Η Π&τρα στην Κατοχ( - yapi.gr · Πάτρα στην Κατοχή και στην...

24
ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΗΜ. ΜΟΣΧΟΣ Η Π ά τ ρ α σ τ η ν Κ α τ ο χ ή κ α ι σ τ η ν Α ν τ ί σ τ α σ η Η Π ά τ ρ α σ τ η ν Κ α τ ο χ ή κ α ι σ τ η ν Α ν τ ί σ τ α σ η ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΚΔΟΣΗ συμπληρωμένη  και επαυξημένη 

Transcript of Η Π&τρα στην Κατοχ( - yapi.gr · Πάτρα στην Κατοχή και στην...

Page 1: Η Π&τρα στην Κατοχ( - yapi.gr · Πάτρα στην Κατοχή και στην Αντίσταση». Ιστορίες φυλακισµένων στα φοβερά

Ο Γιώργος Δημ. Μόσχοςγεννήθηκε στην Πάτρα το1946 από τον Πατρινό τυ-

πογράφο Μήτσο Γεωργ. Μόσχο και την καταγό-μενη από τα Αρφαρά Αιγιαλείας νοσοκόμα Αγγε-λική το γένος Ιω. Παπαγιαννοπούλου. Είναι το τρί-το από τα τέσσερα παιδιά της οικογένειας και έχειαδελφές μετανάστριες στην Μελβούρνη τις Μαρίασύζ. Ιω. Καθαροπούλου και Νίκη χήρα Ιω. Κουσίδη.Από το 1973 είναι παντρεμένος με την Φωφώ Μό-σχου, κόρη του τσαγκάρη αγωνιστή της Αντίστα-σης, αείμνηστου Γιώργου Ιω. Βαρδάκη. Απέκτησανδυο παιδιά, τον Δημήτρη και την Κατερίνα. Εργά-στηκε στον χώρο των έντυπων μέσων ενημέρω-σης Αθήνας και Πάτρας. Τώρα είναι συνταξιούχοςαπό το έτος 2004. Οι γονείς του συμμετείχαν στοναντιναζιστικό και αντιφασιστικό αγώνα 1941–1944, η μητέρα του ήταν οργανωμένη στο ΕΑΜ καιο πατέρας του τυπογράφος του 12ου Συντ. ΕΛΑΣ,ο οποίος εστάλη εξορία κατά τον Εμφύλιο. Από το1962 έως το 1974 δραστηριοποιείται στο Δημο-κρατικό Συνδικαλιστικό Κίνημα, στην Συντονι-στική Επιτροπή Νέων Εργαζομένων (ΣΕΝΕ), στηνΝεολαία ΕΔΑ, στην Δημοκρατική Νεολαία Λαμ-πράκη και στο αντιδικτατορικό κίνημα. Μετέχειαπό οργανικές θέσεις στο συνδικαλιστικό κίνηματων ΜΜΕ σε Αθήνα και Πάτρα, στον ανανεωτικόριζοσπαστικό αριστερό πολιτικό χώρο, είναι μέλοςτου Συνδέσμου Αχαΐας –Κύπρου «Αχαιών Ακτή»,αλλά και του αντιρατσιστικού κινήματος. Ασχολεί-ται με τον χώρο της Ιστορίας και πλειάδα άρθρωντου έχει δημοσιευτεί σε πατραϊκές εφημερίδες.Το παρόν βιβλίο είναι το δεύτερο που έχει συγ-γράψει, ως προϊόν της αγάπης του για την ανά-δειξη ενός μνημείου, όπου τα ίχνη του πάνε νασβήσουν.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΗΜ. ΜΟΣΧΟΣ

Η Πάτρα στην Κατοχήκαι στην ΑντίστασηΗ Πάτρα στην Κατοχήκαι στην Αντίσταση

ΓΙΩΡΓΟΣ

 ΔΗΜ

. ΜΟΣ

ΧΟΣ  Η Πάτρα στην Κ

ατοχή και στην Α

ντίσταση

ΓΙΩΡΓΟΣ

 ΔΗΜ

. ΜΟΣ

ΧΟΣ  Η Πάτρα στην Κ

ατοχή και στην Α

ντίσταση

Φωνάζει ένας: «Σαν να άκουσα μέσα στο γραφείο αλυσίδες». «Σελίγο θα βγει ο ήλιος» λέει ένας άλλος. Ανοίγει επιτέλους η πόρτακαι μπαίνουν στην αρχή του θαλάμου ένας αξιωματικός των ΕςΕς, δύο Γερμανοί, ο λοχίας και ένας διερμηνέας, ο οποίος λέει:«Όποιος ακούσει το όνομά του να περάσει μέσα στο γραφείο».Αρχίζουν, απ’ ό,τι θυμάμαι, Γιώργος Μαντέλης, Νίκος Πολυμερό-πουλος, Δημήτριος Πολυδωρόπουλος, Χρήστος Πολυδωρόπου-λος (πρώτα ξαδέλφια). Μέσα στο γραφείο τρεις τρεις τους έβαζανστα χέρια τις αλυσίδες. Ένας στη μέση και από δεξιά κι αριστεράτους έδεναν και τους έβαζαν στα φορτηγά με τέντες. Τους οδή-γησαν εκεί και ένας αξιωματικός τους λέει διαβάζοντας, ότι «εμείςήλθαμε σαν φίλοι, εσείς καθημερινά μας σκοτώνετε. Αυτή η από-φαση δεν είναι σημερινή, είναι παλιά. Είχαμε στείλει τα ονόματάσας για αμνηστία στην Μεραρχία. Δυστυχώς δεν έγινε τίποτα, λυ-πούμαστε αλλά εσείς οι 30 θα εκτελεστείτε. Έχετε να πείτε τί-ποτα;» Και τότε αρχίζει ο Γαμβέτας να τραγουδάει δυνατά, «σεγνωρίζω από την κόψη…». Τον ακούγαμε βουβά. Απόλυτη, νε-κρική σιγή.Απότομα θόρυβος, ανοίγει η πόρτα και σπρώχνουν μέσα τον Δη-μήτρη Πολυδωρόπουλο, μπρούμυτα. Όλοι επάνω του. «Τι έγινερε Μήτσο; Πες μας». «Παιδιά, αδέλφια μου, λίγο νερό, πνίγομαι.Αχ τι είδανε τα μάτια μου». Και μας έλεγε αυτά που σας λέγω εγώ.Άξαφνα ξανανοίγει η πόρτα, μπαίνουν οι Γερμανοί. Είχανε κάνειλάθος στο μέτρημα γιατί διάβασαν δυο φορές Πολυδωρόπουλος.Μπερδεύτηκαν, ήταν ξαδέλφια. Τον ξαναπήραν, τον πήγαν στοντόπο και για δεύτερη φορά εκτελέστηκε. Εάν δεν είχε γίνει τολάθος δεν θα ξέραμε τις λεπτομέρειες της τραγικής αυτής εκτέ-λεσης. Πού βρέθηκε αυτή η ψυχή; Όλοι σκυμμένοι όταν άκουγαντο όνομά τους έλεγαν, «μην πεις στη μάνα μου ότι εκτελέστηκα»άλλος στην αδελφή, άλλος στη γυναίκα του, τα παιδιά. Όλοι αυτόέλεγαν «μην πείτε τίποτα, πέστε ότι μας πήραν ομήρους εργάτεςστη Γερμανία». Και ξαφνικά, όταν έφτασαν μπροστά στο μεγάλοτάφο αλυσοδεμένοι, φούντωσε μέσα τους αυτό που λέγεται ιδέα,πατρίδα. Όχι ορέ, δεν σας φοβόμαστε, είμαστε πατριώτες πολε-μιστές για την πατρίδα μας. Ζήτω η Ελλάδα, «σε γνωρίζω από τηνκόψη του σπαθιού την τρομερή»

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΕΞΩΦΥΛΛΟΥ: 7 Οκτωβρίου 1944. Ομάδα ανταρτών του Α´ Τάγματος 12ου Συντάγματος ΕΛΑΣ,στη Γλυφάδα Πατρών, μετά το τέλος της παρέλασης για την απελευθέρωση της πόλης. Όρθιος, τέταρτος από αριστερά, ο Πατρινός Παν. Ντάρμας. Αριστερά, γονατιστός, ο μικρός ανταρτοΕΠΟΝίτης Βενιαμίν.

ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΚ

ΔΟΣΗ

συμπληρωμ

ένη 

και επαυξημ

ένη 

ExoMosxosKouvertoura.qxp 4/10/14 1:49 PM Page 1

Page 2: Η Π&τρα στην Κατοχ( - yapi.gr · Πάτρα στην Κατοχή και στην Αντίσταση». Ιστορίες φυλακισµένων στα φοβερά

Η Πάτρα στην Κατοχήκαι στην Αντίσταση

MosxosPrint_B Onom.qxp 4/10/14 11:18 AM Page 3

Page 3: Η Π&τρα στην Κατοχ( - yapi.gr · Πάτρα στην Κατοχή και στην Αντίσταση». Ιστορίες φυλακισµένων στα φοβερά

ΤΙΤΛΟΣ: Η Πάτρα στην Κατοχή και στην Αντίσταση

ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ: Γιώργος ∆ηµ. Μόσχος

COPYRIGHT: Γιώργος Μόσχος & Γιάννης Πικραµένος

ΠΡΩΤΗ ΕΚ∆ΟΣΗ: Απρίλιος 2013 • ΙSBN: 978-960-6628-47-4

∆ΕΥΤΕΡΗ ΕΚ∆ΟΣΗ: Απρίλιος 2014 • ΙSBN: 978-960-6628-54-2

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ KEIMENΩN – ΣΕΛΙ∆ΟΠΟΙΗΣΗ: Έφη Σαββατοπούλου

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ: Άντα Χάντζιου

ΣΧΕ∆ΙΑΣΜΟΣ ΕΞΩΦΥΛΛΟΥ: Γιάννης Σκ. Πικραµένος

ΕΚΤΥΠΩΣΗ – ΒΙΒΛΙΟ∆ΕΣΙΑ: Μεταξάς Επ. & Σία ΟΕ

Τηλ.: 2610 310133, E-mail: info@m xas.gr

Γιάννης Σκ. Πικραµένος, εκδότης

Ηρώων Πολυτεχνείου 40, 26441 Πάτρα

Τηλ. κέντρο: 2610 432200, Fax: 2610 430884

E-mail: [email protected]

Internet: www.yapi.gr

Επιτρέπεται η αναδηµοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, µερική, περιληπτική, κατά παράφραση ήδιασκευή, απόδοση του περιεχοµένου του βιβλίου µε οποιονδήποτε τρόπο, µηχανικό,ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ηχογράφησης ή άλλο, µε την προηγούµενη γραπτή άδεια του εκδότη.Νόµος 2121/1993 και κανόνες ∆ιεθνούς ∆ικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα.

MosxosPrint_B Onom.qxp 4/10/14 11:18 AM Page 4

Page 4: Η Π&τρα στην Κατοχ( - yapi.gr · Πάτρα στην Κατοχή και στην Αντίσταση». Ιστορίες φυλακισµένων στα φοβερά

ΓΙΩΡΓΟΣ ∆ΗΜ. ΜΟΣΧΟΣ

Η Πάτρα στην Κατοχήκαι στην Αντίσταση

ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΚΔΟΣΗΕπαυξηµένη και Βελτιωµένη

==

Αυτοί που δεν πρόλαβαν να δουν τον ήλιο της ελευθερίας

Εκτελεσµένοι πατριώτες στο κτήµα Μουρτζούχου

Αγωνιστές που έπεσαν από γερµανικά βόλια στους δρόµους της Πάτρας

Μαρτυρίες κρατουµένων στα στρατόπεδα Λυµπερόπουλου, Αρόηςκαι φυλακισµένων στου Μαργαρίτη

Πατρινός Ταγµατασφαλίτης µιλά για τις οµαδικές εκτελέσεις Πατριωτώνσε Αγρίνιο και Καλύβια

Ο τραγικός θάνατος του Πατρινού σαµποτέρ Μιχ. Κατραβά

Αφηγήσεις αγωνιστών για τα βασανιστήρια στο άντρο κολάσεωςτων Ες Ες Πάτρας

==

MosxosPrint_B Onom.qxp 4/10/14 11:18 AM Page 5

Page 5: Η Π&τρα στην Κατοχ( - yapi.gr · Πάτρα στην Κατοχή και στην Αντίσταση». Ιστορίες φυλακισµένων στα φοβερά

Αφιερωµένο

σε όσους θανατωµένους αγωνιστές

της αντιναζιστικής Αντίστασης στην πόλη της

Πάτρας παραµένουν ανώνυµοι

στο διάβα της Ιστορίας, επτά δεκαετίες

από τότε.

Για να µην τους «καταπιεί»

η αδελφή του Θανάτου, η Λήθη.

Αλλά και για να µαθαίνουν οι νεότεροι

ότι στην πόλη αυτή, υπήρξαν δυο άγνωστα

στρατόπεδα οµήρων και µια φυλακή

απ’ όπου αρπάχτηκαν για εκτέλεση

περίπου δυόµισι εκατοντάδες πολίτες, ενώ

εκατό και πλέον αγωνιστές έπεσαν από

γερµανικά βόλια τις νύχτες στους δρόµους

της Πάτρας ή εκτελέστηκαν στο Χαϊδάρι,

στην Αθήνα και αλλού.

Επίσης

τούτο το βιβλίο το χαρίζω στην γυναίκα µου

Φωφώ,

που τόσο µε ανέχθηκε

στις ατέλειωτες ηµέρες έρευνας και τις

απέραντες νύχτες συγγραφής του παρόντος

και στα εγγόνια µου

Γιώργο ∆. Μόσχο και Γιάννη Κ. Αγγελετόπουλο.

MosxosPrint_B Onom.qxp 4/10/14 11:18 AM Page 7

Page 6: Η Π&τρα στην Κατοχ( - yapi.gr · Πάτρα στην Κατοχή και στην Αντίσταση». Ιστορίες φυλακισµένων στα φοβερά

Ήµασταν όλοι µαζίκαι ξεδιπλώναµε ακούραστα τις ώρες µας.

Τραγουδούσαµε σιγά για τις µέρεςπου θα ’ρχόντανε

φορτωµένες πολύχρωµα οράµατα.

Αυτός τραγουδούσε, σωπαίναµε,η φωνή του ξυπνούσε µικρές πυρκαγιές.

Χιλιάδες µικρές πυρκαγιέςπου πυρπολούσαν τη νιότη µας.

Μερόνυχτα έπαιζε το κρυφτό µε το θάνατοσε κάθε γωνιά και σοκάκι.

Λαχταρούσε, ξεχνώντας το δικό του κορµί,να χαρίσει στους άλλους µιαν Άνοιξη.

Ήµασταν όλοι µαζί,µα θαρρείς πως αυτός ήταν όλοι.

Μια µέρα µας σφύριξε κάποιος στ’ αυτί:«Πέθανε ο Χάρης»

«Σκοτώθηκε» ή κάτι τέτοιο.

Λέξεις που τις ακούµε κάθε µέρα.Κανείς δεν τον είδε.

Ήταν σούρουπο.Θα ’χε σφιγµένα τα χέρια, όπως πάντα.

(Απόσπασµα από το ποίηµα «ΧΑΡΗΣ 1944»που µιλά για την δρακογενιά της Κατοχής.

Γραµµένο από τον ΕΠΟΝίτη ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη)

MosxosPrint_B Onom.qxp 4/10/14 11:18 AM Page 9

Page 7: Η Π&τρα στην Κατοχ( - yapi.gr · Πάτρα στην Κατοχή και στην Αντίσταση». Ιστορίες φυλακισµένων στα φοβερά

Οι φωτογραφίες που δηµοσιεύονται στις αντίστοιχες σελίδες του παρόντος βιβλίουπροέρχονται από τα παρακάτω αρχεία:

Σελ. 23, 27 του συγγραφέα, 38 της εφηµερίδας Ηµέρα Πάτρας, 41 της ΕιρήνηςΤσούτη, αγωνίστριας Εθν. Αντίστασης, 43 του Κωνστ. Σπηλιώπουλου, 49, 59 τουσυγγραφέα, 63 του Γιώργου Πορευόπουλου, 64 του Θεόφιλου Αναγνώστου, 65 του∆ήµου Μεσολογγίου, 66, 67 του συγγραφέα, 68 του Μιχ. Μιχαλόπουλου, 68 της Λα-µπρινής Κακού, 69 του Παν. Γεωργόπουλου, 71 του Γιώργου Πορευόπουλου, 90 τηςΕΣ∆ΙΑ ν. Αχαΐας 1940-1974, 100 της Ειρήνης Τσούτη, 103 του Γιώργου Πορευό-πουλου, 112, 114 του Θεόφιλου Αναγνώστου, 121, 126, 140 του συγγραφέα, 141 του∆ήµου Μεσολογγίου, 151 του συγγραφέα, 157 της Πόπης Πιλαβά, 173 του ΑντώνηΠαπαντωνόπουλου, 178 του συγγραφέα, 179 της Ειρήνης Τσούτη, 182 του Παν. Γε-ωργόπουλου, 190 άνω της πατραϊκής οινοποιΐας Αchaia Clauss, 190 κάτω του συγ-γραφέα, 201 του Ντίνου Μπέσκου, 209 της ΕΣΗΕΠΗΝ φύλλο εφηµερίδας Νεολόγοςτης 12 Σεπτεµβρίου 1943, 216 του Αντώνη Πριονά, 222, 225, 227 του συγγραφέα, 235του Χέρµαν Φρανκ Μάγιερ, 240, 248 του συγγραφέα, 264 του Γιώργου Βουρλιόγκα,273, 274, 278 του συγγραφέα, 285 της ΕΣ∆ΙΑ ν. Αχαΐας 1940-1974, 289 του συγ-γραφέα, 292 του Ηλ. Παπαστεργιόπουλου, 293 της πατραϊκής οινοποιΐας ΑchaiaClauss, 296 του Γιώργη Ανδριόπουλου, 300 της ΕΣΗΕΠΗΝ φύλλο εφηµερίδας Νε-ολόγος της 4 Νοεµβρίου 1941, 315 του Μιχάλη Μιχαλόπουλου, αγωνιστή του ΣΜΑ,322 άνω από το ∆ιαδίκτυο, 322 κάτω της ΕΣΗΕΑ, 324 του Παναγ. Γεωργόπουλου,327 του Χανς Ερενστρώλε 330 της πατραϊκής οινοποιΐας Αchaia Clauss, 338 τουΑντώνη Πριονά, 339-342 της πατραϊκής οινοποιΐας Αchaia Clauss, 344 της ΕΣ∆ΙΑν. Αχαΐας 1940-1974, 347 του Χέρµαν Φρανκ Μάγιερ, 352 του Γιώργου Κουβερια-νού, 355 του Χανς Ερενστρώλε, 358 της ΕΣ∆ΙΑ ν. Αχαΐας 1940-1974, 359 του Παν.Γεωργόπουλου, 365, 380 της ΕΣ∆ΙΑ ν. Αχαΐας 1940-1974, 382 του συγγραφέα, 385του Ηλία Παπαστεργιόπουλου, 386 του συγγραφέα, 390 του Νίκου Σακελ λαρό -πουλου, 392 του συγγραφέα.

