на ЛГБТ популацијата во - 2004/2005 · Идентификување на...

Идентификување на ЛГБТ* популацијата во Република Македонија - 2004/2005 година

(резултати од спроведена анкета)

ПОДДРЖАНО ОД ШВЕДСКИОТ ХЕЛСИНШКИ КОМИТЕТ

Скопје 2005

2

1. Цели на истражувањето Во истражувањето се тргна од претпоставката дека во Република Македонија има одреден број луѓе со потполно или доминантно нехетеросексуална ориентација кои од различни причини не можат слободно да ја манифестираат својата сексуална ориентација и заради тоа се ограничени и во потполното уживање и практикување на базичните човекови права и слободи. Како основни цели на истражувањето беа дефинирани: ∗ Добивање податоци за прелиминарен увид во застапеноста на нехетеросексуалната популација во Република Македонија

∗ Скицирање на најглобалната структура на нехетеросексуалната заедница ∗ Идентификување на базичните причини за затвореноста на оваа заедница ∗ Проблематизирање на прашањето за дискриминацијата врз основа на сексуална ориентација во услови на потполна затвореност (невидливост)

∗ Идентификување на пречките за подигање на свеста на јавноста за постоењето на нехетеросексуална заедница

∗ Сместување на разликувањето во контекстот на базичните принципи на концептот за човековите права и слободи

∗ Правци на развој Конкретното истражување треба да се сфати како продолжение или втор дел од претходно направеното истражување за односот на граѓаните на Република Македонија кон разликувањето врз основа на сексуална ориентација (“Границите на слободата на изборот - хомосексуалноста во Република Македонија), направено во рамките на Институтот за социолошки и политичко правни истражувања во 2002 година.1 2. Сексуалната ориентација - предизвик во развојот на концептот за човековите права и слободи Слободата, еднаквоста и недискриминацијата претставуваат столбови на концептот за човековите права и базични слободи. За натамошниот доследен развој на овој концепт, исклучително важно станува токму издигнувањето на спомнатите базични принципи на нивото на највисока апстракција која не трпи исклучоци и која во себе може единствено да ја вклопи општочовечката припадност како основа на правата, а не некоја специфична и историски или социолошки детерминирана одредница. Проширувањето на нивното сфаќање во области кои го надминуваат првобитното разбирање на индивидуалноста и на универзалноста на важењето и заштитата на правата, дефинирани од творците на концептот, претставува предизвик на современото време. Најголем предизвик на ваквиот развој на сфаќањето на слободата, еднаквоста и недискриминацијата претставуваат ограничувањата кои се базираат на ставовите и оценките на религиите, моралот и на традицијата. Овие ограничувања не можат да бидат надминати со едноставна имплементација на

* ЛГБТ е кратенка за: лезбејки, геј, бисексуалци и транссексуалци. 1 Во прилог(ДОДАТОК 3) е дадено истражувањето од 2002 година.

3

меѓународните стандарди во законите на национално ниво. Промената мора да биде многу покомплексна и да биде направена во соработка, и со широка поддршка од страна на државата. Само на овој начин може, од една страна да се промовира новиот начин на гледање и да се обезбеди потполно практикување на правата и слободите и, од друга страна, да се санкционира нивното повредување или ограничување. Дискриминацијата мора да биде идентификувана и тогаш кога е потенцијална или невидлива, односно да биде антиципирана, доколку се уште не станала очигледна (што најчесто се случува заради пригушување и затскривање на различноста на субјектот кој може да биде дискриминиран, односно одбивање да се перцепира неговата различност како рамноправен белег на посебниот идентитет на тој човек). Најтешка задача имаат општествата на новите демократии кои се оптеретени не само од старите традиции и новиот наплив на религиозност, туку се заробеници и на квазихуманите теории на претходните системи во кои индивидуата ја добива својата вредност само ако е дел од некоја целина (колектив) кој апсолутно споделува исти или слични убедувања и ставови. Под влијание на практиката, исто така на минатиот систем, во овие држави, често, многу лесно се изведуваат промените во легислативата или на некое друго формално-правно ниво, а не се прави ништо во насока на практикувањето на новите определби и стандарди, ниту пак се прецизираат промените во подзаконската регулатива и на институционален план или на план на ефективни механизми кои можат да се употребат во насока на заштита на овие нови стандарди. Секако, еден од најдрасичните примери од оваа област претставува практикувањето и заштитата на слободата на сексуалната ориентација. Многу тешко пробива прецепцијата на сексуалната ориентација како една од многуте човечки различности, рамноправно присутна во одредувањето на идентитетот на еден човек.2 Меѓутоа, постојат неколку карактеристики кои ги обединуваат голем дел од нехетеросексуалците. Тоа се: постоењето на директна или индиректна дискриминација поради нивната сексуална ориентација, психичкото или вербално насилство заради нивната сексуална ориентација и големината на импактот што оваа ориентација го има на целокупниот нивни општествен, семеен и работен живот. Всушност сексуалната ориентација влијае на сите други определби и начинот на живеење на овие луѓе во целина (пријателството, занимањето, кругот на познаници, релациите со семејството). Идентификувањето на различноста според сексуалната ориентација е моменталниот камен на спрепнување во концептот за човековите права и слободи и можноста за нивно вистинско и еднакво практикување. Проблематичноста на ситуацијата секако е потенцирана со недоследноста дури и на меѓународната регулатива во прикажувањето на универзалноста на

2 Во сфаќањето на поголем дел од луѓето најтешко пробиваат многу едноставните сознанија за тоа дека: некои нехетеросексуалци се млади, други стари, трети се со хендикеп; ги има од различни раси и од различни етнички заедници, некои се богати, други сиромашни и бездомни; некои имаат деца, а некои деца имаат родител кој е нехетеросексуалец; имаат различно образование, различен работен статус; некои се во трајни врски, а некои не. Односно, дека не постои некој тип на хомосексуалец со карактеристики кои надвор од неговата сексуална ориентација го разликуваат од другите луѓее како посебен тип на човек.

4

човековите права како принцип на концептот.3 Пробивот на меѓународно ниво направен е од страна на Советот на Европа со решението на Европскиот суд за човекови права во случајот “Дугеон против Велика Британија“ донесено во 1981 година. Промените на меѓународен план и во рамките на националните законодавства и практики се големи и значајни4, но најтешко пробиваат на ниво на ООН.5 Најголемиот напредок на ова поле е направен во рамките на развојот на концептот за човековите права и слободи од страна на државите на ЕУ. Ова е посебно значајно во контекстот на проширувањето на членството на ЕУ, кое автоматски значи и пробив на новиот пристап на пошироката територија на Европа и на територијата на државите кои порано припаѓаа на социјалистичкиот блок. 3. Поставување на прашањето во Република Македонија

3 Додека еднаквоста и забраната на дикриминација (по основа на пол, расна, религиозна или етничка припадност, социјален или политички статус и сл.) се дел од сите меѓународни документи (Универзалната декларација, Меѓународниот пакт за граѓанските и политички права, Меѓународниот пакт за економските, социјалните и културните права и сл.), во ниту еден од нив не се спомнува сексуалната ориентација како елемент на еднаквоста или дел од основите врз кои може да се очекува дискриминација. Уште повеќе, единствениот член во кој се отстапува од универзалноста на концептот и соодветната на таа универзалност терминологија (секој и никој) е членот 16 од Универзалната декларација за човековите права во кој се вели“ Полнолетните мажи и жени без никакви ограничувања врз основа на расата, националноста или религијата, имаат право да стапат во брак и да основаат семејство“. Секако ова може да се толкува и проширено и во прилог на непоставената граница, меѓутоа останува фактот дека тое е единственото место каде што во универзалните определби се спомнуваат двата пола како нужни во градењето на одреден однос, а не луѓето како индивидуи. 4 Посебно значаен од овој аспект секако е пробивот во легислативата на ЕУ. Со вклучувањето на сексуалната ориентација како фундаментален аспект на човековиот идентитет (во членот 12 од Декларацијата за базичните права и слободи од 1989 година) и членот 13 од договорот од Амстердам, отворен е патот за се поголем пробив на активното делување на државите во насока на обезбедување еднакви права на припадниците на ЛГБТ заедница. Во 1994 година Европскиот парламент усвои резолуција со која: ∗ ги повикува државите членки да ги тргнат сите законски решенија кои криминализираат или дискриминираат сексуални активности меѓу лица од ист пол

∗ повикува на иста возраст која би се применувала во третирањето на хомосексуалните и хетеросексуалните активности

∗ повикува на запирање на нееднаквиот треман на лицата со хомосексуална ориентација во било кој закон

∗ повикува на соработка со организациите на ЛГБТ во борбата со актите на насилство врз лицата со хомосексуална ориентација и во поведувањето кампањи против дискриминацијата на ова поле

∗ им препорачува на државите да им овозможат на овие организации еднаков пристап кон националните фондови.

5 Последен обид за поставување на прашањето на сексуалната ориентација на меѓународен план (на ниво на ООН) е направен со предлог резолуцијата со која се осудува дискриминацијата врз основа на сексуална ориентација, која бразилската делегација при Комисијата за човекови права ја има поднесено во 2003 година. На оваа резолуција најостро се спротиставиле Ватикан, Зимбабве, Пакистан (како лидер на Организацијата на Исламската Конференција), Малезија, Сауди Арабија. Најголема поддршка резолуцијата добила од Јапан и Европската Унија како и од различни латинско американски и централно европски држави. Дискусијата е одложена за 2004 година и повторно одложена за разгледување во 2005 година. Огромна коалиција од невладини организации работат во моментот на поддршка на Бразил и останатите пријателски настроени влади да се обезбеди поставувањето и усвојувањето на резолуцијата.

5

Како држава која отворено ја декларира својата ориентација кон Европската Унија и декларира прифаќање на стандардите изградени во рамките на оваа структура, Република Македонија треба во најскоро време да се соочи со потребата од промени кои ќе соодветствуваат на овие стандарди. Наспроти на ова, до сега, потребата од делување во областа на недискриминацијата врз основа на сексуалната ориентација не е ниту перцепирана како дел од промените кои ќе треба да се направат6, а камо ли да започнат било какви промени (макар и на формално ниво).7 Отсуството на промена е поврзано со негирањето на проблемот, односно, непризнавањето дека проблем воопшто постои. Непостоењето на директна дискриминаторска норма во легислативата е перцепирано како доволно да ја ослободи државата од одговорност за случувањата во практиката, со што, државата, борбата ја префрла врз индивидуите кои самите треба да се спротистават на традиционалното, религиското и моралното, изградено и присутно во конкретната заедница. Ваквиот пристап не внесува во еден специфичен затворен круг на причини и последици. 1) Државата не ја внесува сексуалната ориентација како основ за дискриминација во уставот и во законите и не гради позитивни антидискриминаторски одредби на ниво на закони и на подзаконска регулатива; 2) На овој начин со ништо не се предизвикува традиционалниот став кон хомосексуалноста и традиционално присутната хомофобичност; 3) Отсуството на промена на атмосферата и на генералните ставови во однос на луѓето со нехетеросексуална ориентација предизвикува: страв кај нив јавно да ја манифестираат оваа своја ориентација, што создава, привид дека воопшто не постојат такви индивидуи и толкување дека промените направени во законите немаат реална подлога туку се направени како дел од глобалните промени кои треба да се направат за да бидеме признаени како демократска држава; 4) Ова ја ослободува државата од обврска за натамошни промени и активно делување и 5) Доведува до уште поголемо затворање на индивидуите со нехетеросексуална ориентација во тесни кругови во кои се чувствуваат барем делумно сигурно и заштитено. Последица на ваквиот затворен круг е: ∗ неможност нехетеросексуалците слободно да ја манифестираат својата сексуална ориентација

∗ нивна гетоизација ∗ ситуација на постојан страв и несигурност кај голем број индивидуи (со нехетеросексуална ориентација или со нехетеросексуални склоности)

∗ зависна позиција во однос на мала група луѓе (кои ја знаат нивната сексуална ориентација)

6 Дури и во одговорите дадени во прашалникот за кандидирање во членство на ЕУ не е даден никаков одговор во врска со дискриминацијата врз основа на сексуална ориентација и покрај тоа што овој основ екплицитно се спомнува во прашалникот. 7 Единствената промена во легислативата направена со ратификацијата на Европската конвенција за човековите права и слободи, е декриминализацијата на хомосексуалност и бришењето на членот 196 од Кривичниот законик.

6

∗ постојана репродукција на потенцијално поле за дискриминација кое во секој момент може отворено или затскриено да се активира.

Имајки го ова како појдовна основа, а врз база на претходното истражување направено со цел да се дефинираат ставовите и мислењата на македонските граѓани по прашањето на слободата на сексуалната ориентација,8 изработено е истражување кое треба да даде одговор на прашањето: дали во Македонија има лица кои имаат нехетеросексуална ориентација, колкава е оваа заедница, зошто се тие “невидливи“, каков е ставот на хетеросексуалната заедница во однос на оваа заедница, што е потребно да се направи сексуалната ориентација да не претставува основа за ограничување на слободата или можна основа на дискриминација во уживањето и практикувањето на базичните права и слободи.9 3. Има ли луѓе со нехетеросексуална орјенатција во Република Македонија и која е структурата на оваа популација? Појдовна точка на било какво натамошно делување, поставување барања кон државата и иницирање промени на ниво на легислатива и во практиката, претставува постоењето на луѓе кои ќе бенефицираат од ваквите промени. За конкретната проблематика, тоа значи потреба од идентификување на нехетеросексуалната заедница во Република Македонија и на некои нејзини најгенерални структурни обележја. Од друга страна, ова е од исклучителна важност заради спротиставување на традиционално присутните и некои новосоздадени предрасуди дека: ∗ во Република Македонија хомосексуалноста е исклучок (на ниво на болест, моментална девијација или моментално непристојно однесување)

∗ хомосексуалноста е резултат на трауматски доживувања од детството (најчесто резултат на агресивен настап на постар човек со сексуално девијантно однесување)

∗ хомосексуалноста е поврзана со ситуации во кои е ограничен изборот на сексуален партнер (затвори, интернати, и сл.)

∗ во последните години таа е помоден тренд кој привлекува дел од младата популација

∗ увезена е од државите на западната демократија како израз на нивната порочност.

Појдовното утврдување на квантитативната присутност на нехетросексуалната популација е исклучително тешко во услови на нивно потполно негирање (од страна на пошироката заедница) и потребата од делумно или потполно

8 Истражувањето “Граници на слободата и изборот: хомосексуалноста во Република Македонија“ е приложено како ДОДАТОК 3 на овј текст. Податоците добиени во ова истражување се од исклучителна важност во одредувањето на глобалната ситуација во која се наоѓа ЛГБТ заедницата во Република Македонија и претставуваат основа врз која е направено актуелното истражување. 9 Во ДОДАТОК 1 се дадени основните методолошки параметри на истражувањето и квантитативниот приказ на испитаниците опфатени со истражувањето.

7

01020304050607080

1 2 3 4

прикривање на сексуалната ориентација (која се развила во рамките на самата оваа заедница).10 Резултатите добиени во истражувањето се неочекувано позитивни (пред се од аспект на спремноста на испитаниците да се искажат во врска со поставените прашања, макар и во услови на гарантирана потполна анонимност на одговорите).11 Според добиените податоци од анкетата 18,6% од анкетираните кои се искажале дека имаат сексуални искуства (односно 16,5% од вкупниот број анкетирани), барем еднаш имале и сексуално искуство со лице од ист пол (види табела 1). Табела 1 3.Дали сте имале сексуални искуства со лице од ист пол? Честота %

Да,макар и само еднаш 260 16.5

Не, ниту еднаш 1133 72 Немал/а сексуални искуства воопшто

164 10.4

Без одговор 16 1

Вкупно 1573 100

Структурата на генералните карактеристики на лицата кои барем еднаш во животот имале сексуално искуство со лице од ист пол е дадена во наредната табела (види табела 2): 10 Токму заради ова е изработен сложениот методолошки систем на анкетирање кој се надевавме ќе даде барем делумни резултати и релевантни податоци. 11 Повторно би свртеле внимание на претходно направеното истражување во кое како посебно загрижувачки момент се појави податокот дека за сексот не се зборува и тој се уште претставува табу тема за голем дел од населението.

