ЦИВИЛИЗАЦИЯ - baau.edu.azbaau.edu.az/Sivilizasiya-2016.IV.pdf · Sadə cümlənin...

BAKI AVRASİYA UNİVERSİTETİ Elmi-nəzəri jurnal

SİVİLİZASİYA

ЦИВИЛИЗАЦИЯ CIVILIZATION

“Sivilizasiya” jurnalı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında

Ali Attestasiya Komissiyasının Rəyasət Heyətinin 06 iyul 2012-ci il (Proto-kol №10-R) tarixli qərarı ilə aşağıda göstərilən elm sahələri üzrə dissertasiya-ların əsas nəticələrinin dərc olunması tövsiyə edilən elmi nəşrlərin siyahısına daxil edilmişdir: Tarix, Antropologiya və Siyasi elmlər; Fəlsəfə və Sosiologi-ya elmləri; Filologiya elmləri; Sənətşünaslıq sahəsi.

4-cü (28-30) buraxılış

Bakı-2016

Təsisçi Bakı Avrasiya Universiteti

Baş redaktor

F.e.d., prof. Hüseynli Nazim Ziyad oğlu

Baş redaktorun müavini S.e.d., prof. İbrahimova Gülzar İsaxan qızı

Məsul katib

Fil.ü.f.d., dos. Şıxıyeva Səadət Məmməd qızı

REDAKSİYA HEYƏTİ

Tarix, antropologiya və siyasi elmlər üzrə: Prof.Dr. Attar Aygün (Türkiyə) AMEA-nın həqiqi üzvü, t.e.d., prof. Bünyadov Teymur Əmiraslan oğlu T.e.d., prof. Cəfərov Əsədulla Qüdrət oğlu T.e.d., prof. İsgəndərov Anar Camal oğlu T.e.d., prof. Qasımlı Musa Cəfər oğlu T.e.d., prof. Şükürov Kərim Kərəm oğlu T.e.f.d., dos. Mehdiyev Aqşin Şəfaət oğlu S.e.d., prof. Məmmədov Hikmət Baba oğlu B/m.Qasımov Səyavuş Kamran oğlu S.e.d., prof. Nəsirli Elman Xudam oğlu (şöbə redaktoru)

Fəlsəfə və sosiologiya elmləri üzrə: Prof. Dr. Suat Günsel ( KKTC) Prof.Dr. Məmmədov Nizami Mustafa oğlu (Moskva) Doç. Dr. Abdıldayev Kurmanbek (Qırğızıstan) F.e.d., prof. Orucov Zahid Məlik oğlu ( Moskva) AMEA-nın müxbir üzvü, prof. Əliyev Bəxtiyar Həmzə oğlu F.e.d., prof. Rüstəmov İzzət Əşrəf oğlu F.e.d., prof. Məmmədov Əziz Bəşir oğlu F.e.d., prof. Talışlı Siyavuş Murtuza oğlu F.e.f.d., dos. Məmmədov Hüseyn Qaraxan oğlu F.e.f.d. Rəhimov Mütəllim Qara oğlu (şöbə redaktoru)

Filologiya elmləri üzrə: Prof. Dr. Bozkurt İsmayıl (Türkiyə) AMEA-nın müxbir üzvü, fil.e.d., prof. Cəfərov Nizami Qulu oğlu Fil.e.d., prof. Qasımov Cəlal Əbil oğlu Fil.e.d.,prof. Cəlilov Firudin Ağası oğlu Fil.e.d.,prof. Qasımov İkram Ziyad oğlu Fil.e.d. prof. Veysəlli Fəxrəddin Yadigar oğlu Fil.e.d., dos. Rzayev Seyfəddin Gülverdi oğlu Fil.ü.f.d, prof. Məmmədov Novruz İsmayıl oğlu Fil.ü.f.d.,dos. Quliyev Əsgər Qədir oğlu Fil.ü.f.d.,dos. Gündoğdu Səriyyə Gülağa qızı Fil.ü.f.d.,dos. Məmmədova Elmira Kekeç Fikrət qızı Fil.ü.f.d.,dos. Rzayeva Sevda Ramiz qızı Fil.ü.f.d.,dos. Cəlil Fərəh Cabbar qızı B/m. Musayev Nəsrəddin Musa oğlu Fil.e.f.d., prof. Tahirzadə Ədalət Şərif oğlu (şöbə redaktoru)

Sənətşünaslıq sahəsi üzrə: T.ü..f.d., prof. Muradov Vidadi Aydın oğlu Fəl.ü.f.d., dos.Qaraməmmədli Yasin Alı oğlu Sən. ü.f.d., prof., əməkdar incəsənət xadimi Hacızadə Bayram Kamal oğlu Sən. e.d., prof. Həsənzadə Cəmilə Yusif qızı (şöbə redaktoru)

© Bakı Avrasiya Universitetinin nəşri, 2016

4

İ Ç İ N D Ə K İ L Ə R

TARİX, ANTROPOLOGİYA VƏ SİYASİ ELMLƏR

İradə MƏMMƏDOVA Lənkəran xanlığının əhalisinin məşğuliyyəti ...............................................................6

Gülzar İBRAHİMOVA Avropa İttifaqının enerji təhlükəsizliyində Azərbaycan Respublikasının rolu.............14

Vidadi MURADOV Naxçıvan diyarında ticarət-sənətkarlıq obyektlərinin tikintisi (XVIII-XX əsrin əvvəlləri)............................................................................................28

Fərəh HÜSEYN İrəvan şəhərinin təsviri Osmanlı mənbələrində...........................................................34

Arif ƏLİZADƏ Almanların Cənubi Qafqaza köçürülməsi və Azərbaycan tarixində yeri və rolu ........39

Rəna BAXIŞOVA Şimali Azərbaycanın Qarabağ bölgəsinin memarlığı tarixindən ................................43

Cəmalə MİRZƏYEVA İran İslam Respublikasının inzibati-ərazi bölgüsündə Güney Azərbaycan .................49

Həlimə KAZIMOVA Xocalı soyqırımının törədilməsində Rusiya Federasiyasının 366-ci alayının iştirakı Rusiya tarixşünaslığında .............................................................................................56

Gülər QAFQAZLI XVIII yüzillikdə Marağanın sosial-iqtisadi tarixinin öyrənilməsində Osmanlı müfəssəl dəftəri bir mənbə kimi ....................................................................61

Нармина АМИРБЕКОВА Использование артиллерии в азербайджанских войсках в конце ХVШ - начале Х1Х веков ...........................................................................................65

Вугар МАМЕДЗАДЕ Стратегический анализ первого президентского срока Ильхама Алиева...........70

Гюнель АЛИЕВА-МАМЕДОВА Военно-техническое сотрудничество Азербайджана с Россией (1991-2015 гг.) ................................................................74

Leyla ƏLİYEVA İrəvan qalası istiqamətində Qacar və Rusiya orduları arasında hərbi əməliyyatlar ..79

Bəxtiyar HƏSƏNOV Azərbaycanın Qarabağ regionunun inzibati ərazi bölgüsü (XX əsrin əvvəlləri).........85

5

Günel MƏMMƏDOVA Milli dövlətin yaranmasında milli-mənəvi dəyərlərin rolu..........................................93

Elman CƏFƏRLİ Naxçıvan Muxtar Respublikasının 1998-ci il konstitusiyası........................................98

Xalid NİYAZOV Kütləvi informasiya azadlığının siyasi-hüquqi təminatı ..............................................107

FƏLSƏFƏ VƏ SOSİOLOGİYA

Elxan HÜSEYNOV Abduksiya metodu və onun elmı idrakda rolu .............................................................116

Закир МАМЕДАЛИЕВ Соотношение общинного и личностного начал в культуре ..................................123

Эльфана КАСУМОВА Дизайн как сложный синтез художественно-эстетического и социокультурного проекта ...................................................................................128

Pərvin HƏSƏNOVA Nəzəri bilik və onun qnoseoloji aspektləri...................................................................137

Ислам ИСЛАМОВ, Гюлнара ЮСИФОВА Изучение понятий «ценность», «ценностные ориентации» в междисциплинарном аспекте ...............................................................................146

Əli HƏZİYEV İnformasiya mübadiləsi qloballaşma kontekstində......................................................153

Səadət HƏSƏNOVA Stressə dayanıqlılığın prixokorreksiyası və prixoprofilaktikası ..................................158

Агнесса ПАШИНСКАЯ Категории «ситуация», «состояние», «качество» в контексте философской антропологии как метаантропологии ....................................................................163

FİLOLOGİYA

Səadət ŞIXIYEVA “Otuz iki” sayının bədii-fəlsəfi məna tutumu (Nəsimi şeiri əsasında) ........................172

Nazilə ABDULLAZADƏ Meyxana janrı klassik poeziya və şifahi xalq yaradıcılığı sintezində (Əliağa Vahidin yaradıcılığı əsasında) .....................................................191

Cavidə MƏMMƏDOVA İngilis ədəbiyyatında Corc poeziyası...........................................................................198

6

Ayşən MƏMMƏDRZAYEVA Tarixi roman və zaman................................................................................................203

Гюльнара ГАСАНОВА О силе таланта и разума Л.Н.Толстого (по книге А.М.Мирзаджанзаде «Этюды о гуманизации образования») ...................................................................208

Ədalət ABBASOV Sadə cümlənin sintaktik-struktur sxemi: sintaktik-semantik təhlil (“Bir gəncin manifesti” əsasında)...............................................................................213

Turanə ZEYNALOVA Azərbaycan dilindəki zoonim tərkibli frazeologizmlər və onların özəllikləri ..............218

Aidə ŞƏBİYEVA Nitqin yaranması və dərk olunmasında linqvopsixologiyanın rolu.............................226

SƏNƏTŞÜNASLIQ

Kəmalə PƏNAHOVA İncəsənət əsərlərində mistik əlamətlərin təcəssümü....................................................232

7

TARİX, ANTROPOLOGİYA VƏ SİYASİ ELMLƏR

İradə MƏMMƏDOVA∗

LƏNKƏRAN XANLIĞININ ƏHALİSİNİN MƏŞĞULİYYƏTİ Açar sözlər: Lənkəran xanlığı, əhalinin məşğuliyyəti, əkinçilik, maldarlıq, sənətkarlıq,

arıçılıq Giriş Xanlıqlar dövründə Azərbaycan ərazisində mövcud olmuş ayrı-ayrı xanlıqların

əhalisinin məşğuliyyətinin araşdırılması, əhalisinin yüksək məhsuldarlıq əldə etdikləri təsərrüfat sahələrinin və ərazilərinin müəyyən edilməsinin, eləcə də onların müasir tə-sərrüfat sahələri ilə müqayisəsi faydalı ola bilər. Keçmişdə Azərbaycan xanlarına çoxlu gəlir gətirmiş təsərrüfat sahələrinin müəyyən edilməsi, dövlətimizin iqtisadi inkişaf pla-nının müəyyənləşdirilməsində öz rolunu oynaya bilər. Hal-hazırda əsas gəlir mənbələri-nin neft sektorunda olduğunu nəzərə alaraq, qeyri-neft sektoruna diqqətin artırılması və bu sektorda gəlir gətirə biləcək sahələrin araşdırılması və bu sahələrə investorların cəlb edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir və bu məsələ Azərbaycan prezidenti İlham Əliye-vin də diqqət mərkəzindədir. Bu baxımdan müraciət olunan mövzu aktuallıq təşkil edir. Belə ki, Azərbaycan ərazisində mövcud olmuş Lənkəran xanlığının əhalisinin başlıca məşğuliyyətinin araşdırılması və bu istiqamətdə gəlir gətirən sahələrin müəyyənləşdiril-məsi, hal-hazırda bu sahələrin təyin edilməsi, investisiya qoyulması və inkişaf etdiril-məsində əvəzsiz rol oynaya bilər.

Lənkəran xanlığı əlverişli coğrafi, strateji və iqtisadi mövqeyə, təbii resurslara, dağlıq və düzənlik ərazilərə, münbit torpağa, su mənbələrinə, subtropik iqlim şəraitinə malik olmuşdur.

Lənkəran xanlığının əhalisinin məşğuliyyətinin əsasını kənd təsərrüfatı, ilk növbə-də isə əkinçilik və maldarlıq təşkil edirdi.

1. Əkinçilik Lənkəran xanlığının əhalisi dənli bitkilərdən başqa müxtəlif keyfiyyətli çəltik, pambıq, kətan, qarğıdalı və müxtəlif bostan bitkiləri əkirdi [19, h.III, s. 216].

Lənkəran xanlığının əhalisi çəltik becərməsi ilə məşhur idi. Bu barədə Leqkobıto-vun məlumatları da əhəmiyyət kəsb edir. Onun yazdığına görə Lənkəran xanlığında çəltik böyük müvəffəqiyyətlə becərilirdi. Demək olar ki, Lənkəran xanlığının bütün əki-nə yararlı aşağı hissəsində, Qızılağac və Ərkivan kəndində, İranın cənub sərhədlərinə kimi uzanan ərazi çəltik əkinləri ilə örtülü idi. Bütün çətinliklərə baxmayaraq Lənkəran xanlığının əhalisi çəltik əkini ilə həvəslə məşğul olurdu. Lənkəran xanlığında becərilən çəltik İranda və Həştərxanda gəlirlə satılırdı.Xanlığın əhalisi düyüdən un çəkir və ondan çörək də bişirirdilər [19, h.III, s.217-218]. İndinin özündə belə, cənub bölgəsində düyü unundan halva çalınır.

Lənkəran xanlığında 4 mindən 6 min girədək və ya 25 mindən 37 min pudadək çəl-tik səpilirdi. Xanlığın sakinləri itkilər istisna olmaqla hər il 60 mindən 70 min girədəkvə ya 375 mindən 437 min puda qədər çəltik əldə edirdilər [19, h.III, s.218]. F. Ağamalı ∗ tarix üzrə fəlsəfə doktoru, AMEA A.A. Bakıxanov adına Tarix İnstitutu [email protected]

Bakı Avrasiya Universiteti

8

əsərində yanlış olaraq, Leqkobıtova əsaslanaraq Lənkəran xanlığında 280-325 min pud çəltik istehsal olunduğunu göstərir [1, s. 45].

Leqkobıtov Lənkəran xanlığında əhalinin çəltiyi təmizlədiyi zaman onun ¼ hissəsini itirdiyini, hər il 11,200-dən 13,100 xalvara qədər və ya 281,250-dən 328,250 puda qədər təmiz düyü aldığını, dağlarda suvarılan əkin sahələrinin az olması üzündən çəltiyin də az miqdarda səpildiyini yazırdı [19, h.III, s.218]. Lənkəran xanlığında çəltik əkini ilə əsasən Astara, Lənkəran mahallarının Qumbaşı murdabının hövzəsi boyunda olan ərazinin, Zuvand və Ərkivan mahallarının bəzi kəndlərinin əhalisi məşğul olurdu [18, s.545].

Lənkəran xanlığında çəltikçiliklə məşğul olan kəndlər bunlar idi [18, s.548]:

Ərkivan mahalının

Lənkəran mahalının Zuvand mahalının

Lürən, Qızılavar, Sığdaş kəndləri

Amburanı, Boladı, Bəlləbur, Vəl, Veravur, Vələdi, Vilvan, Gərmətük, Dərəkənd, Cil, Zovilə, Gərgəlan, Kənarmeşə, Kosalar, Lüasər, Yuxarı Nüvədi, Aşağı Nüvədi, Rva, Separadi, Səfidor, Sofnakəron, Sey-dəkəran, Tutapeştə, Şağlasar, Şəğlaküçə, Şürük, Şiləvər, Şixəkəran, Xərxətan kəndləri

Əlisu, Xüş, Sevaker, Bubiyanı kəndləri

Lənkəran xanlığında çəltik əkini çoxlu su tələb etdiyi üçün südan istifadənin istillər

(süni düzəldilmiş su anbarları) vasitəsilə həyata keçirilməsi geniş vüsət almışdı. Çəltik əkini üçün çox əhəmiyyətli olan bu istillər Xəzər dənizinin alçaq sahil zolaqlarında yer-ləşirdi. Lənkəran xanlığı Cənubi Qafqazın şərqində su anbarları (istilləri) vasitəsilə su-dan istifadənin geniş vüsət aldığı yeganə ərazi idi [21, s.40].

Lənkəran xanlığında əhali yüksək keyfiyyətli düyü sortları yetişdirirdi. Xanlıqda mövcud olan düyü sortları bunlardır: çilə (çilay) və ya qızıl, yetim vəya rəsmi, mazan-daran, reyhani, akulə, vilgicri, çtem və ya çitım, şətəliv, əmbərbu, bebu [14, s.191-192]. Kistenevə görə, Lənkəran ərazisində əhali əsasən rəsmi, reyhani və akulə düyü sortları-nı yetişdirirdi.∗Lənkəran xanlığında əhalinin əldə etdiyi akulə sortu 1 min xalvar və ya 25 min puda qədər idi. Akulə sortunun dəni iri, ağ və ümumiyyətlə əla keyfiyyətli oldu-ğu üçün İranda çox qiymətləndirilir, şah sarayına götürülürdü [19, h.III, s.218-219].

Lənkəran xanlığında taxıl əkini və iri buynuzlu mal-qaranın saxlanması ilə əsasən düzən zonanın əhalisi məşğul olurdu [18, s.54]. Lənkəran xanlığında taxılçılıq Səfidəşt mahalının demək olar ki, bütün kəndlərində, Drığ və Ərkivan mahallarının bir sıra kəndlərində daha çox inkişaf etmişdi [18, s. 546-548; 3, s. 50]. Xanlığında yetişdirilən buğda İranın çox hissəsinin taxıla tələbatını ödəyirdi.

Lənkəran xanlığında səpilən buğdanın miqdarı təxminən 19 min girə və ya 115 min puda qədər idi. Əhalinin əldə etdiyi məhsul torpağın keyfiyyətindən, yağışın bol olma-sından, pis və ya yaxşı becərilməsindən asılı idi. Əlverişli şərait olurdusa, onda əhali 1 toxumdan 7-dən 12-dək toxum ala bilirdi. Leqkobıtov hər il Lənkəran xanlığında əhali-nin 170 min gir və ya 1 milyon 135 min pud, məhsuldarlıq aşağı olanda isə 170 min gir və ya 968,750 puda qədər buğda əldə etdiklərini yazırdı [19, h.III, s.216-217].

Xanlıqda arpa əkini sahələri əsasən dağlarda yerləşirdi, onun əhalisi 9 min gir və ya 47,200 puda qədər arpa səpir, orta hesabla 60 min gir və ya 315 min pud məhsul əldə ∗ Kistenevin nəşr edilməmiş əlyazmasından gətirilən iqtibas Vermişevin göstərilən əsərindən götürülmüşdür [14, s.192].

Sivilizasiya

9

edirdi. Xanlığın sakinləri hər il 200-dən 300 girədək və ya 1.050-dən 1.375 puda qədər darı səpirdi [19, h.III, s.217-219].

Lənkəran xanlığının Muğan və Salyan torpaqlarının əhalisi əsasən taxıl əkirdi. Xanlığın bu torpaqları suvarılırdı [17, 3-cü şöbə, s.103-123; 1, s.44]. Taxılçılıq Səbidəşt (Səfidəşt) mahalının demək olar ki bütün kəndlərində, Drığ və Ərkivan mahallarının bir sıra kəndlərində daha çox inkişaf etmişdi [18, s.546-548].

Lənkəran xanlığının əhalisi pambıq və kətan əkini ilə də məşğul idilər. Xanlıqda pambığın əkilməsi elə də əhəmiyyətli deyildi, əhali 800 batman və ya 200 pud pambıq səpir, hər il 2.400 batman və ya 600 pud pambıq, 400 puda qədər çiyid əldə edirdi. Pambığın hamısı, demək olar ki əhalinin öz tələbatlarının ödənməsinə sərf olunurdu [19, h.III, s. 219].

Səyyah H.Z. Şirvani Lənkəran xanlığında əhalinin ildə 125-126 min pud kətan isteh-sal etdiyini yazırdı [1, s. 65]. Leqkobıtova görə isə xanlıqda200 qouz və ya 125 pud kətan səpilir və 350 girədək kətan alınırdı [19, h.III, s. 219]. Xanlıqda kətan əkini sahələri düzənlik zonda yerləşirdi. Xanlığın əhalisi kətanı öz təlabatlarını ödəmək üçün istehsal edir, toxumlarının isə böyük hissəsini Gilana satırdılar. Gilanda bu toxumlardan yağ düzəldilirdi. Şopen əsərində Leqkobıtovu tənqid edərək yazırdı: “o, əhali kətanı özü üçün istifadə edir cümləsinə yağ düzəltmək üçün sözünü əlavə etməliydi”. Onun fikrincə, əhali kətandan kətan parça toxumağı bilmirdi [24, s. 69]. Fikrimizcə, Şopen yanlışlığa yol verir, çünki xanlıqlar dövründə kətan parça ilə vergi verilirdi (61 ədəd) [10, s.32].

2. İpəkçilik Bronevskinin məlumatına görə, Lənkəranda əhali az miqdarda, ancaq keyfiyyətinə görə heç də Gilan ipəyindən geri qalmayan ipək istehsal edirdi [12, c.I, s.227]. Bronevs-kinin bu məlumatı xanlıqda ildə 3 min pud xam ipək yığıldığını yazan digər mənbə ilə də uzlaşır [8, f.77, siy.5, iş 16, v.117]. Rus konsulu Skibinevskinin məlumatına görə, 1795-ci ildə bir həştərxanlı tacir Lənkəranda istehsal edilmiş, keyfiyyətcə Rəşt ipəyinə bərabər20 pud ipək almışdır.Konsul yazırdı: “Lənkəranda, ipək istehsalını yaxşı vəziy-yətə gətirməyin mümkünlüyünə heç bir şübhə yoxdur; lakin, gilanlıların, xüsusilə Ağa Məhəmməd xanın hücumları indiyədək də Lənkəran əhalisinə onu becərməyə mane olur. Çünki 1795-ci ilin yayında gilanlılar Lənkərana hücum edərək, tut ağaclarının ək-səriyyətini qırdılar” [9, c.II, s.697]. Butkov bunun səbəbini rus tacirləri Sarı adasına gəl-dikdən sonra Lənkəran xanlığının əhalisinin ipəyin becərilməsini çoxaldılmasında gö-rürdü [13, h. II, s.333].

Tumanovskinin məlumatına görə isə, “baxmayaraq ki, Sarı adlanan yerdə (Lən-kəran xanlığına aid olan ada), kifayət qədər ipək vardır, onu gizlicə və az miqdarda satırlar. Qorxurlar ki, əllərindən alarlar. Ona görə də ipək mallar az və bahadır” [8, f.77, siy.6, iş 477, v.92-93].

Leqkobıtova görə Lənkəran xanlığında tut bağları çox az olduğu üçün burada yığı-lan ipəyin miqdarı 60 pudu keçmirdi [19, h.III, s. 222]. Arxiv sənədində isə əhalinin ildə orta hesabla 1800 puda qədər barama məhsulu götürdüyü yazılır [8, f.77, siy.7, iş 6, v.23]. Göründüyü kimi, ayrı-ayrı illərdə əhalinin istehsal etdiyi ipəyin miqdarı müxtəlif göstərilir. Ona görə də, əvvəllər xanlıqda çoxlu ipək istehsal edildiyi, sonralar isə xanlı-ğın ərazisinin vaxtaşırı müharibəmeydanına çevrilməsinin ipəkçiliyin inkişafına mane olduğu qənaətinə gəlmək olar. Bu səbəbdən də müxtəlif mənbələrdə, müxtəlif məlumat-lara rast gəlinir.


10

3. Balıqçılıq və arıçılıq Lənkəran xanlığının əhalisinin məşğuliyyəti içərisində balıqçılıq və arıçılıq da [15,

c.I, kitab II, s. 325] mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir.Balıq ovu xəzinə mülkiyyətini təşkil etmişdir [19, h.III, s.224]. Lənkəranın 15 verstliyində Gamışavan (Busedan) çayında balıq vətəgəsi, ondan bir az uzaqda Çalyadan və ya Qalyadan vətəgəsi yerləşirdi [11, s.127].

Lənkəran xanlığında gözəl yerlərin olması burada əhalinin arıçılıqla uğurla məşğul olmasına imkan verirdi. Xanlıqda nəinki bəylər, hətta adi sakinlər belə 30-dan 200-dək arı pətəyi saxlayırdılar. Lənkəran xanlığında bunların sayı ümimilikdə 11 minə çatırdı. Yay yaxşı keçəndə əhali 10 min batman və ya 2.500 puda qədər bal, 1800 batman və ya 450 pud mum alınırdı. Hər il xanlıqda 250 puddan çox bal satılırdı [19, h.III, s. 223]. Lənkəran xanlığında istehsal olunan bal öz dadına və ətrinə görə fərqlənirdi. Xüsusilə Zuvand mahalında istehsal olunan bal tamına və ətrinə görə xurma şirəsinə oxşayır və digər yerlərindəkindən daha şəfalı idi [5, s. 13]. Lənkəran xanlığında əhali ipəkçilikdən, arıçılıqdan, balıq və quş ovundan xüsusi gəlir əldə edir, çoxlu miqdarda buynuzlu mal-qara, at və qoyun saxlayırdılar [6, c.IV, sən. 1152].

4. Maldarlıq Lənkəran xanlığında əhalinin əsas məşğuliyyət sahələrindən, eyni zamanda əsas

gəlir mənbələrindən biri də maldarlıq idi. Xanlıqda demək olar ki, bütün sakinlərin kəli, inəyi, öküzü, qoyunu və qoçu, atı və eşşəyi var idi. XVIII əsrin sonu – XIX əsrin əvvəllərində xanlıqda 3 min baş iribuynuzlu mal-qara, 30 min başdan çox qoyun, bir min at var idi [22, f. 52 (f. VUA), iş 19229, v.6]. Xanlığın Rusiya imperiyası tərəfindən işğalı ərəfəsində burada 260 min başa qədər mal-qaravar idi [23, s. 395-396]. XIX əsrin əvvəllərində isə Lənkəran xanlığında 11 minə qədər kəl, 14 minə qədər öküz, 11 minə qədər inək, 46 minə qədər qoyun, 7 minə qədər eşşək, 17 minə qədər at, 120-dən çox olmayaraq dəvə saxlanılırdı [19, s.221]. Xanlıqda çox yaxşı kəl cinsləri var idi. Yaxşı at cinsləri isə İrandan gətirilir və baha satılırdı.

Lənkəran xanılığının Zuvand və Drığ mahallarında heyvandarlıq üstünlük təşkil edirdi [18, s. 545].Lənkəran xanlığının Gülüstan müqaviləsindən sonra Qacarlar İran-ının ərazisində qalmış olan Asalim və Gərgənrud mahallarının əhalisinin əksəriyyəti inək və qoyun saxlayırdı [5, s.12].

5. Üzümçülük, bostançılıq, bağçılıq, ovçuluq Əkinçilik texnikasının bəsit olması səbəbindən Lənkəran xanlığında kənd tə-

sərrüfatı zəif inkişaf etmişdi. Xanlığın əhalisi üzümçülük, bostançılıq və xüsusilə bağçı-lıq ilə də məşğul olurdular. Burada çəltik, pambıq və hər cür cənub bitkiləri yetişdirilir-di [7, s. 140]. Leqkobıtovun fikrincə, burada əsil, düzgün bağçılıq yox idi. Lakin, meşə-lərin arasındakı talaların hər yerində üzüm, heyva, nar, alma, armud, gavalı və s. ağacla-ra rast gəlmək olurdu [19, h.III, s.222].

Lənkəran xanlığında hər cür bostan bitkiləri, həmçinin noxud və mərci də yetişdiri-lirdi. Bostan bitkiləri əsasən xanlığın düzən rayonlarında becərilirdi, meşə zonalarında isə bostan bitkilərinin becərilməsi Veravul və Boladi icmasından başlayırdı [14, s. 202, 225]. Bağçılıq və bostançılıqla xanlığın Ərkivan, Zuvand, Drığ, Çayiçi Lənkəran və As-tara mahallarının əhalisi məşğul olurdu. Astara mahalında ipəkçiliyin inkişafı naminə üzüm bağları qırılmış, yerinə tut bağları salınmışdı [5, s.12].

Xanlığın geniş düzənlərində və qalın meşələrində çoxlu heyvanlar yaşayırdı: bəbir, pələng, canavar, tülkü, dələ, dovşan, ceyran, maral, çaqqal, porsuq və s. Xanlığın əhalisi

Sivilizasiya

11

onların ovu ilə məşğul olur və emal edilmiş dərilərini satırdılar [19, h.III, s.223].Bundan başqa əhali quş ovu ilə də məşğul olurdu. Dubrovin təbiətinin zənginliyinə görə Lənkə-ran xanlığını Cənubi Qafqazda Quba xanlığından üstün sayırdı [15, c.I, kitab II, s.323].

6. Sənətkarlıq Lənkəran xanlığında əhalinin digər məşğuliyyət sahəsi sənətkarlıq idi. Xanlıqda sə-

nətkarlıq zəif inkişaf etmişdi. Leqkobıtov bunu yerli camaatın “belə işlərə meyil etmə-məsi” ilə əlaqələndirirdi [19, h.III, s.225]. Əslində isə xanlıqda sənətkarlığın inkişaf et-məməsi təsərrüfatın natural xarakteri, yəni hər bir təsərrüfatda öz daxili ehtiyacları üçün istehsalla bağlı idi.

Lənkəran xanlığında əhali dəmirçilik, xarratlıq, xalçaçılıq və keçəçilik ilə məşğul olurdu. Əhalinin manufakturasını dəmir əşyalar hazırlayan az sayda dəmirçilər və ev məişəti üçün kobud mahud, palaz, bəz toxuyan toxucular təşkil edirdi [19, h.III, s.224]. Xanlıqda əhali ipək sap əyirməklə də məşğul olurdu, lakin xanlıqda bu sənət aşağı səviyyədə idi [2, f.4, siy.8, iş 421, v.79; 1, s.92].

Vilgic mahalının Xan kəndində məişətdə istifadə edilən qab-qacaq istehsalı xeyli inkişaf etmişdi [20, s.209-210]. Astara, Vilgic mahallarının Ninəkəran, Ağdərə və digər kəndlərində yerli əhali ənənəvi olaraq öz tələbatlarını ödəmək üçün sadə şal və mahud istehsal edirdilər [4. s.89].

Lənkəran xanlığında sənətkarlar əsasən Lənkəran şəhərində cəmlənmişdilər. Lən-kəran bazarında 50 sənətkar dükanı vardı və bu dükanlarda sənətkarlar müxtəlif metal əşyalar düzəldirdilər. Kənd yerlərində sənətkarlarəsasən dəmirçiliklə məşğul olur, bıçaq və digər ev əşyaları düzəldir, saxsı məmulat da istehsal edirdilər [16, s.5]. Səid Əliyə görə, bazarda sənaye malları satılan 40 dükan, o cümlədən toxuculuq malları, digər əş-yaları satanlar, bundan əlavə digər təbəqələrdən də sənətkarlar olmuşdur [5, s.6].

Tacir və sənətkarlar sayca az idilər və xanlığın iqtisadi və siyasi həyatında əhəmiy-yətli rol oynamırdılar [19, h.III, s.202].

Nəticə Beləliklə,mənbələrin məlumatlarının araşdırılması və qarşılıqlı təhlili Lənkəran

xanlığının əhalisinin torpağın münbitliyindən, suvarma sistemlərinin mövcud olmasın-dan, hər hansı kənd təsərrüfatı bitkisinin müəyyən ərazidə bol məhsul verə bilməsindən, bol örüş yerlərinin olmasından asılı olaraq bu və ya digər məşğuliyyət növünü seçməsi qənaətinə gəlməyə imkan verir. Lənkəran xanlığının əhalisinin əsas məşğuliyyət növlərindən olan çəltikçilik, arıçılıq kimi təsərrüfat sahələrinə hal-hazırda kifayət qədər diqqətin yetirilmədiyni nəzərə alaraq, bu sahələrin yenidən dirçəldilməsi istiqamətində tədbirlər planının hazırlanması məqsədə uyğun olardı. Belə bir tədbirlər planının həyata keçirilməsi qeyri neft sektorunun inkişafına köməklik göstərə bilər.

Qaynaqlar: 1. Ağamalı F.R. XVIII əsrin II yarısında - XIX əsrin əvvəllərində Quzey Azərbaycan xanlıqla-

rının sosial-iqtisadi vəziyyəti. Bakı, “Azərbaycan Ensiklopediyası” NPB, 1999. 2. Gürcüstan MDTA, f.4, siy.8, iş 421. 3. Məmmədova İ.M. Lənkəran xanlığının qonşu xanlıqlar və dövlətlərlə münasibətləri.

Namizədlik dissertasiyası, Bakı, 2005. 4. Mustafayev C.M. Xanlıqlar dövründə Azərbaycanda sənətkarlıq, Bakı, Elm, 2002. 5. Səid Əli Kazımbəyoğlu. Cəvahirnamei-Lənkəran (fars dilindən tərcümə Rauf Şeyxzamanlı-

nındır), Bakı, AMEA Əİ nəzdində “Örnək” nəşr, 2000.


12

6. Акты, составленные Кавказскою Археографическою Комиссией (АКАК), т.I-XII, Тифлис, 1866-1904.

7. Анисимов С. Кавказ, Санкт-Петербург, 1906. 8. Архив Внешней Политики России (АВПРИ), ф.77. Сношения России с Персией (СРП). 9. Архив Государственного Совета, т.I-V, Санкт-Петербург, 1869-1904. 10. Бахтадзе И.Л. Податное обложение государственных крестьян Закавказского края.//

Свод материалов по изучению экономического быта государственных крестьян, том I, Тифлис, типография Я.И.Либермана, Барятинская ул. д.№8, 1887,с.1-271.

11. Березин И. Путешествие по Дагестану и Закавказью (с картами, планами и видами замечательных мест), изд. II, наполненное, ч.III, Казань, 1850.

12. Броневский С. Новейшие, географические и исторические известия о Кавказе, ч.I-II, Москва, 1823.

13. Бутков П.Г. Материалы для новой истории Кавказа. 1722-1801, ч.I-III, Санкт-Петербург, 1869.

14. Вермишев Х.А. Земледелие у государственных крестьян Закавказского края (отдельный очерк из т.IV свода материалов по изучению быта государственных крестьян Закавказского края), Тифлис, Типография М.Д.Ростианца, 1888.

15. Дубровин Н.Ф. История войн и владычества русских на Кавказе, т.I-VI, Санкт-Петербург, 1871-1888.

16. Журнал «Естествознание и География» 1903, декабрь. 17. Кавказский календарь на 1847 год. 1846 г; на 1852 г 18. Кистенев Д.А. Экономический быт государственных крестьян Ленкоранского уезда

Бакинской губернии. \\ Материалы для изучения экономического быта государствен-ных крестьян Закавказского края, т.VII, Тифлис, 1887, с.535-764.

19. Обозрение Российских Владений за Кавказом, в статическом, этнографическом, топографическом и финансовом отношениях (ОРВЗ), ч.I-III, Санкт-Петербург, 1836.

20. Огронович И.А. Провинции Персии: Ардебильская и Серабская. \\ Записки КОИРГО, №2, 1876.

21. Псарева М.П. Очерк орошения в Закавказском крае. \\ Свод материалов по изучению экономического быта государственных крестьян, т.V, Тифлис, 1888,с.1-68.

22. Российский Государственный Военно-Исторический Архив (РГВИА), ф. 52 (ф. ВУА), д 19229.

23. Труды КОСХ, Тифлис, 1891, №9. 24. Шопен И. Некоторые замечания на книгу Обозрения Российских владений за

Кавказом, Санкт-Петербург, 1840.

SUMMARY İrada Mammadova

OCCUPATION OF THE PEOPLE OF THE LANKARAN KHANATE

In the article the author examines the occupation of the people of the Lankaran Khanate. In the Lankaran Khanate occupation of the people primarly depended on the soil fertility, irrigation system and potential harvest from all kind of agricultural crops.

In the Lankaran Khanate people were mainly involved in agriculture and animal hus-bandry. People of the khanate, aside from growing cereal, also planted rice, cotton, flax, corn seeds of different qualities and cultivated various fruits. Chaltyk and rice grown in the khanate was especially famous. In the Zuvand and Drigis magals of the khanate animal husbandry prevailed. People of the khanate were also involved in sericulture, beekeeping, fishing, wine growing, gardening and hunting. There were very few merchants and craftsmen in khanate and they did not play a significant role in the political and economic life of the khanate.

Sivilizasiya

13

Keywords: Lankaran Khanate, occupation of the people, agriculture, animal husbandry, handicrafts, beekeeping

РЕЗЮМЕ

Ирада Мамедова

ЗАНЯТОСТЬ НАСЕЛЕНИЯ ЛЕНКОРАНСКОГО ХАНСТВА

В статья автор исследует занятость населения Лянкяранского ханства. В Лян-кяранском ханстве население выбрало ту или иную область занятости в зависимости отплодородие почвы, оросительной системы, от обильности урожая любых сельскохоз-яйственых культур в той или иной территории, от обилие выбранных пастбищ.

В Лянкяранском ханстве основным занятием населения было сельское хозяйство, в первую очередь земледелие и скотоводство. Население Лянкяранскогоханства кроме зер-новых культур также занимались посадкой разного качества риса, хлопка, льна, кукуруза и разведением различных садовых культур. Население Лянкяранского ханства славилось вкультивирование чалтыка. В Лянкяранском ханстве население выращивало высокока-чественные сорта риса. В Зувандском и Дригском магале Лянкяранского ханство преиму-щество составляло скотоводство. Население ханства также занималось шелковод-ством, пчеловодством, рыболовством, виноградарством, садоводством, охотой. Тор-говцы и ремесленники были немногочисленны и не играли важную роль в экономической и политической жизни ханства.

Ключевые слова: Лянкяранское ханство, занятость населения, земледелие, ското-

водство, ремесло, пчеловодство


14

Gülzar İBRAHİMOVA∗

AVROPA İTTİFAQININ ENERJİ TƏHLÜKƏSİZLİYİNDƏ AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ ROLU

Açar sözlər: Avropa İttifaqı, Azərbaycan, Xəzər dənizi, enerji ehtiyatları, təhlükəsizlik, neft-

qaz, investisiya

Giriş Avropa İttifaqının rifahı və təhlükəsizliyi sabit və bol enerji təchizatından asılıdır.

Qlobal miqyasda qarşılıqlı asılılığın getdikcə artdığı müasir dünyada gerçəkləşməkdə olan enerji siyasətində Avropanın özünəməxsus şəkildə mütləq bir özünəməxsusluğu vardır. Yeni enerji landşaftı dünyanın digər iqtisadi regionları kimi, Avropa regionunu da enerji təhlükəsizliyinin, sabit iqtisadi şəraitin və iqlim dəyişikliyinə qarşı effektiv fəaliyyətin təmin edilməsi prosesində qarşılıqlı asılı vəziyyətə gətirmişdir. Bu yeni mənzərənin yaratmış olduğu enerji reallıqları Avropa üçün yeni bir çağırışdır [6]. Möv-cud vəziyyət yeni enerji erasının başlanğıcında Avropanı daha yaxşı fəaliyyət göstərən və daha çox inteqrasiya olmuş bir enerji bazarını reallaşdırmağa nail olmağa məcbur edir. Getdikcə artan qlobal enerji tələbatı və qiymət artımına səbəb olan mədən yana-caqları qıtlığı enerji idxalı məsələsini prioritet məsələyə çevirmişdir. Vətəndaşların ək-səriyyəti üçün enerji əlçatan və hər yerdə olması enerji siyasətiylə bağlı milli qərarlara təsir edən amillərə böyük təsiri edir, yəni təchizat təhlükəsizliyi digər təhlükəsizliklər-dən fərqli səviyyədə qiymətləndirilir.

1. Avropa İttifaqının enerji təhlükəsizliyi məsələləri AB dünya enerji resurslarının 16 faizini istehlak edir və onun inkişafı məhdud təbii enerji bazarına əsaslanır. Avropanın enerji ehtiyatları dünya ehtiyatlarının 0,2 faizini, qaz ehtiyatları isə 1,4 faizini əhatə edir ki, bunların da istifadəsi 20 il ərzində başa çata bilər. Hal-hazırda Avropa İttifaqı sərf etdiyi enerjinin yarısından çoxunu idxal edir. Enerji idxalından asılılıq xam neft (demək olar ki, 90%), təbii qaz (66%), daha az dərə-cədə isə qatı yanacaq (42%) və eləcə də nüvə yanacağındandır (40%). Aİ-nın xarici enerji fakturası günlük € 1 milyarddan və Avropa İttifaqının ümumi idxalının beşdə bi-rindən çoxdur. Aİ illik € 350 milyarddan çox enerji idxal edir ki, bunun da üçdə biri

Enerji təchizatı təhlükəsizliyilə bağlı ən aktual məsələ xarici təchizatçıdan güclü

asılılıqdır. Bu xüsusilə qaz təchizatı üçün doğru olsa da, elektrik təchizatına da aid edi-lir. Avropa İttifaqına Üzv Dövlətlərdən altısı özlərinin bütün qaz idxalında vahid xarici təchizatçıları olan Rusiyadan asılıdırlar və onlardan üçü ümumi enerji ehtiyaclarının dörddə biri üçün təbii qazdan istifadə edir. 2013-cü ildə Rusiyadan enerji tədarükü Aİ-nın təbii qaz idxalının 39%-ini və ya Aİ-nın qaz istehlakının 27%-ini təşkil etmişdir. Rusiya isə təbii qazının 71%-ini, ən böyük həcmi Almaniya və İtaliyaya olmaqla, Avro-paya ixrac etmişdir [4]. Bəzi Üzv Ölkələrin enerji təminatının güclü şəkildə tək təchi-zatçıdan asılılığı, Aİ-na üzv olan bu ölkələri siyasi və ya kommersiya mübahisələri ya

∗ Siyasi elmlər doktoru, professor, Bakı Avrasiya Universiteti [email protected]

Rusiyadan təmin edilir. Buna görə də enerji təchizatı təhlükəsizliyi digər Üzv Dövlətlə-rə nisbətən, Avropa İttifaqının, xüsusilə Baltik və Şərqi Avropa kimi daha az inteqrasi-ya olmuş və əlaqələndirilmiş ölkələri üçün daha çox həssas məsələdir [4].

Sivilizasiya

15

da infrastruktur çatışmazlığı səbəbilə yaranan enerji təchizatındakı fasilələr qarşısında zəiflədir. Məsələn, Rusiya və tranzit ölkə Ukrayna arasında baş verən 2009-cu il qaz mübahisəsi bir çox Aİ ölkələrini ağır enerji çatışmamazlığı ilə üz-üzə qoydu.

Mövcud durumuaradn qaldırmaq üçün Avropa Komissiyası 2014-cü ilin may ayın-da Avropa vətəndaşları və iqtisadiyyatı üçün sabit və bol enerji təchizatını təmin etmək məqsədi daşıyan Enerji Təhlükəsizliyi Strategiyasını açıqladı. Bütün Aİ ölkələri, o cümlədən 38 Avropa ölkəsi tərəfindən həyata keçirilmiş bir və ya altı ay müddətinə iki enerji təchizatı fasiləsi ssenarilərini (Rusiya qazının Aİ-na idxalının tam dayandırılması və Ukrayna tranzit marşrutu ilə Rusiyanın qaz idxalının kəsilməsi) simulyasiya edən enerji təhlükəsizliyi stress testləri, uzun müddətli təchizat fasiləsinin Aİ-na əhəmiyyətli dərəcədə təsir edəcəyini göstərmişdir. Bu ssenari üzrə enerji fasiləsindən Şərqi Avropa İttifaqı ölkələri və Enerji İttifaqı ölkələri xüsusilə ziyan görəcəklər.

