Үнэт цаасны тухай ойлголт, түүний

төрлүүд

Ц.Бүрэнжаргал

Монголын Үнэт Цаасны Арилжаа Эрхлэгчдийн Холбоо

Үнэт цаас

• Түүнийг гаргагчийн зүгээс санхүүгийн тодорхой үүрэг хүлээсэн болохыг гэрчилсэн, түргэн хөрвөх чадвар бүхий хэрэгсэл (тодорхой хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийсэн, зээл олгосон гэдгийг гэрчлэх баримт)

Үнэт цаас - төрөл

БИЕТ

• тогтоосон журмын дагуу биет байдлаар хэвлэсэн

БИЕТ БУС

• тусгайлан хэвлээгүй, бүрдүүлбэр нь тусгай бүртгэл/ердийн болон тооцоолох машин/-д байгаа

Үнэт цаас - хэлбэр

• Хууль ёсоор олж авсан эзэмшигч нь уг үнэт цаасаар гэрчлэгдсэн эрхийг эдэлдэг МЭДҮҮЛГИЙН

• Эзэмшигчийн нэр дээр бичсэн өмчлөх эрхийг баталгаажуулах нэрийн үнэт цаас. НЭРИЙН

• үнэт цаасыг өмчлөгч буюу түүнээс уг эрхийг шилжүүлж авахаар өөрийн нэр дээр холбогдох бичилт хийлгэсэн этгээд үнэт цаасаар гэрчлэгдсэн эрхийг эдэлнэ

ЗӨВШӨӨРЛИЙН

ҮНЭТ ЦААСНЫ БҮРДҮҮЛБЭР • Дараах цогц мэдээлэл

• үнэт цаасны төрөл;

• үнэт цаас гаргагчийн оноосон нэр;

• үнэт цаасны нэрлэсэн үнэ;

• зарласан үнэт цаасны тоо ширхэг;

• эргэлтэд гаргасан үнэт цаасны тоо ширхэг;

• арилжаа эрхлэх байгууллагад бүртгэлтэй эсэх;

• өрийн хэрэгсэлийн хүү, хугацаа, төрөл;

• өрийн хэрэгсэлийн хүү төлөгдөх нөхцөл;

• үнэт цаасны төлбөр хийгдэх нөхцөл.

Өмчлөх эрх • Хууль буюу гэрээнд заасан бол эд хөрөнгийн дагалдах

баримт бичиг буюу үнэт цаасыг шилжүүлснээр тухайн эд хөрөнгийг өмчлөх эрх шилжсэнд тооцно.

• Зөвшөөрлийн үнэт цаасаар гэрчлэгдэх эрхийн өмчлөх эрх уг үнэт цаасанд бичилт хийснээр шилжинэ.

• Мэдүүлгийн үнэт цаасаар гэрчлэгдсэн эрхийг уг үнэт цаасыг бусдад гардуулах замаар шилжүүлнэ.

• Нэрийн үнэт цаасаар гэрчлэгдсэн эрхийг шилжүүлэхдээ холбогдох хууль тогтоомжийг баримтална. Нэрийн үнэт цаасыг шилжүүлэгч нь түүний хүчин төгөлдөр байдлыг хариуцна. Харин эрх шилжүүлэх явдлыг хариуцахгүй.

• Үнэт цаасыг өөр этгээдэд шилжүүлснээр түүгээр гэрчлэгдэж байгаа эрх бүхэлдээ шилжинэ. Зөвшөөрлийн үнэт цаасыг шилжүүлж байгаа этгээд түүний хүчин төгөлдөр байдал болон эрх шилжүүлэхийг хариуцна.

Үнэт цаас

• хувьцаат компанийн хувьцаа;

• компанийн өрийн хэрэгсэл;

• Засгийн газар, аймаг, нийслэлийн Засаг даргын гаргасан өрийн хэрэгсэл;

• хөрөнгө оруулалтын сангийн хувьцаа, нэгж эрх;

• хадгаламжийн бичиг;

• хөрөнгөөр баталгаажсан үнэт цаас;

• үнэт цаас гаргагчаас хөрөнгө оруулагчид санал болгож байгаа тодорхой тооны хувьцаа болон өрийн хэрэгслийг тодорхой хугацааны дотор тохиролцсон үнээр захиалах эрх /варрант/;

• үүсмэл санхүүгийн хэрэгсэл;

• бусад

Үнэт цаас

Санхүүгийн хэрэгсэл

Хөрөнгийн

ХОС

Өрийн Үүсмэл

Опцион Фьючерс

Эрхийн Бусад

• Хөрөнгийн - Аж ахуйн нэгжид хөрөнгө оруулсан болохыг гэрчилсэн санхүүгийн хэрэгсэл /Хувьцаа/

