakları davada sözleşmeye

aykırılıktan doğan tazminat davaları esas alınmalıdır. Bu nedenle de bu konuda bir genel kanun

boşluğundan söz etmeyi mümkün saymamaktadır.170 Bazı yazarlarımız ise her ne kadar Yargıtay’ın

iş kazalarında benimsemiş olduğu kusursuz sorumluluk düşüncesi, işçi lehine ve sosyal düşünceye

uygun olsa da pozitif hukukta bir dayanağının olmadığını savunmaktadırlar.171

Karşılaştırmalı hukukta mesele irdelendiğinde, Avrupa ülkelerinden İsviçre’de akde dayanan

sorumluluk esasının benimsendiği, kusursuz sorumluluğun

benimsenmediğini görüyoruz.172 Fransız hukukunda da benzer şekilde kusur

sorumluluğu benimsenmiştir. Fransız Sosyal Güvenlik Kanunu’na göre, iş kazası işverenin yanında

çalıştırdığı kişinin kastından doğmuşsa işveren kusurlu olmasa dahi sorumlu olup, işverenin veya

müstahdemin kastı yoksa, zarara uğrayan ancak sigortadan alacağı tazminatla yetinecektir. İşverenin

165 İlhan Gülel, “İşverenin İş Kazası Ve Meslek Hastalığından Doğan Tazminat Sorumluluğu”, C. 1 Y. 2, S. 7, Ankara,

TAAD, 2011, S. 411, 166 Süzek, a.g.e., S.353-354. 167 Halil Yılmaz, “İş Kazasından Kaynaklanan Tazminat Alacaklarında İbra-I” Çimonta İşveren Dergisi, Makale 313,

http://www.Ceis.Org.Tr/Dergidocs/Makale313.Pdf, s. 37. 168 Leyla Kılıç, İşverenin İş Sağlığı Ve Güvenliğini Sağlama Hükümlülüğü Ve Sorumluluğu, Ankara, Yetkin Yayınları,

2006, S. 156. 169 Süzek, a.g.e., S.353. 170 Leyla Kılıç, İşverenin İş Sağlığı Ve Güvenliğini Sağlama Hükümlülüğü Ve Sorumluluğu, S. 157 171 Emine Tuncay Kaplan, İşverenin Hukuki Sorumluluğu, Ankara, Dayınlarlı Yayınları, 1992, S.70. 172 Gürsoy, a.g.e., S. 190.

80

sorumlu olduğu hal kast derecesindeki kusurlu sorumluluk halidir. Alman hukukuna göre de

sorumluluk türü kusurlu sorumluluktur.

c) Akdi Sorumluluk ile haksız fil sorumluluğunun yarışması

Akde aykırılık ve haksız fil hükümlerine göre kaza sonucu meydana gelen

zararın tazmini ve işverenin sorumluluğu gündeme gelebilmektedir. Borca aykırılık kavramı çok

geniş ele alınmakta olduğundan akde aykırılık ile haksız fiil sorumluluğu borca aykırılığın bir

kaynağı olarak birlikte yer alırlar. Borca aykırılık bakımından haksız fil ile akde aykırılık arasında

bir fark yoktur. Ancak her borca aykırı davranış her zaman bir haksız fil oluşturmaz. Bir diğer husus

ise sözleşmeye aykırılık nedeniyle ortaya bir zarar çıkmışsa EBK’na göre bu konudaki zararın ve

hükmedilecek tazminatın hesaplanmasında haksız fiil hükümlerine bakılır. EBK. 98/f. II gereğince

“haksız fillerden mütevellit mes’uliyete müteallik hükümler kıyasen akde muhtelif hareketlere de

tatbik olunur” denilerek bu durum açıklanmıştır.173Bunun nedeni işveren ve işçi arasında yapılan

sözleşme gereğince işveren işçiyi koruma ve gözetme yükümlülüğü altındadır. İş kazası geçiren işçi

bakımından bu yükümlülük ihlal edilmiştir. Netice de bu durum bir akde aykırılık teşkil eder. Aynı

zamanda işveren bu yükümlülüğünü ihlal ederek bir kişinin zarara uğramasına neden olmuştur.

Bu iki durumun birlikte yer alması nedeniyle işçi her iki sorumluluk halinden birine

başvurabilir.174 Haksız fil sorumluluğunda ise genel davranış kurallarına aykırılık söz konusudur.

Genel davranış kuralları bir toplumda yapılması gerekenler ile yapılmaması gereken davranış

kurallarının tümüne denmektedir. Bu kurallar nitelik itibariyle kamu hukukuna ait olabileceği gibi

özel hukuka ait kurallarda olabilirler. Borçlar Kanununa göre haksız fiil sorumluluğuna gidilebilmesi

için kusurlu bir davranış olacak ve bu kusurlu davranış hukuka aykırı olacaktır. Burada önemli bir

şart olarak kusur şartının arandığını görüyoruz.175

Öğretide akde aykırılık nedeniyle kusur sorumluluğunun ortaya çıkabileceğini ve haksız fil

hükümleri nedeniyle kusur sorumluluğunun ortaya çıkacağını savunanlar vardır. Akdi sorumluluğu

savunanlardan bir görüş işçinin kazaya uğramasıyla işverenin güvenlik önlemlerini almadığı

hususunun ortaya çıktığını, bu durumun ise sözleşemeye aykırılık teşkil ettiğini

söylemektedir.176Haksız fil sorumluluğunu savunanların en genel dayanak noktası ise buradan kişi

varlığını koruyan kurallara aykırılığın oluştuğu bunun da EBK. 41 vd. maddelerine aykırılık teşkil

ettiğidir.

6098 sayılı Yeni Türk Borçlar Kanunu’nun 417. Maddesinin 3. Fıkrasına göre, işverenin

sorumluluğu sözleşmeye aykırılıktan doğan bir sorumluluk olması nedeniyle, bu hüküm karşısında

artık haksız fil sorumluluğunun savunulamayacağı, sorunun akde aykırılık hükümlerine göre

çözümleneceği savunulmaktadır. Akde aykırılık hükümlerinin uygulanacağı sözleşmelerin ise ancak

yeni Türk Borçlar Kanununa tabi hizmet sözleşmeleri için geçerli olduğu, İş Kanunu ve

sözleşmelerinin kapsam dışında tutulduğu belirtilmektedir.177

8.4. İlliyet Bağı Sorunu

İlliyet bağı, sebeple sonuç arasındaki bağdır. Zararla gerçekleşen fil arasındaki bağ bize illiyet

bağını gösterir. İlliyet bağı için iki temel teori ortaya atılmaktadır. Bunlardan şart teorisine göre zarar

173 Ahmet Kılıçoğlu, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, B. 11, Ankara, Turhan Kitapevi, 2009, S. 475. 174 Yılmaz, a.g.e., S.38 175 Kemal Oğuzman, Turgut Öz, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, İstanbul, Filiz Kitapevi, 2006, S. 493-494 176 Mollamahmutoğlu, A.G.E., S. 992; Kemal Oğuzman, “İş Kazası Ve Meslek Hastalıklarından Doğan Zararlardan

İşverenin Sorumluluğu”, İÜHF Mecmuası, 1969, C. 34, S. 1-4, S. 337-339 177 Mollamahmutoğlu, A.G.E.,S.993.

81

meydana gelmişse bu zararın doğumu için zorunlu olan bütün filler illiyet bağı içerisindedir. Uygun

illiyet bağına göre ise zararla fil arasındaki bağda sebep bulunurken hayatın olağan akışı ve yaşam

deneyimleri esas alınmaktadır. Öğreti ve uygulamada hakim olan görüşe göre sorun uygun illiyet

bağı teorisine göre çözümlenmektedir.178

Uygun illiyet bağı tespit edilmeye çalışılırken şu temel kriterler göz önüne alınmaktadır.

Öncelikle, kaza ile zarar arasında bir uygun illiyet bağı olmalıdır. Daha sonra ise bakılacak şey

kazanın işverence yürütülen iş arasındaki bağlantısıdır. Yürütülen işin işverenin işyerinde

sürdürülüyor olması gerekmemektedir. Kazanın işverenin işiyle ilgili olup olmadığı ise bazı

kriterlere göre belirlenmektedir. Bunlar şöyle sayılabilir, işçinin başından geçen kaza işin

yürütülmesi sırasında oluşması ve kazanın işverene ait yükümlülüklerin yerine getirilmemesi sonucu

oluşmasıdır.179

Sadece iş kazasının meydana gelmesi işverenin sorumluluğuna gitmek için yeterli

görülmemiş aynı zamanda uygun illiyet bağının da bulunması aranmıştır. Uygun illiyet bağını kesen

nedenler olarak mücbir sebep, işçinin kendi kusuru ve üçüncü kişinin kusuru sayılmaktadır.180

Borçlar hukukunda yer alan mücbir sebebin işverenin sorumluluğunu ortadan kaldıran, illiyet bağını

kesen bir neden olarak belirtilmektedir. Ayrıca, illiyet bağını kesen bir diğer nedende işçinin tam bir

kusur içinde olması halidir. Ancak uygulamada işçinin tamamen kusurlu olduğu hallerde bile

hakkaniyete uygun bir tazminatın belirlenmesi gerektiği vurgulanmaktadır.181 İşçinin kusuru %100

veya kasıt düzeyinde olması aranmamaktadır. Burada işçinin ağır kusur hali yeterlidir. Fakat işçinin

kusuru illiyet bağını kesecek niteliğe ulaşmamışsa işverenin işçiye ödeyeceği tazminat miktarında

önemli olacaktır. Çünkü bu durum bir indirim sebebidir.182 Üçüncü kişinin kusuru ise illiyet bağını

kesen bir diğer nedendir. Bu durum en çok trafk kazalarında meydana gelebilmektedir. Örneğin,

işçinin kazaya karıştığı trafk kazasında üçüncü kişi %100 kusurlu ise işveren sorumlu

tutulmamaktadır. Üçüncü kişinin kimler olmadığına ise şöyle bir cevap verilebilir. Alt işveren, üst

işveren, işverenin diğer işçileri, işveren vekili gibi kişiler dışında kalan ve işveren, işyeri ile ilgisi

olanlar üçüncü kişi değildir.183 Kazaya neden olan üçüncü kişi ağır kusurlu ve aynı zamanda temyiz

kudretine sahip olmayan biri olması halinde ise illiyet bağı kesilmeyecektir. Temyiz kudretine haiz

olmayan birinin sorumluluğu ancak hakkaniyet gerektirdiği durumlarda hakim tarafından

değerlendirilerek gündeme gelebilmektedir.184

Bunun yanı sıra işin ihale ile başkasına verilmesi veya anahtar teslimi bedel olarak

yaptırılması hallerinde sorumluluğun işverene ait olmayacağı savunulmaktadır. Kaza iş devri

yapılmış bir işyerinde mevcut ise ve bu işyerinde işin bir bölümünün tamamı devredilmişse bu

durumda da devreden işverenin sorumluluğuna gidilemeyeceği savunulmaktadır.

178Kılıçoğlu, a.g.e., S. 218-219 179 Zübeyde Başboğa Şahbaz, İşverenin İş Kazası Ve Meslek Hastalığından Doğan Hukuki Sorumluluğu İle Maddi

Zararın Hesabına İlişkin Esaslar, İstanbul, Beta, S. 81 180 Lütf İncirlioğlu, İş Sağlığı Ve Güvenliği’nde İşçi Ve İşverenin Hukuki Ve Cezai Sorumlulukları, S. 97 181 Altıner, a.g.e., S.284 ( Seda Öktem Çevik, İşverenin İş Kazalarından Doğan Sorumluluğuna İlişkin Bir Karar

İncelemesi, GBD, C.82,S.5,2008,Yargıtay 21.HD. 18.04.2005, E.2162, K.3880.) 182 Süzek, a.g.e., S.363. 183 Mesut Balcı, İş Kazası Veya Meslek Hastalığından Doğan Tazminat Davaları Destekten Yoksun Kalma Nedeniyle

Açılan Tazminat Davaları Uygulaması Ve İçtihatlar, B. 1, Ankara, Yetkin, 2008, S. 246 184 Zübeyde Başboğa Şahbaz, İşverenin İş Kazası Ve Meslek Hastalığından Doğan Hukuki Sorumluluğu İle Maddi

Zararın Hesabına İlişkin Esaslar, S. 94

82

9. İŞVEREN VE ÇALIŞANLARIN İŞ KAZALARINDAN DOĞAN

SORUMLULUKLARI - II

83

9.1. İşveren Yükümlülükleri

6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu ile işveren açısından birtakım yükümlülükler

getirilmiştir. Bu yükümlülükler, çalışanların görüşlerinin alınması ve katılımlarının sağlanması,

çalışanların bilgilendirilmesi ve eğitimi, iş güvenliği uzmanı ve işyeri hekimi çalıştırma zorunluluğu,

risklerden korunma, sağlık gözetimi yükümlülüğü, çalışan temsilcisi görevlendirme, Bakanlıkça

yetkilendirilecek ortak sağlık ve güvenlik birimi kurma ile güvenlik raporu veya büyük kaza önleme

politika belgesi alma zorunluluğu şeklinde sayılabilir.185 Bu yükümlülükler ayrı bir çalışma

konusunu oluşturması nedeniyle saymakla yetiniyoruz.

9.1.1. İspat Hukuku Bakımından İş Kazalarının İncelenmesi

Eğer işverenin sorumluluğunu kusur sorumluluğu olarak kabul edersek, bu durumda işçinin

ispatlaması gereken husus, öncelikle bir meslek hastalığının veya kazanın meydana geldiğini, bu

nedenle bir zarara uğradığını ve bu zararın nedeninde işverenin gerekli tedbirleri almaması

olduğudur. Burada hayatın olağan akışının da bir gereği olarak işveren bu tedbirleri almakla yükümlü

olduğunda ayrıca illiyet bağının ispatına gerek olmayacaktır. Buna karşılık işverense, kusura dayalı

bir sorumluluk düşünüldüğü için kusuru bulunmadığını öncelikle ispat edecektir. Bunun yanında

illiyet bağının kesildiğini gerekli tedbirleri aldığını ispat ederek sorumluluktan kurtulabilir.

Sorumluluk akde dayandığı için de işçi işverenin kusurunu değil işveren kusursuz olduğunu ispat

etmelidir.186

Uygulamada kusur oranlarının saptanmasında özellikle bilirkişilerin aktif olarak yer

aldıklarını görmekteyiz. Bu nedenle, bilirkişi ve bilirkişi kurulunun işin niteliğine uygun iş güvenliği

uzmanlarından ve hukukçulardan oluşması gerektiği belirtilmektedir. İş kazasında kusurun tespitinde

teknik bilginin yanı sıra hukuki bilgi de gerekecektir. Bunun nedeni ise; sorumluluk türü olarak

tehlike sorumluluğu ele alındığında bunun kapsamı, alt işveren üst işverenin belirlenmesi, ihale

makamının hangi birim olduğu, tüzel kişilerde yetki ve sorumluluğunun tespiti sorunu karşımıza

çıkabilmektedir.187

Yargıtay Bir kararında avukat olan bilirkişinin, gerektirici sebepleri ve fenni düşünceleri

kapsamayan raporunun hükme esas alınamayacağını hükme bağlamıştır. Yüksek Mahkemece,

mahkemenin ve bilirkişinin yapmış olduğu incelemede; tanık ifadelerinin, kazanın meydana geldiği

işyerinin niteliğinin, bu niteliğin tespiti ile İşçi Sağlığı ve Güvenli Tüzüğünün maddeleri incelenerek

o işyerinde hangi önlemlerin alınması gerektiğinin ve bu önlemlerden işverence hangilerinin alınıp

hangilerinin alınmadığının, detaylı bir şekilde incelenmesinden sonra kusur aidiyeti ve oranının tespit

edilebileceği vurgulanmaktadır. Örneğin, bir kararında, kazanın özetle, kazaya maruz kalan işçinin,

işverene ait işyerinde foseptik ve havuz temizleme işinde çalıştığı sırada, teknik servis müdürü

tarafından tabloların restoran duvarına asılması için görevlendirildiği, işçinin söz konusu tablolardan

birini duvara asmaya çalışırken fırlayan çivinin gözüne isabet etmesi sonucu iş kazası geçirmiştir.

Bunun üzerine incelenen dosyada, çelişkili tanık ifadelerine rastlanması ve işin niteliğine göre bu

işin elektrikli bir makinayla yapılıp yapılmayacağının tartışılması gerektiği kanaatine varılmıştır. 188

Kusurun incelendiği bir diğer hususta işverenin başka bir işçisinin kazaya neden olması halidir. Bu

185 Gülsüm Korkut, Alim Tetik, “6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’nun Getirdiği Yenilikler ve Temel

Sorunlar”, a.g.e., s. 462-467. 186 Gülel, a.g.e., s.407. 187 Balcı, a.g.e., s.246. 188 Mesut Balcı, İş Kazası veya Meslek Hastalığından Doğan Tazminat Davaları Destekten Yoksun Kalma Nedeniyle

Açılan Tazminat Davaları Uygulaması ve İçtihatlar,s. 247,248; Yargıtay, 21. HD, 22/01/2008, 2007/588-2008/768

84

durumda kazaya neden olan işçi kusurlu ve kusursuz olduğuna bakılmaksızın 27/03/1957 gün ve 1/3

sayılı Yargıtay İçtihadı Birleştirme Kararına göre de işverenin sorumluluğu gündeme

gelebilmektedir. Kazaya maruz kalan işçinin kusuru var ise bu durum tazminatın hesabında birlikte

kusur olarak göz önüne alınacaktır.189 Birlikte kusurun iddiası ve ispatı ise işverene aittir. Aynı

şekilde üçüncü kişinin zarara neden olduğu hususunu ispat yükü de işverene aittir. Destekten yoksun

kalma tazminatında ise bakma gücü ve bakılma gereksinimini ortaya koyarak tazminatı isteyen kişi

bu durumu ispat etmekle yükümlüdür. Meslek hastalıklarının ortaya çıkmasında ise işveren gerekli

önlemleri aldığını ve yükümlülüklerini yerine getirdiğini ispatlamalıdır.190

9.1.2. İşverenin Cezai Sorumluluğu

a) Genel Olarak

İşverenin cezai sorumluluğuna geçmeden önce, bir husus hatırlatmakta fayda görmekteyiz.

Bireysel iş yasalarında yer alan para cezaları, idari para cezasına çevrilmesi nedeniyle, bu para

cezaları bölge müdürlüklerince verildiğinden bunlar için bir önödeme veya ceza yargılaması söz

konusu değildir.191 (Bu Kanunda öngörülen idari para cezaları, 101 ve 106 ncı maddelerdeki idari

para cezaları hariç, gerekçesi belirtilmek suretiyle Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Bölge

Müdürünce verilir. 101 inci ve 106 ncı maddeler kapsamındaki idari para cezaları ise doğrudan

Türkiye İş Kurumu il müdürü tarafından; birden fazla ilde işyerleri bulunan işverenlere uygulanacak

idari para cezası ise işyerlerinin merkezinin bulunduğu yerdeki Türkiye İş Kurumu il müdürünce

verilir ve genel esaslara göre tahsil edilir. 106 ncı maddeye göre verilecek idari para cezası için,

4904 sayılı Kanunun 20 nci maddesinin (h) bendindeki tutar esas alınır. 101. Madde, özürlü ve eski

hükümlü çalıştırma zorunluluğuna aykırılık halini, 106. Madde özel istihdam, bürolarının izin

almadan faaliyet göstermesini düzenler-) Uygulanan bu idari para cezalarına itiraz ise bu konuda

özel bir düzenleme söz konusu olmadığı için, Kabahatler Kanunu gereğince Sulh Ceza Mahkemesine

başvurulacaktır. Bu konuda itiraz merciinin İş Mahkemeleri yerine Sulh Ceza Mahkemeleri olması

haklı olarak eleştiri konusu yapılmıştır. Benimsediğim görüşe göre de idari para cezalarından daha

etkili sonuçlar alınabilmesi için itiraz merciinin bir ceza mahkemesi yerine bu konunun hukuki

kısmını da irdeleyen ve yükümlülüklere hakim olan İş Mahkemelerinin bakması daha uygun olur.192

Konuyu bu kapsamda ele aldıktan sonra ceza yargılamasıyla ilgili boyutu incelendiğinde,

yapılan iş denetimleri sonucunda ceza hukukuna ilişkin bir duruma rastlanması halinde, bu durumun

bölge müdürlüğünce Cumhuriyet Savcılığına bildirilmesi gerekmektedir. Bunun yanında tabi ki

Cumhuriyet Savcısı bu konuda bir suçun işlendiğini doğrudan haber alması halinde de gerekli

soruşturma işlemlerini başlatacaktır.193

b) Kusur sorumluluğu

Bilindiği üzere ceza hukukuna kusur sorumluluğu ilkesi hakim olup herkes cezaların şahsiliği

ilkesi gereğince gerçekleştirdiği kast veya ihmali davranıştan sorumludur. İşveren ve işveren vekili

için konu ele alındığında bunların işveren, işveren vekili veya ikisi birlikte sorumluluklarının tespiti

ile uyuşmazlık çözülecektir. Ayrıca, taşeron frmalarla işverenin iş yapması halinde işverenin

sözleşmelerle belirlenen sorumluluk durumu ve işverenin denetim yükümlülüğü belirlenerek

sorumluluğun tespiti sağlanmalıdır. Yargıtay bir kararında “…Maktül Hüseyin Türk’ün, sanık Fatih

189 Orhaner,a.g.e., “Türk İş Hukuku Yargıtay Emsal Kararları”, s. 127. 190 H. Argun Bozkurt, İş Yargılaması Usul Hukuku, B. 3, Ankara, Seçkin, 2011, s. 382 191 Süzek, a.g.e., s.868. 192 Süzek, a.g.e., s. 866. 193 A.e., s.867.