MosxosPrint_B Onom.qxp 4/10/14 11:18 AM Page 10

Page 8: Η Π&τρα στην Κατοχ( - yapi.gr · Πάτρα στην Κατοχή και στην Αντίσταση». Ιστορίες φυλακισµένων στα φοβερά

Περιεχόμενα

Σταύρος Α. ΚουµπιάςΣηµείωµα .............................................................................................................................................................................. 15

Γιώργος ∆ηµ. ΜόσχοςΑντί Προλόγου ............................................................................................................................................................... 17

Γιώργος ∆ηµ. ΜόσχοςΓια τη δεύτερη έκδοση ............................................................................................................................................. 23

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Μνήµες που ζωντάνεψαν 60 χρόνια µετά ............................................................................................ 27

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Στ’ αχνάρια της δηµιουργίας του 12ου Συντάγµατος ........................................................... 31

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Μια έπαυλη µε αιµατηρή ιστορία ................................................................................................................ 43

Οι πρωταγωνιστές ξαναθυµούνται

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4Ο 19χρονος αντάρτης της Πάτρας Γιώργος Πορευόπουλος ........................................... 69

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5Γιώργος Πορευόπουλος (Κώστας): Πενήντα επτά ηµερόνυχταµελλοθάνατος στου Λυµπερόπουλου ...................................................................................................... 79

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6Θεόφιλος Αναγνώστου (Άλκης): Εκατό ηµέρες στο κολαστήριο ..................................................................................................................... 119

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7Ο ∆ήµαρχος Μεσολογγίου Χρ. Ευαγγελάτος θυµάται ...................................................... 147

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8Από του Λυµπερόπουλου στου Μαργαρίτη .................................................................................. 175

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9Ντίνος Μπέσκος: Με βασάνισαν οι Ιταλοί στην Αρόη ...................................................... 209

MosxosPrint_B Onom.qxp 4/10/14 11:18 AM Page 11

Page 9: Η Π&τρα στην Κατοχ( - yapi.gr · Πάτρα στην Κατοχή και στην Αντίσταση». Ιστορίες φυλακισµένων στα φοβερά

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10Αντ. Πριονάς: Κατατάχτηκα στους Ευζώνους από ανάγκη .......................................... 223

ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11Για τον Ελπιδοφόρο και τον Γιάννο .................................................................................................... 255

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12Απαγχονισµός των πατριωτών στα Ψηλαλώνια Πατρών .............................................. 271

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13Οι εκτελέσεις από τους γερµανοϊταλούς και οι ανταλλαγέςαιχµαλώτων .................................................................................................................................................................... 281

ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 14Κάτοικοι επαρχίας Πατρών και άλλοι που σκοτώθηκανστην περιοχή από διάφορες πολεµικές αιτίες ............................................................................. 303

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 15Υποβρύχια σαµποτάζ στο λιµάνι της Πάτρας ............................................................................. 321

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 16Πατρινοί ΕΑΜίτες και µη που οι Γερµανοί εκτέλεσανεκτός Πατρών ............................................................................................................................................................... 327

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 17Αυτοί που δεν είδαν το ξηµέρωµα της απελευθέρωσης ..................................................... 363

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 18Ο µύθος για τη διάσωση του λιµανιού της Πάτρας ............................................................... 375

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 19Εκτελεσµένοι κατά το διάστηµα της Κατοχής ............................................................................ 387

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 20Απόπειρα κατά της ζωής του Άρη ........................................................................................................... 401

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 21Αλέκος Παπαστεργιόπουλος, ο τραγικός ΕΠΟΝίτης ............................................................ 403

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 22Ο Λάκης Μενύχτας της διασυµµαχικής αποστολή ................................................................ 407

Η Π ΑΤ ΡΑ Σ Τ Η Ν Κ ΑΤ Ο Χ Η Κ Α Ι Σ Τ Η Ν Α Ν Τ Ι Σ ΤΑ Σ Η

MosxosPrint_B Onom.qxp 4/10/14 11:18 AM Page 12

Page 10: Η Π&τρα στην Κατοχ( - yapi.gr · Πάτρα στην Κατοχή και στην Αντίσταση». Ιστορίες φυλακισµένων στα φοβερά

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 23Ο ασυµβίβαστος πρωτοπόρος αγωνιστής Γιώργος Ματθαίος .................................. 409

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 24Ο Ελληνοαµερικανός πατριώτης Ανδρέας Ματσινόπουλος ........................................ 415

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 25O Ηλείος αγωνιστής Λευτέρης Βλάχος που κατεγράφη ως Αιγιώτης ............... 421

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 26Ένα καλάµι για σταυρό στον τάφο του αγωνιστή Γιώργου Μητραλιά ............ 425

ΤΕΤΑΡΤΟ ΜΕΡΟΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 27Στα χρόνια µετά την πτώση της δικτατορίας .............................................................................. 431

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 28Βιβλιογραφία – Πηγές – Μαρτυρίες – Εκδόσεις ...................................................................... 439

ΠΕΜΠΤΟ ΜΕΡΟΣ

Ευρετήριο ονοµάτων ............................................................................................................................................ 445

MosxosPrint_B Onom.qxp 4/10/14 11:18 AM Page 13

Page 11: Η Π&τρα στην Κατοχ( - yapi.gr · Πάτρα στην Κατοχή και στην Αντίσταση». Ιστορίες φυλακισµένων στα φοβερά

Σταύρος Α. Κουµπιάς

Σημείωμα

Το βιβλίο του Γιώργου Μόσχου είναι µια µαρτυρία και συνάµα ένα µνηµόσυνο.Μια µαρτυρία για µια εποχή που η Ελλάδα αιµορραγούσε, βιώνοντας την σκλαβιάκαι τον θάνατο για ακόµα µια φορά στην πορεία της στους αιώνες. Ταυτόχρονα,είναι ένα µνηµόσυνο γι αυτούς που θυσιάστηκαν για την ελευθερία της πατρίδας,όπως έκαναν πάντα οι Έλληνες και οι Ελληνίδες σε παρόµοιες περιπτώσεις. Αγώ-νες, ηρωικές πράξεις, θυσίες, εκτελέσεις, αλλά και προδοσίες, σκύψιµο του κεφα-λιού, µικρές και µεγάλες προσωπικές ιστορίες παρουσιάζονται µε γλαφυρό τρόποαπό τον συγγραφέα. Ο σκοπός προφανής. Όχι στη λήθη. Ανάγκη να τα θυµόµαστεόλα!

Ο Γιώργος Μόσχος σχεδόν κραυγάζει µέσα από τις σελίδες του βιβλίου του «ΗΠάτρα στην Κατοχή και στην Αντίσταση». Ιστορίες φυλακισµένων στα φοβερά στρα-τόπεδα Λυµπερόπουλου, Αρόης και στις φυλακές Μαργαρίτη. Ανασύρει λεπτοµέ-ρειες, µιλά σχεδόν µυθιστορηµατικά για τους νέους και τις νέες που πάλευαν ναξαναδώσουν την ελπίδα στον σκλαβωµένο λαό, όπως στην περίπτωση της 25ης Μαρ-τίου 1942, που δυο νέα παιδιά πέταξαν προκηρύξεις στην Μητρόπολη Πατρών οιοποίες έγραφαν «εµπρός παιδιά µε µια καρδιά για την πατρίδα και την λευτεριά».