Stress testlərin təhlili görüləcək bir sıra qısa müddətli tədbirlərin Aİ-na enerjinin təhlükəsiz təchizatını təmin etməyə kömək edə biləcəyini ortaya qoymuşdur. Bunun üçün Aİ bazar-əsaslı yanaşmanı qəbul etməli və hökumətlər tərəfindən müdaxilə tədbir-lərinə yol verməməlidir. Bundan əlavə ölkələr, enerji sistemində birliyin maksimum sə-viyyəyə çatdırılması və transsərhəd enerji ticarətinə məhdudiyyətlərin aradan qaldırıl-ması da daxil olmaqla, bir-biri ilə enerji koordinasiyasını artırmalı, enerji səmərəliliyi və aşağı tələbatın ödənilməsi üçün qısa müddətli davranış dəyişiklikləri qəbul edilməli və Aİ-nın Qaz Koordinasiya Qrupu davamlı qaz təchizatındakı yeniliklərin monitorinqi-ni aparmalıdır. Strategiya təchizatın uzunmüddətli təhlükəsizliyi problemlərinin həlli üçün isə beş əsas sahədə görülməli tədbirləri təklif etmişdir: enerji səmərəliliyinin artı-rılması; Aİ-da enerji istehsalının artırılması və təchizatçı ölkələrin və marşrutların di-versifikasiyası(bura bərpa olunan enerjinin daha da inkişaf etdirilməsi, mədən yanacaq-ların davamlı istehsalı və seçim mövzusu olduğu təqdirdə təhlükəsiz nüvə, həmçinin Rusiya, Norveç və ya Səudiyyə Ərəbistanı, eləcə də Xəzər hövzəsi regionundakı yeni tərəfdaş ölkələr kimi hal-hazırki başlıca enerji tərəfdaşları ilə səmərəli danışıqların apa-rılması da daxildir); daxili enerji bazarının bütünləşdirilməsi və əksik infrastruktur bağ-larının yaradılması; xarici enerji siyasətində vahid mövqedən çıxış edilməsi; fövqəladə və həmrəylik mexanizmlərinin gücləndirilməsi və vacib əhəmiyyətli infrastrukturun qo-runması(bura regional və Aİ səviyyəsində təchizat planlarının təhlükəsizliyinin hazır-lanması da daxildir) [11].

Avropa İttifaqının enerji siyasətini reallaşdırılacaq Enerji Təhlükəsizliyi Strategiya-sı 2020, 2030 və 2050-ci illəri əhatə edən üç mərhələdə həyata keçiriləcək. 2020 və 2030-cu illər üçün enerji strategiyası bərpa olunan enerji, istixana qazının azaldılması və enerji səmərəliliyi sahəsində yeni hədəflər nəzərdə tutur. 2050 Enerji Strategiyası isə Avropa İttifaqının 2050-ci ilədək rəqabət qabiliyyətli, təhlükəsiz və davamlı enerji sis-teminə keçid və ən azı 80% istixana qaz emissiyalarının azaldılması strategiyasıdır. Enerji siyasətinin yekun hədəfi bütün İttifaq ərazisində fasiləsiz enerji təminatı üçün enerji təchizatının təhlükəsizliyinin təmin edilməsi; enerji təchizatçılarının rəqabətli bir mühitdə fəaliyyətinin təmin edilməsi; istixana qaz emissiyalarının, çirklənmə və mədən yanacağından asılılığın azaldılması vasitəsilə enerji istehlakının davamlılığının təmin edilməsidir [12].

Avropa Enerji Təhlükəsizliyi Strategiyası, Enerji İttifaqı və Daxili Enerji Bazarı ideyaları ilə birlikdə Avropa İttifaqının enerji siyasətinin tərkib hissəsini təşkil edir. Bunlar Aİ-naqarşıya qoyduğu məqsədlərə nail olmaqda kömək edəcək əsas siyasət sa-


16

hələridir. Avropa Enerji İttifaqı Avropa İttifaqı daxilində milli sərhədlər boyunca ener-jinin sərbəst axınına imkan yaradaraq və enerji ödənişlərinin azaldılması, iş yerlərinin yaradılması və inkişafın sürətləndirməsi üçün yeni texnologiyalar və yenilənmiş infras-truktur gətirərək, Aİ vətəndaşları və biznes sahələri üçün təhlükəsiz, əlverişli və iqlim dostu enerji təmin edəcək. Aİ-da güclü və inteqrasiya olmuş bir Daxili Enerji Bazarının reallaşdırılmasıisə bütövlüklə Aİ-da yeni qaz və elektrik şəbəkələrinin qurulması üçün yeni boru kəmərləri və elektrik xətlərinin tikintisini və təchizatçılar arasında rəqabətin artırılması və istehlakçı seçiminin təşviq edilməsi üçün ümumi qaydaların hazırlan-masını nəzərdə tutur [12].

Bunlarla yanaşı bərpa olunan enerji mənbələrinin inkişafı da daxil olmaqla, Aİ-nın daxili enerji istehsalının, enerji səmərəliliyinin dəstəklənməsi, nüvə tullantılarının utili-zasiyası və dənizdə neft və qaz platformalarının istismarı kimi məsələlərə dair ciddi qaydaları ehtiva edən Aİ-nın bütövlükdə enerji sektorlarında təhlükəsizliyin təmin olun-ması prioritet sahə kimi müəyyənləşdirilmişdir. Ardıcıl uzunmüddətli bir strategiya çər-çivəsində bu məqsədləri təqib etmək üçün Aİ 2020, 2030 və 2050-ci illər üçün hədəflər formalaşdırmışdır. 2020 Enerji Strategiyası 2010 və 2020-ci illər arasında Aİ-nın enerji prioritetlərini müəyyən edir. Bu strategiyanın hədəfləri istixana qazlarının ən azı 20% azaldılması, Aİ-nın enerji müxtəlifliyində bərpa olunan enerji payının istehlakın ən azı 20%-nə çatdırılması və enerji səmərəliliyinin ən azı 20% artırılmasıdır. 2030-cu ilədək isə Aİ ölkələri, 1990-cı illə müqayisədə istixana qaz emissiyalarının azı 40% azaldıl-ması, Aİ-da bərpa olunan enerjinin ən azı 27%-ə çatdırılması və nəhayət Avropa İttifaqı ölkələri arasında 15% elektrik enerji sistemlərinin birləşdirilməsi hədəfinə nail olaraq daxili enerji bazarının formalaşdırılmasının tamamlanması və mühüm infrastruktur layi-hələrinin sürətləndirilməsi barədə razılığa gəlmişlər. Aİ-nın Enerji Yol Xəritəsi Aİ-da 2050-ci ilədək istixana qazlarının 1990-cı illə müqayisədə 80% - 95% azaldılmasına nail olmağı əsas hədəf götürür [12].

Avropa Komissiyasının təklifi əsasında 2014-cü ilin oktyabrında Avropa Şurası yeni bir Aİ-səviyyə hədəfi qəbul etdi: enerji səmərəliliyi 2030-cu ilədək ən azı 27% artırılmalı-dır. Bu hədəf bizneslər üçün yeni imkanlar, istehlakçılar üçün əlverişli enerji qiymətləri, təbii qaz idxalının əhəmiyyətli dərəcədə azaldılması ilə artan enerji təhlükəsizliyi və ətraf mühitə müsbət təsir vasitəsilə Avropaya fayda təmin edəcək. Təklif olunan hədəf mövcud nailiyyətlərə əsaslanır: yeni binalar 1980-ci ildə istifadə etdiklərinin yarısı qədər enerji sərf edir və sənaye 2001-ci ildəkindən 19% daha az enerji sərf edir [4].

Bütövlükdə qarşıya qoyulan hədəflər enerji sahəsində Aİ-nın sabit siyasət çərçivə-sini təşkil edir və dünya miqyasında Aİ-nın bu sahələrdə qabaqcıl rolunu təsdiq edir. Cari hədəflər istiqamətində artıq əhəmiyyətli irəliləyiş əldə edilmişdir. Belə ki, 1990-2012-ci illər arasında Aİ istixana qazı emissiyalarını 18% azaltmış və 2014-cü ildə enerji müxtəlifliyində bərpa olunan enerjinin payını 2005-ci ilin 8,5% səviyyəsindən 15,3%-ə çatdırmışdır. Enerji səmərəliliyinin isə 2020-ci ilədək 19%-ə çatacağı proq-nozlaşdırılır [12].

2014-cü ilin Oktyabrında Avropa Komissiyasının dərc etdiyi Avropa qaz sistemi-nin möhkəmliyi haqqında hesabatı Avropanın müxtəlif ölkələrində potensial qaz təchi-zatı fasilələrinin təsirini qiymətləndirdi. Hesabat Aİ ölkələrinə əməkdaşlıq etməyi və bazar qüvvələrinin harada mümkünsə işləməyinə imkan yaratmağı tövsiyə edir. Hesa-batda gəlinən nəticəyə görə enerji sahəsinə kooperativ yanaşma ən çox təsirə məruz qa-lan ölkələrdə qaz fasilələrinin təsirini əhəmiyyətli dərəcədə azalda bilər.

Sivilizasiya

17

Aİ-nın enerji təhlükəsizliyi həmçinin bütün dünyada artmaqda olan enerji tələbatı kontekstində də görülməlidir. Gələcək illərdə bütün dünyada planetin mineral resursla-rını əldə etmədə çətinliklər artacaqdır. Neft daha çox bahalı və daha çox çətin hasil edil-miş olacaq. Yeni şist neft və qaz ehtiyatlarının mövcudluğuna baxmayaraq, onların hasilatına mane olacaq bir çox ekoloji məhdudiyyətlər mövcuddur. Mədənlərin mineral tərkibi azalmaqda davam edəcəyi üçün mədən xammallarını hasil etmək üçün getdikcə daha çox enerji lazım olacaq. Buna görə enerji mənbələrinin əldə edilməsi getdikcə artan bir şəkildə geosiyasi mülahizələrin mövzusu olacaqdır [10].

Bundan əlavə, Asiya və dünyanın digər hissələrindəinkişaf etməkdə olan iqtisadiy-yatların qlobal enerji tələbatındakı paylarınınartması qlobal enerji ticarətinin istiqaməti-ni Şərqə doğru dəyişməkdədir. Son illərdə qlobal enerji istehlakındakı artımın 90%-nin səbəbi Çin və Hindistan olmuşdur və 2035-ci ilədək bu iki ölkənin enerji tələbatının təxminən 60%-dən 100%-dək artacağı proqnozlaşdırılır. Bu istehlak artımını nəzərə alaraq, inkişaf etməkdə olan ölkələr qlobal enerji müzakirələrində daha aktiv rol oyna-mağa başlayır və bu da öz növbəsində qlobal enerji idarəçiliyinin təkamülünü təmin edəcəkdir. Bu hadisələrin geosiyasi nəticələri və onların Aİ-nın enerji təhlükəsizliyinə və xarici siyasət maraqlarına təsiri isə labüddür [9].

2. Avropa İttifaqının təchizatçı ölkələrlə sıx əməkdaşlığı

Mövcud konyektura Avropa üçün enerji təchizatı təhlükəsizliyinin təcili olaraq, yenidən köklü şəkildə gözdən keçirilməsini tələb edir. Aİ buna görə də enerji təchizatı və enerji marşrutlarının diversifikasiyasına son illərdə böyük sərmayə yatırıb. Aİ təchizatçı ölkələrlə sıx əməkdaşlıq edir. Bu əməkdaşlığa əsasən Aİ-nın qaz tələbatının yarısından çoxunu, neft tələbatının isə 40% -dən çoxunu təmin edən Rusiya və Norveç ilə əlaqələr daxildir. Ancaq eyni zamanda, Avropa İttifaqı təchizat fasilələrinin qarşısını almaq üçün təchizat marşrutları sahəsində də ölkələrlə iş aparır [13]. Təchizatın şaxə-ləndirilməsi məqsədilə yeni tranzit marşrutları layihələrindən biri də Avropaya Xəzər dənizi regionunda əhəmiyyətli qaz ehtiyatlarına giriş imkanı verəcək Cənub Qaz Dəhlizidir.

Mərkəzi Asiya və Qafqaz Aİ-nın enerji təchizatının diversifikasiyasına kömək edə biləcək qədər neft və qaz da daxil olmaqla təbii ehtiyatlarla zəngindir. Bu potensialı nə-zərə alaraq, Avropa İttifaqı bu region ölklərinin enerji sektorlarının inkişafında iştirak edir. Bu günədək AB-nin Cənubi Qafqaz-Mərkəzi Asiya regionu siyasətində TRASE-

Aİ-nın enerji təhlükəsizliyini gücləndirmək məqsədilə və yalnız bir təchizatçıdan asılı Üzv Dövlətlərin sayının azaldılması istiqamətində bir çox işlər görülmüşdür. Avro-pa İttifaqı Norveç, Rusiya, Körfəz ölkələri və OPEK kimi özünün əsas enerji təchizatçı-ları və Braziliya, Çin, Hindistan, Amerika Birləşmiş Ştatları, Afrika və Aralıq dənizi öl-kələri kimi dünya enerji arenasında mühüm rol oynayan digər ölkələrlə və ya regionlar-la enerji məsələləri üzrə daimi dialoq qurmuşdur. Aİ sərhədlərinə daha yaxın olan Cə-nub-Şərqi Avropa, Moldova və Ukraynanın enerji bazarını Aİ-nın enerji, rəqabət və ət-raf mühit qaydaları əsasında tədricən inteqrasiya etdirmək üçün Enerji İttifaqı Müqavi-ləsi imzalanmışdır. Xüsusən enerji səmərəliliyi və bərpa olunan enerji mənbələrinin təb-liği başda olmaqla, enerji, həmçinin, Aİ-nın Avropanın cənubundakı və şərqindəki ölkə-lər ilə qonşuluq siyasətinin də əsas elementidir. Davamlı surətdə artmaqda olan enerji qiymətləri Avropa İttifaqı ölkələrini enerji mənbələri və təchizatı kanallarının diversifi-kasiyasına sövq edir [10].


18

KA, TASİS, TEMPUS, İNOGEYT (Avropaya dövlətlər arası neft və qaz ixracı) və s. bu kimi layihələri mühüm yer tutur. Aİ Azərbaycan, Qazaxıstan, Türkmənistan və Öz-bəkistan ilə Anlaşma Memorandumları imzalanmışdır. Bu Anlaşma Memorandumları bu ölkələrlə enerji sahəsində əməkdaşlığın daha da artırılmasını nəzərdə tutur [14].

Xəzər regionundan və Yaxın Şərq bölgələrindən Türkiyə vasitəsilə Avropaya qazın gətirilməsi ideyası, 1990-cı ildən etibarən Avropada siyasi müzakirələrin mövzusu ol-muşdur. Belə bir dəhliz üçün ən çox ehtimal olunan qaz mənbələri Xəzər regionunda Azərbaycan və Türkmənistan, İran və İraqın Kürd əraziləridir. Avropa Komissiyası tə-rəfindən dəstəklənən ilk müzakirələr 2002-ci ildə Nabukko kəməri layihəsi üzrə beş şir-kət arasında aparılmışdır. Bu çərçivədə Xəzər dənizindən keçərək Azərbaycan, Gürcüs-tan və Türkiyə vasitəsilə Cənub-Şərqi Avropaya Türkmənistandan 31 milyard kubmetr həcmli qaz kəmərinin tikintisi qərarlaşdırılmışdı. 2008-ci ilədək bu Avropa Komissiyası tərəfindən İkinci Strateji Enerji İcmalının tərkib hissəsi kimi təsdiq edilən “Cənub dəh-lizi”nə çevrildi. Ancaq layihə ticari reallıqdan daha çox siyasi iradənin bir ifadəsi olaraq qaldı. Türkmənistanla təchizata dair heç bir əsaslı müqavilə əldə edilə bilmədi və Trans-xəzər boru kəmərinin (TCP) inşasıyla bağlı ümidlər dənizin siyasi və hüquqi statusu ilə çıxılmaz vəziyyətə düşdü. Əsasən, iki böyük Xəzəryanı dövlətlər, Rusiya və İran belə bir boru kəmərinin inşasında maraqlı deyildilər və buna görə də dənizin statusuna dair hüquqi mübahisənin həllinə də maraqları yox idi. Baxmayaraq ki, 2000-ci illərin orta-larında cənub dəhlizi qazına Avropada tələbatın həmişə olacağı fərz edilmişdi, belə bir

Transxəzər boru kəmərinin (TCP) reallaşacağı təqdirdə Cənub Qaz Dəhlizi Avro-paya Türkmənistanın nəhəng qaz ehtiyatlarına girişini təmin edəcək. Türkmənistan ha-zırda Çinə qarşı əhəmiyyətli ixrac öhdəliklərini yerinə yetirmək üçün hasilatını artırır. 2013-cü ildə Türkmənistan təxminən 50-55 milyard kubmetr qaz hasil etmişdir (13-18 milyard kubmetr daxili istehlak və 10 milyard kubmetr Rusiyaya, İrana 7 milyard kub-metr, Çinə isə 20 milyard kubmetr qaz ixracı daxil olmaqla). Çinə ixracatını 65 milyard kubmetrə çatdırmaq üçün Türkmənistan 2016-cı ilədək hasilatı 95-100 milyard kubmet-rə çatdırmağı hədəfləyir [8].

Geniş ehtiyatları və hasilat potensialına baxmayaraq, türkmən qazını Avropaya çat-dıra biləcək heç bir ixrac marşrutu hələ ki, mövcud deyil və bu marşrutu asanlıqla inşa etmək də mümkün deyil. Hal-hazırda üç marşrut ehtimalı mövcuddur:

1) Mövcud infrastruktur vasitəsilə Rusiya ərazisindən şimal-qərb istiqamətində marşurutdur ki, bu marşrutla idxal olunacaq qaz Avropanın Rusiyadan asılılığını azalt-mayacaq;

tələb üçün perspektivlər, 2008-2009-cu illər iqtisadi böhranı və tənəzzülündən sonra, hətta 2020-ci illər üçün belə şübhə altına alındı. Nəticə o oldu ki, 2013-cü ildə Azərbay-can tərəfinin əsas Cənub Dəhlizi layihəsi, 2019-cu ildə illik 16 milyard kubmetr qaz is-tehsal etməyə başlayacaq Şahdəniz yatağının (Şah Dəniz 2) ikinci mərhələsi işə Salı-nanda, dəhliz üçün heç bir digər təchizat mənbəyi təmin edilməmiş və heç bir açıq-aş-kar tələbat mənbəyi də müəyyənləşdirilməmişdi. Şahdəniz 2 konsorsium şirkətləri (BP, Total, Statoil, ARDNŞ, Lukoil, NICO və TPAO) buna görə də cənub dəhlizini aşağı formada açmağı seçdilər: Cənubi Qafqaz boru kəmərinin genişləndirilməsi; birinci mər-hələdə illik 16 milyard kubmetr qaz nəql edəcək Trans Anadolu qaz kəmərinin (TANAP) tikintisi; daha sonra İtalyaya ildə 10 milyard kubmetr qaz nəql edəcək Trans Adriatik Boru Kəmərinin (TAP) tikintisi [8].

Sivilizasiya

19

2) Mövcud infrastruktur vasitəsilə cənubdan İran vasitəsilə, sonra isə Türkiyə vasi-təsilə qərb istiqamətində marşrut İrana qarşı beynəlxalq sanksiyalar artıq ləğv olunduğu üçün mümkün görünür. Ancaq bunun üçün, infrastrukturun yenilənməsi və yenidən müəyyənləşdirilməsi üçün, Türkmənistandan gələn (ən böyük qaz yataqlarını bu ixrac boru kəmərinə birləşdirən) boru kəmərlərinin başa çatdırılması üçün müqavilələr bağ-lanmalı və digər kommersiya tədbirləri görülməlidir. Ekspertlər bunun ancaq 2020-ci il-dən sonra mümkün olacağını ehtimal edir;

3) Trans-Xəzər boru kəməri (TCP) vasitəsilə Azərbaycana, oradan da Gürcüstan və Türkiyə vasitəsilə Avropa istiqamətində marşrut isə, Xəzər dənizinin hüquqi statusu müəyyənləşdirildiyi və ya ən azından Türkmənistan və Azərbaycan bunu bir maneəyə çevirməməyə dair razılığa gəldikləri təqdirdə mümkün olacaq vəbu böyük infrastruktu-run yaradılması üçün ticarət müqavilələri bağlana bilər [8].

Bu marşrutlardan hər hansı birinin açılması yolunda başqa hər hansı bir maneə Türkmənistanın öz uzunmüddətli qaz ixracatı siyasətinin nəticəsi ola bilər. Türkmənis-tan sərhədində qaz satmaq, bütün tranzit risklərini alıcıların almağını tələb edir. Buna əsasən işləmək Çinin bacarığı idi ki, ona türkmən qazının əsas alıcısı olmaq üçün imkan yaratmışdır. Türkmənistanın az əhalisini və gəlir tələblərini nəzərə aldıqda, bu siyasətin yaxın gələcəkdə dəyişdiriləcəyini düşünmək üçün heç bir səbəb yoxdur [8].

2007-ci ilin may ayında Krakov şəhərində təşkil olunmuş enerji sammiti bu sahə-nin təhlükəsizlik məsələlərinin Avropa üçün getdikcə daha qlobal səciyyə daşıdığını, mühüm geosiyasi reallıqlarla şərtləndiyini növbəti dəfə təsdiqlədi. Polşa, Azərbaycan, Gürcüstan, Litva və Ukrayna prezidentlərinin, eləcə də Qazaxıstanın dövlət nümayən-dələrinin iştirak etdiyi bu sammitdə enerji sahəsində yeni subregional inteqrasiya mode-li yaratmağın vacib olduğu vurğulandı. Sammit çərçivəsində müzakirə olunmuş Odes-sa-Brodı-Qdansk marşrutu Qara dənizə çıxarılan neftin Baltik dənizi sahilinə çatdırıl-masını, oradan Avropa və dünya bazarlarına daşınmasını nəzərdə tuturdu. 2007-ci ilin oktyabrında Litvanın paytaxtı Vilnüs şəhərində “Vilnüs enerji təhlükəsizliyi konfransı - 2007: məsul tərəfdaşlar üçün məsul energetika” mövzusunda keçirilən beynəlxalq kon-fransda iştirak edən dövlətlər Xəzər dənizinin karbohidrogen ehtiyatlarının Avropa bazarlarına daşınması üçün milli şirkətlərin iştirakı ilə yeni konsorsiumun - “Sar-matiya”nın yaradılması barədə razılığa gəlmişdilər. Bu konsorsiumun əsas məqsədi Azərbaycan, Gürcüstan, Ukrayna və Polşanın ərazisindən keçməklə, Xəzər dənizindən Avropaya və beynəlxalq bazarlara gedən daşınma sistemlərinin reallaşdırılmasını təmin etməkdən ibarətdir. Belə bir konsorsiumun yaradılması Avropa Birliyinin enerji təhlü-kəsizliyi maraqlarına tam cavab verir [18].

Digər Orta Asiya qaz yataqları da mövcuddur ki, bunlardan Özbəkistan əsas qaz hasilatçısı (son illərdə illik 50-60 milyard kubmetr), Qazaxıstan isə böyüməkdə olan bir hasilatçıdır (son illərdə təxminən illik 12 milyard kubmetr, 2020-ci illərdə bu rəqəmin illik 20-25 milyard kubmetrə yüksələcəyi güman edilir). Özbək və Qazax qazının çoxu ölkə daxilində istehlak edilir, kiçik miqdarı (illik 7-10 milyard kubmetr) isə Rusiyaya ixrac olunur. Hər iki ölkə Çinlə 2013-ci ildə Özbəkistandan başlayan Türkmənistan-Çin boru kəməri vasitəsilə ixracı təmin edəcək çərçivə sazişləri və bəzi müqavilələr bağla-mışdir. Özbəkistan və Qazaxıstanın Rusiyaya ixracatının 2020-ci illərdə azalmağı mümkündür, lakin Çindən və daxili bazarlardan bu qaza tələbat olacaq. Özbək və Qa-zax qazını Avropa bazarına çatdıra biləcək təxmini üç marşrut ehtimalı mövcuddur: 1) Qazaxstan qazının Xəzər dənizi boru kəməri vasitəsilə Azərbaycana, oradan da Avro-


20

paya nəqli. Lakin bunun üçün mövcud həcm cüzidir (Çinə ixracatın minimal səviyyədə qalacağını və Rusyaya ixracatın dayandırılacağını fərz etsək, 2020-ci illərdə bəlkə illik 10 milyard kubmetr) və bu marşrut üzrə Trans-Xəzər keçidi Türkmənistanla olandan daha uzun olardı. Buna görə də belə bir plan ən azı Türkmənistan-Azərbaycan boru kə-məri tamamlananadək əhəmiyyətsiz görünür; 2) Qazax qazının Rusiya vasitəsilə Azər-baycana və oradan da Avropaya nəqli. Xərcləri və Rusiya qazının nəqli üçün tələbləri də diqqətə alsaq, Avropanın enerji təhlükəsizliyi cəhətdən bu plan da əhəmiyyətsiz gö-rünür; 3) Qazaxıstan və ya Özbəkistan qazının Rusiya vasitəsilə mövcud boru kəmərləri şəbəkəsilə Avropaya nəqli. (Bu cür satışlar 1990-cı ildən 2009-cu ilədək Qazprom və digər Rusiya şirkətləri tərəfindən aparılmış qaz algı-satqısı ilə həyata keçirilmişdir). Belə bir ticarət coğrafi şərtlərə əsasən Rusiya nəzarəti altında qaldığı üçün Avropanın enerji təhlükəsizliyi cəhətdən əhəmiyyətsiz sayılır.

3. Avropa İttifaqının enerji təhlükəsizliyi və Azərbaycan Enerji böhranı təhlükəsi Avropa Birliyini ilk növbədə enerji ilə təmin edən qon-

şularla uzunmüddətli, konstruktiv və qarşılıqlı faydaya əsaslanan münasibətlər qurmağa vadar edir.Avropa Qonşuluq Siyasətinə əsasən, AB-nin qonşu və tərəfdaş ölkələrlə mü-nasibətlərini yaxın gələcək üçün tənzimləyən başlıca sənəd 3-5 illik dövrləri əhatə edə-cək fəaliyyət planları olmalıdır. Fəaliyyət planlarında AB ilə qonşu tərəf arasında mü-nasibətlərin prioritetlərinin müəyyənləşdirilməsi nəzərdə tutulurdu. AQS-yə görə, bu prioritetlər siyasi dialoq və islahat, tərəfdaşların tədricən AB-nin daxili bazarında paya sahib olmalarına şərait yaradan ticarət və tədbirlərin görülməsi, ədliyyə və daxili işlər, enerji, nəqliyyat, informasiya, cəmiyyət, ətraf mühit, tədqiqat, innovasiya və s. ola bilər.

AB Nazirlər Şurası 25 aprel 2005-ci ildə Azərbaycanla bağlı Fəaliyyət planının ha-zırlanmasına dair müsbət qərar çıxardı. Müvafiq addımlar Azərbaycan rəhbərliyi tərə-findən də atıldı, belə ki, ölkəmizin Avropa Birliyi ilə əlaqələrinin daha da gücləndiril-məsi, onun Azərbaycan üzrə Fəaliyyət planın işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsi üçün səmərəli və əlaqələndirilmiş işin təmin edilməsi məqsədilə 2005-ci il iyunun 1-də Respublika Prezidentinin sərəncamı əsasında Azərbaycanın Avropaya inteqrasiyası üzrə Dövlət Komissiyası yaradıldı. Komissiyanın fəaliyyəti öz nəticələrini respublikamızın ümumavropa siyasi, iqtisadi və təhlükəsizlik məkanına qatılması ilə bağlı sahələrdə özünü göstərdi.

Belə ki, növbəti ildə Azərbaycanla AB arasında enerji sahəsində 2 mühüm sənəd imzalandı. Birinci sənədin-Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və Avropa Komissiya-sının sədri Joze Manuel Barrozu arasında 2006-cı il noyabrın 7-də Brüsseldə Azərbay-can Respublikası və Avropa Birliyi arasında enerji məsələləri üzrə “Strateji tərəfdaşlıq haqqında qarşılıqlı Anlaşma Memorandumu”nun imzalanması həm Azərbaycanın, həm də Avropa Birliyi ölkələrinin enerji təhlükəsizliyinə mühüm töhfə oldu.Sənədin Xəzərin enerji daşıyıcılarının nəqli nəticəsində Birliyin enerji təhlükəsizliyinin daha da güclən-məsinə, regional təhlükəsizlik, eləcə də əməkdaşlıq və ümumiyyətlə, Avro-atlantik mə-kana inteqrasiyaya, xüsusilə Azərbaycanın böyük neft, qaz ehtiyatları və ölkəmizin gə-ləcək inkişafı üçün böyük əhəmiyyəti var.

Enerji məsələləri sahəsində strateji tərəfdaşlığa dair qarşılıqlı anlaşma Memo-randumu tərəflərarası əməkdaşlığın aşağıdakı sahələrini müəyyənləşdirirdi:

- Azərbaycan Respublikasının enerji sahəsinin AB-yə inteqrasiyası; - Azərbaycan Respublikasındakı bütün enerji dəhlizlərinin təhlil edilməsi və onla-

rın təhlükəsizliyinin öyrənilməsi;

Sivilizasiya

21

- Azərbaycan Respublikasının Avropa Birliyi ölkələri ilə yanacaq enerji kompleks-lərinin idarəçiliyinin təkmilləşdirilməsi sahəsində əməkdaşlığı;

- Azərbaycan Respublikası ilə AB ölkələri arasında təcrübə, informasiya və enerji bölməsinin idarəçiliyi metodları sahələrində mübadilə [7].

“Yol xəritəsi” rolunda çıxış edən Memorandum Azərbaycan Respublikası ilə AB arasında energetika sahəsində xüsusi münasibətlərin olduğunu göstərirdi. Onun bir sıra müddəaları bu və ya digər dərəcədə fəaliyyət planinda əks olunmuşdu ki, bunlara əsa-sən Azərbaycanın birləşmiş Avropa ilə enerji sahəsində əməkdaşlığının inkişaf istiqa-mətləri və perspektivləri müəyyənləşdirilmışdi [3, 2].

Qeyd edək ki, Azərbaycan Respublikasının Avropa İttifaqının nəqliyyat və enerji sahələrində iştirakı: “Yeni İpək Yolu” adlandırılan Mərkəzi Asiya, Qafqaz və Avropa arasında nəqliyyat əlaqələrini inkişaf etdirən TRACECA proqramı və Aİ-nin yeni müs-təqil dövlətlərə maliyyə dəstəyi çərçivəsində həyata keçirilən INOGATE (Avropaya dövlətlərarası neft və qazın ixracı) əsas regional təşəbbüslərində gerçəkləşir.

TRACECA (Avropa-Qafqaz-Asiya nəqliyyat dəhlizi) Brüsseldə 3 may 1993-cü il tarixində keçirilmiş 8 təsisçi dövlətin (5 Mərkəzi Asiya və 3 Cənubi Qafqaz ölkələri) ti-carət və nəqliyyat nazirlərinin Konfransında təsis olunmuşdur. Proqramın məqsədi qeyd edilən dövlətlərin siyasi və iqtisadi müstəqilliyini dəstəkləməklə onların alternativ nəq-liyyat yolları vasitəsilə Avropa və dünya bazarlarına çıxış qabiliyyətini yüksəltmək və Avropadan Qara Dəniz və Qafqaz vasitəsilə Mərkəzi Asiyaya və əks istiqamətdə ən tez və ən ucuz nəqliyyat dəhlizinin yaradılmasından ibarətdir.

8 sentyabr 1998-ci ildə Bakıda Azərbaycan və Gürcüstan Prezidentlərinin təşəbbü-sü və Aİ-nin TRACECA proqramının dəstəyi ilə “Tarixi İpək Yolunun bərpası” adlı Beynəlxalq Konfrans keçirilmişdir. 32 ölkə və 12 beynəlxalq təşkilat nümayəndələri bu konfransda iştirak etmişlər. Konfransda əldə edilmiş ən mühüm nailiyyət Azərbaycan, Ermənistan, Gürcüstan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan, Özbəkistan, Türkiyə, Uk-rayna, Moldova, Rumıniya və Bolqarıstanın imzaladığı “Avropa-Qafqaz-Asiya Dəhlizi-nin inkişafı üçün beynəlxalq nəqliyyat üzrə Əsas Çoxtərəfli Saziş” (Əsas Saziş) və onun Texniki Əlavələri olmuşdur.

1999-cu ilin iyul ayında 15 dövlətin (Azərbaycan Respublikası da daxil olmaqla) iştirakı ilə imzalanan dövlətlərarası neft və qaz ixracını nəzərdə tutan Çərçivə Sazişi INOGATE-in hüquqi bünövrəsini təşkil edir.

INOGATE çərçivəsində həyata keçirilən texniki əməkdaşlığa əlavə olaraq, Aİ zəngin təbii ehtiyatlara və strateji coğrafi əraziyə malik olan Şərqi Avropa, Qafqaz və Mərkəzi Asiya ölkələrinin enerji təminatını və tranzit potensialını səmərəli istifadəsinə yönəlmiş fəaliyyətində AQS-a daxil olan ölkələr daxil olmaqla bütün maraqlı tərəfdaş-ların dəstəyi ilə enerji əməkdaşlığı prosesini genişləndirməkdədir. Bu əməkdaşlıq “Bakı Prosesi”; təşəbbüsü ilə güclənmişdir. “Bakı Prosesi” (və ya Bakı Təşəbbüsü) 13 noyabr 2004-cü ildə Bakıda Enerji Nazirliklərinin Konfransında Aİ, Qara Dəniz və Xəzər dəniz hövzəsi ölkələri arasında enerji sahəsində əməkdaşlığın gücləndirmək məqsədi daşıyan siyasi dialoq şəklində başladılmışdır.

Şərq Tərəfdaşlığı (ŞT) təşəbbüsü Aİ Xarici İşlər Nazirlərinin 26 may 2008-ci il tarixində Brüsseldə keçirilmiş görüşü zamanı Polşa və İsveç tərəfindən irəli sürülmüş-dür. Şərqi AQS ölkələri üçün vahid formatın təsis edilməsini nəzərdə tutan sözügedən təşəbbüs Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan, Ukrayna, Moldova və Belarusu (Şərq tə-rəfdaş ölkələri) əhatə edir.


22

3 dekabr 2008-ci il tarixində ŞT təşəbbüsü üzrə Məlumat Sənədi və onu müşayiət edən İşçi Sənəd AK tərəfindən Avropa Parlamentinə və Aİ-nin dövlət və hökumət ŞT Aİ və Şərq tərəfdaş ölkələri arasında münasibətlərin daha yüksək səviyyəyə qaldırılma-sı, mövcud əməkdaşlığın ikitərəfli və çoxtərəfli formatda davam etdirilərək genişlən-dirilməsini nəzərdə tutur. Belə ki, Aİ və hər bir tərəfdaş ölkə arasında daha sıx əlaqələ-rin yaradılması məqsədilə ikitərəfli format çərçivəsində mövcud Tərəfdaşlıq və Əmək-daşlıq Sazişləri əvəzinə yeni, Assosiasiya Sazişlərinin imzalanması, tərəfdaş ölkənin Ümumdünya Ticarət Təşkilatına üzv olduğu təqdirdə onunla dərin və müfəssəl azad ticarət zonasının yaradılması, həmçinin vizaların tədricən liberallaşdırılması, tərəfdaş ölkələrin və Aİ-nin enerji təhlükəsizliyinin gücləndirilməsi məqsədilə daha dərin əmək-daşlığın həyata keçirilməsi və s. planlaşdırılır.

ŞT həmçinin Aİ və Şərq tərəfdaş ölkələri arasında münasibətlərə yeni format əlavə etmişdir. Çoxtərəfli format tərəfdaş ölkələr arasında əlaqələri təşviq edərək, islahatlar sahəsində tərəfdaş ölkələrin həyata keçirdikləri tədbirlər üzrə məlumat və təcrübə mü-badiləsinin və ŞT-nin gələcək inkişafına dair müzakirələrin aparılması üçün forum kimi nəzərdə tutulur. Bu format çərçivəsində ŞT-yə daxil olan ölkələrin dövlət və hökumət başçılarının hər iki ildən bir görüşünün, hər il Aİ üzv dövlətlərinin və Şərq tərəfdaş ölkələrinin Xarici İşlər Nazirlərinin illik iclasının keçirilməsi nəzərdə tutulur. Əməkdaş-lığın əsas sahələrinə uyğun olaraq dörd tematik platforma (demokratiya, yaxşı idarəçilik və sabitlik; iqtisadi inteqrasiya və Aİ siyasətlərinə yaxınlaşma; enerji təhlükəsizliyi; insanlar arasında təmaslar) yaradılmışdır [18].

2011-ci il yanvarın 13-də Bakıda Prezident İ.ƏliyevləJ.Borrozo arasında birgə enerji siyasəti və əməkdaşlığı sahəsində mühüm əhəmiyyətə malik növbəti üç sənəd imza-lanmışdı. İmzalanmış sənədlərdən “Cənubi Qafqaz dəhlizi haqqında birgə Bəyannamə” regionda nəqliyyat arteriyası infrastrukturunun yaradılmasında ciddi rol oynamışdı [2].

İmzalanan sənədlər “Tərəfdaşlıq və Əməkdaşlıq Sazişi”, AQS və “Şərq tərəfdaşlı-ğı” çərçivəsində ikitərəfli əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsinə əsaslanırdı. Bu isə Azər-baycan Respublikasının enerji strategiyasının həyata keçirilməsinə və Avropa istiqamə-tində enerji təchizatının şaxələndirilməsinə yardım etmişdir.

Prezident İ.Əliyev Münhen Təhlükəsizlik Konfransı çərçivəsində “Şaxələndirmə strategiyaları” mövzusunda “dəyirmi masa”da çıxış edərkən enerji layihələrinin Avro-panın təhlükəsziliyi baxımından mühüm rol oynadığını bildirmişdir: “Azərbaycan açıq dənizə çıxışı olmayan ölkədir. Buna görə də istehsalat sahəsində əsas investisiyaları əldə etmək üçün bizə nəqliyyat marşrutları lazım idi. Bunun üçün də 1994-cü ildə, ener-ji strategiyamızın lap əvvəlində biz neft şirkətlərindən ibarət beynəlxalq konsorsiumdan neftin və qazın istehsalı üçün investisiyaları cəlb edə bildik. Biz tarixdə ilk dəfə Xəzər dənizini Qara dəniz və Aralıq dənizi ilə birləşdirən neft-qaz boru kəmərlərini inşa etmə-yə başladıq. Biz artıq bu dəhlizləri tikmişik. On il bundan əvvəl Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəməri istismara veriləndə biz artıq Avropanın enerji təhlükəsizliyinin təmini istiqamətində mühüm bir addım atmışdıq.

Bu gün Azərbaycandan daxil olan neft bəzi Avropa ölkələrinin enerji balansında 30-40 faiz təşkil edir. İndi isə dediyimiz kimi, növbə təbii qaza çatıb.

Böyük “Şahdəniz” yatağı Azərbaycan üçün nəhəng ehtiyatdır. Bu, dünya miqyasın-da ən böyük qaz yataqlarından biridir. Biz 1996-cı ildən etibarən bp və digər tərəfdaş şirkətlərlə bu yatağın işlənməsi üzərində çalışmışıq. Biz artıq Azərbaycan qazını hasil və onun regional bazarlara çıxışını təmin etmişik. Bizim qonşularımız olan Gürcüstan,

Sivilizasiya

23

Türkiyə, İran və Rusiya Azərbaycan qazını alırlar. 2012-ci ildə vacib bir qərar qəbul edərək Türkiyə ilə Trans-Anadolu – TANAP qaz boru kəməri haqqında saziş imzaladıq. Bu, Avropanın enerji təhlükəsizliyində böyük bir sıçrayış oldu. Çünki bu saziş olmadan “Cənub” qaz dəhlizi layihəsi bu gün sadəcə yaxşı bir ideya olaraq qalardı” [7].

Tədbirdə Avropa Komissiyasının sədri J.Barrozunun Azərbaycan Prezidentinə ün-vanlıdığı fikirlər maraqlı nümunədir: “Siz bizim birgə enerji təhlükəsizliyimizə töhfə verirsiniz. Əminəm ki “Cənub” qaz dəhlizi XXI əsrin layihəsi olacaq. Bu xüsusda layi-hənin hər mərhələsində Prezident İlham Əliyevin rəhbərlik qabiliyyətini vurğulamaq is-tərdim. Azərbaycan Avropa Birliyinə heç bir vaxt bu qədər yaxın olmayıb. Onun iqtisa-diyyatı Avropa bazarları ilə sıx inteqrasiya olunub və bizim əlaqələrimiz daha geniş, təmaslarımız isə daha fəaldır” [7].

Avropa Birliyinin təşəbbüsü ilə TRASEKA nəqliyyat koridorunun yaradılması və potensialının genişləndirilməsi, Bakı Tiflis Ərzurum qaz kəmərinin açılışı, BTC neft kəmərinin fəaliyyətə başlaması, “Bakı təşəbbüsü” çərçivəsində Transxəzər-Qara dəniz enerji koridoru və “Cənub qaz koridoru” layihələrinə start verilməsi enerji resursları və tranzit sistemlərinin etibarlılığını artırmaqdadır. “Şərq tərəfdaşlığı” layihəsininnın AB tərəfindən reallaşmağa başlaması da müstəsna əhəmiyyətə malikdir. Layihə perspektiv-də digər mühüm məslələrlə yanaşı, enerji təhlükəsizliyi sahəsində tədbirlərin həyata keçirilməsini və maliyyə yardımlarının çoxaldılmasını nəzərdə tuturdu.

Hal- hazırda investisiyalarının ümumi həcmi 60 mlrd. dollara yaxın olan müxtəlif beynəlxalq şirkətlər, o cümlədən Avropanın “Açip”, “Bi-Pi”, “Total-Fina”, “Elf-Agi-ten” və s. kimi transmilli şirkətləri də Xəzər dənizinin Azərbaycan hissəsində neft və qaz yataqlarının işlənməsində fəal iştirak edirlər [3, 23].

Göründüyü kimi, Azərbaycan artıq Avropa bazarlarını karbohidrogen ehtiyatları ilə təmin edən mühüm enerji – nəqliyyat mərkəzinə çevrilməkdədir. Ümumiyyətlə, Azər-baycan-AB əməkdaşlığının son 20 ili əhatəedəndövrünün araşdırılması göstərir ki, Azərbaycana qoyulan Avropa kapitalının böyük hissəsi iqtisadiyyatın xammal sahələri-ni əhatə edirdi, investisiyalar əsasən neft-qaz komplekslərinə, daha sonra isə tikinti, qeyri-neft bölməsi, nəqliyyat, kommunikasiya və s. sahələrə yönəlmişdir [1].

Azərbaycanın mövcud qaz ehtiyatları cari hasilat sahələrindəki həcmlərindən, Şahdəniz 2 hasilatından və hal-hazırda inkişaf mərhələsində olan digər layihələrdən əldə ediləcək mümkün həcmlərdən ibarətdir. Şahdəniz mərhələ birdə (AÇG yatağından və digər dəniz və qurudakı yataqlardan kiçik həcmdə əldə edilən səmt qazı) mövcud təbii qaz hasilatı illik 16-17 milyard kubmetrdir. Bu həcm Azərbaycanın daxili istehlakı (son illərdə illik təxminən 7 milyard kubmetr) və Rusiyaya (illik 1-2 milyard kubmetr), Gürcüstana (illik 1,5 milyard kubmetr), Türkiyəyə (illik 6,3 milyard kubmetr) və kiçik həcmdə də İrandan Naxçıvana tədarük edilən qazın qarşılığı olaraq İrana ixracat üçün istifadə olunur. Mövcud mənbələrdən hasilatın 2020-ci illərdə də cari səviyyədə qalacağı gözlənilir. Daxili tələbat arta bilər və Rusiyaya ixracat bir miqdar azaldıla bilər. Ancaq hər iki halda da, ixrac üçün bu mənbələrdən əhəmiyyətli dərəcədə əlavə həcmdə hasilat mümkün olmayacaq [8].

Şahdəniz Mərhələ 2 layihəsi isə 2018-ci ilin axırlarında hasilata başlayacaq və 2019-cu ilin axırlarından etibarən Avropaya ixrac ediləcək. İllik 16 milyard kubmetr qazın 6 mlrd kubmetri Türkiyəyə, 10 milyard kubmetri isə Avropaya satılacaq (o cüm-lədən hər birinə 1 milyard kubmetr olmaqla Yunanıstan və Bolqarıstandakı ticarət şir-kətlərinə və 8 milyard kubmetr İtaliyaya və bitişik mərkəzi bazarlara). Şah Dənizdən


24

başqa, 2020-ci illərdə Azərbaycanın qaz hasilatını artıra biləcək Xəzər dənizində bir neçə yataqlar və kəşfiyyat perspektivləri mövcuddur. Bu yataqlardan biri olan Abşeron yatağı kommersiya əhəmiyyətli yataq elan edilmişdir (ancaq hələ yekun investisiya qərarı (FID) mərhələsinə çatmamışdır). Hasilata ilkin mərhələdə illik 3-5 mlrd m³-lə 2021-ci ildə başlanacağı gözlənilir. İnkişaf etdirilə biləcək digər yataqlar və kəşfiyyat perspektivləri də mövcuddur [8].