85

Şipkan’ın yetkilisi olduğu taşeron Şipkan Ltd. Şti çalışanı olması, iş kazasının işveren Betoya A.Ş’nin

fabrika inşaatında montaj yapmadığı ve taşeron Şipkan Ltd. Şti’nin sorumluluğunda olan bir yerde

meydana gelmesi, taşeron Şipkan Ltd. Şti ve işveren Betoya A.Ş. arasında imzalanan 11.08.2008

tarihli Prefabrike Betonarme Yapı Elemanları Genel Montaj Sözleşmesinin 4. maddesinde

yükümlülük altına girilen işlerle ilgili olarak işçi sağlığı ile fabrika montaj işlerinin sanık Fatih

Şipkan’ın yetkilisi olduğu Şipkan Ltd. Şti’nin sorumluluğuna bırakılmış olması, yükleme esnasında

kullanılan halatların taşeron Şipkan Ltd. Şti tarafından temin edilmesi ve sanıklar Abdullah Kavuk

ve Mahsin Dönmez hakkında verdiği Beraat kararına ilişkin gerekçelerinin esasa ve olayın

özelliklerine uygun olduğu değerlendirilmekle”194 onama kararı vermiştir. Kararın incelenmesi

sonucunda sözleşmeyle kimin iş sağlığından sorumlu olduğu, kazaya neden olan halatların kim

tarafından temin edildiği ve kazanın işverenin alanında gerçekleşip gerçekleşmediği detaylı bir

şekilde değerlendirildikten sonra sorumluluk tayin edilmiştir. İş kazalarının meydana gelmesi halinde

şirket yönetim kurulunun sorumluluğu konusu ise ayrıca incelenmelidir. Yönetim kurulundan iş

sağlığı ve güvenliği konusunda yetkili olanlar ve yetkili olmayanlar bu konuda ayrıca

değerlendirilmelidir. Bir Yargıtay Kararında, “Olay tarihinde Özaltın Ticaret İnşaat A.Ş.’nin Kiğı

Hes Barajı şantiyesine ait ölenin de içinde bulunduğu ekibin T4 enerji tünel çıkışı trafosunu boşa

almak üzere elektrik mühendisi olan Abdullah Suiçmez tarafından görevlendirildikleri, trafonun boşa

alınması sırasında alçak gerilim hattının kesildiği ancak trafonun 2.5 m üstünde bulunan yüksek

gerilimin kesilmemesi nedeniyle kazalının elektrik çarpması sonucu ölümüne neden olunması

şeklindeki olayda, şantiye şef Kazım Demir ve bölüm sorumlusu elektrik mühendisi Abdullah Suiçmez

haklarında 2011/15 sayılı iddianame ile dava açılmış olduğu, şirket yönetim kurulu üyelerine cezai

sorumluluk yüklenemeyeceği”195 kanaatine varılmıştır. Söz konusu kararda eksik inceleme yapıldığı

düşünülebilir. Çünkü, yönetim kurulunun iş güvenliği ve sağlığı ile ilgili yetkili üyeleri veya yönetim

kurulunun bu konudaki yetkisi şirket sözleşmesine göre değerlendirilmeden kusur tayini mümkün

görünmemektedir. İşçinin kazaya neden olması halinde cezaların şahsiliği ilkesinin katı bir şekilde

uygulanmasının işçileri korumak için getirilen maddenin işçiler aleyhine uygulanması sonucunu

doğuracağı düşünülmektedir. Bu sorunun ise çözümlenebilmesi için temel noktanın meydana gelen

kazada işçinin söz konusu kazaya neden olan davranışı yapmasında işverenin yükümlülüklerini

ihlalinin var olup olmadığının araştırılması, bu araştırma neticesinde maddi unsurun tespiti gerektiği

belirtilmektedir. Bu araştırma neticesinde işverenin yükümlülüklerini yerine getirmediğinin tespiti

halinde işçinin maddi hareketinden kaynaklanan bir zarar meydana gelse de işverenin sorumluluğuna

gidilecektir.196 İş kazaları nedeniyle işverenin sorumluluğunda kast, olası kast, taksir ve bilinçli taksir

gibi durumlara rastlanabilir. Ancak, konunun fazla dağılmaması için uygulamada en çok görünen iki

hali, taksirle yaralama ve taksirle öldürme konularını işlemekte fayda görüyoruz. bu konuya

geçmeden ise kısaca taksiri ele almamamız gerekmektedir. Bir görüşe göre taksirin temelinde, failin

uyması gereken davranış kuralına uymayarak, istemediği zararlı bir sonuca neden olması

yatmaktadır. Türk Ceza Kanunu’nun benimsediği görüşe göre de dikkat ve özen yükümlülüğünün

ihlali taksirin temelinde yatan nedendir.197

c) Taksirle Yaralama

Türk Ceza Kanunu 89/1. Maddede taksirle yaralama şu şekilde düzenlenmiştir;

194 Y. 12. CD. E. 2011/10801, K. 2012/9861, T. 11/04/2012 195 Y. 12. CD., E. 2012/16857, K. 2012/11782, T. 10/05/2012 196 Süzek, a.g.e., s.323-324. 197 Nevzat Toroslu, Ceza Hukuku Genel Kısım, Ankara, Savaş Yayınevi, 2008, s. 197

86

“(1)Taksirle başkasının vücuduna acı veren veya sağlığının ya da algılama yeteneğinin

bozulmasına neden olan kişi, üç aydan bir yıla kadar hapis veya adlî para cezası ile cezalandırılır.”

Ayrıca, 89/2 ve 3’te cezada artırım nedenleri sayılmıştır, (-2- Taksirle yaralama fili,

mağdurun;a) Duyularından veya organlarından birinin işlevinin sürekli zayıflamasına, b) Vücudunda

kemik kırılmasına, c) Konuşmasında sürekli zorluğa, d) Yüzünde sabit ize, e) Yaşamını tehlikeye

sokan bir duruma, f) Gebe bir kadının çocuğunun vaktinden önce doğmasına, Neden olmuşsa, birinci

fıkraya göre belirlenen ceza, yarısı oranında artırılır. (3) Taksirle yaralama fili, mağdurun;a)

İyileşmesi olanağı bulunmayan bir hastalığa veya bitkisel hayata girmesine, b) Duyularından veya

organlarından birinin işlevinin yitirilmesine, c) Konuşma ya da çocuk yapma yeteneklerinin

kaybolmasına, d) Yüzünün sürekli değişikliğine, e) Gebe bir kadının çocuğunun düşmesine, Neden

olmuşsa, birinci fıkraya göre belirlenen ceza, bir kat artırılır.)

89/4’te ise filin birden fazla kişinin yaralanmasına neden olması halindeki ceza miktarı

belirtilmiştir. (-4- Fiilin birden fazla kişinin yaralanmasına neden olması hâlinde, altı aydan üç yıla

kadar hapis cezasına hükmolunur.)

89/5’te bilinçli taksir halinde soruşturma ve kovuşturmanın şikayete bağlı olmadığı hususuna

değinilmiştir. (-5- Bilinçli taksir hâli hariç olmak üzere, bu maddenin kapsamına giren suçların

soruşturulması ve kovuşturulması şikâyete bağlıdır.) Bilinçli taksir hali incelendiğinde, suçun

soruşturma ve kovuşturulmasının şikayete bağlı olmaktan çıkmasıyla beraber TCK. 22/3 gereğince

cezanın ağırlaştırıldığını görmekteyiz. (22/3Kişinin öngördüğü neticeyi istememesine karşın,

neticenin meydana gelmesi hâlinde bilinçli taksir vardır; bu hâlde taksirli suça ilişkin ceza üçte birden

yarısına kadar artırılır.)

Taksirle yaralama suçu basit taksirle işlenmesi halinde suç soruşturma ve kovuşturması ilgili

madde hükmü gereğince şikayete bağlıdır. Ancak, Cumhuriyet savcısının burada dikkat etmesi

gereken bir konu işçinin alınan ifadesinde şikayette bulunmadığını belirtmesi halinde hemen

kovuşturmaya yer olmadığına kararı vermemelidir. Taksirle yaralama suçuna ilişkin sorumlu veya

sorumluların tespitini sağlamalı, olaydaki kasıt veya ihmal unsurları araştırılmalıdır. Aksi halde

sorumluların tespiti olmadığı için ileri bir aşamada işçinin aleyhine sonuçlar meydana gelebilir.198

d) Taksirle Öldürme

Taksirle adam öldürme TCK. 85. Maddede şöyle düzenlenmiştir; “(1) Taksirle bir insanın

ölümüne neden olan kişi, üç yıldan altı yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır. (2) Fiil, birden fazla

insanın ölümüne ya da bir veya birden fazla kişinin ölümü ile birlikte bir veya birden fazla kişinin

yaralanmasına neden olmuş ise, kişi üç yıldan onbeş yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır”. İş

kazası sonucu taksirle adam adam öldürmeyle ilgili olarak bir Yargıtay kararı incelendiğinde;

“Sanıklar Ali Ayyıldız ve Hüdaver Taşer’in beraatlerine ilişkin hükümlere yönelik C.Savcısının

temyiz isteminin incelenmesinde; Sanık Nevzat Aydemir’in Ayel Elektrik frmasının sahibi olduğu,

sanık Mevlüt Kay’ın ise bu frmada ustabaşı olarak çalıştığı, Ayel Elektrik frmasının ihale ile elektrik

direklerinin değiştirilmesi işini aldığı ve olay günü Tavşançalı Beldesinde çalışma başlattıkları,

çalışmaya başlamadan önce Medaş’tan çalışma yapılacak hat üzerindeki elektriğin kesilmesini talep

ettikleri, Medaş Kulu İşletme Başmühendisliğinde çalışan sanıklar Ali Ayyıldız ve Hüdaver Taşer’in

elektriği kesme konusunda görevlendirildikleri, sanıklar Ali Ayyıldız ve Hüdaver Taşer’in çalışma

alanına gidip sanık Mevlüt Kay ile birlikte trafo binasından elektriği kestikleri, bunun üzerine

müteahhit frmanın hat üzerinde çalışmaya başladığı, Ayel Elektrik frmasında işçi olarak çalışan Fadıl

Canpolat’ın Tarım Kredi Kooperatif çıkışındaki üç adet direğin tellerini kestiği ve yeni direğin

198 Yargıtay 12. CD, E. 2011/5011, K. 2011/3346, T. 19/10/2011

87

yerleştirilmesi ile telleri tekrar bağladığı, Celep yolundaki su pompası çıkışındaki dördüncü direğe

çıkarak önce alçakta bulunan telleri kestiği, daha sonra emniyet kemeri ve baret kullanmaksızın, hatta

akım olup olmadığını kontrol etmeksizin, elinde AG eldiveni ve ayağında mekap lastik ayakkabı

olduğu halde biraz yukarıdaki yüksek gerilim tellerini keserken elektrik akımına kapılarak yere

düşüp öldüğü iş kazasında; asıl işveren Medaş tarafından görevlendirilen görevli usta sanık Ali

Ayyıldız ve usta yardımcısı sanık Hüdaver Taşer, TR-2 trafo istasyonundan gerilimi kestikten sonra

çalışma bitene kadar gerilimin herhangi bir şekilde tekrar verilmesini önleyip, çalışma yapılacak hattı

her iki ucundan topraklama yapmakla görevli oldukları halde, müşterek hattı besleyen hattın

topraklamasını yapmayıp, insiyatif yüklenici Ayel Elektrik frmasının yetkisiz çalışanlarına terk

etmek ve yüklenici frmanın çalışmalarına nezaret etmemek şeklindeki ihmali davranışlarıyla Fadıl

Canpolat’ın ölümünde kusurlu oldukları ve sanıklara yüklenen taksirle öldürme suçunun sabit olduğu

gözetilmeksizin”199 hüküm kurulmasının bozma nedeni yapıldığı görülmektedir. İş kazalarında

öncelikle kusurlu hareketin kime ait olduğunun tespitinin yapılması gerekmektedir. Bunun için ise

gerektiğinde yerinde inceleme yaparak, bilirkişi raporu200 aldırılması zorunluluk taşımaktadır.

Bilirkişi raporuyla, iş sağlığı ve güvenliği önlemlerini kimlerin alması gerektiği ve gerektiği şekilde

alınıp alınmadığı incelenmelidir.

Görüldüğü gibi taksirle bir insanın ölümüne neden olan işveren 3 yıldan 6 yıla kadar hapis

cezasıyla karşı karşıya kalabilecektir. Ancak ölümle birlikte bir veya birden fazla insanın yaralaması

hali gerçekleşmesi veya birden fazla kişinin ölümü halinde cezası 3 yıldan 15 yıla kadar

olabilmektedir. Sanığın kusurunun belirlenmesi için bilirkişi incelemesi yaptırılabileceği ve bu

belirlemenin cezanın alt ve üst sınırında ölçüt olarak yer verilebileceği savunulmaktadır.201 Yargıtay

da bir kararında; “Gerek soruşturma gerekse de kovuşturma aşamasında aldırılan bilirkişi

raporlarında, sanık Erdal Çevik’in iş kazasının oluşumunda, asli kusurlu olduğunun bildirildiği ve

mahkemece eylemin bu şekilde kabul edildiği halde, sanığa temel cezasının alt sınırın üzerinde

belirlenmesi gerekirken asgari hadden ceza tayini”202 hususunu eleştiri konusu yapılmış, fakat aleyhe

bozma yasağı nedeniyle bozma nedeni yapılmamıştır.

e) Adli Para Cezası

Taksirle işlenen suçlarda hapis cezası verilmesi halinde TCK. 50/4 koşullarını sağlaması

halinde adli para cezasına çevrilebilmektedir. Bu durum iş kazaları sonucu oluşan taksirli suçlar için

de geçerlidir.203 Doktrinde para cezalarının uygulanması konusunda getirilen önerilerin ise adli para

cezasında uygulanma durumu tartışılabilir. Örneğin bir görüşe göre, para cezalarının etkili olabilmesi

için verilen cezanın suç işlemekle elde edilen menfaate eşit veya daha üst olması aranmaktadır.

Örneğin işveren mali bakımdan gideri nedeniyle bir takım önlemleri almayarak bir kazaya neden

olmuş bunun neticesinde kaza meydana gelmesiyle biri yaralanmış ise bu nedenle verilen ceza

yapılacak gidere eş değer veya fazla olmalıdır. Aksi halde iş güvenliği önlemlerini almak yerine para

cezasını ödeme yolunu seçebilecekleri kanaati taşınmaktadır.204 Söz konusu yorum ceza hukuku

alanında adli para cezalarına uygulandığında şöyle bir sonuç çıkarılması mümkündür. TCK. 50/1’den

anlaşıldığı üzere kısa süreli hapis cezasının seçenek yaptırımı olarak adli para cezası

öngörülmektedir. Hakimin, failin suçu işleyiş biçiminde böyle bir tutum tespiti halinde, seçenek

199 Y. 12. CD, E. 2011/4776, K. 2011/8973, T. 20/12/2011 200 Y. 12. CD., E. 2011/16699, K. 2012/10840, T. 25/04/2012 201 Ali Ekin,a.g.e., İş Sağlığı ve Güvenliğine İlişkin Yükümlülüklere Uymamanın Sonuçları (İşveren Açısından), s.

132-13 202 Y. 12 CD., E. 2012/2446, K. 2012/21530, T. 11/10/2012 203 Süzek, a.g.e., s.867 204 Sarper Süzek, İş Güvenliği Hukuku, Ankara, Savaş Yayınları, 1985, s. 328.

88

yaptırım olarak adli para cezası uygulanmaması daha uygun olacaktır. Bir başka anlatımla sırf

getirdiği mali külfet nedeniyle taksirle yaralama fili işlenmesi halinde hapis cezasının verilmesi

uygun olacak, bu tutum ise gerekçede açıkça ifade edilecektir.

Adli para cezalarının incelenmesinde dikkat edilmesi gereken diğer bir husus ise TCK. 52/2

gereğince adli para cezasının tespitinde, “En az yirmi ve en fazla yüz Türk Lirası olan bir gün karşılığı

adlî para cezasının miktarı, kişinin ekonomik ve diğer şahsî hâlleri göz önünde bulundurularak takdir

edilir” hükmünün esas alınmasıdır. Bu durumda işverenin ekonomik hali ve şahsi halleri göz önüne

alınarak miktar belirlenecektir.

9.2. Sigortalı veya Hak Sahibine SGK Tarafından Yapılacak Yardımlar

(SSGSSK)’nun“ İş kazası, meslek hastalığı, hastalık ve analık sigortasından sağlanan haklar’'

başlıklı 16 ncı maddesinde iş kazası sonucu;

5502 sayılı Sosyal Güvenlik Kurumu Kanunu (T.C. yasalar, 20.05.2006)

(SGK)205 tarafından;

Sigortalının geçici iş göremezliğe uğraması durumunda yani meslekte kazanma gücünün %

10 oranının altında olması durumunda günlük geçici iş göremezlik ödeneği verilebilecek,

Sigortalının sürekli iş göremezliğe uğraması durumunda yani meslekte kazanma gücünün %

10 oranı ve üzerinde olması durumunda sürekli iş göremezlik geliri bağlanabilecek,

İş kazası sonucu sigortalının ölmesidurumunda hak sahiplerine, ölüm geliri bağlanabilecek

Ölüm geliri bağlanmış olan kız çocuklarına evlenme ödeneği verilebilecek,

İş kazası sonucu ölen sigortalı için cenaze ödeneği verilebilecektir.

9.3. Açılabilecek Davalar

9.3.1. Tazminat Davaları

9.3.1.1. Maddi Tazminat

6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu (T.C. yasalar, 04.02.2011) (BK)3 ’nun 49.uncu maddesine

göre; kusurlu ve hukuka aykırı bir fiille başkasına zarar veren, bu zararı gidermekle yükümlüdür.

Zarar verici fiili yasaklayan bir hukuk kuralı bulunmasa bile, ahlaka aykırı bir fiille başkasına kasten

zarar veren de, bu zararı gidermekle yükümlüdür. Buna göre bir fiilin haksız fiil olabilmesi için;

• Fiil,

• Hukuka aykırılık,

• Kusur,

• Zarar,

• İlliyet bağı

Şartlarının bir arada olması gerekmektedir. (BK)’nun50 inci maddesinde; zarar görenlerin

zararım ve zarar verenin kusurunu ispat yükü altında olduğu, uğranılan zararın miktarı tam olarak

ispat edilemiyorsa hakimin, olayların olağan akışını ve zarar görenin aldığı önlemleri göz önünde

tutarak, zararın miktarını hakkaniyete uygun olarak belirleyeceği belirtilmiştir.

205 Çalışmamızda, 16/05/2006tarihli ve 5502 sayılı Kanun ile Kurulan Sosyal Güvenlik Kurumu için

“SGK” kısaltması kullanılmıştır

89

İş kazası sonucu sigortalı yaralanmışsa kendisi hayatını kaybetmişse ailesi, yoksun kaldıkları

destek oranında maddi ve manevi tazminat davası açabilecek ve işçinin yaşı, evli ve çocuk sahibi

olması ile almış olduğu ücret tutarıhükmedilecek tazminatın belirlenmesinde dikkate alınacak

parametreler arasında yer alacaktır.

(BK)’nun53üncü maddesinde; haksız fiil sonucunda ölümün gerçekleşmesi durumunda

uğranılan zararların neler olduğu düzenlenmiştir. Buna göre iş kazası sonucu ölen sigortalının hak

sahipleri haksız fiili gerçekleştiren kişiden yani zarar verenden;

• Cenaze giderleri,

• Ölüm hemen gerçekleşmemişse tedavi giderleri ile çalışma gücünün

azalmasından ya da yitirilmesinden doğan kayıpları,

• Ölenin desteğinden yoksun kalınma sebebiyle uğranılan kayıpların tazminini

isteyebileceklerdir.