Σε µια εποχή κρίσης και παρακµής, όπου η ελπίδα για µια καλύτερη ζωή για τουςνέους ξεθωριάζει, τέτοια βιβλία είναι χρήσιµα κι επίκαιρα κι ας γράφτηκαν γιαπράγµατα που συνέβησαν πολλά χρόνια πριν. Ξαναθυµίζουν ότι υπήρξαν εποχέςµαύρες, σκληρές, όπου η σκλαβιά, η δυστυχία και ο θάνατος σκέπαζαν την πατρίδα.Κι όµως η πίστη σε αξίες και ιδανικά έδινε το κουράγιο και την δύναµη σε αποφα-σισµένους ανθρώπους, αψηφώντας τον ίδιο τον κίνδυνο του θανάτου, να παλέψουνγι αυτές τις αξίες και τα ιδανικά, για µια ανθρώπινη, δίκαιη και ειρηνική κοινωνία.Έτσι και σήµερα πρέπει πάλι να παλέψουµε για την ελπίδα µιας καλύτερης ζωής,µιας δίκαιης και ανθρώπινης κοινωνίας µε πίστη και αυταπάρνηση.

ΣΤΑΥΡΟΣ Α. ΚΟΥΜΠΙΑΣ

τ. Πρύτανης Πανεπιστηµίου Πατρών

MosxosPrint_B Onom.qxp 4/10/14 11:18 AM Page 15

Page 12: Η Π&τρα στην Κατοχ( - yapi.gr · Πάτρα στην Κατοχή και στην Αντίσταση». Ιστορίες φυλακισµένων στα φοβερά

Γιώργος ∆ηµ. Μόσχος

Αντί Προλόγου

Στις σελίδες που ακολουθούν ο αναγνώστης θα παρακολουθήσει από κοντά, βήµαπρος βήµα, την πορεία ανθρώπων που βρέθηκαν να διαδραµατίζουν πρωταγωνι-στικό ρόλο στα χρόνια της ναζιστικής κατοχής στην πόλη της Πάτρας, σε µια εποχήπου όλα τα πλάκωνε η σκλαβιά.

Γέροντες πια και διάγοντες την όγδοη δεκαετία του βίου τους αισθάνθηκαν την ανά-γκη να ανακαλέσουν στην µνήµη τους στιγµές από την κράτησή τους στα σύγχρονανταχάου της Πάτρας, αλλά και από την ζοφερή πραγµατικότητα έξω από αυτά. ∆υ-στυχώς κάποιοι από αυτούς τους αγωνιστές έφυγαν από την ζωή πριν εκδοθεί αυτότο βιβλίο.

— Το κτίριο των τροµερών Ες Ες στην οδό Κανακάρη, όπου οι πατριώτες κρατού-µενοι υφίσταντο φρικτά βασανιστήρια και τα σκοτεινά υπόγεια κρατητήριά τουςόπου κατάληγαν πληγιασµένοι.

— Οι φυλακές Λυµπερόπουλου επί της οδού Γηροκοµείου, όπου οδηγούντο από τουςναζί για να χρησιµοποιηθούν ως όµηροι που θα εκτελούνταν εις αντίποινα δολιο-φθοράς των σαµποτέρ της Πάτρας ή του επόµενου αντάρτικου σαµποτάζ στην ύπαι-θρο, µπροστά στην µάντρα του κτήµατος Ιω. Μουρτζούχου, το οποίο συνορεύει µετο σηµερινό ΚΕΤχ.

— Το µεσαιωνικό διώροφο κτίριο του Μαργαρίτη, στο δεξιό πάνω µέρος της οδούΛόντου, ένας χώρος περίπου µισού στρέµµατος που χρησίµευσε για φυλακή απότην αρχή του προηγούµενου αιώνα και ετέθη στην διάθεση των ιταλο–γερµανώνκατακτητών, στο οποίο ο εξανθηµατικός τύφος «έκοβε» καθηµερινά τους εξασθε-νισµένους από πείνα κρατουµένους το καλοκαίρι του 1942, σύµφωνα µε τον αεί-µνηστο πρόεδρο του ∆ηµ. Συµβουλίου του ∆ήµου Πατρέων Τάκη Σταθάτο και τηναφήγηση στον γράφοντα του αείµνηστου ∆ηµ. Τσούτη (Λυκούργου) πολιτικού κα-θοδηγητή του Α΄ Τάγµατος 12ου Συντάγµατος ΕΛΑΣ, που ήσαν κρατούµενοι το1942 εκεί. Μια αρρώστια που έθεσε σε συναγερµό ακόµη και την ανώτατη ιταλικήστρατιωτική διοίκηση υπό τον στρατηγό Τζελόζο, λίγο πριν καταστεί επιδηµία.

— Το κτίριο της Παιδικής Εξοχής, που κτίσθηκε στην περιοχή της Αρόης, πίσω ακρι-βώς από τον Ι.Ν. Αγ. Κωνσταντίνου το 1940, από το Ταµείο Εκπαιδευτικής Πρό-

MosxosPrint_B Onom.qxp 4/10/14 11:18 AM Page 17

Page 13: Η Π&τρα στην Κατοχ( - yapi.gr · Πάτρα στην Κατοχή και στην Αντίσταση». Ιστορίες φυλακισµένων στα φοβερά

νοιας και τα εγκαίνιά του δεν πρόφθασαν να γίνουν λόγω της κήρυξης του ελλη-νοϊταλικού πολέµου. Το οποίο όµως επιτάχθηκε από τους Ιταλούς για να φυλα-κισθούν οι πρώτοι πατριώτες του αντιφασιστικού αγώνα της Πάτρας και τοπροαύλιό του µεταµορφώθηκε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης.

Αυτά και άλλα ιστορικά κτίρια, που έπεσαν θύµατα των ανιστόρητων της πολεοδο-µικής επέλασης, ξαναζωντανεύουν στην µνήµη των αφηγητών και µαζί µε τις αφη-γήσεις τους αναπλάθονται στιγµές από την σκοτεινή καθηµερινότητα σε αυτά, στηνΠάτρα και στις γύρω περιοχές.

Ο αείµνηστος πια Πατρινός πρωταντάρτης τους 12ου Συντ. ΕΛΑΣ, Γιώργος Πο-ρευόπουλος, ο ΕΠΟΝίτης του πρώτου 11µελούς Γραφείου της Πάτρας αείµνηστοςΘεόφ. Αναγνώστου, το Αετόπουλο από του Μάγειρα και σηµερινός πρόεδρος τηςΠΟΑΕΑ στην Πάτρα Ντίνος Μπέσκος, αλλά και ο τότε —συγχωρεµένος πια— δή-µαρχος Μεσολογγίου Χρ. Ευαγγελάτος, µε τις µαρτυρίες τους αναβιώνουν το κρά-τος του ζόφου αυτών των δεσµωτηρίων.

Οι αδελφοί Παναγιώτης και Κώστας Τζόλας, παιδιά τότε, έχουν νωπές ακόµη τιςµνήµες από τις εκτελέσεις πατριωτών που παρακολούθησαν κρυφά, ως γειτονό-πουλα, πίσω από το ΚΕΤχ, τόπο µαρτυρίου, την εποχή εκείνη. Κι αυτές τις µαρτυ-ρίες καταθέτουν σήµερα.

Επιπλέον ο αναγνώστης θα παρακολουθήσει τον Αντώνη Πριονά, ένα 17χρονο πα-τρινόπουλο, που κατατάχτηκε στο ευζωνικό σύνταγµα του Κουρκουλάκου στηνΠάτρα, να αφηγείται αποκαλυπτικές στιγµές από την φιλοναζιστική δράση των αν-δρών του Συντάγµατος, αλλά και να µιλά για τον αµφιλεγόµενο φόνο του προδότηΕλπιδοφόρου και τα φρικτά εγκλήµατα των ταγµατασφαλιτών του Τολιόπουλου στοΑγρίνιο σε βάρος των αγωνιστών της Αντίστασης. Ο Αντ. Πριονάς λόγω των λιγο-στών γνώσεων γερµανικής γλώσσας που κατείχε, µετατάχθηκε στα ευζωνικά τάγµαταΑγρινίου. Και εκ των έσω µιλάει γι αυτά.

Ένα µικρό οδοιπορικό στην συγκρότηση των αντάρτικων σωµάτων της Αχαϊοήλιδας,ένας εκτενής κατάλογος ονοµάτων αγωνιστών, που κατά τις απαγορευµένες νυκτε-ρινές εξόδους τους στην πόλη, συναντιόντουσαν µε τον θάνατο που έσπερναν ταόπλα των γερµανικών περιπόλων, στιγµές από την αιµατηρή δράση της ΟΠΛΑ στηνπεριοχή µας, µια λίστα οµήρων που εκτελέστηκαν από αποσπάσµατα του κατακτητή,το ιστορικό της µιας και µοναδικής ανταλλαγής Ελλήνων δεσµωτών–οµήρων µε Γερ-µανούς αιχµαλώτους του ΕΛΑΣ, αλλά και η αναφορά σε πλειάδα Πατρινών που έχα-σαν την ζωή τους τις τελευταίες δυο ηµέρες γερµανικής Κατοχής, στην διάρκεια των

Η Π ΑΤ ΡΑ Σ Τ Η Ν Κ ΑΤ Ο Χ Η Κ Α Ι Σ Τ Η Ν Α Ν Τ Ι Σ ΤΑ Σ Η

MosxosPrint_B Onom.qxp 4/10/14 11:18 AM Page 18

Page 14: Η Π&τρα στην Κατοχ( - yapi.gr · Πάτρα στην Κατοχή και στην Αντίσταση». Ιστορίες φυλακισµένων στα φοβερά

συγκρούσεων ανταρτών και Βρετανών µε τους ναζί για την απελευθέρωση της Πά-τρας, όπως και η τελευταία οµαδική εκτέλεση στην Ελλάδα από τους Γερµανούς τωνµελών από την Πάτρα και την Αθήνα βρετανικών και ελληνικών µυστικών υπηρε-σιών στο ∆αφνί Αττικής, δείχνουν µε ντοκουµέντα και αδιάσειστα στοιχεία τοναγώνα του πατραϊκού λαού κατά του ναζισµού.