ARDNŞ rəsmiləri 2025-ci ilədək satış qazının hasilatında 40-45 milyard kubmetr artım proqnozlaşdırır. Bu həmin tarixədək yeni dəniz layihələrindən illik 9-14 milyard kubmetr qazın əldə edilməsini nəzərdə tutur ki, bu isə maksimum səviyyə sayılmalıdır. Azərbaycanın daxili bazarında və Gürcüstanda bu qazın bir qisminə tələbat olacağı güman edilir. 2020-ci illərdə illik 3-8 milyard kubmetr əlavə qazın Avropaya ixracı mümkün olacağı ehtimal edilir [8].

Azərbaycan və Mərkəzi Asiyadan qaz ixracatı təxminlərinə nəzər saldıqda görmək olar ki, Azərbaycan 2030-cu ilə qədər Avropaya boru kəməri vasitəsilə qaz ixracatını artıracaq yeganə ölkədir və 30 milyard kubmetr hasilat həmin tarixədək mümkün olacaq ki, bunun da yalnız yarısı Türkiyəni keçərək Avropanın qalan hissəsinə çatacaq. Mərkəzi Asiya qazının ixrac həcmi Çinə ixrac, nisbətən aşağı səviyyədə sabitləşən Rusiyaya ixrac və az səviyyədə daxili regional ticarət səbəbilə artacaqdır. Mərkəzi Asiya qazının Türkiyəyə və ya Avropanın qalan hissələrinə ixracı bu vaxt çərçivəsində mümkün olmadığı təqdirdə, Avropanın bu mərhələdə Azərbaycan (və bəlkə Orta Şərq) qazının Avropaya nəqli üçünbir boru kəməri layihəsini reallaşdırmasının daha doğru olacağı təxmin edilir [8].

Avropa enerji sisteminin getdikcə artan bütünləşməsi sayəsində enerji daxili baza-rının tamamlanması istiqamətində əhəmiyyətli irəliləyiş əldə etmişdir. Avropa enerji intensivliyi baxımından dünyada ən yaxşı göstəricilərdən birinə və əsas tərəfdaşlarına nisbətən daha balanslı enerji müxtəlifliyinə malikdir. Lakin, əksər hallarda enerji təhlü-kəsizliyi məsələləri yalnız milli səviyyədə qiymətləndirilir və Üzv Ölkələrin qarşılıqlı asılılığı nəzərə alınmır. Təkmilləşdirilmiş enerji təhlükəsizliyinin açarı ilk növbədə işlə-yən daxili bazara daha çox kollektiv yanaşmada və xüsusilə şəbəkə inkişafının kordina-siyası və bazarların açılması üçün regional və Avropa səviyyəsində geniş əməkdaşlıqda, ikinci növbədə isə əlaqələndirilmiş xarici fəaliyyətdə yatır. Buna, genişlənmə mexa-nizmləri vasitəsilə, bu rəhbər prinsiplərə namizəd ölkələr və potensial namizədlər tərə-findən riayət edilməsinin təmin edilməsi də daxildir [4].Cənub dəhlizinin miqyasının ki-çildilməsi göstərdi ki, təchizat imkanı, nəqliyyat gücü və tələb proqnozlarının mövcud-luğu kimi iqtisadi faktorlar həlledici olsa da, onlar 2008-2009 iqtisadi böhranı sonarsın-da siyasi istəklərdən asılı vəziyyətə düşdü [8].2030-cu ilədək Cənub dəhlizinin mümkün genişləndirilməsi üçün təchizat və nəqliyyat potensialının mövcudluğuna, infrastruktu-run gücləndirilməsi və təchizatçıların diversifikasiyası istiqamətində əldə edilmiş bütün nailiyyətlərə baxmayaraq, Aİ-nın xarici enerji sarsıntılarına qarşı həssaslığı davam edir. Aİ buna görə də enerji təhlükəsizliyilə bağlı, bu sarsıntılara və enerji təchizatında qısa müddətli fasilələrə qarşı dayanıqlı olmağa, uzun müddətdə isə müəyyən yanacaqlardan, enerji təchizatçıları və marşrutlarından asılılığın azaldılmasına təşviq edəcək ağır başlı bir strategiyanın hazırlanmasını vacib sayır. Milli və Aİ səviyyəsində siyasətçilər bu asılılığı azaldan alternativləri vətəndaşlar üçün aydınlaşdırmağa çalışırlar [4].

Qarşıdakı illərdə enerji Avropa gündəmində yüksək yerlərdə qalmağa davam edə-cək. Avropa Şurası xüsusilə enerji səmərəliliyini və yerli istehsalı artırmağın vacibliyini

Sivilizasiya

25

vurğulayır. O, həmçinin regional yanaşma əsasında, Avropa enerji bazarının tamamilə funksional və birbirilə əlaqəli hala gətirməyi zəruri hesab edir. Bu isə Aİ ölkələrinin Avropa qaz və elektrik şəbəkələrindən təcridinə son vermək üçün, qaz bazarında şəffaf-lığın artırılması və infrastrukturdakı boşluqların aradan qaldırılması ilə reallaşa bilər. Vahid Avropa enerji siyasəti gələcəkdə Avropa İttifaqının enerji təchizatının təhlükəsiz-liyi üçün yeganə davamlı həll yolu olaraq görülür.

Müasir dövrdə Azərbaycan ümumavropa təhlükəsizlik sisteminə inteqtasiyası Av-ropa ölkələrinin enerji təchizatında mühüm rol oynamaqdadır. Azərbaycanın diplomatik xidmət orqanları rəhbərlərinin V müşavirəsindəki çıхışında Respublika Prеzidеnti İ.Əli-yеv məhz bu məqamı хüsusi qеyd еtmişdi ki, “Enerji diplomatiyamız - bu da əlbəttə ki, çox önəmli məsələdir. Çünki bu gün enerji təhlükəsizliyini ölkələrin milli təhlükəsizli-yindən ayırmaq mümkün deyildir. Azərbaycan enerji təhlükəsizliyini tam şəkildə təmin edib və başqa ölkələrin enerji təhlükəsizliyinin təmin olunmasında fəal iştirak edir. Son vaxtlar imzalanan sazişlər bizim imkanlarımızı böyük dərəcədə artıracaq və Azərbay-canı dünya üçün, Avropa üçün daha da önəmli ölkəyə çevirəcəkdir. “Şahdəniz-2”, TANAP, TAP layihələri Avropanın ən böyük infrastruktur layihələridir. Azərbaycan liderliyi öz üzərinə götürüb. Bu layihələrin icrası nəticəsində biz böyük bazara çıxış əldə edəcəyik. Avropa məkanı da yeni qaz mənbəyinə çıxış əldə edəcəkdir. Yeni qaz mənbəyi - ən önəmlisi budur, yeni marşrut yox, yeni qaz mənbəyi. Avropa üçün bu gün yeni qaz mənbəyi, sadəcə olaraq, Azərbaycandır” [17].

Nəticədə qeyd etmək lazımdır ki, Avropanın enerji təhlükəsizliyində mühüm rol oynayan Azərbaycanın, Avropadan da eyni gözləntiləri var. Əslində öz təhlükəsizliyini təmin etməyə çalışan və bu sahədə Azərbaycanın əhəmiyyətini get-gedə aydın dərk edən Avropanın Azərbaycanın təhlükəsizliyində də maraqlı olması onun öz təhlükə-sizliyi üçün də ekvivalent məna daşıyır.

Qaynaqlar:

1. Azərbaycan Respublikası və Avropa Birliyi arasında enerji məsələləri üzrə strateji tərəfdaş-lığa dair memorandum imzalanmışdır. //Azərbaycan qəzeti, 2006, 17 noyabr

2. Enerji siyasəti sahəsində Avropa İttifaqı ilə Azərbaycan arasında strateji tərəfdaşlıq. //Azər-baycan qəzeti, 2011, 13 yanvar

3. Рзаева Г.В. Углеводородные ресурсы Азербайджана и их роль в международной энергосистеме. /Черноморе – Каспий: поиск новых форматов безопасности и сотру-дничества. М.: 2011, 101 с

4. Communıcatıon From the Commıssıon to the European Parlıament and the Councıl European Energy Security Strategy {SWD(2014) 330 final}, European Commıssıon, Brussels, 28.5.2014 COM (2014) 330 final.

5. EU – Azerbaijan Action Plan. “EU Press Release”. Brussels, 2006, 14 november 6. Green Paper A European Strategy for Sustainable, Competitive and Secure Energy {SEC

(2006) 317}, Commıssıon of the European Communıtıes, Brussels, 8.3.2006 COM (2006) 105 final.

7. President Barroso and the President of Azerbaijan sign a Memorandum of Understanding on energy partnership. “EU Press Release”. Brussels, 2006, 7 november, p. 1

8. Ralf Dickel, Elham Hassanzadeh, James Henderson, Anouk Honoré, Laura El-Katiri, Simon Pirani, Howard Rogers, Jonathan Stern & Katja Yafimava. Reducing European Dependence on Russian Gas: distinguishing natural gas security from geopolitics. OIES PAPER: NG 92, Oxford Institute for Energy Studies, October 2014.

9. Report from the commıssıon to the European Parlıament, the councıl and the European


26

economıc and socıal commıttee Implementation of the Communication on Security of Energy Supply and International Cooperation and of the Energy Council Conclusions of November 2011 {SWD(2013) 334 final}, European Commıssıon, Brussels, 13.9.2013 COM(2013) 638 final.

10. The EU explained: Energy, European Commission Directorate-General for Communication, Luxembourg, Publications Office of the European Union, 2014.

11. https://ec.europa.eu/energy/en/topics/energy-strategy/energy-security-strategy 12. https://ec.europa.eu/energy/en/topics/energy-strategy 13. https://ec.europa.eu/energy/en/topics/imports-and-secure-supplies 14. https://ec.europa.eu/energy/en/topics/imports-and-secure-supplies/supplier-countries 15. http://www.president.az/articles/14264 16. http://europahouse-az.org/presentations/Standard_ENP_Presentation_en.pp 17. http://www.mfa.gov.az/content/566 18. http://europahouse-az.org/presentations/Standard_ENP_Presentation_en.pp

SUMMARY

Gulzar Ibrahimova

THE ROLE OF THE AZERBAIJAN REPUBLIC IN EUROPEAN UNION ENERGY SECURITY

Energy Security Strategy which is going to realize the energy policy of European Union,

reconstructed and coming to an end energy resources are analyzed in the article. It is noted that European Energy Security Strategy, Energy Union and Home Energy Market with their ideas form the part of European Union. It is mentioned that increase of energy effectiveness is the main target of European Union. On the basis of regional projects close corporation of EU with energy providing countries, especially the main regional programs TRACECA and INOGATE which realized the participation of the Azerbaijan Republic in the projects of EU in the sphere of transport and energy are discussed in the article.

After the signing of documents “Mutual Understanding Memorandum about Strategic Support” and “ Joint declaration about South Caucasus Corridor”between Azerbaijan and EU in the sphere of energy the role and place of the Azerbaijan Republic in the EU energy Security is investigated in the paper.

Key words: Eu, Azerbaijan, Caspian Sea, energy, security, oil and gas, investment

РЕЗЮМЕ Гюльзар Ибрагимова

РОЛЬ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ В ЭНЕРГЕТИЧЕСКОЙ БЕЗОПАСНОСТИ ЕВРОПЕЙСКОГО СОЮЗА

В статье анализируются энергетические источники Стратегии энергетической без-

опасности, реализующей энергетическую безопасноть Европейского Союза. Представлена Стратегия Энергетической Безопасности Европы, которая наряду с идеями Энергетичес-кого Союза и Внутреннего Энергетического Базара, составляют основную часть энерге-тической политики Европейского Союза. Увеличение энергетической рациональности в ЕС является основной целью. На основе региональных энергетических проектов комментир-уется тесное сотрудничество ЕС со странами-поставщиками, в особенности программа

Sivilizasiya

27

TRACECA и основные региональные проекты INOGATE, осуществляющие участие Азер-байджанской Республики в сфере транспорта и энергетики ЕС. Подписанными в области энергетики «Меморандумом о взаимопонимании сторонников стратегии» и «Совместной Декларацией о Южно-кавказском коридоре» изучается роль и место Азербайджанской Республики в энергетической безопасности Европейского Союза.

Ключевые слова: Европейский Союз, Азербайджан, Каспийское море, энергети-

ческие ресурсы, безопасность, нефти и газа, инвестиция


28

Vidadi MURADOV∗

NAXÇIVAN DİYARINDA TİCARƏT-SƏNƏTKARLIQ OBYEKTLƏRİNİN TİKİNTİSİ (XVIII-XX ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİ)

Açar sözlər: tikinti, sənətkarlıq, ticarət, karvansara, bazar, körpü, hamam

Əvvəllər olduğu kimi, XVIII-XX əsrin əvvəllərində də Azərbaycan xalqının təsər-

rüfat fəaliyyətində ticarət və sənətkarlıq mühüm yer tuturdu. İqtisadi fəaliyyətin bu sahələri ilə məşğul olmaq isə uyğun tikililərin inşasını tələb edirdi. Ölkə ərazisində çox-saylı bazarların, karvansaraların, ticarət dükanlarının, sənətkar emalatxanalarının, kör-pülərin, hamamların tikintisi də bu tələbatın ödənilməsinə xidmət edirdi. Heç də təsadü-fi deyildir ki, Naxçıvan diyarında da tikinti sənətinin əsas istiqamətlərindən birini bu tipli obyektlərin inşası təşkil edirdi. Bir tərəfdən diyarın beynəlxalq ticarət yolları üzə-rində əlverişli mövqeyə malik olması, digər tərəfdən isə bazarların, karvansaraların, sənətkar emalatxanalarının, ticarət dükanlarının, körpü və hamamların şəhər hakimləri-nin mühüm gəlir mənbələrindən birini təşkil etməsi onların tikintisini zəruri edən əsas amillər idi (5, s.146-147).

Azərbaycanın digər bölgələrində olduğu kimi, Naxçıvan diyarında da ticarət və sənətkarlıq obyektləri daha çox şəhərlərdə bazar meydanlarında və yaxud bu meydanla-ra bitişik məhəllələrdə tikilirdi. Azərbaycanın əksər şəhərlərində ticarət-sənətkarlıq ob-yektləri İç qalanın kənarında ayrıca memarlıq kompleksi şəklində formalaşdıqları halda Naxçıvan şəhərində bunlar vahid memarlıq kompleksini təşkil edirdilər (13, s.8). İstənilən halda həm Naxçıvan, həm də Ordubad şəhərlərinin işgüzar mərkəzlərini bazarlar təşkil edirdi. “Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri”ndə verilən məlumatlar-dan aydın olur ki, XVIII əsrin əvvəllərində Naxçıvan şəhərində bir neçə bazar var idi ki, onlardan biri “Xətib çarşısı” adlandırılırdı (7, s.31). Bu dövrdə şəhərdə qeydə alınmış 93 ticarət dükanı və sənətkar emalatxanasının əksəriyyəti “Xətib çarşısı”nda tikilmişdi. Bu obyektlərdən 24-ü Keçə Hüseyn, 44-ü isə Məlik Kəşa adlı şəxslərə məxsus idi. On-ların hər biri ayda 10 ağca hesabı ilə icarəyə verilirdi (7, s.126-131).

Naxçıvan şəhəri ilə müqayisədə kiçik olmasına baxmayaraq, Ordubad şəhərində ticarət və sənətkarlıq obyektlərinin sayı daha çox idi. 1727-ci ildə şəhərdə ancaq Sultan Muradın vəqflərinə aid olan 150 dükan qeydə alınmışdı ki, onlardan da hər birinin aylıq icarə haqqı 40 ağça təşkil edirdi. Ordubadda tikilmiş ticarət və sənətkarlıq obyektlərinin daha bir xüsusiyyəti onların yalnız bazar meydanında yerləşmələri deyil, ayrı-ayrı məhəllələrə səpələnməsi idi. “Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri”ndə Ordubadın adı göstərilməyən məhəllələrindən birində 1 karvansara, 11 dükan və emalatxana, Anbaras məhəlləsində isə 3 karvansara,19 dükan və emalatxana qeydə alınmışdı (7, s.126-131). Çox güman ki, bu obyektlər göstərilən məhəllələrin daha çox bazar meydanına yaxın ərazilərində tikilmişdi.

Əldə olan məlumatların müqayisəsi göstərir ki, XVIII əsrin əvvəllərində olmuş türk istilasından yüz il sonra, daha doğrusu, Rusiya işğalının başlanğıcında Naxçıvan diya-rında ticarət və sənətkarlıq obyektlərinin sayında artım baş vermişdi. Əgər 1727-ci ildə Naxçıvan şəhərində, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, cəmi 93 dükan və emalatxana qeydə

∗ Tarix üzrə fəlsəfə doktoru, professor, AMEA-nın Naxçıvan Bölməsi [email protected]

Sivilizasiya

29

alınmışdısa, 1831-ci ildə burada fəaliyyət göstərən ancaq sənətkar emalatxanalarının sayı 279-a çatırdı ki, bunların da 31-i karvansaralarda, 248-i isə bazar meydanında yerləşirdi (1, v.11). Göründüyü kimi, yüz il ərzində Naxçıvan şəhərində ticarət və sənətkarlıq obyektlərinin sayı bir neçə dəfə artmışdı. Siyasi sabitliyin daimi pozulduğu bu yüz il ərzində Naxçıvanda ticarət və sənətkarlıq obyektlərinin sayında baş vermiş artım haqqında danışmaq qəribə görünə bilər. Lakin nəzərə alsaq ki, şəhər əhalisinin yaşayışı daha çox bu obyektlərin fəaliyyətindən asılı idi, onda belə qənaətə gəlmək olar ki, Naxçıvan diyarının şəhərlərində müharibələr nəticəsində dağıdılan obyektlər nəinki tezliklə bərpa edilir, hətta yeniləri də inşa olunurdu. Görünür, elə bunun nəticəsi idi ki, bütün XIX əsr ərzində cəmi 3-4 min nəfər əhalinin yaşadığı Ordubad şəhərində, 1859-cu il məlumatına görə, 308 dükan və emalatxana fəaliyyət göstərirdi (14, s.50). Ehtimal etmək olar ki, bu obyektlərin əksəriyyəti XVIII-XIX əsrlərdə tikilmişdi.

Naxçıvan diyarında inşa edilmiş ticarət-sənətkarlıq obyektləri arasında öz memar-lıq üslubuna və say çoxluğuna görə karvansaralar xüsusilə seçilirdi. Diyarın əsrlər boyu tranzit ticarət yolları üzərində yerləşməsi burada karvansara tikintisini şərtləndirən əsas amillərdən idi. Dövrümüzədək gəlib çatmış abidələrin sayına və yazılı mənbələrin mə-lumatlarına əsaslanan M.X.Heydərov göstərir ki, Azərbaycanda karvansara tikintisi orta əsrlərin heç bir dövründə XVII əsrdə olduğu kimi geniş yayılmamışdı (11, s.254). Bu dövrdə Azərbaycanda tikilmiş karvansaraların xeyli hissəsi Naxçıvanın payına düşürdü. XVII əsrin ortalarında Naxçıvanda olmuş Övliya Çələbinin məlumatları da bunu təsdiq edir. Türk səyyahı Naxçıvan şəhərində tikilmiş çoxsaylı tikililər arasında 20 “mehman-xana”nın- karvansaranın olduğunu göstərir (8, s.13).

Ordubad şəhərində də xeyli sayda karvansara tikilib tacirlərin istifadəsinə verilmişdi. “Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri”ndə 1727-ci ildə Ordubad şəhərində 5 karvan-saranın olması haqqında məlumat verilir. Bu karvansaralardan üçü Anbaras məhəlləsində tikilmişdi. Sadıq Qasım oğlu və Ağa Mirzə oğlu adlı şəxslərə məxsus karvansaralar isə, çox güman ki, bazar meydanında yerləşirdi (7, s.126-133). “Naxçıvan əyalətinin statistik təsviri”ndə də Ordubad karvansaraları haqqında maraqlı məlumatlar verilir. Həmin məlu-matlardan aydın olur ki, “əvvəllər Ordubadda 6 karvansara və böyük bazar var idi; hazır-da bazarın çox kiçik hissəsi (cəmisi 80 dükan) salamat qalmışdır, 6 karvansaradan isə an-caq ikisi salamatdır” (12, s.194). Ehtimal etmək olar ki, XIX əsrin əvvəllərində Ordubad-da qeydə alınmış 6 karvansaradan ən azı biri xanlıqlar dövründə inşa edilmişdi.

Azərbaycanın digər bölgələrində olduğu kimi, Naxçıvan diyarının şəhərlərində də karvansaralar, adətən ya şəhərin mərkəzi meydanında, ya da meydana bitişik məhəllə-lərdə tikilirdi. Bu karvansaralarda tacirlərin istirahəti və ticarət əməliyyatları aparmaları üçün bütün şərait yaradılırdı. Hələ XVII əsrdə Azərbaycanda olmuş bir çox xarici ölkə səyyahları burada tikilmiş karvansaraları bütün Şərqin ən rahat və təhlükəsiz karvansa-raları kimi qiymətləndirirdilər. Fransız səyyahı J.Şardenin verdiyi məlumata görə, kar-vansaralar, adətən hündürlüyü 20 metrə çatan kvadratformalı böyük tikililər olurdu. Hər bir tacir üçün ayrıca tikilmiş otaqların uzunluğu 4-5 addım olur və onların hamısında ocaq (kamin) quraşdırılırdı. Burada ticarət karvanlarındakı yük heyvanları və qulluqçu-lar üçün tövlələr də inşa olunurdu. Karvansaraların xüsusi bir guşəsi yemək hazırlamaq üçün nəzərdə tutulurdu (11, s.253). Daha böyük karvansaraların birinci mərtəbəsində tacir dükanları ilə yanaşı, sənətkar emalatxanaları da yerləşirdi (15, s.610).

Tədqiq olunan dövrdə Naxçıvan diyarında şəhər karvansaraları ilə yanaşı, xeyli sayda yolüstü karvansaralar da tikilmişdi. XVIII əsrin sonlarında Azərbaycanda olmuş


30

səyyahlardan biri ticarət yolları üstündə tikilmiş karvansaraların təyinatı və quruluşu haqqında xeyli maraqlı məlumat verərək yazır: “Yol boyunca bir-birindən müəyyən məsafələrdə yerləşən karvansaralar böyük olur və yonulmuş daşlardan tikilir. Onların daşları yastı, otaqları tağlıdır. Karvansaraların dörd tərəfində bürclər tikilmişdir ki, bun-lar da onları karvanlar üçün təkcə sığınacaq deyil, həm də quldurlardan qorunmaq üçün bir vasitəyə çevirir” (9, s.15).

Əksər hallarda həm şəhər, həm də yolüstü karvansaralar yerli hakimlər tərəfindən tikdirilərək ayrı-ayrı şəxslərə icarəyə verilirdi. Bəzən yolüstü karvansaralar varlı adam-lar tərəfindən xeyriyyə məqsədilə də tikdirilirdi. XVIII əsrin sonlarında Azərbaycanda olmuş səyyahlardan biri belə karvansaraların tikintisindən bəhs edərək yazırdı: “Asi-yada insanlıq üçün belə bir gözəl adət vardır ki, varlı adamlar yollar üzərində zəruri olan yerlərdə tacirlər üçün karvansaralar tikdirirlər” (10, s.145).

Fransız səyyahı J.Şardenin məlumatına əsaslanan M.X.Heydərov göstərir ki, yolüs-tü karvansaraları şəhər karvansaralarından fərqləndirən yeganə cəhət onların birmərtə-bəli tikilməsindədir (11, s.253). Lakin son orta əsrlərdə Azərbaycanda ikimərtəbəli tikil-miş yolüstü karvansaralara da rast gəlmək mümkündür. Belə karvansaralardan biri haq-qında 1796-1797-ci illərdə rus ordusunun Azərbaycana yürüşünün iştirakçısı olmuş A.Araratski məlumat verir. Bakı-Salyan karvan yolunun üzərində yerləşən bu karvansa-ra qala şəklində ikimərtəbəli tikilmişdi (10, s.144-145).

Tədqiq edilən dövrdə Naxçıvan diyarında tikilmiş yolüstü karvansaralar haqqında mənbələrdə məlumatlara rast gəlmək mümkündür. Belə karvansaralardan biri Naxçı-vandan Gürcüstana gedən yolun üstündə, Qarabağlar kəndindən 4 verst cənubda yerlə-şirdi. V.Qriqoryevin XIX əsrin 30-cu illərinə aid olan təsvirindən aydın olur ki, artıq dağıdılmış vəziyyətdə olan bu karvansara yonulmuş gilli-qumlu daşlardan tikilmişdi. Karvansara tacirlərin rahat və təhlükəsiz yaşamaları üçün bütün tələblərə cavab verirdi. Burada malların saxlanılması, tacirlərin yatması və yük heyvanlarının qorunması üçün ayrıca otaqlar tikilmişdi. Əslində böyük bir kompleks olan karvansaranın ətrafına ümu-mi uzunluğu 50 sajenə çatan hündür müdafiə divarı çəkilmişdi (12, s.78).

Tacirlərin qısa müddətə dayanması və istirahəti üçün kiçikölçülü yolüstü karvansa-ralar da tikilirdi. Belə karvansaralardan biri Şahbuz rayonunun Biçənək kəndinin şima-lında, meşənin içərisində tikilmişdi. Tikilmə tarixi XVII-XVIII əsrlərə aid edilən bu karvansara iri qaya parçalarından dördkünc formada inşa edilmişdi və iki otaqdan ibarət idi. Karvansaranın ölçülərinin çox kiçik olması tacirlərin ondan ancaq qısamüddətli da-yanacaq kimi istifadə etdiklərini göstərir (6, s.37).

Naxçıvan diyarının Hindistanı və Çini Qara dəniz sahilləri və Avropa ölkələri ilə birləşdirən tranzit ticarət yolları üzərində yerləşməsi körpü tikintisini də zəruri edirdi. Əksər hallarda daşdan və kərpicdən, nadir hallarda isə ağacdan tikilən körpülər daxili ticarətin inkişafı ilə yanaşı, Naxçıvan diyarının Azərbaycanın digər bölgələri, habelə İran, Türkiyə, Gürcüstan və s. ölkələrlə ticarət əlaqələri saxlamasında mühüm rol oyna-yırdı. Bununla belə, körpülər həm də hərbi əməliyyatlar zamanı orduların hərəkəti üçün də istifadə olunduğundan mühüm strateji əhəmiyyətə malik olur və elə bu səbəbdən də tez-tez dağıdılırdılar. Naxçıvan diyarında hələ orta əsrlərin əvvəlki dövrlərində tikilmiş körpülərin xeyli hissəsi XVI-XVII əsrlərdə baş vermiş Səfəvi-Osmanlı müharibələri zamanı dağıdılmışdı. Hələ XII-XIII əsrlərdə Culfa yaxınlığında Araz çayı üzərində ti-kilmiş böyük körpü XVII əsrin əvvəllərində Səfəvi şahı I Abbasın əmri ilə uçurdulmuş-du (11, s.255). Orta əsr Azərbaycan memarlığının incilərindən biri hesab edilən Araz

Sivilizasiya

31

çayı üzərindəki Xudafərin körpüsü isə 1797-ci ildə Qarabağ hakimi İbrahimxəlil xanın əmri ilə dağıdılmışdı (2, s.434).

Vaxtaşırı baş verən dağıntılara baxmayaraq, Naxçıvan diyarından axan çayların üzərində son orta əsrlərdə, az miqdarda da olsa yeni körpülər tikilmişdi. Belə körpülər-dən biri Ordubad rayonunun Aza kəndində, Gilançayın üzərində XVII əsrin əvvəllərin-də tikilmişdir. Qırmızımtıl rəngli yonulmuş yerli daşlardan tikilmiş Aza körpüsü be-şaşırımlıdır. 1997-ci ildə aparılmış əsaslı tikinti-bərpa işlərindən sonra əvvəlki görkəmi-nə qaytarılan körpü hazırda işlək vəziyyətdədir (6, s.31-32).

Tədqiq olunan dövrdə Naxçıvan diyarında tikilmiş körpülərin xarakterik nümunəsi kimi Ordubad rayonunun Biləv kəndinin cənubunda, Gülançayın üzərində tikilmiş körpünü göstərmək olar. Tikilmə tarixi XVII əsrə aid edilən beşaşırımlı bu körpü əhəng məhlulu ilə bərkidilmiş iri çay daşlarından və qaya parçalarından hörülmüşdür. Uzunluğu 55, eni isə 3,3 metr olan körpünün tağabənzər aşırımları dördkünc dayaq sü-tunları üzərində tikilmişdir. Bu günümüzə qədər körpünün yalnız bir hissəsinin qalıqları gəlib çatmışdır (6, s.43-44).

Ordubad rayonunun ərazisindən axan Ələhi çayı üzərində tikilmiş Bist və Ələhi körpüləri də orijinal memarlıq xüsusiyyətlərinə malikdir. Hər iki körpü Böyük İpək Yolunun qolları ilə hərəkət edən ticarət karvanlarına xidmət etmək üçün inşa edilmişdi. Tikildiyi ərazinin relyefi hər iki körpünün ölçülərinin müəyyənləşməsində əsas rol oynamışdır. Belə ki, ikitağlı tikilmiş Bist körpüsünün uzunluğu 21, hündürlüyü 10, eni isə 3,8 metrdir (6, s.46). Tağlarının sayı elə bu qədər olan Ələhi körpüsü daha böyük ölçülü idi. Onun uzunluğu 30, eni 3, hündürlüyü isə 6,5 metr təşkil edirdi. Qərb oturaca-ğı qaya üzərində hörülmüş bu körpü hazırda yaxınlıqda yerləşən Ələhi kəndinin əhalisi tərəfindən istifadə edilir (6, s.46).

Naxçıvan diyarında tikinti sənətinin geniş yayılıb inkişaf etmiş ənənəvi sahələrin-dən biri də hamam tikintisi olmuşdur. Burada tikilmiş hamamlar özlərinin orijinal memarlıq üslublarına və bəzək elementlərinə görə Övliya Çələbini heyran qoymuşdu. Türk səyyahı yazır ki, Naxçıvan şəhərində fəaliyyət göstərən 7 hamamın hər birinin di-varları, tavanları və qapıları çini kaşılarla bəzədilmişdir. Zal Paşa hamamının təsvirini verən Ö.Çələbi göstərirdi ki, onun “bütün qapı və divarları kaşılarla, döşəməsi isə boz, sumağı və tünd-qırmızı mərmər daşlarla örtülmüşdür. Elə işıqlı hamamdır ki, onun bü-tün pəncərələri büllurdandır. Həyətin ortasında böyük bir hovuz vardır. Gözəl havası olan bu hamamın tərifini, təmizliyini və gözəlliyini şərh və təsvir etməkdə qələm belə acizdir” (8, s.13).

Əldə olan materiallar göstərir ki, Naxçıvan diyarında əvvəlki əsrlərdə geniş miqyas almış hamam tikintisi tədqiq etdiyimiz XVIII-XIX əsrlərdə də davam etdirilmişdir. Maraqlı burasıdır ki, hamam tikintisi yalnız Naxçıvan və Ordubad şəhərlərində deyil, əhalisi nisbətən çox olan kəndlərdə də aparılmışdır. Yazılı mənbələrin məlumatları və müasir dövrümüzədək gəlib çatmış hamamların memarlıq xüsusiyyətləri göstərir ki, XVIII-XIX əsrlərdə Naxçıvan diyarında hamam tikintisi üzrə ixtisaslaşmış xeyli sayda peşəkar sənətkarlar çalışmışlar. Təəssüf ki, onların adları dövrümüzədək gəlib çatma-mışdır. Hamamların tikintisi zamanı kvadrat formasında yonulan dağ daşlarından, biş-miş kərpicdən və əhəng məhlulundan istifadə edilmişdir.

XVIII-XIX əsrlərdə Naxçıvan və Ordubad şəhərlərində tikilmiş hamamlar həm daha əzəmətli görkəmlərinə, həm də kifayət qədər möhkəm tikilmələrinə görə fərqlənir-dilər. Bu baxımdan XVIII əsrin ortalarında Naxçıvan şəhərində inşa edilmiş “İsmayıl


32

xan” hamamı xüsusilə seçilirdi. “Naxçıvan abidələri ensiklopediyası”nda hamamın ti-kintisi Naxçıvan xanlarından biri olması iddia edilən İsmayıl xanın adı ilə bağlanılır (6, s.211-212). Lakin, “Naxçıvan xanlığı” adlı əsərdə bu xanlığı idarə etmiş hakimlər ara-sında belə bir xanın adı çəkilmir (3, s.48-106). Güman etmək olar ki, bu şəxs Naxçıva-nın “xan” rütbəsi daşıyan iri feodallarından biri olmuşdur.

“İsmayı xan” hamamı bütünlükdə bişmiş kərpicdən inşa edilmişdir. Ümumi sahəsi 526 m2 olan hamam giriş, xidmət zalı, çarhovuz, xəzinə və ocaqxanadan ibarətdir. Ha-mamın bəzi hissələrinin bəzədilməsində, çox güman ki, yerli istehsalın məhsulu olan kaşılardan da istifadə edilmişdir. Son dövrdə əsaslı şəkildə təmir və bərpa edilmiş hamam yaxşı vəziyyətdədir və tarixi abidə kimi qorunur (6, s.212).

Tikintisi XVIII-XIX əsrlərə aid edilən Ordubad hamamının da inşası zamanı ancaq bişmiş kərpicdən istifadə edilmişdir. Özünün dördbucaqlı forması ilə digər hamamlar-dan fərqlənən Ordubad hamamının əsas hissələrini vestibül, soyunma və yuyunma otaq-ları təşkil edirdi. Hamamdan istifadə edənlərin rahatlığını təmin etmək üçün soyunma və yuyunma zallarının divarları taxçalarla təmin olunmuşdu. Hamama su yaxınlıqdakı Qarahovuz çeşməsindən saxsı borular vasitəsilə daxil olurdu (6, s.387-388).

Tədqiq edilən dövrdə Naxçıvan diyarında xeyli sayda kənd hamamları da tikilmiş-dir. Buna misal olaraq, XVIII əsrin ortalarında Babək rayonunun Nehrəm kəndində Əsədulla Kərim bəy adlı şəxs tərəfindən tikdirilmiş Nehrəm hamamını, XVIII əsrin so-nunda Şərur rayonunun Yenicə kəndində Tovuz xanım adlı şəxs tərəfindən tikdirilmiş Yenicə hamamını, XVII-XVIII əsrlərə aid edilən Yuxarı Əylis hamamını, XIX əsrin ikinci yarısında Kəngərli rayonunun Şahtaxtı kəndində İsa Sultan tərəfindən tikdirilmiş Şahtaxtı hamamını göstərmək olar (6, s.373, 435-436, 469, 471).

Naxçıvan diyarında inşa edilmiş kənd hamamları özlərinin bir sıra xüsusiyyətlərinə görə şəhər hamamlarından fərqlənirdi. Şəhər hamamları ilə müqayisədə daha kiçikölçü-lü olduğundan, bu hamamların əksəriyyəti düzbucaqlı şəkildə tikilmişlər. Bununla belə, ümumi sahəsi, hətta şəhər hamamlarından çox olan kənd hamamları da inşa olunurdu. Məsələn, haqqında yuxarıda bəhs olunan Ordubad şəhər hamamının ümumi sahəsi 413 m2 təşkil etdiyi halda, Yenicə hamamının ümumi sahəsi 650 m2-ə çatırdı (4). Hamam səkkizbucaqlı zaldan, iki köməkçi otaqdan və ocaqxanadan ibarət olmuşdur. Onun qız-dırılması üçün döşəmənin altına yerləşdirilmiş saxsı hava borularından istifadə edilmiş-dir. Hamam günbəzlərinin mərkəzində yerləşdirilmiş baca və divarlardakı kiçik pəncə-rələr vasitəsilə işıqlandırılırdı (4).

Qaynaqlar: 1. Azərbaycan DTA, f.24, siy.1, iş 353. 2. Azərbaycan tarixi. 7 cilddə, III c., Bakı, 1999. 3. Əliyev F., Əliyev M. Naxçıvan xanlığı. Bakı, 1996. 4. Qənbərova G.Q. Yenicə kəndində hamam //AMEA Naxçıvan Bölməsinin “Xəbərləri”, №1,

2007. 5. Mustafayev C.M. Xanlıqlar dövründə Azərbaycanda sənətkarlıq. Bakı, 2002. 6. Naxçıvan abidələri ensiklopediyası. Naxçıvan, 2008. 7. Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri. Araşdırma, qeyd və şərhlərin müəllifiH.Məmmədov,

Bakı, 2001. 8. Övliya Çələbi. Səyyahnamə. Türk dilindən işləyəni və şərhlərin müəllifi S.Onullahi. Bakı, 1997. 9. Биберщтейн М.Ф.Описание провинций, расположенных на левом берегу Кас-

пийского моря, лежащего между реками Терек и Куры. Перевод С.Саламова //Azər-baycan MEA Tİ EA, inv.466.

Sivilizasiya

33

10. Жизнь Артемия Араратского. М, 1981. 11. Гейдаров М.Х. Города и городское ремесло Азербайджана XIII-XVII вв., Баку, 1982. 12. Григорьев В. Статистическое описание Нахичеванской провинции. СПб., 1833. 13. Салаева Р. Нахчыван – наследие архитектуры. Баку, 2002. 14. Сборник статистических сведений о Кавказа. т.I, Тифлис, 1869. 15. Чулков М. Исторические описание российской коммерции. т.II, кн. II, М., 1785.

SUMMARY Vidadi Muradov

THE CONSTRUCTION OF TRADE AND ART FACILITIES IN NAKHCHIVAN (18TH CENTURY AND EARLY 20TH CENTURY)

Placed on the Grand Silk Road historically, Nakhchivan preserved strong ties with the

neighboring Azerbaijani provinces and a number of world countries, and gained fame as one of the important art centers of the region. The emerging situation pushed for the construction of trade and art facilities in the region. As before, many bazaars, caravanserais, trade shops, art workshops, bridges and so on were built in Nakhchivan in the 18th and early 20th centuries.

Keywords: construction, craftsmanship, trade, caravanserai, bazaar, bridge, hamam

РЕЗЮМЕ Видади Мурадов

СТРОИТЕЛЬСТВО ТОРГОВО-РЕМЕСЛЕННИЧЕСКИХ ОБЪЕКТОВ В НАХЧЫВАНСКОМ КРАЕ (XVIII – НАЧАЛО XX ВЕКОВ)

Нахчыванский край, который исторически располагался на Великом шелковом пути,

сохранял тесные торговые отношения с соседними областями Азербайджана и многими странами мира, завоевав при этом также славу одного из важнейших центров ремесленничества в регионе. Сложившееся положение дало серьезный толчок строи-тельству в регионе объектов торговли и ремесленничества. Как и в прежние времена, и в XVIII – начале XX веков в Нахчыванском регионе были построено и введено строй значи-тельное число базаров, караван-сараев, торговых магазинов, ремесленных мастерских, мостов и других объектов.

Ключевые слова: строительство, ремесленничество, торговля, караван-сарай, ба-

зар, мост, баня


34

Fərəh HÜSEYN∗

İRƏVAN ŞƏHƏRİNİN TƏSVİRİ OSMANLI MƏNBƏLƏRİNDƏ Açar sözlər: Rəvan qalası, İrəvan şəhəri, Osmanlı mənbələri, I Şah İsmayıl, Sultan IV

Muradın hərbi kampaniyası

Giriş Cənubi Qafqaz regionunda, xüsusilə də Şimali Azərbaycan ərazisini təşkil etmiş ta-

rixi Qafqaz Albaniyasında şəhərlərin ən qədim çağlardan bəri yarandığını və inkişaf etdiyini antik qaynaqlar təsdiqləməkdədir. Bu bölgədə strateji mövqelərdə istehkam qa-la və ya ticarət, sənətkarlıq mərkəzi kimi yeni şəhərlərin yaranması prosesi orta və yeni çağ dönəmlərində də müşahidə olunmaqdaydı.

Mənbələrdə Rəvan şəklində zikr edilən İrəvanın bir şəhər kimi formalaşması XVI əsrin başlarında Zəngi çayının sahilində istehkam qalanın inşası ilə başlamışdır. Qaf-qazda yaranmış ən qədim şəhərlərlə müqayisədə çox daha gənc olan İrəvan şəhəri möv-cud olduğu 500 il ərzində keşməkeşli tarix yaşadı, xüsusilə son 200 il boyunca təhrif və dağıntılara məruz qalaraq günümüzdə ilkin simasını tamamilə itirmiş vəziyyətdədir. Halbuki qalası və Sərdar sarayı, camiləri və məscidləri, karvansarayları və bazarları, ha-mamları və körpüləri (1) ilə tarixi İrəvan şəhəri Şərq İslam şəhər mədəniyyətinin bariz nümunəsi və Türk ruhunun təcəssümü idi.

Rəvanın Osmanlı qaynaqlarında zikr edilməsi İrəvanın, Azərbaycanın ən görkəmli şəhərləri sırasında qeyd edən Osmanlı qaynaq-

ları bu şəhəri “ab-ı ru-yı məmalik-i İran u Turan, bab-ı Naxçıvan u Şirvan, rəşk-i mülk-i Azərbaycan olan qala-yı Rəvan” (2, v. 109 b), yəni “İran və Turan məmləkətlərinin üzünün suyu, Naxçıvan və Şirvanın qapıları, Azərbaycan mülkünün həsəd doğuran Rə-van qalası” şəklində təsvir edirlər. Hərfi mənada üzünün suyu olaraq tərcümə edilən, məcazi anlamda isə ismət, şərəf, namus anlamına gələn âb-ı ru ifadəsinin məhz Rəvanı-nepiteti olaraqSultan IV Muradın 1635 tarixli Rəvan qalası fəthnaməsində də işlədil-məsi diqqətəlayiqdır. (3, s. 29)

Məlum olduğu kimi orta əsrlərdə İslam aləmində şəhərlərin əlamətdar xüsusiyyət və cəhətlərinə görə onlara şərəfləndirici adların verilməsi ənənəsi vardı. Bu epitetlər həmin şəhərlərin ikinci adına çevrilərək bəzən əsl adını əvəz edirdi. Məsələn, müqəddəs şəhərlər Məkkə və Mədinə üçün Hərəmeyn-i şərifeyn, Bağdad üçün Dar-us salam, İstanbul üçün yüzdən çox adlar arasında Süddə-yi Səadət, Asitanə,Məhrusə-yi Konstan-tiniyyə, Təbriz üçün Dar-ul mülk-i Azərbaycan, Dərbənd üçün Bab-ul əbvab, Bərdə üçün Ümm-ül Aran vs. Bu baxımdan İrəvan şəhəri üçün Osmanlı qaynaqlarındakı “âb-ı ru-yı” Azərbaycan epitetinin istifadə olunması, xüsusilə də bunun rəsmi sənəd səciyyə-sində olan Sultan IV Muradın fəthnaməsində də zikr edilməsi İrəvan şəhərinin əsl ma-hiyyətini açıqlamaqdadır.

İrəvan şəhərinin yaranma tarixi Erməni tarixşünaslığı İrəvan şəhərinin yaranma tarixini e.ə. 782-ci ildə Urartu çarı

I Argiştinin əmrilə hərbi qalanın inşasına bağlayır. Bu qalanın adı, 1950-ci illərdə şəhərin cənub-şərqində Qanlıtəpədə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmış mixi ∗ Tarix üzrə fəlsəfə doktoru, AMEA A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu [email protected]

Sivilizasiya

35

yazılı kitabədəki RBN olaraq deşifrə olunmuş üç hərf üzərindən “Ərəbuni” (“İripuni”) şəklində oxunmuşdur. Ərəbuni ilə İrəvan arasında etimoloji bağın olduğuna dair irəli sürülən iddia (4) Rus tarixçisi B.B.Piotrovski tərəfindən dəstəklənərək rəvac tapdı. (5, c. 31) Halbuki yazının aid olduğu dövrdən keçən 20 əsrdən artıq bir tarixi dönəm içində “Ərəbuni” toponiminin heç bir şəkildə qaynaqlarda zikr olunmadığı halda XVI əsrdə məhz “Ərəbuni” kəlməsinin əhyası olaraq “Rəvan” şəklində ortaya çıxmasını iddia et-mək əsassızdır.