İşçinin iş kazası sonucu yaralanması durumunda ise kendisi (BK)’nun 54üncümaddesinde

hükmü gereğince;

• Tedavi giderleri,

• Kazanç kaybı.

• Çalışma gücünün azalması ya da yitirilmesinden doğan kayıplar,

• Ekonomik geleceğin sarsılmasından doğan kayıpların tazminini isteyebilecektir.

Maddi tazminatın belirlenmesi ile ilgili olarak (BK)’nun55inci maddesinde; “Destekten

yoksun kalma zararları ile bedensel zararlar, bu Kanun hükümlerine ve sorumluluk hukuku ilkelerine

göre hesaplanır. Kısmen veya tamamen rücu edilemeyen sosyal güvenlik ödemeleri ile ifa amacını

taşımayan ödemeler, bu tür zararların belirlenmesinde gözetilemez; zarar veya tazminattan

indirilemez. Hesaplanan tazminat, miktar esas alınarak hakkaniyet düşüncesi ile artırılamaz veya

azaltılamaz. Bu Kanun hükümleri, her türlü idari eylem ve işlemler ile idarenin sorumlu olduğu diğer

sebeplerin yol açtığı vücut bütünlüğünün kısmen veya tamamen yitirilmesine ya da kişinin ölümüne

bağlı zararlara ilişkin istem ve davalarda da uygulanır” hükmü yer almaktadır.

9.3.1.2. Destekten Yoksun Kalma Tazminatı

BK)’nun“ Ölüm Halinde Uğranılan Zararları” düzenleyen 53 üncü maddesinin birinci

fıkrasının üçüncü bendinde; ölenin desteğinden yoksun kalan kişilerin bu sebeple uğradıkları

kayıpları da zarar verenden isteyebilecekleri belirtilmiştir. Buna göre adı geçen tazminat davası için

maddi tazminat davasının özel bir türüdür diyebiliriz. Bu davanın açılabilmesi için iş kazası sonucu

kişinin ölmesi ve bu kişinin hayattayken destek verdiği kişilerin, bu desteklerini kaybetmiş olmaları

gerekmektedir.

9.3.1.3. Manevi Tazminat

(BK)’nun56 ncı maddesine göre; hakim, bir kimsenin bedensel bütünlüğünün zedelenmesi

durumunda, olayın özelliklerini göz önünde tutarak, zarar görene uygun bir miktar paranın manevi

tazminat olarak ödenmesine karar verebilecek, ağır bedensel zarar veya ölüm halinde, zarar görenin

veya ölenin yakınlarına da manevi tazminat olarak uygun bir miktar paranın ödenmesine karar

verilebilecektir

90

10. BÜYÜK ENDÜSTRİYEL KAZALAR

91

10. BÜYÜK ENDÜSTRİYEL KAZALAR

10.1. Büyük Endüstriyel Kaza Nedir? BEKRA Nedir?

Modern endüstriyel üretim süreçleri, kimyasal madde kullanımını gerektirir. Kimyasal

maddeler, tüketici mallarının yanı sıra, tarım, imalat, inşaat ve hizmet sektörlerinin de önemli üretim

bileşenlerindendir.

Bu maddelerin depolanması, kullanımı, üretimi, taşınması veya bertarafı sırasında oluşacak

bir aksaklık sonucu meydana gelebilecek bir patlama, yangın veya yayılım, ağır tahribata yol açabilir.

Tehlikeli madde içeren, çok sayıda insanın sağlığını tehdit eden, doğal çevrenin kalıcı olarak

veya uzun dönemli kirlenmesine neden olan ve yüksek derecede maddi hasar veren, geniş çaplı acil

durum müdahalesi gerektiren yangın, patlama ve toksik yayılım olayları büyük endüstriyel kaza

olarak sınıflandırılmaktadır.

Büyük Endüstriyel Kaza Riskleri;

Yanıcı maddelerin bir alev veya ısı aracılığıyla tutuşmasından dolayı ortaya çıkan

yangın

Ani gaz salımı ile meydana gelen yanıcı madde (hava) karışımından kaynaklanan

patlama

Toksik maddelerin havaya, suya veya toprağa yayılması

Büyük Endüstriyel Kaza Risklerinin Kaynakları;

Tehlikeli madde üreten, kullanan veya depolayan kuruluşlarda, tehlikeli olayların nedeni

olabilecek unsurlar aşağıda sunulmuştur:

reaktör,

ekipmanlar: borular, kondansatör…

reaktörün üst ve alt kısımlarında tehlikeli maddelerin depolanması,

üretim birimi.

Dünyanın birçok noktasında son yıllarda meydana gelen büyük endüstriyel kazalar ağır

çevresel, sosyal ve ekonomik olumsuzluklara yol açmıştır. İtalyanın Seveso (İtalya, 1976)

kasabasında gerçekleşen kaza sonucu yayılan zehirli kimyasal bulutu ve Bhopal’deki (Hindistan,

1984) toksik sızıntının oluşması, endüstriyel kaza tarihinde önemli vakalar arasında sayılabilir.

1976 yılındaki Seveso kazasının ardından, Avrupa Birliği (AB) , benzer kazaların

önlenmesini ve kontrolünü amaçlayan Seveso Direktifini kabul etti. Direktif, meydana gelen büyük

endüstriyel kazalardan çıkarılan dersler dikkate alınarak çeşitli aralıklarla güncellenmiştir. Seveso

Direktifi iki defa büyük değişiklik geçirerek günümüzde Seveso II Direktifi olarak

adlandırılmaktadır.206

Seveso II Direktifi şunları amaçlamaktadır:

Tehlikeli maddeler içeren büyük kazaların önlenmesi

Kazaların insan ve çevre üzerindeki etkilerinin sınırlandırılması

206 (Çevrimiçi) htp://ec.europa.eu/environment/seveso/, 11.02.2018

92

Bu amaca yönelik, Direktif büyük kazaların yönetimi için uygun araçlar ortaya koymakta ve

büyük kazaların etkilerini önlemeye ve azaltmaya yönelik güvenlik prosedürlerinin uygulanmasını

sağlamaktadır.

AB’de, Seveso II Direktifi 1 Haziran 2015 tarihine kadar yürürlükte kalacaktır. Bu tarihten

itibaren Seveso III Direktifi uygulanacaktır. Direktif, büyük endüstriyel kazalara neden olabilecek

tehlikeli maddelerin bulunduğu kuruluşları kapsamaktadır. AB ülkelerinde 10.000’nin üzerinde,

Seveso Kuruluşu bulunmaktadır.

Şekil-1: Büyük Endüstriyel Kazalarla ilgili olarak AB Mevzuatının Gelişimi

10.2. Türkiye’de Mevcut Durum: Büyük Endüstriyel Kaza Risklerinin

Azaltılması (BEKRA) Mevzuatı

Türkiye, Seveso II Direktifini AB uyum süreci ile birlikte Aralık 2013’te “Büyük Endüstriyel

Kazaların Önlenmesi ve Etkilerinin Azaltılması Hakkındaki Yönetmelik” ile uygulamaya

koymuştur.207 Bu yönetmelik, Türkiye’de Büyük Endüstriyel Kaza Risklerinin Azaltılması

(BEKRA) Mevzuatı olarak bilinmektedir. BEKRA mevzuatı, işletmecilere, kamu kurumlarına ve

yerel idarelere farklı sorumluluklar getirmiştir.

207 Çevrimiçi, htp://www.mevzuat.gov.tr/Metn.Aspx?MevzuatKod=7.5.19193&Mevzua

tIliski=0&sourceXmlSearch=kaza, 12.02.2018

93

Şekil-2: Büyük Endüstriyel Kazalarla ilgili olarak Türk mevzuatının gelişimi

BEKRA mevzuatının uygulanmasından sorumlu Yetkili İdareler (Yİ’ler); Merkezi seviyede:

Çevre ve Şehircilik Bakanlığı (ÇSB)

Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı (ÇSGB)

Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı (AFAD)

Yerel seviyede:

Valilikler, Belediyeler, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’nın ve Afet ve Acil Durum

Yönetimi

Başkanlığının İl Müdürlükleri

Büyük endüstriyel kazalar konusunda öncelikli yetki ve sorumlukları olan kurumların

mevzuatı aşağıdaki gibidir;

Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’nın ilgili mevzuat;

09.08.1983 tarihli ve 2872 sayılı Çevre Kanunu

29.06.2011 tarihli ve 644 sayılı Çevre ve Şehircilik Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri

Hakkında Kanun Hükmünde Kararname

30.12.2013 tarihli ve 28867 sayılı Büyük Endüstriyel Kazaların Önlenmesi ve Etkilerinin

Azaltlması Hakkında Yönetmelik

11.12.2013 tarihli ve 28848 sayılı Maddelerin ve Karışımların Sınıflandırılması,

Etketlenmesi ve Ambalajlanması Hakkında Yönetmelik

94

21.11.2008 tarihli ve 27061 sayılı Çevre Denetm Yönetmeliği

14.06.2014 tarih ve 29030 sayılı Mekânsal Planlar Yapım Yönetmeliği

Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nın ilgili mevzuat

09.01.1985 tarihli ve 3146 sayılı Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının Teşkilat ve

Görevleri Hakkında Kanun

20.06.2012 tarihli ve 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu

26.12.2003 tarihli ve 25328 sayılı Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve

Güvenlik Önlemleri hakkında yönetmelik

30.04. 2013 tarihli ve 28633 sayılı Çalışanların Patlayıcı Ortamların Tehlikelerinden

Korunması Hakkında Yönetmelik

29.12.2012 tarihli ve 28512 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi

Yönetmeliği

18.06.2013 tarihli ve 28681 sayılı İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında Yönetmelik

Afet ve Acil Durum Yönetmi Başkanlığı’nın ilgili mevzuat

17.06.2009 tarihli ve 27261 sayılı Afet ve Acil Durum Yönetmi Başkanlığının Teşkilat

ve Görevleri Hakkında Kanun

25.05.1959 tarihli ve 10213 sayılı Umumi Hayata Müessir Afetler Dolayısıyla Alınacak

Tedbirlerle Yapılacak Yardımlara Dair Kanun

08.05.1988 tarihli ve 19808 sayılı Afetlere İlişkin Acil Yardım Teşkilat ve Planlama

Esaslarına Dair Yönetmelik

BEKRA Kuruluşları, rafinerilerden kâğıt fabrikalarına, boya imalathanelerinden kimyasal

tesislere kadar birçok endüstriyel ve ticari sektörü içermektedir. Yürürlükteki BEKRA mevzuatına

göre , BEKRA kuruluşlarının belirlenmesinde, fiili, öngörülen ya da endüstriyel kimyasal bir işlemin

kontrolü kaybedildiğinde ortaya çıkabilecek tehlikeli madde miktarları göz önünde

bulundurulmaktadır. Bu kapsam, belirtilen tehlikeli maddelerin miktarı ile belirlenmektedir ve

kuruluşun boyutu, konumu, sektörü veya mülkiyetinden bağımsızdır.

10.3. Bildirim Yapılması

BEKRA mevzuatı yükümlülüklerini yerine getirmek amacıyla Çevre ve Şehircilik Bakanlığı,

BEKRA Bildirim Sistemi’ni kurmuştur. Çevre Bilgi Sistemi bünyesinde yer alan BEKRA Bildirim

Sistemi, “Büyük Endüstriyel Kazaların Önlenmesi ve Etkilerinin Azaltılması Hakkında Yönetmelik”

ekinde listelenen tehlikeli maddeleri bulunduran kuruluşların, bulundurdukları maddeler ile

depolayabilecekleri en yüksek madde miktarlarını Bakanlık’a beyan ettikleri sistemdir. Yönetmelik

gereği işletmeciler tarafından yapılması gerekli bu beyan, BEKRA Bildirimi olarak adlandırılır.

BEKRA Yönetmeliği Kapsamı dışında kalan Faaliyetler/ Madde 3 İstsnalar;

95

a) Türk Silahlı Kuvvetlerindeki kıta, karargâh ve kurumlara,

b) İyonlaştırıcı radyasyon faaliyetlerine,

c) Ek-1 Bölüm 1 ve Bölüm 2’de belirtilen miktarda ve cinste tehlikeli madde bulundursalar

dahi;

1) Tehlikeli maddelerin bu Yönetmelikle kapsanan kuruluşların sınırlarının dışında

karayolu, demiryolu, kıta içi suyolu, deniz veya hava yoluyla taşınmasına,

2) Tehlikeli maddelerin kuruluş sınırları dışında bir boru hattıyla taşınmasına,

ç) Madenlerde, taş ocaklarında ve sondaj kuyusu vasıtasıyla minerallerin ve hidrokarbon

bazlı doğal maddelerin aranması ve çıkarılması faaliyetlerine,

d) Denizde, minerallerin ve hidrokarbon bazlı doğal maddelerin aranması, çıkarılması ve

işlenmesi ile ilgili faaliyetlere,

e) Düzenli atık depolama sahalarına, uygulanmaz.

İşletmeciler, BEKRA Mevzuatı Madde 3’de belirtilen istisnalar hariç aşağıdaki durumlarda

gerekli verileri sisteme girmekle yükümlüdür. İşletmeciler tarafından Yİ’lere bildirim sadece

aşağıdaki durumlarda yapılır:

Yönetmelik Ek I’de belirtilen tehlikeli kimyasallarının kuruluşta bulunması (hammadde,

ürün, yan ürün, artık ve/veya ara ürün olarak mevcut olan veya endüstriyel bir kimyasal prosesin

kontrol kaybı esnasında oluşabilecekler de dahil olmak üzere)

Bu maddelerin miktarları, Yönetmelik Ek I, Bölüm I ve Bölüm II’de verilen alt ve/veya

üst eşik değerleri geçmesi

Bildirim prosedürü, iki aşamadan oluşur:

Kuruluşun ‘Çevre Bilgi Sistemi’ne kayıt olması ve

BEKRA Bildirim Sistemi’ne bildirim yapılması.

İşletmeciler, tehlikeli maddelerin EC No, CAS No, ve Miktar bilgilerini BEKRA Bildirim

Sistemi’ne yükler. İşletmeci, sistemdeki başlıklardan kimyasal madde seçimi yapılabilmektedir. Bu

başlıklar:

Sınıflandırma, Ambalajlama ve Etiketleme Yönetmeliğinde tanımlı 4000 maddeden

birine referans ile giriş

UN ADR referanslı patlayıcı madde girişi

Amonyum Nitrat, Potasyum Nitrat girişi

Dioksin Furan girişi

96

Petrol ürünleri girişi

Diğer:

Madde girişi

Müstahzar girişi

Yönetmeliğin Bildirim başlıklı 7. Maddesi uyarınca, işletmeciler Çevre ve Şehircilik

Bakanlığının internet sayfasındaki özel program paketini kullanarak bildirimini yapar. Bildirimler

http://online.cevre.gov.tr adresinde Çevre Bilgi Sistemi altında bulunan http://bekrabs.cevre.gov.tr

aracılığıyla gerçekleştirilecektir.

10.4. Kapsamınızın Belirlenmesi

Kuruluşların kapsamını belirleyen tehlikeli madde miktarları yönetmelik Ek-1’de

“Adlandırılmış Maddeler” ve “Adlandırılmamış (Genel Madde ve Müstahzar Kategorileri)

Maddeler” başlıklı iki listede açıkça belirtilmiştir. Bu listeler, tehlikeli maddeler için üst ve alt sınır

değerleri belirtmektedir.

İşletmecilerin BEKRA Bildirim Sistemine tehlikeli maddelerinin bildirimini yapmasının

ardından, sistem otomatik olarak kuruluşun kapsamını belirlemektedir. Bildirim yapan kuruluşun

kapsamı ve seviyesi;

Üst Seviyeli Kuruluş

Alt Seviyeli Kuruluş

Kapsam Dışı olacak şekilde sınıflandırılır.

http://bekrabs.cevre.gov.tr/

97

ŞEKİL-3: KURULUŞUN SEVİYESİNİN BELİRLENMESİNE İLİŞKİN

AÇIKLAYICI DİYAGRAM

10.5. İşletmeci Sorumluluğu

BEKRA kapsamındaki tüm işletmeciler; i. büyük kazaları önlemek ve ii. büyük bir kazanın

meydana gelmesi durumunda, bunların etkilerini çevre ve insanlara en az zarar verecek şekilde

sınırlamak için gerekli tüm önlemleri almakla yükümlüdür.

Bu hedefin yerine getirilmesi için BEKRA Mevzuatı, Alt ve Üst Seviyeli Kuruluşlar için

belirli yükümlülükler getirmiştir. BEKRA kapsamında ilk yükümlülük olan tehlikeli madde

bildirimine ilişkin ayrıntılar Bölüm 1’de verilmiştir. Bu bildirim sonucu, Üst Seviyeli ve Alt Seviyeli

olarak sınıflandırılan kuruluşlar aşağıda sıralanan yükümlülükleri yerine getirilmelidir:

Tüm Alt ve Üst Seviyeli Kuruluşlar için ortak yükümlülükler:

Bildirim

Risk Değerlendirmesi

Büyük Kaza Önleme Politikası - BKÖP

Domino Etkisi: Bilgi Alışverişi

Büyük Bir Kaza Durumunda Yükümlülükler: Eylem, İletişim ve Raporlama

98

Üst Seviyeli Kuruluşlar için yükümlülükler:

Güvenlik Raporu

Güvenlik Yönetim Sistemi

Dahili Acil Durum Planı: Hazırlanması, Gözden Geçirilmesi ve Güncellenmesi

Harici Acil Durum Planının Hazırlanması için Bilgi Paylaşımı

Halkın Bilgilendirilmesi

Tehlikeli madde bulunduran kuruluşun işletmecileri, faaliyetlerini; teknoloji, politikalar,

prosedürler ve sistem koşullarına uygun olarak oluşturulan güvenlik kültürüyle tamamlamalıdır.

Endüstriyel kuruluş çalışanlarının (yöneticiler, teknik personel, işçiler) değerleri, tutumları, algıları,

yetkinlikleri ve davranışları güvenlik kültürünün oluşmasında etkilidir. Bu kültürün gelişmesinde;

kuruluşun tüm operasyonlarının gözetilmesi, somut güvenlik hedeflerinin ortaya konulması ve

izlenmesi kritik önem taşır. Çalışanların, güvenlik göstergelerini ve kuruluştaki gelişmeleri bilmeleri

ve takip edebilmeleri de önemlidir. Kuruluştaki güvenlik uygulamaları ve değişime ilişkin bilgilerin

iletişimi, personelin güvenlik kültürüne sahip çıkmasını güçlendirecektir. Bu bilgiler açık olmalı ve

herkes tarafından erişilebilir olmalıdır. Kuruluşun daimi çalışanlarına ek olarak, dış hizmet

sağlayıcıları da güvenlik politikaları oluşturulurken dikkate alınmalıdır. Güvenlik Kültürünün

Bileşenleri:

1. Planlama

Üst düzey yönetim tarafından sahiplenilen ve hesap verilebilir bir çerçeve sağlayan;

kuruluşun sorumlulukları ve vizyonunu ortaya koyan politika oluşturulması

Tehlikelerin belirlenmesi ve kontrolü, acil durumlara müdahaleyi ve yasal standartları

takip eden planlamanın ortaya konulması

Tehlikelerin Belirlenmesi ve Risk Değerlendirmesi süreçlerinin sistematik bir şekilde ele

alınması

2. Uygulama

Planlamada belirlenen hususların uygulanması

3. Kontrol

Performans değerlendirmesinin gerçekleştirilmesi

4. Geliştirme

Kuruluşun güvenlik uygulamalarının gözden geçirilmesi ve sürekli iyileştirmesi

Büyük endüstriyel kazalar için yürütülen risk değerlendirmesi; yangın, patlama ve toksik

yayılım kaynaklı tehlike ve riskleri değerlendirir. Büyük endüstriyel kazalara ilişkin risk

değerlendirmesi; yangın, patlama ve toksik yayılım kaynaklı tehlike ve riskleri değerlendirir.

99

Tablo-1: RİSK ANALİZİ VE DEĞERLENDİRME

Risk değerlendirmesi sonucuna bağlı olarak, büyük endüstriyel kazaların risklerinin

azaltılması ya da istenen eşik değere çekilmesinde;

i.Kullanılan tehlikeli maddenin değiştirilmesi (daha az tehlike arz eden madde ile) ya

da kullanılan miktarın azaltılması; ii. Önleyici eylemlerin artırılması (güvenlik bariyerleri); iii.