8

Табела 2 Пол Возраст12 Етничка

припадност Образование

Машки 45.4 Женски 54.6

18-29 години 58.830-39 години 25.040-49 години 9.6 50 и пове}е 6.5

Македонска 56.2Албанска 26.2Турска 5.8 Ромска 6.5 Друга 5.4

Основно 4.2 Средно 43.8 Вишо 23.8 Високо 28.1

Имајќи ги предвид сите ограничувања кои ги дава употребената методологија, горната табела покажува дека сексуалната ориентација не е поврзана со одредена возраст, пол, образование или етничка припадност.13 Најголем број од анкетираните првото искуство со партнер од ист пол го имале меѓу 18 и 21 година (44,2 %). Само 4,6 % од анкетираните вакво искуство имале пред 15 годишна возраст (види табела 3).14 Од податоците јасно произлегува дека педофилијата (наспроти раширената предрасуда) не е пропратна карактеристика на нехетеросексуалната ориентација. Табела 3

Само кај 7% од лицата кои имале сексуално искуство со лице од ист пол, нивното прво искуство е поврзано со непријатни чувства (почесто кај женските отколку кај машките, најчесто кај припадниците на ромската етничка заедница,

12 Процентите поврзани со возраста мораат да се стават во корелација со процентот на анкетирани од соодветната возрасна група. Имено, помладите полесно се согласуваа да одговараат на прашалникот заради што е присутен своевиден дебаланс во овие проценти во однос на реалната возрасна структура на населението. 13 Едно пошироко истражување најверојатно би ја потврдило претпоставката дека таа е дисперзирана на различните професии (занимања на луѓето), политичко-партиски определби, социјално-статусни определби и сл. 14 Интересен е податокот дека најголем број од лицата кои имале искуства на помала возраст од 15 години, сега се на возраст над 51 година. Од аспект на етничката припадност, овој процент е значително поголем кај припадниците на турската и на ромската етничка заедница, а од аспект на образованието, кај лицата кои во моментот имаат основно образование. Овие проценти соодветствуваат и на генералното порано стапување во сексуални односи во рамките на популацијата со спомнатите параметри.

На која возраст сте го имале првото сексуално искуство со лице од ист пол? 1. Помлади од 15 години

4.6%

2. Меѓу 15 и 18 години

17.7%

3. Меѓу 18 и 21 година

44.2%

4. По 21 година 19.6%5. Без одговор 13.8%Вкупно 100%

0

5

10

15

20

25

30

35

1 2 3 4 5

9

најчесто кај лицата кои ова искуство го имале пред петнаесеттата година и кај оние кои моментално се наоѓаат во хетеросексуална брачна заедница). Во најголем број од случаите, првото сексуално искуство од ваков вид настанало по иницијатива на самиот испитаник или на негов врсник. Во 19% кај машките и 22% кај женските ова било по иницијатива на постаро лице (најчесто кај припадниците на турската и ромската етничка заедница и во случаите кога ова искуство било пред петнаесеттата година). На прашањето: Дали сеуше имате сексуални односи со лице од ист пол, позитивно одговориле 58% од испитаниците кои претходно се искажале дека барем еднаш во животот имале сексуално искуство со лице од ист пол (30.8% веќе немаат вакви односи, а 11.2% не сакале да одговорат на ова прашање). Доколку го поставиме овој процент во сооднос со вкупниот број на анкетирани, се добива податок дека 9.6% од анкетираните имаат постојани сексуални односи со лица од ист пол (што, доколку извршиме проекција на вкупното население на Република Македонија, претставува бројка од околу 200000 граѓани, или 144000 доколку проекцијата ја направиме само на полнолетното население). И покрај методолошките недоследности во истражувањето, имајќи ја предвид затвореноста на нашата заедница по однос на овие прашања, сметаме дека добиениот процент претставува релевантен податок за големината на ЛГБТ заедницата во Република Македонија. На прашањето: Како би ја дефинирале вашата сексуална ориентација, најголем број од лицата кои се уште имаат сексуални односи со лице од ист пол се изјаснуваат за исклучиво или првенствено хомосексуална, а најмал број за првенствено хетеросексуална (види табела 4). Табела 4 Како би ја дефинирале ва{ата сексуална ориентација? ^естота % Исклучиво хомосексуална

43 28.5%

Првенствено хомосексуална

25 16.6%

Бисексуална 70 46.4% Првенствено хетеросексуална

9 6.0%

Без одговор 4 2.6%

Вкупно 151 100% Бројот на лицата кои имаат постојани односи со лица од ист пол не зависи битно од возраста , етничката припадност и образованието, а 13.2% од анкетираните кои имаат постојани сексуални односи со лице од ист пол се наоѓаат во брачна заедница. Најголем дел од припадниците на ЛГБТ заедницата живеат вон заедница, а 11% се искажуваат дека живеат во некој облик на трајна (вонбрачна) заедница.

10

50% од оние кои имале непријатни чувства во врска со нивното прво сексуално искуство со лице од ист пол се откажале од вакви односи. Меѓутоа, најголем процент од тие кои се откажале од натамошни сексуални односи со лице од ист пол тврдат дека тоа го направиле за да избегнат осуда на средината или за да ги избегнат сопствените непријатни чувства (види табела 5). Табела 5

Пол Машки Женски

Вкупно

Затоа што сте откриле дека немате хомосексуални склоности

24.30% 37.20% 31.30%

Затоа што не сте можеле да најдете партнер од ист пол

13.50% 14.00% 13.80%

За да избегнете да ве осудува средината

37.80% 23.30% 30.00%

За да ги избегнете сопствените непријатни чувства

16.20% 16.30% 16.30%

Зошто сте се откажале од сексуални односи со лице од ист пол?

Без одговор 8.10% 9.30% 8.80% Вкупно 100.00% 100.00% 100.00% Можната осуда на средината ја истакнуваат како причина многу повеќе припадниците на албанската, турската и ромската етничка заедница отколку на македонската. Само 7,5% од овие лица веќе никогаш не посакале да имаат сексуален однос лице од ист пол, 35% повторно би имале вакви односи доколку добијат понуда од атрактивен партнер, а 27% повторно би имале ваков однос доколку условите и друштвото го поттикнуваат тоа (види табела 6). Овој последен елемент е позначаен за жените, повозрасните и припадниците на албанската и турската заедница. Табела 6

Во какви околности повторно би прифатиле сексуални односи со лице од ист пол? 1. Во никакви 7.5% 2. Само во присуство на партнер од спротивен пол

13.8%

3. Ако добијам понуда од атрактивен припадник на ист пол

35.0%

4. Доколку условите и друштвото го поттикнуваат тоа

27.5%

5. Без одговор 16.3%

0

5

10

15

20

25

30

35

1 2 3 4 5

11

Само 5% од лицата кои барем еднаш имале сексуален однос со лице од ист пол сметаат дека луѓето со нехетеросексуална ориентација се изопачени или болни (многу поголем дел од анкетираните жени, постарите од 50 години, припадниците на албанската и на ромската етничка заедница, и, оние кои моментално се во брачна заедница). Најголем дел од анкетираните кои барем еднаш имале сексуален однос со лице од ист пол, сметаат дека секој човек има право да ја избира својата сексуална ориентација (45%), а нешто помал број дека сексуалната ориентација е приватна работа, меѓутоа тоа е неприфатливо за нашата средина (39%). Најчесто, оние кои се откажале од сексуални односи со лица од ист пол заради тоа што откриле дека немаат хомосексуални склоности, хомосексуалноста ја оценуваат како изопаченост и болест која треба да се лечи (види табела 7). Табела 7

Што мислите за сексуални односи со лице од ист пол и за луѓето кај кои преовладуваат овој вид врски?

Сексуалниот однос со лице од ист пол е неприроден и ваквите луѓе се изопачени

Сексуалниот однос со лице од ист пол е болест и овие луѓе теба да се лечат

Сексуалната оринетација е приватна работа, но за наша средина е неприфатлива

Секој човек има право да бира дали ќе биде хомо- или хетеро-сексуален

Без одговор

Вкупно

Затоа што сте откриле дека немате хомосексуални склоности

66.70% 100.00% 22.60% 33.30% 33.30% 31.30%

Затоа што не сте можеле да најдете партнер од ист пол

16.10% 16.70% 13.80%


41.90% 30.60% 30.00%

За да ги избегнете сопствените непријатни чувства

33.30% 19.40% 16.70% 16.30%

Зошто сте се откажале од сексуални односи со лице од ист пол?

Без одговор 2.80% 66.70% 8.80% Вкупно 100.00% 100.00% 100.00% 100.00% 100.00% 100.00%

Заклучок:

12

Значаен процент од вкупната популација на Република Македонија која има било какви сексуални искуства, имала во одреден дел од својот живот и сексуално искуство со припадник на ист пол. Дел од оваа популација во моментот нема хомосексуални односи, а дел континуирано е орјентиран на вакви односи. Лицата кои можеме условно да ги сметаме како дел од ЛГБТ (лезбејки, геј, бисексуалци и трансексуалци) популацијата на Република Македонија, според добиените податоци од анкетата, сочинуваат приближно 10% од населението. Доколку направиме проекција на овој процент на целокупното население на Република Македонија, може да се претпостави дека станува збор за околу 200000 лица (односно, 144000 полнолетни лица). Лицата со нехетеросексуална ориентација се од различна возраст, пол, етничка припадност и со различно ниво на образование. Според добиените податоци, хомосексуалноста е дел од една многу поширока опредлба на идентитетот на човекот и не може да се поврзе со ниту една групна, статусна или некоја друга припадност. Во сексуален однос со партнер од ист пол најчесто влегуваат полнолетни, сексуално зрели личности, по сопствена или по иницијатива на врсници. Најголем број од лицата кои имаат сексуални односи со лице од ист пол својата сексуална ориентација ја опишуваат како исклучиво или доминантно хомосексуална, а нешто помалку од половината од овие лица сметаат дека се бисексуалци. Голем дел од лицата кои се откажале од натамошни сексуални односи со партнери од ист пол тоа го направиле за да не бидат осудени од средината или заради сопствените непријатни чувства и се изјаснуваат дека, во посоодветна атмосфера (генерално прифаќање од пошироката заедница, односно поддршка од друштвото), повторно би стапиле во вакви односи. 4. Како се чувствуваат лицата од ЛГБТ популацијата по повод својата сексуална ориентација? Најчесто лицата кои континуирано имаат сексуални односи со лице од ист пол, без двоумење ја прифаќаат својата сексуална ориентација. Многу мал процент од овие луѓе имаат чувство на вина, меѓутоа 13% се чувствуваат поинакви од луѓето околу нив, додека 14% не можат да ги дефинираат своите чувства (види табела 8).

13

Табела 8 Како се чувствувате по повод вашата сексуална ориентација?

%

Ја прифакам без двоумење 61,6 Се чувствувам поинаков/ва од луѓето околу мене 13,2 Имам чувство на вина 4,6 Се плашам од своите чувства 6,6 Без одговор 13,9

Вкупно 100 Ова е едно од прашањата во врска со кои постои видлива разлика меѓу мажите и жените. Имено, според добиените податоци, поголем процент од жените имаат сомневање во дефинирањето на сопствената сексуална ориентација, поголем дел од нив чувствуваат вина или се чувствуваат поинакви од луѓето околу себе (види табела 9). Табела 9

Пол

Машки Женски Вкупно

Ја прифаќам без двоумење 69,10% 55,40% 61,60% Се чувствувам поинаков/ва од луѓето околу мене 11,80% 14,50% 13,20% Имам чувство на вина 2,90% 6,00% 4,60% Се плашам од своите чувства 4,40% 8,40% 6,60%

Како се чувствувате по повод вашата сексуална ориентација?

Без одговор 11,80% 15,70% 13,90% Вкупно 100,00% 100,00% 100,00%

И покрај високиот процент на недвосмислено прифаќање на сопствената сексуална ориентација, само помалку од 13% отворено би ја покажале, додека над 47% тоа би го направиле само во круг на истомисленици. Дури 34% од анкетираните имаат потреба да ја кријат својата сексуална ориентација (види табела 10).

0

10

20

30

40

50

60

70

1 2 3 4 5

14

Табела 10 Колку сте подготвени да ја откриете сопствената сексуална ориентација?

%

Отворено ја покажувам 12,6 Ја покажувам во круг на истомисленици 47,7 Имам потреба да кријам 33,8 Без одговор 6

Вкупно 100 Поголема потреба да ја кријат својата сексуална ориентација имаат жените, младите луѓе на возраст меѓу 18 и 22 години, припадниците на албанскта, турската или ромската етничка заедница, и лицата со пониско образование. Уште помал процент (7.3%) од анкетираните лица кои континуирано имаат сексуални односи со лице од ист пол сметаат дека за нивната сексуална ориентација знаат сите. За најголем број (45% од анкетираните) знаат само најблиските пријатели, а за дури 28%, единствено партнерот со кого имаат сексуални односи. Многу мал број од овие лица се спремни да го споделат ова и со членовите на потесното семејство (види табела 11). Табела 11 Кој знае за вашите сексуални односи со лице од ист пол? %

Сите околу мене 7,3 Најблиските пријатели и членови на семејството 11,3 Само најблиските пријатели 45.0 Никој освен партнерот 28,5 Без одговор 7,9

Вкупно 100 Впечатлив е податокот дека 54% од тие кои недвосмислено ја прифаќаат сопствената сексуална ориентација си дозволуваат да ја манифестираат само во круг на истомисленици. Многу мал број дури и од тие што ја прифаќаат својата сексуална орјентација тоа го споделуваат со семејствата (17%). Тие кои што чувствуваат вина или се плашат од своите чувства, најчесто имаат потреба и да ја кријат својата сексуална орјенатција и воопшто не ја манифестираат, односно за неа знае само нивниот сексуален партнер (види табела 12).

15

Табела 12

Најголем број од тие кои недвосмислено ја прифаќаат својата сексуална ориентација се изјаснуваат како исклучиво или првенствено хомосексуално орјентирани. За разлика од нив, лицата кои чувствуваат вина или имаат потреба да ја кријат својата сексуална ориентација се гледаат себе си како бисексуалци или како доминантно хетеросексуални (види табела 13). Табела 13


Ја прифакам без двоумење

Се чувствувам поинаков/ва од луѓето околу мене

Имам чувство на вина

Се плашам од своите чувства


Вкупно

Исклучиво хомосексуална 40,90% 20,00% 4,80% 28,50% Првенствено хомосексуална 17,20% 30,00% 14,30% 16,60% Бисексуална 39,80% 45,00% 42,90% 90,00% 57,10% 46,40% Првенствено хетеросексуална 2,20% 5,00% 57,10% 10,00% 4,80% 6,00%

Како би ја дефинирале вашата сексуална ориентација?

Без одговор 19,00% 2,60% Вкупно 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00%

Заклучок:


Ја прифаќам без двоумење

Се чувствувам поинаков/ва од луѓето околу мене

Имам чувство на вина

Се плашам од своите чувства


Вкупно

Сите околу мене 9,70% 10,00% 7,30% Најблиските пријатели и членови на семејството 17,20% 5,00% 11,30% Само најблиските пријатели 54,80% 40,00% 42,90% 40,00% 9,50% 45,00% Никој освен партнерот 15,10% 45,00% 42,90% 60,00% 52,40% 28,50%

Кој знае за вашите сексуални односи со лице од ист пол?