İrəvanın bir şəhər kimi təşəkkül tapmasını tarixi qaynaqlar XVI əsrin əvvəllərinə aid edirlər. Bu tarixi hadisəni şərtləndirən və İrəvanın Çuxursəd vilayətinin mərkəzi şə-həri statusuna yüksəlməsini təmin edən əsas amillərdən biri burada istehkam qalanın inşa edilməsi idi. İrəvan şəhərinin yaranması və tarixinə dair dəyərli və nadir məlumat-lar ehtiva edən Ö.Çələbinin “Səyahətnamə”si Rəvan qalasının inşası haqqında yazır ki, “815*sənəsində İran şahı Şah İsmayıl orada bir qala binasını (Rəvanqulu xan) nam vəzirinə fərman edər. O da yeddi sənədə qalanı inşa edərək ismini Rəvan qoyur. Zəngi nəhrinin canib-i şərqisi sahilində tuğla və səng bina bir qala-yı rənadır, amma yalın qatdır”. (6, s. 281)

Hələ XIV əsrdə Qaraqoyunlu tayfa konfederasiyasına daxil olan Sədlü Türkman əşirətinin məskunlaşdığı və Çuxursəd adlandırdığı əyalətin təxtinə (7, s. 391) çevrilən Rəvan qalasının bu dövrdə deyil, məhz Səfəvilər dönəmində inşa olunması əslində mövcud vəziyyətdən doğan bir zərurət idi. Belə ki, XV əsrin sonlarına doğru Osmanlı dövlətinin şərq istiqamətindəki hüdudları bu əraziyə qədər genişləndikdə Azərbaycanda yaranmış Səfəvi dövləti üçün bölgəni mühafizə altına almaq məqsədilə strateji əhəmiy-yətli yerdə möhkəm bir qalanın inşasına ehtiyac yarandı.

Osmanlı-Səfəvi rəqabəti və İrəvan Osmanlı-Səfəvi savaşları zamanı ən çox hərbi yürüşlərə məruz qalan İrəvan şəhəri

bundan ciddi şəkildə zərər görmüş şəhərlərimizdəndir. 1647-ci ildə Rəvanı ziyarət etmiş Övliya Çələbinin müxtəsər icmalına görə “...990 sənəsində Süleyman xan diyar-ı Nax-çıvana səfər edüb bəd-əl fəth Rəvanı əsakir-i İslama fəth etdirir. Müxtəsər və müqəyyəd qalasını da cabəca hədm etdirüb gənaim-i vafirə ilə Dar-üs Səadəsinə övdət idər. Sonra Murad xan-ı səlis əsrində vəzir-i əzəm Fərhad paşa diyar-ı Əcəmə sərdar olub Gəncə, Şirvan, Şamaxı, Rəvan, Naxçıvan tərəflərini nəhbü garət edər, Şahın oğlu ilə ətbəənin saraylarını yıxıb, taşı taş üzərində bıraxmaz. Sonra gəlüb bu Rəvan qalasının altında məksü aram edər...” (6, s.281)

1590 İstanbul sülh müqaviləsi ilə Osmanlı torpaqlarına qatılan İrəvan əyaləti, 1603-cü ilin sentyabr ayında Şah I Abbasın başladığı hərbi səfər sırasında növbəti dəfə savaşa meydan oldu. Şahın şəxsən Naxçıvan və Rəvan istiqamətində yürüşə çıxdığı xəbəri yayıldıqda Rəvan əyanları və əhalisi, Naxçıvandakı osmanlı əsgərləri “öz yerlərində duramayıb” Rəvan qalasına çəkildiklərində qalanın genişlədilməsi zərurəti ortaya çıxdı. Bunu təfərrüatıyla qələmə alan Katib Çələbi yazır ki, 200-300 adam ilə 15-20 gün içində cənub, şərq və qərb tərəflərindən hər tərəfi 500 zera* uzunluğunda olmaqla 3 divarın inşa-sına başlanıldı və Şahın gəlişinədək qalanın tikintisi tamamlandı. (8, s. 210-211)

* Burada qeyri-dəqiqliyə yol verilib, hicri tarixi ilə 915 il olmalıdır. Miladi tarixilə 1509-1510-cu illərə təsadüf edir. * Zera uzunluq ölçü vahididir, 0,66 metrə bərabərdir.


36

Lakin bütün bu tədbirlərə baxmayaraq, əsasən, silsüpür, şəmsəddinli və hacılar qı-zılbaş-türkman tayfalarının iştirakı ilə yeddi aya yaxın sürən mühasirə əsnasında 5-6 minlik osmanlı qoşununun sayının 500-ə düşdüyü (9, s. 108; 10, v.62 a) və hərbi yardı-mın yetişmədiyi şəraitdə Rəvan qalası 1604-cü il 8 iyun tarixində Səfəvilər tərəfindən geri alındı.

1635-də Sultan IV Muradın şəxsən rəhbərlik etdiyi Rəvan səfəri osmanlı mənbələ-rində geniş şəkildə əks olunmuşdur. Möhtəşəm hazırlıqlarla “iki yüz minə qədər əsgər və iyirmi beş ədəd balyeməz top və yüzdən ziyadə şah-ı dərbzən ilə Ərzurumdan” (11, v. 48a) yola çıxan osmanlı ordusu 16 mənzili qət edərək Rəvana yaxınlaşıb, Zəngi su-yunu ayaqdan keçib, otaq-ı hümayunu Xünkar təpəsi ardında qurub, təxminən Əskisa-ray qədər olan Rəvan qalasını şiddətli top atəşinə tutdu. “Yeddi gün şəbü ruz dört qol-dan atılan top danələri bürcü baru-yi hisarı xəndəyə döküb,.. divarlar bilkülliyə zəminə bərabər olub...” (11, v. 48a-50 b)

İrəvan Osmanlı hakimiyyəti altına keçdikdə 4-5 minlik şiə əhalisi üç saat içində şə-həri tərk etdi. (12, s. 438) Rəvanın fəthi şərəfinə IV Muradın əmrilə Topqapı Sarayında Rəvan köşkünün inşa olunması bu tarixi hadisənin Osmanlı dövləti üçün müstəsna əhə-miyyətini ifadə etməktədir.

Lakin 1639 Qəsr-i Şirin Andlaşması ilə regionda bərqərar olan barış dönəmi Səfəvi dövlətinə geri qaytarılan Rəvanın abadlaşmasına yol açdı. Bu dönəmdə Rəvanı ziyarət edən Ö.Çələbi şəhəri “məmur və abadan” olduğunu qeyd edir.

Osmanlı-Səfəvi siyasi rəqabəti və Rəvan üzərində hakimiyyətin tez-tez əldən-ələ keçməsi nəticə etibarilə bu şəhərin demoqrafik durumuna ciddi şəkildə təsir etmişdir. Məzhəb mənsubiyyəti səbəbindən təqiblərə məruz qalan müsəlman əhali şəhəri tərk et-mək məcburiyyətində qaldığı halda xristian əhaliyə aman verilirdi. 1583-cü ildə Osmanlı ordusunun Fərhad paşanın başçılığı ilə Rəvanı ələ keçirdiyi zaman xristianlara olan münasibəti osmanlı müəllifi İ.Rəhimizadə qeydə almışdır. O yazır: xristianlar, “biz mü-təq-i seyyid-ül kövneyn və rəsul-üs səqaleyn* ikən bizi qırmazlar”deyü firar etməyüb və qətl olub əsir olmaların üləma-yı mütəqqədimin caiz görməmişlər imiş”. (13, v. 51 b)

Lakin hətta bu əlverişsiz şəraitdə belə müsəlman əhali İrəvanda üstünlük təşkil etmişdir, bu tarixi fakt mənbələrlə də təsdiqlənir. Məsələn, 1728 tarixli Rəvan Livası Müfəssəl Dəftəri Rəvan şəhərinin əhali tərkibinə dair məhəllələr üzrə əks etdirdiyi məlumata görə Köhnə Şəhər və varoş-ı qala-yı Rəvan, Dəmir bulaq, Dərnə kəndi və Tə-pəbaşı adlı 4 məhəllədən ibarət Rəvan şəhərində toplam 428 Müsəlman, 244 Gebran vergi ödəyicisinin adları siyahıya alınmışdır. (14, s. 24-41) Bu rəqəmlər, şəhər əhalisi-nin böyük əksəriyyətinin müsəlman türklərdən ibarət olduğunu müəyyən etməkdədir və eyni zamanda İrəvan şəhərində demoqrafik vəziyyətin tarixi dinamikliyini təhlil etməyə imkan verir.

Ümumiyyətlə, Osmanlı mənbələrinin ehtiva etdiyi zəngin məlumat İrəvan şəhəri-nin istər meydana gəlişi, quruluşu, memarlıq abidələri, istərsə də əhalisinin tərkibinə görə Türk dünyasının ən öndə gələn şəhərləri sırasında yer aldığını və gerçək tarixini ortaya qoyur.

* İki dünyanın seyidi, ins və cinin rəsulu (Hz. Məhəmməd peyğəmbər (səs) nəzərdə tutulur – F.H.) tərəfindən azad edilmişik.

Sivilizasiya

37

Nəticə Ümumiyyətlə, İrəvan şəhəri haqqında Osmanlı mənbələrinin ehtiva etdiyi zəngin

məlumat istər meydana gəlişi, quruluşu, memarlıq abidələri, istərsə də əhalisinin tərki-binə görə türk dünyasının ən öndə gələn şəhərləri sırasında yer aldığını və gerçək tarixi-ni ortaya qoyur.

Qaynaqlar:

1. Hasan Oktay, “Ermenistan’da Türk Eserleri”, haypedia.com/.../c50f3601-a3ca-4630-814a-d12ba484a6bc.pdf

2. Rahîmizâde İbrâhim (Harimî), Gencine-i Feth-i Gence, AМЕА M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu, Fs-649

3. Erdoğru M.Akif, “1635 Tarihli Revân Kalesi Fetihnamesi”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XIV, Izmir 1999, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.

4. Капанцян Г. Р. Новая клинопись // Коммунист : газета. — Ереван, 1950. — Т. X, №4 5. Пиотровский Б.Б., Ванское царство (Урарту) / Орбели И.А., Москва: Издательство

Восточной литературы, 1959 6. Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, İkinci cild, Tâ’biyi: Ahmed Cevdet, Maarif-i

Nezaret-i Celilesinin ruhsatile, Der Saadetde”İkdam” Matbaası, 1314 (1896) 7. Kâtib Çelebi, Kitâb-ı Cihânnümâ, Cilt I, Tıpkıbasım, Türk Tarih Kurumu Basımevi,

Ankara, 2009 8. Kâtib Çelebi. Fezleke. Ceride-yi havadis matbaasında tab`a olunmuşdur, Cild I- II, 1286

(1869/1870) 9. Sadık Müfit Bilge, Osmanlı Çağı’ında Kafkasya (1454-1829), İstanbul, 2012 10. Cerrahzâde Mehmed Efendi, Revân Muhasarası Tarihçesi, TSA Revân Köşkü Ktb.

nr..1290 11. Karaçelebi-zâde Abdülaziz Efendi, Zafernâme, Süleymaniye Ktp., Es’ad Efendi nr. 2086/3 12. Sıdkî Paşa, Gazavât-ı Sultân Murâd-ı Râbi`, Hazırlayan Mehmet Arslan, İstanbul, 2006 13. Rahîmizâde İbrâhim (Harimî), Zafernâme-i Hazret Sultan Murad Han, AМЕА M.Füzuli

adına Əlyazmalar İnstitutu, Fs-649 14. BOA,TT, nr. 901, s.24-41

SUMMARY Farah Huseyn

DESCRIPTION OF THE TOWN IREVAN IN THE OTTOMAN SOURCES

The history of İrevan one of the largest town of the Caucasus and the center of the Chukursaad province began with the construction of a military fortress according to the Safavid Shah Ismail’s I order. The Ottoman sources offering rich information about Revan mentioned it as an Azerbaijani city and referred to as “honor of Iran and Turan, gate of Nahchivan and Shirvan, enviable town of Azerbaijan”.

Key words: The fortress of Revan, İrevan city, Ottoman sources, Safavid Shah İsmail I,

Sultan Murad IV’s Revan campaign


38

РЕЗЮМЕ Фарах Гусейн

ОПИСАНИЕ ГОРОДА ИРЕВАН В ОСМАНСКИХ ИСТОЧНИКАХ История города Иреван – одного из крупнейших городов Кавказа и центра

Чухурсаадского вилайета началась со строительства военной крепости по приказу сефевидского шаха Исмаила I. Османские источники, содержащие богатую информацию о Реване, называют его «честью стран Ирана и Турана, воротами Нахчывана и Ширвана, вызывающим зависть городом Азербайджана».

Ключевые слова: Реванская крепость, город Иреван, османские источники, Шах

Исмаил I, военная кампания султана Мурада IV

Sivilizasiya

39

Arif ƏLİZADƏ∗

ALMANLARIN CƏNUBİ QAFQAZA KÖÇÜRÜLMƏSİ VƏ AZƏRBAYCAN TARİXİNDƏ YERİ VƏ ROLU

Açar sözlər: emiqrant, siyasi terror, koloniya, 5-ci kolon

Tarixdən məlumdur ki, işğalçı dövlətlər öz strateji maraqlarına çatmaq, özlərinə hərbi-siyasi, iqtisadi, ideoloji, dini dayaq yaratmaq üçün müxtəlif vasitələrdən istifadə edir. Həmin vasitələrdən biri də imperiyaların köçürmə siyasətidir. Bu siyasət tarixdə mövcud olmuş bütün imperiyalara xasdır. O cümlədən XV-XVI əsrlərdən geniş işğalçı-lıq siyasətinə qədəm qoymuş Rus imperiyası da bu sahədə istisna deyil. XVIII əsrin II yarısından etibarən dünyanın siyasi xəritəsi bir sıra hadisə və proseslərin təsiri ilə ciddi dəyişikliklərə məruz qaldı ki, bunlara müstəmləkələr uğrunda mübarizəni, Böyük Fran-sa inqilabını, ingilis koloniyalarının istiqlaliyyət müharibəsini, Polşanın bölüşdürülmə-sini, Şərq məsələsinin kəskinləşməsini, Napaleon müharibələri nəticəsində Avropada yaranmış beynəlxalq şəraiti, antifransız koalisiyalarının yaradılması və fəaliyyətini, Vyana konqresi və qərarlarını, Müqəddəs İttifaqın və Vyana sisteminin yaradılmasını göstərmək olar. Vyana konqresindən sonra yaradılmış “pentarxiya” “beşlər ittifaqı” dünyanın yeni geosiyasi mənzərəsi idi. “Pentarxiya” ya daxil olan dövlətlərdən biri və siyasi baxımdan ən fəalı Çar Rusiyası oldu.

XIX əsrin əvvəllərində Çar Rusiyasının İran ilə Qafqaz uğrunda mübarizə apardığı bir vaxtda Fransa Rusiya ilə müharibəyə başlamış bu da Napaleon Fransasının tarixi məğlubiyyəti ilə nəticələnmişdir.

“Gülüstan” sülh müqaviləsindən sonra çarizm Cənubi Qafqazda öz hərbi-siyasi, iq-tisadi, mənəvi və dini dayaqlarını möhkəmlətmək üçün bir sıra vasitələrdən istifadə et-məyə başladı. Həmin vasitələrdən biri də bütün tarix boyu imperiyalara xas olan köçür-mə siyasəti idi ki, bu siyasətdə də xristian məzhəbli xalqlara daha çox üstünlük verirdi. Ermənilər, ruslar (molokanlar, staroverlər, prıqunlar) xristian kürdlər, assurlar və o cümlədən almanlar çarizmin köçürmə siyasətində mühüm siyasi alətə çevrildilər. Lakin almanlar Qafqazda məskunlaşdırılan digər xristian məzhəbli xalqlardan fərqli olaraq ça-rizm üçün heç vaxt “5-ci kalon” rolunu oynamadılar.

Almanların kütləvi köçürülməsi I Aleksandrınonlara humanist siyasət yürütməsin-dən yox, sadəcə olaraq onlardan, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bir siyasi alət kimi isti-fadə etməsindən irəli gəlirdi.

İlk alman ailələri Xerson vasitəsi ilə Şimali Qafqaza, oradan isəTiflisə gətirildi. 1817-ci ildə Tiflis şəhərinin 35 km-də Marienfeld alman koloniyasının əsası qoyuldu. 2-ci qruppa isə 1818-ci ilin noyabr ayında Tiflisə gətirildi. Həmin qrupun bir hissəsi 1818-ci ilin dekabr ayında Azərbaycana gətirildi və Gəncə şəhəri ətrafında yerləşdirildi. Yerli əhali onları çox mehribanlıqla qarşılamış və onlara lazım olan köməkliyi göstər-mişlər. [5,16]

XIX-XX əsrinəvvəllərində ümumiyyətlə Şimali Azərbaycanda onlarla alman kolo-niyası salınmışdır. 1819-cu ildə Xanlıqlar kəndinin ərazisində Gəncənin 7 km-də Yele-nendorf, Şəmkirin cənub hissəsində isə Annenfeld alman kaloniyası salındı. 1888-ci ildə Şamxorçayın sağ sahilində Seyfəlili Hacıbəyə məxsus ərazidə Georgefeld (indiki ∗ tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, Bakı Avrasiya Universiteti


40

Çinarlı) kaloniyasının əsası qoyuldu. 1902-ci ildə Akstafada Alekseyevka, 1906-cı ildə Qrinfeld, Eyqenfeld, 1912-ci ildə Tovuz kəndinin yaxınlığında Traubenfeld, 1914-cü ildə Yelizaqvetinka alman kaloniyaları meydana gəldi. Daha sonralar isə Akstafada Markovka və Kirovka törəmə kaloniyaları salındı. Maraqlısı budur ki, Qafqazda salınan alman koloniyalar Almaniyada olduğu kimi idarə olunurdu, onların qanunlara söykənən ciddi idarəetmə sistemi mövcud idi. İcmanın başçısı “sults” adlanırdı, hansı ki, kənd ic-masının bütün işlərinə cavabdehlik daşıyırdı. İcmanın daxili və xarici həyatına xüsusi bir nəzarətçi rəhbərlik edirdi. [5,17]

Alman icmalarının əsas məşğuliyyəti üzümçülük, şərabçılıq, sənətkarlıq idi. XIX əsrin II yarısından etibarən Bakıda neft sənayesinə xarici investisiya qoyuluşu

xeyli artırıldı. Xarici investorlar arasında alman investorlarının, xüsusilə İsveç əsilli No-bel qardaşlarını ayrıca qeyd etməliyik. Əvvəllər Robert Nobel, daha sonra onun qardaş-ları Lyidviq vəAlfred qardaşları Bakı neftinə xeyli kapital yatırdılar.

1875-ci ildə Nobel qardaşları ayrıca bir şirkət “Nobel qardaşları” şirkətini təsis et-dilər. 30 illik fəaliyyəti dövründə bu kompaniya Azərbaycan neft sənayesinin inkişafına güclü təkan verdi. 1917-ci ildə “Nobel qardaşları” şirkəti 25 neft emalı müəssisəsini bir-ləşdirə bildi. Almanlar təkcə, neft sənayesinə deyil, dağ-mədən sənayesində küllü miq-darda sərmayə yatıra bilmişlər. XIX əsrin II yarısından etibarən Gədəbəy və Daşkəsən ərazilərində almanlar tərəfindən bir neçə mis əritmə müəssisələri istifadəyə verilmişdir. Gədəbəy və Daşkəsən dağlarında mis yataqlarının zənginliyi haqqında hətta V.F.Si-mens öz “Xatirələr”ində xüsusi qeyd edir. Alman alimlərindən Leman-Xaupt da Qafqa-za səfəri zamanı Gəncəbasarda olması, Gədəbəy-Daşkəsən mis yataqlarının zənginliyi haqqında məlumat verir. O, Qalakənd çayının sahillərindəki mis yataqlarından geniş söhbət açır. [6,30]

XIX əsrin 60-cı illərində “Simens və K” şirkəti Gədəbəy mis yataqlarının istismarı ilə başlı geniş fəaliyyətə başladı. 1883-cü ildə artıq Gədəbəy mis əritmə kombinatında 1825 adam çalışırdı.

1883-cü ildə Gədəbəydən 30 km aralıda Simens qardaşları yeni bir misəritmə kom-binatının təməlini qoydu. Bu Qalakənd çayının sahilində “Qalakənd” misəritmə kombi-natı idi. Sonralar hər iki zavod arasında 20 km. uzunluğunda dəmiryol xətti istifadəyə verildi. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bu Azərbaycanda ilk dəmir yol xətti idi.

Statistik məlumatlara görə, “Simens qardaşları” firması XX əsrin əvvəllərində mis məmulatı istehsalını 147,7 min puda çatdırmışdı. Firma Almaniyaya bundan əlavə 15 ton qızıl aparmışdır. Təkcə 1898-ci ildə 20,3 kq qızıl, 285 kq gümüş əldə edilmişdir. Bütün bunlar Gədəbəy-Qalakənd mədənlərinin əhəmiyyətinin yüksək dərəcədə böyük olduğunu göstərir.

Bir faktı da qeyd etmək yerinə düşər. Gədəbəy və Yelizavetpol arasında 60 km teleqraf xəttinin çəkilişi də Simenslərin adı ilə bağlıdır.

Simens qardaşlarının uğurları 1889-cu ildə Tiflisdə şirkətin qızıl medalla təltif olunmasına gətirib çıxarmışdır.

I Dünya müharibəsi illərində Çar Rusiyası ilə Kayzer Almaniyası arasında yaran-mış gərginlik Qafqazda çalışan alman şirkətlərindən də yan keçmədi. Doğrudur Simens qardaşları I dünya müharibəsi illərində fəaliyyətlərini davam etdirsələr də, sonradan müflis oldu və 1917-ci ildən sonra Rusiyanı tərk etdilər.

Azərbaycan almanları AXC-nin tarixində də fəal rol oynamışlar. Hətta 120 nəfərlik parlamentarilərdən 1-i alman əhalisinin nümayəndəsi idi. Gənc Azərbaycan Respublika-

Sivilizasiya

41

sının alman xalqına çox xoş münasibəti olmuşdur. Belə ki, vaxtı ilə Azərbaycanı tərk etmiş almanlar Cümhuriyyət dövründə yenidən geri qayıtmışlar.

Zaqafqaziya Alman Milli Şurası rus imperiyası dağıldıqdan sonra Azərbaycan və Gürcüstan hökuməti ilə sıx əlaqə saxlayırdı. Almanlar Azərbaycanın ictimai-siyasi, sosial-iqtisadi həyatında yaxından iştirak edir və eyni zamanda Azərbaycan hökuməti də onların təhsilinin, mədəniyyətinin qayğısına qalır, hərtərəfli kömək göstərirdi.

AXC-nin və Gürcüstanın Sovet Rusiyası tərəfindən işğalından sonra başlanmış mə-nəvi, siyasi terror Qafqaz almanlarından da yan keçmədi. Həmin illərdə keçmiş bir çox alman sahibkarları, ziyalıları sovet totalitar rejiminin qurbanı oldular və almanların emiqrasiyası başlandı.

Almanların emiqrant həyatının 1-ci mərhələsi ADR-in süqutundan sonra başladı. Bir çox azərbaycanlı siyasi emiqrantlar kimi almanlar da Azərbaycanı tərk etmiş, Türki-yə vasitəsi ilə Almaniyaya keçmişlər. Lakin bu kütləvi xarakter almamışdı.

1920-1921-ci illərdə “Emiqrant almanların birliyi” adlı təşkilat yaradıldı. Bu təşki-lat bilavasitə Rusiya imperiyasından köçüb gələn kolonistlərin işi ilə məşğul idi. Birli-yin sədri Yohannes Şleyninqin təşəbbüsü ilə emiqrantlar haqqında jurnal buraxılır və həmin jurnalda bir çox alman koloniyaları, o cümlədən Azərbaycandakı koloniyalardan söhbət açılırdı.

1922-ci ildə Vyana şəhərində kolonistlərlə bağlı qurultay çağırıldı. Qurultayda xaricdə yaşayan almanlarla bağlı “Büro” yaradıldı. Həmin büroda Azərbaycandan olan alman Teodor Humel də aktiv iştirak edirdi. [5,90]

Almanların emiqrant həyatının 2-ci mərhələsi XX əsrin 20-ci illərinin sonu, 30-cu illərin əvvəllərinə təsadüf edir. Həmin almanlar vaxtı ilə böyük nüfuz sahibi olan var-dövləti müsadirə edilənlər idi. Həmin təbəqəyə daxil olanlar demək olar ki, praktiki olaraq SSRİ-dən çıxa bilmədilər.

Almanların emiqrant həyatının 3-cü mərhəələsi XX əsrin 30-cu illərin ortalarından başladı. Lakin onların əksəriyyəti Almaniyaya yox, Sibirə sürgün edildi.

1939-cu il 23 avqust Moskva sazişindən sonra Sovet alman kolonistlərinin Almani-yaya köç etməsinə ümidlərinin artmasına baxmayaraq, 22 iyun 1941-ci il sovet-alman müharibəsinin başlanması bunun qarşısını aldı.

Azərbaycan alman əhalisinin repressiya və deportasiyaya məruz qalmasında erməni parazitlərinin də xüsusi rolu olmuşdur.

1941-ci ilin ortalarına qədər SSRİ Müdafiə Nazirliyinin 8.11.1941-ci il 744 saylı əmri ilə Karaqanda, Kustanay, Novosibirsk, Pavlodar və Şimali Qazaxıstana sürgün edildilər. Ümumiyyətlə həmin illərdə Azərbaycan SSR-dən 25625, Gürcüstan SSR-dən 20423, Ermənistan SSR-dən 212 nəfər alman deportasiya olunmuşdur.

XX əsrin 50-60-cı illərində Sovet totalitar rejimin nisbətən yumşalmasıbir çox azsaylı xalqlar kimi almanların da həyatında ciddi dönüş yaratdı. Belə ki, Stalinizm epoxasının günahsız qurbanı olmuş alman xalqının üstündən qara buludlar çəkildi. So-vet imperiyasının süqutu, vahid Alman dövlətinin yaranması ilə bir çox alman ailələri öz tarixi ata-baba yurdlarına qayıda bildilər.

Azərbaycan dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra bütün azsaylı xalqlar kimi almanların da hüquqları, adət-ənənələri, mədəniyyətləri dövlət səviyyəsində qorunub saxlanılır.

Müstəqil Azərbaycan Respublikası ilə Almaniya arasında bu gün də diplomatik, iqtisadi, mədəni əlaqələr yüksək səviyyədədir.


42

Son dövrlər müstəqil Azərbaycanın Almaniya ilə çox geniş siyasi-iqtisadi əlaqələri yaranmışdır.

Qaynaqlar: 1. Qafqaz təqvimi Tiflis, 1885. s.124. 2. Nəcəfov B. Azərbaycan Demokratik Respublikası. Bakı, Azərnəşr, 1992, 95 s. 3. Nəcəfov B.Deportasiya. Bakı, Azərnəşr, 1998, 170 s. 4. Cavadov Q. Azərbaycan almanları, “Günay”qəzeti, № 77, 1994-cü il 5. Cəfərli M.Ş. Siyasi terror və Azərbaycan almanlarının taleyi, Bakı, Vətən nəşriyytı, 2003,

319 s 6. İbrahimov N.A. Azərbaycan tarixində alman səhifələri, Bakı, 1995, 150 s. 7. Hüseynli N.Z. Qalakənd, Bakı Diplomatiya nəşriyyatı, 1999, 222 s. 8. Azərbaycan legion ədəbiyyatı, Bakı, “QAPP-POLİQRAF”, 2005, 370 с. 9. Пипия Г.Б. Политика Германии в Загафгазие 1918 году. Москва, Наука, 2000, 200с. 10. Kərimova S.M. Çarizmin Azərbaycanın işğalında və müstəmləkəçilik siyasətində erməni

siyasətbazlarının rolu.Bakı, Azərnəşr, 1995, 192 s. 11. Azərbaycan qəzeti, 28 may 1919-cu il, 4 s.

SUMMARY Arif Alizade

MIGRATION OF GERMANS TO THE SOUTH CAUCASUS AND THEIR ROLE IN THE HISTORY OF NORTH AZERBAIJAN

The article deals with the Christianity policy of the tzarism. It is noted that much attention

is paid not only to the other Christian people but also to the Germans in South Caucasus. The role of Germans in the Azerbaijan culture and economy, being physically and morally pressed in the years of Great Patriotic War their exile from South Caucasus, at the same time from the Azerbaijan SSR to the middle Asia and other regions, migration of Germans to their native lands- Germany and other problems are mentioned in the article.

Keywords: emigrant, political terror, colonist, the fifth colony

РЕЗЮМЕ Ариф Ализаде

ПЕРЕСЕЛЕНИЕ НЕМЦЕВ НА ЮЖНОЙ КАВКАЗ И ИХ РОЛЬ В ИСТОРИИ СЕВЕРНОГО АЗЕРБАЙДЖАНА

В статье уделяется особое внимание политике царизма в области христианизации

на Южном Кавказе. В этой политике царизм использовал и другие христианские народы, в том числе, и немцев. Здесь также широко освещаются вопросы, связанные с ролью немцев в экономической и культурной жизни Азербайджана. Оказавшись под нравствен-ным натиском, немцы были переселены с Южного Кавказа, в том числе и из Азербай-джанской ССР, в Среднюю Азию и другие регионы. После распада Советского Союза многие немцы вернулись на свою родину-Германию.

Ключевые словы: эмигрант, политический террор, колония, пятая калония.

Sivilizasiya

43

Rəna BAXIŞOVA*

ŞİMALİ AZƏRBAYCANIN QARABAĞ BÖLGƏSİNİN MEMARLIĞI TARİXİNDƏN

Açar sözlər: Azərbaycan, Qarabağ memarlığı, Şuşa, Qarabağ mədəniyyəti, memarlıq

abidələri

Giriş Türk xalqlarının yaratdıqları, nəsildə-nəslə ötürülən misilsiz sərvəti bəşəriyyətin

mədəniyyət xəzinəsinin zənginləşdirilməsində, eləcə də dünya mədəniyyəti tarixində xüsusi yer tutur. Tarixi tədqiqatların əsas vəzifələrindən biri xalqın maddi və mənəvi nailiyyətlərinin öyrənilməsidir. Hər bir xalqın mədəniyyət tarixinin tədqiqi böyük elmi əhəmiyyət daşıyır. Mədəniyyət tarixinin tədqiqi çox qədim ənənələrə, habelə özünə-məxsus dəyərlərə malikdir. Dahi Azərbaycan mütəfəkkiri Üzeyir Hacıbəyov “öz varlı-ğımızı ancaq mədəniyyət ilə izah edə bilərik” fikri ilə türklərin siyasi tarixi kimi mədə-niyyət tarixinin də qədimliyini və vacibliyini ön plana çəkmişdir. Çünki hər bir xalqın mədəniyyət tarixi, xüsusən də memarlıq nümunələri onun həm siyasi, həm sosial, həm iqtisadi, həm də məişət tarixinin bu günə çatmasında önəmli yer tutur.

Azərbaycan xalqının tarixinin unutdurulmasına və tarixi yaddaşının itirilməsinə xidmət edən iki əsrlik əsarətdən sonra müstəqillik dövründə tariximizin yenidən araş-dırılması mühüm elmi əhəmiyyət kəsb edir. Bu baxımdan, hər zaman novatorluğu ilə seçilmiş, nəinki Azərbaycanın, hətta Zaqafqaziyanın mədəniyyət mərkəzinə çevrilmiş Qarabağ regionunun mədəniyyət tarixini araşdırmaq qarşımızda duran əsas məsələdir. Hal-hazırda torpaqlarımızın 20%-dən çox hissəsi erməni işğalı altında olduğu bir vaxt-da bu ərazilərin tarixən onlara məxsus olması, özlərinin də inandığı bu yalanı dünya ictimaiyyətinə təlqin etmələri XIX əsr - XX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycanın Qarabağ bölgəsinin mədəniyyətinin obyektiv surətdə tədqiq olunması məsələsinin ak-tuallığını daha da artırır, obyektiv surətdə tədqiq olunması zərurəti yaradır.

1. Qarabağ bölgəsinin memarlıq üslubları və memarlıq məktəbi Azərbaycanın ərazisində müxtəlif təbii-iqlimi şərtlər və arxetektur-tikinti ənənələri hər bir ərazinin özünəxas memarlıq abidələrinin yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Azər-baycan şəhərləri bir-birini təkrarlamayan və yerli koloriti saxlayan xüsusi arxetektur cizgilərə və milli boyakarlıq xüsusiyyətlərinə malikdir. (9, s. 96)

XIX əsrdə Qarabağ regionunda ənənəvi memarlıq formaları üstünlük təşkil etmiş, Avropa memarlığı dərin kök sala bilməmiş, yerli üslublar arasında itib-batmışdı. (3, s. 63) Qarabağ memarlığı əsrin birinci yarısında irihəcmli və monumental dini binalarla səciyyələnsə də, ikinci yarısında daha çox dini və mədəni-məişət binaları ilə xarakterizə olunmağa başlayır. XIX əsrin ikinci yarısında kapitalizm münasibətlərinin möhkəmlən-məsi ilə sənayenin formalaşması arxitektura və şəhərsalma sahəsində də inkişafa səbəb oldu. Belə ki, bu dövrdə yeni tikinti materiallarının meydana gəlməsi ilə yeni tipli yaşa-yış evləri, modern arxetektur istiqamət yarandı. XIX-XX əsrin əvvəllərində tarixi mə-həllələrin yenidən qurulması ilə yanaşı şəhərsalma mədəniyyətində yeni tikililər milli memarlığımıza dəyər qatdı. (9, s. 4-5) Ərazidəki ictimai və dini tikililər yerli əhalinin məişət və dini həyat tərzi haqqında geniş məlumat verir. Qarabağın müdafiə memarlığı * AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu, [email protected]


44

abidələri ərazinin strateji əhəmiyyət kəsb etməsini vurğulayır. XIX əsrin ortalarında Azərbaycanda yaranan memarlıq məktəbləri arasında Gəncə-

Qarabağ memarlıq məktəbi məscid binalarının interyeri baxımından Azərbaycanın di-gər bölgələrindəki memarlıq məktəblərindən özünəməxsusluğu ilə fərqlənirdi. Bu mək-təbin görkəmli nümayəndəsi Kərbəlayi Səfixan Qarabaği memarlıq üsullarında yerli ənənə və prinsipləri tətbiq etməklə çoxsaylı tarixi memarlıq abidələri yaratmışdır. Me-marlıq üsullarında yerli ənənə və prinsiplərə axıradək sadiq qalan Kərbəlayi Səfixanın bizə məlum olan ilk əl işi Bərdədə 1868-ci ildə Şeyx İbrahimin sərdabəsi üzərində inşa etdiyi İmamzadə kompleksidir. (6, s. 15) Ağdamda məscid (1868-70), Şuşada Aşağı məscid (1874-75), Yuxarı məscid, yaxud Cümə məscidi (1883) və məhəllə məscidləri, indiki Füzuli şəhərində Hacı Ələkbər məscidi (1890), həmin rayonun Horadiz (1891-1908) və Qoçəhmədli (1906) kənd məscidləri Odessada Tatar məscidi (1870-ci illər), Aşqabadda "Qarabağlılar" məscidi (1880-ci illər) və s. onun adıyla bağlıdır.

Onun inşa etdiyi məscidlər arasında tarixi baxımdan ən qiymətli İbrahim xanın qızı Gövhər Ağanın vəsaiti hesabına 1874-cü ildə tikilmiş qoşa minarəli, xalq arasında "Aşağı Gövhər Ağa" adını almış məsciddir. Bu məscidin memarlığının başqa məscid-lərdən fərqi ondan ibarətdir ki, "Aşağı Gövhər Ağa" məscidinin minarələri baş fasadın sağ və sol tərəflərində deyil, əksinə, arxa fasadın yan tərəflərində ucaldılmışdır. Minarə-lərin gövdəsi bütövlükdə "Allah" yazısı ilə bəzənmişdir. (3, s. 63) Şuşаdа şəhərsаlmа sаhəsində əvəzsiz хidmətləri оlmuş Mеmаr Кərbəlаyi Səfiхаn Qаrаbаği (1788-1910) XIX əsrin 90-cı illərində Şuşаdа fəаliyyətə bаşlаyаn хəttаtlаr və mеmаrlаr məclisinə rəhbərliк еtmişdir.

Azərbaycan memarlığında yeni istiqamət yaşayış binalarının da arxitektur qurulu-şunda ciddi dəyişikliklərə səbəb oldu. XX əsrin əvvəllərində hələ də kasıb əhalinin ya-şadığı qaradamların, yarımtorpaq evlərin mövcudluğuna baxmayaraq artıq XIX əsrin ikinci yarısından başlayaraq sənətkarlığın və ticarətin inkişafı nəticəsində şəhərlərdə və iri yaşayış məntəqələrində sahibinin maddi imkanını əks etdirən feodal adət-ənənələrin-dən uzaq, eyvanlı, iki hissəli (qonaq qarşılamaq və yaşamaq üçün) yeni tipli arxitektur görünüşə malik evlər tikilməyə başladı. (8, s. 23)

XVIII əsrdə Qarabağ ərazisində dövrünün siyasi hadisələrinə cavab verə biləcək mərkəz-şəhər – Pənahabadın (sonradan Pənahabad Şuşa adı ilə əvəz olunur) salınması, eləcə də şəhərdəki memarlıq abidələrinin inşası və arxetektur tərtibatı Qarabağda yüksək şəhərsalma mədəniyyətinin göstəricisidir. Şuşa zəngin və yüksək mədəniyyətə malik şəhər olduğuna görə ərazidəki yaşayış binaları eksteryer baxımından da digər ərazilərdəki tikililərdən fərqlənir. XIX əsrin ortalarında yalnız Şuşada 1856, XX əsrin əvvəllərində isə 2983 ev qeydə alınmışdır. (10, s. 103)

İnkişаf еdən Şuşа şəhərində ХIХ yüzillikdə bаşlаmış tiкinti-mеmаrlıq işləri ХХ yüzilliyin əvvəllərində də dаvаm еtdirilmişdir. Şəhərdə mövcud оlаn və işğaldan əvvəl dövlət tərəfindən qоrunаn (hal-hazırda bu abidələr erməni vandalları tərəfindən dağıdılıb) 72 mühüm tаriхi аbidə mеmаr Кərbаlаyi Səfiхаn tərəfindən tiкilmiş, nəqqаş Кərbаlаyi Сəfərli tərəfindən nəqşlənmiş və rəssаm Ustа Qəmbər tərəfindən gözəl şəкillərlə bəzədilmişdir. (4, s. 91-92)

2. Qarabağ bölgəsinin memarlıq abidələri Xanlıq və Çar Rusiyasının işğalında olduğu zaman Qarabağda dini və ictimai abi-dələr - məscidlər, türbələr, məbədlər, karvansaraylar, qalalar, körpülər, hamamlar, bu-

Sivilizasiya

45

laqlar, yaşayış evləri və digər təyinatlı tikililər inşa edilmişdir: Şuşa şəhərində Pənahəli xanın dövründə qarğıdan tikilmiş, İbrahimxəlil xanın dövründə 1768-1769-cu illərdə yenidən inşa edilmiş Yuxarı Gövhərağa məscidi, XVIII əsrə aid Aşağı Gövhərağa məs-cidi, Mehmandarovların malikanə kompleksində inşa edilmiş məscid, Saatlı məscidi, Hacı Abbas məscidi, Quyuluq məscidi, Seyidli məscidi, Hacı Yusifli məscidi, Mərdinli məscidi, Xoca Mərcanlı məscidi, XIX əsrə aid Culfalar məscidi, Köçərli məscidi, Ma-mayı məscidi, Çuxur məhəllə məscidi, Malıbəyli kəndindəki məscidlər, Ağdam ərazi-sində XVIII əsrə aid Papravənd və Qiyaslı kəndlərindəki və XIX əsrə aid Ağdam şəhə-rindəki (1868-ci il) və Boyəhmədli kəndindəki məscidlər (5, s. 47, 49, 117), Cəbrayıl ərazisində XIX əsrə aid Çələbilər, Daşkəsən, Papi, Məzrə, Süleymanlı kəndlərindəki məscidlər (11), Füzuli ərazisində Füzuli şəhərindəki XVII-XIX əsrlərə aid Hacı Ələkbər məscidi, XVII əsrə aid Qarğabazar kəndində, XVIII əsrə aid Qaradağlı, Qoçəhmədli kəndlərində, XIX əsrə aid Qorqan, Böyük Bəhmənli, Yuxarı Veysəllı, Dədəli, Qacar, Mərdanlı, Gecəközlü, Aşağı Dilağarda, Bəy Pirəhmədli, Qaraxanbəyli kəndlərindəki, Horadiz qəsəbəsindəki (1889) məscid, Qoçəhmədli kəndindəki Sərdərli məscidi, Hora-diz qəsəbəsindəki İmamzadə, Laçın ərazisində Qaraqışlaq kəndindəki XVIII əsrə aid məscid (1718), Qubadlı ərazisində XVIII əsrə aid Yusifbəyli, Mollalı, Mirlər, Məmər kəndlərindəki, XIX əsrə aid Dəmirçilər, Dondarlı, Mahrızlı kəndlərindəki, Zəngilan ərazisində XIX əsrə aid Zəngilan, Malatkeşin, Muşlan, Qırıq Müşlan kəndlərindəki məscidlər, (1, s. 685, 741-742, 759, 768-769) Bərdə ərazisində XVIII-XIX əsrlərə aid İbrahim Məscidi, (2, s. 164) XIX əsrə aid Kələntərli Məscidi, Uğurbəyli Məscidi, Şir-vanlı Məscidi, yuxarı, orta və aşağı Lənbəran məscidləri, XX əsrə aid Cümə Məscidi (1905), (13) Xocavənd ərazisində XVIII əsrə aid Hadrut qəsəbəsindəki, Domi kəndin-dəki, XIX əsrə aid Şaqah, Bünyadlı və Qoçbəy kəndlərindəki məbədlər, Laçın ərazisin-də XIX əsrə aid Sonasar kəndindəki və Ağoğlan çayının sahilində məbədlər (1, s. 678, 684, 686) Qarabağın dini memarlıq inciləri sırasında mühüm yeri tutur.

Şuşa şəhərindəki XIX əsrə aid Heydər türbəsi, XX əsrə aid şair M.P.Vaqifin türbə-si, Ağdam ərazisində XVIII əsrə aid Papravənd, Maqsudlu kəndlərindəki türbələr, Ağ-dam şəhərindəki Xanoğlu türbəsi, XIX əsrə aid Ağdam şəhərindəki dörd türbə, o cüm-lədən Pənah xanın və Uğurlu bəyin türbələri, Ağdam şəhərinin 5 kilometrliyində, Qara-ağac qəbiristanlığındakı türbə, Füzuli ərazisində XVIII əsrə aid Qarğabazar kəndindəki, XIX əsrə aid Yuxarı Divanlılar, Seyidəhmədli, Qoçəhmədli kəndlərindəki türbə, Laçın ərazisində XVIII əsrə aid Zeyvə kəndindəki Şeyx Əhməd və Soltanbaba türbələri, (14) XVII-XVIII əsrlərə aid Cicimli kəndindəki türbə, XIX əsrə aid Zeyvə kəndindəki üç, o cümlədən Soltan Baba və Şeyx Əhməd türbələri, Qubadlı ərazisində XVIII əsrə aid Xocamusaxlı və Boyunəgər kəndlərindəki türbə, (5, s. 47-48, 87, 116-117, 143-144, 152) Bərdə ərazisində XVIII əsrə aid Səkkizguşəli türbə və Bəhmən Mirzə türbəsi, XIX əsrə aid Qurdlar türbəsi (13) inşa edilmişdir.

Şuşa şəhərindəki XVIII əsrə aid üç karvansaray, o cümlədən Xanlıq Muxtar və Səfərov qardaşlarının karvansarayları, (5, s. 47-48) XIX əsrin sonunda Məşədi Hüseyn Mirsəfər oğlu, Hacı Əmiraslan, Hacı Hüseyn, Timçalı Hacı Məhərrəm, Hacı Böyük İs-kəndər bəy, Ağa Qəhrəman Mirsəyyafa oğlu, Hacı Abbas bəy, Cavad ağa, Gövhər ağa, Məşədi Şükür Mirsiyab oğlu, XX əsrin əvvəllərində Ağa Qəhrəman Mirsiyab oğlunun karvansarayı və İkimərtəbəli karvansaray, (10, s. 121) Ağdam ərazisində XVIII əsrə aid Şahbulaq kəndində karvansaray (1, s. 718) tikilmiş və fəaliyyət göstərmişdir.