Kaza sonuçlarının şiddetini azaltıcı önlemlerin alınması öne çıkan temel noktalardır.

Mevzuat uyarınca, İşletmeciler kuruluşlarında olası tehlikelerden kaynaklanan riskleri

önlemek ve risklerini, risk değerlendirmesine göre kabul edilebilir bir seviyeye indirmek zorundadır.

İşletmecilerin bu riskleri tanımlamak, analiz etmek, ölçmek ve değerlendirmek için özel yöntem,

standart ve araçlara ihtiyacı olacaktır. Dahası, işletmeciler kendi risk değerlendirme süreçlerinin

yeterliliği konusunda Yön üye’leri ikna etmek zorundadırlar.

BEKRA mevzuatı, kantitatif risk değerlendirmesini zorunlu kılmıştır. Mevzuatın doğru

şekilde uygulanmasını sağlamak amacıyla uygun ve etkin risk değerlendirme standartları ve araçları

seçilmelidir.

İşletmeci, kantitatif risk değerlendirmesine göre belirlediği tehlikeli ekipmanlar için senaryo

edilen her bir büyük kazanın her türlü sonucunun meydana gelme frekansını mevzuatla belirlenmiş

olan seviyeye veya bu seviyeden daha küçük bir seviyeye indirmek zorundadır. Genel olarak, risk

değerlendirmesinde aşağıdaki hususlar ispatlanmalıdır:

İşletmecinin, kuruluşun çalışması ile ilgili riskleri anladığı,

Kuruluştan kaynaklanan risklerin kabul edilebilir düzeyde olduğu ve

100

Kazaları önlemek ve sonuçlarını sınırlandırmak için yeterli önlem alındığı.

Kuruluşta, kantitatif risk analizi çalışması yapacak ekibin, ekipmanların hata oranları, insan

hata oranları, toksik doz-cevap ilişkisi, yangın, patlama, yüksek basınç durumlarının yaşanması

halinde fiziksel tepkiler, yapıların patlama gibi durumlara dayanımı, yayılım modellemesi teknikleri,

güvenlik bariyerlerinin (yangın için sprink sistemleri, sızıntıyı izole etme vb. ) özellikleri gibi

ayrıntılı bilgi ve eğitimlere ihtiyacı olacaktır.

Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı ve Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından

hazırlanacak olan güvenlik raporu tebliği bu konuda yol gösterici olacaktır.

101

11. İŞ KAZALARININ ÖNLENMESİ VE ÇEVRESEL ÖNLEMLER

102

11. İŞ KAZALARININ ÖNLENMESİ VE ÇEVRESEL ÖNLEMLER

Kaza önleme bilimi, kişiyi temel alan yaklaşımlardan sosyal temelli politikalara yaslanan bir

biçim almıştır. Epidemiyolojik çalışmalar tek nedenli bakıştan çok nedenli modele geçmiştir.

Halk Sağlığı yöntem ve gereçlerinin kaza önlemede başarıyla uygulanabileceği görüşü

giderek yaygınlık kazanmaktadır. Toplum, yaralanmaları; kaza ile oluşan, gelişigüzel meydana

gelen, rasgele düzende sıklıkları olan, kestirilemeyen, kaçınılamaz olan ve kadere veya şansa bağlı

olarak meydana gelen olaylar olarak kabul ederken halk sağlıkçılar yaralanmaları önlenebilir,

zamanlaması ve sonuçları kestirilebilir ve sakınılabilir olaylar olarak değerlendirirler.

Halk sağlığı disiplinine göre, dikkatimizi yalnızca bireysel kurbanlara değil çevreye ve kamu

tarafından kullanılan araçlara da yöneltmeliyiz.

Uygulamada veri toplamak ve risk etmenini tanımlamak yoluyla yaralanma değerlendirilmeli

ve toplumda multi disipliner gruplar oluşturularak sorunun etrafında birleşilmesinin sağlanması

gerekir.

Oluşturulan veri havuzunun da yardımıyla kaza önleme girişimleri geliştirilmeli ve bir

program dâhilinde bu uygulamaların etkinliği değerlendirilmelidir. Elde edilecek değerlendirme

sonuçlarına göre geçerli programlar çoğaltılmalıdır (Şekil 3).

11.1. Kaza ve Yaralanma Önleme Aşamaları

Şekil 3: Kaza ve yaralanmayı önleme aşamaları

5.

Değerlendirme

4. Uygulama

İşe yarar mı?

3. Müdahale

Geliştirme

Nasıl yaparız?

2. Risk Faktörü

Saptama

Ne yapabiliriz?

1. Sürveyans

Neden ne?

Problem ne?

PROBLEM

YANIT

11.2. Kaza Önlemede Olası Kısıtlılıklar

Kaza önleme programları uygulanırken birçok sıkıntı ile karşılaşılması olasıdır. Bu

kısıtlılıklar değişik biçimlerde karşımıza çıkabilirler:

Toplum bakışı

103

Çok kişi yaralanmaları kontrol edilemeyen, rasgele ortaya çıkan, insanlar tarafından kontrol

edilemeyen ve kaza ve kötü şans olarak adlandırılan etmenlerin etkisi olarak değerlendirir.

Yaralanma çok kişinin aklına gelen bir olgu değildir. Yaralanma denince daha çok dramatik

ve çok ölüme sebebiyet vermiş, bir madenin göçmesi gibi olaylar hatırlanır.

Medyanın rolü

Medya yaralanmalar konusunda toplumu eğitmez.

Yazılı ve görsel medya yaralanma olaylarını duygusallaştırır ve birbirinden bağımsız ayrı

birer antite gibi sunar. Oluşan yaralanma paterniyle ve uzun dönemdeki seyriyle ilgilenmez.

Korunmanın ihmal edilmesi bu saydığımız nedenlerle tesadüf değildir.

Çıkar grupları

Kazadan korunma çıkar gruplarının menfaatlerine ters düşebilir. Zira kazaların oluşumuna

yol açan ortam ve araçlar insan üretimidir. Çıkar grupları “halkla ilişkiler” marifetiyle kaza önleme

konusunda kafa karışıklığı yaratabilirler.

Sanayi medyanın yardımıyla daha çok yaralıyı suçlama eğilimindedir ve kazayı kişisel

zeminde, dikkatsizlik, akılsızlık, kötü alışkanlık veya hatalı davranış sonucu ortaya çıkan bir olay

olarak tanımlar.

Toplum algısı

Kaza önleme faaliyetlerinin, tedavi hizmetlerinin insanlar üzerinde oluşturduğu mistik bir

tarafı ve ileri teknoloji kullanımından kaynaklanan bir aurası yoktur. Her tür koruma ve önleme

faaliyeti tedavi faaliyetlerinin yanında hemen ikinci plana düşer.

Mortalite ve morbidite üzerideki belirgin etkisine rağmen koruma faaliyetleri finansal olarak

da hak ettiğini alamaz. Bu bağlamda kaza önleme faaliyetleri konusunda eğitim almak, uzmanlaşmak

ve profesyonel olarak çalışmak çok cazip olarak değerlendirilmez.

Veri yetersizliği

Ayrıca kazalar konusunda gözleme ilişkin veriler, özellikle ramak kala kazalarla ilgili olarak,

oldukça azdır. Morbiditeye ilişkin verilerin toplanması oldukça yetersizdir.

11.3. Kaza Önleme Faaliyetlerinin Tarihsel Gelişimi

Kişisel korunma ve güvenlik sorunu zamanın başladığı andan itibaren vardır. İnsanoğlunun

varoluşu onun düşman bir çevrede varolabilme yeteneğine bağlı olarak mümkün olabilmiştir.

Kendi kişisel güvenliğini sağlayabilmek için insanoğlu, kaba silahlar geliştirmiş ve

güvenliğini tehdit eden unsurlar için koruyucu barınaklar geliştirmiştir. Nüfüsun sürekli artması ve

toplumun karmaşıklaşmasıyla da kişisel ve doğal düşmanlarından korunabilmek için kabilesinin,

toplumunun ve ulusunun kollektif gücüne ihtiyaç duymuştur.

Ancak, planlanmamış ve öngörülememiş ve insanların ölümüne veya mal kaybına yol açan

olaylar, daha çok kaçınılamaz olarak değerlendirilmişlerdir. Bunlar ya insanların üzerinde

tasarrufunun olamadığı kadere bağlı olarak ortaya çıkan olaylar ya da ilahları kızdıran kişilerin

cezalandırılmaları olarak görülmüşlerdir. Feodal nitelikli ilkel bir tarım toplumunda organize kaza

önleme faaliyetleri üzerinde pek fikir yürütülmemiştir.

104

Basit tarım toplumundan karmaşık sanayi toplumuna geçişle kişisel güvenlik toplumun

önemli bir meselesi haline gelmiştir. Bu değişim endüstriyel proseslerin getirdiği yeni tehlikeler,

çalışan yaralanmalarının yol açtığı ekonomik kayıplar ve toplum vicdanının duyarlılaşması ile

olmuştur. Toplumun duyarlılaşmasında en büyük rolü endüstriyel çevrenin karmaşıklaşmasıyla artan

kazalar ve bu kazaların sonucunda görülen çoklu ölümlerin dramatik etkisi oynamıştır.

Bu yeni ve sanayileşmiş toplumdan bugün konuştuğumuz kaza önleme kavramları,

uygulamaları ve profesyonelleri türemiştir.

11.4. Kaza Önleme Faaliyetlerinin Gelişiminde İlk Etkilenimler

Yasama

Toplumun ortak arzusu ile işyerlerindeki çalışma koşulları iyileştirilmiş, kazalılar ve yaralılar

için tazminat uygulamaları geliştirilmiş ve çalışanları korumak için koruyucu ekipman ve düzenler

sağlanmıştır.

Sosyal değerler

Sanayi devrimine bağlı ekonomik değişim İngiltere’de 1750 yılı civarında meydana gelmiştir.

Sanayi devrimi öncesinde feodal toprak sahipleri ile onlar adına çalışan serfler arasındaki

paternalistik ilişkiye bağlı olarak çalışanların sağlığı güvence altına alınmaktaydı. Ancak yeni

kurulan sanayi toplumunda çalışanlar ve işverenler arasındaki kurumsallaşamamış bu ilişki biçimi

kontrolsüz bir rekabete ve çalışanların insafsızca sömürülmesine yol açıyordu.

Çok kötü ve yetersiz koşullarda uzun saatler çalıştırılma sonucu toplumda gelişen öfke

çalışanların korunması amacıyla zorlayıcı yeni yasal düzenlemelerin hayata geçirilmesini sağladı.

İşverenler giderek daha güvenli iş ortamları oluşturmak zorunda kaldılar ve kendi işyerlerinde

çalışırken yaralanan veya ölen işçiler için finansal sorumluluk üstlendiler.

Ayrıca, üst üste yaşanan iki dünya savaşı insan kaynaklarının değerinin farkına varılmasını

sağladı. İnsanlar kaza önleme faaliyetlerinin geliştirilmesi konusunda taleplerini güçlü bir biçimde

dile getirmeye başladı.

Tüm insanlığın güvenli ve sağlıklı yaşamasının sağlanması taleplerinin bir parçası olarak

çalışan sağlığı konularında uluslararası etkinlikler düzenlendi. Bu etkinliklere medya temsilcilerinin,

işçi örgütlerinin, dinsel grupların, sivil toplum kuruluşlarının ve sanayi temsilcilerinin katılması

sağlandı.

Hükümet temsilcilerinin ve halkın temsilcilerinin ortak çalışmaları sonucu tavsiye kararları

oluştu. Bunların da büyük çoğunluğu yasal mevzuat olarak yayınlandı. Bütün bu çabalar kaza önleme

faaliyetlerinin gelişmesini etkileyen önemli girişimler olarak nitelenebilir.

Ekonomik etkenler

Ekonomik baskılar kaza önleme faaliyetlerin yaygınlaşmasında önemli bir güç olmuştur

İşverenler endüstriyel kazaların tazmin edilmesi yönünde önemli sorumluluklar

üstlenmişlerdir.

İşverenler ekonomik nedenlerle endüstriyel kazaları tazmin edilmesi yönündeki mali risklerin

bertaraf edilmesi amacıyla sigorta kuruluşlarına yönelmişlerdir.

105

Sigorta kurumları tazminat masraflarının azaltılması amacıyla kaza önleme girişimlerini

yaygınlaştırmışlardır.

Bu önlemler kazaları kayıt altına alma ve bildirim, eğitim, mühendislik gibi kaza kontrolünde

etkili olduğu kanıtlanmış yöntemleri içermektedir.

Birçok şirket ve kamu kuruluşu sigorta kuruluşlarını takip etmiş ve kendi bütçeleriyle finanse

ettikleri bütünlüklü güvenlik programları hazırlamışlardır.

Mekanik araçlar

Farklı iş alanlarında çalışanların kişisel güvenliğini arttıran mekanik araçlar ve koruyucu

ekipman geliştirilmiştir: Motorlu araçlarda kullanılan hidrolik frenler, koruyucu gözlükler, maske,

baret, emniyet kemeri gibi ekipman bu amaçla üretilmişlerdir.

11.5. Kaza Önlemede Çevresel Unsurlar

Kaza, kazaya yol açan ajan, kazaya uğrayan kişi ve çevre başlıkları altında kaza öncesi, kaza

anı ve kaza sonrası olarak analiz edilebilir. Kaza öncesi, hız limitleri, yaya yolları gibi primer

korunma önlemlerinin uygulandığı aşamadır. Kaza anı çarpma anında açılan yastıklar ya da düşme

sırasında devreye giren güvenlik kemeri gibi sekonder korunma önlemlerinin uygulandığı aşamadır.

Kaza sonrası ise etkin acil yardım programları, rehabilitasyon programları gibi tersiyer korunma

önlemlerinin uygulandığı aşamadır.

106

Müdahale ve önleme yaklaşım ve stratejileri

Eğitim –Davranış değişikliği

Mühendislik - Teknoloji

Politikaların ve yasal mevzuatın hayata geçirilmesi

11.5.1. Kaza Veri Tabanı

1. Kim/ler yaralandı?

Yaş

Cinsiyet

Kıdem

2. Nasıl yaralandı/lar?

Düşme

Çarpma

Patlama

3. Kaza nerede meydana geldi?

Üretim alanında

Bahçede

Yemekhanede

4. Hangi koşullar altında meydana geldi?

Üretim sırasında

Dinlenirken

Yolda

5. Yaralanmanın ciddiyeti nedir?

Ölümcül

Hastane yatışı gerektiriyor

Ayaktan tedavi yeterli

6. Belli bir dönemde ne kadar kaza meydana geldi?

Sayıda artış

Sayıda azalma

Tüm işçiler içindeki oranı nedir?

107

7. Kazanın kişisel ve sosyal sonuçları nelerdir?

Geçici işgöremezlik nedeniyle kaybedilen süre

Kalıcı işgöremezlik nedeniyle kaybedilen süre

Acil yardım tedavi harcamaları

Hastanede yatarak tedavi harcamaları

İşçi sigorta kurumu masrafları

8. Kaza hızı diğer alanlardaki hızlarla karşılaştırıldığında durum nedir?

Başka ülke hızları

Başka bölge hızları

Başka fabrika hızları

9. Aşağıdaki sorular üzerine düşünülmelidir:

Kazalardaki mortalite ve morbidite hızlarının büyüklüğü ve yaygınlığı nedir?

11.5.2. Eğitim

Hedef 1. Bilgi edinme

Eğitim stratejileri, öncelikle, kaza riski ve kaza önleme yöntemleri hakkında bilgi toplamayı

gerekli kılar. Daha önce olmuş kazalardan veya tehlikeli durumlardan derlenmiş bilgilerin rakamsal

büyüklüklere dönüştürülmesidir.

Hedef 2. Tutum değişikliği

Kaza önleme eğitiminin ikinci hedefi çalışanların risk ve güvenlik kavramına karşı

takındıkları tutumun değiştirilmesidir. Çalışanlar risk konusunda ifade edilen matematiksel

büyüklükleri algılayabilmeli, karşılaştırabilmeli ve büyüklüklerine göre sıralayabilmelidirler. Riski

ciddiye almalı ve riskin büyüklüğüne göre tutum ve davranış değişikliği gösterebilmelidirler.

Hedef 3. Davranış değişikliği

Kaza önlemenin üçüncü hedefi davranış değişikliğinin sağlanmasıdır. Çalışanların, çalışma

sırasında takılan baretin hayat kurtardığını yalnızca öğrenmeleri yetmez. Onlar baret takmanın

gerekliliğine inanmalı ve çalışırken baret takma yönünde karar oluşturmalıdırlar. Davranış

değişikliği zamanla yerleşir ve kaza hızlarında düşme gözlenir.

11.5.3. Fiziksel ve Sosyal Çevrenin Modifiye Edilmesi

Potansiyel tehlikenin minimize veya elimine edilmesi

Daha güvenli çalışma ortamının dizayn edilmesi

Üretimde kullanılan araç gerecin daha güvenli olarak dizayn edilmesi

Üretim protokolleri ve uygulamalarının gözden geçirilmesi

108

Sosyal tutumların değiştirilmesi

11.5.4. Halk Sağlığı Uzmanlarının Rolü

Çevre temelli yaklaşımın önemli bir avantajı vardır:

O bölümde çalışan herkesi korumayı hedefleyen bir yaklaşımdır; riskin kendisi hedef

alınmıştır.

Halk sağlığı uzmanları çevrenin yeniden dizayn edilmesinde önemli bir rol oynayabilirler:

Mimarları, mühendisleri, sanayicileri ve medyayı eğitebilirler.

Gönüllü standart ve politikalar geliştirip yayabilirler.

Çevresel tehlike ve riskleri tanımlayıp bu bilgiyi kamuyla paylaşabilirler.

Çevresel değişimlerin gerçekleştirilmesi için toplumsal uzlaşının gerekliliği ve

yaratılmasında öncü rol oynayabilirler.

Önemli ve yaygın kaza etmenlerini hedef alan bilgi ve programlar

geliştirebilirler.

Kazaların önlenmesinde yerel ve ulusal düzeyde kamu görevlileri işbirliği

yapabilirler.

11.5.5. Yasamanın Rolü

Yasama kuvveti ile riskli alanlara ilişkin düzenlemeler yapmak mümkündür. Ancak tek

başına etkili olmayabilir. Yasamayla birlikte yürütülecek denetim etkili olur. Denetlenmeyen

kurumlar, işyerleri mevzuat hükümlerini yerine getirmekten çeşitli nedenlerle kaçınabilirler.

11.5.6. Kritik Önemdeki Meselelere Odaklanma

Gözlem

İzleme ve değerlendirme

Toplum katılımı

Kurumsallaşma

11.5.7. Engeller

Finansman problemleri

Organizasyonel problemler

Verinin bilimsel ve politik analizindeki yetersizlikler

Kaza önlemede ekonomik ve politik değerlendirme eksikliği

Koruma programlarının sürdürülebilirliğinin sağlanamaması

109

Kaza önlemeden yana taraf olmanın sağlanamaması

Yasa koyucuyla iletişim kurmada etkin yöntemler geliştirememe

110

12. KAZA ÖNLEME VE GÜVENLİK PERFORMANSI

111

12.1. Güvenlik Performansı ve Ölçütleri (İstatistikler)

Organizasyonlar güvenlik performanslarını, kendi kaza deneyimlerini aynı endüstri

kolundaki diğer organizasyonlarla veya geçmiş deneyimleriyle kıyaslayarak ölçerler. Bu

kıyaslamaları yapabilmek içim farklı büyüklüklerdeki organizasyonlarla kıyaslama yapılmasına

izin verebilecek ölçüm metotlarının kullanılması gerekir. Örneğin çok fazla işçi çalıştıran bir

organizasyonda daha küçük olanına göre daha fazla kaza olması beklenir. Ayrıca bazı kazalar

diğerlerine göre daha şiddetlidir. Örneğin bir kol kırılmasıyla ufak bir çiziği aynı kategoriye

koymak gerçekçi olmaz. Bu nedenle standart karşılaştırmalar yapabilmek için bazı matematiksel

ölçüler geliştirilmiştir. Bunun için geliştirilen kaza sıklık ve kaza ağırlık hızı olarak iki ölçüm

metodu vardır. Ve yine böyle bir yaklaşım sonucu hazırlanmış olan “Kaza Piramidi”, kaza

sonuçlarının boyutu ile kazalara neden olan emniyetsiz hareketlerin arasındaki bağlantıyı çarpıcı bir

şekilde ortaya koymaktadır.