Без одговор 3,20% 14,30% 38,10% 7,90% Вкупно 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00%

16

ЛГБТ популацијата во Република Македонија (со сопственото неделување и пасивност) има постигнато високо ниво на невидливост и незабележливост. Потполното или делумно прикривање очигледно се перцепира како најдобра заштита во однос на “непријателски“ настроената средина15, можната дискриминација или удар на статусните позиции на луѓето. Прикривањето е поддржано од традиционалните сфаќања на средината (која највисоката отстапка во име на толеранцијата и почитувањето на човековите права во оваа област ја прави токму со прифаќањето на ЛГБТ заедницата како невидлива). И покрај тоа што голем дел од лицата со нехетеросексуална ориентација се изјаснуваат дека без двоумење ја прифаќаат својата сексуална ориентација, многу мал процент од нив се спремни отворено да ја манифестираат, а кај уште помал број дури и најтесната (семејна или работна) средина е свесна за нивната сексуална ориентација. За најголем број од овие луѓе затворениот круг на истомисленици или најблиски пријатели се перцепира како единственото место на кое може да се биде вистински слободен и да не се чувствува вина. Самата потреба од криење или движење во тесен круг на истомисленици, претставува ограничување на просторот во кој припадниците на ЛГБТ популацијата во Република Македонија можат да ја уживаат потполната слобода на сопствениот идентитет и претставува изолација на тој простор и на тој идентитет од остатокот на нивното живеење. Можеме да претпоставиме дека исклучително ниската спремност на припадниците на ЛГБТ заедницата да излезат во јавност и да побараат еднаков третман и еднакви права како хетеросексуалната популација се појавува и како првична пречка во иницирањето на било каква промена (во законодавството или во практиката). Имено, невидливоста на ЛГБТ популацијата создава привид на толеранција и недискриминација во однос на сексуалната орјенатција, и ниту еден од елементите на ограничување на нивните базични права и слободи не ги поставува на ниво на проблем или прашање кое треба да се разреши. 5. Како гледаат лицата со хетеросексуална ориентација на лицата кои имаат сексуален однос со лице од ист пол? На прашањето: Зошто никогаш не сте имале односи со лице од ист пол, 38% од лицата кои се изјасниле дека никогаш немале сексуален однос со лице од ист пол, не прифатиле ваков однос заради тоа што го сметаат за неприроден, а, нешто помал процент (34%), луѓето кои имаат вакви врски ги смета за изопачени, односно болни. Кога прашањето е поставено понеутрално (односно во формулација на општ став и мислење) драстично се намалува бројот на оние кои генерално сексуалниот однос со лице од ист пол го оценуваат како неприроден, а таквите луѓе ги оценуваат како изопачени. Најголем процент (42,7%) сметаат дека сексуалната ориентација е приватна работа и секој човек има право да бира дали ќе биде хосексуален или хетеросексуален (види табела 14) .

15 Видливо и податоците добиени во истражувањето направено во 2003 година.

17

Табела 14 Што мислите за сексуални односи со лице од ист пол и за луѓето кај кои преовладуваат овој вид врски? Сексуалниот однос со лице од ист пол е неприроден и ваквите луѓе се изопачени

20.8%


12.9%

Сексуалната оринетација е приватна работа, но за наша средина е неприфатлива

18.7%

Сексуалната оринетација е приватна работа и секој човек има право да бира дали ќе биде хомо или хетеро-сексуален

42.7%

Без одговор 4.8% Вкупно 100% Меѓутоа, доколку овој став го ставиме повторно во контекст на резултатите добиени во претходното истражување (посебно ставовите дека хомосексуалноста не треба јавно да се манифестира, односно дека некои работни места се неспоиви со хомосексуалната ориентација), како и во контекст на резултатите добиени со ова истражување (за затвореноста на самата ЛГБТ заедница), овој процент воопшто не значи поголема слобода во изразувањето на сексуалната ориентација, градење на недискриминаторска атмосфера или спремност за превземање промени во насока на поголема афирмативна дејност на државата. Напротив, се стекнува впечаток дека луѓето се врзуваат токму за изразот “приватна работа“, подразбирајќи под тоа дека и покрај тоа што ваквите односи ги сметаат за неприродни, тие се дел од приватниот живот и се додека остануваат на ниво на приватно (невидливо за јавноста), можеме да го толерираме. Во оваа насока зборува и податокот кој се добива со вкрстувањето на овие две прашања. Дури 25% од оние кои се изјасниле дека “секој човек има право да бира дали ќе биде хомо или хетеросексуален“, се изјасниле дека никогаш немале сексуални односи со лице од ист пол заради тоа што ваквиот однос го сметаат за неприроден (види табела 15). Табела 15

Што мислите за сексуални односи со лице од ист пол и за луѓето кај кои преовладуваат овој вид врски?

Сексуалниот однос со лице од ист пол е неприроден и ваквите луѓе се изопачени


Сексуалната оринетација е приватна работа, но за наша средина е неприфалтива

Секој човек има право да бира дали ќе биде хомо- или хетеро-сексуален

Зошто никогаш не сте

Затоа што немате вакви

33.70% 28.80% 53.30% 58.10%

18

склоности

Затоа што сте немале понуда од лице од ист пол

0.40% 7.70% 10.20%


0.40% 0.60% 8.50% 4.50%

Затоа што тоа го сметате за неприродно

64.50% 66.50% 27.60% 25.00%

имале сексуални односи со лице од ист пол?

Без одговор 1.00% 4.10% 2.90% 2.20%

Вкупно 100.00% 100.00% 100.00% 100.00%

Во анализата на овој вид искази (поврзани со ставови кои се однесуваат на исклучително интимни прашања, и посебно на прашања за кои постојат многу цврсти и јасни традиционални и морални определби на пошироката заедница), секогаш останува отворена дилемата, во која мера анкетираните навистина го искажуваат својот став, а во која мера даваат социјално пожелни одговори? На пример, на прашањето: Зошто никогаш не сте имале сексуален однос со лице од ист пол?, 84.2% се изјасниле дека тоа не го направиле затоа што немаат вакви склоности или затоа што тоа го сметаат за неприродно. Од друга страна, на прашањето: Во какви околности би прифатиле сексуален однос со лице од ист пол?, за одговорот: Во никакви, се определуваат 74,4% од анкетираните. Имајќи предвид дека и на двете прашања има приближно ист број испитаници кои не одговориле (6%), остануваат 10% од анкетираните за кои не сме сигурни дали навистина немаат сексуален однос со лице од ист пол заради тоа што немаат такви склоности, односно, затоа што тоа го сметаат за неприродно, или заради избегнување на осуда на средината. Како неприроден и изопачен, или како болест, сексуалниот однос со лице од ист пол го дефинираат поголем број од жените (што го потврдува и претходното истражување во кое жените беа во поголем број носители на традиционалните ставови), постарите од 35 години, и припадниците на албанската и турската етничка заедница. Заклучок: Една од клучните причини за затвореноста и “невидливоста“ на ЛГБТ заедницата во Република Македонија лежи во отсуството на значајни промени во традиционалните ставови за хомосексуалноста во пошироката заедница. Со голема веројатност може да се претпостави дека границата на толерирањето на хомосексуалноста е нејзиното потполно прикривање и задржување на ниво на тајна или на ниво на многу затворен круг истомисленици. Може да се очекува пробивот на оваа граница да претставува и битно намалување на толеранцијата кај хетеросексуалната популација.

19

Посебно изразена негативна реакција во случај на отворено манифестирање на сексуалната ориентација на припадниците на ЛГБТ заедницата, може да се очекува од страна на жените, кај повозрасните генерации и во средината каде што доминира исламската вероисповед.

20

Генерални заклучоци, правци на развој и препораки Во Република Македонија постои значаен број луѓе со нехетеросексуална ориентација, кои припаѓаат на ЛГБТ заедница. Овие луѓе не се слободни во манифестирањето на сопствената сексуална ориентација, односно, хомосексуалната ориентација (од траен или повремен карактер) или партнерството со лице од ист пол, мораат да бидат потполно прикриени или познати само на многу тесен круг истомисленици или пријатели. Дури и оние кои недвосмислено ја прифаќаат својата сексуална ориентација не се спремни тоа да го манифестираат во јавноста, најчесто затворајќи се во тесни кругови (во кои многу ретко спаѓа и семејството) или потполно криејќи се од сите (што е случај со една четвртина од овие луѓе). За оние кои не се сигурни или не можат да ја прифатат својата сексуална ориентација, животот станува кошмар исполнета со чувство на вина, судир со сопствените противречни чувства, постојано чувство на различност од другите (што ги присилува на уште поголемо стеснување на кругот на луѓе пред кои можат отворено да ја искажат својата сексуална ориентација, најчесто сведувајќи го само на еден човек - сексуалниот партнер). Потребата од прикривање на својата сексуална ориентација води кон гетоизација на ЛГБТ заедницата (одвивање на приватниот живот во тесни кругови на истомисленици, на определени места, во постојан страв дека ќе дојде до нивно разоткривање пред пошироката заедница). Изолација од вакви размери ( која за најголем дел од припадниците на ЛГБТ заедницата значи живот во концепт на двојна личност: една за пред пошироката заедница и друга за во приватниот живот) директно влијае врз остварувањето на голем дел од базичните човекови права и слободи. Слободата на изразување, движење, почитувањето на приватниот и семејниот живот, слободата на уверувањето и религијата, правото на брак, забраната на дискриминација, добиваат сосема друго значење од перспектива на овие луѓе. Во моментот кога апстрактните слободи и права ќе се прекршат низ призмата на сексуалната ориентација тие веќе не можат практично и до крај да бидат остварени или практикувани. Прва граница во остварувањето и практикувањето на овие права и слободи станува стравот од реакцијата на средината (кој според резултатите и на ова истражување е оправдан и реално произлегува од раширеното мислење дека хомосексуалноста е неприродна, изопачена работа или дека станува збор за болест). Навидум високиот процент на оние кои сметаат дека секој човек сам треба да ја идентификува сопствената сексуална ориентација, може драстично да се намали доколку манифестирањето на истата ја напушти приватноста и затскриеноста на постоечките затворени кругови. Оттука, сметаме дека, невидливоста на припадниците на ЛГБТ заедницата во Република Македонија резултира во: ∗ отсуство на свест на пошироката заедница за големината на оваа заедница ∗ отсуство на сензибилност и на перцепција за ограничувањата на кои е изложена и проблемите со кои се соочува

21

∗ отсуство на случаи на дискриминација поставени пред правосудните органи или други органи и организации кои се бават со заштита на човековите права

∗ отсуство на промени и иницијативи за промени во законската и подзаконската регулатива во насока на афирмирање на еднаквоста и заштитата од дискриминација и врз основа на сексуална ориентација

∗ отсуство на афирмативно делување на државата (во образовниот процес и во работењето на административните и други власти) за препознавање на сексуалната ориентација како составен дел на различноста на идентитетите на луѓето.

Единствениот апсолутен политички консенсуз за достигнување на стандардите на Европската Унија со цел добивање статус на членка во Унијата, до сега не се манифестира и во согледување и прифаќање на стандардите, насоките и препораките донесени на ниво на Унијата (или на ниво на одделни држави членки) во врска со слободата на сексуалната ориентација. Единствената промена направена до сега во Република Македонија е отсуството на хомосексуалноста како основ за кривично гонење (односно отфрлањето на хомосексуалноста како кривично дело). Дури ни ова не е до крај направено, ако се има предвид неговата појава како основ за дисциплинско гонење.16 Промената на моменталната положба на ЛГБТ заедницата (отсликана во нејзината затвореност, изолираност и страв од јавно манифестирање) и на генералниот став на пошироката заедница (традиционално обоен и неспремен на прифаќање), не може да биде направена без: ∗ изнаоѓање внатрешни сили во самата ЛГБТ заедница кои ќе поттикнат нејзино отворање и ќе обезбедат поддршка на луѓето со нехетеросексуална ориентација во манифестирањето на сопствената сексуална ориентација и во еднаквото практикување на правата и слободите

∗ афирмативна дејност на државата која би подразбрала: o промени во Уставот и во законските определби во кои сексуалната

ориентација ќе биде идентификувана како можен основ за дискриминација

o формулирање на национална политика за прашањата на ЛГБТ популацијата

o промени во едукативните содржини кои во себе ќе имплементираат сознанија и од оваа област и ќе влијаат на редуцирање на хомофобијата кај населението.

16 Случајот со членот 121 од Правилата за отслужување на воениот рок и решението на Уставниот суд дека оваа одредба не претставува дискриминација врз основа на сексуална ориентација.

22

ДОДАТОК 1 - методолошки параметри на истражувањето Заради специфичноста на материјата и заради тоа што ова истражување е прво од ваков вид во Република Македонија, направени се одредени отстапки во однос на примерокот на испитаници и изграден е посебен пристап во методологијата на собирање на податоците. На прашањата имаат одговорено 1573 испитаници ( од кои 49.2% жени). Структурата на испитаниците не е репрезентативна на составот на населението по место на живеење, меѓутоа во голема мера претставува репрезентативен примерок за Република Македонија по однос на етничката припадност, образованието и возраста (во однос на полнолетното население). Возраст (години) Етничка припадност Образование Брачна состојба 18-29 59.5 30-39 20.9 40-49 13.2 50 + 6.5

Македонска 65.2Албанска 25.1Турска 4.1 Ромска 2.5 Друга 3.1

Основно 2.4 Средно 46.5Вишо 20 Високо 31.2

Брачна заедница

37.2

Вонбрачна заедница

8.4

Вон заедница 53.1 Без одговор 1.3

Во одговарањето на прашањата не беа вклучени жители на села или помали градови. Истражувањето се спроведе во: Скопје, Куманово, Гостивар, Битола, Тетово, Дебар, Крива Паланка, Велес, Струмца. Анкетирањето се вршеше на индивидуална основа (секој испитаник посебно пополнуваше еден прашалник), самостојно, анонимно, во просторија со повеќе испитаници. Секој испитаник добиваше прашалник во посебно плико, го пополнуваше и го запечатуваше во истото тоа плико. Ниту еден прашалник (плико) не беше отворен пред да се соберат вкупниот број прашалници (со што во најголема можна мера се гарантираше анонимноста на испитаниците). Самите прашања беа поделени во групи прашања напишани на посебни листови, со што се овозможи пополнување на прашалникот без можност другите да идентификуваат на кои прашања одговара испитаникот (со што на уште едно ниво беше заштитена анонимноста на одговорите). Прашалникот кој го пополнуваа испитаниците беше поделен на 5 дела:17 ∗ Воведен дел во кој беа сместени прашања кои се однесуваа на полот, националната припадност, образованието и прашања со кои се идентификува дали лицето воопшто имало до сега сексуални искуства или сексуални искуства со лице од ист пол

∗ Прашања А - за лицата кои имале сексуални односи со лице од ист пол, ∗ Прашања Б - за лицата кои се уште имаат сексуални односи со лице од ист пол,

∗ Прашања Ц - за лица кои веќе немаат сексуални односи со лице од ист пол и ∗ Прашања Д - за лица кои никогаш немале сексуални односи со лице од ист пол или немале никакви сексуални искуства до сега)

17 Види ДОДАТОК 2 - интегрален текст на употребениот прашалник.

23

Во изведувањето на истражувањето беше користена помошта од локални невладини организации кои се бават со човековите права (како Месечина во Гостивар и Натура во Куманово) што многу придонесе во текот на изведувањето на анкетите, анкетарите да не наидат на отворено спротиставување да се одговори на прашалникот, негативни реакции или било каков облик на насилно однесување. Уште еднаш нагласуваме дека, нерепрезентативноста на примерокот и специфичниот начин на неговото одговарање (во поголеми групи во иста просторија), дозволуваат само условно прифаќање на резултатите и најгенерално толкување на добиените податоци. Меѓутоа, имајќи предвид дека станува збор за втор истражувачки пробој во оваа област (а прв во конкретната проблематика), сметаме дека добиените податоци треба да се земат предвид како сериозни индикатори на состојбите и појдовни показатели за бројноста и структурата на ЛГБТ популацијата во Република Македонија.