Ο ενενηντάχρονος Πατρινός Μιχ. Μιχαλόπουλος —τελευταίος επιζών από τηνοµάδα των τολµηρών «έξι» νέων, που είχε εκπαιδεύσει ο υπολοχαγός της ∆ιασυµ-µαχικής Αποστολής «Βαγγέλης» Βανδουλάκης και δρούσαν στην Πάτρα— µιλά γιατο τραγικό τέλος του ήρωα Μιχ. Κατραβά. Φλεγόµενος µόνιµα από τον πυρετό τηςελονοσίας, αψηφούσε τον θάνατο, όταν βράδυ «βουτούσε» στα νερά του λιµανιού, γιανα «κολλήσει» την βόµβα στα ύφαλα του εχθρικού πλοίου, όπως µε πατριωτική συ-νείδηση έκανε η οµάδα των συντρόφων του, αλλά και συντριπτική πλειοψηφία τωννέων της εποχής του, σε άλλα µετερίζια στο βουνό και στην πόλη.

Εκείνο το βράδυ του ’43, δεν ήταν η σειρά του να «βουτήξει», όµως κόπηκε το νήµατης ζωής του από την βόµβα, που προορίζονταν για το ιταλικό νοσοκοµειακό πλοίο.Κι έκτοτε πέρασε στο πάνθεον των ηρώων.

Η τραγική ιστορία του Πατρινού ΕΠΟΝίτη, δηµοσιογράφου της εφηµερίδας «ΕλεύθερηΑχαΐα» του αχαϊκού ΕΑΜ, Αλ. Παπαστεργιόπουλου, που µετά την συνθήκη της Βάρ-κιζας έπεσε θύµα των παρακρατικών, πρώην συνεργατών των ναζί και στην συνέχειατων Βρετανών συµµάχων, που αιµατοκύλησαν το αντιστασιακό κίνηµα, αρχής γενο-µένης από τις συγκρούσεις του ∆εκεµβρίου 1944 στην Αθήνα, θυµίζει την κατάληξητων αγωνιστών σαν ακριβές αντίγραφο αυτής των κλεφτών του ’21 που µετά την απε-λευθέρωση και την δηµιουργία του ελεύθερου ελληνικού κράτους καρατοµούνταν τακεφάλια τους από την γκιλοτίνα των Βαυαρών, ως ανταµοιβή των αγώνων που προ-σέφεραν για την λευτεριά. Τον Αλ. Παπαστεργιόπουλο περίµενε επί δεκαετίες µια αρ-ραβωνιστικιά να γυρίσει, ώσπου πριν λίγα χρόνια έµαθε για τον χαµό του κι οδηγήθηκεστην αυτοκτονία. Όπως και η Κλυτώ, γυναίκα του ηρωικού Χωµενίδη, γραµµατέα τουΣοσιαλιστικού Κόµµατος, που µετά τον απαγχονισµό του άντρα της στα πεύκα τωνΨηλαλωνίων της Πάτρας, από τους ντόπιους τσολιάδες συνεργάτες των ναζί, στις 9Μαΐου 1944, δεν άντεξε και µετά από λίγες ηµέρες την βρήκαν οι δικοί της κρεµασµένηαπό µια λεµονιά στην αυλή του σπιτιού της, στην Ακράτα.

Αφηγήσεις, µαρτυρίες και αποµνηµονεύµατα πρωταγωνιστών, εφηµερίδες της επο-χής, περιοδικά, αρχεία ιδιωτικά και δηµόσια, αναφορές σε σχετικές εκδόσεις και φω-τογραφικά υλικά συνθέτουν το σύνολο των στοιχείων για την, όσο το δυνατόν,πληρέστερη καταγραφή µιας εποχής που απέχει επτά δεκαετίες.

Α Ν Τ Ι Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Υ

MosxosPrint_B Onom.qxp 4/10/14 11:18 AM Page 19

Page 15: Η Π&τρα στην Κατοχ( - yapi.gr · Πάτρα στην Κατοχή και στην Αντίσταση». Ιστορίες φυλακισµένων στα φοβερά

Θα ήταν παράληψη εάν δεν ανέφερα δύο προσπάθειες που έγιναν και ελπίζω να φέ-ρουν αποτέλεσµα, για την ανέγερση µνηµείου προς τιµήν των θυµάτων του ναζισµούστην Πάτρα. Την πρώτη που έγινε την Πέµπτη 13 Μαΐου 2010, σε συνάντηση εκπρο-σώπων Ι. Μ. Πατρών, ∆ήµου Πατρέων, Νοµαρχιακής Αυτοδιοίκησης Αχαΐας, ΠΣΑ-

ΕΕΑ και ΕΣ∆ΙΑ ν. Αχαΐας, την οποία συγκάλεσε στο γραφείο του οευαισθητοποιηµένος για το ζήτηµα, Κρητικός στην καταγωγή, τέως ταξίαρχος —αποστρατευθείς τιµητικά µε το βαθµό του υποστρατήγου— διοικητής του ΚΕΤχ καιανώτερος διοικητής φρουράς Πάτρας Ιω. Σ. Σπανάκης, ο οποίος είχε την πρωτο-βουλία να κινήσει διαδικασίες που θα επιτρέψουν την ανέγερση λιτού µνηµείου, στονανατολικό µαντρότοιχο, εντός του στρατοπέδου, εκεί όπου αναπαύονται οι µάρτυ-ρες της πατρίδας. Αλλά και την δεύτερη, που ακολούθησε µε πρωτοβουλία του Μη-τροπολίτη Πατρών Χρυσοστόµου, όταν ενηµερώθηκε για το θέµα από τονεκπρόσωπο της Ι.Μ.Π. π. Κωνστ. Παπαδόπουλο, η οποία έλαβε χώρα στα γραφείατης Ι. Μητρόπολης στις 19 Μαΐου 2010 και αποφασίστηκε οµόφωνα η αποστολή επι-στολής προς το Υπ. Αµύνης από το οποίο ζητήθηκε η έγκριση.

Στην συνέχεια, στα µέσα ∆εκεµβρίου, του ιδίου έτους, το ΓΕΣ µε έγγραφό του συναι-νεί στην ανέγερση του Μνηµείου εντός του στρατοπέδου συνταγµατάρχη ΠΖ Ανδρ.Μουζάκη (ΚΕΤχ) και στις 21 ∆εκεµβρίου 2010, σε συνάντηση της ΕΣ∆ΙΑ µε τον ευαι-σθητοποιηµένο κ. Σπανάκη, αποφασίζεται η αποστολή, µε το υπηρεσιακό ταχυδρο-µείο, σκαριφήµατος στο οποίο διαλαµβάνονται οι εν γένει αναφορές του Μνηµείου,καθώς και η έκταση που καταλαµβάνει.

Τα σχέδια του Μνηµείου αναλαµβάνει και εκπονεί αφιλοκερδώς, µετά από αίτηµα τηςΕΣ∆ΙΑ, στις 17 Ιανουαρίου 2011, για λογαριασµό της, ο πολ. µηχανικός Τάσος Στα-σής, Κύπριος στην καταγωγή και πρόεδρος του Συνδέσµου Αχαΐας–Κύπρου«ΑΧΑΙΩΝ ΑΚΤΗ». ∆έκα ηµέρες µετά, τα σχέδια του Μνηµείου προσφέρονται απότην ΕΣ∆ΙΑ στον διοικητή Ιω. Σπανάκη, ο οποίος τα προωθεί υπηρεσιακώς στην ανω-τέρα στρατιωτική Αρχή για την παροχή της τελικής έγκρισης. Την Τρίτη 22 Μαρτίου2011, ο ταξίαρχος Ιω. Σπανάκης αποστρατεύεται και την θέση του αναλαµβάνει οταξίαρχος Θεόδ. Μπερέτης, που προωθεί την διαδικασία, η οποία είχε παγώσει λόγωανασχηµατισµού της κυβέρνησης. Ο νέος ταξίαρχος ωθούµενος από πατριωτικό κα-θήκον, µε έγγραφό του προς την ανωτέρα αρχή επισπεύδει τις διαδικασίες για τηναπεµπλοκή του ζητήµατος. Και το καλοκαίρι του 2012 εγκρίνεται η ανέγερση τουµνηµίου, ενώ διατίθεται και ο σχετικός χώρος. Όµως δεν διατίθενται, λόγω µνηµο-νίου, το σχετικό κονδύλι. Παράλληλα σε όλη αυτήν την διαδικασία κοινωνοί γίνονταιο σεβ. Μητροπολίτης Πατρών Χρυσόστοµος και ο δήµαρχος Πατρέων Γιάννης ∆η-µαράς, καθώς ενηµερώνονται λεπτοµερώς για κάθε βήµα.