Kaza sıklık oranı (F) ve kaza ağırlık oranı (V) iş güvenliği çalışmalarına özetle şu yararları

sağlamaktadır:

Mikro düzeyde, (işyerlerinde) ya da makro düzeyde (ülke genelinde) tümünde veya

bir bölümünde ne oranda kaza olduğu hakkında fikir verir,

Yapılan (günlük, haftalık, yıllık vb) değerlendirmelerde, çalışmaların etkinliği

hakkında fikir verir,

İş kollarını çalışma koşulları (ağır, …, hafif) açısından sıralama olanağı sağlamak

suretiyle, sigortacılıkta (tehlike endekslerini belirlenebildiğinden mesleki prim hesaplamalarında)

kullanılır,

Farklı büyüklüklerdeki işyerlerinin kazalar açısından birbirleri ile karşılaştırılması

olanağını sağlar,

Tüm bu faydalar ışığında yapılacak yeni iş güvenliği çalışmalarına ışık tutar.

12.1.1. Kaza Sıklık Hızı/Oranı (Kaza Frekansı)

Kazanın sıklığı (Kaza Frekansı, F), belirli bir zaman aralığı içinde meydana gelen ve bir

günden fazla işten kalmaya neden olan kazaların sayısı olarak tanımlanmaktadır. Kaza sıklık hızı

(oranı) çalışılan saatlere oranla milyon saatte meydana gelen kaza sayısı olarak aşağıdaki iki formül

kullanılarak hesaplanır.

112

A. Kaza sıklığı (F) bir takvim yılında çalışılan 1.000.000 iş saatine karşılık kaç kaza

meydana geldiğini anlatmak için kullanılır. Formülü aşağıdaki gibidir:

Kaza Frekansı

İş Kazası Sayısı 1.000.000

Çalışan İşçi Sayısı Çalışılan Gün 8

Formülde yer alan “iş kazası sayısı”: seçilen zaman aralığında meydana gelen ve bir

günden fazla istirahat gerektiren kaza sayısını ifade etmektedir. Ayrıca, yapılacak hesaplamada

çalışan işçi sayısı, yıllık ortalama işçi sayısı olarak da düşünülebilir.

Örneğin 200 işçinin olduğu bir işletmede 50 günde 10 iş kazası olduğu düşünülürse, Kaza

sıklığı= (10 x 1.000.000) / (200 x 50 x 8) = 125 olarak hesaplanır.

B. 50 hafta boyunca haftada 45 saat üzerinden 100 işçi arasında kaç kazanın olduğunu

anlatmak için kullanılır. Yani 100 (işçi) x 50 (hafta/işçi) x 45 (saat/hafta) = 225.000 iş saati/yıl’da

kaç kaza olduğunu hesaplamak için kullanılır. Formülü şu şekildedir:

Kaza Frekansı İş Kazası Sayısı 225.000

Çalışan Gün İşçi Sayısı 8

Bir önceki örnekte verilen değerler kullanılırsa;

Kaza Sıklığı=(10 x 225.000) / (200 x 50 x 8) = 28.125 olarak hesaplanır.

12.1.2. Kaza Ağırlık Hızı/Oranı

İş kazalarının ağırlığı (kaza ağırlık hızı, kaza ağırlık oranı), genel olarak, kaza sonunda

alınması gereken istirahat (tedavi) süresi ile ölçülür. Kaza yada meslek hastalığı nedeniyle

“kaybolan iş günü’’ (kayıp iş günü) işçinin vizite kağıdı alıp hastaneye gittiği günden başlayarak

dönüp tekrar iş başı yaptığı güne kadar geçen süredir. Bunun gün olarak değerinin kazanın ağırlığını

gösterdiği kabul edilmiştir. Ölümcül kazalarda (işçinin ölümü yada sürekli iş göremez duruma

girmesi halinde) kayıp iş günü 7500 kabul edilir.

Kaza ağırlık hızını ölçmek için de şu formüllerden birisi kullanılır:

A. Bir takvim yılında çalışılan 1.000.000 saatte kaç iş gününün kaybedildiğini gösterir.

Formülü aşağıdaki gibidir:

Kaza Ağırlık Hızı

Toplam Gün Kaybı 1.000.000

Çalışan Gün Sayısı İşçi Sayısı 8

Örneğin yine 200 işçinin çalıştığı bir işletmede 50 işgününde 7 işgünü kaybı olduğu

düşünüNSlürse;

Kaza ağırlık hızı = (7 x 1.000.000) / (200 x 50 x 8) = 87.5 olarak bulunur.

B. Çalışılan her 100 saatte kaç iş gününün kaybedildiğini bulmak için kullanılır. Formülü

aşağıdaki gibidir:

114

Kaza Ağırlık Hızı

Toplam Gün Kaybı 100

Çalışan Gün Sayısı İşçi Sayısı 8

Yine aynı örnekteki veriler kullanıldığında;

Kaza Ağırlık Hızı= (7 x 100) / (200 x 50 x 8)= 0.00875 olarak bulunur.

C. Kaza ağırlığının ölçülmesi ve mukayesesi için diğer bir formül: m

Kaza Ağırlık Hızı =

Burada:

k.1000

Si ı

k : Belirli zamanda meydan gelen kazalar sonucu tedavide ya da istirahatta geçen süre (gün

olarak),

Si : Aynı zaman süresinde çalışılan süre (saat),

Yaklaşık hesap zorunluluğu olduğu zaman günde 8 saat çalışıldığı kabul

edilebilir. Bir yıllık periyot için formül şu şekle çevrilebilir:

Kaza Ağırlık Hızı=

Dolayısıyla,

k 1000

m 300 8 = k

1000

24 100

= 0,417 k

m

Kaza Ağırlık Hızı = 0,417

k olarak ifade edilebilir

m

115

m

Bu formülün kullanımıyla ilgili bir örnek verilerse; yılda ortalama 300 işçinin çalıştığı iş

yerinde meydana gelen 51 iş kazasından biri ölümle sonuçlanmış, 40 tanesi 5 gün, geri kalanı

ortalama 80’er gün istirahati gerektirmiş ise kaza ağırlık hızı;

k 7500 1 40 5 10 80 8500 gün’den;

Kaza Ağırlık Hızı =0,417 8500

=11,81 olarak bulunur. 300

Başka bir örnek verilirse; aylık toplam çalışma süresi 48000 saat olan bir işyerinde, bir ay

içinde toplam 6 kaza vuku bulmuş olup, kazazede işçiler sırasıyla birinde 3 ay, diğerinde 15 gün,

diğerinde 3 gün ve diğerinde de bir günden daha az istirahat ve tedavi altında bulunmuşlar ise kaza

ağılık hızı;

1 gün ve daha az günler hesaba katılmayacağına göre kayıp günler,

30 3 15 3 108 gün’den;

Kaza Ağırlık Hızı= 1081000 = 2,25 olarak bulunur. 48000

Genel Kazalanma Oranı

Kaza sıklık (F) ve ağırlık (V) oranlarının birlikte incelenmesiyle bir işyerinin kazaları

hakkında genel fikir edinmek istenirse, bu takdirde her iki oranın karşımı olan Genel Kazalanma

Oranı formülü kullanılır:

Genel Kazalanma Oranı = F V

1000

İş Güvenliği Aktivite Oranı

İş yerinde yapılması gereken iş güvenliği görevlerinin sayısal değerlere çevrilmesiyle “İş

Güvenliği Aktivite Oranı” (AO) hesaplanır ve aşağıda verilen formüle göre oransal bir değer elde

etmek suretiyle ölçümlenme yapılır.

AO = A 5000000

m Si i1

Burada;

AO = İş Güvenliği Aktivite Oranı

A = İş Güvenliği Aktivitesi

m = Ortalama işçi sayısı

Si = Çalışılan saatler toplamını ifade eder.

Formüldeki; s = m x 300 x 8 = m x 2400 alınırsa

116

AO = A 5000000

m m 2400

= A 2000

m2

olmakta, ve dolayısıyla formül şu şekle girmektedir;

İş Güvenliği Aktivite Oranı: AO = 2000 A m2

Yukarıdaki iş güvenliği aktivitesi “A”, şu değerlerin toplamı ile belirlenir:

İş Güvenliği Aktivitesi: A = P + R + S + T

P: Belirli bir zaman ağırlığında, saptanan güvenlik önlemlerini sayısı ,

R: Belirli bir zaman ağırlığında, yerine getirilen önlemlerin (alınan tedbirlerin) sayısı,

S: Belirli bir zaman ağırlığında, periyodik aralıklarla yapılan kontrollere saptanan hatalı

çalışmaların sayısı,

T: Belirli bir zaman ağırlığında, iş güvenli kurullarının toplantı sayısı

İş Güvenliği Aktivite Oranı, çalışanların sayısı ile orantı olarak hesaplandığından, farklı iş

yerlerinde yapılan iş güvenliği çalışmaları karşılaştırılabilir. Dolayısıyla, İş Güvenliği Aktivite

Oranı, iş kazası sigortalarında primlerin adilane bir şekilde hesaplanmasında kullanılabildiği gibi,

iş yerlerinde atölyeler arasında iş güvenliği çalışmalarının karşılıklı olarak değerlendirilmesi ile

“ödüllendirme” gibi teşvik metotlarının kullanılmasına olanak sağlamaktadır.

Örneğin; 50 kişinin çalışmakta olduğu bir pres atölyesinde bir yılı içerisinde konuyla ilgili

şu değerler elde edilmiş olsun:

P: Yapılması gereken önlem sayısı 46,

R: Saptanan önlemlerden 24 tanesi getirilmiştir,

S: Yapılan (sürekli) kontrolde çalışanların o yıl içinde 120 defa iş güvenliği kurallarında

riayet etmedikleri belirlenmiştir,

T: Tutanaklardan o yıl içinde yapılan 10 kez “İş Güvenliği Kurulu”nun toplandığı

belirlenmiş ise;

İş Güvenliği Aktivitesi: A = 46 + 24 + 120 + 10 = 200

İş Güvenliği Aktivite Oranı ise

AO = 2000 A formülünde yerine konulduğunda; AO = 2000

m2

200

50 50 = 160 olarak bulunur.

117

Unutulmamalıdır ki, iş güvenliği aktivitelerinin yoğunluğu, kazaların sayısı ve yoğunluğu

(kayıp iş günlerinin sayısı) ile ters orantılıdır.

12.2. Kaza Maliyeti

Kazadan korunma yöntemlerinin uygulanması fikrine sıcak bakan kimseler bu tip

çalışmaların bütçe üzerinde doğuracağı maliyetleri de dikkate almak zorundadırlar. Şurası çok

açıktır ki kazalar pahalıya gelmektedir. Ancak, başarılı olabilmek için, iş güvenliği ve işçi sağlığı

uzmanları kazaların tek başlarına korunma yöntemlerine kıyasla çok daha pahalıya mal olduğunu

göstermelidirler.

Bunun yapılabilmesi için de, kazaların maliyetlerinin hesaplanabilir olabilmesi gerekir.

Böyle bir hesaplamanın yapılmasının yöntemi/formülü Michigan Üniversitesi Profesörü Rollin H.

Simonds tarafından ortaya konmuştur. Profesör bu çalışmasında Milli Güvenlik Konseyi (OSHA)

İstatistik Bölümü ile işbirliği yapmıştır.

Simonds’a göre bir değer kavramından söz edebilmek için, maliyet hesabı direkt olarak belli

bir tek firmanın olmalıdır. Çünkü, sanayiye yayılmış bir maliyet hesabı başarılı sonuçlar

vermeyecektir. Bir firmanın gerçek figürlerini ortaya koyabilmek için, Simonds, kazalar sonucu

ortaya çıkan maliyetin “sigortalanmış” ve “sigortalanmamış” maliyet olarak ikiye ayrılmasını

önerir.

Sigortalanmış kaza maliyeti, muhasebe kayıtları incelenirken tetkik edilmesi gereken en

önemli kalemdir. Daha sonra, sigortalanmamış maliyetlerin hesaplanması gerekmektedir. Simonds

kazaların aşağıda belirtilmiş dört ana gruba ayrılmasını önerir:

Birinci Grup Kazalar: İşgünü kayıpları, kalıcı kısmi sakatlık ve geçici kısmi

sakatlık sonuçları doğuranlar (malüller),

İkinci Grup Kazalar: Grup kazalar; şirket dışından bir fizyoterapistin uyguladığı

özel eğitim gerektirenler,

Üçüncü Grup Kazalar: Lokal olarak sağlanan ilkyardım, $100’dan az mülk ziyanı

ya da sekiz saatten az olmak üzere toplam mesai saati üstünden kayıplara neden olan kazalar,

Dördüncü Grup Kazalar: $100’dan fazla mülk ziyanına sebep olan ancak daha

küçük olmaları nedeniyle ayrıca bir fizyoterapist (tıbbi yardım) tedavisi gerektirmeyen ya da toplam

mesai saati üzerinden sekiz saatten fazla gerçekleşen kayıplara neden olan kazalar.

Sigortalanmamış maliyetler; her kaza grubu için, belirtilmiş bir dönem içerisindeki tüm

maliyet kayıtları çıkarılarak ve sınıflarına göre belli bir sıralamaya sokularak hesaplanabilir. Her bir

sınıfa ait her bir kaza için, sigortalanmamış maliyet kaydedilir. Her bir kaza grubu için sigortalanmış

maliyet hesaplanması amacıyla-belli bir tek firmaya ait- kazanın sınıfına göre ortaya çıkmış tüm

maliyetler toplanarak o sınıf içerisinde yer alan toplam kaza sayısına bölünür.

Kaza maliyetleri ayrıca, dolaylı (endirekt, görünmez) ve dolaysız (direkt, görünür)

maliyetler olarak ikiye ayrılmıştır.

118

Yapılan hesaplamalarda endirekt maliyetler; direkt maliyetlerin 1 ile 20 katı arası olduğu

ortaya çıkmıştır. Uluslararası kabul edilen ölçü ise, bu konularda ilk araştırmayı yapan araştırmacı

Heinrich, kazaların endirekt maliyetlerinin, direkt maliyetin en az dört en çok altı katı olduğu

şeklindeki iddiasına yer verildiği ve birçok araştırmacının da bu iddiayı kabul ettikleri

görülmektedir.

Dolaysız (direkt) maliyetler olarak, ekipman hasarları, kazanç (gelir) ve yaralanmadan

kaynaklanan kayıpların tazmini (sigortada tahsili), sağlık ve güvenlik faaliyetleri altında yasal

yükümlülükler ve sigorta primleri sayılabilir. Bunlar doğrudan ödendiği için bu tip maliyetlerin

hesabı kolaydır. Bununla birlikte genelde gizlilik eğilimi gösteren dolaylı maliyetler aşağıda

sıralamıştır:

Emniyet, idari ve güvenlik maliyetleri: Güvenlik komitesinin kaza araştırmasında

harcadığı zaman,

Tıbbi merkez maliyetleri: Yaralının tedavisinde kullanılan tıbbi malzemeler ve

doktorların sarf ettiği zamanlar,

Yaralı iken ödenen para: Sağlık ödemeleri gibi iş dışında iken sağlanan

imkânların maliyetleri,

Diğer işçilerin zaman maliyetleri: Yaralıya yardım edilirken kaybedilen zaman,

İşgücü değiştirme maliyeti: Yaralının yerine başkasının alınmasında oluşan

maliyetler,

Üretim kaybı maliyetleri: İnsan gücünün ve makinelerin kullanılamamasından

doğan maliyetler,

Fabrikaya veya makinelere hasar maliyetleri: Tamir veya değiştirmeler

gerektiğinde oluşan maliyetler,

Sipariş kayıp maliyetleri: Firmanın imaj kaybı, geç teslim yüzünden ödenen

cezalar, erken teslim primlerinin kayıpları,

Diğerleri: Kazaların soruşturulmasında kırtasiye, sekreterlik, bürokratik işlemlerin

maliyetleri.

119

Bütün bu maliyetler anlaşıldığında ve dikkate alındığında “maliyet/getiri

denklemi”nin dengesi iş güvenliği çalışmalarının artırılmasının önemi doğrultusunda

değişidir. Yapılan masraflar, olmayan kazaların ödenmeyen parasal değeriyle fazlasıyla telafi

edilir. Zira, iş güvenliğini temin etmek için yapılan masraflar her zaman için iş kazaları

sonucunda meydana gelen parasal kayıplardan daha azdır ve alınan önlemler sürekli

olacağından bir kereye mahsustur. Ve bilinmektedir ki “önlemek, ödemekten daha

insanidir”

120

13. MESLEK HASTALIKLARI TANIMI VE ÖNEMİ

121

13.MESLEK HASTALIKLARI KAVRAMI

13.1. Meslek Hastalığının Tanımı

6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanununda meslek hastalığı, “Mesleki risklere

maruziyet sonucu ortaya çıkan hastalığı ifade eder” şeklinde tanımlanmaktadır.208

Meslek hastalığı, 506 Sayılı Kanunu’nun 11’inci maddesinde yer alan tanıma göre:

“Meslek hastalığı, sigortalının çalıştırıldığı işin niteliğine göre tekrarlanan bir sebeple veya işin

yürütüm şartları yüzünden uğradığı geçici veya sürekli hastalık, sakatlık veya ruhi arıza

halleridir”209

5510 Sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nun 14’üncü

maddesinde yapılan tanıma göre: “Meslek hastalığı, sigortalının çalıştığı veya yaptığı işin

niteliğinden dolayı tekrarlanan bir sebeple veya işin yürütüm şartları yüzünden uğradığı geçici

veya sürekli hastalık, bedensel veya ruhsal engellilik halleridir” şeklinde tanımlanmaktadır.210

506 Sayılı Kanun ile 5510 Sayılı Kanun’da yapılan meslek hastalığı tanımları birbiriyle

hemen hemen aynıdır. Genel hastalık ile meslek hastalığı kavramı birbirinden farklıdır. Her

hastalık meslek hastalığı olarak değerlendirilmez.211 Bu ifadeden de anlaşılacağı üzerine bir

hastalığın meslek hastalığı olarak kabul görmesi için sigortalı çalışanın yaptığı iş ile meslek

hastalığı arasında nedensellik bağı olmalıdır. Örneğin; yüksek şiddette gürültülü ortamda uzun

süreli çalışmış bir işçinin işitme kaybı yaşaması meslek hastalığı olarak tanımlanmaktadır.212

Sigortalı çalışanın uzun yıllar sigara içmesi nedeniyle akciğer kanseri olması bir hastalıktır ama

meslek hastalığı değildir. Çünkü yaptığı iş ile hastalığı arasında illiyet bağı bulunmamaktadır.

208 Mustafa Baştaş, “6331 Sayılı Kanun Sonrası İş Kazalarının Bildirileceği Süreler ve Bildirim Yapılacak Kurumlar”, SMMO, 2013, s. 182-185. 209 Sıddık Topaloğlu-Faruk Çınkı, İş Kasası ve Meslek Hastalığı, TİSK, Ankara, 2014, s. 39. 210 MEB, Mesleki Gelişim: İş Güvenliği ve İşçi Sağlığı, 2014, s. 26. 211 Mesut Balcı, “İş Kazaları ve Meslek Hastalığı Nedeniyle İşverenin Sorumluluğu”, Sicil Dergisi, 2006, S.4, s. 155. 212 Şenay Özdemir – Handan Topçuoğlu, “İş Yerinde Meslek Hastalıkları Tanı ve Koruma Yolları”, Mühendis ve Makine Dergisi, 2009, c.50, S.592, s. 63

122

TABLO -1: İŞGÖREN SAĞLIĞINI ETKİLEYEN OLASI HASTALIKLAR

Kaynak: Zeyyat Sabuncuoğlu, İnsan Kaynakları Yönetimi (Uygulamalı), Bursa, 2009, s. 317.

Ülkemizde yılda 30.000–100.000 arasında meslek hastalığı olması beklenmekteyken;

bu hastalıkların birçoğu, tanı sistemlerinin ve iş teftişinin yetersiz olması sebebiyle mesleksel

olduğu kanıtlanamamakta ve kayıtları tutulamamaktadır. Bunun yanında çalışanlarının %45,7

‘si de kayıt dışıdır.213

213 Ebrar Zeynep Ilıman, “ Türkiye’de Meslek Hastalıkları”, Uluslararası Sağlık Yönetimi ve stratejileri Araştırma Dergisi, 2015, c.1, S.1, s. 33

123

ŞEKİL -1: 2012-2015 YILLARINA GÖRE MESLEK HASTALIĞI SAYILARI

2012 yılında 40.000 dolayında meslek hastalığı olması beklenirken 395

meslek hastalığı belirlenebildi. Tespit edilen meslek hastalıklarının 246’sı (%62,2)

mesleki akciğer (silikoz) hastalığıdır. Ülkemizde 2012 yılında 2 işitme kaybı

yaşandığı tespit edildi. Kimyasalların neden olduğu toplam meslek hastalığı sayısı

ise 78, bunun da 26‘sı kurşun tozlarının neden olduğu hastalıklardır.214 2015 yılında

meslek hastalığı 2014 yılına göre %9,11 artış görülmektedir.