24

ДОДАТОК 2 - прашалник за прибирање податоци

Пол: М Ж Година на раѓање: ______________ Етничка припадност

(1) Македонска (2) Албанска (3) Турска (4) Ромска (5) Друга _________________

Ниво на образование

(1) основно (2) средно (3) вишо (4) високо

Брачна состојба

(1) во брачна заедница (2) во вонбрачна заедница (3) вон заедница

Дали сте имале сексуални искуства?

(1) ДА, макар и само еднаш (продолжете на следното прашање) (2) НЕ, никогаш (продолжете со Прашањата D)

Дали сте задоволни од вашиот сексуален живот сега?

(1) ДА, многу (2) ДА, средно (3) воопшто НЕ Дали сте имале сексуални искуства со лице од ист пол?

(1) ДА, макар и само еднаш (2) НЕ, никогаш Доколку одговорот е ДА, продолжете со прашањата А. Доколку одговорот е НЕ, продолжете со прашањата D.

25

Прашања A. ---------------------------------------------------------------------------- Доколку СТЕ ИМАЛЕ СЕКСУАЛНИ ИСКУСТВА СО ЛИЦЕ ОД ИСТ ПОЛ, продолжете тука: A-1. На која возраст сте го имале првото сексуално искуство со лице

од ист пол? (1) помлади од 15 години (2) меѓу 15 и 18 години (3) меѓу 18 и 21 година (4) по 21 година

A-2. Со какви чувства е поврзано вашето прво вакво искуство?

(1) пријатни (2) непријатни (3) неутрални

A-3. Кој го иницирал вашето прво сексуално искуство со лице од ист

пол? (4) вие самите (5) ваш врсник (6) некој постар (7) некој помлад

A-4. Дали сеуште имате сексуални односи со лице од ист пол?

(1) ДА (2) НЕ Доколку на прашањето A-4 сте одговориле со ДА, продолжете со прашањата B. Доколку на прашањето A-4 сте одговориле со НЕ, продолжете со прашањата C.

26

Прашања B. ---------------------------------------------------------------------------- Доколку СЕУШТЕ ИМАТЕ СЕКСУАЛНИ ОДНОСИ СО ЛИЦЕ ОД ИСТ ПОЛ, продолжете тука: B-1. Како се чувствувате по повод вашата сексуална ориентација?

(8) ја прифаќам без двоумење (9) се чувствувам поинаков/поинаква од луѓето околу мене (10) имам чувство на вина (11) се плашам од своите чувства

B-2. Колку сте подготвени да ја откриете својата сексуална

ориентација? (12) отворено ја покажувам (13) можам отворено да ја покажувам само во тесни кругови на

истомисленици (14) имам потреба да ја кријам

B-3. Кој знае за вашите сексуални односи со лице од ист пол?

(15) сите околу мене (16) најблиските пријатели и членови на семејство (17) само најблиските пријатели (18) само најблиските членови на семејството (19) никој освен партнерот

B-4. Како би ја дефинирале вашата сексуална ориентација?

(20) исклучево хомосексуална (21) првенствено хомосексуална (22) бисексуална (23) првенствено хетеросексуална

-------------------------------------------- КРАЈ. Благодариме на соработката.

27

Прашања C. ---------------------------------------------------------------------------- Доколку ВЕЌЕ НЕМАТЕ СЕКСУАЛНИ ОДНОСИ СО ЛИЦЕ ОД ИСТ ПОЛ, продолжете тука. C-1. Зошто сте се откажале од сексуални односи со лице од ист пол?

(24) затоа што сте откриле дека немате хомосексуални склоности (25) затоа што не сте можеле да најдете партнер од ист пол (26) за да избегнете да ве осудува средината (27) за да ги избегнете сопствените непријатни чувства

C-2. Дали потоа ви се случило да посакувате да имате (или да си

замислувате дека имате) сексуални односи со лице од ист пол? (28) сум посакувал/а-замислувал/а само во минатото (29) понекогаш посакувам-замислувам и сега (30) никогаш не сум посакувал/а-замислувал/а

C-3. Во какви околности повторно би прифатиле сексуален однос со

лице од ист пол? (31) во никакви (32) само во присуство и на партнер од спротивен пол (33) ако добијам понуда од атрактивен припадник на истиот пол (34) доколку условите и друштвото во даден момент го поттикнуваат

тоа C-4. Што мислите за сексуалниот однос со лице од ист пол и за луѓето

кај кои преoвладуваат овој вид врски? (35) сексуалниот однос со лице од ист пол е неприроден и ваквите луѓе

се изопачени (36) сексуалниот однос со лице од ист пол е болест и овие луѓе треба да

се лечат (37) сексуалната ориентација е приватна работа, но за нашата средина

е неприфатлива (38) сексуалната ориентација е приватна работа и секој човек има

право да бира дали ќе биде хомо- или хетеро-сексуален


28

Прашања D. ---------------------------------------------------------------------------- Доколку НИКОГАШ НЕ СТЕ ИМАЛЕ СЕКСУАЛНИ ОДНОСИ СО ЛИЦЕ ОД ИСТ ПОЛ или НИКАКВИ СЕКСУАЛНИ ИСКУСТВА ДО СЕГА, продолжете тука: D-1. Зошто никогаш не сте имале сексуални односи со лице од ист пол?

(39) затоа што немате вакви склоности (40) затоа што сте немале понуда за сексуални односи со лице од ист

пол (41) за да избегнете да ве осудува средината (42) затоа што тоа го сметате за неприродно

D-2. Дали ви се случило да посакувате да имате (или да си

замислувате дека имате) сексуални односи со лице од ист пол? (43) сум посакувал/а-замислувал/а само во минатото (44) понекогаш посакувам-замислувам и сега (45) никогаш не сум посакувал/а-замислувал/а

D-3. Во какви околности би прифатиле сексуален однос со лице од

ист пол? (46) во никакви (47) само во присуство и на партнер од спротивен пол (48) доколку добијам понуда од атрактивен припадник на истиот пол (49) доколку условите и друштвото во даден момент го поттикнуваат

тоа E-4. Што мислите за сексуалниот однос со лице од ист пол и за луѓето

кај кои преoвладуваат овој вид врски? (50) сексуалниот однос со лице од ист пол е неприроден и ваквите луѓе

се изопачени (51) сексуалниот однос со лице од ист пол е болест и овие луѓе треба

да се лечат (52) сексуалната ориентација е приватна работа, но за нашата средина

е неприфатлива (53) сексуалната ориентација е приватна работа и секој човек има

право да бира дали ќе биде хомо- или хетеро-сексуален


29

ДОДАТОК 3 - завршен текст од истражувањето спроведено во 2002 година

GRANICI NA SLOBODATA I IZBOROT: HOMOSEKSUALNOSTA VO

REPUBLIKA MAKEDONIJA

Skopje 2002

30

1. Voved za zna~eweto na pravoto na izbor na seksualnata orientacija i

iskustva od drugi dràvi.

Granicite na slobodata i izborot:

Homoseksualnosta vo Republika Makedonija

“Postojat malku zemji vo svetot kade {to nema intenzivna rasprava za

seksualnata ednakvost, za reguliraweto na seksualnosta i idninata na

semejstvoto. A onamu kade {to nema otvorena rasprava, toa e glavno poradi toa

{to taa e aktivno represirana od strana na avtoritarni vladi ili

fundamentalisti~ki grupi.”18

Po dekriminaliziraweto na homoseksualnosta vo 1996 god., i pokraj

obvrskite na dràvata kako ~lenka na Sovetot na Evropa (i kako kandidat za

pridruùvawe vo EU), Republika Makedonija seu{te nema prezemeno nikakvi

pozitivni ~ekori vo borbata protiv homofobijata i diskriminacijata vrz

osnova na seksualnata orientacija. Granicite na slobodata i izborot:

Homoseksualnosta vo Republika Makedonija e proekt koj proizleze od itnosta

da se detektiraat potrebite na homoseksualcite (kako najranlivata grupa ne-

heteroseksualci) vo nivnata borba za ~ovekovi prava (borba za seksualna

sloboda, seksualna ednakvost i socijalno vklu~uvawe). Prviot del od proektot

(obezbeduvaweto na empiriski verifikuvani podatoci za stavovite i mnenijata

vo odnos na homoseksualnosta) be{e nuèn preduslov za:

1. otvorawe na javna debata okolu seksualnata ednakvost, reguliraweto

na seksualnosta i idninata na semejstvoto;

2. detektirawe na osnovnite izvori na socijalno isklu~uvawe na ne-

heteroseksualcite;

3. vospostavuvawe prioriteti vo borbata protiv homofobijata i

socijalnoto isklu~uvawe na ne-heteroseksualcite;

4. utvrduvawe na dolgoro~ni i kratkoro~ni strategii za ispravuvawe na

seksualno zasnovanite ~ove~ki nepravdi so pomo{ na ~ovekovite

prava (preku sega{nite standardi za za{tita na internacionalno

priznaenite ~ovekovi prava kako i so povikuvawe na principite {to

se ve}e vospostaveni so UD^K).

18 Giddens, Anthony. Runaway World. New York: Routledge, 2000, p. 70.

31

Obvrski na Republika Makedonija kako dràva ~lenka na Sovetot na

Evropa i kako kandidat za pridruùvawe kon EU

Dekriminaliziraweto na homoseksualnosta be{e samo prvata no ne i

edinstvenata obvrska na Republika Makedonija kako dràva ~lenka na Sovetot

na Evropa. Kako potpisnik na EK^P, Republika Makedonija mora da go

prisposobi sopstvenoto zakonodavstvo vo soglasnost so neodamne{nite presudi

na Evropskiot sud za ~ovekovi prava. Doma{noto pravo i praktikata mora da

bidat postojano nadgleduvani za da moàt da gi obezbedat najdobrite standardi

i najdobroto praktikuvawe. Pokraj toa, dràvata mora da prezeme pozitivni

~ekori za nadminuvawe na a) diskriminacijata i nasilstvoto vrz

homoseksualcite; b) na “razli~noto tretirawe na homoseksualcite vo pravoto i

praktikata”; i v) “prezirnite ili netolerantnite stojali{ta vo odnos na niv.”

Ponatamu, dràvata mora da usvoi “... merki vo oblasta na obrazovanieto

i profesionalnata obuka za borba protiv homofobi~nite stavovi vo nekoi

specifi~ni krugovi” i pokraj o~ekuvanite “silni kulturni reakcii vo nekoi

dru{tva ili sektori”. Kako {to Komitetot na Ministri (?) eksplicitno kaà

(vo odgovorot kon Preporaka 1474 (2000) za polo`bata na lezbejkite i gej lu|eto

vo dràvite ~lenki na Sovetot na Evropa), o~ekuvanite “silni kulturni

reakcii vo nekoi dru{tva i sektori” ne se “validen razlog za vladite i

parlamentite da ostanat pasivni”. Komitetot od ministri istakna ponatamu

deka “ovoj fakt samo ja potvrduva potrebata za promovirawe na pogolema

tolerancija vo odnos na pra{awata na seksualnata orientacija”.

Kako kandidat za pridruùvawe kon EU, Republika Makedonija, kako i

sekoja nova ~lenka na EU, mora da gi ispolni politi~kite kriteriumi od

Kopenhagen, “koi go postavuvaat kako prioritet po~ituvaweto na

fundamentalnite prava”. Seksualnata orientacija e eksplicitno nazna~ena

kako osnov za diskriminacija vo “Povelbata za fundamentalnite prava na

Evropskata Unija” (~len 21, 1). Vo toj pogled, Republika Makedonija bi trebalo

da gi koristi pozitivnite i negativnite iskustva na pridru`nite ~lenki vo

nivnite obidi za borba protiv diskriminacijata vrz osnova na seksualnata

orientacija. Borbata protiv diskriminacijata vrz osnova na seksualnata

orientacija bara novo mnoèstvo na zakonski merki koi }e ovozmoàt za{tita

protiv diskriminacijata vrz osnova na seksualnata orientacija i politi~ka

re{enost za promena kako i specifi~ni planovi i akcii od strana na vladata i

32

politi~kite partii za spravuvawe so diskriminacijata. Isto taka, dràvata

mora da vospostavi sorabotka so lezbejskite i gej zdruènija na gra|ani koi{to

vo momentov ne se vidlivi na makedonskata nevladina scena.

Strategii za spravuvawe so homofobijata i heteroseksizmot

Od edna strana, terenskoto istraùvawe na mnenijata i stavovite vo

vrska so homoseksualnosta vo Republika Makedonija obezbedi podatoci

nepohodni za procenuvawe na polo`bata na homoseksualcite, za detektirawe na

najvitalnite problemi, za identifikuvawe na aktualnite i potencijalnite

zakani, i za utvrduvawe na prioritetite za akcija.

Od druga strana, glavniot predizvik e kako da se primenat tie podatoci

imaj}i ja predvid primarnata cel na proektot - otvoraweto na vozmo`nosti za

koristewe na ~ovekovite prava vo borbata za seksualna sloboda, seksualna

ednakvost, i socijalno vklu~uvawe na seksualno prezrenite lu|e. ôvekovite

prava moàt da bidat koristeni barem na dva na~ina: prvo, ~ovekovite prava

moàt da bidat koristeni kako pravni instrumenti za za{tita; vtoro, kako

moralni principi za opravduvawe na akciite.

1. ôvekovite prava kako pravni instrumenti za za{tita

Bitkata za osmisluvawe na pro~uenata re~enica “Site lu|e se rodeni

slobodni i ednakvi vo dostoinstvo i prava” iziskuva ne samo borba za seksualna

sloboda tuku, isto taka, i borba za seksualna ednakvost.

Povikuvaweto na pravoto na privatnost (pravoto za po~it na privatniot

ìvot vo EK^P) e samo edno od raspolo`livite sredstva vo borbata za

seksualna sloboda. Pravoto na privatnost be{e prvi~no afirmirano vo ^len 12

na UD^K i posledovatelno potvrdeno vo ^len 17 na Me|unarodniot pakt za

gra|anski i politi~ki prava.

Iako komentatorite na Me|unarodniot pakt za gra|anski i politi~ki

prava seu{te se obiduvaat da iznajdat “kompromisna definicija”19 na pravoto na

19 Vidi The International Covenant On Civil and Political Rights : Cases, Materials, and Commentary ed. by Joseph, Sarah.; Schultz, Jenny.; Castan, Melissa. New York: Oxford University Press (UK), 2000, pp. 348-349: “Kompromisna definicija bi bila deka pravoto na privatnost opfa}a “sloboda od neopravdani i nerazumni pre~ewa vo aktivnostite za koi op{testvoto priznava deka pripa|aat vo podra~jeto na individualnata avtonomija”. ‘Sferata na individualnata avtonomija’ be{e opi{ana kako “poleto na

33

privatnost, praktikata na interpretacija ve}e prizna nekolku specifi~ni

aspekti na privatnost: semejstvoto i domot, prepiskata, pretresite, ~esta i

ugledot, za{titata na podatoci i, {to e najzna~ajno za nas tuka, seksualnata

privatnost. Komentatorite ve}e ukaàa deka prethodnite praktiki na

tolkuvawe obelodenija deka ~lenot 17 go garantira pravoto na avtonomija vo

pogled na sopstvenoto telo, zabranuva me{awe vo privatnosta koe {to e

“nezakonsko” i “svoevolno”, ovozmoùva izrazuvawe na li~niot identitet20 i,

spored edno malcinsko mislewe, “go za{tituva ‘pravoto da se bide razli~en i da

se ìvee soglasno na toa’”.21

Nerazdelnosta na principite na sloboda i ednakvost moè da se

ilustrira so objasnuvaweto na tri razli~ni, no komplementarni strategii za

spravuvawe so seksualnata neednakvost:

borbata protiv diskriminacija vrz osnova na seksualnata orientacija

(koristej}i gi i pro{iruvaj}i gi sega{nite standardi vo ve}e postoe~kite

mehanizmi za za{tita na ~ovekovite prava);

borbata za pravata na seksualnite malcinstva (pro{iruvaj}i gi

sega{nite me|unarodno pravni standardi za malcinstvata);

borbata za socijalno vklu~uvawe na “seksualno prezrenite” lu|e (borbata

za priznavawe organizirana od strana na identitetski i post-identitetski

zasnovanite socijalni dvièwa protiv seksualno zasnovanite socijalni

isklu~uvawa).