Η Π ΑΤ ΡΑ Σ Τ Η Ν Κ ΑΤ Ο Χ Η Κ Α Ι Σ Τ Η Ν Α Ν Τ Ι Σ ΤΑ Σ Η

MosxosPrint_B Onom.qxp 4/10/14 11:18 AM Page 20

Page 16: Η Π&τρα στην Κατοχ( - yapi.gr · Πάτρα στην Κατοχή και στην Αντίσταση». Ιστορίες φυλακισµένων στα φοβερά

Πέραν των παραπάνω ανεκπλήρωτο παραµένει, το αίτηµα των αγωνιστών για ανα-στήλωση και συντήρηση της έπαυλης Λυµπερόπουλου, χώρου κράτησης των οµήρων,προκειµένου αυτή να καταστεί δηµοτικό µουσείο Εθν. Αντίστασης.

Επίσης σε αυτή την καταγραφή δεν µπορώ να παραβλέψω και να µην ευχαριστήσωθερµά και δηµοσίως όσους συνέβαλαν στην δηµιουργία του παρόντος και περισσό-τερο τον ιστορικό Χάνκεν Φλάισερ για τις φιλικές υποδείξεις του, τους προέδρουςτης Ε∆ΙΑ Αθήνας Βαρδή Βαρδινογιάννη και ΕΣ∆ΙΑ ν. Αχαΐας Παν. Γεωργόπουλο,τον πρώην αντιδήµαρχο Πατρέων Γιώργο Ζαφειρόπουλο που µου παρείχε την άδειαγια έρευνα του δηµοτικού αρχείου, το προσωπικό του Ληξιαρχείου Θανάτων του∆ήµου Πατρέων για την βοήθειά του και ιδιαίτερα την υπάλληλο του ∆ήµου Πα-τρέων, συνταξιούχο πια, Μαργέλη Αδαµαντία, τον πρόεδρο του ∆.Σ. της ΕταιρείαςACHAIA CLAUSS Νικ. Καραπάνο που έδωσε την έγκρισή του για έρευνα στο αρχείοκατοχικής περιόδου της Οινοποιίας, την σύζυγό του Αλεξάνδρα Φρέµη, που επέ-σπευσε την διαδικασία για την έναρξή της, την ξεναγό–υπεύθυνη της «Κάβας ∆α-νιηλίδος» της ίδιας εταιρείας, Τόνια Ράπτη που µε βοήθησε να εισέλθω στα άδυτατου ανεκτίµητου αρχείου της ιστορικής πατραϊκής οινοποιίας, τον Βασίλη Παπα-στεργιόπουλο, εκπρόσωπο του «Ιστορικού Αρχείου Ηλία Παπαστεργιόπουλου» καιγιο του ιστορικού Ηλία Παπαστεργιόπουλου, τον συνταγµατάρχη ε.α. ∆ηµ. Βούλ-γαρη, τις κυρίες Μπάιρα Χρυσή–Πορευοπούλου από το Κορωπί Αττικής και Κατε-ρίνα Αναγνώστου, από τον Άγ. ∆ηµήτριο Αττικής, το ∆.Σ. του Μουσείου Τύπου τηςΕΣΗΕΠΗΝ και την υπάλληλό του Κατερίνα Τσίρου. Και τέλος ευχαριστώ ιδιαίτερατον τ. πρύτανη του Πανεπιστηµίου Πατρών Σταύρο Κουµπιά για τον πολύτιµοχρόνο που διέθεσε, προκειµένου να διαβάσει και προλογίσει το παρόν βιβλίο πουκρατάς στα χέρια σου αναγνώστη.

Επιδίωξή µου είναι να αποτελέσει το παρόν σπονδή στην µνήµη αυτών που διέθε-σαν, ότι πιο πολυτιµότερο είχαν —την ζωή τους— για την ελευθερία της πατρίδαςµας στα χρόνια της φασιστικής τυραννίας. Αυτού του τέρατος, που µε ύπουλο τρόποακόµη και στις ηµέρες µας υφέρπει, σηκώνει κεφάλι πότε–πότε και καταδυναστεύειτην κοινωνία. Που απειλεί να δηλητηριάσει την καθηµερινότητα του πολίτη µε βέληπου εξακοντίζει, βουτηγµένα στο δηλητήριο της ξενοφοβίας και του ρατσισµού. ∆ρό-µοι παράλληλοι κι ας απέχουν µεταξύ τους πάνω από µισό αιώνα. Άρεια φυλή τωνναζί τότε, εθνικισµός της ακροδεξιάς σήµερα.

Το εάν πέτυχε αυτό το βιβλίο τα όσα προανέφερα, αυτό τίθεται στην κρίση του σχο-

Α Ν Τ Ι Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Υ

MosxosPrint_B Onom.qxp 4/10/14 11:18 AM Page 21

Page 17: Η Π&τρα στην Κατοχ( - yapi.gr · Πάτρα στην Κατοχή και στην Αντίσταση». Ιστορίες φυλακισµένων στα φοβερά

λαστικού αναγνώστη, του ενεργού πολίτη, του συνειδητού ανθρώπου ο οποίος κα-τανοεί ότι λαός χωρίς γνώση της Ιστορίας του είναι δένδρο χωρίς ρίζες, χωρίς προ-οπτική, µε µηδέν αύριο.

Φεβρουάριος 2013

Η Π ΑΤ ΡΑ Σ Τ Η Ν Κ ΑΤ Ο Χ Η Κ Α Ι Σ Τ Η Ν Α Ν Τ Ι Σ ΤΑ Σ Η

MosxosPrint_B Onom.qxp 4/10/14 11:18 AM Page 22

Page 18: Η Π&τρα στην Κατοχ( - yapi.gr · Πάτρα στην Κατοχή και στην Αντίσταση». Ιστορίες φυλακισµένων στα φοβερά

Γιώργος ∆ηµ. Μόσχος

Για τη δεύτερη έκδοση

Η ανάγκη για ικανοποίηση του αιτήµατος πολλών αναγνωστών, που δεν πρόλα-βαν να πάρουν την πρώτη έκδοση του παρόντος βιβλίου και η γνωριµία του γρά-φοντος µετά την επιτυχηµένη παρουσίαση της έκδοσης, µε πλείστους συγγενείςεκτελεσµένων, που ευχαρίστως προσέφεραν πολλά ανέκδοτα στοιχεία, συν ένα κε-φάλαιο µε το αλφαβητικό ευρετήριο όσων ονοµάτων παρελαύνουν από τις σελίδεςτου, κατέστησαν απαραίτητη την δεύτερη έκδοση του βιβλίου «Η Πάτρα στην Κα-τοχή και στην Αντίσταση». Επιπλέον η σύντοµη εξάντληση των αντιτύπων τηςπρώτης έκδοσης, κατέστησε απαραίτητη την παρούσα Β΄ έκδοση.

Βελτιωµένη όσον αναφορά στην παρουσία στοιχείων και συµπληρωµένη µε νέα κε-φάλαια-αναφορές στους πατριώτες που έδωσαν την ζωή του για να διατηρηθείαναµµένο το καντήλι της ελευθερίας, ήρθαν για να καταστήσουν αυτό το πόνηµααπαραίτητο οδηγό στην αναζήτησή τους, για όσους ενδιαφέρονται για την περίοδοεκείνη όπου ο γερµανικός ναζισµός από κοινού µε τον ιταλικό φασισµό έριξε τηνανθρωπότητα στην βαρβαρότητα του Β΄ Παγκοσµίου Πολέµου και στην φρικαλε-ότητα των σφαγών, από τις οποίες η Πάτρα και η ευρύτερη περιοχή γύρω της, πλή-ρωσε το δικό της µερίδιο µε εκατοντάδες εκτελεσµένους.

Από τις σελίδες αυτού του βιβλίου παρελαύνουν:

— Ο 20χρονος Γιώργος Ματθαίος, που αν και πέρασε ως ήρωας στη συνείδησητων συναγωνιστών του, δεν αναδείχτηκε η προσφορά της θυσίας του, παρόλοπου µε την ευρεία έννοια του όρου µπορούµε να τον κατατάξουµε στους πρω-τοπόρους του αντιφασιστικού απελευθερωτικού αγώνα στην Πάτρα! Επί σειράχρόνων τον είχαν να είναι θαµµένος σον Αχλαδιά Αιγιαλείας και νέα στοιχείατον τοποθετούν σε χωράφι της Πτέρης, έξω από το νεκροταφείο, αφού δεν τουπαρασχέθηκε τάφος εντός του.