• Өрийн хэрэгсэл - гаргагч нь заасан нөхцлөөр эзэмшигчид мөнгө төлөхийг нотолсон санхүүгийн хэрэгсэл /Бонд/

• Эрхийн - Эзэмшигчид тодорхой төрлийн эд хөрөнгийг тогтоосон нөхцлийн дагуу худалдан авах буюу худалдах эрхийг олгодог санхүүгийн хэрэгсэл

• Үүсмэл - Өөрийн үнэ нь суурилсан хөрөнгийн үнээс хамааран өөрчлөгдөж байдаг санхүүгийн гэрээ

• Хөрөнгө оруулалтын сан - Мэргэжлийн сангийн менежерээр удирдуулсан хамтын хөрөнгө оруулалтын хэлбэр

• Бусад - Дээрхи ангилалд багтаагүй бусад санхүүгийн хэрэгслүүд

ХУВЬЦАА

Хувьцаа

• Компанид хөрөнгө оруулж, түүнийг үндэслэн хувьцаа эзэмшигчдийн хуралд оролцож санал өгөх, ногдол ашиг авах, компанийг татан буулгасны дараа үлдсэн эд хөрөнгийг худалдан борлуулснаас олсон орлогоос хувь хүртэх болон хуулиар тогтоосон бусад эрхийг гэрчилсэн үнэт цаасыг;

• Хувьцаа нь нэрийн үнэт цаас байх бөгөөд хувьцааны саналын эрх хуваагдахгүй.

Хувьцаа

• Компанийн энгийн болон давуу эрхийн хувьцааны тоог компанийн дүрмээр тогтоох бөгөөд үүнийг зарласан хувьцаа гэнэ.

• Зарласан хувьцаанаас хувьцаа эзэмшигчдийн худалдан авч эзэмшсэн хэсгийг эргэлтэд гаргасан хувьцаа гэнэ. /к.т.х/

Хувьцаа

Энгийн

Компани нь энгийн хувьцааг заавал

гаргах үүрэг хүлээх ба компани нь давуу

эрхийн хувьцааг гаргаж болно

Давуу эрхийн

Нэг талаас тусгай эрхтэй, нөгөө талаас зарим эрхүүдийг нь

хязгаарласан

Алтан

Төрийн өмчийг хувьчлахад тодорхой хугацаатай гаргадаг

Энгийн хувьцаа эзэмшигчийн эрх

• хувьцаа эзэмшигчдийн хуралд оролцож, хурлаар хэлэлцэж байгаа бүх асуудлаар өөрийн эзэмшлийн хувьцааны тоотой хувь тэнцүүлэн санал өгөх;

• давуу эрхийн хувьцааны ногдол ашиг төлсний дараагаар компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөл /байхгүй бол хувьцаа эзэмшигчдийн хурал/-өөс тогтоосон хэмжээгээр ногдол ашиг авах;

• компанийг татан буулгах үед энэ /к.т/ хуулийн 28 дугаар зүйлд заасан журмын дагуу үлдсэн эд хөрөнгийг худалдсанаас олсон орлогоос хувь хүртэх.

ӨРИЙН ХЭРЭГСЭЛ

Өрийн хэрэгсэл

• “өрийн хэрэгсэл” гэж үнэт цаас гаргагчаас тогтоосон хугацаа дуусмагц үндсэн төлбөр болон хүүг мөнгөн хэлбэрээр, эсхүл тодорхой эд хөрөнгө, эд хөрөнгийн эрхийн хэлбэрээр тухайн үнэт цаасыг эзэмшигчид эргүүлэн төлөх үүргийг гэрчилсэн болон түүнтэй адилтгах бусад үнэт цаасыг;

Өрийн хэрэгсэл

Бонд

Тодорохой хугацааны

дараа үндсэн төлбөрийг

төлөх нөхцөлтөй,

хүүтэй, хямдруулсан

үнэт цаас

Хөрвөх бонд

Бусад төрлийн үнэт цаасанд

хөрвүүлэх боломжтой

бонд (ихэнхдээ үнэт цаас

гаргагчийн хувьцаа)

Варранттай Бонд

Тодорхой эрхийг олгох варрант

бүхий

МЗЗХ

Нэг жилээс доош

хугацаатай

Өрийн хэрэгсэл

Бонд

Засгийн газрын

Засгийн газрын үнэт цаасны нөхцөлийг тогтоох, арилжаа болон төлбөрийн хуваарийг Санхүү, төсвийн асуудал

эрхэлсэн Засгийн газрын гишүүн батлана

Орон нутгийн

Аймаг, нийслэлийн Засаг дарга “өрийн

удирдлагын тухай” хуульд заасны дагуу

аймаг, нийслэлийн үнэт цаас гаргах, зээлийн

гэрээ, хэлэлцээр байгуулах ажлыг зохион

байгуулна

Компанийн

Ашгийн төлөө үйл ажиллагаа явуулж

байгаа хуулийн этгээд Компанийн тухай хууль

болон ҮЦЗЗТ хуулийн дагуу үнэт цаас гаргаж

болно.