İctimai xidmət statusu daşıyan tarixi memarlıq abidələri sırasında hamamlar, bulaq-


46

lar və kəhrizləri qeyd etmək yerinə düşərdi. Şuşa ərazisində Şuşa şəhərində XVIII əsrə aid Şirin su hamamı, Malıbəyli kəndində XIX əsrə aid hamam, (1, s. 597-598) Cəbrayıl ərazisində Cəbrayıl şəhərində XIX əsrə aid Sultan Allahverdi hamamı, (11) Füzuli ərazisində Füzuli şəhərində XIX əsrə aid hamam, Bərdə ərazisində XVIII əsrə aid Şirvamlı hamamı (13), Şuşa ərazisində Şuşa şəhərində XVIII əsrə aid “Çöl qala” bulağı, Meydan Bulağı, Xoca Mərcanlı bulağı, Çuxur məhəllə, Seyidli, Hacı Yusifli və Köçərli məhəllələrinin hər birində bir bulaq, Zarıslı kəndində Saxsı bulaq, XIX əsrə aid Şuşa şə-hərində Şor bulaq, Mamayı bulağı, Ağadədəli məhəlləsində bulaq, Şuşa şəhərinin ya-xınlığında İsa bulağı, Malıbəyli kəndində Novlu bulaq, (5, s. 47-49) Füzuli ərazisində XIX əsrə aid Horadiz şəhərinin, Qarğabazar, İşıqlı və Xəlafşə kəndlərinin hər birində bulaq, (1, s. 741) Füzuli ərazisində XIX əsrə aid Saracın kəndində kəhriz, Dədəli kən-dində Dədəli kəhrizi, Qoçəhmədli kəndində Hacı Bayram və Qalpirəhmədli kəhrizləri, (12, s. 33) Qubadlı ərazisində XVIII əsrə aid Məmər kəndində Şirin bulaq, Əliquluuşağı və Dəmirçilər kəndlərinin hər birində bir bulaq, Mahmudlu kəndindəki Mədət bulağı, (15) Laçın ərazisində XVIII əsrə aid Mirik kəndində Behbudalı bulağı, XIX əsrə aid Quşçu kəndində Böyükbulaq (1858) və Korcabulaq (1890) (14) tikilib yerli əhalinin istifadəsinə verilmişdir.

Ərazinin strateji əhəmiyyətini vurğulayan, tarixin qan yaddaşını özündə əks etdirən ən mühüm memarlıq abidələri qalalardır: Yuxarıda Bayat (1748), Şahbulaq (1749) qala-ları və Azərbaycanın siyasi tarixində silinməz iz buraxmış Şuşa-Pənahabad qalası haq-qında məlumat verilib. Ərazinin strateji əhəmiyyətini və keşməkeşli tarixini nəzərə al-araq araşdırma aparsaq görərik ki, Qarabağ ərazisində çoxsaylı qalalar mövcuddur. Araşdırma mövzumuz Qarabağ xanlığı və çar Rusiyasının müstəmləkəçiliyi dövrü oldu-ğundan yalnız bu dövrdə inşa edilmiş qalaları sadalamaqla kifayətlənirik: belə ki, Xoca-lı ərazisində Əsgəran qəsəbəsində XVIII əsrə aid Əsgəran qalası, (7, s. 5) Laçın ərazi-sində Quşçu kəndində XIX əsrə aid Qala və Sadınlar qalaçığı, Zəngilan ərazisində Zən-gilan şəhərində XVIII əsrə aid Tağlı qalası (12, s. 120) inşa edilmişdir.

Xocavənd ərazisində XVIII əsrə aid Tuğ kəndi yaxınlığında körpü, Füzuli ərazisin-də XVIII əsrə aid Görəzilli kəndində, XIX əsrə aid Füzuli şəhərindəki, İşıqlı, Şıxlı, Yağvələnd, Saracıq, Qoçəhmədli kəndlərindəki körpülər, Saracıq kəndindəki Alı kör-püsü, Saracın kəndindəki Kərəm körpüsü, (1, s. 677, 741-742) Qoçəhmədli kəndindəki Arış körpüsü, Laçın ərazisində XVIII əsrə aid Bəhələ kəndindəki Həkəri çayının üzərin-də, XIX əsrə aid Əhmədli, Zabux, Seyidlər, Şeytanlı kəndlərinin, Qaraqaş yaylağının hər birində bir körpü, Pircahan kəndindəki iki körpü, Minkənd kəndindəki Birtağlı kör-pü və İkitağlı körpü, Zabux kəndindəki Birtağlı körpü, Malxələf kəndindəki Sınıq kör-pü, Qubadlı ərazisində XVIII əsrə aid Dondarlı kəndindəki Hacı Bədəl körpüsü, XIX əsrə aid Əliquluuşağı kəndindəki Laləzar körpüsü (1867) və Mahmudlu kəndindəki kör-pü, Zəngilan ərazisində XIX əsrə aid Hacıalılar kəndindəki körpü (5, s. 87-88, 152, 160) əhalinin və yaddelli tacirlərin gediş-gəlişi və ticarəti üçün əlverişli tarixi memarlıq abidələri sırasındadır.

Şuşada XVIII əsrə aid Behbudovların, Cabbar Qaryağdıoğlunun, Abdürrəhimbəy Haqverdiyevin, Firudin bəyin, Mamay bəyin, Mir Möhsin Nəvvabın, Qasım Bəy Zaki-rin, Tarzən Sadıqcanın, Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin, XIX əsrə aid Bülbülün, Firudin bəy Köçərlinin, Hüsü Hacıyevin, Keçəçi oğlu Məhəmmədin, Məşədi Hüsünün, Nəcəf Bəy Vəzirovun, Natəvanın, Süleyman Sani Axundovun, Süleyman Vəzirovun, Xanəndə Seyid Şuşinskinin, Zöhrabbəyovun, Zülfüqar Hacıbəyovun malikanələri, (1, s. 596-600)

Sivilizasiya

47

XVIII əsrə aid Şuşa şəhərində Xan sarayı, Pənah xanın sarayı, Ağabəyim ağanın qalasi, İbrahim xanın sarayı (Daşaltı kəndi), Ağdam şəhərində Pənah xanın imarəti, Laçının Hüsülü kəndində Həmzə Sultan Sarayı (1781), XIX əsrə aid Hacı Quluların malikanəsi, Üzeyir Bəy Hacıbəyovun ev muzeyi, XX əsrə aid Ağdamın Çəmənli kəndində Seyid Gərəkli Ağanın məqbərəsi (5, s. 47-50, 87, 116) Qarabağda şəhərsalma mədəniyyətinin nümunələrindəndir.

Nəticə XVIII-XIX yüzilliklər mədəniyyətimizin təkamülü prosesində bənzərsizliyi ilə

seçilən mərhələdir. Bütövlükdə, bu dövr Qarabağ mədəniyyətinin təkamülü prosesində elə bir dövrdür ki, həmin dövrdə ənənəvi Şərq memarlığının yüksək keyfiyyətli ənənə-ləri ilə Qərbdən gələn yeni memarlıq üsul və formalarının tədricən çulğalaşması nəticə-sində çox orijinal bir memarlıq məktəbi formalaşmış və həmin məktəb nümayəndələri günümüzə qədər gəlib çatan, təəssüf ki, erməni vandalları tərəfindən bu gün xarabalıq-lara çevrilərək öz xilaskarlarını gözləyən memarlıq abidələri yaratmışdır.

Tarixi araşdırmalardan bir daha aydın olur ki, Azərbaycan mədəniyyətini ərazinin aborigen sakinləri olan Azərbaycan türkləri yaratmış və inkişaf etdirmişdir. Əraziyə son-radan köçürülmüş ermənilər isə bu mədəniyyətdən yararlanmış və onu mənimsəmişlər.

Qaynaqlar:

1. Əhmədov E.İ. Ermənistanın Azərbaycana təcavüzü: təhlili xronika (1987-2011), Bakı: Letterpress”, 2012, 912 s.

2. Hacıyev Q.Ə. Bərdə şəhəri: coğrafi, siyasi və mədəni tarihi, Bakı: UniPrint, 2008, 250 s. 3. Hacıyev Q.Ə. Qarabağın maddi və mənəvi mədəniyyəti, Bakı: Təhsil, 2011, 218 s. 4. Məmmədov N.R. Azərbaycanın Şuşa qəzası 1900-1917-ci illərdə, Bakı: “ADPU-nun

matbaası”, 2005, 188 s. 5. Qarabağ abidələri, Bakı: Günəş-B MMC, 2009, 190 s. 6. Qarabağlı R.S. Memar Kərbəlayi Səfixan Qarabaği. Bakı: “Azərbaycan”, 1995, 80s. 7. Vasif Səmədov, Rövşən Vəlizadə, Leyla Əliyeva: Xocalıya ədalət! (Beynəlxalq erməni

terroruna qarşı yeni strateji model), Üç cilddə. c.I, Bakı: CBS poligraphic production, 2014. 344 s.

8. Дадашев С.A. Архитектура Азербайджана III-XIX века, /С.А.Дадашев, М.А.Усейнов. М.: Изд-во Академии архитектуры СССР, 1948, 96 с.

9. Фатуллаев-Фигаров Ш.С. Архитектура Азербайджана XIX - начала XX века, Баку: Шарг-Гарб, 2013, 492 с.

10. Чингиз Каджар. Старая Шуша. Баку: "Şərq-Qərb", 2007, 344 стр. 11. www.cabrail-ih.gov.az/page/11.html 12. www.mct.gov.az/styles/doc/historico-cultural-objects.pdf 13. http://garabagh.net/content_122_az.html 14. http://garabagh.net/content_291_az.html 15. www.qubadli-ih.gov.az/page/16.html

SUMMARY

Rena Bakhishova

FROM HISTORY OF ARCHITECTURE OF GARABAGH REGION OF NORTHERN AZERBAIJAN

In the nineteenth century traditional architectural forms dominated in Garabagh region.


48

Though architecture of Garabagh was characterized with large and monumental religious buildings in the first half of the century, in the second half of the century it starts to be characterized mostly by religious and cultural and welfare facilities.

In this period, mosques of the Ganja-Garabagh architectural school differed from the architectural schools in other regions of Azerbaijan in terms of interior.

In the whole, the eighteenth and nineteenth centuries is the unique stage in the process of evolution of our culture.

Keywords: Azerbaijan, architecture of Garabagh, Shusha, culture of Garabagh, architec-

tural monuments

РЕЗЮМЕ Рена Бахышова

ИЗ ИСТОРИИ АРХИТЕКТУРЫ ГАРАБАГСКОГО РЕГИОНА СЕВЕРНОГО АЗЕРБАЙДЖАНА

В архитектуре Гарабагского региона девятнадцатого века доминировали тра-

диционные формы. Если для архитектуры Гарабаха первой половины XIX века были ха-рактерны крупные и монументальные религиозные здания, то для второй половины это-го века – здания не только религиозного назначения, но и культурно-бытовые.

В этот период интерьеры мечетей Ганджа-Гарабагской архитектурной школы выделялись своим своеобразием среди других архитектурных школ Азербайджана.

В целом, период XVIII-XIX веков явился эпохой развития азербайджанской культуры. Ключевые слова: Азербайджан, архитектура Гарабаха, Шуша, Гарабагская

культура, архитектурные памятники.

Sivilizasiya

49

Cəmalə MİRZƏYEVA∗

İRAN İSLAM RESPUBLİKASININ İNZİBATİ-ƏRAZİ BÖLGÜSÜNDƏ GÜNEY AZƏRBAYCAN

Açar sözlər: İran, Güney Azərbaycan, inzibati-ərazi bölgüsü, ostan, şəhristan, Pəhləvi,

Təbriz, Urmiya

Giriş İranın müasir inzibati-ərazi bölgüsünün əsası Qacarlar sülaləsinin hakimiyyətinin

(1795-1925) son dönəmində, 1906-cı ildə ölkə ərazisinin əyalətlərə bölünməsi ilə qo-yulmuşdur. Bu bölgüyə əsasən ölkə 12 vilayətə və bu vilayətlərin mərkəzləşdiyi 4 əya-lətə - Şimal, Cənub, Qərb və Mərkəzi - bölünmüşdür. Azərbaycan (Güney) İranın ən böyük əyaləti olan Şimal əyalətinin tərkibinə daxil edilmişdi. Mərkəzi Təbriz şəhəri idi. İranlı müəlliflərdən Məhəmmədrza Hafizniya Məşrutə inqilabından sonra qəbul edilmiş əyalət və vilayətlərin təşkili haqqında qanuna əsasən aparılan bölgü haqqında yazarkən əyalətləri belə adlandırır: Azərbaycan, Kirman və Bəlucistan, Fars və Bənader, Xorasan və Sistan. 12 vilayətin adları isə aşağıdakılardır: Əstərabad, Mazəndaran, Gilan, Zən-can, Kürdistan, Luristan, Kirmanşahan, Həmədan, İsfəhan, Yəzd, İraq, Xuzestan. (1, s.391) Bu bölgü Səfəvilər dövründə qəbul edilmiş və sonrakı hakimiyyətlər (Əfşarlar, Zənd, Qacarlar) zamanı da tətbiq edilmiş əyalət sisteminin əsasında formalaşmışdı.*

Qacarlar dövründə vəliəhd Təbrizdə oturduğu üçün çox böyük siyasi əhəmiyyətə malik olub. Şimal əyalətinə hazırda İran İslam Respublikasının ayrı-ayrı inzibati vahid-ləri olan Həmədan (vilayət), Zəncan (vilayət), Qəzvin, Şərqi Azərbaycan, Qərbi Azər-baycan, Ərdəbil aid idi. Həmədan və Qəzvin vilayət adlansalar da, Azərbaycan əyalə-tinə aid idilər. Belə ki, vilayətlər İran yaylasının daxili siyasi-coğrafi vahidi olub, hər biri bir şəhər və ona tabe olan ətraf ərazilərdən ibarət olurdu. Hər biri mərkəzi höku-mətə* və ya 4 əyalətdən birinə tabe olurdu. Bu bölgüdə əyalətlər vilayətlərdən daha böyük daxili imkanlara malik idilər. (1, s.391)

Pəhləvilər dövründə Güney Azərbaycan İranın inzibati-ərazi bölgüsündə XX əsrin əvvəllərində vahid əraziyə malik olan Güney Azərbaycan son yüz ildə

müxtəlif bölgələrə parçalanmışdır. Bu zaman Güney Azərbaycanda Ərdəbil, Urmiya, Üskü, Üşnəviyyə, Əhər, Binab, Astara, Biləsuvar, Təbriz, Culfa, Çəhriq, Xoy, Dehxa-ran, Dilməqan, Savucbulaq, Sarab, Salmas, Şəbüstər, Sayinqala, Sufyan, Təsuc, Sərəs-kənd, Qotur, Kukan, Köhnəşəhər, Qırqır, Maku, Mağara, Mərənd, Miyanic, Miyandab, Nəmin, Neyər, Hero (Xalxal) şəhərləri var idi.(2, s.48) Bu inzibati-ərazi bölgüsündə son-ralar müəyyən dəyişikliklər edilmişdir. Qacarlar dövrünə aid ikinci bir bölgüyə əsasən ölkə 6 əsas əyalətə - Şimal-qərb, Şimal, Şərq, Cənub, Qərb, və İraqi-Əcəm (Mərkəzi) bölünmüşdü. Bu bölgüdə Azərbaycan (Güney) Şimal-qərb əyalətinə aid edilmişdir. Azərbaycan (Güney) əyalətinə aid aşağıdakı vilayətlərin adı çəkilir: Ərdəbil (Ərşəq,

∗ AMEA akad. Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu [email protected] * Qeyd olunan hakimiyyətlər dönəmində inzibati sistemin əsas vahidləri bunlar idi: əyalət, vilayət, bölük, qəsəbə. Əyalət hakim, vilayət vali, bölük naibəlhökumə tərəfindən idarə olunurdu. Bu bölgü Qacarlar sülaləsinin hakimiyyətinin son dövrlərinə qədər eynilə tətbiq edilmişdir. * Məhəmmədrza Hafiziniya Qacarlar dövrünün inzibati-ərazi bölgü sistemindən bəhs edərkən mərkəzi hakimiyyəti İran deyil, "darül-xəlafe-ye Tehran" adlandırır.


50

Ucarud, Muğan (Biləsuvar), Nəmin, Neyər, Astara, Meşkin), Urmiya (Mərgəvər, Tər-gəvər, Ənzəl, Bərdəst, Sumay-Bəradust, Sulduz, Üşnəviyyə), Təbriz (Rudqat (Sufyan), Ərnəvəq, Gəni, Ənzab (Buraya Təsuc, Şəbüstər, Xamnə, Kuzəkonan, Şərəfxana aid idi), Sərdrud, İskəndan, Üskü, Mehranrud (buraya Basmınc, Sədadya, Səhəndabad aid idi), Ucan (Hacıağa), Abbas (Tikmədağ), Bədustan, Xamnerud (Şəhrək), Xoy (Çors, Kirs, Ovacıq, Çaldıran, Qotur, Maku, Salmas, Dilməqan, Çəhriq, Köhnəşəhər, Xosrova-bad, Sədiqiyan), Sərab (Şərəbiyan, Bəraquş, Xalxal), Sayinqala və Əfşar vilayəti (Ti-kantəpə, Yalquzağac, Həştrud (Sərəskənd qəsəbəsi), Qaracadağ vilayəti (Əhər, Kəleybər, Çələbiyan, Vərgəhan və Dizmar), Marağa (Dehxarqan, Mamaqan, Kukan, Binab, Əcəbşir), Mərənd (Zunuz, Ələmdar, Qırqır, Culfa), Mokra (Savucbulaq, Lahi-can, Sərdəşt qəsəbəsi, Miyandab), Miyanic (Türkmənçay, Camalabad).(2, s.48)

Qacarlar dövrünün sonu, Pəhləvi dövrünün (1925-1978) əvvəllərində Təbriz mər-kəz olmaqla Güney Azərbaycan İranın ən böyük əyaləti idi. Qacarlar sülaləsi devrildik-dən sonra əyalətə idarəçilik vali tərəfindən həyata keçirilirdi. Əyalət hakimliklərə bölü-nürdü və onlara hakimlər başçılıq edirdilər. Hakimliklər bölüklərə, bölüklər isə öz növ-bəsində mahallara ayrılırdılar. Mahallar kəndlərdən ibarət idi. Kəndlərə kəndxudalar başçılıq edirdilər. (3, s.61) Bu dövrə aid inzibati-ərazi bölgüsünə Tohid Məlikzadə tərə-findən çap edilmiş Türkiyə Nizami Ordusu nümayəndəsinin 1927-ci ildə tərtib etdiyi “İran Azərbaycanı tədqiq raporu” adlı (kitab İranda “Azərbaycan Pəhləvi hakimiyyəti-nin ilk illərində” adı ilə çap edilmişdir) kitabda rast gəlinir. Burada Güney Azərbaycan-da XX əsrin 20-ci illərində mövcud olan inzibati-ərazi bölgü sistemi verilmişdir. Bu mənbəyə görə, Azərbaycan əyaləti 12 vilayətə bölünmüşdü. Bu vilayətlər, onların bölündüyü bölük və mahallar bunlar idi: Təbriz hakimliyi (mərkəzi Təbriz): Rudqat (mərkəzi Sufyan), Təsuc, Şəbüstər, Kuzəkonan, Şərəfxana, Basmıc, Səədabad, Mehra-nərud (Səhəndabad), Ucar (Hacıağa), Tikmədaş, Xanımrud (Şəhrək); Ərdəbil hakimliyi (mərkəzi Ərdəbil): Ərşələ, Ucarud, Muğan (Biləsuvar), Nəmin, Neyər, Astara, Meşkin (Unar); Qaradağ hakimliyi (mərkəzi Əhər): Kəleybər, Çələbiyan, Vərkəhan, Dizmar; Mərənd hakimliyi (mərkəzi Mərənd): Gəlinqaya, Zunuz, Ələmdar, Gərgər, Culfa; Xoy hakimliyi (mərkəzi Xoy): Çors, Giris, Çaldıran, Qutur; Maku hakimliyi (mərkəzi Maku): Avacıq (Kilsə kəndi), Şut, Çaypara (Qaraziyaəddin), Ərəblər; Salmas hakimliyi (mərkə-zi Dilman): Köhnəşəhər, Xosrovabad, Sədəqiyan, Çehriq; Urmu hakimliyi (mərkəzi Ur-miya): Mərgəvər, Dəşt, Bərdəsur, Sumay, Baradust, Uşnu, Ənzəl, Tərgəvər; Mokra ha-kimliyi (mərkəzi Savucbulaq): Lahican, Sərdəşt, Miyandab, Rəhmətabad; Marağa ha-kimliyi (mərkəzi Marağa): Dehxarqan, Məməkan, Gugan, Binab, Əcəbşir; Sayinqala və Əfşar hakimliyi (mərkəzi Sayinqala): Tikantəpə, Yalquzağac, Həştrud (Sərəskənd); Mi-yanic hakimliyi (mərkəzi Miyanə və ya Miyanic): Türkmənçay, Camalabad; Sarab ha-kimliyi (mərkəzi Sarab): Şərəbiyan, Alanbəraquş, Xalxal (Herov). (3, s.61-64)

Rza şah Pəhləvi dövründə (1925-1941), 1932-ci ildə Güney Azərbaycan Şərqi və Qərbi Azərbaycan əyalətlərinə bölündü. Bu bölgüdə Azərbaycan (Güney) ərazisindən Xoy, Rzaiyyə, Savucbulaq, Şahpur, Maku, Miyandab ayrılaraq yeni təşkil olunmuş onuncu nahiyyəyə daxil edildi. Bu bölgənin mərkəzi Rzaiyyə oldu. Şərqi Azərbaycana isə Astara, Dəbil, Boluk-e Səlasə, Təbriz, Culfa, Çəharoymaq, Xalxal, Sərab, Sayinqala, Qaracadağ, Gərmrud, Mərənd, Marağa daxil idi. (2, s.50)

1937-ci ilin noyabr ayında İranın yeni bölgüsü aparılarkən ölkə 6 ostana bölündü. Onların tarixi adları ləğv olundu. Ostanlar Şimal-qərb, Şimal, Cənub, Mekran, Şərq, Qərb ostanları adlandırıldı. Azərbaycan (Güney) ərazisi 3-cü və 10-cu bölgə ilə birlikdə

Sivilizasiya

51

Şimal-qərb ostanına aid edildi. Bu ostan 6 şəhristandan (Ərdəbil, Təbriz, Xoy, Rzaiyyə, Marağa, Mahabad) ibarət idi. Ərdəbil şəhristanına Ərdəbil ətrafı, Ucarud, Muğan, Meş-kin, Ərşəq, Nəmin, Vəlgic, Astara, Xalxal və onun ətrafı; Təbriz şəhristanına Məvaze-ye Xan, Ucan, Abbas, Mehranrud, Üskü, Veydəhər, Dehxarqan, Sərdsəhra, Rudqat, Ər-vənq, Ənzab, Şəha, Mərənd, Kərkər, Yekanat, Bədustan, Xanemrud, Alan Bəraquş, Əhər, Diklə, Yaft, Əzəndel, Gərmadüz, Meyxan, Ənkut, Meşəpara, Dizmar, Didangəh, Keyvan-e Kəleybər, Sərab, Gərmrud, Yərvanan, Kələbuz, Kənduvan, Həştrud, Quru-çay, Gərmxaran, Qoçkanlı; Xoy şəhristanına Xoy, Qotur, Çaybasar, Çaldıran, Avacıq, Sökmənabad, Maku, Bəycik, Qaraqoyunlu, Çaypara; Rzaiyyə şəhristanına Rzaiyyə şəhəri və ətrafı, Nazlıçay, Bərgişli çay, Tərgəvər, Mərgəvər, Şapur, Çəhriq, Sumay-e Bəradust, Üşnəviyyə; Mahabad şəhristanına Mahabad şəhəri və ətrafı, Şəhre Viran, Qarasu, Sulduz, Köhnə Lahican, Teymur eli, Turcan, Əxtəçi, Sərdəşt və ətrafı, Saqqız və Banə; Marağa şəhristanına Binacı, Dizəc, Satılmış, Səracı, Qavdul, Miyandab, Acarlı, Çəhardolu, Şahindej, Tikantəpə, Səfaxana. (2, s.52)

1937-ci ilin dekabrında ostanlara bölgü yenidən aparıldı. Ölkə 10 ostana, 49 şəhris-tana bölündü. Bu dəfə ostanların adları dəyişdirilərək 1-dən 10-a qədər rəqəmlərlə əvəz edildi. Bu ostanlar aşağıdakılardan ibarət idi: 1-ci ostan: Zəncan, Qəzvin, Savə, Soltanabad, Rəşt və Şahsuvar; 2-ci ostan: Tehran, Qum, Kaşan, Semnan, Sari və Qorqan; 3-cü ostan: Təbriz və Ərdəbil; 4-cü ostan: Xoy, Rzaiyyə (Urmiya), Mahabad (Savucbulaq), Marağa və Bicar; 5-ci ostan: Elam, Şahabad, Kirmanşah, Sənəndəc, Məlayer və Həmədan; 6-cı ostan: Xorrəmabad, Qolpayeqan, Əhvaz və Xorrəmşəhr; 7-ci ostan: Bəhbəhan, Şiraz, Buşəhr, Fəsa, Abade və Lar; 8-ci ostan: Kirman, Bəm, Bəndərabbas, Xaş və Zabel; 9-cu ostan: Bircənd, Türbət Heydəriyye, Məşhəd, Qoçan, Bocnurd, Günabad və

Səbzəvar; 10-cu ostan: İsfəhan və Yəzd. (1, s.393)

1930-cu illərdə aparılmış bölgülərdən sonra nəticə olaraq, Zəncan Gilan ostanına, Həmədan isə Kürdüstan ostanına qatıldı. Ərdəbilin Səfarud adlanan bölgəsi 1-ci, yəni Gilan ostanına aid olan Rəşt şəhristanına birləşdirildi. Azərbaycanın (Güney) qalan əra-zisi mərkəzi Təbriz olmaqla Şərqi Azərbaycan, o vaxtkı bölgü ilə 3-cü ostan, mərkəzi Urmiya olmaqla (Qərbi Azərbaycan ostanı) 4-cü ostan arasında bölüşdürüldü.

1938-ci ildə yenidən inzibati bölgü aparıldı. İran ərazisi 7 ostana bölündü. Bu bölgüdə Zəncan Mərkəzi ostana qatıldı.

1940-cı illərdə (h.q. 1322-ci il) Saqqız bölgəsi Mahabaddan ayrılıb Sənəndəc şəhris-tanına (5-ci - Kürdüstan ostanı) birləşdirildi. Daha sonra Saqqız ayrıca bir şəhristan elan olundu, Banə və Sərdəşt Mahabad şəhristanının tabeliyindən çıxarılıb Saqqız şəhristanına qatıldı. Lakin bir müddət sonra göstərilən ərazilərdən yalnız Sərdəşt yenidən 4-cü ostanın (Qərbi Azərbaycan) ərazisində yerləşən Mahabad şəhristanının tərkibinə daxil edildi.

1940-cı illərdə daha bir neçə ərazi 4-cü ostandan ayrılıb 5-ci ostanın ərazisinə qatıldı. H.q.1324-cü ildə 4-cü ostana aid olan Bicar şəhristanı öncə bu ostanın tabeliyindən çıxarıla-raq birbaşa mərkəzə, h.q.1325-ci ildə isə 5-ci ostana əlavə edildi. Təqribən eyni zamanda Tikab bölgəsi də 4-cü ostana aid Marağa şəhristanından çıxarılaraq 5-ci ostana, Sənəndəc şəhristanına verildi. Lakin bir ay sonra yenidən Marağa şəhristanına birləşdirildi.


52

1950-ci illərdə İranın inzibati ərazi bölgüsü yenidən bir neçə dəfə dəyişdirilərək əvvəl 11, daha sonra isə 14 ostana bölündü. Güney Azərbaycan ərazisi də bir daha bö-lündü. Onun tərkibinə daxil olan Astara Gilana, Savə Tehrana qatıldı. Ümumiyyətlə, Astara şəhəri İranın bütün XX əsr inzibati bölgü tarixi boyu vaxtaşırı olaraq gah Gilan, gah da Şərqi Azərbaycan ostanına aid edilirdi.

1960-cı ildə İranın inzibati bölgüsündə aparılan dəyişikliklərə görə ostanların rəqəmlərlə adlandırılması aradan qaldırıldı. 3-cü və 4-cü ostanlar Şərqi Azərbaycan və Qərbi Azərbaycan ostanları adlandırıldı.

1960-1970-ci illərdə yenidən aparılan inzibati-ərazi bölgülərində İran ərazisi 13 ostana, əvvəl 8, daha sonra isə 11 fərmandarlığa (qubernatorluq) və 151 şəhristana bölündü. Həmədan və Zəncan əvvəlcə ayrıca fərmandarlıqlar kimi qəbul olundu. Daha sonra isə (1973-cü il) ayrıca ostanlara çevrildilər. Ərdəbil şəhristanına aid olan Astara şəhəri də ayrıca şəhristana (1968) çevrildi.

Rza şah dövründə aparılan bölgü siyasəti yalnız iqtisadi siyasət olmayıb, onun əsas qayəsinin, İranı bir dilli, bir millətli dövlətə çevirmək siyasətinin təzahürü idi. Bu fikri qeyd olunan inzibati-ərazi bölgü siyasətindən bəhs edən tədqiqatçıların əksəriyyətinin gəldiyi nəticə hesab etmək olar. Bu siyasətin başlıca nəticələrindən biri də İranda yaşa-yan qeyri-fars millətlərin adlarını yerlərdən silmək üçün atılan addım idi. Bunu ostanla-ra bölgü keçirməklə, bu ostanların adlandırılmasında yeridilən siyasətlə bərabər bu dövrdə yer adlarının dəyişdirilməsi də sübut edir. Bu dəyişikliklərə nümunə olaraq aşa-ğıdakıları göstərmək olar: Makı yaxınlığında yerləşən Ərəb kəndinin adı dəyişdirilərək Poldəşt adlandırıldı. Yenə də Makı yaxınlığında (cənub-qərbində) yerləşən Qaraeyni adlı yaşayış məskəninin adı Siyahçeşme ilə əvəz olundu. Bundan başqa dəmir yolu vağ-zalları və Urmiya gölü üzərində yerləşən limanların da adlarında dəyişikliklər edildi. Yam dayanacağı “Peyam” ilə, Hülakü dayanacağı “Hərzənd” ilə, Qaragöz dayanacağı “Zal” ilə, Dizəc Xəlil dayanacağı “Dizə” ilə, Ağgünbəd limanının adı “Sefidgonbəd” ilə, Naharxaran limanı isə “Namavəran” ilə əvəz olundu. (2, s.51) Ümumiyyətlə, Pəhlə-vilər dövründə yalnız Urmiya gölünə aid 101 ad təhrif olunmuşdur. Bundan başqa Azərbaycan (Güney) ərazisində 465 təhrif olunmuş coğrafi yer adlarının adı müəy-yənləşdirilmişdir. (2, s.257-260; 4)

Beləliklə, Pəhləvilər dövrünün sonu İranda artıq 22 inzibati vahid: 14 ostan və 8 fərmandarlıq təsis olunmuşdu. (5, s.126)

İran İslam Respublikası dövründə Güney Azərbaycan ərazisi İran İslam Respublikası elan olunduqdan sonra da inzibati ərazi bölgüsündə

aparılan dəyişikliklər davam etdi. Ölkə əvvəlcə 24, daha sonra isə 28 ostana bölündü. 1990-cı illərin əvvəllərində Güney Azərbaycan ərazisi əsasən Şərqi Azərbaycan (Ərdəbil, Əhər, Binab, Bostanabad, Təbriz, Xalxal, Sərab, Şəbüstər, Kəleybər, Marağa, Mərənd, Meşkinşəhr, Muğan, Miyanə, Heris, Həştrud, Biləsuvar, Parsabad), Qərbi Azərbaycan (Urmiya, Bukan, Piranşəhr, Tikab, Xoy, Sərdəşt, Salmas, Şahindej, Maku, Mahabad, Miyandab, Nəqdə), Həmədan (Təvisərkan, Kəbudərahəng, Məlayer, Nə-havənd, Həmədan, Əsədabad), Zəncan (Əbhər, Takestan, Xudabəndə, Zəncan, Qəzvin) ostanları arasında bölünmüşdür. (6, s.5) 1993-cü ildə Ərdəbil ayrıca ostan elan edildi. Daha sonra isə Qəzvin Zəncan ostanından ayrılaraq müstəqil əyalət oldu.

İran İslam Respublikası Statistika mərkəzinin 2006-cı ilin hesablamaları üzrə nəşr etdirdiyi “Ərazinin və əhalinin ümumi hesablanmasına” əsasən demək olar ki, ölkə 30

Sivilizasiya

53

ostan, 336 şəhristan, 889 bəxş, 2400 dehestan, 1012 şəhər, 63904 kiçik yaşayış məskə-ninə bölünmüşdür. (7, s.24) Bu bölgüdən 6 ostan, bu ostanlara aid edilən 62 şəhristan Güney Azərbaycanın ərazisinə aid edilir.

Şərqi Azərbaycana 19 şəhristan, 24 bəxş, 58 şəhər, 141 dehestan aid edilir. Ostanı-nın ərazisi 45663 km2-dir. 14 şəhristan, 36 bəxş, 141 dehestan, 57 şəhər, 2731-i daimi olmaqla 3091 yaşayış məskəni Qərbi Azərbaycan ostanının payına düşür. Ərazisi 37465 km2-dir. Ərdəbil ostanına 10 şəhristan, 27 bəxş, 23 şəhər, 69 dəhestan aid olmaqla 17844 km2 aid edilir. Həmədan ostanı 9 şəhristan və bu şəhristanlara aid olan 25 bəxş, 27şəhər və 73 dəhestandan təşkil olunmuşdur. Ərazisi 19,368 km2-dir. Zəncan 21773 km2 əraziyə malik olub 7 şəhristan, 16 bəxş, 18 şəhər, 46 dehestandan təşkil olunmuş-dur. Qəzvin 15567 km2 əraziyə malik olub 5 şəhristan, 19 bəxş, 25 şəhər, 46 dəhestan-dan təşkil olunmuşdur. (8)

Bundan başqa Güney Azərbaycan ərazisinin əsas hissəsini təşkil edən bu altı ostana qonşu olan Gilan, Kürdüstan, Fars və s. ostanlara aid edilən bəzi ərazilər elmi-kütləvi mənbələrdə və ya kütləvi informasiya vasitələrində yayınlanan məqalələrdə azərbay-canlıların kompakt yaşayış yerləri və Güney Azərbaycanın tarixi əraziləri kimi qeyd olunur. Güney Azərbaycanda və ümumiyyətlə, İranda yaradılmış tələbə və ziyalı təşki-latlarının nəşr etdirdikləri bir çox buraxılışlarda Güney Azərbaycan ərazisinə aid edilən bu və ya başqa bölgələrdən bəhs edilmişdir. Bu kimi ərazilərə Astara, Savə, Bicar, Qər-və, Şəkərəli, Sonqur kimi vilayətlər daxildir.

2006-2010-cu illərdə İranda ostanlara bölgü yenidən aparılaraq onların sayı otuz ikiyə çatdırılmışdır. Qərbi Azərbaycan ostanında üç yeni şəhristan - Poldəşt, Çaypara, Şut yaradılmışdır. Son on illikdə internet səhifələrində və digər kütləvi informasiya va-sitələrində Xoy, Miyandab, Marağa, mərkəzi Mahabad və ya Bukan olmaqla Kordesta-ne Mokri ostanları yaradılması təklifləri irəli sürülmüşdür. 2011-ci ildə Xoy şəhəri mər-kəz olmaqla Xoy-Sərhəd ostanının yaradılması layihəsi nazirlər kabinetinə təqdim olun-muşdur. İİR-in prezidenti Mahmud Əhmədinejad Xoya etdiyi səfərində əhali qarşısında qısa bir zamanda nazirlər kabinetinə Xoy-Sərhəd ostanının yaradılması haqda göstəriş verəcəyi haqqında çıxış etmişdir. (10)

Güney Azərbaycanın ərazisindən bəhs edərkən müxtəlif mənbələrdə təqribən eyni coğrafi ərazidən bəhs edilir. Bu haqda aparılmış elmi tədqiqatlar azsaylı olsa da Güney Azərbaycana aid edilən bu va ya başqa ərazilər haqqında məlumatlara rast gəlmək olar. Ş.Tağıyeva, Ə.Rəhimli və S.Bayramzadənin “Güney Azərbaycan” məlumat kitabında Güney Azərbaycan ərazisi inzibati bölgü baxımından aşağıdakı kimi təqdim olunur:

1.Şərqi Azərbaycan əyaləti; 2.Qərbi Azərbaycan əyaləti; 3.Ərdəbil əyaləti; 4.Zən-qan əyaləti; 5.Həmədan əyaləti; 6.Qəzvin əyaləti; 7.Savə mahalı; 8.Astara şəhristanı. (11, s.66)

XX əsrin 20-ci illərindən başlayaraq İranda aparılmış inzibati ərazi bölgüsü prosesini nəzərə alaraq Güney Azərbaycana aid olan bölgələri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:

1. Güney Azərbaycan ərazinə aid edilən əyalətlər (ostanlar): Güney Azərbaycan ərazisi 6 ostana (Şərqi Azərbaycan, Qərbi Azərbaycan, Ərdəbil, Qəzvin, Həmədan, Zəncan) bölünmüşdür.

2. Güney Azərbaycan ərazisinə aid edilən əyalətlərdən kənarda qalan bölgələr (şəhristanlar): Müxtəlif dövrlərdə Kürdüstan ostanına aid edilən Bicar və Qərvə, Gilan ostanına aid edilən Astara, Fars ostanına aid edilən Savə mənbələrdə Güney Azərbay-can ərazisi kimi qeyd olunur.


54

Nəticə Beləliklə, İranın tərkibində Azərbaycanın (Güney) inzibati-ərazi bölgüsü tarixindən

aydın olur ki, burada sabit inzibati-ərazi bölgüsü olmamışdır. XX əsrin əvvəllərindən, Pəhləvilər hakimiyyətinin ilk dövrlərindən başlayaraq Güney Azərbaycan ərazisi kiçik inzibati ərazi vahidlərinə bölünmüşdür. Mərkəzi hakimiyyət Güney Azərbaycanın tor-paqlarını müxtəlif inzibati-ərazi vahidləri arasında bölməklə etnik konsolidasiyanın qarşısını almağa çalışmışdır.

Pəhləvi hakimiyyətinin süqutuna doğru Güney Azərbaycanın ərazisi, əsasən, Şərqi Azərbaycan, Qərbi Azərbaycan, Həmədan ostanları arasında bölünmüşdü. İİR yaradıldıq-dan sonra bu ostanların ərazisindən əlavə olaraq üç ostan və daha kiçik inzibati vahidlər yaradılmışdır. İnzibati bölgü siyasətinin güney azərbaycanlılar üçün necə böyük siyasi əhəmiyyətə malik olduğunu inqilabdan sonra ana dilindən istifadə ilə birgə, inzibati ərazi bölgüsündə etnik birliyin nəzərə alınması tələbinin irəli sürülməsi də təsdiq edir.

Qaynaqlar:

1. Məhəmmədreza Hafizniya. Coğrafiyaye siyasi-ye İran. Tehran. Enteşarat-e daneşqah-e Tehran, 1392.

2. Fateme Fəridi Məcid. Sərqozəşte təqsimate keşvəri-ye İran (ketabe əvvəl əz 1285 ta 1385). Celde əvvəl. Azərbaycane Şərqi, Azərbaycane Qərbi, Ərdəbil və İsfəhan. Bonyade İranşenasi, 1388.

3. Azərbaycan dər əvayele doureye Pəhləvi (bər əsase qozareş-e məhrəmaneye sale 1327 be ərteşe Torkiye). Motərcem doktor T. Məlikzadə Dilməqani. Təbriz: Əxtər, 1387.

4. http: // durnanews.ir 5. Современный Иран. Справочник. Москва: Наука, 1993. 6. Salname-ye amare keşvər 1371. Şomare-ye mosəlsəle nəşriyyate mərkəze amare İran:

1849. Çap dər çapxaneye mərkəze amare İran, 1372. 7. Nətayece təfsili-ye sərşomari-ye omumi-ye nofus-o məskən-1385. Kolle keşvər. Şomare-ye

mosəlsəl-e nəşriyyate Mərkəze Amare İran: 4232. Mərkəze Amare İran, 1387. 8. Ətlase rahnomayi-ye ostanhaye İran. Enteşarat-e sazman-e coğrafiyayi-ye niruha-ye

mosəlləh, 1390. 9. Çənlibel. Sal-e əvvəl. Şomare-ye 3, 1383. Azərbaycan öyrəncilər dərgisi.

Vijename-ye qərb Azərbaycan. 10. http://ata-khoy.blogfa.com 11. Ş.Tağıyeva. Ə.Rəhimli. S.Bayramzadə. Güney Azərbaycan (məlumat kitabı). Bakı: Orxon,

2000.

SUMMARY Jamala Mirzayeva

THE SOUTH AZERBAIJAN IN THE DIVISION OF ADMINISTRATIVE TERRITORY OF IRAN ISLAMIC REPUBLIC

Contemporary administrative-territorial division of Iran was founded at the last period of

Kacars dynasty’s rule. In that time South Azerbaijan was a seperated territory with completed administrative structure, and had a certain freedom in internal rule. By the coming of Pahlavi’s dynasty to the trown the South Azerbaijan province lost its entirety and was seperated to a number of adminstrative units.

Nowdays, the administrative division of the territory in Iran is still on process and creation of new units in the South Azerbaijan is still taking place.

Sivilizasiya

55

Key words: Iran, South Azerbaijan, administrative-territorial division, Iran, shahristan Pahlavi, Tabriz, Urmia

РЕЗЮМЕ Джамаля Мирзоева

ЮЖНЫЙ АЗЕРБАЙДЖАН В АДМИНИСТРАТИВНО ТЕРРИТОРИАЛЬНОМ ДЕЛЕНИИ ИРАНСКОЙ ИСЛАМСКОЙ РЕСПУБЛИКИ

Начало административно-территориального разделения современного Ирана было

положено в последний период правления династии Каджаров. В те времена Южный Азербайджан обладал в полной мере административным правом и юридически опреде-ленной политической самостоятельностью.

С приходом к власти династии Пехлеви провинция Южный Азербайджан потеряла свою целостность и была разделена на несколько административных единиц. В наше время процесс административно-территориального разделения в Иране все еще продол-жается и на территории Южного Азербайджана образуются новые административ-ные единицы.

Ключевые слова: Иран, Южный Азербайджан, административно-территориаль-

ное деление, Иран, шахристан, Пехлеви, Тебриз, Урмия


56

Həlimə KAZIMOVA∗

XOCALI SOYQIRIMININ TÖRƏDİLMƏSİNDƏ RUSİYA FEDERASİYASININ 366-CI ALAYININ İŞTİRAKI RUSİYA TARİXŞÜNASLIĞINDA

Açar sözlər: Xocalı soyqırımı, ermənilər, separatizm, Rusiya tarixşünaslığı, 366-cı alay Giriş Azərbaycanı 200 ilə yaxın bir dövr ərzində öz əsarəti altında saxlayan Rusiya im-

periyasının maraqları hər zaman digər maraqlardan daha üstün olub. 1920-ci ildən 1991-ci ilə kimi istilaçılıq rejimi altında olan azərbaycanlıların siyasi, sosial, iqtisadi, məişət, ərazi və digər hüquq və azadlıqları əlindən alınmışdı. 1980-ci illərin axırların-dan dünyada həmçinin SSRİ-də baş verən siyasi iqtisadi proseslər nəticəsində illərlə öz qarşısına qoyduğu prioritet məsələləri doğrultmayan sosializm sistemi iflasa uğradı. SSRİ süqut etdikdən sonra milli dövlət quruculuğu dövrünə qədəm qoyan Azərbaycan Respublikasının vəziyyəti, həm götürdüyü xarici siyasi kurs, həm də 1988-ci ildən baş-layan erməni təcavüzü nəticəsində xeyli ağırlaşmışdı. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, milli azadlıq hərəkatının gücləndiyi ərəfədə Azərbaycan Respublikasının Dağlıq Qar-bağ bölgəsində Moskvanın və erməni lobbisinin təhriki ilə ərazilərimizin işğal edilməsi istiqamətində fəaliyyət planı işə düşdü. Azərbaycan torpaqları hesabına dövlət yaradan Ermənistanın Azərbaycana qarşı hərbi təcavüzü heç bir zaman dayanmamış, düşünül-müş şəkildə ənənəvi xarakter almışdır. Beynəlxalq güclərdən hərbi və siyasi dəstək alan erməni silahlı birləşmələrinin Azərbaycan torpaqlarına əsassız ərazi iddiaları nəticəsin-də Dağlıq Qarabağ və onun ətrafındakı ərazilər işğala məruz qaldı. Belə bir əlverişli ta-rixi fürsəti dəyərləndirən ermənilər yenicə müstəqil dövlət qurmuş Azərbaycan Respub-likasına qarşı elan edilməmiş müharibəyə başladılar.