214 Bedri Tekin, SGK 2012 Yılı İstatistiklerini Açıkladı, http://www.isgdosya.com/sgk-2012-yili-istatistiklerini-acikladi/ ,(13.02.2018).

124

TABLO -2: Meslek Hastalığı Geçiren Sigortalı Sayılarının Aylara ve Cinsiyete

Göre Dağılımı, 2015

TÜİSAG, 2015 Yılı İş Kazası ve Meslek Hastalıkları İstatistikleri,

https://tuisag.com/2015-yili-is-kazasi-meslek-hastaliklari-istatistikleri/, (21.05.2017).

13.2. Meslek Hastalığının Tespiti

Sigortalının çalıştığı işten dolayı meslek hastalığına tutulduğu; a) Kurumca

yetkilendirilen sağlık hizmet sunucuları tarafından usulüne uygun olarak düzenlenen sağlık

kurulu raporu ve bu raporun dayanağı ve diğer tıbbi belgelerin, b) Kurum tarafından gerekli

görülmesi hallerinde işyerindeki çalışma şartlarını ve buna bağlı tıbbi sonuçlarını ortaya koyan

denetim raporları ve gerekli belgelerin,

Kurum Sağlık Kurulunca incelenmesiyle tespit edilecektir.215

Meslek hastalıklarının tespitinde laboratuvar incelemelerinin önemli bir yeri vardır.

Meslek hastalığı tespitinde kullanılan başlıca laboratuvar yöntemleri şunlardır:216

Biyokimyasal incelemeler: Kimyasal madde etkilenimi sonucu ortaya çıkan meslek

hastalığında kan, idrar, nefes vb. çeşitli ortamlarda kimyasal maddenin etkisiyle meydana gelen

bazı kimyasal değişiklerin tespitinde etkilidir.

Örneğin; kanda kurşun tespit edilebilir.

215 Sosyal Güvenlik Kurumu, Sosyal Sigortalar Genel Müdürlüğü Kısa Vadeli Sigortalar Daire Başkanlığı, 2008 216 Nazmi Bilir, “Meslek Hastalıkları (tanı, tedavi ve korunma ilkeleri)”, Hacettepe Tıp Dergisi, 2011, c.42, S.4, s. 150

125

Radyolojik incelemeler: Akciğer hastalıklarının teşhisinde büyük ölçüde

radyolojiden faydalanılır.

Fizyolojik değerlendirmeler: Bu konuda en çok yararlanılan yöntemler solunum

fonksiyon testleri ve işitme testleridir.

Patolojik incelemeler: Patolojik incelemelerde hem tanısal hem hukuksal anlamda

önemli yöntemlerdir.

Meslek hastalığı, işten ayrıldıktan sonra meydana çıkan ve sigortalı olarak çalıştığı işten

kaynaklanmış ise, sigortalının 5510 Sayılı Yasayla sağlanan haklardan yararlanabilmesi için

Sosyal Güvenlik Kurumu tarafından çıkarılacak yönetmelikle belirtilen süreden daha uzun bir

zamanın geçmemiş olması şarttır. Bu durumda olan kişiler istenilen gerekli belgelerle kuruma

müracaat edebilirler.217

Herhangi bir meslek hastalığının klinik ve laboratuvar bulgularıyla belirlendiği ve

meslek hastalığına neden olan etkenin işyerindeki inceleme sonunda tespit edildiği durumlarda,

meslek hastalıkları listesindeki yükümlülük süresi218 aşılmış olsa bile, söz konusu hastalık

kurumun veya ilgilinin başvurusu üzerine Sosyal Sigorta Yüksek Sağlık kurulunun onayı ile

meslek hastalığı sayılacaktır.219

Ancak hangi hallerin meslek hastalığı sayılacağı, iş kazası ve meslek hastalığı

bildirgesinin şekli ve içeriği, verilme usulü ile 5510 Sayılı Yasa’nın 14’ üncü maddesinin

uygulanmasına ilişkin diğer usul ve esaslar, kurum tarafından çıkarılacak yönetmelikte

düzenlenir. Yönetmelikte belirlenmiş hastalıklar dışında herhangi bir hastalığın meslek

hastalığı sayılıp sayılmaması hususunda çıkabilecek uyuşmazlıklar, Sosyal Sigorta Yüksek

Sağlık Kurulunca karara bağlanır.

13.3. Meslek Hastalıklarının Ortaya Çıkmasında Etkili Olan Faktörler

Meslek hastalığına neden olan faktörleri kimyasal etkenler, fiziksel etkenler, biyolojik

etkenler ve tozlar olmak üzere dört grupta sıralanabilir.

Kimyasal Etkenler:220

Metaller ve metalsiler

Gazlar

217 Topaloğlu – Çınkı, a.g.e., s. 122. 218 Yükümlülük Süresi: Sigortalının meslek hastalığına sebep olan işinden fiilen ayrıldığı tarih ile meslek hastalığının meydana çıktığı tarih arasında geçen en uzun süreyi ifade eder (Çalışma Gücü ve Meslekte Kazanma Gücü Kaybı Oranı Tespit İşlemler Yönetmeliği m.4/n). 219 Bilir, a.g.e., s. 150 220 Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Meslek Hastalıkları, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Eğitim ve Araştırma Merkezi, Ankara, 2013, s. 28.

126

Çözücüler

Asit ve alkali maddeler

Pestisitler

Fiziksel Etkenler:221

Gürültü ve titreşim

Yüksek ve alçak basınçta çalışma

Soğuk ve sıcak ortamda çalışma

Radyasyon

Aydınlatma

Biyolojik Etkenler

Bakterilerin, virüslerin ve parazitlerin neden olduğu hastalıklardır. Aşağıdaki Tablo

3.’te gösterilmiştir.

TABLO 3: Hastalığın Enfeksiyon Türleri ve Görüldüğü İşler

Kaynak: Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Meslek Hastalıkları, Çalışma ve

Sosyal Güvenlik Eğitim ve Araştırma Merkezi, Ankara, 2013, s. 29.

221 MEB, a.g.e., s. 27.

127

Tozlar

Meslek hastalığına neden olan tozlar şunlardır:222

Fibrinojik Tozlar: Pamuk ve pamukla ile ilgili iş kollarında çalışanlarda ve

asbestle uğraşanlarda meslek hastalığı (akciğer kanseri) yapar.

Toksik (Zehirleyici) Tozlar: Endüstri sanayisinde kullanılan bazı metallerin ve

organik maddelerin tozları vücutta zehirleme belirtileri yapar. Örneğin; kurşun tozları

Kanserojen Tozlar: Asbest tozları, krom bileşiklerinin tozları, kömür katranı ve

kömür tozları kanserojen tozlar olarak nitelendirilir.

Radyoaktif Tozlar: Radyoaktif maddelerin iyi muhafaza edilmemesi sonucunda

bu maddelerle uğraşanlara ve atmosfere yayılarak canlılara zarar verir.

Alerjik Tozlar: Bazı maddeler vücutta alerjiye neden olur. Örneğin; pamuk işiyle

uğraşanlarda devamlı olarak öksürükler görülmektedir.

Nötr Tozlar: Bu nötr dediğimiz tozlar vücutta birikme yaparak vücuda zarar

verirler. Örneğin; demir, kalsiyum, kömür tozları gibi

13.4. Meslek Hastalığının Bildirim Süreleri

Meslek hastalığının bildirilme ve Kuruma bildirimin verilme süresi Kanunun

14’üncü maddesinde düzenlenmiştir. Buna göre;223

Kanunun 4 ‘üncü maddesinin birinci fıkrasının (a) bendinde sayılan sigortalılar

ile Kanunun 5‘inci maddesinin (a), (b), (c), ve (e) bendinde sayılan sigortalıların meslek

hastalığına yakalanmaları halinde, işverenleri tarafından bu durumun öğrenildiği günden

başlayarak üç iş günü içinde,

Kanunun 5’inci maddesinin (g) bendinde sayılan sigortalının meslek hastalığına

yakalanmaları halinde işvereni tarafından bu durumun öğrenildiği günden başlayarak üç iş günü

içinde,

Kanunun 4‘üncü maddesinin birinci fıkrasının (b) bendi kapsamındaki

sigortalıların ise kendisi tarafından, meslek hastalığına tutulduğunun öğrenildiği günden

başlayarak üç iş günü içinde Sosyal Güvenlik İl Müdürlüğü/Sosyal Güvenlik Merkezlerine

bildirim yapılmalıdır.

Meslek hastalığının geç bildirilmesi ve bildirilmemesi durumunda ise; “Meslek

222 Ercüment N. Dizdar- Mustafa Kurt, İş Güvenliği, Kale OFSET, Ankara, 2001, s. 39. 223 Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığı, Sosyal Sigortalar Genel Müdürlüğü Kısa Vadeli Sigortalar Daire Başkanlığı, 2008

128

hastalığının, 5510 Sayılı Kanunun 14’üncü maddesinde belirtilen sürede işveren veya 5510

Sayılı Kanunun 4‘üncü maddesinin birinci fıkrasının (b) bendi kapsamındaki sigortalılarının

kendilerince Sosyal Güvenlik Kurumuna bildirilmemesi halinde, bildirim tarihine kadar geçen

süre için Sosyal Güvenlik Kurumunca bu durum için yapılmış masraflar ile ödenmişse geçici

iş göremezlik ödenekleri kendilerine rücu edilir.

Meslek hastalığının bildirilmesine ilişkin olarak 5510 Sayılı Kanunda belirtilen

yükümlülüğü yerine getirmeyen veya yazılı olarak bildirilen işverene veya 5510 Sayılı

Kanunun 4’üncü maddesinin birinci fıkrasının (b) bendi kapsamındaki sigortalıya, Sosyal

Güvenlik Kurumunca bu durum için yapılmış bulunun masraflar ile ödenmişse geçici iş

göremezlik ödenekleri rücu edilir”224 şeklinde ifade edilmiştir.

13.5. Meslek Hastalıklarına Karşı Korunma

Meslek hastalıklarına karşı korunmak için ilk olarak yapılması gereken o işyerindeki

hastalık etkenlerini tanımak gerekmektedir. Çünkü meslek hastalığının nedeni iş yerindedir.

İşyeri ortamında hastalığa neden olabilecek olan faktörlerin saptanması ve uygun önlemlerle

ortamdan elimine edilmesi veya tam olarak elimine edilemiyorsa işçilerle temasını keserek

işçilerin etkilenmesini önleyecek şekilde control altına alınmalıdır.225

Meslek hastalıklarına yönelik koruyucu yöntemler şunlardır:

Tıbbi korunma yöntemleri

Çalışma çevresine ait korunma tedbirleri

İşçiye ait korunma yöntemleri olmak üzere üç bölüm altında incelenmektedir.226

Meslek hatalıklarının önlenmesi açısından tıbbi yöntemlerin koruyucu etkisi

olmaktadır. Tıbbi koruma yöntemleri ile işçilere işe giriş ve periyodik tıbbi controller

yapılmaktadır. İşe giriş tıbbi korunma yöntemlerinin başında kişilerin uygu işe yerleştirilmesi

ilkesi gelir227.Yani işe göre işçi seçilmelidir. Hamile kadınlarının radyasyona maruz çalışma

yerlerinde çalıştırılmamaları bu durumu en güzel şekilde açıklamaktadır. Periyodik tıbbi

kontrollerin temelinde ise işin durumuna göre çalışanlar belirli zaman aralıklarla altı ayı

geçmemek şartıyla muayenelerden geçirilmelidir. Periyodik muayenelerle hastalık belirtileri

ortaya çıkmadan birçok hastalık daha başlangıcında yakalanabilir ve gerekli önlemler

alınabilir.228

İşyerinde sağlığa zararlı olan maddelerle işçiler ister istemez temas halinde olmaktadır.

224 Topaloğlu – Çınkı, a.g.e., s. 137. 225 Bilir, a.g.e., s. 151 226 Faruk Ergüt, “İşletmelerde İş Sağlığı ve Güvenliğinin Sağlanmasında Önleyici Uygulamaların Önemi” Beykent Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2015, s. 39 227 Bilir, a.g.e., s. 151 228 Dizdar – Kurt, a.g.e., s. 66-67.

129

Bu maddelerin oluşumu engellenebiliyorsa koruyucuya gerek kalmaz. Bunun yolu da zararlı

maddeleri kullanmamak veya değiştirmek gibi teknik korunma tedbirleri alınmasıdır. Bu

amaçla çalışma çevresinde yapılacaklar şunlardır:229

Kullanılan zararlı maddelerin değiştirilmesi,

İmalathanelerde kullanılan makinaların zararlı maddeleri dışarıya sızdırmamaları

için kapalı çalışma yöntemi uygulanmalı,

İşyerlerinde meslek hastalığına yol açabilecek maddelerle çalışan yerler kesinlikle

diğer bölümlerden ayrılması sağlanmalı,

Yapılan işe göre havalandırma yapılmalı,

Tozlu çalışma ortamlarında ıslak çalışma yöntemi uygulanmalı,

İşyerleri temiz tutulmalı ve makinelere bakım yapılmalı,

Üretim planlanması yapılmalı,

Çalışma ortamı ölçümleri (gürültü, toz ve gaz gibi) yapılmalıdır.

Meslek hastalıklarına yönelik koruyucu yöntemlerden bir diğeri de işçiye ait korunma

yöntemidir. İşçileri meslek hastalığına karşı korumak ve çalışmayı daha ergonomik hale

getirmek için kullanılan malzemelere kişisel koruyucu donanımlar denilmektedir. İşçiye ait

koruyucuların seçiminde mutlaka uzman desteği olmalıdır. Gerekli risk analizleri yapılmadan

kişisel koruyucu donanım kullanılmamalıdır. Aksi halde korumak amacıyla kullanılan araçlar

işçileri tehlikeye atabilir ya da uygun olmayan kişisel koruyucular çalışmayı aksatabilir.

Gürültülü ortamlarda çalışan işçinin gürültü dolayısıyla taktığı kulaklıklar, gelen bir iş kazası

tehlikesinin fark edilmesini engelleyebilir.230

Sonuç olarak meslek hastalıklarına karşı korunmak için işyeri ortamı çalışma şartlarına

uygun hale getirilmelidir. Çalışanlara verilen kişisel koruyucular işçilere ait olmalı ve

koruyucunun seçimi yapılırken bir uzman desteği olmalı risk analizi yapılmalıdır. Tozlu

ortamlarda toz maskesi verilmeli, ıslak çalışma yöntemi uygulanmalı ve havalandırma

yapılmalıdır.

229 A.e., s.67. 230 MEB, a.g.e., s. 33.

130

14. MESLEK HASTALIKLARININ TIBBİ VE YASAL TANI KOYMA

SÜREÇLERİ & MESLEK HASTALIKLARI ALT BAŞLIKLARI

131

14. MESLEK HASTALIKLARININ TIBBİ VE YASAL TANI

KOYMA SÜREÇLERİ & MESLEK HASTALIKLARI ALT BAŞLIKLARI

Meslek hastalığı tanısı koyma konusunda yetkilendirilmiş kurumlar, Meslek

Hastalıkları Hastaneleri, kamu üniversite hastaneleri ve eğitim ve araştırma hastaneleridir.

Buralarda meslek hastalığı şüphesi ile başvuran kişide meslek hastalığı olup olmadığının

anlaşılması için izlenecek yol aşağıdaki gibidir:

• Hastalığa neden olabilecek maruziyetin tanımlanması,

• Özel maruziyetle ilişkili olduğu bilinen klinik bulguların incelenmesi,

• Hastalığın olası bir nedeni olarak meslek dışı faktörlerin hariç tutulması,

• Meslek hastalığının varlığı veya yokluğu hakkındaki oluşturulan kanaat,

• İşyerinde önleyici tedbirler için öneriler oluşturulması,

• Meslek hastalıklarının yetkili makamlara bildirilmesi.

Bu bağlamda işle ilgili hastalıklar ve çalışanları etkileyen hastalıklar kategorileri meslek

hastalığı kategorisinin dışındadır ve tazminat alma hakları yoktur. Bu hastalıkların tesbitinin

önleyici ve kontrol tedbirleri üzerinde önemli bir etkisi olabileceğine inanılmaktadır.

Meslek hastalığı tanı sürecinde kullanılan laboratuar testleri 5 grupta toplanabilir:

1. Genel sağlık değerlendirmesi: kan sayımı, akciğer grafisi, EKG, tam idrar analizi.

2. Maruziyete ait nonspesifik testler: ortalama korpusküler volum, ortalama korpusküler

hemoglobin konsantrasyonu, eozinofil, karaciğer enzimleri, solunum fonksiyon testi.

3. Maruz kalınan ajan veya metabolitlerine ait testler: toluen maruziyetinde idrarda

hippürik asit, inorganik kurşun zehirlenmesinde kanda kurşun analizi yapılması gibi.

4. Genetik veya alerji testleri: kronik obstrüktif akciğer hastalıklarında serum alfa 1

antitripsin eksikliği, hemolitik kimyasallara duyarlıkta glukoz 6 fosfat dehidrogenaz eksikliği,

organik madde hiper sensitivitelerinde IgE, IgG bakılması gibi.

5. Kromozomal değişiklikler: Bazı fiziksel ve kimyasal ajan maruziyetleri kromozomal

değişiklikler yapabilmektedir.

Herhangi bir nedenle işyerinde hastalanan işçideki hastalığın meslek hastalığı olduğu

yönünde bir kuşku oluşursa izlenecek yöntem aşağıdaki gibi olmalıdır:

İşyeri hekimi hastalık şüphesi olan çalışanı ilk gören kişi ise onu Meslek Hastalıkları

Hastanesine sevketmek üzere işverene yönlendirir. İşveren 72 saat içinde işçi ile ilgili meslek

hastalığı bildirimi yapmak zorundadır (Şekil ).

Hasta çalışanı ilk gören ve meslek hastalığından kuşkulanan kişi aile hekimi ise hasta

Meslek Hastalıkları Hastanesine sevk edilir. Buradan da yine 72 saat içinde bildirim yapması

için işveren haberdar edilir.

Bir başka seçenekte işçinin kendisi Meslek Hastalıkları Hastanesine başvurabilir. Aynı

şekilde Hastane 72 saat içinde bildirim yapması için işvereni haberdar eder.

132

Şekil: 4. Meslek Hastalığı Kuşkusunda Sevk Zinciri

İşyeri Hekimi İşyeri yönetimi

M. H. Hastanesi

Bildirim

İşyeri Hekimi Aile Hekimi

Hastaneye sevk

M. H. Hastanesi

Bildirim

İşyeri yönetimi

Hastaneden sevk veya

kendisi

M.H.Hastanesi İşyeri yönetimi

Bildirim

1

2

3

133

14.1. Toz Hastalıkları

Toz, çeşitli büyüklükteki katı tanelerdir. Büyüklükleri 300µ’a kadar ulaşır. Tozlar çeşitli

organik ve anorganik maddelerde aşınma, parçalanma, öğütme, yanma sonucu oluşur.

Kimyasal özelliklerine göre organik ve inorganik olmak üzere ikiye ayrılırlar. Organik tozlar,

bitkisel (pamuktozu, tahta tozu, un tozu gibi) veya hayvansal (tüy, saç vb.) kökenli

olabilecekleri gibi sentetik bileşenlerden de kaynaklanabilirler. (DDT, trinitro toluen vb.).

İnorganik tozlar, metalik tozlar (demir, bakır, çinko tozu vb.), metalik olmayan tozlar (kükürt,

kömür tozu), kimyasal bileşiklerin tozları (çinko oksit, manganez oksit vb.) ve doğal

bileşiklerin tozları (mineraller, killer, maden cevherleri vb.) olarak sınıflanabilirler.

Maden işletmeleri, taş ocakları ve bunları işleyen çimento ve kireç sanayi, porselen ve

seramik sanayi, cam sanayi gibi alanlarda kazma, patlatma, kırma, aşındırma, parçalama,

öğütme, delme gibi işler sırasında oluşurlar.

Tozlar solunum yolları ile vücuda alınırlar. İnhale edilen toz parçacıkları aerodinamik

çaplarına göre farklı şekillerde solunum yollarına girerler. Bronşlardaki parçacıklar yutkunma

ya da öksürük ile ağız mukozasına geri dönerken çözünür nitelikte olmayan parçacıklar

alveollere geçtiklerinde aynı bölgede aylarca ya da yıllarca kalabilir. Alveollerde tutulan

parçacıkların elimine edilmesinde temel görev makrofajlar tarafından yerine getirilmektedir.

Parçacığı alan makrofajlar inflamatuvar hücrelerini çeken bir mediyatör salınımı yapmaktadır.