2. ôvekovite prava kako principi za opravduvawe na socijalna akcija

Borbata protiv socijalnata nepravda kon homoseksualcite e borba

protiv kulturnata dominacija kako vid kulturna (ili simboli~ka) nepravda

~estopati povrzana so nepriznavawe i nepo~ituvawe.

Socijalnata nepravda kon homoseksualcite e prvenstveno vid na kulturna

nepravda, zemaj}i predvid deka socio-kulturnite stavovi kon homoseksualnosta

kako “prezrena seksualnost” se vkoreneti vo kulturno-vrednosnata struktura na

dejstvuvawe (koe) ne ja tangira slobodata na drugite”, kade {to moème da se povle~eme od drugite, za ‘da go oblikuvame na{iot ìvot soglasno so na{ite sopstveni (egocentri~ni) èlbi i o~ekuvawa’.” 20 Sporedi COERIEL and AURIK v THE NETHERLANDS (453/91): “Komitetot smeta deka poimot na privatnost upatuva na sferata na li~niot ìvot vo koja toj ili taa moè slobodno da go izrazi negoviot ili nejziniot identitet, bilo stapuvaj}i vo vrski so drugite ili sam/a”. 21 Sporedi The International Covenant On Civil and Political Rights : Cases, Materials, and Commentary ed. by Joseph, Sarah.; Schultz, Jenny.; Castan, Melissa. New York: Oxford University Press (UK), 2000, p. 365-366: Reguliraweto na seksualnoto povedenie {to se slu~uva privatno moè da bide me{awe vo privatnosta. Vo ovoj pogled moème da go istalneme malcinskoto mislewe vo Hertzberg et al. v Finland (61/79), kade {to se veli deka ~lenot 17 go {titi ‘pravoto da se bide razli~en i da se ìvee soglasno na toa’.

34

op{testvoto (vo socijalnite obrasci na pretstavuvawe, tolkuvawe, i

komunicirawe). Socijalnite obrasci na pretstavuvawe, tolkuvawe, i

komunicirawe sozdavaat netrpelivost i otu|uvawe (povrzano so kulturnata

dominacija), nevidlivost (povrzana so nepriznavaweto), i marginalizacija

(povrzana so nepo~ituvaweto).

Podatocite obezbedeni od na{ite terenski istraùvawa obelodenuvaat

deka glavniot izvor na socijalna nepravda e socijalnata diskriminacija na

homoseksualcite, koja se odrazuva prvenstveno kako postojana zakana za

socijalno isklu~uvawe od semejstvoto, rabotnata sredina, i od razli~ni

socijalni grupi. Sledstveno, borbata protiv homofobijata (“kulturnoto

obezvrednuvawe na homoseksualnosta”) i heteroseksizmot (“avtoritativnoto

sozdavawe na normi {to ja privilegiraat heteroseksualnosta”22) treba da bide

prviot ~ekor vo borbata za socijalno vklu~uvawe na “seksualno prezrenite”

lu|e.

ôvekovite prava moàt da bidat efektivno iskoristeni vo procesot na

razvivawe kontestno-~uvstvitelni strategii za spravuvawe so homofobijata i

heteroseksizmot. Jazikot na “seksualnite malcinstva” e osobeno atraktiven za

onie koi sakaat da gi primenat principite na ednakva za{tita i ne-

diskriminacija kako op{t lek za stigmatizacijata i socijalnoto isklu~uvawe

vrz osnova na seksualnosta na nekoja li~nost.

ôvekovite prava se prava {to mu pripa|aat na sekogo edinstveno vrz

osnova na toa {to e ~ovek. Sledstveno, vnatre podra~jeto na ~ovekovite prava,

mora da se borime protiv kontinuiranoto isklu~uvawe na gej lu|eto, lezbejkite,

i drugite seksualni malcinstva od celosnata za{tita na internacionalno

priznaenite ~ovekovi prava. Bez somnenie, morame da se borime za ~ovekovite

prava, dokolku sakame nivno iniverzalno priznavawe i implementirawe zatoa

{to ~ovekovite prava ne se nitu proro{tva koi sami se ispolnuvaat nitu pak

èlbi koi sami se ispolnuvaat. Kako {to poso~i kampawata za ~ovekovite

prava na gej lu|eto i lezbejkite, borbata protiv nivnoto isklu~uvawe od

za{titata na univerzalnite ~ovekovi prava e borba za ednakvo pravo na ìvot,

ednakva sloboda od svoevolno apsewe, ednakva, ednakva sloboda od ma~ewe i lo{

tretman, ednakva sloboda na izrazuvawe i zdruùvawe itn.

22 Fraser, Nancy. “From Redistribution to Recognition? Dilemmas of Justice in a 'Post-Socialist' Age” in Feminism and Politics ed. by Anne Phillips. Oxford; New York: Oxford University Press (UK), 1998, p. 438.

35

Ona {to go sugeriraat23 podatocite od na{eto terensko istraùvawe e

deka seksualnoto obrazovanie kako i obrazovanieto za ~ovekovi prava24 se

urgentni potrebi na koi mora da se odgovori od strana na dràvata {to e mo`no

poskoro. Treba da se razrabotat seksualno senzitivni nastavni programi25

oslobodeni od hobofobi~ni i heteroseksisti~ki tabua: tabuata protiv

seksualnoto razli~ie i alternativnite formi na semejstvo. Istovremeno, mora

da se otvori po{iroka javna rasprava za seksualnosta i ~ovekovite prava

potkrepena so javna kampawa za ~ovekovite prava na ne-heteroseksualcite.

Se dodeka socijalnite uslovi ne potkrepuvaat celosen razvoj na se~ija

seksualnost, se dodeka privilegiraat samo eden tip na seksualno povedenie i

identitet, po~ituvaweto na specifi~nata seksualnost na li~nosta mora da bide

za{titena so instrumentite na internacionalnoto pravo za ~ovekovi prava.

Zatoa {to, op{testvata koi ne sakaat da sozdadat ednakvi uslovi za slobodno

“zadovoluvawe na osnovnite ~ovekovi potrebi kako {to se èlbata za kontakt,

intimnosta, emotivnoto izrazuvawe, zadovolstvoto, ne`nosta i qubovta...”26

zasekoga{ }e ostanat nepravedni op{testva.

2. Osnovni podatoci za Makedonija, razvojot na zakonodavstvoto i

aktuelnoto zakonodavstvo. Zo{to ovoj proekt, mestoto vo konceptot za ~ovekovite prava, metodologijata koja bila upotrebena i tehni~ki parametri na istraùvaweto.

a) Osnoavi na istraùvaweto Do 1996 godina, homoseksualnosta27 vo Republika Makedonija pretstavuva krivi~no delo koe e kaznivo so kazna zatvor. Najgolema navreda koja moè da mu bide kaàna na nekoj ma` e deka e toj homoseksualec (ili, vo àrgonski re~nik: peder). Po {est godini od ukinuvaweto na ovoj ~len od Krivi~niot zakonik se u{te nazivot "peder" ostanuva najgolema i naj~esto upotrebuvana pogrda. Pokazatel na vakvata praksa se pogrdnite grafiti i napisi ispi{ani na yidovite vo tekot na predizbornata kampawa za parlamentarnite izbori 2002 godina. Najgolem del od niv imaat seksualna osnova, odnosno, nekoj od

23 67,5% od lu|eto se soglasuvaat ili vo golema mera se soglasuvaat deka seksualnoto obrazovanie treba da se vovede vo javnite u~ili{ta. 24 Iako homoseksualnosta e dekriminalizirana, vo nekoi gradovi lu|eto koi ne se soglkasuvaat ili izrazito ne se soglasuvaat deka homoseksualnosta treba da bide kriminalizirana se pomalku od polovinata. 25 Nastavni programi koi{to nema da gi umnoùvaat seksualnite predrasudi i stereotipite na heteroseksualniot hegemonisti~ki stil na ìvot, nastavni programi koi{to }e ja odrazuvaat raznovidnosta od subalterni seksualni jazici. 26 World Association of Sexology (WAS) - Declaration of Sexual Rights, http://www.siecus.org/inter/inte0006.html 27 Zaradi poednostavuvawe na tekstot za potrebite na ovaa studija pod homoseksualnost }e podrazbirame takva seksualna orientacija vo koja subjektot e orjentiran kon pretstavnici na sopstveniot pol, bez da pravime razlikuvawe na gay (ma{ka homoseksualnost) i lesbian (ènska homoseksualnost)..

36

spomnatite e nare~en "peder". 28 Vo celiot ovoj izminat period ne e napravena nikakva kampawa, mediumsko informirawe ili nekoj po{irok oblik na izvestuvawe na naselenieto za ukinuvaweto na ovoj ~len. U{te pomalku e napraven bilo kakov oblik za razvivawe na poinakov priod kon homoseksualnosta. Vo predominantno se u{te patrijahalnata i tradicionalna sredina na Republika Makedonija, nitu seksualnosta, nitu seksualnata opredelba ne se predmet na otvoreni raspravi, analizi ili objasnuvawa. Kontekstot i relacijata so ~ovekovite prava, pravoto na izbor i za{titata na privatniot i li~en ìvot, ostanuvaat nadvor od interesot na bilo koj krug vo op{testvoto. Nitu edna nevladina organizacija formirana vo ovoj period vo svojata programska opredelba ne se zadrùva na ovie prava i ne ja spomnuva homoseksualnosta. Prvata organizacija koja vo svojata programa ima opredelbi koi se odnesuvaat tokmu na seksualnite prava e Centarot za gra|anski i ~ovekovi prava formiran voMart 2002 godina. Homoseksualnosta ne se manifestira vo javnost, za homoseksualnosta se zboruva so potsmev ili so neprojatelstvo, homoseksualcite se dviàt vo zatvoreni krugovi i na posebni mesta koi se zatskrieni za o~ite na javnosta, a vo onoj malku edukativen materijal za seksualnosta namenet za obrazovanieto, taa se trtira kako bolest i deformacija.29 Na teritorijata na Republika Makedonija do sega ne e napraveno nitu edno istraùvawe vo koe bi se dobile podatoci za stavovite na naselenieto kon homoseksualnosta i vrz osnova na koe bi moèlo da se izvedat relevantni zaklu~oci za mo`nite natamo{ni aktivnosti vo nasoka na razbirawe na ~ovekovoto bazi~no pravo na izbor, i kako pravo na izbor na sopstvenata seksualna orientacija, a negovoto ograni~uvawe kako povreda na bazi~nite prava i slobodi na ~ovekot. Otsustvoto na istraùvawe od vakov karakter onevozmoùva locirawe na osnovnite pre~ki vo sfa}aweto na pravoto na izbor i vo oblasta na seksualnosta, onevozmoùva identifikuvawe na mo`nite celni grupi kon koi treba da bidat upateni soodvetnite informacii, kako i vidot i formata na ponudenite informacii. Otsustvoto na bilo kakvi podatoci vo ovaa oblast go onevozmoùvaat predviduvawe na odnesuvaweto na razli~ni grupi i strukturi od naselenieto, kon homoseksualcite vo situacija na pootvorena kampawa i situacii na javno manifestirawe na seksualnata opredelba. Otsustvoto na soodvetni analizi i atmosfera vo koja }e bide vozmo`no otvoraweto na pra{aweto na homoseksualizmot, onevozmoùvaat registrirawe na mo`nata diskriminacija vo sekojdnevniot ìvot, vrabotuvaweto, vo koristeweto na uslu`nite dejnosti, vr{eweto na odredeni profesii, kako i za{tita na lu|eto vo slu~aite na diskriminacija. Istraùvawe od vakov vid e posebno va`no kako del od globalnata demokratizacija na odnosite vo Republika Makedonija i intenciite za fakti~ka implementacija na konceptot za ~ovekovite prava i me|unarodnite standardi, kako vo zakonodavstvoto taka i vo praksata na sekojdnevnoto ìveewe. b) metodologija i istraùva~ki aktivnosti

28 Vidi Aneks I na teksoto so sliki od grafitite snimeni vo Skopje vo periodot 1-15.09.2002 godina, Arhiva na Helsin{kiot komitet za ~ovekovi prava na Republika Makedonija. 29 Spored Popadinov Blagoj, vo "Humani odnosi me|u polovite", Prira~nik za vospituva~i, nastavnici i roditeli, 1=[tip 1997 g., homoseksualnosta e polova nastranost, a polovo nenormalnite lu|e se bolni lu|e (str. 39). Karakteristiki na pasivnite homoseksualci: meka kadrava kosa, ne`na koà i ènstveni kolkov (str. 41). Posetet lekar koj e upaten vo psihologija. Bidejki po svojata priroda na poteklo perverziite se psiholo{ki, tie baraat i psiholo{ki tretman (str.47)..

37

So taa cel inicirano e istraùvawe koe }e dade edna najglobalna slika na situacijata vo Republika Makedonija (kako od aspekt na zakonskata regulativa), taka i od aspekt na generalnata atmosfera i stavovite na gra|anite. Istraùvaweto e izvedeno od strana na Centarot za ~ovekovi prava i razre{uvawe konflikti (pri Institutot za sociolo{ki i politi~ko-pravni istraùvawa) i Helsin{kiot komitet za ~ovekovi prava na Republika Makedonija, a vo sorabotka so Centarot za gra|anski i ~ovekovi prava. Istraùvaweto finansiski e poddràno od [vedskiot helsin{ki komitet i od Institutot Otvoreno op{testvo vo Republika Makedonija. Vo istraùvaweto se predvideni: pribirawe na literatura koja se odnesuva na obrabotuvanata problematika, istraùvawa koi se izveduvani na ovaa tema, analiza na postojnoto zakonodavstvo na Republika Makedonija, rabota vo fokus grupi i anketa so gra|ani na Republika Makedonija. Vo ramkite na proektnite aktivnosti sobrana e soodvetna literatura i istraùva~ki materijal (bibliografskite edinici se priloèni na krajot od izve{tajot) koi se dostapni moàt da bidat iskoristeni vo ramkite na drugi istraùvawa od vakov vid (Aneks II). Vo ramkite na analizata na legislativata, napraven e pregled na pozitivnite zakoni vo Republika Makedonija od aspekt na postoeweto na diskriminatorski ili afirmativni normi koi se odnesuvaat na homoseksualcite. Analizata e del od istraùva~kiot izve{taj. Rabotata so fokus grupite se izveduva{e vo ramkite na tri sesii (dve so gra|ani so heteroseksualna opredelba i edna so gra|ani so homoseksualna opredelba). 30 Vrz osnova na podatocite dobieni vo fokus grupite izraboten e anketen pra{alnik za stavovite i mislewata na gra|anite (Aneks IV). Anketata se izveduva{e vo ~etiri grada (Skopje, Bitola, Gostivar i [tip), koi pripa|aat na razli~ni regioni vo dràvata. Anketata se izveduva{e so 1600 ispitanici ({to pretstavuva reprezentativen primerok za populacijata na Republika Makedonija). Anketata se izveduva{e so pretstavnici na ~etirite najgolemi etni~ki zaednici vo republika Makedonija (makedonska, albanska, turska i romska), so pribli`no ednakov broj na èni i maì i ramnomerna zastapenost na ~etiri vozrasni grupi (18-25, 26-37, 38-50 i nad 50 godini). Obrazovnata struktura na anketiranite vo golema mera soodvetstvuva na obrazovnata struktura na populacijata na Republika Makedonija. 31

3. Normativna ramka i iskustva na prakti~nata primena na zakonite i na me|unarodnite akti

Spored podatocite so koi raspolagame, nitu vo Ustavot na Republika Makedonija, nitu vo eden zakonski dokument, podzakonski akt, programa na politi~ka partija, programa na nevladina organizacija, ili drug pi{an dokument, ne se vr{i formalno-pravna diskriminacija vrz osnova na seksualnata opredelba. So ukinuvaweto na ~l. 10132 od Krivi~niot zakonik , vo 30 Izve{atjot od rabotata so fokus grupite e priloèn na tekstot na izve{tajot (Aneks III). 31 Podatocite za strukturata na anketiranite se dadeni vo prilog na tekstot na izve{tajot. 32 Krivi~en zakonik na Republika Makedonija, 1993 g., ~len 101

stav 1 toj {to so upotreba na sila ili zakana, neposredno }e napadne na ìvotot ili teloto ili ìvotot i teloto na nemu blisko lice, }e prisili drug na protivpriroden blud, }e se kazni so zatvor od 1-10 god

stav 2 za protivpriroden blud me|u lica od ma{ki pol storitelot }e se kazni so zatvor do 1 godina.