— Ο γλωσσοµαθής συνεργάτης του Βανδουλάκη της ∆ιασυµµαχικής Αποστολήςκαι φλογισµένος πατριώτης Βασίλης (Λάκης) Μενύχτας που συνελήφθη, σε ηλι-κία 22 ετών στο σπίτι του, από τον προδότη Ελπιδοφόρο, µε συνεργάτη του τονσυνοµήλικο γείτονα του Μενύχτα, ονόµατι Κανελλόπουλο, γιο ιδιοκτήτη πα-πλωµατάδικου, επί της οδού Ρ. Φεραίου, κοντά στο σπίτι του Λάκη Μενύχτα,

MosxosPrint_B Onom.qxp 4/10/14 11:18 AM Page 23

Page 19: Η Π&τρα στην Κατοχ( - yapi.gr · Πάτρα στην Κατοχή και στην Αντίσταση». Ιστορίες φυλακισµένων στα φοβερά

Η Π ΑΤ ΡΑ Σ Τ Η Ν Κ ΑΤ Ο Χ Η Κ Α Ι Σ Τ Η Ν Α Ν Τ Ι Σ ΤΑ Σ Η

που ήταν επί της οδού Ερµού 39-43, όπου σήµερα το κατάστηµα Shoe Land,είναι µία ξεχωριστή περίπτωση.

— Η ζωή του «µποµβιβέρ της εποχής του», Ελληνοαµερικανού Ανδρέα Ματσινό -πουλου, που ήρθε από την Αµερική σε νέα ηλικία για να προσφέρει τις υπηρε-σίες του στην Ελλάδα και βρήκε τον θάνατο στον συνήθη τόπο εκτέλεσης, µετάτην σύνδεσή του µε την ∆ιασυµµαχική αποστολή και την συµµετοχή του στοναντιφασιστικό αγώνα, που του έστρωσαν µε δάφνες τον δρόµο προς το πάν-θεον των ηρώων, περνά από αυτές τις σελίδες. Στο πλευρό του στέκεται η µνη-στή του Αρετή ∆ηµητροπούλου του ∆ηµητρίου και της Γιαννούλας. Από τοκτίριο, επί της οδού Ζαΐµη, έκπεµπε στη Μέση Ανατολή µε τον ασύρµατο της∆ιασυµµαχικής αποστολής τις πληροφορίες που συνέλεγε µε την αρραβωνια-στικιά του, ενώ και το αντιαεροπορικό υπόγειο του νεοκλασικού της οδού Κο-λοκοτρώνη, στο οποίο οδηγούν πέτρινες σκάλες βάθους 3,5 µ., τίθεται στηδιάθεση του αγώνα. Τον εντοπίζει το ραντάρ και η σύλληψή του από τους ναζίέρχεται αναπόφευκτη. Τον φυλακίζουν στου Λυµπερόπουλου, όπου παντρεύε-ται την µνηστή του κι έπειτα από τρεις µήνες τον στήνουν στην µάντρα της εκτέ-λεσης.

— Για επτά δεκαετίες µία πλάνη πλανιόταν στον ιστορικό ορίζοντα. Ο22χρονος αγωνιστής του ΕΑΜίτικου κινήµατος Λευτέρης Βλάχος τουΠαναγιώτη και της Αγγελικής, τέταρτο µέλος οικογένειας µε οκτώ παι-διά, θεωρείτο ένας από τους 17 Αιγιώτες που πρόσφερε το αίµα τουστην εκτέλεση της 23 Φεβρουαρίου 1944, που έγινε στο κτήµα Μουρ-τζούχου. Και από τότε, όλοι όσοι γράψανε για αυτήν την οµαδική εκτέ-λεση, ανυποψίαστοι, όπως και ο υποφαινόµενος, συνέχιζαν να τονσυµπεριλαµβάνουν στους Αιγιώτες. Αυτά έως την στιγµή που κατά τηνδιάρκεια της παρουσίασης του βιβλίου της πρώτης έκδοσης ενηµερώ-θηκα από την αδελφή του Αλέκα Καλαπόδη, ότι ο Λευτέρης Βλάχοςήταν γεννηµένος στο χωριό Άγ. Ηλίας Λετρίνων της Αχαϊοήλιδος, σή-µερα νοµός Ηλείας. Στα χνάρια της συγκλονιστικής πορείας του στοχώρο της ΕΑΜικής αντίστασης µας περιδιαβαίνει η αδελφή του Βάσω,στο σχετικό κεφάλαιο του παρόντος βιβλίου.

— Η συγκλονιστική επιστολή του αρχιµανδρίτη Παναγόπουλου της Ι.Μ.Ηλείας, προς τον πατέρα του εκτελεσµένου αγωνιστή Γιώργου Μητρα-λιά, που αποπειράθηκε να κάνει δολιοφθορά µέσα στην ιταλική καρα-µπινιερία της Πάτρας, είναι ένα ντοκουµέντο που βλέπει το φώς της

MosxosPrint_B Onom.qxp 4/10/14 11:18 AM Page 24

Page 20: Η Π&τρα στην Κατοχ( - yapi.gr · Πάτρα στην Κατοχή και στην Αντίσταση». Ιστορίες φυλακισµένων στα φοβερά

Γ Ι Α Τ Η Δ Ε Υ Τ Ε Ρ Η Ε Κ Δ Ο Σ Η

δηµοσιότητας. Όπως και µαρτυρία που φέρει τον τάφο του ήρωα ναεπισηµαίνεται µε ένα καλάµι για σταυρό.

«Η εκτέλεσις του υιού σας εγένετο την 24ην Σεπτεµβρίου 1942, ηµέρανΠέµπτην και ώραν 5ην πρωινήν έξωθι του Κοιµητηρίου Πύργου. (…)Εγένετο ενώπιόν µου, από τότε δε εκλονίσθη η υγεία µου. Μετά τηνεκτέλεσιν τον µετέφερα εις τον Ναόν του Κοιµητηρίου, του ανέγνωσατην νεκρώσιµον ακολουθίαν, του εχορήγησα και τάφον εν τω Κοιµητη-ρίω εις ον εβρίσκεται και τον επιβλέπω καθ’ εκάστην και οσάκις λει-τουργώ τον µνηµονεύω ως µάρτυρα θανόντα υπέρ πατρίδος».

Αυτά και άλλα στοιχεία κατέστησαν αναγκαία την ∆εύτερη έκδοση του πα-ρόντος.

Η όξυνση της συλλογικής ιστορικής µνήµης και η ανάδειξη των ονοµάτωντων µαρτύρων του αντιφασιστικού αγώνα της επαρχίας Πατρών και τωνσυνθηκών διαβίωσής τους στα µπουντρούµια των ναζί, έχει ιδιαίτερη ση-µασία καθώς µέσα από τα συντρίµµια που άφησε ο ναζισµός πριν επτά δε-καετίες, ξεπηδάει σήµερα και κουνά απειλητικά το δάκτυλο σε όσουςεπιµένουµε –συγγενείς θυµάτων και ενεργοί πολίτες- ότι είναι ντροπή ναεπιτρέψουµε την αναβίωση του ναζιστικού µιάσµατος.

Οκτώβριος 2013

MosxosPrint_B Onom.qxp 4/10/14 11:18 AM Page 25

Page 21: Η Π&τρα στην Κατοχ( - yapi.gr · Πάτρα στην Κατοχή και στην Αντίσταση». Ιστορίες φυλακισµένων στα φοβερά

ΠΠΡΡΩΩΤΤΟΟ ΜΜΕΕΡΡΟΟΣΣ

11Μνήμες που ζωντάνεψαν 6 χρόνια μετά

Ήταν Οκτώβριος του 2004 όταν συνάντησα τον αείµνηστο αγωνιστή Γιώργο Πορευ-όπουλο στο ισόγειο της ∆ηµοτικής Βιβλιοθήκης Πατρών. Τότε, 4 Οκτωβρίου 2004, συ-µπληρώνονταν ακριβώς εξήντα χρόνια από την απελευθέρωση της Πάτρας. Το πρωίτης ηµέρας αυτής, πριν έξι δεκαετίες, έµπαιναν νικήτριες στην πόλη οι συµµαχικές δυ-νάµεις τους ΕΛΑΣ και των Βρετανών που επί τριήµερο έδωσαν σκληρές µάχες µε ταυπολείµµατα των ναζιστικών δυνάµεων που παρέµεναν στην πόλη. Η αποχώρησήτους επιταχύνθηκε, βάσει σχεδίου, όχι µόνον λόγω των επιθετικών κοινών ενεργειώντου ΕΛΑΣ και των Βρετανών, αλλά και διότι ο Κόκκινος Στρατός προέλαυνε νικη-φόρος για το Βερολίνο περνώντας από τα βόρεια σύνορα της χώρας µας και υπήρχεο κίνδυνος να αποκοπούν οι κατέχουσες την Ελλάδα µονάδες των Γερµανών. Πρινξεκινήσουν οι µάχες, ΕΛΑΣ και Βρετανοί είχαν καταφέρει την παράδοση, µε συνθή-κες των, συνεργαζοµένων µε τον κατακτητή, ευζώνων του συνταγµατάρχη ΠεζικούΝικ. Κουρκουλάκου[1]. Οι εύζωνοι αφού παραδόθηκαν στους αντάρτες, στην συνέχειατους παρέλαβαν οι Βρετανοί σύµµαχοι και τους έκλεισαν στο στρατόπεδο του Αρά-ξου που είχε απελευθερωθεί ενωρίτερα.