Maruz kalma durumu yıllara yayılırsa, bronkoalveolar eliminasyon kapasitesi başa çıkmada

yetersiz kalarak periferik ve santral solunum yolu sistemlerinde kronik enflamasyon gelişimine

yol açabilir. Derin solunum yolları enflamasyonuna bronşit adı verilmektedir. Toza karşı

reaksiyon olarak kronik bronşitin gelişmesi bazen yıllar bazen onyıllarca sürer. Bu durumda

klinik belirtiler öksürük ve balgam üretimi olmakla beraber ilerleyen evrelerde tabloya solunum

sıkıntısı eklenebilir. Sigara öksürüğünde olduğu gibi öksürük ve balgam üretimi gibi

semptomlar hasta kişiler tarafından dahi hastalık işareti olarak algılanmaz. Hastada performans

düşüklüğü ile genellikle ilişkilendirilen ilk belirti başlangıç evresinde yalnızca fiziksel aktivite

esnasında görülen solunum sıkıntısı ya da obstrüktif ventilasyon bozukluğunun tanısıdır.

Kronik bronşit çok yaygın bir hastalık türüdür. Eşlik eden faktörler arasında sadece toz bulunan

işyerlerinde maruz kalma durumu değil, aynı zamanda başta toplumun sigara içme alışkanlığı

olmak üzere, solunum yollarının sıklıkla tekrarlayan viral enfeksiyonları, genel hava kirliliği

ve belli başlı predispozan faktörler de bulunmaktadır.

Tozlardan oluşan hastalıkların genel adı "Pnömokonyoz" dur. Pnömokonyozlar, neden

olan toza göre isimlendirilirler. Meslek gruplarına bağlı olarak en sık, silikoz, asbestoz,

berilyoz, bissinoz gibi hastalıklar meydana gelmektedir.

Pnömokonyozun meslek hastalığı sayılabilmesi için, sigortalının, havasında

pnömokonyoz yapacak yoğunluk ve nitelikte toz bulunan yer altı ve yer üstü işlerinde toplam

olarak en az üç yıl çalışmış olması gerekir. Yüksek sağlık Kurulunun onayı sağlanmak

koşuluyla 3 yıllık süre indirilebilir.

Silikoz: Silis oksitle meydana gelen akciğer fibrozisidir. Yaygın ve tehlikeli bir toz

hastalığıdır. Kuartz taşlarından elde edilen tüm maden cevherlerinde silikoz tehlikesi vardır.

Altın, bakır, kurşun, çinko, demir, antrasit maden kömürü ve adi maden kömürü madenciliğinde

134

çalışan işçilerde silikoz gelişebilir. Dökümcülük, tünel, taş ocakçılığı, kumtaşı öğütme, beton

kırma, granit oymacılığı ve porselen ya da seramik çanak çömlek gibi işlerinde çalışanlar silikoz

riskiyle karşı karşıyadırlar. Silikoz, akciğerlerin solunabilen kristalize silikaya aşırı maruz

kalınması sonucu, akciğerlerde yaptığı sakatlayıcı ve geri dönüşü olmayan ve bazen da

öldürücü olan bir akciğer hastalığıdır. Kristalin silika tozunun (kristobalit ve tridimit dahil)

etkileri; solunum yoluna giren tozun içindeki serbest silika düzeyi, maruziyet dozu ve şekli,

ayrıca kişinin durumu ile belirlenir. Akciğerin alveoler bölgesinde SiO2 partikülleri alveolar

makrofajlarla temasa geçer. Partiküller fagosite edilir ve sonra fagosite edilen SiO2

makrofajların yıkımına neden olur. Makrofajlardan salınan partiküller tekrar fagosite edilir ve

hücre hasarı döngüsünü tekrarlar. Silica, yeryüzü kabuğunun en çok görülen ikinci minerali ve

kum, kaya ve diğer mineral ve maden cevherlerinin de başlıca unsurudur. Kristalize silikanin

mikroskobik parçacıklarını içeren tozlara aşırı korumasız kalmak akciğerlerde havadan

solunum yoluyla alınan oksijen alım yeteneğini düşüren bir skar dokusuna neden olabilir. Deniz

kenarlarında bulunan tipik kum, silikoz tehlikesi tehdidi göstermez.

Silikozlu hastalarda semptom üçlüsü- nefes darlığı, öksürük ve balgam çıkarmadır.

Nadir olgularda ciddi ilerlemiş silikoz, restriktif ventilasyon bozuklukları nedeniyle nefes

darlığı ve kronik kor pulmonaleye neden olabilir. Kuvars tozu akciğerinin tanısı uygun iş

öyküsü varlığında radyografi temelinde konur.

Hastalığın tedavisi olmamasına karşın gerekli koruyucu önlemlerin alınması halinde,

yüzde yüz korunulabilen bir hastalıktır. Silikozise ek olarak, kristal silika parçacıklarının

solunması, bronşit ve tuberküloz gibi hastalıklara yol açabilir. Bazı çalışmalar sonucunda,

akciğer kanseriyle ilişkili olduğu da ortaya çıkarılmıştır.

Asbestoz: Asbest liflerinin solunması ile meydana gelen meydana gelen

bronkopulmoner fibrozistir. Asbest maruziyeti asbestli tekstil endüstrisi (lifler, kumaşlar, ipler),

asbestli çimento endüstrisi (saç, boru), inşaat malzemeleri endüstrisi (asbest çimento

ürünlerinin işlenmesi), kimya endüstrisi (boya dolgusu, dolgu materyalleri, sentetik reçine

kompresyon kalıp materyalleri, termoplastikler, kauçuk ürünleri), izolasyon endüstrisi (ısı, ses

ve yangın izolasyonu), kağıt endüstrisi (asbest kağıdı, karton), fren, debriyaj, balata üretimi,

gemi yapımı ve vagon yapımı gibi işlerde yaşanır.

Ülkemizde asbest üretimi ve kullanılması, “Bazı Tehlikeli Maddelerin, Müstahzarların

ve Eşyaların Üretimine, Piyasaya Arzına ve Kullanımına İlişkin Kısıtlamalar Hakkında

Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmeliğin 31.12.2010 tarihinde yürürlüğe

girmesiyle yalnızca yıkım, tamirat ve bakım sırasında olanaklıdır.

Asbest lifi < 3 µm çapında, > 5 µm uzunluğunda ise ve uzunluk çap oranı >5:1 ise

tehlikeli kabul edilir. Toz vücuda hava (solunum)yollarıyla alınır. Tozun etkileri asbest

içeriğine (krizotil, krozidolit, amozit, antofilit, aktinolit, tremolit), solunum yoluna giren tozun

dozu ve sürekliliğine ve kişisel duyarlılığa bağlıdır. 400 µm uzunluğa kadar olan lifler

havayoluna doğrudan girme eğilimindedir.

Asbest solumanın akut ve subakut etkileri yoktur. Asbestoz semptomları genellikle

anatomik değişikliklerin yaygınlığına bağlıdır. Komplikasyonlar semptomları daha ciddi hale

getirebilir. İlk semptomlar restriktif fonksiyonel bozukluğa bağlı olanlardır. Asbestozlu

135

hastalarda semptom üçlüsü - nefes darlığı, öksürük ve balgam çıkarma pulmoner fibrozun

yaygınlığı ve kronik bronşitin ciddiyeti ile belirlenir. Aynı şey krepitasyonlar gibi dinleme

bulguları için de geçerlidir. Asbestoz tanısı uygun iş öyküsü varlığında radyografi temelinde

konur. Ek olarak, hastalığın ileri dönemlerinde en ciddi fibrotik akciğer alanlarında küçülme

görülebilir

Asbeste bağlı akciğer fibroziu genellikle yavaş ilerler. Çoğu asbestoz olgusunda kişiler

asbest lifi içeren toza yıllarca maruz kalmıştır. Bununla birlikte, bir yıldan az maruziyetle bile

asbestoz gelişmesi olanaklıdır. Genellikle asbest lifi içeren tozlardan kaynaklanan bronş

karsinomu ve mezotelyoma olguları için latent periyod 10 yıldan fazladır. Mezotelyomalar

düşük doz ve kısa maruziyetler sonrasında da gelişebilir.

Berilyoz: Berilyum tozlarının solunması ile meydana gelen yaygın bronko-

pnömokonyozdur.

Bissinoz: Pamuk lifleri, yaprak, keten ve kenevir tozlarının solunması ile meydana

gelen belli zamanlarda kendini gösteren astım nöbetleri ile karakterize olan fibrozistir.

Siderozis demir tozu maruziyeti, antrakozis ise kömür tozu maruziyeti ile ortaya çıkan

pnömokonyozlardır.

14.2. Ağır Metal Maruziyetine Bağlı Hastalıklar

Doğada bulunan partiküllerin % 0.01-3'ünü sağlık yönünden çok toksik etkiler gösteren

ağır metaller meydana getirir. Bunların sağlık yönünden önemi insan dokularında birikme

özelliği göstermelerinden ve muhtemel sinerjik etkilerinden kaynaklanmaktadır. Havadan

solunum yolu ile alınan partiküllere ek olarak, yenilen yiyecekler, içilen su aracılığı ile de

önemli miktarda metalik partiküler maddeler vücuda alınmaktadır. Atmosfer kirliliğinin bir

bölümünü oluşturan metaller; fosil yakıtların yanması, endüstriyel işlemler, metal içerikli

ürünlerin insineratörlerde yakılması sonucunda ortama yayılırlar.

İnsan sağlığını geniş çapta olumsuz yönde etkileyen metaller arasında atmosferde

yaygın olarak bulunan; kurşun, kadmiyum, nikel ve civa önem taşımaktadır. Diğer metallerin

bir kısmı insan yaşamında temel yönden önem taşırken, diğer bir kısmının konsantrasyonu ise

insan sağlığını tehdit edecek boyutta değildir. Belirli limitlerin dışında bulunabilecek her türlü

metal, insan sağlığı üzerinde toksik etki gösterir.

Kurşun: Mavimsi veya gümüş grisi renginde yumuşak bir metaldir. Kurşunun tetraetil

veya tetrametil gibi organik komponentlerinin yakıt katkı maddesi olarak kullanılmaları

nedeniyle kirletici parametre olarak önem gösterirler. Tetraetil kurşun ve tetrametil kurşunun

her ikisi de renksiz sıvı olup, kaynama noktaları sırası ile 110°C ve 200°C dir. Uçuculuklarının

diğer petrol komponentlerinden daha fazla olması nedeni ile ilave edildiği yakıtın da

uçuculuğunu artırırlar. Kurşunun farklı enzim sistemleri ile etkileşim göstermesi nedeniyle

birçok organ veya sistem, kurşun birikimi için odak noktalarını oluştururlar. Kandaki kurşun

konsantrasyonunun 0.2 μg/ml limitini aşması durumunda olumsuz sağlık etkileri gözlenir. Kan

kurşun konsantrasyonu; 0.2 μg/ml limitini aşması ile kan sentezinin inhibisyonu, 0.3-0.8 μg/ml

limitlerinde duyu ve motor sinir iletişim hızında azalma, 1.2 μg/ml limitinin aşılmasından sonra

ise yetişkinlerde geri dönüşü mümkün olmayan beyin hasarları meydana geldiği belirlenmiştir.

136

Havadaki kurşun konsantrasyonu ile kandaki kurşun konsantrasyonu arasında doğrusal bir ilişki

vardır. Kurşunun havadaki 1 μg /m3 konsantrasyorıunun kanda 0.01-0.02 μg/ml lik

konsantrasyonu oluşturduğu tesbit edilmiştir. İnsanlarda temel kan kurşun konsantrasyonunun

0.04-0.06 μg/ml, kentsel alanlarda yaşayanlarda ise 0.1 μg/ml olduğu belirlenmiştir. Dünya

Sağlık Örgütü, sağlık üzerine olumsuz etkilerin gözlenmediği 0.1 μg/ml kan kurşun

konsantrasyon limitinin aşılmaması amacı ile; kent havasındaki kurşun konsantrasyonunun 0.5-

1 μg/m3 olarak hedeflenmesini önermektedir.

Kurşun maruziyeti, macun ya da katılaştırılmış termoplastiklerdeki kurşun içeren boyalı

parlatıcı, cam ve seramik kullanımı, kurşun içeren pigmentli işlem macunları ve baskıları ya da

termoplastik olarak kullanılan kurşun içeren boyaların kullanımı, kurşun içeren lehim ile

lehimleme, kurşun cevherlerinin ve konsantra kurşun bloklarının eritilmesi, kurşun içeren atığın

ve ikincil ham maddenin geri dönüşüm için eritilmesi, kurşun içeren parçacıkların (mavi toz),

kül ya da diğer tozlu malzemelerin taşıyıcıya yüklenmesi ve boşaltılması, kurşunun rafine

edilmesi, kurşun kaplama kullanımı, kurşun kristal karışımlarının hazırlanması ve yüklenmesi,

kurşun içeren boyaların ya da diğer kurşun içeren ürünlerin püskürtülmesi, boya, akü ve plastik

nesnelerin üretiminde toz halinde kurşun bileşiklerinin kullanımı, kurşun içeren metal

parçaların ya da kaplamaların kaynaklanması ya da oksijen kaynağı ile kesilmesi, kurşun içeren

malzemelerle çatı örtme, boyama cam, kalaylama, kurşun içeren eskimiş cihazların sökülmesi,

kurşun içeren serbest işlenmiş çeliğin üretimi ve işlenmesi ve kurşun içeren patlayıcıların

kullanılması ve bu malzemelerin kullanıldığı yerlerin temizlenmesi gibi işler sırasında yaşanır.

Kurşun esas olarak toz ya da duman biçiminde solunum yolu ve gastrointestinal yolla

alınır. Kurşunun özellikle hemoglobin sentezi ve eritropoez, düz kas sistemi, periferik ve santral

sinir sistemi ve vasküler sistem üzerinde etkileri bulunmaktadır. Akut etkileri nadiren gözlenir.

Kronik kurşun maruziyeti nedeniyle hafif anemi, eritrositlerde bazofilik noktalanma, solgun

deri ve mukozalar, genel bitkinlik, anoreksia, başağrıları, zayıflık, bazen uzuvlarda ve

eklemlerde ağrılar, gastrointestinal bozukluklar, konstipasyon gibi semptomlar gelişir.

Kadmiyum: Kadmiyum (Cd) gümüş beyazı renginde bir metaldir. Havada hızla

kadmiyum oksite dönüşür. Kadmiyum sülfat, kadmiyum nitrat, kadmiyum klorür gibi inorganik

tuzları suda çözünür. Havadaki kadmiyum fume konsantrasyonu 1 mg/m3 limitini aşması

durumunda, solunumdaki akut etkileri gözlemek mümkündür. Kadmiyumun vücuttan

atılımının az olması ve birikim yapması nedeni ile sağlık üzerine olumsuz etkileri zaman

doğrultusunda gözlenir. Uzun süreli maruziyetten en fazla etkilenecek organ böbreklerdir.

Yapılan araştırmalarda; böbrekte biriken kadmiyum konsantrasyonunun (yaş ağırlık üzerinden)

200 mg/kg'a ulaşması durumunda, böbrek fonksiyonlarında bozulma olduğu tespit edilmiştir.

Böbrekte oluşan hasarın tekrar geriye dönüşü mümkün değildir. Akciğer ve prostat

kanserlerinin oluşumunda kadmiyumun etkisi kesin olarak belirlenmiştir. Dünya Sağlık Örgütü

insan sağlığının korunması için havadaki kadmiyum konsantrasyonunun; kırsal alanlarda 1-5

ng/m3, zirai faaliyetlerin bulunmadığı kentsel ve endüstriyel bölgelerde 10-20 ng/m3.ü

aşılmamasını tavsiye etmektedir.

Kadmiyum maruziyeti, kadmiyum veya kadmiyum alaşımlarının işlenmesi, kadmiyum

kaplı objeleri kesme ve kaynak yapma, nikel kadmiyum akümülatörlerinin üretimi, çözünebilir

kadmiyum bileşikleri, kadmiyum pigmentleri ve kadmiyum içeren stabilizatörlerin kullanımı,

137

kadmiyum içeren çöp ve hurdaların yakılması, kadmiyum içeren kaplamaların çıkarılması ve

kaynak kullanılarak kadmiyum içeren metal parçalarının kesilmesi, kadmiyumun elektrolitik

üretimi, kadmiyum ve kadmiyum bileşiklerinin üretimindeki yıkım işleri, plastik ve boyalara

renk vermek için kadmiyum içeren pigmentlerin kullanımı, kadmiyum içeren emaye, seramik

boya ve cila üretimi ve işlenmesi, çözünebilir kadmiyum bileşiklerinin film, cam, kauçuk ve

kuyumculukta kullanımı, kadmiyum içeren materyalin mekanik olarak işlenmesi sırasında

yaşanır.

Kadmiyum esas olarak toz ve duman halinde solunum ve gastrointestinal sistemden

alınır. Bazı inorganik bileşikleri ayrıca deri yoluyla da vücuda alınabilir. Vücuda alınan

kadmiyumun büyük bir kısmı dokulara karaciğer aracılığıyla yayılır. Vücut tarafından alınan

kadmiyumun çoğu feçesle atılır ve idrar ve feçes yoluyla atılımı çok yavaştır. Akut etkileri olan

burun, boğaz, larinks ve bronş mukoz membranlarının iritasyonu, kadmiyum buhar veya

dumanlarının inhalasyonundan saatler sonra gelişir ve öksürük, dispne, yutma zorluğu, göğüs

ağrıları, bazen akciğer ödemi ve böbrek hasarı oluşabilir. Kronik intoksikasyon kendini

özellikle akciğer inflamasyonu ve proteinüri ile birlikte böbrek tübüler hasarı ile gösterir, her

iki durum da maruziyetin yoğunluğu ve kişisel duyarlılığa bağlıdır. Ayrıca, anemi, karaciğer

hasarı ve kemik mineralizasyon bozuklukları gelişebilir.

Nikel: Nikel gümüşümsü beyaz renkli sert bir metaldir. Nikel bileşikleri pratik olarak

suda çözünmez. Suda çözünebilir tuzları; klorür, sülfat ve nitrattır. Nikel biyolojik sistemlerde

adenosin trifosfat, aminoasit, peptit, protein ve deoksiribonükleik asitle kompleks oluştururlar.

Havadaki nikel bileşiklerinin solunması sonucunda, solunum savunma sistemi ile ilgili olarak;

solunum borusu irritasyonu, tahribatı, immunolojik değişim, alveoler makrofaj hücre sayısında

artış, silia aktivitesi ve immünite baskısında azalma gibi anormal fonksiyonlar meydana gelir.

Deri absorbsiyonu sonucunda allerjik deri hastalıkları ortaya çıkar. Havada bulunan nikele uzun

süreli maruziyetin insan sağlığına etkileri hakkında güvenilir kanıtlar tespit edilememişse de;

nikel işinde çalışanlarda astım gibi olumsuz sağlık etkilerinin yanı sıra, burun ve gırtlak

kanserlerine neden olduğu kanıtlanmıştır. Kanserojen etkisi nedeni ile güvenilirlik limitinin

belirtilmesi mümkün değildir.

Nikel maruziyeti, nikel ve nikel bileşikleri elde etmek için nikel cevherlerinin

hazırlanması ve işlenmesi, toz formundaki nikel ve nikel bileşiklerinin üretimi ve işlenmesi,

nikel içeren akümülatör, mıknatıs ve spirallerin üretimi, nikel ve nikel bileşiklerinin üretildiği

yıkım işleri, elektrokaplamada, 65°C’den daha yüksek sıcaklıklarda, elle kontrol edilen, açık,

pnömatik nikel banyoları, alaşım üretiminde nikelin eriyik demire eklendiği çelik üretimi ve

dökümhaneler, nikel içeren özel çeliklerin hazırlanması sırasında yaşanır.

Nikel ve nikel bileşikleri temel olarak toz, duman veya aerosoller şeklinde hava yoluyla,

deri yoluyla ve gastrointestinal sistem yoluyla alınır. İnhalasyon sonrası hava yolları ve burun

mukozasında lokal karsinojenik etkiler oluşur. Akut ve subakut dönemde, nikel karbonilin

toksik konsantrasyonları özellikle havayolları ve akciğerlerde hasara ve bazen pulmoner ödeme

neden olur. Kronik evrede özellikle trinikel disülfit ve nikel oksit gibi inorganik nikel

bileşiklerinin inhalasyonu burun boşlukları, sinüsler ve akciğerlerde nadiren kanser olgularına

neden olur.