38

1996 godina, seksualnata opredelba ne se spomnuva nikade vo pi{ana forma. Generalno diskriminacijata po bilo koj osnov e zabraneta, me|utoa seksualnata opredelba kako moèn osnov za diskriminacija ne e izdvoena. Vo praksata na sudovite nitu vo praksata na kancelarijata na Narodniot pravobranitel na Republika Makedonija (od momentot na formiraweto na ovaa kancelarija), vo periodot posle 1996 godina ne e zabeleàn nitu eden slu~aj poveden zaradi diskriminacija vrz osnova na seksualnata opredelba. Vo istiot ovoj period ne e registrirana nitu edna nevladina organizacija koja mandatot na svoeto postoewe bi go povrzala pred se so seksualnata ednakvost i sloboda. Edinstvenata nevladina organizacija koja pretendira na ovie opredelebi vo ramkite na svoeto deluvawe, registrirana e vo mart 2001 godina. Vo programata na ovaa organizacija se spomnuva tokmu borbata protiv diskriminacija bazirana na pripa|awe kon lezbejskata, homoseksualnata, biseksualnata ili zaednicata na travestitite. Vo obrazovnite programi ne se vneseni posebni edukativni sodrìni od oblasta na seksualnoto obrazovanie i homoseksualizmot se u{te ne se spomnuva vo ramkite na nitu eden predmet. Neformalnite obrazovni pomagala33 mnogu ~esto sodràt podatoci koi otstapuvaat od tretmanot na seksualnata opredelba kako del od konceptot za slobodite i pravata na ~ovekot i kako oblik na sloboda, izbor i del od li~niot ìvot na ~ovekot.

4. Generalna distribucija na stavovite

Vrz osnova na vkrstuvawata napraveni so nezavisnite parametri: mesto na ìveewe, vozrast, obrazovanie, pol i etni~ka pripadnost, moàt da se izdvojat odredeni generalni soznanija za odnosot na razli~ni grupi od naselenieto kon pra{aweto na slobodata na seksualnata opredelba, i posebno kon pra{awata povrzani so homoseksualnosta i homoseksualcite. Ovie parametri ponatamu moàt da se iskoristat vo nasoka na merwe na homofobi~nosta na oddelni grupi na naselenieto vo Republika Makedonija. Elementi karakteristi~ni za odgovorite na site postaveni pra{awa (odnosno, ponudeni tvrdewa) se:

broj~ano mnogu poizrazen negativen stav kon homoseksualnosta, homoseksualcite i voop{to seksualnite slobodi kaj ìtelite na provinciskite gradovi (Bitola, Gostivar, [tip) otkolku ìtelite na glavniot grad (Skopje); statisti~ki zna~ajna pogolema homofobi~nost na licata nad 38 godi{na vozrast (a posebno kaj onie nad 50 godini); licata so nezavr{eno osnovno i so osnovno obrazovanie; kaj ènite i kaj pripadnicite na albanskata, turskata i romskata etni~ka zaednica (koi vo isto vreme vo pogolem broj od slu~aite pripa|aat na muslimanskata veroispoved).

Otstapuvawata od ovoj globalen distributiven model se mnogu retki i nezna~itelni.

5. Analiza na stavovite i mislewata

Analizata na stavovite i mislewata na anketiranite gra|ani }e ja sumirame vo nekolku posebni celini niz koi }e se obideme da ja pretstavime

33 Kako {to e knigata na Popadinov Blagoj, "Humani odnosi me|u polovite", Prira~nik za vospituva~i, nastavnici i roditeli, [tip, 1997 god.

39

globalnata situacija (slika) na odnosot kon homoseksualnosta i homoseksualcite vo Republika Makedonija.

Generalna percepcija na homoseksualnosta

Homoseksualnosta e normalno ne{to za 25.4% od anketiranite gra|ani, 11.8% ne se sigurni, a site ostanati ja smetaat za ne{to nadvor od normalnoto. 1. Grafikon - Homoseksualnosta e normalno ne{to

0.00%

5.00%

10.00%

15.00%

20.00%

25.00%

30.00%

35.00%

1 2 3 4 5 6

vo celost se soglasuvam 8.30%

se soglasuvam 17.10%

ne sum siguren/sigurna 11.80%

ne se soglasuvam 30.50%

voop{to ne se soglasuvam 31.90%

18.Homoseksualnosta ja smetam za ne{to normalno

bez odgovor 0.40%

Spored rezultatite od anketata mnogu golem broj od gra|anite na Republika Makedonija smetaat deka homoseksualnosta e bolest ili nekoj vid na psihi~ko poremetuvawe. Vakov stav spodeluvaat 64% od anketiranite. 17% od anketiranite ne se sigurni dali stanuva zbor za bolest, a 19% se potpolno ili vo golema mera sigurni deka homoseksualnosta ne e bolest. Vakviot ra{iren pojdoven stav e sam po sebe sprotiven na idejata za slobodniot izbor na seksualnata orientacija i vo golema mera gi obojuva site natamo{ni stavovi, relacii i postapki na lu|eto. 2. Grafikon - Seksualnosta e bolest ili psihi~ko poremetuvawe

40

0.00%5.00%

10.00%15.00%20.00%25.00%

30.00%35.00%40.00%

1 2 3 4 5 6

Ovoj stav e najra{iren kaj pripadnicite na romskata nacionalnost (80%) i vo osnova go sledi generalniot model na distribucija na stavovite (naj~esto kako bolest homoseksualnosta ja percepiraat lu|e so ponisko obrazovanie i onie nad 38 godi{na vozrast34). Ne{to pomal procent od anketiranite smetaat deka homoseksualnosta e nemoralno ne{to (59%). Pripadnicite na albanskata etni~ka zaednica mnogu po~esto ja percepiraat homoseksualnosta kako na nemoralna vo odnos na pripadnicite na makedonskata ili druga etni~ka zaednica.35 Pogolem broj od onie koi na homoseksualnosta gledaat kako na nemoralno ne{to ja smetaat za bolest ili psihi~ko poremetuvawe.36 Ova e edna od mnogute neverojatni kontradiktornosti vo percepcijata na homoseksualnosta koi go gradat tradicionalniot stav i odnos na gra|anite. Poimot na nemoralna bolest homoseksualnosta ja pravi postra{na, zarazna (ne{to kako rak na op{testvoto i na ~ove~kata zaednica), no i ne{to protiv {to moème i treba da se borime.37 Interesno e deka okolu 40% od anketiranite smetaat deka vo Makedonija ima pomalku homoseksualci otkolku vo drugite dràvi. Ova moè da se povrzi so ra{ireniot stav deka stanuva zbor za bolest ili poremetuvawe (koe postepeno se uvezuva i kaj nas), a deka nie sme zdravo op{testvo koe se u{te ne e tolku zafateno od bolesta. Ovoj stav go zastapuvaat najgolem broj od pretstavnicite na albanskata zaednica (48%), a najmal broj na pretstavnicite na makedonskata zaednica (28%). 36% od anketiranite mislat deka homoseksualnosta ne moè da se izle~i, dodeka 34% ne se sigurni po ova pra{awe. 30% od anketiranite homoseksualnosta ja povrzuvaat so posebnata sklonost na odredeni etni~ki

34 77% od gra|anite so nezavr{eno i zavr{eno osnovno obrazovanie i 70% od gra|anite postari od 38 godini, go zastapuvaat ovoj stav. 35 68% nasproti 43% od anketiranite pripadnici od makedonska etni~ka zaednica. Ova e edno od retkite pra{awa kade {to se pojavuva vaka drasti~na razlika pome|u pripadnicite na oddelni etni~ki zaednici. 36 79% od anketiranite koi smetaat deka homoseksualnosta e nemoralno ne{to vo potpolnost se soglasuvaat i so stavot deka stanuva zbor za bolest. 37 41,60% od anketiranite ne se sigurni dali vo Makedonija ima pomalku homoseksualci otkolku vo drugite dràvi.

1. vo celost se soglasuvam 24.40%

2. se soglasuvam 39.70%

3. ne sum siguren/sigurna 16.80%

4. ne se soglasuvam 11.00%

5. voop{to ne se soglasuvam 8.00%

2.Homoseksualnosta e bolest ili psihi~ko poremetuvawe

6. bez odgovor 0.10%

41

grupi.38 Ova sfa}awe e ne{to pora{ireno kaj pripadnicite na albanskata etni~ka zaednica (36%) i pripadnicite na turskata etni~ka zaednica (33%). Vo zbirot na ovie negativni percepcii na homoseksualnosta moè da se vbroi i stavot deka homoseksualcite imaat nametliv odnos kon drugite. Pod ova gra|anite naj~esto podrazbiraat agresivno nastapuvawe vo baraweto na seksualen partner (nudewe), nametnuvawe na homoseksualnosta kako seksualna opredelba, ili pak, preotvoreno manifestirawe na sopstvenata homoseksualnost ("bez sram i perde"). 38.70% od anketiranite go delat ovoj stav (nad 40% od gra|anite nad 38 godi{na vozrast, nad 50% od onie so osnovno obrazovanie i mnogu pove}e pripadnicite od turskata i romskata etni~ka zaednica). Zbunuva podatokot deka 38% od onie koi tvrdat deka nikoga{ ne zapoznale homoseksualec mislat deka homoseksualcite imaat nametliv odnos. Sli~n e procentot na onie koi smetaat deka homoseksualnosta treba da se kaznuva so zako (34%). Ova e vtora od neverojatnite konstrukcii povrzani so sfa}awetoi na homoseksualnosta na koi bi sakale da svrtime vnimanie. Imeno, najverojatno ova e edna od retkite bolesti protiv koi, spored ubeduvaweto na 34% od anketiranite, moème da se izborime so zakonski merki. Ova go potvrduva i faktot deka 55% od onie koi mislat deka homoseksualnosta e bolest go zastapuvaat i stavot deka treba da bide kazniva so zakon. 3. Grafikon - Homoseksualnosta treba da se kaznuva so zakon

0.00%

5.00%

10.00%

15.00%

20.00%

25.00%

30.00%

1 2 3 4 5 6






12.Homoseksualnosta treba da bide kazniva so zakon

bez odgovor 0.60%

Ovoj stav go zastapuvaat 24.6% od anketiranite so visoko obrazovanie, nasproti 68% od anketiranite so nezavr{eno osnovno obrazovanie. Razlikata e isto taka mnogu golema kaj pripadnicite na razli~ni etni~ki zaednici (12.30% Makedonci nasproti 45% Albanci). Najvoobi~aen stav na lu|eto vo kontakt so homoseksualec e "Kakva {teta". Nad 59% od anketiranite go delat ovoj stav. Vo nego e sublimirano celokupnoto negoduvawe i neprifa}awe na homoseksualnosta kako del od slobodata na izborot. [teta za ~ovekot {to se "razbolel", {teta za op{testvoto {to go izgubilo, {teta za "zaludno potro{eniot dobar materijal", 38 Nad 41% od anketiranite ne moàt da se izjasnat po ova pra{awe.

42

se izrazi koi ~esto moàt da se slu{nat tokmu vo vrska so ovoj stav. Ova e edno od retkite pra{awa na koi pripadnicite na makedonskata etni~ka zaednica vo svoite odgovori se izedna~uvaat so pripadnicite na drugite etni~ki zaednici. Zaklu~ok: spored dobienite rezultati od anketata makedonskite gra|ani vo golem del smetaat deka homoseksualnosta e bolest od nemoralen karakter koja ne e lesno da bide izle~ena. Del od gra|anite smetaat deka lu|eto koi boluvaat od ovaa bolest treba da bidat kazneti so zakon.

Prifatlivost na nadvore{nata manifestacija

Pove}e od polovina od anketiranite gra|ani smetaat deka homoseksualcite ne treba javno da ja pokaùvaat svojata opredelba (56%). Duri i onie koi se izjasnuvaat deka homoseksualnosta ja smetaat za normalno ne{to, vo 35% od slu~aite mislat deka homoseksualcite ne terba javno da ja pokaùvaat svojata opredelba. U{te podrasti~na e sostojbata so gra|anite koi se izjasnile deka homoseksualnosta ne pretstavuva opasnost za moralot i semejnite vrednosti. Tie vo 42% od slu~aite ne se spremni da go prifatat javnoto manifestirawe na homoseksualnata orientacija. Vakviot stav moè da bide protolkuvan na razli~ni na~ini (deklarativno prifa}awe na slobodata na izborot na seksualnata orientacija bez realna osnova vo sekojdnevnite odnosi i vitinski stavovi; tolku visoko nivo na stereotipizacija koja im sozdava na lu|eto ~uvstvo na neprijatnost vo prisustvo na otvoreno pokaùvawe na homoseksualnosta; nespremnost za otvoreno sprotistavuvawe na tradicionalniot model na sfa}awe na seksualnosta i sl.), me|utoa ostanuva faktot, deka mnogu mal procent od gra|anite e spremen da ja prifati otvorenata manifestacija na homoseksualnosta vo sekojdnevniot ìvot. Prifa}aweto na slobodata na izborot na seksualnata orientacija zavr{uva na nivo na tolerancija na ne{to {to ne go gledame, {to postoi, ama ne tuka okolu nas i {to ne e del od na{eto sopstveno opkruùvawe. 4. Grafikon - Homoseksualcite ne treba javno da ja pokaùvaat svojata opredelba

0.00%

5.00%

10.00%

15.00%

20.00%

25.00%

30.00%

1 2 3 4 5 6

vo celost se soglasuvam 27.00% 1.Homoseksualcite ne treba javno da ja pokaùvaat svojata