1. Ermənilərin Xocalıya hücumu Beynəlxalq güclərdən hərbi və siyasi dəstək alan erməni silahlı birləşmələrinin Azərbaycan torpaqlarına əsassız ərazi iddiaları nəticəsində Dağlıq Qarabağ və onun ətrafındakı ərazilər işğala məruz qaldı. İşğala məruz qalmış növbəti ərazilərimizdən biri Xocalı idi. Xocalı faciəsinə qədər ermənilər Dağlıq Qarabağda bir sıra kütləvi qətllər törətmiş olsalar da, dünyada “insan hüquqlarını” qoruyan beynəlxalq təşkilatların təzyi-qi ilə qarşılaşmamış, əksinə həmin virtual güclərin müxtəlif istiqamətlərdə “seyrçi mövqe”ni müşahidə edərək daha da aqressivləşərək, bəşəri cinayətlər törətməkdə ma-raqlı olmuşlar. 1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə Xocalıda baş vermiş insanlı-ğa qarşı törədilən hərbi cinayətin qəddarlıq səviyyəsi XX əsrin sonlarında bəşəri dəyər-lərin məhvinə aparan bir soyqırım aktıdır. Birləşmiş hərbi qüvvələrin silahsız vətəndaş-lara qarşı törədilmiş bu cinayəti nəticəsində rəsmi məlumatlara əsasən 613 nəfər qətlə yetirilmiş, 1275 nəfər əsir götürülmüş, 150 nəfər itkin düşmüşdür, 25 uşaq hər iki vali-deyinin itirmiş, 130 uşaq hər iki valideynindən birini itirmiş, 8 ailə isə tamamilə məhv edilmişdi. (4, s. 20) Rus müəlliflərinin əksəriyyəti Xocalıda dinc əhalinin başına gətiri-lən vəhşiliklər barədə ya ümumiyyətlə danışmır, biganə yanaşır, yada dezinformasiya yayırlar. Faktlara laqeyd yanaşan tədqiqatçılarla yanaşı, sayı çox az olmasına bax-mayaraq soyqırımı olduğu kim elmi kütləvi nəşrlər vasitəsi ilə ictimaiyyətə çatdıran ∗ AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu [email protected]

Sivilizasiya

57

müəlliflər də var. Onlardan biri Yuri Pompeyevdir. Sankt-Peterburqda yaşayan milliy-yətcə rus olan rus yazıçısı Y. Pompeyev “Qarabağ qan girdabında” adlı əsərində Qara-bağ uğrunda müharibənin başlanması və genişlənməsindən, minlərlə insanın həyatına son qoymuş bu hadisələrdə erməni millətçilərinin rolu və məqsədindən bəhs edərək ya-zırdı: Ermənilər və onların havadarlarının Qarabağı qan girdabına salmalarının bir məq-sədi var imiş. Azərbaycanlıları Ermənistan və Stepanakertdən (Xankəndindən) qovmaq, Bakıda vəziyyətin sabitliyini pozmaq, 120 km-lik sərhəd boyunca yandırılmış ərazidə torpaq sahəsi yaratmaq. Ermənistana lazım idi ki, 1991-ci ilin yazında müharibəni yenidən şiddətləndirsin, il ərzində Qarabağın bütün ərazisini işğal etsin, Şuşa və Laçını işğal etdikdən sonra 1992-ci ilin mayında onu Ermənistan ərazilərinə birləşdirsin. (6, s. 199) Yuxarıda verdiyimiz müəllifin fikirləri bizə onu deməyə imkan verir ki, o təkcə Xocalı deyil, Qarabağ müharibəsi zamanı baş verən proseslərin içində olduğundan mə-lumatları və hadisələri faktlara dayanaraq tədqiq edib. Müəllifin Dağlıq Qarabağla bağlı 1992-ci ildə Bakıda nəşr edilmiş “Qarabağın qan girdabı” və 2010-cu ildə Moskvada çap olunmuş “Qarabağ gündəliyi” adlı kitablarında bu hadisələr geniş əks olunub. Müəllifin təqdiredici araşdırmalarından biri Azərbaycana elan edilməmiş müharibədə Ermənistanın hərbi potensialının Rusiyaya arxalanması və ondan böyük dəstək alması faktıdır. Yuri Pompeyevin tədqiqatları göstərir ki, 1990 cı il 20 yanvarda Bakıda törədi-lən qırğın ərəfəsində mərkəzdə Azərbaycana qarşı olan siyasət eyni ilə Xocalı soyqırı-mında da təkrarlandı. Müəllif, 1992-ci il 26 yanvarda radio, televiziya və mətbuatda Azərbaycan əleyhinə təzyiqlər haqqında Boris Yeltsin və Ruslan Xaspoladova teleqram vasitəsilə məlumat vermişdi. Pompeyevin Azərbaycana qarşı aparılan siyasətini dayan-dırmaq məqsədi ilə etdiyi vasitəçiliyi heç bir nəticə verməmişdi. Müəllif qeyd edir, Xo-calı faciəsi bütün dünyanı silkələdi. Butros Qali, Sayrus Vens, Türkiyənin rəhbərliyi, İran, hətta Ceyms Beyker və Corc Buş və bir sıra rəhbərlər, Xocalıda ölənlərə görə öz narahatçılıklarını və etirazlarını bildirdilər. Ancaq o zamankı Rusiya prezidenti Boris Yeltsin və bu siyasətin təsiri altında olan o vaxtkı Azərbaycan prezidenti Ayaz Mütəli-bov öldürülən sülhsevər insanlar üçün başsağlığı belə vermədi. (5, s. 117) Müəllif “Komsomolskaya Pravdaya istinadən qeyd edir ki, sirr deyil ki, siyasət çirkabdır. Lakin heç bir siyasətçi və jurnalistə o haqq verilməyib ki, ölmüş insanların ruhunu təhqir edib onlara istehza ilə yanaşsınlar. (5, s. 118) Bütün bunlar hələ Rusiyanın KİV-nin həmçi-nin Bakıdakı Kreml manqurtlarının 1990-cı il Bakıda M.S.Qorbaçovun əmri ilə törədi-lən Qanlı yanvar hadisələrində öldürülən azərbaycanlıların özlərinin günahkar olması ilə bağlı yaydıkları yalan kompaniyalarına bənzəyir. Olan hadisələr beynəlxalq ictimai nəzərləri ermənilərin üzərindən yayındıraraq başqa istiqamətə yönəltmək üçün birləş-miş rus-erməni birliklərinin iyrənc və qəddar planlarının bir hissəsi olaraq, daim xalqı-mızın torpaqlarının işğalı və böyük itkiləri bahası ilə nəticələnib.

2. Xocalı soyqırımında 366-cı rus alayının rolu Dağlıq Qarabağda ermənilərin apardıqları hərbi əməliyyatlarda onlara Sovet impe-riyasının ağır hərbi silahlarından və canlı qüvvələrindən edilən dəstək indiyə kimi rus-erməni toplumu tərəfindən inkar edilir. Lakin bunlara baxmayaraq aparılan tədqiqatlar nəticəsində ortaya çıxan faktlar bunun əksini söyləyir. 366-cı alayın hərbi qüvvələrin-dən yararlanan ermənilər Qarabağ müharibəsində azərbaycanlıları öz vətənlərindən çı-xardaraq onların ərazilərini işğal etmişdilər. Onu da qeyd edim ki, bu polk 1985-ci ildə Xankəndində yerləşdirilib. Bu alayda ştat üzrə 1800 hərbi qulluqçu, 100-ə yaxın hərbi


58

texnika var idi. (1, s. 12) Bu alayın sərəncamında olan ağır texnika vasitəsi ilə nəinki, Xocalı həm də Şuşa vaxtaşırı top və mərmi hücumuna məruz qalırdı.

S.İ.Çernyavski “Novıy put Azerbaydjana” adlı kitabında Xocalının həmçinin azər-baycanlıların məskunlaşdığı son məntəqələrin işğalı zamanı, əslində ora genişmiqyaslı hərbi əməliyyatların qarşısını almaq məqsədi ilə göndərilmiş 366-cı alayın bölünmüş hissələrindən də istifadə edilməsini qeyd edir. (7, s 75) Lakin 366-cı alayın tərkibində edilən dəyişikliklər, dinc əhaliyə qarşı edilən təcavüz və qətliamlar və faktların bunları təsdiqləməsi alayın təyinatı üzrə deyil başqa qanunsuz məqsədlərdə iştirak etdiyini bir daha sübut edir. Hadisələrin nəticəsini bildikləri halda bir çox müəlliflər Azərbaycanın işğal olunmuş əraziləri haqda məlumat verəndə Xocalının adını ümumiyyətlə çəkmirlər. Çox təəssüf ki, xalqımızın böyük faciələrindən biri olan Xocalı faciəsində ermənilərin bu qəddarlığına laqeyd baxan rus dilli tədqiqatçıların sayı daha çoxdur. Bu tədqiqatçılar ermənilərin tarix boyu xislətinə bələd olduqları halda onların cinayətlərini ört-basdır etməyə çalışırlar.

Oleq Kuznetsov “Qarabağ münaqişəsinin "mifləri" haqqında həqiqət” və ”XX əsr-də transmilli erməni terrorçuluğunun tarixi“ sərlövhəli kitablarında digər rus müəlliflə-rindən irəli gedərək Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin bəzi qaranlıq məqamlarını “aç-mağa” çalışmışdır. Ermənilər 1992-ci il 25-26 fevralda silahlı erməni terror birlikləri olan “Arabo”, “Aramo“ və Müstəqil Dövlətlər Birliyinin birləşmiş silahlı qüvvələrinin “ Vətənpərvər dəstə” adlanan 23-cü diviziya qvardiyasının 366-cı mota atıcı alayının üzv-lərinin köməklikləri ilə Xocalıda olan sadə müsəlman əhaliyə qarşı hücumda iştirak et-mişdilər. (3, s. 65) Müəllif bu hücum aktı zamanı Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü po-zulmasını, burada soyqırıma məruz qalan əhalinin sayı haqqında, eyni zamanda erməni terror birlikləri, erməni separat qrupların özbaşınalığı haqqında obyektiv məlumat verir. Lakin bəzi məsələlərdəki fikirləri ilə razılaşmaq olmaz. Birinci Kuznetsov 23-cü qvar-diyanın 366-cı alayının Rusiya Federasiyasına deyil MDB-nin birləşmiş silahlı qüvvələ-rinə aid olduğunu ciddi cəhdlə vurğulayır. (3, s. 65-66) İkinci bu alayın Xocalıda ermə-nilərlə birlikdə törətdiyi aktı qiyam kimi qiymətləndirərək, sanki bu alayın qanunsuz-luqlarını ört-basdır etməyə çalışır. SSRİ süqut etdikdən sonra onun qanuni varisi olan RF həmin zaman bu soyqırımda iştirak edənləri cinayət məsuliyyətinə cəlb etməmişdi. Müəllif bunu hadisənin SSRİ-nin parçalandığı bir dövrdə olduğu üçün, 366-cı alayın komandanlığının və baş zabitlərinin cinayət məsuliyyətinə cəlb olunması üçün Rusiya Federasiyasının heç bir ciddi cəhd göstərməməsini hüquqi cəhətdən buna səlahiyyəti ol-madığından irəli gəldiyini deyir. (3, s. 65) Kuznetsovun bu mülahizələrindən bu nəticə-yə gəlirik ki, Rusiya de yuri olmasa da, de fakto Dağlıq Qarabağ bölgəsində rus qvardi-yalarının Azərbaycan qanuna zidd hərbi fəaliyyətinə görə birbaşa məsuliyyət daşıyır. 1992-ci ilin martında bu cinayəti gizləmək üçün MDB-nin birləşmiş silahlı qüvvələri bu alayı buraxaraq, zabit, gizir və əsgərləri xidmətdən uzaqlaşdırıldı. Rusiya Zaqafqaziya-ya ermənilərin köçürülməsindən sonra burada olan hadisələrə tam nəzarəti ələ almaq üçün ermənilərdən istifadə etmişdilər. Öz növbəsində də ermənilərin Azərbaycanda at-dıqları istənilən adım ilk növbədə Rusiya ilə müzakirə olunurdu.

Viktor Qavrilov və Natalya Şepovanın birgə müəllifliyi ilə 2009-cu ildə Moskvada çap olunmuş “Keçmiş sovet məkanında qeyri ənənəvi müharibələr Cənubi Qafqaz” adlı kitabında Cənubi Qafqazdakı digər müharibə ocaqları ilə yanşı Dağlıq Qarabağ müna-qişəsinə də yer verilmişdir. Müəlliflər Xocalıda baş verən hadisələri Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin ən qanlı faciəsi hesab edir. Lakin burada Dağlıq Qarabağla bağlı fikirlərə

Sivilizasiya

59

nəzər yetirəndə müəlliflərin qərəzli və erməniyönümlü fikirlərini görürük. Belə ki, müəllif, Xocalının yerləşdiyi yeri, burda yerli özünüidarə batalyonlarını və buradakı hərbi silahlar olması haqda məlumatları yazaraq ermənilərin burda faciə törətməsinə dolayısı yolla haqq verir. Xocalı şahidlərinin məlumatlarına əsasən Xocalıya hücumda 366-cı hərbi alayın qüvvələri iştirak ediblər. Digər məlumatlara görə burda ancaq alay ekipajının hərbi maşınları iştirak edirdi. Qanuna əsasən Zaqafqaziya bölgəsinin hərbi komissarlığı yerlərdə hərbi qarşudurmanı dayandırmaq üçün burda olan alaylara səla-hiyyət vermişdir. (2, s. 371) Onu qeyd edim ki bu kitabda Xocalının əhalisinin azərbay-canlılardan ibarət olduğu, Dağlıq Qarabağda yeganə aeroportun yerləşdiyi və OMON hərbi qüvvələrin nəzarətində olduğu haqqında məlumat verilir. Buradan ortaya belə bir sual çıxır, Azərbaycan ərazilərinə elan olunmamış müharibəni erməni birləşmələri başladıqları halda, Ermənistan və Qarabağdakı Azərbaycan əhalisi təcavüzə və hücuma məruz qaldığı vaxt bu birləşmələr niyə erməni hərbi qüvvələrinin hücumlarının qarşısı-nı almırdılar. Lakin Dağlıq Qarabağda 366-cı alay azərbaycanlıların əleyhinə hərbi ge-dişatlar edirdi. Əksinə bir çox elmi-ictimai ədəbiyyatda bu hallara laqeyd və biganə ya-naşılsa da, 366-cı alayın istər canlı qüvvəsi istərsə də hərbi köməyindən nəinki Xocalı soyqırımında hətta digər ərazilərə hücumlarda da lazımınca istifadə edildiyi təsdiq olu-nub. Onlar Xocalı soyqırımının səbəbkarları haqqında çox səhih və laqeyd reaksiya ver-mişdilər. Dağlıq Qarabağda hər tərəfdən mühasirəyə alınmış vəziyyətdə olan Xocalıda yerləşən hərbi qüvvələrin, erməni qüvvələri tərəfdən atışmalarına qarşı azərbaycanlıla-rın həmlələrin sanki səbəbsiz olduğunu canlandırmağa çalışırdılar. Viktor Qavrilov və Natalya Şepova bir çox erməni himayəçiləri kimi faktlara göz yumaraq bu hadisələrdə günahı azərbaycanlıların üstünə ataraq nəinki Xocalı soyqırımı haqqında, münaqişəsi-nin sonrakı mərhələləri haqqında fikirlərində də digər müəlliflərin şablon fikirlərinə üstünlük verərək, dərin tədqiqat aparmaq istəyində olmayıblar.

Nəticə Rus tarixşünaslığında Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin ən gərgin və acınacaqlı mərhə-

ləsi olan Xocalı soyqırımı haqqındakı aparılan təhlillər, əksər hallarda məlumatlara ob-yektiv yanaşılmaması ilə diqqət çəkir. Biz Qarabağın digər şəhərlərinə hücumlarda oldu-ğu kimi Xocalıya edilən hücumda da hərbi, siyasi, maddi və mənəvi cəhətdən dəstəkçi tərəfin Rusiya olduğunu bir daha yazılan tədqiqat işlərində şahidi olduq. Hazırda Azər-baycan həqiqətlərini dünya ictimaiyyətinə çatdırmaq üçün danışıqlar və təbliğatlar aparıl-maqdadır. Xocalıya ədalət devizi altında indiyə kimi, dünyaya təhrif olunmuş şəklidə çatdırılan Xocalı və Dağlıq Qarabağ gerçəklikləri yeni istiqamət almışdır. Erməni lobbisi dünyadakı ictimai rəyi özlərinin xeyrinə dəyişdirmək istəsələr də Azərbaycan torpaqları-nın işğalı bir milyona yaxın məcburi köçkünün öz doğma vətənlərindən qovulması və bu müharibədə azərbaycanlıların həddən artıq zərər çəkməsi faktı dünyaya bəllidir.

Qaynaqlar:

1. Sultanov Z. Xocalı faciəsi. Bakı: “İşık”, 1993, 54 s. 2. Гаврилов В., Шепова Н. Нетрадиционные война на постсоветском простран-

стве.Южный Кавказ. Москва: “Центр стратегических и политических исследований ”, 2009, 416 с.

3. Кузнетсов О.Ю. История транснационального армянского терроризма в ХХ столетии. Москва: “Şarq Qarb”, 2015, 412 с.

4. Мамедова Х. Xоджалы: Шехиды и Шахиды. Бaку: Дом сказки, 2005, 248 с.


60

5. Помпеев Ю. Карабахский дневник. Москва: Канон+РООИ " Реабилитация", 2010, 416 с. 6. Помпеев Ю. Кровавый омут Карабаха. Баку: ” Азербайджан”, 1992, 208 с. 7. Чернявский С. Новый путь Азербайджана. Москва: “АзерМедиа: Книга и бизнес”,

2002, 352 c.

SUMMARY Halima Kazumova

366th REGIMENT OF THE RUSSIAN FEDERATION'S PARTICIPATION IN THE COMMISSION OF THE TRAGEDY

OF THE RUSSIAN HISTORIOGRAPHY

Armenians groundless territorial claims of Azerbaijan's territories began the collapse of the Soviet empire during the 80th century. The Nagorno-Karabakh conflict and Khojaly genocide is the worst part of the 366th regiment of the Russian preconceived ideas about the role of Russian authors are frequently based on ambiguous. The studies conclude that the Russian scientific literature and its most tragic stage of Nagorno-Karabakh, the Khojaly genocide, the vast majority of the information was one-sided in favor of the Armenians.

Keywords: Khojaly genocide, the Armenians, separatism, in Russian historiography, 366th

regiment.

РЕЗЮМЕ

Халима Кязимова

УЧАСТИЕ 366-ГО МОТОСТРЕЛКОГО ПОЛКА РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ В СОБЫТИЯХ ХОДЖАЛИНСКОЙ РЕЗНИ В МАТЕРИАЛАХ

РОССИЙСКОЙ ИСТОРИОГРАФИИ

В 80-ых годах XX века армяне, воспользовавшись распадом Советской империи, начали выдвигать свои необоснованные территориальные притязания на азербайджан-ские земли. Мнения российских авторов о Карабахском конфликте и одной из самых ужа-сающих страниц его истории – Ходжалинской резне – неоднозначны и основываются на тенденциозных суждениях. В результате проведённых исследований мы приходим к та-кому выводу, что большая часть событий, связанных с конфликтом в Нагорном Караба-хе и самым трагичным этапом этого конфликта – Ходжалинской резнёй, освещается в русскоязычной научной и популярной литературе в пользу армянской стороны.

Ключевые слова: Ходжалинский геноцид, армяне, сепаратизм, история России,

366-й полк.

Sivilizasiya

61

Gülər QAFQAZLI*

XVIII YÜZİLLİKDƏ MARAĞANIN SOSİAL-İQTİSADİ TARİXİNİN ÖYRƏNİLMƏSİNDƏ OSMANLI MÜFƏSSƏL DƏFTƏRİ

BİR MƏNBƏ KİMİ

Açar sözlər: Azərbaycan, Marağa, Soyuqbulaq, Osmanlı imperiyası, müfəssəl dəftər, vergi

XVI əsrdən etibarən Orta Şərqdə ən qüdrətli dövlətlərdən biri olmuş Azərbaycan Səfəvilər dövləti XVIII əsrin əvvəllərində yavaş-yavaş öz qüdrətini itirməyə başlamış, xarici təcavüz, daxili ziddiyyətlərin kəskinləşməsi nəticəsində tənəzzülə uğramış, siya-si-iqtisadi və hərbi gücünü itirmiş və ərazilərini idarə etməz hala gətirib çıxarmışdı.

Zəngin təbii ehtiyatlara malik olan, Avropanı Asiya ilə birləşdirən mühüm ticarət və hərbi yollarının üzərində yerləşən Səfəvi dövlətinin ərazisi daim qonşu dövlətləri özünə cəlb etmişdir. Hərbi cəhətdən öz gücünü getdikcə möhkəmlədən Rusiya imperi-yası və apardığı bir çox müharibələrə baxmayaraq, hərbi-siyasi qüdrətini qoruyub saxla-mağı bacarmış Osmanlı imperiyası yaranmış fürsətdən məharətlə istifadə etdilər. XVIII əsrin əvvəllərində ilk növbədə əfqanların təcavüzü, daha sonra bu dövlətlərin müdaxilə-si nəticəsində Səfəvi dövlətinin torpaqlarının böyük bir hissəsi Osmanlı və Rusiya im-periyaları arasında bölüşdürüldü. 1725-ci il İstanbul müqaviləsinə əsasən, İrəvan, Nax-çıvan, Qazax, Gəncə, Qarabağ, Təbriz, Ərdəbil, Urmiya, Salmas, Xoy, Marağa və digər Azərbaycan əraziləri Osmanlı imperiyasının tərkibinə keçdi.

Altı əsr mövcud olmuş Osmanlı imperiyası öz dövrü üçün ən mükəmməl və güclü mərkəziyyətçi üsul-idarə sistemini yaratmışdı. Osmanlı imperiyası üçün bu sistemin dayağı hesab edilən vergi toplanmasına xüsusi diqqət ayrılmış və bütün bunlar vergi dəftərlərində öz əksini tapmışdı. Belə ki, fəth edilmiş yeni torpaqlarda ilk növbədə Os-manlı idarə qaydalarına uyğun olaraq ərazi bölgüsü aparılmış, onlar əyalət, liva (san-caq) və nahiyələrə bölünmüş, bu ərazilərdə əhalinin və vergi obyektlərinin ümumi siya-hıya alınması (“təhriri”) həyata keçirilmişdi. Osmanlı vergi sisteminin tətbiqi öz əksini vergi və maliyyə məmurları tərəfindən tərtib edilən iki növ dəftərlərdə - “icmal” və “müfəssəl” dəftərlərdə tapırdı. İcmal dəftərlərdə dövlətin hərbi xidmət əvəzində sipahi-lərə verdiyi torpaq sahələri və ya digər gəlir gətirən obyektlər olan “dirliklərin” sipahi-lər arasında bölüşdürülməsi və paylanması qaydası göstərilirdi. Müfəssəl dəftərlərdə isə müvafiq inzibati vahidin daxili bölgüsü və sərhədləri, o ərazidə mövcud olan yaşayış yerlərinin (şəhər, qəsəbə, kənd) adları, vergi ödəyən əhalinin adbaad sayı, mülkiyyət statusu və dini tərkibi, vergilərin növ və miqdarı, digər vacib məlumatlar qeyd edilirdi. Beləliklə, müfəssəl dəftər hər hansı bir inzibati vahid ərazisində vergi toplamaq üçün əsas sənəd hesab olunurdu. Bu dəftərlər iki nüsxədə tərtib olunaraq İstanbula baş dəftər-xanaya göndərilirdi və burada sultanın tuğrası ilə təsdiqlənən həmin nüsxələr dövlətin rəsmi sənədinə çevrilirdi.

Müxtəlif dövrlərdə Osmanlı imperiyasının tərkibinə daxil olan Balkanlardan Yaxın Şərqə qədər geniş ərazilərə aid vergi dəftərlərinin araşdırılıb nəşr edilməsinə ilk dəfə Türkiyədə başlansa da, sonralar bu iş Macarıstan, Yuqoslaviya, Albaniya, Bolqarıstan, Yunanıstan, Gürcüstan, İsrail, Suriya, İordaniya və digər ölkələrin mütəxəssisləri tərə-findən də davam etdirilmişdir. Onlar ayrı-ayrı vergi dəftərlərini və ya onların müəyyən hissələrini tədqiq və nəşr etdirməyə nail olmuşlar. Bu baxımdan Ö.L.Barkan, L.Fekete, H.İnalcık, R.Anhegger, S.Cikiya, G.Kaldy-Nagy, H.W.Lowry, V.Mutafçiyeva, D.Ho-ward və başqalarının əməyini xüsusilə qeyd etmək lazımdır.


62

Hələ ötən əsrin 60-cı illərində Bernard Lewis, Vladimir Minorski kimi bəzi tanın-mış Qərb şərqşünasları Osmanlı dəftərlərinin öyrənilməsinin Azərbaycanın sosial-iq-tisadi tarixi üçün çox mühüm mənbələr olduğunu qeyd etmişlər. Lakin müxtəlif səbəb-lərdən uzun illər boyu bu növ sənədlər tarixçilərimizin diqqətindən kənarda qalmış və elmi dövriyyəyə daxil edilməmişdir. Nəhayət, ötən əsrin 90-cı illərində akademik Z.M.Bünyadov tarixi Azərbaycan ərazilərinə aid olan bəzi vergi dəftərlərinin mikro-filmlərini əldə etməyə müvəffəq olmuş və bununla da AMEA Şərqşünaslıq İnstitutunda sistematik Osmanlı araşdırmalarının əsasını qoymuşdur. Beləliklə də Osmanlı idarəçili-yi dövründə Azərbaycan ərazilərində mövcud olmuş inzibati-ərazi bölgüsü, iqtisadi və-ziyyət, əhalinin etnik-dini tərkibi və demoqrafik proseslərin təhlili türkologiyada və Azərbaycan tarixşünaslığında ilk dəfə tədqiqat obyektinə çevrilmişdir.

Ötən müddət ərzində Z.M.Bünyadov və H.M.Məmmədovun birgə hazırladıqları “İrəvan əyalətinin icmal dəftəri” (1) və “Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri” (2), H.M.Məmmədovun hazırladığı “Gəncə-Qarabağ əyalətinin müfəssəl dəftəri” (3), Ş.M.Mustafayevin hazırladığı “Tiflis əyalətinin müfəssəl dəftəri (Borçalı və Qazax)” (4), “Lori vilayətinin icmal dəftəri” (5) və E.Arıklının hazırladığı “Ərdəbil əyalətinin müfəssəl dəftəri” (6) tərcümə və müvafiq şərhlərlə birlikdə nəşr edilmişdir. Hazırda bu nəşrlər orta əsrlər tariximizlə bağlı elmi araşdırmalarda, eləcə də regionun tarixi ilə bağ-lı mübahisələrdə çox istinad edilən mənbələr sırasındadır. Lakin hələ heç tədqiq olun-mamış və işıq üzü görməmiş bir sıra dəftərlər (Təbriz, Urmiya, Marağa, Xalxal, Xoy, Həmədan, Salmas və s.) də mövcuddur ki, onların transliterasiyası, tərcüməsi və nəşri Azərbaycanın sosial-iqtisadi tarixinin öyrənilməsində fövqəladə əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, bu dəftərlərin hamısını bütövlükdə öyrənmədən tariximizin həmin dövrünün tam təsvirini vermək qeyri-mümkündür.

1728-ci ildə Osmanlı məmurları tərəfindən Marağa bölgəsinin də müfəssəl dəftəri tamamlanmış və bu sənəddə Marağa livasının (sancağının) inzibati quruluşu, sosial-iqtisadi və demoqrafik vəziyyəti, əhalinin dini tərkibi, kənd təsərrüfatı, şəhərləri, əhalinin məşğuliyyəti haqqında dolğun məlumat verilmişdir. Dəftərin orijinalı İstanbul Başbakanlık Arxivində TT saylı 909 nömrəsi altında saxlanmaqdadır və iki hissədən ibarətdir. Birinci hissədə Marağa livası və onun tərkibində olan nahiyələrin adları göstə-rilir. Marağa livasının tərkibinə Benacu, Səracu, Bokan, Kavdul maa′ Miyandab (yəni, Kavdul ilə Miyandab birlikdə), Əcri, Leylan və Əkərnu nahiyələri daxildir (7, s.1). İkinci hissədə Soyuqbulaq (indiki Mahabad) livası kimi qeyd olunan Soyuqbulaq livası-nın tərkibinə Şəhri-viran, Dərbaz, Yalıtimur, Kilas, Mirabad, Tərkeş, Telyuş, Alan (təd-qiq olunan dəftərdə nahiyənin adı bu şəkildədir), Nurcan, Axtaçı, Lacan, Suldus, Qıp-çaq tabe-i Suldus (yəni, Suldusun tabeliyində olan Qıpçaq) nahiyələri daxildir. Dəftərin fihrist hissəsində “nəfs-i Marağa”, yəni Marağa şəhərinin özü və şəhərin tabeliyində olan kəndlərin adları qeyd olunduğu müqətaaları göstərilmiş və dəftərin ikinci hissəsi də eyni qayda üzrə tərtib edilmişdir. Anonim katib tərəfindən yazılan müfəssəl dəftərin həcmi 528 səhifədən ibarətdir və o, siyaqət xətti ilə yazıya alınmışdır. Burada biz Mara-ğa şəhəri ilə Soyuqbulaq şəhərlərini müfəssəl dəftərin məlumatları əsasında müqayisə-sini göstərəcəyik.

Bütün müfəssəl dəftərlərin tərtib qaydasına uyğun olaraq, bu müfəssəl dəftərdə də ilk növbədə Marağa şəhərində yaşayan vergi ödəyicilərinin adları, atalarının adları, statusları göstərilməklə hansı məhəllədə yaşadığı qeyd edilmişdir. Bu tərtibat qaydası müfəssəl dəftərin sonunadək davam etdirilmiş və aşağıdakı kimi yazılmışdır:

Sivilizasiya

63

Müfəssəl dəftərdəki düzülüş Oxunuş qaydası 1. Əliverdi 1. Əliverdi 2. vələd-i 2. oğlu 3. Allahverdi 3. Allahverdinin 4. bennak 4. bennak

Yuxarıda göstərdiyimiz qayda ilə bir sətirdə beş adamın adı yazılmışdır. Marağa livasının müfəssəl dəftərində əkin üçün torpağı olan evlilər “çift”, “nim”, “bennak”, torpağı olmayan evlilər “caba”, subaylar isə “mücərrəd” sözü ilə fərqləndirilmişdir. Bu sözlər nümunədə göstərildiyi kimi adı siyahıya salınmış adamın adının altında qeyd edilmişdir. Əgər adı müfəssəl dəftərə düşmüş subayın atası vəfat etmişsə və onun sağ olan əmisinin adı dəftərə salnmışdırsa, həmin subay üçün onun atasının adı deyil, “onun qardaşı oğlu” (“biradər-i o” və ya “biradərzadə-i o”) kimi göstərimişdir.

Ərdəbil livasının müfəssəl dəftərində adı siyahıya salınmış adamın peşəsi onun adı-nın üstündə qeyd edilmişsə, lakin Marağa livasının müfəssəl dəftərində adamın peşəsi onun adının qarşısında yazılmışdır.

Müfəssəl dəftərin tərtibat qaydasına uyğun olaraq, adlar siyahısı bitdikdən sonra “hasil” deyilən və maddələr üzrə illik ödənəcək verginin həcmini göstərən bölümə yer ayrılmışdır. Bu bölümdən məlum olur ki, Osmanlılar dənli bitkilərdən buğda, arpa, darı, kətan toxumu, yulaf, gənəgərçək, küncüt, mərcimək və noxud üçün beşdə bir (“xüms”), texniki bitkilərdən pambıq, çəltik, bağ və bostanlar, pətək və meyvələr üçün onda bir (“üşr”) vergisi toplamış, “kile” (25kq) və “kantar” (56kq) çəki vahidindən istifadə et-mişdilər. Alınan verginin istər nağd, istərsə də natural şəkildə ödənməsindən asılı olma-yaraq onun qarşısında ağça ilə miqdarı göstərilmişdir.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, xalqı, ordunu və ya əgər aclıq baş verərsə, rəiyyəti təmin etmək üçün dənli bitkilərin yetişdirilməsinə, xüsusilə də buğda, arpa becərilməsi-nə Osmanlı dövləti xüsusi diqqət ayırmışdır (8, s.218). Demək olar ki, Marağa və So-yuqbulaq livalarının hər bir nahiyəsində becərilən buğda, arpa, darı kimi dənli bitkilərin həcmi İstanbul kilesi ilə hesablanmışdır (9, s.41-42; 3, s.572).

Bununla yanaşı, sənəddə Marağanın və Soyuqbulağın sənətkarlıq və ticarət mərkəzi olmasını göstərən dabbaqxana, sabunxana kimi emalatxanalar və onlardan alı-nan vergilər haqqında ayrıca məlumat verilmişdir. Burada həmçinin, tikinti işlərinin aparılmasında orta əsrlərə məxsus olan və xammal kimi istifadə edilən çayır bitkisi, onun Marağa livasının Kavdul və Miyandab nahiyələrində, Soyuqbulaq livasının Şəhr-i viran, Lacan, Suldus, Qıpçak nahiyələrində becərilməsi və bitkidən xəzinəyə daxil olan verginin miqdarı hesablanaraq göstərilmişdir.

Yuxarıda adları sadalanan vergilərdən əlavə, müfəssəl dəftərdə “rəsm” adı ilə dəyirman, ağıl, qışlaq, yaylaq, otlaq, gəlinlik kimivergilərin ağça ilə alınması miqdarı və qaydası qeyd edilmişdir. “Rəsm-i qışlaq”, “rəsm-i yaylaq” kimi vergilər kənardan bir sipahinin torpağına qışlamağa və ya yaylamağa gələn sürüdən alınan vergi formasıdır (10, v.6a, 6b). Lakin livalarda mövcud olan xırda buynuzlu heyvanlar üçün isə “adət-i ağnam” maddəsi ilə vergi alınmış və bu verginin miqdarı hər iki qoyun və ya keçiyə bir ağça kimi hesablanmışdır.

Bu vergilərlə bərabər Osmanlı üsuli-idarə sisteminə uyğun şəkildə, miqdarı ağça ilə təyin edilmiş dəştibani və torpaq tapusu, bad-i hava, işlənmiş günah və törədilmiş cinayət üçün vergi növlərinin adları da müfəssəl dəftərdə mövcuddur.

Beləliklə, hər bir vergisi dəqiqliyinə qədər hesablanan müfəssəl dəftər XVIII yüzil-liyin ilk yarısında Azərbaycanın Marağa və Soyuqbulaq bölgəsinin sosial-iqtisadi tarixi-


64

nin araşdırılması üçün ən önəmli və informativ qaynaqlardan biridir və bu mənbənin tədqiqi tarixçünaslığımızın qarşısında duran ən önəmli məsələlərdən birini təşkil edir.

Qaynaqlar:

1. İrəvan əyalətinin icmal dəftəri. Bakı, “Elm”, 1996. 2. Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri. Bakı, “Sabah”, 1997. 3. Gəncə-Qarabağ əyalətinin müfəssəl dəftəri. Bakı. “Şuşa”, 2000. 4. Tiflis əyalətinin müfəssəl dəftəri (Borçalı-Qazax). Bakı, “Pedaqogika”, 2001. 5. Lori vilayətinin icmal dəftəri. Bakı, “Nurlan”, 2004. 6. Ərdəbil livasının müfəssəl dəftəri. Bakı, “Nurlan” 2004. 7. “Defter-i müfessel liva-i Marağa”, İstanbul, Başbakanlık Osmanlı Arşivi,Tapu Tahrir

defteri № 909. 8. İnalcık H. Devlet-i ′Aliyye Osmanlı İmparatorluğu üzerine araştırmalar-I klasik dönem

(1302-1606) siyasal, kurumsal ve ekonomik gelişim. İstanbul, “Türkiye iş bankası yayımları”, 2014.

9. Hinz W. Islamische Masse und Gewichte umgerechnet ins metrische system. Leiden, E.J.Brill, 1955.

10. İbrail kanunnamesi, vərəq 6a, 6b.

SUMMURY Gular Qafqazli

THE OTTOMAN’S COMPREHENSIVE REGISTER AS RESOURSE OF STUDING THE SOCIO-ECONOMICAL HISTORY OF MARAGHA AT THE

BEGGINNNIG OF 18TH CENTURY

The article reflects socio-economical situation of Maragha and Soyukbulak which were included to the territory of the Ottoman Empire at the beggining of 18th century (1725-1728). Here it tells about structure of the comprehensive register which was compeled in accordance with the adminstrative system of the Ottoman Empire, taxes which were included to this special financial register and show situation in Maragha and Soyukbulak for that years. Present article shows an importance of research ofthis comprehensive register for Azerbaijan’s historiography.

Key words: Azerbaijan, Maragha, Soyukbulak, the Ottoman Empire, comprehensive register, tax

РЕЗЮМЕ

Гюляр Кафказлы

ОСМАНСКИЙ ПРОСТРАННЫЙ РЕЕСТР КАК ИСТОЧНИК ДЛЯ ИЗУЧЕНИЯ СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКОГО ПОЛОЖЕНИЯ В МАРАГЕ И СОЮГБУЛАГ В

НАЧАЛЕ 18-ГО ВЕКА

Статья отражает социально-экономическое положение в санджаках Марага и Союгбулаг, которые входили в территорию Османской империи в начале 18-го века (1725-1728 гг.). Здесь говорится о структуре пространного реестра, который был сос-тавлен в соответствии с Османской системой управления, налогах,чьи названия упоми-наются в специальных финансовых тетрадях. Данная статья отражаетположение в Мараге и Союкбулаке того времени, и рассказывает о важности пространного тетради для изучения Азербайджанской историографии.

Ключевые слова: Азербайджан, Марага, Союгбулаг, Османская империя, прос-

транный реестр, налоги

Sivilizasiya

65

Нармина АМИРБЕКОВА*

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ АРТИЛЛЕРИИ В АЗЕРБАЙДЖАНСКИХ ВОЙСКАХ В КОНЦЕ ХVШ - НАЧАЛЕ Х1Х ВЕКОВ

Ключевые слова: артиллерия, азербайджанские войска, конец XVIII- начала XIX в.

В современной историографии военного дела принято термином «вооруже-ние» обозначать «оружие» и «военную технику». В свою очередь термином «ору-жие» обозначаются личные (индивидуальные) средства поражения и средства за-щиты. Термином «военная техника» обозначаются коллективные средства веде-ния боя.

Одновременно оружие, то есть личные средства ведения боя, принято разде-лять на огнестрельное и холодное (последнее в свою очередь делится на наступа-тельное и оборонительное). В исследовании осуществляется попытка рассмотреть вооружение войск Азербайджанских ханствогнестрельным оружием. Однако, ввиду того, что единственным видом военной техники рассматриваемого периода была артиллерия, то и для удобства изучения артиллерия нами рассматривается в структуре огнестрельного оружия.

Как показывают многочисленные письменные, иллюстративные и материаль-ные источники, на вооружении азербайджанских воинов конца ХVШ - начала ХIХ веков имелось и огнестрельное оружие. Сведения источников позволяют не только зафиксировать факт применения этого оружия, но и определить его типы, разновидности, представить тактико-технические характеристики, а также выя-вить особенности применения огнестрельного оружия.

В зависимости от целей и способа применения, артиллерийские орудия ХVШ-ХIХ вв. делятся на полевые, осадные и крепостные. Однако, как показыва-ет проведённое нами исследование, в Азербайджане была предпринята попытка, создать и использовать единый универсальный тип орудия. Образцы этого уни-кального орудия сохранились в Музее Истории Азербайджана, что позволяет в деталях изучить их.

В первую очередь вызывает интерес стальное орудие, закреплённое на вилке (инв. № 123). Стальной ствол орудия общей длиной 31 см условно можно разде-лить на три части, используя общепринятую систему классификации и описания образцов огнестрельного орудия [9, с.84-87]: казённую часть (4 см), вертлюжную часть (7,5 см) и дульную часть (16 см).

Казённая часть орудия является наиболее широкой частью ствола (d=17 мм). Дульная часть утончается, но заканчивается широким пояском (внешний d=4,5 см). Между казённой и дульной частями находится вертлюжная часть, к боковым сторонам которых приварены 2 цапфы длиною 2,5 см, предназначенные для креп-ления ствола к вилке. Внешняя поверхность ствола покрыта несколькими пояска-ми, которые служат для большой прочности орудия. Особую часть представляет тарель и винград общей длиной 3,5 см. Они замыкают казённую часть и пред-назначены для выдерживания напора пороховых газов. Канал ствола диаметром 2 см и длиною 25 см соединён запальным отверстием.

* Доктор философии по истории, НАНА Институт истории им. А.А. Бакиханова [email protected]


66

Вилка представляет собой два стальных прута, верхние части, которых сдела-ны виде колец для надевания на цапфы, а нижние части приварены в единое це-лое. При взгляде сбоку видно, что верхняя часть вилки изогнута.

Ствол и вилка грубо обработаны, но хорошо сохранились. Ряд элементов ука-зывает, что ствол был отлит в форме, а затем к нему приварены цапфы и в пос-леднюю очередь надета вилка. В коллекции музея также хранятся стальные, гру-бо обработанные ядра к этому орудию, отлитые в формах.

Документы конца ХVШ – начала Х1Х веков показывают, что такой тип ору-дия в русских источниках обозначается как «фальконет» [14, с.235;12,т. III,с.517; 13,с.15; 10,с.215], а в персоязычной литературе – «замбурек» («оса»). По предпо-ложению русских источников, орудие должно было досаждать неприятелю, что и дало такое название [11, ч.2,с.29]. В летописях замбурек как вид огнестрельного орудия упоминается с середины ХVI века. Там же указывается, что он состоял на вооружении у сефевидских войск [6, с.94].

Европейские источники описанию замбуреков уделяют большое внимание. Так, французский путешественник Г.Друвиль указывает, что имелись два типа замбуреков. Более крупный, полуфунтового калибра, был вделан в массивную деревянную ложу. При стрельбе ствол опирался на вилку, воткнутую в грунт, а ложа упиралась в землю. Более мелкие замбуреки не имели ложи. Оба типа перевозились на верблюдах со специальными сёдлами. Мелкие замбуреки даже стреляли с этого седла и при этом верблюд становился на колени [11, ч.2, с.29]. Деревянное седло для замбурека имело высокие луки и войлочную подушку посе-редине. В переднюю луку упиралась подствольная вилка, к задней луке крепился замбурек и длинное древко с красным флажком. Сёдла для малых замбуреков оковывались железом. Каждый верблюд носил один замбурек, два кожаных меш-ка с порохом и ядрами, позволявшими сделать 20 выстрелов [11, ч.2, с.29]. Седло покрывалось чёрным черпаком, а под брюхом верблюда крепился бурдюк для воды [11, ч.2, с.30].

При отряде «верблюжьей артиллерии» находились трубачи и барабанщики [11, ч.2, с.30]. П.Ермолов пишет, что замбурекчи имели синие мундиры с крас-ным воротником европейского покроя с фалдами, широкие шаровары из бумаж-ной материи и сапоги, на головах - конические шапки красного цвета. Через пле-чо носили намотанный фитиль [11, ч.2, с.30]. При персидском шахе имелось 400 замбурекчи, а в каждой из областей – до 200 [11, ч.2, с.30]. В 1853 году полковник армии США Ф.Коломбари показывает, что в армии Персии сохранились четыре роты замбурекчи (200 человек, строевые и запасные верблюды, 25 музыкантов, объединённые в составе отдельного корпуса [11, ч.2, с.30].

Анализ материалов показывает, что отряды замбурекчи действовали под прикрытием конницы, а при её отсутствии на каждый верблюд дополнительно садился пехотинец [11, ч.2, с.30].