138

14.3. Solvent Maruziyetine Bağlı Meslek Hastalıkları

Endüstride hemen her sektörde solvent kullanılır. Solvent etkilenmesi açısından boya,

vernik, cila imalatı, uygulanması, uzaklaştırılması, metal parlatma, mürekkep, toner kullanılan

baskı işleri, astarlama, kaplama işleri, kuru temizleme yoğun solvent kullanılan işlerdir. Ancak

solventler endüstride çok daha geniş bir kullanım alanına sahiptir; metal eşya üretiminde

boyama öncesi, kaynak işlemi öncesi yağ gidermede, makine bakımında parça yıkamada,

plastik eşya üretiminde hemen her aşamada, yapıştırıcı kullanılan hemen tüm işlerde, böcek

öldürücü imalatında, kimyasal madde imalatında hatta kozmetik üretiminde solventler

kullanılır.Solventlerin malzeme güvenlik formları elde edilerek içerdikleri kimyasallar ve

sağlık etkileri incelenmelidir.

Solventler insan vücuduna üç yolla giriş yaparlar:

1. Solunum yoluyla: Çoğu solvent oda sıcaklığında hızla buharlaşabilir özelliktedir. Solvent

buharı, zerrecikleri ve solventle kirlenmiş tozlar akciğerler aracılığıyla kolayca kana karışmaya aracılık

ederler. En önemli etkilenme yoludur.

2. Yutma yoluyla: Solvent bulaşmış ellerle yenilen yemek ya da doğrudan solvent bulaşmış

yiyeceklerin tüketilmesi sindirim yoluyla maruziyete neden olur.

3. Deri yoluyla: Yağ çözen özellikleriyle derinin koruyucu etkisini azaltırlar. Deriden rahatlıkla

emilir ve kana geçerler.

Solventlerin birçoğu yanıcı, uçucu, kolay buharlaşıp ortama zehirli veya patlayıcı gaz

karışımları verebilen özelliğe sahiptir. Bazı solventlerin uyuşturucu etkileri olabilir. Bu

özellikleriyle iş kazaları oluşumuna doğrudan ya da dolaylı katkı sağlayabilirler. Özellikle

halojen içeren solventler, yanmaları sonucunda dioksin ve furan gibi zehirli gazlar oluştururlar.

Solventlerin etkileri yaşanan maruziyet süresi ve dozuna göre değişir. Kısa süreli

maruziyetlerde görülen etkiler çoğunlukla geçicidir ve yoğun maruziyet gerektirir. Kısa süreli

etkilenme temas eden deri alanında kuruma, çatlama, kızarma ve sıvı dolu kabarcıklar oluşması

gibi cilt problemlerine, baş ağrısına, uyuklamaya, dikkat dağınıklığına, mide bulantısı ve

rahatsızlık hissine yol açabilir.

Etkiler hızlı başlar ve görece hızlı sonlanır. Etkilerin sonlanması maruziyetin

kesilmesinden bazen sadece dakikalar sonra gerçekleşir. Ancak, yoğun etkilenmenin baygınlık

ve hatta ölümle de sonuçlanabileceği unutulmamalıdır. Solunum yollarında kaşınma hissi kısa

süreli etkilenme ile oluşur. Burun, gırtlak ve akciğerde yanma hissi ve öksürüğe yol açar. Çok

yoğun bir etkilenme akciğer ödemine yol açabilir.

Uzun süreli maruziyetlerde görece düşük yoğunlukta ve tekrarlayan maruziyet söz

konusudur. Sağlık bozuklukları yavaş ilerler ancak ortaya çıktıklarında tedavileri ya zor ya da

olanaksızdır. Insan yaşam kalitesini ileri düzeyde ve uzun süreli ya da hayat boyu bozan ve

bazen yaşam süresini kısaltan sağlık bozukluklarıdır.

Tekrarlayan, uzun süreli solvent maruziyeti, beyin ve sinir sisteminde, deride,

karaciğerde, kan üretim sisteminde, böbreklerde, erkek ve kadın üreme sisteminde, hamile

kadınlarda fetüste sağlık bozukluklarına yol açar. Solunum yollarında tekrarlayan tahriş bronş

iltihabı oluşturarak kronik öksürük ve balgam yakınmalarına yol açar. Deride tekrarlayan

139

maruziyet kronik deri iltihaplanmasına yol açar. Deri kuru, sert, kalın, çatlamış ve pullanmış

görünümdedir.

Birçok solvent merkezi sinir sistemini özellikle beyini etkiler. Etkilenmeye paralel

biçimde, görülen belirtiler de ağırlaşır. Ayakların yerden kesilmesi hissi, alınganlık, sinirlilik,

güçsüzlük, yorgunluk, sersemlik, uyku hali, dizoryentasyon, çırpınma ve baygınlık gelişir.

Uzun süreli etkilenmeler düşüncelere yoğunlaşma güçlüğü ve kişilik değişiklikleri oluşturabilir.

N-hekzan, karbon disülfid ve metil n-butil keton gibi bazı solventler duyu organları ve

kasların sinirleri olan ‘uç sinirleri’ etkilerler. Bu etkilenme önce parmaklarda sonra ilerleyerek

bacaklar ve kollarda yorgunluk, his kaybı, ağrı, hareket kaybına yol açar.

Klorinliler başta olmak üzere bazı solventler karaciğer hasarına yol açabilirler.

Çoğunlukla bulgu gözlenmez. Etilen glikolün de içinde bulunduğu birkaç solvent, dolaşımdaki

kan hücrelerine zarar vererek ya da kan hücresi üretimini bozarak kan hücre sayısı ve işlevini

olumsuz etkilerler. Kan hücresi sayısının ileri düzeyde düşmesiyle yorgunluk gözlenir ve

enfeksiyonlara karşı direnç azalır. Yüksek dozda benzen maruziyeti kan hücreleri sayısında

azalma ve lösemiye yol açar.

Benzenin etkilenen işçilerde kansere yol açabilir. Vinil klorid insanda karaciğer

kanserine neden olurken karbon tetraklorid, kloroform, 1,4-dioksan, trikloretilen gibi bazı

solventlerin hayvan deneylerinde pankreas, akciğer, böbrek, mesanede kanser oluşturabildiği

kanıtlanmıştır.

Gebelikte solvent etkilenmesi düşük doğum ağırlığına ve anne karnında ölüme yol

açabilir. Tetrakloretilen, tolüen ve alifatik hidrokarbonların düşüklere neden olabilirler.

Toluene, ksilene ve boya incelticiler gibi karışım halinde bulunan solventlere maruz kalan

boyacılar ve ağaç işçilerinin eşlerinin gebeliğinde kendiliğinden düşük, düşük ağırlıklı bebek

doğumu, doğumsal anomali riski yüksek bulunmuştur.

14.4. Gazlar

Gazlar sanayide her üretim aşamasında açığa çıkabilmekte ve çalışanların sağlığını

olumsuz olarak etkileyebilmektedir.

Öldürücü kimyasal ajanlardan; sülfür levisit ve hardal deriyi ve gözleri yakıp kavurur,

akciğerleri şoka uğratır, fosgen ve klorin gözleri tahriş ederler.

Hidrojen siyanid ve sarin gibi gazlar sinir iletimini önleyerek titremeye sebep olur,

solunum organları felciyle ölüme neden olurlar.

Mustardlar fiziksel özelliklerinden dolayı soğuğa ve ısı değişiklerine dirençlidirler.

Yakıcı ajanlara maruz kalınması ile belirtilerin ortaya çıkması arasında 2-24 saat arasında

değişen latent süre aşılmıl olursa tedavi için geç kalınmış olabilir. Alınan doz çok yüksek ise

maruz kalan kişi genellikle 48 saat içerisinde akciğer ödemi, bronş sekresyonlarının

oluşturduğu tıkaçlara bağlı mekanik asfiksi veya bozulmuş immun yanıtın kolaylaştırdığı

fırsatçı enfeksiyonlarla ölür.

140

Yakıcı ajanlara karşı korunma tam koruyucu giysiler ile başarılabilir. Hardal gazı maruz

kaldıktan birkaç saat geçinceye kadar deride herhangi bir hassasiyete veya semptoma sebep

olmaz. Etkisiz hale getirme süresi 12 saat kadardır.

Hava, atmosferi meydana getiren gazların karışımıdır. Saf hava, başta azot ve oksijen

olmak üzere argon, karbondioksit, su buharı, neon, helyum, metan, kripton, hidrojen, azot

monoksit, ksenon, ozon, amonyak ve azotdioksit gazlarının karışımından meydana gelmiştir.

Bu gazların dağılımı ise % 78'i azot, hacim olarak %21'ni ve ağırlık olarak %23' ünü oluşturan

oksijen ise oldukça reaktif bir gazdır. Diğer gazlar ise atmosfer hacminin %1'ini oluştururlar.

Atmosferi oluşturan bu gazların, en kararsız olanları su buharı ve karbondioksittir.

Atmosferdeki su buharı miktarı, denizler, göller, nehirler ve bitkilerden buharlaşma ile artar ve

bulutlardan sis, çiğ, yağmur oluşumu ile de azalır. Su buharının bu değişkenliği, bu olaylarla

birbirini öyle takip dengeler ki, su buharının atmosferdeki miktarı değişmez. Karbondioksit ise

normalde çok küçük yer teşkil eden bir birleşendir. İnsan ve hayvanların teneffüsü ve bitkilerin

fotosentez olayı ile atmosferdeki miktarı dengede tutulur. Atmosferdeki azot orman yangınları,

şimşek gibi doğal atmosfer olayları ve yanma sonucu meydana gelir.

Doğal olarak saf atmosfer az veya çok miktarda, büyük bölümü suni olan yabancı

maddelerin üretimi ile kirletilir. Bunların başında petrol ürünleri ve endüstriyel kirleticiler

gelmektedir. Özellikle son yıllarda, endüstriyel aktivitenin, şehirleşmenin ve nüfusun arması ile

kirletici maddelerin kullanımı ve miktarıda hızla artmaktadır. Atmosfere dağılarak, onu kirleten

kirleticiler katı, sıvı ve gaz halindedirler. Çeşitli kaynaklardan meydana gelen kirlilik maddeleri

toz, is, sis, buhar, kül, duman vb. olarak havaya geçerler.

Atmosferdeki bu kirleticiler, kirletici kaynaklardan atmosfere doğrudan verilen

kirleticiler ve kirleticilerle atmosferik özellikler arasında kimyasal olaylar sonucu oluşan

kirleticiler olmak üzere iki şekilde bulunurlar. Atmosfere kirletici kaynaklardan yayılan

kirleticiler, kükürtdioksit, azot oksitler, karbon monoksit, hidrokarbonlar asılı vaziyette bulunan

katı partüküllerdir.

Bunlardan;

Kükürt Bileşikleri: Petrol ve kömür gibi kükürt içeren maddelerin yakılması ve kükürt

içeren bazı maddelerin işlenmesi sırasında kükürt gazı açığa çıkar. Bu kükürt bileşiklerinin

solunması, bronşit ve astım gibi hastalıklara yol açabilir.

Azot Oksitleri: Azot oksitleri daha çok enerji santrallerinden ve motorlu araçların

egzoz borularından yayılır. Bir azot oksit olan nitrojen dioksit solunması kalp, akciğer ve

karaciğer rahatsızlıklarına ve solunum yolu hastalıklarına yol açar.

Karbon Oksitleri: Fosil yakıtların kullanılması ve orman yangınları gibi nedenlerle

atmosfere büyük oranda karbondioksit gazı yayılır. Bunun yanında, oksijenle metanın

tepkimeye girmesiyle oluşan karbonmonoksit gazı da bir kirleticidir. Karbon oksitleri baş

dönmesi ve reflekslerde yavaşlamaya sebep olur. Havada yüksek oranda bulunmaları ölümlere

neden olabilir.

Hidrokarbonlar: Motorlu taşıtlarda kullanılan petrolün, tüm olarak yanmaması etilen

ve benzen gibi hidrokarbonların çevreye salınmasına neden olur. Bu hidrokarbonlar, havadaki

141

başka kimyasal maddelerle tepkimeye girdiğinde, gözlere ve solunum yollarına zararlı etkileri

olur.

Oldukça önemli ve yaygın olan fiziksel meslek hastalığı etkenleridir. Günümüz modern

yaşamında gürültüden kaçmak adeta imkânsız hale gelmiştir. Gürültülü işyerleri pek çok

endüstriyel dalda, özellikle madencilikte, demir ve metal endüstrilerinde, taş ve diğer ham

madde üretiminde, ağaç işçiliğinde, tekstil ve deri, inşaat ve yapı işlerinde ve baskı ve kağıt

endüstrilerinde bulunur.

14.5. Gürültü

Gürültü, arzu edilmeyen sestir. Gürültü, ruh ve sinir sistemi ile işitme duygusu üzerinde

etki eder. Sesin şiddetinin birimi desibeldir. dB harfleri ile gösterilir. Sıfır (0) desibel duyma

eşiğidir. Sıfır desibelin altındaki sesler duyulmaz. 75 desibelin üzerindeki sesler tehlikelidir.

Şiddeti yüksek sese maruz kalanlarda, konsantrasyon, dikkat ve reaksiyon kapasitesi zayıflar.

Yorgunluk, uyku bozuklukları, baş ağrısı, dolaşım sistemi bozuklukları gibi rahatsızlıklar

görülür. Bu belirtiler gürültünün çeşitli faktörlerine bağlı olarak değişir. Örneğin yüksek

frekanslı sesler düşük frekanslı seslere göre daha etkilidir. İşitme fonksiyonu üzerindeki etkileri

ise; gürültüye maruz kalma süresi, gürültünün şiddeti, frekansı, kesintili olması, kişinin yaşı,

bireysel hassasiyetleri, iç kulağın fonksiyon bakımından durumu, önceden geçirilen veya halen

devam eden hastalıklar gibi faktörlere bağlıdır. Şiddetli gürültüye maruz kalan kişilerde önce

geçici bir sağırlık meydana gelir. Maruziyet devam ederse işitme yitiği ilerler tablo tam

sağırlığa dönebilir. Sağırlık başlangıçta kulağın hassas olduğu 4000 Hertz(Hz) civarındaki

yüksek frekanslı tonlara karşı olur ve daha sonra diğer frekanslarda da görülür.

Gürültünün insan sağlığı için zararlı olduğu eşik değer 85 dB olarak kabul edilmiştir.

İşitme hasarı günlük 85 dB(A) veya daha fazla gürültü düzeylerine maruz kalma nedeniyle

oluşabilir. 85 ile 89 dB(A) günlük gürültü düzeyleri yalnızca uzun süreli maruziyetlerden sonra

oluşabilirken, 90 dB(A) ve üzerindeki düzeylerde hasar riski belirgin olarak daha yüksektir.

Günlük 85 dB(A)' den daha az gürültü maruziyet düzeylerinin gürültü-ilişkili işitme hasarı

yaratması pek olanaklı değildir.

14.6. Soğuk Çalışma Koşulları Nedeniyle Oluşan Meslek Hastalıkları

Bir kişinin, düşük ısıya maruziyeti kısa olmadıkça, teknolojik olarak -25 C altında

soğutulan mekânlarda çalıştığında soğuk stresine maruz kalmış olduğu varsayılabilir. Soğuk

stresinin tamir işleri dâhil soğuk odalarda, dondurma odalarında, dondurarak kurutma yapılan

yerlerde ve düşük sıcaklıktaki araştırma kabinlerinde çalışma sırasında oluşması beklenir.

Rüzgârın veya hava akımlarının vücut üzerinde soğutucu etkiyi arttırdığı işyerlerinde çalışanlar

özellikle risk altındadır.

Lokal soğumadan kaynaklanan deri ve muköz membranlarda dolaşım bozuklukları

görülebilir. Maruz kalan deride soğuk yanığı, mukozanın akıntılı veya iltihabi reaksiyonları

gözlenir. Genel etkileri doğrudan kardiyovasküler sistem, solunum sistemi ve metabolizma

üzerinedir. Kişide angina pektoris, bronkospazm, titremeler, kasların titremesi veya sertleşmesi,

vücut ısısının azalması, yorgunluk, solunum ve kalp aktivitesinin yavaşlaması ve zayıflaması,

142

şok tehlikesi, daha ileri soğumada, kalpte ritm bozukluğu veya ventriküler fibrilasyon, kan ve

doku elektrolit dengesine olumsuz etkiler, bilinç kaybı görülebilir ve tablo ölüme kadar

gidebilir.

14.7. Sıcak Çalışma Koşulları Nedeniyle Oluşan Meslek Hastalıkları

Sıcak çalışma koşulları altındaki işyerleri, dökümhaneler, haddehaneler, yüksek fırınlar,

kazan daireleri, çimento ve kireç fabrikaları, ekmek fabrikaları ve fırınları, termik santrallar,

doğalgaz çevrim santralları, ısıl işlem üniteleri ve benzeri işyerleri sıcak çalışma şartlarının

oluştuğu bölümlere sahip işyerleridir. Güneş altında açık havada yapılan çalışmalarda da aynı

etkiler söz konusudur.

İnsan termal konforu temelde ısı üretimi ve kaybı ile belirlenir. Isı kaybı konveksiyon,

kondüksiyon, radyasyon ve terin buharlaşması yoluyla meydana gelir. Isı kaybı periferal kan

akışında artış ile ve terin buharlaşmasındaki artış ile artabilir. Konfor ve sağlık üzerine kötü

etkiler genellikle ısı kaybı ve üretimi arasındaki dengesizliğin etkisidir. Dengesizlik genellikle

işyerindeki fiziksel güç ile ısı üretimi ve işyerindeki havanın yüksek sıcaklığının

kombinasyonundan kaynaklanan ısı stresi nedeniyle ısı kaybı sağlayan mekanizmaların aşırı

yüklenmesinden kaynaklanır. Termal dengesizlik vücut sıcaklığında insan tolerans sınırlarına

ulaşan veya aşan bir artışa neden olur. Bu sınırların aşılması durumunda sağlık üzerine ters

etkiler beklenebilir. Ulaşılan vücut sıcaklığına ve sıcaklık yükselme hızına bağlı olarak ısı stresi

çeşitli hastalıklara neden olabilir. Kısa süreli veya nadiren sıcak koşullarda çalışan kişiler için

bile mesleki tıbbi korunma gereklidir. Eğer kişilerin aklimatizasyonu söz konusu değilse sıcak

koşullarda yapılan tüm işler kısa süreli ısı stresi içermektedir. Akut hastalık ısı toleransını

azaltabilir. Bu nedenle, hekim ciddi bir şey bulmasa dahi, akut olguların tıbbi muayenesi

sırasında çalışanın sağlığı dikkate alınmalıdır. Yüksek ısı maruziyeti yaşayan kişilerde ısı şoku,

ısı krampı, sıcak çarpması meydana gelebilir.

14.8. Ekranlı Araçlarla Çalışmada Görülebilen Meslek Hastalıkları

Çalışanların normal işlerinin önemli bir parçası olarak sürekli görsel ekran ünitesi

kullanarak yaptığı işler ekranlı araçlarla çalışılan işyerleridir. Ekranlı araçla çalışmanın

yoğunluğu ve süresine bağlı olarak, yetersiz görme yeteneğine sahip olan veya ergonomik

olarak kötü tasarlanmış ekranlı araç olan işyerlerinde çalışan kişiler; baş ağrıları, gözlerde

yanma ve sulanma, titrek görüş gibi semptomlar ve kötü çalışma pozisyonlarından kaynaklanan

kas ve eklem rahatsızlıkları geliştirebilirler.

143

KAYNAKÇA

1) Lehder G. Taschenbuch Arbeitssicherheit. 12. Auflage. Ercih Schmidt Verlag,

2011, Berlin.

2) Yaman M. İşyeri Hekimliği Ders Notları. Ses Akademi Yayını, 2013, İstanbul.

3) Ladou J. Occupational & Environmental Medicine. 4. Edition. Mc Graw-Hill,

2007, Newyork.

4) Meslek Hastalıkları Rehberi. ÇSGB yayını. Gentner Verlag. 2007, Stuttgart.

5) www.marbleport.com/meslek hastalıkları. Erişim: Kasım 2014.

6) Mevzuat.basbakanlık.gov.tr. E-mevzuat, Başbakanlık. Erişim: 2014 içinde birçok

kez.

7) Karadağ ÖK. Solvent Nedenli Sağlık Risklerinin Yönetimi. Mesleki Sağlık ve

Güvenlik Dergisi. Ekim Kasım Aralık 2005, sayfa: 21-7, TTB, Ankara.

http://www.marbleport.com/meslek

İŞ KAZALARI VE MESLEK HASTALIKLARIauzefkitap.istanbul.edu.tr/kitap/kok/iskazavemeshas.pdf2 1.1....

Documents

Transcript of İŞ KAZALARI VE MESLEK HASTALIKLARIauzefkitap.istanbul.edu.tr/kitap/kok/iskazavemeshas.pdf2 1.1....