43




opredelba

bez odgovor 0.70%

I ovaa grupa na stavovi ja sledi voobi~aenata struktura i razlikite vrz osnova na vozrast, obrazovanie, pol i etni~ka pripadnost (50,80% od licata navozrast od 10-25 god., nasproti, 62,80% od licata nad 50 godi{na vozrast; 70% od licata so nezavr{eno osnovno obrazovanie, nasproti, 53% od licata so vi{o i visoko obrazovanie; 53.7% od pripadnicite od makedonska etni~ka zaednica nasproti 67% od pripadnicite od romskata etni~ka zaednica, smetaat deka homoseksualcite ne treba da ja pokaùvaat svojata opredelba). Ona {to iznenaduva (nezavisno od prezentiranite razliki) e faktot deka strukturite koi voobi~aeno se izjasnuvaat mnogu popozitivno vo odnos na prifa}aweto na slobodata na izborot na sopstvenata seksualnata opredelba (kako {to se pomladite i so povisoko obrazovanie) vo odnos na pra{aweto za javnoto manifestirawe na seksualnata opredelba pokaùvaat golema rezistentnost i ograni~enost. Od ova moè da se izvle~e zaklu~okot deka za lu|eto e prifatliva homoseksualnosta bez nejzino nadvore{no manifestirawe ({to povtorno ne doveduva na tloto na moralnoto i normalnoto). Otsustvo na podrasti~na razlika me|u vozrasnite grupi, moè da se protolkuva i kako otsustvo na fakti~ki promeni vo senzibilitetot kon homoseksualnosta vo periodot na promena na op{testveniot sistem i podigaweto na zna~eweto na konceptot za ~ovekovite prava. Procentot na onie koi go delat ovoj stav e ne{to pomal koga stanuva zbor za Skopje (46%), a e drasti~no pogolem vo Bitola (65.7%). Spored 55.5% od anketiranite gra|ani, homoseksualcite treba da se dviàt i sostanuvaat na odredeni mesta. Intencijata za izolacija i getoizacija na homoseksualcite e mnogu voedna~eno prisutna kaj site vozrasni i etni~ki grupi. Vidliva (iako ne i zna~ajna razlika se pojavuva edinstveno vo vrska so obrazovanieto i mestoto na ìveewe). Dokolku se zeme predvid podatokot deka pogolem del od gra|anite smetaat deka treba da ima TV emisii, radio emisii ili pi{ani tekstovi na tema homoseksualnost (60% od anketiranite), moème da si go postavime pra{aweto za posakuvanata ili pretpostavenata sodrìna na ovie emisii. Dali gra|anite mislat deka treba da ima pove}e emisii vo koi bi se objasnila homoseksualnosta kako specifi~na bolest, na~inite na koi moème da se za{titime ili da se lekuvame, ili pak emisii vo koi bi stanalo zbor za homoseksualnosta kako manifestacija na slobodata na izborot kako ~ovekovo pravo? Stavot e posebno indikativen dokolku se ima predvid deka 53% od anketiranite koi homoseksualnosta ja percepiraat kako bolest smetaat deka treba da ima pogolem broj emisii za ovaa problematika. Sli~en e procentot na anketirani gra|ani (53%) koi smetaat deka homoseksualcite ne treba da rabotat vo obrazovanieto i so deca. Soodnosot me|u vozrasnite i obrazovnite grupi ja sledi generalnata linija na razlikuvawe (ovoj stav go zastapuvaat 46% od gra|anite na vozrast od 18-25 godini, a 63% od gra|anite nad 50-godi{na vozrast, 78% od naselenieto so nezavr{eno osnovno obrazovanie, nasproti 43.8% od gra|anite so visoko obrazovanie). Ova pretstavuva edno od pra{awata kade {to e voo~liva zna~ajna razlika me|u pripadnicite na razli~ni etni~ki zaednici. Za razlika od drugite etniciteti (64% od romskata, 62% od albanskata i 52% od turskata etni~ka zaednica), 36.2% od pripadnicite na makedonskata etni~ka zaednica smetaat deka homoseksualcite ne treba da rabotat vo obrazovanieto i so deca. Ovie stavovi gi delat nad 60% od onie koi na homoseksualnosta gledaat kako na nemoralno

44

ne{to (so {to moè da se objasni i potrebata od za{tita na decata od {ireweto na ovoj nemoral), kako i nad 70 % od onie koi vo homoseksualnosta gledaat opasnost po moralot i semejnite vrednosti. Intersno e deka 50% od onie koi smetaat deka vo u~ili{tata treba da se vovede seksualno obrazovanie ne se soglasuvaat homoseksualci da rabotat vo obrazovanieto i so deca. Ovoj stav e povtorno na linijata na tolerancija na homoseksualnost do nivo na neme{awe so sekojdnevniot ìvot i obremeneta so strav od "opasno" vlijanie vrz mladite ili "zaraza" na mladite. So toa vo "prifa}aweto" na homoseksualnosta potpolno otsustvuva nejzinoto smestuvawe vo ramkite na slobodata na izborot kako bazi~no ~ovekovo pravo. 46% od anketiranite smetaat deka homoseksualcite ne treba da vr{at nitu lekarska profesija. Ovoj stav posebno go zastapuvaat pripadnicite na albanskata etni~ka zaednica (63%). Me|utoa, deka ne stanuva zbor samo za vr{eweto na oddelni specifi~ni profesii, tuku za generalen otpor kon prisustvo na homoseksualcite vo sekojdnevniot ìvot (odnosno, vo rabotnoto opkruùvawe), zboruva podatokot deka 38.30% od anketiranite ne bi rabotele zaedno so homoseksualec. Vo vrska so ovoj podatok moè da se postavi pra{aweto, kako bi reagirale ovie lu|e dokolku nivniot kolega ili kole{ka javno se manifestira kako homoseksualec? Dali toa bi zna~elo barawe za otpu{tawe od rabota, odbivawe na sorabotka, negativni rabotni oceniki? Percepirajki ja homoseksualnosta kako nemoralno i nenormalno odnesuvawe, na gra|anite im e mnogu te{ko da "dozvolat" primena na tradicionalnite semejni vrednosti vo me|usebnite odnosi na homoseksualcite. 57% od anketiranite smetaat deka homoseksualcite ne treba da imaat pravo da formiraat trajni zaednici i da stapuvaat vo brak. 5. Grafikon - Homoseksualcite treba da imaat pravo da zasnovaat trajna zaednica ili da stapat vo brak

0.00%

5.00%

10.00%

15.00%

20.00%

25.00%

30.00%

35.00%

1 2 3 4 5 6






15.Homoseksualcite treba da imaat pravo da zasnovaat trajna zaednica ili da stapat vo brak

bez odgovor 0.40%

Ovoj stav so ogromno mnozinstvo go zastapuvaat pripadnicite na turskata i na romskata etni~ka zaednica, kako i onie koi na homoseksualnosta gledaat kako na odnesuvawe koe gi zagrozuva moralnite i semejni vrednosti. Moèbi vo ovaa oblast treba da ne zadovolat 25-te% pozitivni odgovori so koi gra|anite se

45

iskaùvaat vo polza na mo`noto formirawe trajni i bra~ni zaednici me|u homoseksualcite. Vakviot stav vo golema mera e sprotiven na stavot deka homoseksualcite ne treba javno da ja pokaùvaat svojata opredelba i deka stanuva zbor za bolest ili psihi~ko poremetuvawe. Ova samo na u{te eden na~in ja potvrduva ogromnata konfuzija koja postoi vo odnos na homoseksualnosta i voop{to kon pravoto na izbor na sopstvenata seksualna opredelba.

Zaklu~ok: Na golem broj od gra|anite im e neprifatlivo nadvore{noto manifestirawe na seksualnata opredelba na homoseksualcite. Tie ne se spremni da gi vidat homoseksualcite kako del od nivnoto sekojdnevie ili rabotna sredina. Prifa}aweto na homoseksualnosta zavr{uva na nivo na tolerancija na nivnoto postoewe dokolku se dviàt vo sosptveni zatvoreni krugovi i na {to e mo`no podobar na~in ja prikrivaat svojata seksualna opredelba.

Mo`nost za komunikacija i prifa}awe

Spored dobienite odgovori vo anketata, za golem broj od gra|anite komunikacijata so homoseksualci pretstavuva problem. Na 53% od anketiranite gra|ani ne im e prijatno vo dru{tvo na homoseksualci. 6. Grafikon - Ne mi e prijatno vo dru{tvo na homoseksualci

0.00%

5.00%

10.00%

15.00%

20.00%

25.00%

30.00%

1 2 3 4 5 6






17.Ne mi e prijatno vo dru{tvo na homoseksualci

bez odgovor 0.40%

Vo vrska so ovoj stav nema golema razlika me|u gra|anite od razli~na vozrast. Nezavisno od svoite deklarirani stavovi i spremnosta na zborovi da se prifati homoseksualnosta kako normalno ne{to, kaj pomladite nema izgradeno mehanizmi na fakti~ko prifa}awe i uìvawe na slobodata na izborot. Na 48.50% od anketiranite na vozrast od 18-25 godini ne im e prijatno vo dru{tvo na homoseksualci. Od druga strana, ova e stav vo vrska so koj se pojavuva najvidliva razlika me|u pripadnicite na makedonskata etni~ka zaednica i pripadnicite na albanskata, turskata i romskata. Makedoncite vo najmala mera

46

(32.30%) ~uvstvuvaat neprijatnost vo dru{tvo na homoseksualci (za razlika od 51% Albanci, 57% Turci i 73% Romi. Mnogu e golem procentot (42) od anketiranite koi vedna{ bi go prekinale prijatelstvoto so prijatel za kogo }e razberat deka e homosaeksualec. Ova tvrdewe e posebno karakteristi~no za site nad 38 godini, za licata so ponisko obrazovanie, pripadnicite na turskata i romskata etni~ka zaednica, nasproti pripadnicite na makedonskata i albanskata. Interesen e podatokot deka okolu 20% od onie koi na homoseksualnosta gledaat kako na ne{to normalno, sepak bi go prekinale prijatelstvoto so prijatel za koj }e doznaat deka e homoseksualec. Ovoj podatokok moè da bide predmet na natamo{ni istraùvawa povrzani so op{testveniot pritisok i sledeweto na op{testveno poèlni vrednosti duri i toga{ koga ne se soglasuvame so niv. Ovoj podatok e u{te povpe~atliv dokolku se zeme predvid deka 36% od anketiranite gra|ani smetaat deka kon odreden ~ovek ne treba da se ima doverba edinstveno zatoa {to e homoseksualec. Kon ovoj iracionalen stav vo mnogu mala mera se priklonuvaat pripadnicite na makedonskata etni~ka zaednica (16%), nasproti pripadnicite na albanskata (41.50%), turskata (32.20%) i romskata etni~ka zaednica (54.60%). 28.90% od anketiranite se spremni da prifatat prijateli homoseksualci. Razlikite me|u etni~kite zaednici se mnogu vidlivi i statisti~ki zna~ajni. Interesen e podatokot deka procentot na anketiranite gra|ani koi ne se sigurni i ne moàt da odgovorat na postavenoto pra{awe e mnogu voedna~en kaj site etni~ki zaednici. 1. Tabela - Dali bi prifatile prijateli homoseksualci?

Etni~ka zaednica makedonska albanska turska romska Vkupno

da 48.20% 18.50% 27.10% 21.80% 28.90%ne 31.30% 60.70% 50.80% 60.00% 50.70%

Dali bi prifatile prijateli homoseksualci? ne znam 20.60% 20.70% 22.10% 18.30% 20.40%Vkupno 100.00% 100.00% 100.00% 100.00% 100.00% Gra|anite se mnogu postrogi koga stanuva zbor za prifa}awe na homoseksualnosta kaj ~len na nivnoto semejstvo. 7. Grafikon - Dali bi prifatile ~len na semejstvoto koj e homoseksualec?

0.00%

10.00%

20.00%

30.00%

40.00%

50.00%

60.00%

1 2 3

da 20.50% 30. Dali bi prifatile ~len na semejstvoto koj e homoseksualec?

ne 54.60%

47 ne znam 24.90%

Samo 20% bi prifatile ~len na semejstvoto koj e homoseksualec (39.60% pripadnici na makedonskata, 16.30% na albanskata, 11.80% na turskata i 13.80% na romskata etni~ka zaednica). Ova e podatok koj isto taka treba ponatamu da bide istraùvan tokmu vo svetloto na op{testveniot pritisok, tradicionalnoto semejstvo i vrednostite na patrijahalnoto struktuirawe na zaednicata. Najdrasti~en e podatokot deka samo 11% od anketiranite bi ja prifatile (poddràle) homoseksualnosta na svoeto dete. 59% od anketiranite na vozrast 18-25 godini ne bi prifatile homoseksualnost na sopstvenoto dete. Ovoj podatok jasno pokaùva deka duri i deklarirananoto razbirawe na homoseksualnosta, deklariranata opredelba za po~ituvawe na slobodata na izbor na seksualnata opredelba i deklariranata tolerancija kon razlikite, nema cvrsta osnova vo ubeduvawata i vo vrednosniot sistem na pomladite generacii. Na nivo na "slu~uvawe vo moja ku}a", is~eznuva deklariranoto i otstapuva mesto na starite moralizatorski stavovi na tradicionalnoto vospituvawe. 8. Grafikon - Dali bi prifatile i poddràle homoseksualna opredelba na svoe dete?

0.00%

10.00%

20.00%

30.00%

40.00%

50.00%

60.00%

70.00%

1 2 3

da 11.30%

ne 65.10%33. Dali bi prifatile i poddràle homoseksualna opredelba na svoe dete? ne znam 23.60%

Homoseksualnosta na svoeto dete ne bi ja poddràle tokmu onie koi smetaat deka za seksot i seksualnite opredelbi voop{to ne treba da se zboruva (nad 75%), kako i 80% od onie koi ne mislat deka vo u~ili{tata treba da bide vovedeno seksualno obrazovanie. Zaklu~ok:gra|anite na Makedonija vo mnogu mala mera se spremni da komuniciraat so lica so homoseksualna opredelba. Tie posebno ne ja prifa}aat homoseksualnosta vo svoja blizina (prijateli, rodnini, deca). Po ovie pra{awa nema su{tinski pomestuvawa koga stanuva zbor za pomladi lica. Pripadnicite na makedonskata etni~ka zaednica pokaùvaat vidlivo poliberalen odnos vo ovie pra{awa od pripadnicite na site ostanati etni~i zaednici.

48

Ostvaren li~en kontakt so homoseksualec 44.30% od anketiranite tvrdat deka nekoga{ (vo nekoja situacija) zapoznale homoseksualec. Interesen e podatokot deka ova tvrdewe go zastapuvaat 40% od anketiranite koi ne se spremni da zboruvaat za seksot i seksualnite opredelbi. 2. Tabela - Dali nekoga{ ste zapoznale nekoj homoseksualec?

Mnogu pomal broj od anketiranite tvrdat deka znaat mesta na koi se sobiraat homoseksualci. 9. Grafikon - Dali znaete mesta na koi se sobiraat homoseksualci?