Εκεί, λοιπόν, στη ∆ηµοτική Βιβλιοθήκη Πατρών την 4 Οκτωβρίου 2004, εορτάζοντανη επέτειος, από το ∆ήµο Πατρέων σε συνεργασία µε την «Εταιρεία Συλλογής ∆ιά-σωσης Ιστορικών Αρχείων ν. Αχαΐας 1940–1974», ενώ την ίδια ηµέρα γίνονταν ταεγκαίνια µιας πλούσιας έκθεσης ντοκουµέντων και κειµηλίων του αγώνα.

Ο Γιώργος Πορευόπουλος, («Κώστας» το ψευδώνυµό του στην Αντίσταση), 80 χρό-νων το 2004, ήταν από τα τρία τιµώµενα πρόσωπα. Αλλά και ο µικρότερος σε ηλι-κία από τους επτά πρώτους αντάρτες της επαρχίας Πατρών που, ως κοµµουνιστές ήαριστεροί µετείχαν στο ξεκίνηµα του αντάρτικου στην περιοχή και στην συγκρότησητου 12ου Συντάγµατος ΕΛΑΣ, από κοινού µε τους πρωτοπόρους του νοµού Αχαΐας,αγωνιστές του αντάρτικου της Αιγιάλειας. Αυτοί οι Αιγιάλειοι ήσαν οι πρώτοι που

MosxosPrint_B Onom.qxp 4/10/14 11:18 AM Page 27

Page 22: Η Π&τρα στην Κατοχ( - yapi.gr · Πάτρα στην Κατοχή και στην Αντίσταση». Ιστορίες φυλακισµένων στα φοβερά

ήχησαν το εναρκτήριο σάλπισµα της αντίστασης στον κατακτητή, υπό την εµπνευ-σµένη καθοδήγηση του φιλελεύθερου απόστρατου σµηνάρχου ∆ηµ. Μίχου. Η άδοληαντιστασιακή προσφορά του ∆ηµ. Μίχου, η γεροντική κορµοστασιά του και τα άσπραµαλλιά του, ενέπνευσαν το λαό της περιφερείας του, που τον αποκαλούσε «γέροΜίχου», παρά το ότι το αντάρτικο ψευδώνυµό του ήταν «καπετάν Μαχαίρας» ή«Σταυραετός».

Τα άλλα δύο τιµώµενα πρόσωπα ήσαν ο 90χρονος Σουηδός Χανς Ερενστρώλε, µα-καρίτης πια από τις 2 Σεπτεµβρίου 06, σε ηλικία 92 ετών, λόγω σοβαρών προβληµά-των υγείας και ο 86χρονος καπετάν Ερµής (Βασ. Πριόβολος). Ο πρώτος, πτυχιούχοςΘεολογίας και αντίθετος στον ναζισµό από την 10ετία του ’30 στην Σουηδία, τότε το1944, ήταν αντιπρόσωπος του ∆ιεθνούς Ερυθρού Σταυρού στη Β. Πελοπόννησο µεέδρα την Πάτρα και προσφορά στους νοµούς Αχαΐας, Ηλείας, Αιτωλίας κ.ά.

Ο έτερος τιµώµενος, ο καπετάν Ερµής (Βασ. Πριόβολος) υπήρξε από τους πρωτα-γωνιστές τις ηµέρες της απελευθέρωσης, αφού το 1944, όντας νέος 26 ετών, ήτανκαπετάνιος της IIIης Μεραρχίας Πελοποννήσου και επικεφαλής της δύναµης τωνανταρτών του ΕΛΑΣ[2] που συµµετείχαν στις µάχες. Σηµειώνω ότι η ΙΙΙ Μεραρχίαείχε δυο ταξιαρχίες, ήτοι την VIII Ταξιαρχία µε τα 6ο και το 12ο συντάγµατα και τηνIX Ταξιαρχία µε τα 8ο, 9ο και 11ο συντάγµατα, καθώς και µια µοίρα του ΕΛΑΝ. ∆η-λαδή η συνολική δύναµή της ήταν 11.000 αντάρτες.

Η Π ΑΤ ΡΑ Σ Τ Η Ν Κ ΑΤ Ο Χ Η Κ Α Ι Σ Τ Η Ν Α Ν Τ Ι Σ ΤΑ Σ Η

MosxosPrint_B Onom.qxp 4/10/14 11:18 AM Page 28

Page 23: Η Π&τρα στην Κατοχ( - yapi.gr · Πάτρα στην Κατοχή και στην Αντίσταση». Ιστορίες φυλακισµένων στα φοβερά

Με τον 90χρονο Χανς Ερενστρώλε στην Πάτρα, έξω από το ∆ηµ. Θέατρο «Απόλ-λων» στις 4 ∆εκεµβρίου 2003. Ο αντιπρόσωπος του ∆ιεθνούς Ερυθρού Σταυρούήταν εντεταλµένος και υπηρέτησε τις αρχές της ουδετερότητας και του ουµανι-σµού στην πόλη, από τον Μάρτιο έως τον ∆εκέµβριο του 1944.

Μ Ν Η Μ Ε Σ Π Ο Υ Ζ Ω Ν ΤΑ Ν Ε ΨΑ Ν 6 0 Χ Ρ Ο Ν Ι Α Μ Ε ΤΑ

MosxosPrint_B Onom.qxp 4/10/14 11:18 AM Page 29

Page 24: Η Π&τρα στην Κατοχ( - yapi.gr · Πάτρα στην Κατοχή και στην Αντίσταση». Ιστορίες φυλακισµένων στα φοβερά

Σηµειώσεις κεφαλαίου

[1] Τα Ευζωνικά Τάγµατα σχεδιάστηκαν από την κυβέρνηση Ιω. Ράλλη τον Ιούνιο του1943, µε τον Ν. 260, συγκροτήθηκαν τον Οκτώβριο του ίδιου χρόνου και στην Πάτραεµφανίστηκαν στις 20 Ιανουαρίου 1944. (ΦΕΚ 180 τ. Α΄ 18–6–1943). Στα Ευζω-νικά του Ράλλη µετέχουν οι αντιβασιλικοί αξιωµατικοί, σε αντίθεση µε τους βασι-λικούς που είναι στρατευµένοι στους σχηµατισµούς των Ταγµάτων Ασφαλείας τουΠαπαδόγκωνα. Τα Ευζωνικά Τάγµατα ελέγχονται από τους αξιωµατικούς που είχανσχέση µε το επαναστατικό κίνηµα του 1922, ήτοι τον στρατηγό Θεόδ. Πάγκαλο, δι-κτάτορα του 1925 και παππού του πρώην υπουργού του ΠΑΣΟΚ Θεόδ. Πάγκαλου,τον πρώην πρωθυπουργό Στυλιανό Γονατά, γεννηµένο στην Πάτρα στις 15 Αυγού-στου 1876, τον στρατηγό Βασ. Ντερτιλή, πατέρα του προσφάτως αποθανόντος συ-νταγµατάρχη Ν. Ντερτιλή, πρωτεργάτη της απριλιανής χούντας του 1967 κ.ά.Τυπικά, διοικούνταν από την δωσίλογη κυβέρνηση του Ιω. ∆. Ράλλη, πατέρα τουΓεωργίου Ράλλη, πρώην προέδρου της Ν.∆. και τον στρατηγό Βασίλειο Ντερτιλή.Στην ουσία υπάγονταν στις διαταγές του Γερµανού στρατιωτικού διοικητή Ελλά-δος στρατηγού Βίλχεµ Σπάιντελ και του ανώτερου διοικητή των Ες Ες και της Μυ-στικής Αστυνοµίας Γκεστάπο Βάλτερ Σιµάνα. (Τ. Κωστόπουλου, Ηαυτολογοκριµένη µνήµη, έκδοση Φιλίστωρ, 2005, σ. 21).

[2] Επρόκειτο για µια δύναµη περίπου 850 ανδρών του 12ου Συντάγµατος ΕΛΑΣ ηοποία περιλάµβανε το ΙΙ Τάγµα µε 550 µάχιµους άνδρες, το Λόχο ∆ιοικήσεως µε 100άνδρες, 2 Οµάδες Κρούσης υπό τους αξιωµατικούς Λάκη Αποστολόπουλο και Ανέ-στη Γαλανόπουλο µε 120 άνδρες και την Εθνική Πολιτοφυλακή (Αστυνοµία τουΕΛΑΣ) µε 80 άνδρες. (Η. Παπαστεργιόπουλου, Η απελευθέρωση της Πάτρας, απόρ-ρητα στοιχεία από το αρχείο της 3ης Μεραρχίας του ΕΛΑΣ, σ. 16).

Η Π ΑΤ ΡΑ Σ Τ Η Ν Κ ΑΤ Ο Χ Η Κ Α Ι Σ Τ Η Ν Α Ν Τ Ι Σ ΤΑ Σ Η

MosxosPrint_B Onom.qxp 4/10/14 11:18 AM Page 30