Өрийн хэрэгсэл

Бонд

Тогтмол /Fixed/

Хүүгийн хэмжээ тогтмол

/өөрчлөгдөхгүй/

Хямдруулсан /Zero rate/

Хүүгийн хэмжээ 0% буюу гаргаж буй үнэ эргэн

төлөгдөх үнээс хямдруулсан

Хөвөгч /Variable/

Хүүгийн хэмжээ тодорхой нөхцлөөс

хамааран өөрчлөгдөн тогтоогдож байхаар

Хугацаа

• Fixed maturity

• Fixed maturity with call feature

• Fixed maturity with put

• Fixed maturity with put and call

• Amortisation plan

• Amortisation plan with call feature

• Amortisation plan with put

• Amortisation plan with put and call

• Perpetual

• Perpetual with call feature

Column 1: Issuer - Гаргагч. Column 2: Coupon – Гаргагчаас санал болгосон хүүгийн хэмжээ. Column 3: Maturity Date – Эзэмшигчид үндсэн төлбөрийг хийх хугацаа.

Column 4: Bid Price – Бондыг худалдан авахаар санал болгож буй үнэ (хувиар илэрхийлэгдэнэ). Бондын нэрлсэн үнэ /Par value or Face value/ хэд байхаас үл хамаарна. Column 5: Yield – Өгөөж Бондын хугацаа дуусах хүртэл жил бүрийн боломжит өгөөжийн хэмжээ.

ҮҮСМЭЛ ҮНЭТ ЦААС

Үүсмэл үнэт цаас (Derivative)

• “үүсмэл санхүүгийн хэрэгсэл /дериватив/” гэж опцион гэрээ болон фьючерсийн гэрээ, зохицуулалттай зах зээлд арилжихыг зөвшөөрсөн бусад санхүүгийн хэрэгслийг;

Форвард&Фьючерс (Forward&Futures)

• Форвард: тодорхой нэр төрлийн зүйлийг тодорхой хэмжээгээр ирээдүйд худалдах буюу худалдан авахаар тохиролцсон гэрээ

• Фьючерс: тодорхой нэр төрлийн стандартчилагдсан бараа таваарыг ирээдүйд тодорхой үнээр худалдах буюу худалдан авах гэрээ юм.

• ҮЦЗЗТХ 4.1.11.“фьючерсийн гэрээ” гэж талууд тодорхой тоо, хэмжээ бүхий хөрөнгийг урьдчилан тохиролцсон үнээр тогтоосон хугацаанд худалдах, худалдан авах үүргийг гэрээний талуудад үүсгэх гэрээ буюу үүсмэл санхүүгийн хэрэгслийг;

Опцион (Option) • “опцион гэрээ” гэж гэрээний зүйл болох тодорхой

тоо, хэмжээ бүхий хөрөнгийг тохиролцсон үнээр тогтоосон хугацаанд худалдан авах, эсхүл худалдахыг нөгөө талаас шаардах эрхийг нэг талд үүсгэх боловч үүргийг бий болгодоггүй, харин нөгөө талд уг шаардлагыг биелүүлэх үүргийг үүсгэдэг үүсмэл санхүүгийн хэрэгслийг;

• Call: Худалдан авах эрх • Put: Худалдах эрх

• Эрх хэрэгжүүлэх хугацаа • Америк: Тухайн хугацааны хэдийд нь ч хэрэгжүүлж

болох • Европ: Зөвхөн заасан хугацаанд хэрэгжүүлэх

ЭРХИЙН

Варрант

• үнэт цаас гаргагчаас хөрөнгө оруулагчид санал болгож байгаа тодорхой тооны хувьцаа болон өрийн хэрэгслийг тодорхой хугацааны дотор тохиролцсон үнээр захиалах эрх

Эрхийн

Варрант

үнэт цаас гаргагчаас хөрөнгө оруулагчид санал болгож байгаа тодорхой тооны хувьцаа болон өрийн хэрэгслийг тодорхой