Ход боевых действий показал, что замбуреки стреляли на дальность ружья, но сильная отдача и отсутствие прицельных приспособлений не позволяли вести прицельный огонь. Красный флажок на длинном штыре, яркая одежда и украше-ния, сопровождение трубачей и барабанщиков показывают, что замбуреки в кон-це ХVШ – начале ХIХ веков использовались как оружие и были совершенно бес-полезными в бою с регулярными войсками [11, ч.2, с.30].

Sivilizasiya

67

Второй тип артиллерийских орудий изображён на росписях Дворца Шекин-ских ханов. О нём же упоминают русские военные источники [7, с.51]. В восточ-ных источниках он известен под названием «топ» [3, с.41, 51, 53, 87; 5, с.104, 109, 162; 2, с.118, 128, 195]. На росписях Дворца изображены полевые орудия прибли-зительно высотой 80 – 90 см и длиной около 2м. Орудия состоят из ствола и лафета. Ствол представляет собой литую трубу, состоящую из казённой, верт-люжной и дульной частей. На росписях чётко изображены винград и тарель. На рисунке явно видно, что выстрел производился при помощи поджигания пороха через запальное отверстие в казённой части ствола. Один из воинов стальным прутом тычет в запальное отверстие. Другой воин подносит раскалённый сталь-ной прут. Таким образом, данный рисунок позволяет утверждать, что орудия данного типа заряжались, как и во всём мире, картузом (мешочек с порохом), яд-ром (или разрывной гранатой), пыжом (уплотнитель). Воин через запальное от-верстие прутом протыкал картуз, а затем подносил раскалённый прут, поджигал порох и производил выстрел [3, с.61].

Лафет-часть орудия, предназначенный для транспортировки и наведения ствола, вероятно, был сделан из прочных пород дерева. На росписях видно, что лафет состоит из станины, осей и колёс. Верхняя горизонтальная часть станины держала на себе ствол и состояла из двух лафетных досок и одной подкли-нивой доски (между лафетными досками). Подклинивая доска помогала наводить ору-дие в цель, опуская или поднимая казённую часть-хобот (нижняя горизонтальная часть станины) очень короткий, и упираясь в землю, принимал на себя отдачу при выстреле. В лафетных досках имелся вырез для цапф - ствола, а также места креп-ления осей. Орудие имело два колеса, сделанных из прочных пород дерева и око-ванные железом. Как видно на рисунке, пара колёс находится в центре тяжести орудия и, вероятно, была широко расставлена для устойчивости. Колесо имеет ступицы, деревянные спицы (6 шт.) и обод. Способ транспортировки по рисунку определить трудно, но информация российских источников позволяет провести аналогию. Так, на одном из рисунков, где изображены орудия конной артиллерии 1810 г., имевшиеся в вербовке Аббаса Мирзы, показано орудие, однотипное с вы-шеуказанным [11, ч.2, с.29]. Данный вид орудия транспортировался при помощи дополнительного колесного передка, в один конец которого запрягали лошадей, на другой конец укрепляли хобот орудия.

Ермолов пишет, что орудия данного типа использовались только в конном варианте и имели различные калибры [11, ч.2, с.29]. Его сведения подтверждает Г.Друвель, описавший пушки, встреченные им в Тебризе [11, ч.2, с.29].

Крепостные варианты вышеуказанных типов орудий не имели лафета и в лучшем случае могли иметь простую станину. Крепостные орудия мелкого ка-либра были представлены замбуреками. Так, в результате раскопок 30-х гг. ХIХ в. в Бакинской крепости у Лезги мечети была найдена пушка-замбурек (Ф.Н.И.№ 5268-1001 в МИА). Калибр данной пушки 40 мм, при длине ствола 66 см.

Более крупные крепостные орудия можно рассмотреть на примере двух орудий в краеведческом музее города Шеки. Они представляют собой без лафет-ных вариант орудий полевой артиллерии [4, с.19].

Осадная и крепостная артиллерия обязательно включала в себя помимо ору-дий настильной стрельбы, орудия навесного огня-мортиры [14, с.358].


68

Исследования показали, что мортиры применялись в Азербайджане ещё в XVI в. и обозначались терминами дик (диг) (по баллистическим качествам) или ''газан'' (по внешнему виду) [1, с.22].

Мортиры имели широкий котлообразный ствол и простой лафет, пред-ставлявший собой опорную плиту. Мортиры в армиях всего мира перевозились на телегах [8, с.318, 557]. Информация о том, что войска Фатали хана Кубинского перевозили орудия на телегах, позволяет предположить, что на вооружении войск ханств имелись мортиры. Данное предположение подтверждается свединиями как русских военных источников, так и сведениями Мирза Адыгёзал бека [3, с.50-51; 14, с.307; 12, с.506].

И так, артиллерия в Азербайджане в конце XVIII-начале XIX веков была представлена орудиями полевого, крепостного и осадного огня. Полевая артилле-рия, включая в себя крупные и мелкие замбуреки и орудия на колесных лафетах. Крепостная артиллерия, включая в себя замбуреки, а также лафетные варианты полевых пушек и орудия навесного огня - диг (газан). Осадная артиллерия была представлена пушками на колёсных лафетах и орудиями диг (га-зан). Как видим, использовалось всего три типа орудий, но в различных вариациях. Такое стремле-ние к универсализации во многом объяснялось экономической слабостью ханов и их неспособностью содержать крупный артиллерийский парк орудий различного назначения.

Источники:

1. Əhmədov S.Ə. XIII-ХV əsrlərdə Azərbaycanda hərb sənəti tarixi. T.e.n. avtoreferat, Bakı, 2001, il s.32.

2. Mir Mehdi Xəzani. Kitabi-tarixi Qarabağ. Qarabağnamələr. II kit. Bakı, Yazıçı, 1991, s. 93-202. 53.

3. Mirzə Adıgözəl bəy. Qarabağnamə. Qarabağnamələr. I kit. Bakı, s. 5-102. 4. Mirzə Yusif Qarabaği. Tarixi-safi. Qarabağnamələr. II kit. Bab, Yazıçı, 1991, s. 5-92. 5. Mirzə Camal Cavanşir Qarabaği. Qarabağ tarixi. Qarabağnaməbr. I kit. Bakı, Yazıçı. 1989,

s. 104- 148 6. Məmmədova Ş.K. ''Xülasət ət-təvarix'' Azərb. Tarixinin mənbəyi kimi, Bakı, Elm, 1991 il.

s.120. 7. Salamzadə A.R., İsmayılov M.A., Məmmədzadə K.M. Şəkinin memarlıq abidələri, Bakı,

Elm, 1987, il. S. 140. 8. Бекайм В. Энциклопедия оружия. СПб, Оркестр, 1995 г. 576 с. 9. Денисов Е.Н. Портков М.З. Денисова М.М. ''Русское оружие'' (IX-XIX вв.), М.,

Госкультпросветиздат, 1953 г. 168 с. 10. Дубровин Н.Ф. История войн и владычества русских на Кавказе. Т. I-IV СПб 1871-

1888 гг. 11. Кибовский А. Егоров В. Персидская регулярная армия I пол. XIX вв. Ч.1 и 2,

Цейхгауз №5-6,2000 г. с.20-25,28 12. Потто В.А. Кавказская война в отдельных очерках, легендах и биографиях. Т. I-III.

СПб-1886-1897 гг. 13. Служивый Очерки покорения Кавказа.СПб-1901 г. Изд. Стасюлевича, 147 с. 14. Щербатов А. П. Князь Паскевич: его жизнь и деятельность, СПб-Склад Березовского,

1890 г., т.II, с.331.

Sivilizasiya

69

SUMMARY Narmina Amirbekova

USING OF ARTILLERY WEAPONS IN THE AZERBAIJANI ARMY FORCES IN THE LATE XVIII – EARLY XIX CENTURIES

The article deals with the issue of using artillery weapons in Azerbaijani army in the late

XVIII - early XIX centuries on the basis of numerous narrative, illustrative and material sources. Data sources let us not only to prove the fact of using of artillery weapons, but also to determine their types and varieties, to classify their tactical and technical characteristics, as well as to identify the features of using of firearms. In the late XVIII - early XIX centuries the artillery guns divided into field, siege and fortress cannons due to the purpose and method of using. Meanwhile our study revealed that there was an attempt to create and use of universal type of artillery cannon in Azerbaijan.

Key words: artillery weapons, the Azerbaijani army forces, the late XVIII – early XIX

centuries

XÜLASƏ Nərminə Əmirbəyova

XVIII ƏSRİN SONU – XIX ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ AZƏRBAYCAN HƏRBİ QOŞUNLARINDA ARTİLLERİYA SİLAHINDAN İSTİFADƏ OLUNMASI

Məqalədə çoxsaylı yazılı, illustrativ və maddi mənbələr əsasında XVIII əsrin sonu – XIX

əsrin əvvəllərində Azərbaycanda hərbi qoşunlarda artilleriya silahından istifadə olunması məsələsi nəzərdən keçirilir. Mənbələrdə olan məlumatlar bu tip silahın istifadə olunması faktını nəinki təspit etməyə, həmçinin onların tip və növlərini müəyyən etməyə, taktiki və texniki xüsusiyyətlərinə görə təsnif, eləcə də odlu silahdan istifadə xüsusiyyətlərini təyin etməyə imkan verir. XVIII əsrin sonu – XIX əsrin əvvəllərində istifadə məqsədi və üsullarına görə artilleriya silahları səhra, mühasirə və qala növlərinə ayrılırdı.Lakin araşdırmamız göstərir ki, Azərbay-canda vahid universal tipli silah növünün yaradılıb istifadəyə verilməsinə cəhd göstərilmişdi.

Acar sözlər: artilleriya silahı, Azərbaycan hərbi qoşunları, XVIII əsrin sonu-XIX əsrin

əvvəlləri


70

Вугар МАМЕДЗАДЕ∗

СТРАТЕГИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ ПЕРВОГО ПРЕЗИДЕНТСКОГО СРОКА ИЛЬХАМА АЛИЕВА

Ключевые слова: Стратегический анализ, первый срок президентства, Ильхам

Алиев, развития и модернизации, трансформация

Приход в 2003 году к руководству страной Ильхама Алиева молодого и, на первый взгляд, не искушенного политическими баталиями мирового и нацио-нального уровня политика, не привнесло ожидаемого многими недругами Азер-байджана в жизнь страны многолетней и долгоиграющей волны "цветной" нес-табильности и раздрая.

Смена политического поколения в Азербайджане проходило под лозунгами Развития и Модернизации. Главный тезис, который был заложен в основу гряду-щего этапа становления структуры эффективной государственности, заключался в стремлении обеспечить конкурентоспособность Азербайджана в региональных процессах и соответственно полноценное экономическое лидерство на Южном Кавказе [1].

2003 год стал началом нового этапа национальной трансформации, переведя четко выстроенную стабильную политическую систему в пространство интенсив-ного формирования прогрессирующей экономической структуры. Основной кон-цепт президентства Ильхама Алиева заключался в формировании сильной эконо-мической базы, что должно способствовать поэтапной трансформации массового сознания и социально-культурного базиса общества в русло постиндустриальных ценностей и демократических традиций. Наряду с этим надлежало решить ком-плекс геостратегических и геоэкономических задач, обеспечить стабильность и устойчивость национального роста, превратить страну в субъект международных отношений, а не объект, поскольку в эпоху общемировых трансформаций, фор-мирующих Новый Мировой Порядок, крайне важно обеспечить участие Азербай-джана в глобальных процессах [2].

Четыре года деятельности четвертого Президента Азербайджана Ильхама Алиева увенчались впечатляющими результатами в экономическом развитии стра-ны. В результате проведенных за последние четыре года экономических реформ экономика Азербайджана выросла на 24%. По динамике роста бюджетных расхо-дов Азербайджан находится среди мировых лидеров. За последние 4 года бюджет-ные расходы выросли в 10 раз, обзорный бюджет на 2008 год составляет 12 млрд. долларов. Доля частного сектора в ВВП Азербайджана составляет более 80 процен-тов. Это еще с учетом того, что нефть, газ находятся в государственной монополии. Три года подряд темпы роста составляют 30 и более процентов [3, c.394].

Курс Ильхама Алиева, базирующийся на четких и выверенных расчетных параметрах интеграции Азербайджана в мировую политико-экономическую сис-тему, привел к значительному росту индекса внешнего влияния Азербайджана. Ведущие энергетические и транспортные коридоры Евразии, проходящие через ∗ Азербайджанский Государственный Экономический Университет Vuqar [email protected]

Sivilizasiya

71

страну в контексте мировой оси Запад-Восток и Север-Юг, обеспечили значи-тельную суверенность и интегрированность Азербайджана по сравнению с други-ми государствами региона. При том, что индекс национальных угроз Азербай-джану (ввиду неурегулированности армяно-азербайджанского нагорнокарабах-ского конфликта) до сих пор остается крайне высоким, индекс институциональ-ной демократии, индекс качества жизни в стране стабильно растет.

Заработали глобальные энерготранспортные магистрали - ОЭТ Баку-Тбили-си-Джейхан, газовый трубопровод Баку-Тбилиси-Эрзерум, началось строительст-во железной дороги Баку-Тбилиси-Карс, которая станет важным звеном регио-нального экономического сотрудничества, открывая в перспективе возможности широкомасштабного сотрудничества Запада и Востока [4].

Азербайджан стал активным участником проекта НАБУКО, который преду-сматривает транзит азербайджанского природного газа через Грузию, Турцию, Грецию, Италию - дальше в страны Европейского Союза. Азербайджан тесно сотрудничает с ЕС в рамках программы "Новое соседство". Азербайджанский газ стал поступать на рынки ЕС, в частности, в Грецию. Находясь на стыке двух кон-тинентов, Азербайджан выполняет роль связующего моста, который способен объединить не только культуры и цивилизации, но и основные экономики Евро-пы и Азии.

"Основная задача первого срока Ильхама Алиева, которая заключалась в фор-мировании устойчивой и прогрессирующей экономической системы, с успехом реализуется. Именно экономическая модернизация, стабильность рынка, совер-шенствование банковской среды, формирование среднего класса и усиление роли частного предпринимательства в ВВП страны будут латентно модифицировать общественное сознание, переводя их в новую плоскость демократических тради-ций и институтов", - резюмирует академик Р.Мехтиев [5, c.160].

Невозможно не согласиться с выводами Р.Мехтиева о том, что "демократи-ческий режим остается устойчивым, только если всеобщее избирательное право возникает при достижении определенного уровня среднедушевого ВВП. На это-муровне большинство населения страны оказывается уже достаточно состоятель-ным, чтобы принимать ответственные решения и нейтрализовывать влияние люм-пенов, получающих избирательные бюллетени. Попытки введения всеобщего из-бирательного права на более низких уровнях развития приводят или к его скорой отмене, или к превращению в ничего не значащую процедуру. А при уровне раз-вития примерно втрое выше этого переход к демократической системе просто неизбежен" [5, c.162].

Исторический опыт убедительно доказывает верность подобного подхода, ибо именно уровень экономического развития в значительной мере предопре-деляет формирование политических институтов, предпочтительных для данной страны в контексте поставторитарного перехода. Именно этот путь создает базис для либерализации национального пространства и открывает возможности для формирования полноценного гражданского общества, без которого политическая демократия просто невозможна или неэффективна.

Данная задача первого срока президентства Ильхама Алиева была выполнена блестяще в контексте семи основных факторов политического развития, заложен-ных в ценностной системе действующей власти:


72

Первый фактор. Права и свободы личности являются приоритетным звеном горизонтали взаимоотношений "государство - общество".

Второй фактор. Демократический курс является основным вектором развития азербайджанской государственности и определяющим фактором стратегии на-ционального развития.

Третий фактор. Демократия, как и последующая либерализация, предостав-ляя максимум свобод гражданину, определяет суть идеи свободы и концепции эффективной государственности. При этом под демократией понимается форма власти, и с этой точки зрения она представляет собой учение о легитимизации власти большинства. Либерализм же подразумевает границы власти.

Четвертый фактор. Предпосылки демократизации и последующей либерали-зации в стране закладываются в итоге существенных экономических преобразова-ний, которые обеспечивают реализацию схемы "экономическая модернизация + поэтапная демократизация – начало процесса формирования гражданского об-щества". Это реальное воплощение политики трансформационного периода, на-целенного на формирование нового политического пространства и экономичес-кой модели, соответствующей потребностям современного миропорядка.

Пятый фактор. Гражданское общество в стране будет формироваться по мере реализации парадигмы "модернизация экономики – демократизация обществен-ной жизни - системная либерализация национального пространства".

Шестой фактор. Основа демократической трансформации и построения граж-данского общества в стране зиждется на понимании бивалентности "тотальная свобода = сильная власть", что исключает анархический беспредел и разброд, а также способствует завершению процесса строительства эффективной госу-дарственности.

Седьмой фактор. Глобализация оказывает существенное влияние на форми-рование внутриполитической среды. Привносимая глобальными тенденциями вестернизация смещает акценты поведенческих норм и стереотипов, размывая понятия суверенитета национального государства. Поэтому важным элементом сохранения устойчивой и эффективной государственной системы является уме-ние балансировать между импортируемыми и эндогенными факторами развития общества. Приоритет должен основываться на локальных социокультурных об-разцах как основе суверенного развития с учетом позитивных аспектов западного мира. Построение гражданского общества в Азербайджане не может осущес-твляться исключительно копированием западных образцов [5, c188-192].

Источники:

1. Речь Президента Азербайджана Ильхама Алиева на конференции «Энергетическая безопасность - 2007»

/ http: //www.prezident.az/articles.php? item_id 20071014014341024&sec_id= 11 2. Речь Президента Азербайджана Ильхама Алиева на саммите глав государств-

участников ГУАМ, посвященном 10-летию создания этой организации /http://www.prezident.az/articles.php?item-id200710140115004426&sec_id= 11. 3. Рзакулиев Р. Азербайджан – курс на модернизацию // Dirçəliş-XXI əsr, 2007-2008, №

118-119,c.392-400. 4. Интервью Президента Азербайджана Ильхама Алиева радио «Эхо Москвы»

/http://www.prezident.az/articles.php?item_id 20070810042457292&sec_id= 14

Sivilizasiya

73

5. Mehdiyev R. Gələcəyin strategiyasını müəyyənləşdirərək: modernləşmə xətti. Bakı: Şərq-Qərb, 2008, 216 s.

XÜLASƏ Vüqar Məmmədzadə

İLHAM ƏLİYEVİN İLK PREZİDENTLİK MÜDDƏTİNİN STRATEJİ TƏHLİLİ

Azərbaycanda siyasi nəslin dəyişməsi inkişaf və müasirlik şüarları altında keçirilib.2003-cü il milli transformasiyanın yeni mərhələsinin başlanğıcı olub, dəqiq qurulmuş sabit siyasi sistemi inkişaf etməkdə olan iqtisadi strukturun intensiv formalaşan məkanına keçirdi. İlham Əliyevin prezidentliyinin əsas konsepsiyası güclü iqtisadi bazanın formalaşdırılması idi ki, bu da kütləvi şüurun və cəmiyyətin sosial-mədəni əsaslarının tədricən postsənaye dəyərləri və demokratik ənənələr axarına mərhələli keçidinə zəmin yaratmalı idi.

Açar sözlər: strateji təhlil, рrezidentliyinin ilk dövrü, İlham Əliyev, inkişaf və müasirləşmə,

transformasiya

SUMMARY Vugar Mammadzada

STRATEGIC ANALYSIS OF THE FIRST PRESIDENTIAL TERM OF İLHAM ALIYEV

The change of political generation in Azerbaijan was held under the slogans of develop-

ment and modernization. 2003 was the beginning of a new stage of national transformation, moving clearly built a stable political system in the area of intensive formation of progressive economic structure. The main concept of the presidency of IlhamAliyev was the formation of strong economic base, which should facilitate the gradual transformation of mass consciousness and socio-cultural basis of society into the mainstream of postmodern values and democratic traditions.

Key words: strategic analysis, the first term of presidency, İlham Aliyev, development and

modernization, transformation


74

Гюнель АЛИЕВА-МАМЕДОВА∗

ВОЕННО-ТЕХНИЧЕСКОЕ СОТРУДНИЧЕСТВО АЗЕРБАЙДЖАНА С РОССИЕЙ (1991-2015 гг.)

Ключевые слова: Азербайджан, Россия, Нагорный Карабах, ВТС

Полномасштабная война с Арменией из-за контроля над Нагорным Караба-хом вынудила Азербайджан выдвинуть на первый план национально-государ-ственного строительства вопросы военной безопасности. Ради укрепления боево-го потенциала своих вооруженных сил и освобождения оккупированных частей своей территории Азербайджан начал планомерно сотрудничать с различными ст-ранами в военной области (2).

В последнее время российско-азербайджанское сотрудничество заметно акти-визировалось. Вместе с тем можно с уверенностью утверждать, что потенциал развития межгосударственных отношений все еще огромен. Одной из областей, в которой стороны могут достичь новых соглашений, является сфера военно-техни-ческого сотрудничества (ВТС).

ВТС – одна из важнейших составляющих внешнеполитической и внешнеэко-номической деятельности государства, включающая: совместную разработку и производство изделий оборонного назначения, модернизацию, техническое об-служивание и ремонт систем вооружения и военной инфраструктуры армии той или иной стороны, а также поставки (продажу) техники и вооружения. Послед-нюю сферу можно назвать венцом ВТС (3).

Согласно данным Международного института изучения проблем мира (SIPRI, Стокгольм), в течение 1998-2007 годов общие военные затраты Азербай-джана увеличились почти на 554%, а в 2006 году эти затраты практически удвои-лись по сравнению с предыдущим годом и достигли 625 млн долларов. Военные расходы страны с 170 млн долларов в 2004 году увеличились до 1,5 млрд долла-ров в 2008 году (9).

Военный бюджет Азербайджанской Республикик концу 2008 г. вплотную приблизился к 2 млрд долл., в 2009 г. перевалил за 2,3 млрд долл., удержался практически на этом уровне в 2010 г., а на 2011 год был запланирован уже на уровне 3 млрд 100 млн долл., по другим данным — 3 млрд 287 млн долл. Сегодня АР одна из немногих постсоветских стран, способных в полной мере оплачивать услуги партнеров по ВТС. Это немаловажное обстоятельство не может игнориро-вать и Россия, которая стремится упрочить и удержать свои позиции на междуна-родных рынках вооружений.

История российско-азербайджанского сотрудничества в сфере ВТС полна драматических моментов и является отражением межгосударственных отноше-ний в 1991— 2010 гг.

В сентябре 1993 г. распоряжением Б.Ельцина был введен запрет на поставки российского оружия сторонам Карабахского конфликта. Формально документ был направлен против эскалации конфликта, но при этом в Баку сочли, что он ∗ Доктор философии по истории, Бакинский Государственный Университет [email protected]

Sivilizasiya

75

имеет антиа-зербайджанскую направленность. Единственной тонкой нитью, свя-зывающей стороны в этой области, была закупка Россией у Азербайджана ряда элементов электроники, необходимых для боевой авиации и флота. Юридиче-скую основу этого взаимодействия составило «Соглашение о производственной и научно-технической кооперации предприятий оборонных отраслей промышлен-ности», подписанное 25 декабря 1993 г.

Документ предусматривал, что РФ и АР «не будут продавать или передавать третьей стороне.взаимно получаемую военную продукцию, научную и техничес-кую информацию о ней, а также использовать изобретения “ноу-хау” без предва-рительного взаимного согласования». В то же время стороны еще не готовы были осуществлять совместную деятельность по разработке и производству «новых образцов вооружения и военной техники», что и нашло свое отражение в статье 7 указанного соглашения (3).

В начале 1997 года стали известны факты незаконной передачи Россией Армении современного оружия общей стоимостью более 1 млрд. долларов. Имен-но тогда же выяснилось, что Россия начала поставлять это оружие с 1993 года, т.е. со времени, когда между Арменией и Азербайджаном проводились военные операции. Тем самым она создала условия для оккупации территорий Азербай-джана вооружёнными силами Армении. Вооружать Армению Россия продолжала и после объявления режима прекращения огня (1, s. 31).

Однако, необходимость согласования с Баку условий дальнейшего функцио-нирования Габалинской радиолокационной станции «Дарьял» вынудили и Рос-сию пересмотреть свои взаимоотношения с Азербайджаном в сфере ВТС.

В 2002 г. действие распоряжения Президента РФ № 623-рпс было приостанов-лено соответствующим решением В. В. Путина. С этого момента процесс военно-технического сотрудничества между Азербайджаном и Россией стал обретать реальные черты. В феврале 2003 г. министр обороны РФ С. Иванов и министр обо-роны АР С. Абиев подписали в Баку межправительственное соглашение о военно-техническом сотрудничестве. Тогда же С. Иванов заявил, что «поставок каких-либо дестабилизирующих образцов вооружений мы не планируем осуществлять ни в Армению, ни в Азербайджан». Возобновление ВТС с Азербайджаном отвечало в первую очередь интересам России. К этому времени РФ добровольно уступила зна-чительную часть азербайджанского рынка вооружений Украине и Белоруссии, ко-торые раньше осознали, что растущая покупательная способность азербайджанской стороны позволит Баку приобрести на международных рынках вооружений необ-ходимые ему боевые системы, а значит, односторонние санкции в отношении поставок вооружений Азербайджану будут малоэффективными.

Несмотря на наметившееся политическое противодействие, Россия быстро восстановила свой статус поставщика лучших систем вооружения на постсовет-ском пространстве, стала активно осваивать азербайджанский рынок вооружений и в 2007 г. поставила АР 62 танка Т-72Б и 4 боевых бронированных машины. Кроме того, сообщалось о закупке в этом же году у РФ ракетных комплексов Точ-ка-У. Правда, в Регистре обычных вооружений ООН содержится информация о закупке Точек-У Азербайджаном не у России в 2007 г., а у Украины в 2008 г.

В 2008 г. появилась информация о поставках Россией Азербайджану некото-рого количества новейший российских БТР-90С и 70 БТР-80А. Если достовер-


76

ность информации о поставках БТР-90С вызывает сомнения, то поступление на вооружение ВС Азербайджана БТР-80А является фактом: часть из них приняла участие в военном параде, состоявшемся в Баку в июне 2008 г. На том же параде азербайджанской общественности были продемонстрированы и купленные в РФ артиллерийские системы 2А65 МСТА-Б в количестве 6 единиц. В том же году из России на вооружение Национальной армии Азербайджана поступило 3 единицы артиллерийской системы «Пион», через год Россия продала Азербайджану еще 9 единиц 203-мм артиллерийской системы «Пион». В 2008 г. Азербайджан догово-рился с Россией о поставках шести вертолетов МИ-171. Сделка о поставках вин-токрылых машин междуАР и РФ была заключена в Пакистане во время работы международной выставки вооружений ІDEAS-2008. В том же 2008 г. МЧС Азер-байджана заключило с российской стороной контракт на поставку двух вертоле-тов КА-32А. Необходимо отметить, что это было не первое приобретение МЧС в России. Это ведомство, занимающее важное место в системе национальной без-опасности АР, еще в 2007 г. приобрело у российских партнеров два вертолета МИ-17-1В и уникальный самолет-амфибию БЕ-200 ЧС. Летом 2010 г. принад-лежащие Азербайджану вертолеты КА-32А и самолет БЕ-200 ЧС приняли уча-стие в тушении лесных пожаров в России, а их экипажам по итогам этой сложной работы наряду с летчиками России и других стран были вручены награды от име-ни премьер-министра России В. Путина. А за год до этого Азербайджан приобрел у Улан-Удэнского вертолетного завода еще 5 винтокрылых машин. Отмечалось, что «поставки в Азербайджан значительно укрепили позиции холдинга “Вертоле-ты России” на этом региональном рынке». В декабре 2010 г. начальник авиацион-ного отряда МЧС АР полковник А. Гасымов сообщил, что Азербайджан планиру-ет купить в России еще несколько Ми-17 и КА-32 (3).

Закупленная у России Азербайджаном зенитно-ракетная система «С-300» яв-ляется очень эффективным и надежным оружием, которая позволяет уничтожать воздушные цели широкого класса. В целом это приобретение весьма значимо для Азербайджана (4).

В 2010-2011 гг. были заключены и практически выполнены контракты на поставку азербайджанским вооруженным силам и другим силовым структурам двух дивизионов зенитно-ракетных систем С-300ПМУ-2, нескольких батарей зенитно-ракетных комплексов «Тор-2МЭ», 60 транспортных вертолетов Ми-17 и 24 ударных вертолетов Ми-35М на общую сумму почти в $3 млрд. Любые российские поставки оружия в Азербайджан даже на коммерческой основе вызы-вают в Армении нервную и болезненную реакцию не только в обществе, но и в элите, но эта реакция не учитывает того, что Армения закупает оружие у России по внутрироссийским ценам и поставки оружия туда балансируют российские продажи в Азербайджан, указывает ведущий научный сотрудник ИМЭМО Алек-сандр Крылов. Поставки в Азербайджан позволяют России удерживать страну под своим влиянием и сокращают закупки Баку на международном рынке, гово-рит А. Крылов. В этой ситуации можно провести аналогию с политикой США и стран НАТО, которые поставляют крупные партии оружия антагонистам — Егип-ту и Израилю, Греции и Турции: зависимость этих стран от одного поставщика позволяет США и Западу сдерживать конфликты между своими клиентами, гово-рит эксперт Центра анализа стратегий и технологий Константин Макиенко (5).

Sivilizasiya

77

Таким образом, заметно, что российско-азербайджанское сотрудничество в об-ласти торговли оружием за последние годы приобрело значительную динамику.

Однако попытки вытеснения России с азербайджанского рынка вооружений не прекращаются. В июле 2008 г. азербайджанская газета «Зеркало» сообщила, что «Министерство обороны США считает необходимым разработку специальной стратегии по снабжению вооруженных сил постсоветских государств, в том числе и Азербайджана, вооружением и техникой производства государств НАТО».

Самое удивительное заключается в том, что отказаться от изделий россий-ского ВПК (военно-промышленный комплекс-авт.) призывают не только амери-канские и некоторые азербайджанские военные эксперты, что вполне объяснимо, но и российские. Так, в августе 2007 г. когда стало известно о приобретении Азербайджаном у России семидесяти БТР-80А, российский эксперт П. Фельгенга-уер отметил, что «одними “бэтээрами” армию не усилить», кроме того, он заявил, что «если Азербайджан хочет оснастить армию современным вооружением, ему нужно покупать оружие на Западе и дорого за него платить» (3).

Военные расходы Азербайджана в 2015 году были предусмотрены в размере 3783 млн. манатов. Это на 27,2% больше показателей 2014 года. Азербайджан стал единственной страной в регионе, увеличившей за последние годы военный импорт более чем на 150%. Причем 85% вооружения Азербайджан закупает у России.

Между тем, комментируя факт увеличения военных расходов Азербайджана в 2015 году, в 10 раз превышающих соответствующие расходы Армении, местные издания отмечают: «…таким образом руководство страны дает противнику понять, что не намерено более мириться с бесконечным затягиванием переговор-ного процесса и готово в любой момент силовым путем освободить от оккупации свои территории». При этом приводятся в пример заявления главы государства и министра обороны о том, что терпение азербайджанского народа на исходе (6).

В 2017 году Россия закончит поставку крупной партии вооружения и техники по соглашениям, заключенным в 2010 году. По данным СМИ, речь идет в том числе о контрактах на три батальона танков Т-90С и три батальона БМП-3 (около 100 машин), а также самоходную артиллерию, реактивные системы залпового огня и тяжелые огнеметные системы. Кроме того, в комплекте с танками Азербайджан закупил ремонтно-эвакуационные и инженерные машины. Эксперты отмечали, что стоимость этого пакета контрактов составила до одного миллиарда долларов (7).

За период 2009-2013 гг. Азербайджан стал 19-ым по импорту основных видов обычных вооружений, в то время как в 2004-2008 гг. по этому показателю он был только 49-ым. За последние годы эта страна почти в четыре раза или на 378% увеличила объемы импорта оружия (8).

Таким образом, исходя, из вышесказанного можно прийти к выводу, что уси-ление развития экономики Азербайджанской Республики в условиях глобализа-ции после восстановления независимости, благодаря правильно выстроенной по-литике, превратило Азербайджан в крупную региональную силу, с которой ни Россия, ни США не считаться не могут.

Азербайджан – ведущая страна Южного Кавказа, которая «делает погоду» в политических сношениях в регионе. Азербайджанская Республика, развивая свой военно-технический потенциал, ещё раз доказывает свою способность восстано-вить свою территориальную целостностьсиловым путём.


78

Источники: 1. Əhmədov E. Ermənistanın Azərbaycana təcavüzü və beynəlxalq təşkilatlar. Bakı, “Tuna”,

1998, 137s. 2. http://cyberleninka.ru/article/n/vzaimootnosheniya-azerbaydzhana-i-odkb-v-1994-2011-

gg#ixzz4B9rWujv6 3. Ниязов Н. Взаимоотношения Азербайджана и ОДКБ в 1994-2011 гг. 4. http://cyberleninka.ru/article/n/rossiysko-azerbaydzhanskoe-voenno-tehnicheskoe-

sotrudnichestvo-v-1994-2010-godah#ixzz4B9q5sOuD 5. Ниязов Н. Российско-азербайджанское военно-техническое сотрудничество в 1994-

2010 годах 6. http://vesti.az/news/164123 7. Гасанов В. «Закупив это оружие, Азербайджан сможет вести дистанционную

войну».HTTP://VESTI.AZ/NEWS/164123 8. http://minval.az/news/10877 9. Ахундова У. Эксклюзив: Что стоит за поставками в Азербайджан оружия из России? 10. http://WWW.NG.RU/ARMIES/2014-11-28/2_AZERBAIJAN.HTML 11. Мамедов С. «Азербайджан перешел на Российское вооружение» 12. http://moscowbaku.ru/news/society/azerbaydzhan_uvelichivaet_zakupki_rossiyskogo_voor

uzheniya/ 13. Борисов Д. «Азербайджан увеличивает закупки российского вооружения» 14. http://www.radioazadlyg.org/content/article/25301454.html 15. http://topwar.ru/10974-osnovnye-tendencii-militarizacii-azerbaydzhana-voenno-

tehnicheskoe-issledovanie.html 16. ShOoMok. Основные тенденции милитаризации Азербайджана. Военно-техническое

исследование.

XÜLASƏ Günel Əliyeva-Məmmədova

AZƏRBAYCANIN RUSİYA İLƏ HƏRBİ-TEXNİKİ ƏMƏKDAŞLIĞI (1991-2015-Cİ İLLƏR)

Azərbaycanın Rusiya ilə hərbi-texniki əməkdaşlığı yüksək şəkildə inkişaf etməkdədir. Azərbay-

canın hərbi büdcəsi 2015-ci ildə artıq 3783 milyon manat nəzərdə tutulmuşdur ki, bu da 27,2 % 2014-cü ildəki hərbi büdcəsindən çoxdur. Bu gün Azərbaycan silahın 85% -ini Rusiyadan alır.

Açar sözlər: Azərbaycan, Rusiya, Dağlıq Qarabağ, HTƏ

SUMMARY

Gunel Aliyeva-Mamedova

AZERBAIJAN`S AND RUSSIA MILITARY-TECHNICAL COOPERATION (1991-2015)

Azerbaijan is developing the military-technical cooperation with Russia. In 2015,

Azerbaijan's military budget was more than 3783 million manat. In 2014, the military budget of Azerbaijan increase to 27.2%. Today, AR 85% of the weaponspurchasesfrom Russia.

Keywords: Azerbaijan, Russia, Upper Karabakh, MTC

Sivilizasiya

79

Leyla ƏLİYEVA∗

İRƏVAN QALASI İSTİQAMƏTİNDƏ QACAR VƏ RUSİYA ORDULARI ARASINDA HƏRBİ ƏMƏLİYYATLAR

Açar sözlər: müharibə, düşərgə, Gümrü, məktub, Eçmiədzin

Giriş Sisianov Fətəli şahın vəziri Mirzə Şəfidən məktub alır. Sisianova təqdim olunan bu

məktubda Mirzə Şəfi çox saylı qüvvə ilə rusları qorxudaraq onlardan Gürcüstandan rus qoşunlarının çıxarılmasını tələb edirdi. Bu məktubda qədimdən mövcud olan dostluq əlaqələrinin daim hər iki dövlət tərəfindən gözlənildiyi, Rusiya ərazisində İran tacirləri üçün ticarət şəraitinin yaradılması kimi qarşılıqlı dostluq münasibətlərinin mövcud olduğunu qeyd edən Mirzə Şəfi indiki vaxtda rusların hərbi qüvvə ilə Gürcüstana gəlişindən sonra bu razılaşmanın pozulduğu göstərilirdi. Əgər təcili tədbirlər görülməsə iki dövlət arasındakı sülhün pozula biləcəyi xəbərdarlığı olunurdu. Sisianov özünün səlahiyyətli nümayəndəsini Abbas Mirzənin yanına göndərməlidir ki, onun yanındakı gürcü şahzadəsi Aleksandrla danışıqlar aparsın, yoxsa Qacarlarla Rusiya arasında qanlı hadisələr ola bilər. Bu məktuba cavabında Sisianov Qacarları Kür və Göyçədə nizə və mərmi ilə qarşılamağa hazır olduğunu yazmışdı. Rusiyanın Cənubi Qafqazdakı işğalları Qacarlar hökumətini ciddi şəkildə narahat edirdi. Ona görə də 1804-cü ilin mayında Fətəli şah başda olmaqla Qacarlar hökuməti rus qoşunlarının Cənubi Qafqazdan çıxarıl-masını rəsmi şəkildə tələb etmişdi. Tələb rədd olundu və 1804-cü ilin iyulun 10-da Ru-siya ilə Qacarlar İranı arasında diplomatik əlaqələr kəsildi, 10 il davam edən Rusiya-İran müharibəsi başlandı (1, s. 20).

Qacarların və rusların İrəvan xanlığına yürüş hazırlıqları İrəvana yürüş üçün müəyyən olunmuş qüvvələrdən Qafqaz qrenader alayı mayın 29-

da, 30-da Saratov muşketyor alayı, 31-də Narva draqun alayının 3 eskadronu və 300 ka-zak rus ordularının Tiflisin 8 verstliyindəki Soğanlıqdakı toplanış məntəqəsinə gəlir. Bu barədə imperatora məktubunda məlumat verən Sisianov yürüş üçün hazırlıqların başa çat-dırıldığını qeyd edirdi.

İrəvana yürüş ərəfəsində Sisianovun komandanlığı altındakı Cənubi Qafqazda olan rus qüvvələri aşağıdakı qaydada yerləşmişdi. Cənubi Qafqazdakı 7 piyada alayından Qafqaz qrenader alayı İmeretiya sərhədində yerləşdirilmiş, 17-ci yeger və Sevastopol alayının 1 batalyonu Yelizavetpol dairəsini, Sevastopol alayının digər 2 batalyonu Tifli-si qoruyurdu; 9-cu Yeger alayı Kartaliniyanı; 15-ci yeger və Kabardin alayları – Kaxeti-yanı qoruyurdular və onları həmin mövqelərindən tərpətmək mümkün deyildi. Tiflis alayının 2 batalyonu İrəvanın qarşısında – Pəmbək əyalətində; 3-cü batalyonu isə Bor-çalı distansiyasında dağ mədənlərini qoruyurdu. Bu qüvvələrdən yürüşə yalnız İrəvanla sərhəddəki Pəmbəkdə mövqe tutmuş Tiflis alayının 2 batalyonu, Qafqaz qrenader alayı, Kartaliniyadakı mövqelərindən götürülmüş 9-cu yeger alayının 6-cı bölüyü ayrılmışdı ki, bu qüvvələrlə Sisianov nəinki İrəvanı almağı, həm də Rusiyanın bütövlükdə Qaf-qazdakı geosiyasi planlarını həyata keçirmək, Rusiyanın Qara və Xəzər dənizlərinin arasındakı ərazilərdə hakimiyyətini bərqərar etməyi düşünürdü (2, s. 137).

∗ Sumqayıt Dövlət Universiteti [email protected]


80

Qacar orduları artıq yayın əvvəllərindən hərəkətə başlayırlar. Şahzadə Aleksandrın başçılığı altında 15 minlik ordu Şərurda mövqe tutmuşdu. İyunun 2-də İrəvana doğru hərəkətə başlayan qacar ordusu İrəvanın 25 verstliyində dayanır. Bir tərəfdən rusların, digər tərəfdən də Qacarların İrəvana yaxınlaşdığını görən Məhəmməd xan yaxınlaşan təhlükəni sovuşdurmaq məqsədilə rusların yanına göndərdiyi nümayəndəsi vasitəsilə qalanın və patriarx Davidin təslim edilməsi tələbi istisna olmaqla rusların digər şərtləri-ni qəbul etməyə hazır olduğunu bildirir. İrəvan xanının nümayəndələrini geri qaytaran Montrezor isə xandan rusların bütün şərtlərinin qeyd-şərtsiz yerinə yetirilməsini tələb edir. İyulun 3-də yenidən geri qayıdan nümayəndələr Montrezora bildirirlər ki, şahzadə Aleksandrın qüvvələri artıq İrəvana gəlib və onunla İrəvan xanının qüvvələri arasında toqquşma da baş verib. Xan ruslardan kömək istəyərək onlar gələnə kimi Qacarları qa-laya buraxmamağa söz verməklə, ruslardan da qalaya daxil olmamağı xahiş edirdi. İrəv-an xanının elçilərini öz yanında saxlayan Montrezor gecə xana məktub göndərərək yenidən rusların bütün şərtlərinin yerinə yetirilməsini tələb edir və əgər bu tələb qəbul olunacağı təqdirdə xandan bacardığı qədər Qacarlara müqavimət göstərməyi, Abbas Mirzə və şahzadə Aleksandrın qüvvələrinin sayı barədə ona məlumat çatdırmağı tələb edirdi. Lakin xan bu məktuba cavab vermir (3, s. 307). Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, əslində xan ruslarla anlaşmağa hazır olduğunu bildirməklə həm onların vasitəsi-lə qalanı Qacarların hücumundan qorumaq, həm də rusların da qalaya ola biləcək hücu-munu ən azından ertələməyə nail olmaqla vaxt qazanmaq niyyətində idi. Bu addımı ilə o, eyni zamanda ruslarla Qacarları üz-üzə gətirməklə, nəticədə qalanı hər iki tərəfin hücumundan qorumaq istəyirdi.

İrəvan istiqamətində hərəkət edən Sisianov isə irəliləyərək, Üçkilsə adlı yerə gəldi və çadırlarını orada qurdu. Bu barədə general-mayor Tuçkov öz xatirələrində yazır: “Dəstəni qəbul edən günü mənə hücum etməyi əmr etdilər. Məndən 3 gün sonra isə Sisianov öz korpusu – I draqun alayı, 8 piyada batalyonu, iki kazak alayı və 300 gürcü atlısı (cəmi 4370 nəfər) ilə yürüşə çıxdı” (4, s. 260). İyunun əvvəlində Tuçkovun ko-mandanlıq etdiyi dəstə İrəvan xanlığına məxsus olan Şörəyel vilayətini tutdu (5, s. 138).

Qabaqcadan göndərilmiş Tuçkovun başçılığı altındakı hissələrə isə yalnız Arpaçay-la Zəngi çayını birləşdiyi yerdə yuxarıda göstərilən qüvvələrlə birləşmək əmr olunmuş-du. Tuçkov yazırdı ki, Qacarlarla rastlaşacaqları təqdirdə necə hərəkət etmək lazım ol-duğu barədə heç bir göstəriş verilmədiyindən o, nə etməli olduğu barədə mövcud vəziy-yətdən asılı olaraq çıxış etmək məcburiyyətində idi. O, 6-cı gün müəyyən olunmuş yerə çataraq general-mayor Leontyevin 2 batalyon, 4 top, 70 kazak və 100 erməni süvarisin-dən ibarət qüvvələri ilə birləşir (3, s. 309). Onların bu hərəkətləri isə ətrafdakı Qacar süvarisi tərəfindən izlənilirdi. Lakin hələ ki, heç bir tərəf birinci qarşıdurmaya getmək istəmirdi. Çünki, tərəflər arasında rəsmi şəkildə hərbi əməliyyatlar başlandığı elan olunmamışdı.