0.00%10.00%20.00%30.00%40.00%50.00%60.00%70.00%80.00%

1 2 3

Vrz osnova na izvr{enata anketa ne moè da se izvle~e zaklu~ok vrz osnova na koi podatoci anketiranite ja utvrduvaat seksualnata opredelba na odredeno lice. Moè da se pretpostavi deka "prepoznavaweto" se vr{i vrz osnova na glasini ili "sigurni" znaci na prepoznavawe koi se del od tradicionalniot vrednnosen i moralen kompleks. Vo prilog na ova zboruva podatokot deka nad 54% od anketiranite smetaat deka homoseksualcite moàt vedna{ da bidat prepoznaeni (po nadvore{niot izgled ili odnesuvawe). Posebno lesno moàt da gi prepoznaat homoseksualcite onie koi ne zboruvaat za seksot i seksualnite opredelbi (70%), onie za koi homoseksualnosta e nemoralno ne{to (65%) i onie za koi homoseksualnosta e opasna za moralot i semejnite vrednosti (70%). Zaklu~oci: predrasudite za nadvore{nata prepoznatlivost i jasnite nadvore{ni znaci na homoseksualnosta se u{te dominiraat vo sfa}aweto na gra|anite. Deka stanuva zbor za predrasuda zboruva faktot deka tokmu najgolemite protivnici na prifa}aweto na homoseksualnosta kako izraz na

Vozrast 18-25

godini 26-37

godini 38-50

godini Nad 50 godini

Vkupno

da 55.60% 51.80% 39.60% 29.80% 44.30%ne 36.90% 41.60% 52.10% 60.20% 47.60%

26. Dali nekoga{ ste zapoznale nekoj homoseksualec? ne znam 7.60% 6.50% 8.40% 10.00% 8.10%

49

slobodata na izbor, se onie koi najlesno moàt da ja prepoznaat homoseksualnosta kaj drugite. Op{ti stavovi za seksot i seksualnosta

Tesno povrzano so pra{awata za odnosot kon homoseksualnosta i homoseksualcite e pra{aweto na generalniot odnos na gra|anite kon seksot i seksualnosta, odnosno, izleguvaweto na ovie temi od korpata "tabu" temi. 40% od anketiranite mislat deka za seksot i seksualnite opredelbi ne treba da se zboruva, dodeka 11% ne se sigurni. 10. Grafikon - Za seksot i seksualnite opredelbi ne treba da se zboruva

0.00%

5.00%

10.00%

15.00%

20.00%

25.00%

30.00%

35.00%

1 2 3 4 5 6






5.Za seksot i seksualnite opredelbi ne treba da se zboruva

bez odgovor 0.50%

U{te pomalku i poretko se zboruva za homoseksualnosta. 71.30% od anketiranite izjavuvaat deka nikoga{ ne zboruvale so roditelite na ovaa tema. 61.40% od anketiranite koi nikoga{ ne razgovarale so svoite roditeli za homoseksualnosta se na vozrast od 18-25 godini. Zaedno so ostanatite podatoci ova zboruva deka seksot i seksualnite opredelbi ni od daleku ne se prifateni nitu doìveani kako del od kompleksot ~ovekovi prava. Za seksot se {epoti, skri{um se spodeluvaat mislewa, se pravat {egi i se {irat poluvistini i nevistini, no ostanuva nadvor od temite na razgovor na roditelite i decata. Toa voop{to ne zna~i deka homoseksualnosta i po{iroko, seksualnite opredelbi ne se predmet na interes. 67% od anketiranite izjavuvaat deka razgovarale za homoseksualnosta so prijateli i kolegi. Interesen e podatokot deka duri 66% od onie koi smetaat deka za seksot i seksualnosta ne treba da se razgovara, 70% od onie koi smetaat deka homoseksualnosta e nemoralno ne{to i 64.80% od onie koi homoseksualnosta ja smetaat za opasnost za moralot i semejnite vrednosti, razgovarale za homoseksualnosta so svoite prijateli. 49.30% od anketiranite gi zainteresirala TV emisija, radio emisija ili pi{an tekst na tema homoseksualnost. Ovoj podatok ukaùva na faktot deka na ovoj ili onoj na~in za seksot i seksualnite opredelbi gra|anite po~nuvaat pootvoreno da se

50

interesiraat i za niv po~nuvaat potvoreno da zboruvaat. Mnogu e zna~ajno vo momentot na otvorawe na gra|anite kon ovaa problematika vo javnosta da izlezat {to e mo`no pove}e relevantni i validni informacii, argumenti i objasnuvawa na ovoj vid na sloboda na izborot. Posebno e va`no smestuvaweto na celata problematika i rasprava vo kontekstot na ~ovekovite prava i slobodi. Evidentno e deka na formalen plan i na edno deklarativno nivo, gra|anite se vo golema mera spremni da prifatat nekoi od novite vrednosni opredelbi. 75% od anketiranite se soglasuvaat so stavot deka sekoj treba slobodno da si ja bira seksualnata opredelba. 11. Grafikon - Sekoj treba slobodno da si ja bira seksualnata opredelba

0.00%5.00%

10.00%15.00%20.00%25.00%

30.00%35.00%40.00%

1 2 3 4 5 6






6.Sekoj treba slobodno da si ja bira seksualnata opredelba

bez odgovor 0.30%

Objasnuvaweto moè da go pobarame vo sfa}aweto na lu|eto za toa {to zna~i mo`nosta da se bira, od {to moè da se bira i koi se rezultatite od izborot. O~igledno homoseksualnosta za pomal broj od anketiranite voop{to vleguva vo elementite od koi se bira. Za pogolemiot del, taa e bolest, nemoralna i nenormalna i ne e voop{to predmet na izbor. Me|utoa, treba da se iskoristi ovoj formalno otvoren priod kon pra{aweto na seksualnata opredelba i vo nego da se vnese nova sodrìna koja vo sebe }e gi inkorporira elementite na mo`nost za fakti~ki izbor. Vo ovaa nasoka moè da se protolkuva i podatokot deka 67% od anketiranite mislat deka vo u~ili{tata treba da se vovede seksualno obrazovanie. Ovoj stav go spodeluvaat duri 35% od anketiranite koi smetaat deka za seksot ne treba da se zboruva. Zaklu~ok: seksot i seksualnosta, a so toa i seksualnata opredelba, se u{te pretstavuvaat temi za koi retko se zboruva, se zboruva bez dovolno znaewe i informacii i vo zatvoreni krugovi. Mladite se u{te nemaat mo`nost da dobijat soodvetni znaewa od ovaa oblast i temata e zatvorena za najtesniot semeen krug (vo sferata na "sramotnite" ne{ta). Slobodata na izborot e ne{to {to se podrazbira na deklarativno nivo, me|utoa, zad sebe krie mnogu predrasudi, pritisoci i tradicionalni vrednosti.

51

Senzibilnost za postoeweto na diskriminacija 46% od anketiranite mislat deka homoseksualcite vo Makedonija se diskriminirani. Specifika povrzana so ovoj stav e golemiot procent (38) na gra|ani koi ne se sigurni dali se soglasuvaat ili ne so vakviot stav. Se steknuva vpe~atok deka kaj golem del od gra|anite postoi svest za poinakviot tretman, poniùva~kiot odnos i neprifa}aweto na homoseksualcite vo sekojdnevniot ìvot. Ostava vpe~atok deka duri 39% od anketiranite koi homoseksualnosta ja smetaat za nemoralno ne{to i isto tolkav procent na onie koi homoseksualnosta ja smetaat za zakana za moralot i semejnite vrednosti, go delat misleweto deka homoseksualcite se diskriminirani. Ovoj zbunuva~ki podatok moè da pretstavuva del od kontradiktorniot mozaik na tradicionalni sfa}awa i novi vrednosti koi gi karakteriziraat sfa}awata na pove}eto lu|e vo Republika Makedonija. Poimite: sloboda, izbor, nediskriminacija se poimi koi stanuvaat del od sekojdnevniot re~nik na gra|anite. Toa se poimi koi gra|anite mnogu te{ko gi povrzuvaat so seksualnosta i seksualnata opredelba, me|utoa, nivnoto sekojdnevno prisustvo, pridonesuva nova perspektiva na gledawe i prifa}awe i na temite koi se u{te se vbrojuvaat vo zabranetata zona na tabua. Kontradikcijata i konfuzijata vo sfa}aweto na diskriminacijata vrz osnova na seksualna opredelba (odnosno, homoseksualnost) e mnogu o~igledna, dokolku se poglednat stavovite na gra|anite vo vrska so tvrdeweto: Homoseksualcite treba da formiraat zdruènija za za{tita na svoite prava. Duri 35% od anketiranite mislat deka homoseksualcite nemaat pravo nitu da formiraat svoe zdruènie za za{tita na sopstvenite prava, me|utoa vo isto vreme, ne mal broj od onie koi na homoseksualnosta gledaat kako na nemoralno ne{to, smetaat deka homoseksualcite treba da imaat mo`nost da formiraat svoi zdruènija. Zaklu~ok:: otsustvoto na soodvetni informacii, raspravi i javno debatirawe pridonesuvaat za sozdavawe na potpolna konfuzija vo sfa}awata i stavovite na gra|anite vo odnos na homoseksualnosta i voop{to seksualnite slobodi. Tie ne se sigurni dali treba da se borat protiv homoseksualnosta ili da im ovozmoàt na homoseksualcite za{tita na nivnite prava i slobodi. ZAKLUÔCI Aktuelna sostojba Spored dobienite podatoci pogolem del od gra|anite na Republika Makedonija na homoseksualnosta gledaat kako na bolest ili psihi~ko poremetuvawe. Homoseksualnosta se doìvuva kako nemoralno ne{to i pretstavuva zakana za semejnite vrednosti. Gra|anite na Makedonija ne se aktivno diskriminatorski nastronei, me|utoa samo mnogu ograni~en del e spremen da gi prifati homoseksualcite kako prijateli, sorabotnici ili del od sopstvenoto potesno opkruùvawe. Vo momentot gra|anite se spremni da prifatat tolerancija na homoseksualnosta dokolku nema vidlivi manifestacii i dokolku e ograni~ena na zatvoreni i op{testveno nevidlivi krugovi. Za seksot i seksualnosta se u{te malku se zboruva i tie se del od tabu temite

52

zabraneti vo vrednosnata konstrukcija na tradicionalnoto patrijahalno op{tewe. Vrz osnova na struktuiraweto na odgovorite moè da se izvle~e zaklu~ok deka postojat krugovi vo ramkite na koi e zapo~nat procesot na liberalizacija na pogledite, me|utoa ovoj proces se nao|a na deklarativno nivo i vo faza na mo`na revirzibilnost. Mo`ni aktivnosti Spored podatocite dobieni vo istraùvaweto, vo Republika Makedonija ve}e postojat elementarni preduslovi za zapo~nuvawe raspravi i pootvoreni akcii vo nasoka na razbirawe na seksualnite prava vo kontekstot na kompleksot od ~ovekovi prava i pravata na seksualnite malcinstva (posebno na pretstavnicite na L/H/B/T39 zaednica). Poradi niskoto nivo na predznaewa, potrebno e da se zapo~ne so {irewe informacii od mnogu bazi~en karakter i na {to e mo`no poposreden na~in. Umetni~ki izlo`bi, koncerti, filmovi i filmski festivali, dramski pretstavi, knigi i literaturni raspravi, internet strani, bi trebalo da prethodat na bilo kakov oblik na neposredno nastapuvawe, otvoreni raspravi ili "poagresivni" informacioni kampawi i otvoreni manifestacii. So pristapot ~ekor po ~ekor bi se izbegnalo sozdavaweto na homogena grupa koja se sprotistavuva, kako i otvoren otpor i aktivna reakcija na ovie aktivnosti. Poèlno e aktivnostite da zapo~nat vo nekolku razbieni centri na teritorijata na Republika Makedonija (so cel da se izbegne sindromot na "jadr na zloto", no i da se probiva mrazot tamu kade {to e najtvrd. Voveduvaweto na seksualnoto obrazovanie vo srednite u~ili{ta, moè da bide mnogu dobra osnova za aktivnosti od vakov vid (posebno {to golem broj od anketiranite (67%) se soglasuvaat deka e potreben vakov vid na obrazovanie). Mo`ni pre~ki Generalnata raspredelba na stavovite dozvoluva izveduvawe na nekolku prvi~ni zaklu~oci vo vrska so mo`nite pre~ki na idnite aktivnosti i kampawi:

diskriminacijata vrz osnova na seksualna opredelba kako i slobodata na izborot na seksualnata opredelba se mnogu poverojatni i pozastapeni vo pomalite mesta kade {to tradicionalniot patrijahalen model na ìveewe se u{te pretstavuva i dominanten model. postarite lica nad 50 godini vo pomala mera moàt da bidat videni kako celna grupa za deluvawe vo nasoka na razvivawe pozitiven odnos kon slobodata na seksualniot izbor i od nivna strana moè da se o~ekuvaat pogolemi pre~ki i negativni reakcii vo vrska so eventualni kampawi povrzani so ovie pra{awa moè da se o~ekuva pogolem otpor kaj naselenieto od islamska veroispoved otsustvoto na oddelni grupi od naselenieto od povisokite nivoa na obrazovniot proces moè da go ograni~i deluvaweto niz obrazovnite institucii minoriziraweto na problemot na listata na prioriteti na dràvata moè da go ograni~i prostorot i obemot na deluvawe vo uslovi na otvoreno i javno manifestirawe na homoseksualnosta moè da se o~ekuva poaktivna diskriminacija (na raboten plan, na javnite mesta i vo sekojdnevnite komunikacii).

39 Lezbejska, homoseksualna, biseksualna i travestitska zaednica.

53

Celni grupi Po~etna celna grupa na aktivnostite treba da bidat mladite na vozrast od 18-25 godini. Spored dobienite podatoci tie se barem na deklarativno nivo najotvoreni za ovaa problematika i najlesno moàt da se pojavat kako del od prvi~nite strani~ni aktivnosti (umetni~ki izvedbi na dela koi go tretiraat pra{aweto na seksualnite prava i pravata na seksualnite malcinstva). Naredna celna grupa treba da stane u~ili{nata mladina. Obrazovanieto e mesto kade {to moè da se vodi organizirana kampawa, da se distribuiraat soodvetni informacii i da se vodat organizirani raspravi vodeni od strana na stru~ni lica. Relevantnata problematika moè da bide del od razli~ni edukativni sodrìni vo ramkite na u~ili{nite predmeti (literatura, op{testveno i gra|ansko obrazovanie, filozofija), kako i del od vonu~ili{nite aktivnosti (debati, predavawa i sl.). Kako posebna celna grupa treba da se treiraat nastavnicite i profesorite na site nivoa od obrazovanieto. Vo uslovi na otsustvo na poseben predmet i izgradena programa za seksualno obrazovanie, sekoj edukator stanuva moèn izvor na informacii i dezinformacii vrz osnova na koi mladite gi formiraat svoite stavovi i svoeto odnesuvawe. Kako posebna celna grupa treba da se pojavat pretstavnicite na mediumite. Imajki predvid deka zna~aen broj od anketiranite se iskaàle deka treba da ima emisii ili pi{ani tekstovi na tema homoseksualnost (58%), deka vo odreden moment gi zainteresirala emisija ili pi{an tekst na ovaa tema (49%) i deka ne im pre~i slobodnoto deklarirawe na homoseksualnosta na javnite li~nosti (40%), na~inot na prezentacija na problematikata dobiva posebno va`na dimenzija.

54

ANEKS I - izbor od grafitite karakteristi~ni za predizborniot period 2002 godina

56

ANEKS II - dostapna literatura za koristewe vo ramkite na Centarot za ~ovekovi prava i razre{uvawe konflikti 1. SEXUAL ORIENTATION AND HUMAN RIGHTS The United States Constitution, the European Convention, and The Canadian Charter Robert Wintemute Shool of Law King`s College London CLARENDON PRESS-OXFORD 1995 2. Sexual Orientation and the Human Rights Mechanims of the United Nations Examples and Approaches This paper was compiled and written in 1999 by Scott Long, Policy Director of IGLHRC, and presented to the Office of the UN High Commissioner for Human Rights. 3. Jack Donnelly, "Non -Discrimination and Sexual Orintation: Making a Place for Sexual Minorities in the Global Human Rights Regime", (appeared in print in Peter Baehr, Cees Flinterman, and Mignon Sender(eds.), Innovation and Inspiration: Fifty Years of the Universal Declaration of Human Rights. Amsterdam:Royal Netherlands Academy of Arts and sciences, 1999,pp 93-110. 4. Diane Richardson, "Critical Social Policy", Constructing sexual citizenship: theorizing sexual rights University of Newcastle Copyright 2000 Critical Social Policy SAGE Publications -(London, Thousand Oaks, CA and New Delhi), vol.20(1)105-135;0011439

на ЛГБТ популацијата во - 2004/2005 · Идентификување на...

Documents

Transcript of на ЛГБТ популацијата во - 2004/2005 · Идентификување на...