хугацааны дотор тохиролцсон үнээр захиалах эрх

Эрх /Right/

Нэмж үнэт цаас гаргаж байгаа этгээдээс үнэт цаас

эзэмшигчиддээ уг үнэт цаасыг худалдан авах эрхийг олгож

буй

Warrants

Traditional

Уламжлалт буюу суурь үнэт

цаасыг гаргагч өөрөө гаргаж

буй

Covered

Хөндлөнгийн этгээдээс

гаргасан бөгөөд уг этгээд

шаардлагатай суурь үнэт

цаасыг эзэмшиж байгаа

Naked

Хөндлөнгийн этгээдээс

гаргасан бөгөөд уг этгээд

шаардлагатай суурь үнэт

цаасыг эзэмшээгүй

Варрантын үнэ 0.20$

Суурь үнэт цаас Энгийн хувьцаа

Хөрвөх харьцаа 1

Суурь үнэт цаасны үнэ 0.97$

Биелэгдэх үнэ 1.05$

Хугацаа 22.Aug.2006

Ticker: ABMC

Warrant: ABMCW

American Bio Medica

• Хэрэв хугацааны эцэст уг суурь хувьцааны зах зээл дээрхи үнэ 3 дахин өсч (0.97$*3) 2.91$ болсон бол варрантын үнэ хувьцааны зах зээлийн үнэ болон биелэгдэх үнэ хоёрын зөрүү буюу 2.91$-1.05$=1.86$ болж 9.3 дахин өснө.

• Хэрэв хугацааны эцэст уг суурь хувьцааны зах зээлийн үнэ биелэгдэх үнээс ихгүй бол варрантын үнэ 0 болж унана.

• тодруулга: бодит байдал дээр 0 үнээр арилжаа хийгдэх боломжгүй тул варрантын үнэ тухайн арилжааны системийн зөвшөөрөгдсөн хамгийн бага үнээр арилжаалагддаг.

Rights

Allotment

Нэмж гаргаж буй үнэт цаасыг

үнэгүй авах эрх

Subscription

Нэмж гаргаж буй үнэт цаасыг

захиалах эрх /Ихэнхдээ

хөнгөлөлттэй үнээр/

Purchase

Нэмж гаргаж буй үнэт цаасыг

худалдан авах эрх

Оролцогчид Ү

нэт

цаа

с га

рга

гч

ЗГ

ОНЗД

Компани

Мэр

гэж

ли

йн

ор

ол

цо

гчи

д

Арилжаа эрхлэх

Төлбөрийн

Тооцооны

Хадгаламжийн

Зуучлагч

Хө

рө

нгө

ор

уул

агчи

д

Төр

ААН

иргэд

Үнэт Цаас гаргах

• Нээлттэй

• Үнэт цаас гаргагч дангаар, эсхүл зохицуулалттай этгээдтэй байгуулсан гэрээний үндсэн дээр үнэт цаасаа үнэт цаасны анхдагч зах зээлд худалдахаар 50 ба түүнээс дээш тооны хөрөнгө оруулагчид танилцуулах, сурталчлах замаар санал болгоно

• Хаалттай

• 50-иас доош тооны этгээдэд, хаалттай хүрээнд

Үнэт цаасыг арилжаалах

• Анхдагч

• Үнэт цаасаа анх удаагаа олон нийтэд санал болгох буюу үнэт цаас гаргагчаас бусдад үнэт цаасаа худалдах

• Хоёрдогч

• Эргэлтэнд гарсан буюу хөрөнгө оруулагчид худалдан авсан үнэт цаасаа эргүүлэн худалдах

Үнэт цаас гаргах (IPO) • IPO /Initial Public Offering/ “анх удаа хувьцаагаа

нийтэд санал болгох” гэсэн үг юм. Өөрөөр хэлбэл, цөөн тооны хөрөнгө оруулагчидтай байсан компани өөрийн хувьцааг олон нийтэд нээлттэй санал болгох үйл ажиллагаа.

• Эрх зүйн талаас нь авч үзвэл, хязгаарлагдмал хариуцлагатай компани (ХХК) хэлбэрээ өөрчилж, хувьцаат компани (ХК) болж байгаа хэрэг.

• Хувьцааг нийтэд санал болгохдоо андеррайтерийн үйл ажиллагаа эрхлэх эрх бүхий хуулийн этгээдтэй гэрээ байгуулна.

Анхаарал тавьсанд

баярлалаа

Монголын Үнэт Цаасны Арилжаа Эрхлэгчдийн Холбоо www.masd.mn