Sisianov tərəfindən bundan sonra necə hərəkət etmək barədə heç bir əmr almayan Tuçkov və Leontyev birləşdikdən sonra müdafiə mövqeyi tutmaqla kifayətlənirlər. Tə-rəflər arasında ilk toqquşma da məhz bu zaman baş verir. Qacar ordularının tərkibində vuruşan yaralı gürcünün ruslara verdiyi xəbərə görə ruslarla vuruşan qacar dəstəsi 8 min nəfərdir və onların başında gürcü şahzadələri Aleksandr, Teymuraz, Şərif paşa və Mehdiqulu xan durur. Tuçkov onların üzərinə növbəti günü sübh tezdən hücum etməyi qərara alır. Axşam o, düşərgənin önündə 400 piyada və 2 topla vaqenburq təşkil edir. İyunun 10-u səhər tezdən o, 1800 piyada, 8 top, Leontyevlə gəlmiş kazak və süvari gür-

Sivilizasiya

81

cülərlə 2 kolonna ilə hücuma keçir. 1-ci kolonna 2-ci dən bir qədər aralı gedirdi (3, s. 310).

Həmin bir neçə gün ərzində Məhəmməd xan da üç dəfə öz nümayəndəsini məktub-la Sisianovun yanına göndərərək ona kömək göstərməyə hazır olduğunu bildirmışdi. Məhəmməd xan eyni zamanda Sisianovun Gümrü yaxınlığından hansı istiqamətə hərə-kət edəcəyini aydınlaşdırmağa çalışırdı (6, s. 57).

Rus hissələrinin hərəkətə gəldiyini görən Qacarlar Qarakilsə kəndi yaxınlığında Tuçkovun dəstəsini mühasirəyə alsalar da dördkünc kare şəklində düzülərək müdafiə olunan ruslar atəşlə onları geri oturda bilirlər. Rus hissələri kənddən 2 verst aralandıq-dan sonra yenidən qacarlarla rastlaşırlar. Bu dəfə də atəşlə geri oturdulan Qacarlar Gümrü dağlarının ətəyində mövqe tuturlar . Rus mənbələrinin yazdığına görə Tuçkovun bu dağın ətəyindəki kurqanın tutulması məqsədilə qacarlarla toqquşmada qalib gələrək əsirlikdə olan 100 erməni ailəsini azad etməsi, qacarlara 100-ə qədər adamın itkisi hesa-bına başa gəlir. Onun ardınca hərəkət edən baş komandan iyunun 12-də Gümrünün ətrafına çatdıqda artıq döyüş başa çatmışdı. O, yaralıları və yükü Pəmbəyə göndərməyi əmr edib özü İrəvana getməyi düşünürdü (3, s. 312).

İrəvan qalası istiqamətində Qacar və Rusiya orduları arasında toqquşmalar İki gündən sonra Sisianov da Gümrüyə gəlir. Burada qüvvələri toplayaraq iyunun

15-də Eçmiədzin monastırına doğru hərəkətə başlayır. Bu zaman ruslar Qacarlarla qarşılaşmasalar da, onların mayaklarının işıqlarının hərəkətindən Qacarların rusların hərəkətini izlədiyi məlum olurdu (2, s. 138).

Bütün bu müddət ərzində İrəvan xanı isə Sisianovla danışıqlar apararaq rusların şəhə-rə yürüşünün qarşısını almağa çalışırdı. Sisianov onun bu cəhdlərinə cavab olaraq yazırdı ki, - Gümrüyə gəldikdən sonra o, İrəvan xanından 3 məktub almışdır. Bu məktublarda rusların İrəvana doğru hərəkətindən narahatlıq keçirən xan Sisianovdan Gümrüdən daha da irəli hərəkət etmək niyyətində olduğunu öyrənmək istədikdə o, rusların məqsədinin İrəvanı almaq olduğunu bildirməklə xanın yeganə çıxış yolunun Sisianovu qarşılayıb, qa-lanın açarlarını ona təqdim edərək təslim olmaq olduğunu bildirir. Sisianov xana məktu-bunda onun qoşunla Eçmiədzinə gəlməsi ilə qalanın açarlarının təqdim edilməsi, bütün təchizatı ilə qala qarnizonunun təslim olacağı öhdəliyini üzərinə götürən məktubun şəhə-rin fəxri adamlarının vasitəsilə ona çatdırılmasını tələb edir. Sonda o yazır ki, “ya rəhm və bağışlamanı dilə, ya da gəncəli Cavad xanın aqibətini gözlə” (7, s. 615).

Avanqardı general-mayor Portnyaginə, piyada və artilleriyanı general-mayor Tuç-kova, aryerqardı isə general-mayor Leontyevə həvalə edən Sisianov iyunun 15-də Güm-rüdəki düşərgədən hərəkətə başlayıb ayın 19-da Eçmiədzin monastırına çatır. Eçmiədzi-nə doğru dağlıq, sıldırımlı yollarla yayın istisində hərəkət edən Sisianov monastıra tez çatıb buradan İrəvan xanıyla danışıqlara başlamaq üçün tələsdiyindən yolda hissələrinə istirahət vermədən hərəkət etmiş, nəticədə onunla birlikdə monastıra hər batalyondan bayraqla ən çoxu 60 adam çata bilmişdi. Qalan hissə isə əldən düşdüyündən geri qala-raq yalnız gecəyə doğru monastıra çata bilirlər (3, s. 314).

İyun ayının 19-u hələ Eçmiədzin monastırının 8 verstliyinə çatan Sisianov kilsə zənglərinin səslərini eşitdikdə elə bilir ki, bu onun qarşılanması üçün görülən hazırlıq-larla bağlıdır və avanqarda monastıra doğru tələsməyi əmr edir. Lakin həmin vaxtı monastırda, onun ətraf bağlarında mövqe tutmuş 400 nəfərlik Qacar qüvvəsi tərəfindən rusların bu avanqard hissələri atəşə tutulur. Xətti kazaklar və gürcülərin köməyə gəlmə-


82

silə ruslar Qacarları bağlardakı mövqelərdən sıxışdırıb çıxarda bilsələr də monastırın alınması növbəti günə saxlanılır. Çünki onun hərbi hissələri 44 verstlik yoldan sonra yorğun idi və monastırın yaxınlığında düşərgə salır. Rusların hissələri hələ düzülməyə macal tapmamış monastırın arxasındakı hündürlüklərdə Qacarların çoxsaylı dəstələri görünürlər ki, bu Abbas Mirzənin başçılığı altındakı rusları qabaqlayaraq İrəvan ətrafı-na gəlmiş 20 minlik qüvvə idi (3, s. 315).

Qacarların artilleriyası Eçmiədzinin yuxarı bağlarından müqəddəs Ripsima monas-tırı və Kaysana qədər uzanırdı. İlk hücumu da Qacarların bu hissələri edir. Vagenbur-qun müdafiəsi üçün Saratov muşketyor alayının 1 batalyonunu saxlayan Sisianov qalan qüvvələrlə Eçmiədzinə doğru hərəkətə başlasa da Qacarların rus düşərgəsini mühasirə-yə almaq məqsədilə 7 süvari kolonnasını göndərməsi onu taktikanı dəyişməyə məcbur edir. Sisianov bu hücumun qarşısını almaq məqsədilə general-mayor Portnyaginin ko-mandanlığı ilə iki kareni onlara qarşı çıxarır. General-mayor Leontyevə əmr olunur ki, 2 batalyonla 4 verst irəlidə yerləşən kiçik monastırı almaq üçün getsin. Tuçkova 2 ba-talyonla sağa gedərək baş monastırla onun yaxınlığındakı dəyirmanın arasındakı möv-qeni tutmaq əmr olunur. Sisianov isə artıq Qacarlar tərəfindən ələ keçirilmiş iki kiçik monastırın arasında qaldığından hər 3 tərəfdən mühasirəyə alınmışdı.

Döyüş axşama doğru başa çatır. 1804-cü il iyunun 20-də Eçmiədzin monastırının ətrafındakı döyüşdə ruslardan 4 nəfər zabit yaralanmış, 8 aşağı rütbəli öldürülmüş, 54-ü yaralanmış, 2-si əsir düşmüşdür (8, s. 133). “Russkiy invalid”də göstərilirdi ki, Avropa döyüş taktikası ilə tanış olmayan Qacarlar bir neçə dəqiqənin içərisində məhv edəcəklə-rini düşündükləri azsaylı rus hissələrinin əzmli müqavimətindən dəhşətə gəlirlər. Rusla-rın nizami piyada kareləri onlar üçün hərəkət edən alınmaz divara çevrilmişdi. Bununla bərabər rusların əlverişli yüksəkliklərdə yerləşdirdikləri artilleriyasının düzgün hərəkət-ləri Qacar ordusunda güclü tələfata və qorxuya səbəb olmuşdu (9, s. 316). Əksəriyyəti hərbiçilər tərəfindən tərtib edildiyi üçün rus dilli mənbələrdə məlumatlar birtərəfli və şişirdilmiş şəkildə verilmişdir.

Möhkəmləndirilmiş Eçmiədzin monastırının tutulması üçün mübarizənin mənasız olduğunu anlayan Sisianov Kənəkir kəndinə (İrəvandan 5 verst şimalda yerləşir) doğru hərəkət edir. Zəngi çayında olan yeganə keçid burada yerləşirdi. Polkovnik Tsexanovs-ki buradakı Qacarları geri oturdaraq keçidi ələ keçirir və kəndin mərkəzi hissəsindəki qalanı qaydaya salaraq müdafiəyə hazır vəziyyətə gətirir. Sisianov Saratov alayının batalyonunun mühafizəsi altında bütövlükdə vagenburqu saxlayaraq, iki bölüyü rusların İrəvana doğru hərəkətinin ardınca onların təqib edilməsi məqsədilə Eçmiədzindən çıx-mış Qacar qüvvələri tərəfindən tərk olunmuş Eçmiədzini tutmaq üçün göndərir.

İrəvanlı Məhəmməd xan və naxçıvanlı Kəlbəli xan (o qacarlar tərəfindən xanlıqdan kənarlaşdırılmış, yerinə isə Baba xanın yanında girov kimi saxlanılan oğlu təyin olun-muşdu) Abbas Mirzəyə hədiyyələr göndərərək onu geri çəkilməkdən imtina edib qala-nın yaxınlığına gəlməyi xahiş edirlər. Abbas Mirzədə iyunun 26-da İrəvan qalasının 3 mil məsafədə düşərgə salır.

Sisianov iyunun 26-dan 30-a kimi Kənəkir kəndindəki qalanın müdafiə vəziyyətinə gətirilməsi işlərilə məşğul olur. Bu zaman Eçmiədzin monastırından gəlmiş rahib Sisia-nova xəbər gətirir ki, Qacarlar oranı tərk etmişlər və orada az da olsa ərzaq var. Dərhal Sisianovun göndərdiyi 2 bölük tərəfindən monastır tutulur.

İyunun 30-da Zəngi çayını keçən rus hissələri İrəvan qalasını keçərək Abbas Mir-zənin əsas düşərgəsinə yaxınlaşırlar. Onun düşərgəsi İrəvanın 8 verstliyində yerləşmək-

Sivilizasiya

83

lə ön tərəfdən sıldırımlı qayalıqlı dərələrlə qorunurdu. 9-cu yeger alayı artilleriyanı geri göndərərək rəqiblə hər bir yüksəklik uğrunda vuruşaraq onları bir-bir ələ keçirir. Nəha-yət gəlib onların hərəkət yolunu kəsən dikin qarşısında dayanırlar. Sisianov hesab edir ki, bələdçi düşmənin güllə yağışından qorxduğu üçün onları bu yolla gətirib. Lakin burada dayanıb gözləmək qorxulu idi. 50 sajenlik (1 sajen 2,134 metrə bərabərdir) hündürlüyə baxış keçirən Sisianov Tuçkovun batalyonunu polkovnik Kozlovskinin Qafqaz qrenader alayı ilə əvəz olunması barədə göstəriş verir (10, s. 809). Bu dikə dır-manma zamanı bütöv batalyondan yalnız 40 nəfər (o cümlədən Kozlovskiy və mayor Osipov) onun başına qalxa bilirlər. Kozlovskinin adamlarından başqa onların ardınca 30 nəfər greben və tersk kazakı da bu diki qalxa bilir. Burada baş verən süngü döyüşündə rus dəstəsinin komandiri mayor Osipov öldürülsədə Qacar dəstəsi müvəffəqiyyət qaza-na bilməyərək geri çəkilmək məcburiyyətində qalır. Abbas Mirzənin 27 minlik ordusu düşərgəni tərk edərək Arazın o tayına doğru üz tutur. Rus mənbələrinin yazdığına görə onun düşərgəsini ələ keçirən ruslar, 4 bayraq və 4 topu da ələ keçirsələr də süvarisi və artilleriyası olmadığı üçün azsaylı qüvvə ilə onları təqib edə bilmir (10, s. 115). Sisia-nov bu qələbədən sonra hərəkət istiqamətini İrəvana yönəldir.

Qaynaqlar:

1. Azərbaycan tarixi 7 cilddə. IV cild. Bakı: Elm nəşriyyatı, 2007, 503 s. 2. Потто В. Утверждение русского владычества на Кавказе. Т.I. Тбилиси: Типография

Либермана Я.И., 1901, 309 с. 3. Дубровин Н. Закавказье от 1803-1806 года. Спб., 1866, 542 с. 4. Присоединение Восточной Армении к России. Т.I.(1801-1813). Ереван: Изд-тво

Академии наук Армянской ССР, 1972, 715 с. 5. Потто В. Первые добровольцы Карабаха в эпоху водворения русского владычества.

Тифлис, 1902, 138 с. 6. Süleymanov M. İrəvan xanlığının Rusiyaya birləşdirilməsi tarixindən. Bakı: Hərbi

nəşriyyat, 1997, 159 s. 7. Писъмо кн. Цицианова к Эриванскому Мамед хану, от 14 июня 1804 года, АКАК,

Т.II, док.1230. Тифлис, 1868, 615 с. 8. Гизетти А. Сборник сведений о потерях Кавказских войск во время войн Кавказско-

горcкой, персидских, турецких и в Закаспийском крае, 1801-1885гг. Тифлис:изд-тво военно-исторического отдела при штабе Кавказского военного округа, 1901, 222 с.

9. Русский инвалид, 1831, №6. 10. Сообщение кн. Цицианова кн. Тенишеву от 7-го июля 1804 года, АКАК, Т. II,

док.1668. Тифлис,1868, стр. 809-810.

SUMMARY Leyla Alieva

IREVAN PREMIERE OF MILITARY OPERATIONS BETWEEN THE ARMIES OF RUSSIA AND THE QAJAR

Fatali shah was demand to leave russian troops from the Caucasus but his cliam was

requested. Therefore, he all the diplomatic relations between the two countries ceased in 10 July of 1804 year and a war between Russian and Iran begin. Tsitsianov wanted not only Irevan, he wanted also to carry out Russia,s geopolitical plans in Caucasus and to spread the power of Russia in the areas between Black and Caspian sea. But khanate of Irevan wanted to bring face to face Russians and Gadjars, wanted to defend his castle from the protect by both sides.


84

Tsitsianov noted this words in a letter to khan: “ ask your forgiveness or you,ll get the end as Javad Khan”.

Key words: war, camp, Gyumri, letter, Echmiadzin

РЕЗЮМЕ Лейла Алиева

ВОЕННЫЕ ДЕЙСТВИЕ МЕЖДУ РУССКИМИ И КАДЖАРСКИМИ ВОЙСКАМИ В НАПРАВЛЕНИЕ ИРАВАНСКОЙ БАШНИ

Фатали шах требует вывода российских войск с Кавказа, но его запрос отклоняет-

ся. Таким образом, 10 июля 1804 год между двумя странами дипломатические отноше-ние сократилис и начилься русско-иранская война. Цицианов не только Ереван хотель получить, но и ешо осушествит геополитические планы России на Кавказе, распростра-нить силу России в области между Черным и Каспийским морями. Но хан Еревана хо-тель защитить крепость от атаки обе стороны, при этом рассорит Руских и Гаджа-ров. В письме хану Цицианов отметил, что "помилуй и попроси прощение или жди конца Джавад хана из Гянджи".

Ключевые слова: война, лагерь, Гюмри, письмо, Эчмиадзин

Sivilizasiya

85

Bəxtiyar HƏSƏNOV∗

AZƏRBAYCANIN QARABAĞ REGİONUNUN İNZİBATİ ƏRAZİ BÖLGÜSÜ (XX ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİ)

Açar sözlər: Azərbaycan, Qarabağ regionu, inzibati ərazi bölgüsü, çar hökumətinin

məmurları

Giriş Şimali Azərbaycan XIX əsrdə çar Rusiyası tərəfindən işğal edildikdən sonra müs-

təmləkəçi hökumət işğal etdiyi bütün ərazilərdə inzibati ərazi bölgüsü ilə bağlı yeni islahatlar həyata keçirilməyə başladı. Çar hökuməti tərəfindən təcili yeni inzibati ərazi bölgüsünün aparılması, bu ərazilərdə yaradılmış yeni qəzalara xristian mənşəli məmur-lar təyin edilməsi ilə bağlı olmuşdur. Çünki çar hökuməti bu inzibati ərazi bölgüsü ilə Şimali Azərbaycanın idarəçilik sistemini öz nəzarətinə götürmək istəyirdi.

Bununla yanaşı, bu dövrdə çar hökuməti Azərbaycanın Qarabağ bölgəsinə erməni-lərin kütləvi köçünü başlatdı və bölgənin inzibati-ərazi, idarəçilik sistemində dəyişiklik-lər etdi. Ruslar özlərinə etnik-siyasi dayaq yaratmaq üçün 1828-1830-cu illərdə Azər-baycana İrandan, Osmanlı imperiyasından erməni əhalisini köçürdü. Bu əhalinin əksə-riyyəti məhz Qarabağ regionunda məskunlaşdırıldı.

1. XX əsrin əvvəllərində Qarabağ regionunda inzibati ərazi bölgüsü Çar Rusiyası tərəfindən 1822-ci ildə xanlıq statusu dəyişdirilən Qarabağ bölgəsinin ərazisi müxtəlif inzibati idarəetmə sistemlərinə daxil edilmişdir.

Məlumdur ki, komendant idarə üsulu çarizmin Cənubi Qafqazda, o cümlədən Şi-mali Azərbaycanda siyasi dayaqların möhkəmləndirilməsinə cavab vermədiyindən 1840-cı ilin aprelin 10-da Cənubi Qafqazda inzibati islahat haqqında qanun verildi. Qa-nuna görə komendant üsul-idarəsi ləğv olunmuş və burada da Ümumrusiya inzibati sistemi yaradılmışdı (10, s.132).

1897-ci ilin məlumatlarına görə Şimali Azərbaycanın Qarabağ regionunun qəzala-rının sərhədləri aşağıdakı kimi verilmişdir. Qəzaların ərazisi kiçik dəyişikliklər istisna olmaqla 1929-cu ilə qədər eyni olaraq qalmışdır. Şimali Azərbaycanın Qarabağ regio-nunun Şuşa qəzası, Cavanşir, Göyçay, Cavad, Cəbrayıl, Zəngəzur qəzaları ilə həmsər-həd idi. Mərkəzi Şuşa şəhəri idi. Şuşa qəzası 1841-ci ildə Kaspi vilayətinin tərkibində təsis edilmişdir. 1846-cı ildən Şamaxı, 1859-cu ildən Bakı 1867-ci ildən isə Yelizavet-pol (Gəncə-H.B) quberniyasının tərkibinə olmuşdu. Şuşa qəzası Mığrı, Kəbirli, Zəngə-zur, Cavanşir, Çiləbörd, Vərəndə sahələrinə bölünürdü. 1867-ci il dekabr tarixli fərma-na əsasən, Zəngəzur və Cavanşir sahələri Şuşa qəzasından ayrılıb müstəqil qəzalara çevrildilər. Qəzanı qəza rəisi, onun müavini, xəzinədar, sahə iclasçıları və şəhər polisi idarə edirdi. Qəzada məhkəmə yaradılmışdı. Qəzanın sahəsi 4911 kvadrat kilometr, əhalisi 140740 nəfər olmuşdur (1897). Təsərrüfatında əkinçilik, maldarlıq, ipəkçilik, üzümçülük, bağçılıq əsas yer tuturdu. Şimali Azərbaycanın qəzaları bəhs edilən dövrdə qəza rəisi, onun köməkçisi, katibi və b. tərəfindən idarə olunurdu (7, s.124).

1881-ci ildə Tiflisdə nəşrə başlamış Qafqaz Tədris İdarəsi tərəfindən çap olunmuş Qafqaz əraziləri və xalqlarının təsvirinə dair materiallar toplusunun 1904-cü il buraxılı-

∗ AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu [email protected]


86

şında Qarabağ regionunun Zəngəzur qəzasının sərhədləri şərqdən və şimal-şərqdən Şuşa, Cəbrayıl qəzaları, şimaldan Cavanşir qəzası, Ərəş qəzası Nuxa, Göyçay, qərbdən və cənub-qərbdən Naxçıvan və Şərur –Dərələyəz qəzaları, İrəvan quberniyası, Cənubi Azərbaycan Yelizavetpol qəzaları və Zaqatala, cənub və cənub-şərqdən Araz çayı hansı ki, Rusiya və İran dövləti arasındadır” kimi göstərilmişdir. 1873-cü ildə Yelizavetpol quberniyasında təsis olunmuş Qəza mərkəzi Gorus məntəqəsi idi. Qəza 3212, 5 kv. km sahəyə malik idi. Fəaliyyətinə 1929-cu ildə son qoyuldu (13, s.182; 3, s.38).

1883-cü ildə Yelizavetpol (Gəncə-H.B) quberniyasında 2 qəza Cəbrayıl və Cavan-şir qəzaları yaradılır. Şuşa, Zəngəzur, Cavad qəzaları və İran Azərbaycanı ilə həmsər-həd olan Cəbrayıl qəzası (mərkəzi Cəbrayıl məntəqəsi) 3332 kv.km sahəyə, Ərəş, Yeli-zavetpol, Zəngəzur, Şuşa qəzaları və İrəvan quberniyası ilə həmsərhəd Cavanşir qəzası (mərkəzi Tərtər məntəqəsi) isə 5497 kv.km sahəyə malik idi. Hər iki qəzanın fəaliyyəti 1929-cu ildə başa çatdı (3, s.38; 7, s.125).

XIX əsrin ikinci yarısı-XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın tarixi-siyasi coğrafiya-sının ümumi mənzərəsini təsəvvür etmək üçün 1903-cü ildə çəkilmiş “Karta Kavkazs-koqo voennoqo okruqa 1903 qoda” xəritəsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Xəritədən gö-ründüyü kimi, Şimali Azərbaycanın əsas ərazisi Bakı, Yelizavetpol (Gəncə-H.B) və İrə-van quberniyalarının tərkibində idi. Bakı quberniyası 6 qəzaya (Bakı, Quba, Şamaxı, Göyçay, Cavad, Lənkəran), Yelizavetpol quberniyası 8 qəzaya (Yelizavetpol, Ərəş, Nuxa, Cavanşir, Qazax, Şuşa, Cəbrayıl (Qaryagin), Zəngəzur qəzaları) və bir dairəyə (Zaqatala), Yelizavetpol quberniyasının sahəsi 39982 kv. km olmuşdur. 1905-ci ildə Yelizavetpol quberniyasının ərazisində 2 müvəqqəti general-qubernatorluq yaradıldı. Bunlardan biri Zəngəzur, Cavanşir və Şuşa qəzalarını, digəri isə qalan əraziləri əhatə edirdi. İrəvan quberniyası 7 qəzaya (İrəvan, Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz, Yeni Bayəzid, Sürməli, Eçmiədzin, Aleksandropol) bölünmüşdü. Azərbaycanın tarixi əraziləri olan İrəvan, Naxçıvan, Göycə mahalı, Şərur-Dərələyəz, Yeni Bayəzid əraziləri İrəvan quber-niyasının, Borçalı Tiflis quberniyasının, Dərbənd isə Dağıstan vilayətinin tərkibində idi (7, s.119-122).

Bu xəritədə Qarabağ bölgəsinin inzibati ərazisi Yelizavetopol quberniyasına daxil olan Şuşa, Zəngəzur, Cavanşir, Cəbrayıl (1904-cü ildən Qaryagin-H.B.) 4 qəzasından ibarət olmuşdur.

1868-ci ildən başlayaraq, Azərbaycanda Sovet inzibati idarəetmə sisteminin yaran-masına qədər (1920) Qarabağ regionu mərkəzi Gəncə şəhəri olan Yelizavetpol (Gəncə-H.B) quberniyasının tərkibində olmuşdu. Yelizavetpol (Gəncə-H.B) quberniyasının əra-zisi Şuşa, Cavanşir, Cəbrayıl, Zəngəzur bir qismi isə Cavad uyezdlərinə daxil olmuşdur. 1918-ci ildə Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti dövründə də ərazidə dəyişiklik edilməmişdir (5, s.476-478).

XX əsrin əvvəllərində bütün Rusiyanı bürüməkdə olan inqilabi hərəkatın Azərbay-cana da yayılması çar hökumətini məcbur etdi ki, 1881-ci ildə qəbul etdiyi azadlıq hərə-katını boğmağa yönəldilmiş “Müvəqqəti əsasnamə”ni Azərbaycanın şəhər və qəzalarına da şamil etsin. Beləliklə, 1903-cü ilin sentyabrından bu əsasnamə Qarabağa da tətbiq edildi. Bu, o demək idi ki, Bakı və Yelizavetpol quberniyaları “ictimai qaydalara və asayişə zidd olan yığıncaq və toplantıların iştirakçılarını, gücləndirilmiş mühafizə haq-qında əsasnaməni “pozan” digər şəxsləri 500 rubladək cərimələyə və ya 3 aylıq müddə-tədək həbs etdirə bilərdilər” (2, s.98).

Belə ki, həqiqətən də ötən əsrin əvvəllərində milli oyanışın və ictimai-siyasi hərəkatın başlıca mərkəzləri həmin quberniyaların Bakı, Gəncə və Şuşa qəzaları idi.

Sivilizasiya

87

Bakıda yaradılmış, demək olar ki, bütün siyasi partiya və ictimai təşkilatların özək-

ləri Şuşada da fəaliyyət göstərirdi. 1904-cü ilin fevralında Şuşa real təhsil məktəbində eser dərnəyi yaradılmışdı (1, v.9).

Azərbaycanın böyük şəhərlərindən olan Bakı və Gəncə ilə yanaşı Şuşada da 1898-ci ildən özünüidarə orqanları mövcud idi. Qarabağ bölgəsinin sosial-iqtisadi və mədəni inkişafında bu orqanların mühüm rolu olmuşdur. Bu orqanların üzvləri arasında Azər-baycanın görkəmli ziyalıları – dramaturq Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, jurnalist Haşım bəy Vəzirov, həkim Əbdülkərim bəy Mehmandarov da var idi. 1904-1907-ci illərdə Ca-vad bəy Səfərəlibəyov Şuşa şəhərinin başçısı olmuşdur (3, s.92).

Bəhs etdiyimiz dövrdə, Şuşa qəzasına aşağıdakı yaşayış məntəqələri Şuşa şəhəri, Xankəndi, Qaragədik, Ulubəy, Qayabaşı, Sarıkeşiş, Qışlaqkənd, Şəlvə, Seyidbəyli, Daş-bulaq, Mehdikənd, Bədara, Seyidkənd, Xındırıstan, İsmayılbəyli, Məlikbəyli, Xəlfəli, Xocalı, Quşçular, Körpə Ətəfli, Zarıslı, Naxçıvanik, Pircamal, Dağros, Ağdərə, Ağbu-laq, Aranzəmin, Lisaqor, Kərgicahan, Cəmilli, Ballıca, Qaybalıkənd, Bəhlul, Xandcək, Mədətkənd, Yuxarı Siznək, Aşağı Siznək, Dəmirçilər, Sığnaq, Çanaxçı, Qarabulaq, Quş-Baba, Sarıkənd, Xaçmaz, Tuknakal, Qaralı, Pirimkənd, Muxtarkənd, Dağdağan, Sarov, Daşkənd, Şuşakənd, Daşaltı, Gülqarlı, Pircamal, Keşişkənd, Daşburun, Xoca-börd, Kəndxord, Karyagin, Muşqabad, Qabaxanlı, Maştaqkənd, Quzumkənd, Acıkənd, Keşan, Hadıkənd, Yenikənd, Qarakənd, Yemişan, Cəmiyyət, Qarqarça, Mirikənd, Qara-dağlı, Xonaşen, Bəhrəmli, Xocallı, Muğanlı, Abdal, Kotluyarovski, Kurapatkin, Nikala-yevka, Skolyevka, Sus, Suxtaraşen, Hirkan, Zavodkənd, Tərtərkənd, Movos, Amaran, Bülbül, Ağbulaqkənd, Quzeykənd, Tuğ, Tağ, Azox, Zardanşen, Şəhər, Caqauz, Tağ-verd, Quzey-Cartaz, Keşan, Güney Çartaz, İsfahankənd, Yenicə, Daşbaşı, Yeni Xana-bad, Xramord, Yuxarı Kliçbağ, Aşağı Kliçbağ, Qraxtuğ, Mamedzor, Şahinli, Şuşalıx, Köşətli, Axullu, Domı, Toqa, Tsaqor, Çıraqlı daxil idi. Şuşanın Yuxarıda qeyd etdiyi-miz kəndlərinin adlarını nəzərdən keçirərkən görürük ki, 121 adın yalnız bir neçəsi er-mənilər tərəfindən dəyişdirilmişdir (6, s.23-24).

1904-ci il Qafqaz təqvimində Şimali Azərbaycanın Qarabağ regionunun qəzaların-da qəza polis məntəqələrinin yerləşdiyi ərazi, bu polis məntəqələrinin sahəsi haqqında aşağıdakı məlumatlar verilmişdir. 1903-cü ilin məlumatına görə Şuşa qəzasında Şuşa şəhəri və dörd polis məntəqəsi olub. 1.Xankəndi, bu polis məntəqəsinin sahəsi 1024,89 verst, 106759 desyatin, 21,18 mil, 1166, 34 kvadrat kilometr olmuşdur. Bu polis məntə-qəsinə 16 kənd cəmiyyəti daxil idi. 2. Qacar, bu polis məntəqəsinin sahəsi 726,2 verst, 75646 desyatin, 15,01 mil, 826,44 kvadrat kilometr olmuşdur. Bu polis məntəqəsinə 16 kənd cəmiyyəti daxil idi. 3. Ağdam, bu polis məntəqəsinin sahəsi 821,54 verst, 85577 desyatin, 16,98 mil, 934,93 kvadrat kilometr olmuşdur. Bu polis məntəqəsinə 15 kənd cəmiyyəti daxil idi.. 4. Ağcabədi, bu polis məntəqəsinin sahəsi 1850,65 verst, 192776 desyatin, 38,24 mil, 2106,08 kvadrat kilometr olmuşdur. Bu polis məntəqəsinə 12 kənd cəmiyyəti daxil idi (8, s.32-33).

Qafqaz təqviminin 1906-ci il buraxılışında isə Şuşa qəzasında olan kənd cəmiyyət-lərinin adları aşağıdakı kimi verilib. Ağdam (Aqdamskoe), Ağcabədi (Aqdjabedinskoe), Hindarx (Qindarskoe), Gülanlı (Qyülanlinskoe), Camiat (Djamiatskoe), Qacar (Kadjar-skoe), Keşişkend (Keşişkendskoe), Ləmbəran (Lemboranskoe), Naxçıvan (Naxiçeva-niskoe), Nikolayev (Nikolayevskoe), Siznik (Siznikskoe), Taqaver (Taqaverskoe), Tuğ (Tuqskoe), Xankəndi (Xankeninskoe), Xınzıristan (Xinziristanskoe), Xocavənd (Xodja-


88

vendskoe), Çəmənli (Çemenlinskoe), Çertaz (Çertazskoe), Şıxlar-Qərvənd (Şıxlyar-Korvendskoe). (9, s.244).

Qarabağ regionunun digər qəzası olan Zəngəzur qəzasında beş polis məntəqəsi olub. 1. Qarakilsə, bu polis məntəqəsində 15 kənd cəmiyyəti vardı. 2. Xanazax, bu polis məntəqəsinə 23 kənd cəmiyyəti daxil idi. 3. Dondarlı, bu polis məntəqəsinə 19 kənd cə-miyyəti daxil idi.. 4. Şıxauz bu polis məntəqəsinə 20 kənd cəmiyyəti daxil idi. 5. Kəvər (Kavarta) bu polis məntəqəsi haqqında məlumat verilməmişdi (8, s.32-33).

Yenə də 1906-cı il Qafqaz təqvimlərinin məlumatlarında Zəngəzur qəzasında olan kənd cəmiyyətləri Əlianlı (Alianlinskoe), Əlidərə (Alidarinskoe), Əliqulu-Uşağı (Alikulu-Uşaqinskoe), Əliqulukənd (Alikulikendskoe), Əlili (Alilinskoe), Əngələvit (Anqelauts-koe), Ərkivan (Arçevaninskoe), Astazur (Astazurskoe), Axlatian (Axlatianskoe), Babalı (Babalinskoe), Bazarçay (Bazarçayskoe), Bartaz (Bartazskoe), Bayandur (Bayandurskoe), Vağudi (Vaqudinskoe),Vartanazur (Vartanazurskoe), Qal (Qalıskoe), Qarar (Qararskoe), Gorus (Qeryusinskoe), Güdgüm (Qyudqyumskoe), Qyaqlin (Qyaqlinskoe), Dərəbas (Da-rabasskoe), Dərzalı (Darzalinskoe), Cağazur (Djaqazurskoe), Cahangirbəyli (Djaqanşir-beklinskoe), Cicimli (Djidjimlinskoe), Dondarlı (Dondarlinskoe), Dığ (Dıqskoe), Zəngi-lan (Zanqelanskoe), İskenderbeyli (İskanderbeqlinskoe), Kavart (Kavartskoe), Qazıqurda-lı (Kazikurdalinskoe), Qaladərəsi (Kaladarasinskoe), Qaraqışlaq (Karakışlyakskoe), Gö-dəklər (Kedaklarskoe), Kercalanlı (Kerdjalanlinskoe), Kiratağ (Kirataqskoe), Lehvaz (Leqvazskoe), Malbəyli (Malbeklinskoe), Məmmədli (Mamedlinskoe), Miqri (Miqrins-koe), Mollalar (Mollalarskoe), Molla (Mollinskoe), Müsəlmanlar (Musulımanlarskoe), Noraşen (Noraşenskoe), Nüvədi (Nyuvadinskoe), Qrdaxlı (Qrdaklinskoe), Qxtar (Qxtars-koe), Qxçu (Qxçinskoe), Pirnaut (Pirnautskoe), Pirçevan (Pirçevanskoe), Piçanis (Piça-nisskoe), Rabaid (Rabaidskoe), Saralı (Saralinskoe), Sarıyataq (Sariyataqskoe), Səfiyan (Safiyanskoe), Sofulu (Safulinskoe), Seyidlər (Seidlarskoe), Sisiyan (Sisianskoe), Tatev (Tatevskoe), Tirin (Tirinskoe), Udcanı (Udjanisskoe), Üz (Uzskoe), Hadcaqan (Xadja-qanskoe), Xəzinəvar (Xaznavarskoe), Xələc (Xaladjskoe), Xəndək (Xandakskoe), Xinzi-rak (Xinzirakskoe), Hot (Xotskoe), Şalat (Şalatskoe), Şalvin (Şalvinskoe), Şahnazuz (Şahnazuskoe), Şahsuvarlı (Şaxsuvarlinskoe), Şəki (Şekinskoe), Şinqer (Şinqerskoe), Şı-xevi (Şixavinskoe), Şıxlar (Şixlyarskoe) kimi verilmişdi (9, s.243-244).

Qarabağın Cəbrayıl qəzasında isə üç polis məntəqəsi olub. 1.Qarabulaq polis məntəqəsi. Sahəsi, 1249,30 verst, 130154 desyatin, 25,82 mil, 1421,96 kvadrat kilometr olmuşdur. Bu polis məntəqəsində 14 kənd cəmiyyəti vardır. 2.Hadrud polis məntəqəsi. Sahəsi 605,90 verst, 63116 desyatin, 12,52 mil, 689,52 kvadrat kilometr olmuşdur Bu polis məntəqəsində də 14 kənd cəmiyyəti vardır. 3.Cəbrayıl polis məntəqəsinin sahəsi 1420,91 verst, 148012 desyatin, 29,36 mil, 1617,02 kvadrat kilometr olmuşdur Cəbrayıl polis məntəqəsində 13 kənd cəmiyyəti vardır. (8, s.32-33).

Cəbrayıl qəzasında olan kənd cəmiyyətləri Qafqaz təqviminin 1906-cı il məlumat-larına görə Ağəli (Aqalinskoe), Asrik (Asrikskoe), Bərdə (Bardinskoe), Həsən-Rizik (Qasan-Riziskoe), Keştağ (Qeştaqskoe), Dovşanlı (Dovşanlinskoe), Qabarta – Boy-Əh-mədli (Kabarta-Boy-Axmadlinskoe), Qatırlı (Katurlinskoe), Kiçik – Qarabəy, (Kiçik-Karabekskoe), Mamırlı (Mamirlinskoe), Xan – Qaraqoyunlu, (Xan-Karakoyinlinskoe), Çaykənd (Çaykendskoe), Şirvanlı (Şirvanlinskoe) idi (9, s.243).

Qarabağın digər qəzası olan Cavanşir qəzasında da üç polis məntəqəsi olub. 1. Bərdə, məntəqəsinin sahəsi, 744,71 verst, 77754 desyatin, 15,39 mil, 847,49 kvadrat kilometr olmuşdur. Bu polis məntəqəsində 14 kənd cəmiyyəti vardır. 2. Şirvanlı polis

Sivilizasiya

89

məntəqəsinin sahəsi 713,01 verst, 74272 desyatin, 14,73 mil, 811,42 kvadrat kilometr olmuşdur Bu polis məntəqəsində 18 kənd cəmiyyəti vardır. 3. Qabarta-Boy-Əhmədli polis məntəqəsinin sahəsi 3196,34 verst, 332952 desyatin, 66,05 mil, 3637,51 kvadrat kilometr olmuşdur Bu polis məntəqəsində 17 kənd cəmiyyəti vardır. (8, s.32-33).

Cavanşir (Qaryagin-1904 - H.B) qəzasında olan kənd cəmiyyətləri. Bəhmanlı (Beq-manlinskoe), Havalı (Qavalinskoe), Hadrut (Qadrutskoe), Horadiz (Qoradinskoe), Cəb-rayıl (Djebrailskoe), Qarabulaq (Karabulaqskoe), Qaraxanbəyli (Karaxanbeqlinskoe), Maralyan (Maralyanskoe), Sultan (Saltaninskoe), Xanlıq (Xanlıxskoe) idi (9, s.244).

XX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycanın Gəncə şəhərində buraxılan Elizavetpol (Gəncə) quberniyasının yaddaş kitabçasının 1910-cu il buraxılışında Şimali Azərbaycanın Qarabağ regionunun qəzalarında inzibati idarəetmə sistemi haqqında çox qiymətli məlumatlar verilmişdi.

Bu dövr Quberniya müdiriyyəti tərəfindən yenidən 1909-cu ildə qəzalarda yerləşən kəndlər, kənd cəmiyyətləri və polis məntəqələri ayrı-ayrı şöbələr nəzdində birləşdiril-məyə başladı. Bu iş 1910-cu ildə başa çatdırıldı (11, s.1).

Bu dövrdə Qarabağ regionunun Şuşa və Gorus şəhərlərinin ictima idarəçiliyində Şuşa şəhərində şəhər başçisi S.Kələntərov, S.İmxanov, S.Səfərov, M.İsaquluyev, M.Mi-xaylov, S.Avakov, M.Kasparov, A.Gülməmmədbəyov, A.Qəmbərov, M.Muxtarov və A.Qondaksazov, Gorus şəhərində isə şəhər başçısı A.Qazarov, Məlik Hüseynov, A.Mi-rimov, V.Səfrazbəyov, Behbud Mahmudbəyov, Xurşud Məlik Oqanov, O.Mıkırtıçev, A.Melkumov, A.Qazarov, S.Bağırov, Q.Malinçev, A.Oqanov, A.Mosesov kimi şəxslər iştirak edirdilər (11, s.11).

XIX əsrin əvvəllərindən XX əsrin əvvəllərinədək bir əsr boyunca Rusiya imperi-yası tərəfindən ermənilərin Şimali Azərbaycanın Qarabağ regionunun ərazilərinə kütlə-vi köçürülməsinə baxmayaraq, hələ də XX əsrin əvvəllərində Qarabağın qəzalarınin mərkəzi şəhərlərində idarəçilik sistemində azərbaycanlılar ermənilərə nisbətdə üstünlük təşkil edirdi. Lakin bu üstünlük imperiya hökumətini narahat edirdi. Hökumət tədricən Quberniyalarda, qəzalarda hətta belə kəndlərdə xristian mənşəli məmurların üstünlük təşkil etməsi üçün yeni layihələr hazırlayıb həyata keçirməyə başladı.

Çar hökuməti bu tədbirlərdən birincisi kimi hələ XIX əsrdə həyata keçirdiyi inziba-ti ərazi idarəetmə sistemində dəyişikliklər etməklə xristian mənşəli məmurların idarə-çiliyə cəlb edilməsi işini sürətləndirməyə başladı.

Hələ XIX əsrin ikinci yarısında Rus imperiyası tərəfində həyata keçirilməyə başla-yan inzibati ərazi bölgüsü və idarəetmə sistemi ilə bağlı Rus imperatorluğunun Çarı tə-rəfindən 1865-ci ildə verilən “Kənd Cəmiyyəti haqqında qanun”la bəy və ağalar kəndlə-rin inzibati məhkəmə işlərindən uzaqlaşdırıldılar, kəndlərdə idarəçiliyi həyata keçirmək üçün vahid kənd idarələri yaradıldı (14, s.8).

Bununla da çar hökuməti yerlərdə xristian mənşəli məmurları idarəçiliyə cəlb etməklə bu əraziləri tam öz nəzarətinə götürdü. Həm də imperiya bir neçə il sonra həyata keçirəcəyi layihələrə o dövrdə əhali arasında böyük nüfuza malik olan bəy və ağaların maneə olmamalarını nəzərə alaraq bu tədbirlərə əl atdı.

Bu inzibati ərazi bölgüsü Qarabağ regionunun qəzalarında 1910-cu ildə yenidən həyata keçirilməyə başladı. 1910-cu ildə Şuşa qəzasında 4 kənd şöbəsi yaradıldı. Birinci şöbəyə bu kənd cəmiyyətləri Şuşakənd, Daşaltı, Xəlfəli, Keşişkənd, Malbəyli, Pircamal, Siznik, Xanazıx, Qışlaqkənd, Canaxçı, Xankendi, ikinci şöbəyə bu kənd cəmiyyətləri Tuğ, Taqaver, Tağ, Sus, Arbaduz, Çertaz, Qacar, Gülablı, Yenikənd, Skobelev, Kaqar-zin, üçüncü şöbəyə bu kənd cəmiyyətləri Ağdam, Şelli, Qiyaslı, Göytəpə, Şıxlar-Qər-


90

vənd, Zəngişal, Qaraxanlı, Sarcalı-Quzanlı, (Ləmbəran tərəf) Qaravəlli, Xanabad, Nov-ruzlu, dördüncü şöbəyə isə Hindarxı, Arazparlı, Mərzili, Minaxorlu, Hüsülü, Xalfara-din, Qaradolaq, Novruzlu, Xocavənd, (Ləmbəran tərəf) İlaqilar və Ləmbəran kənd cə-miyyətləri daxil edildi (11, s.4).

Qarabağın digər qəzası Zəngəzur qəzasında da 4 kənd şöbəsi yaradıldı. Birinci şö-bəyə Əliqulukənd, Aypilin, Əngələut, Axlatian, Bazarçay, Vağudi, Gorus, Dərabas, Pir-naut, Sisiani, Tatev, Uz, Xinzirak, Xot, Şalat, Şəki, Şinger, Şıxlar, Yaycı, ikinci şöbəyə Bayandur, Gərənzu, Cağauz, Cicimli, Dığ, Qaladərə, Qaraqışlaq, Malbəyli, Mollalar, Müsülmanlar, Piçanis, Səfiyan, Seyidlər, Xəzinəvar, Şahsuvarlı, üçüncü şöbəyə Əliyan-lı, Əliquluuşağı, Arçevan, Babalı, Qal, Qarar, Dondarlı, Gödəklər, Qazıqurdalı, Kerdca-lanlı, Məmmədli, Mollin, Noraşen, Oxtar, Saralı, Sarıyataq, Sofulu, Ucanis,Xəndək, Xələc, Xocapan, Şıxavin, dördüncü şöbəyə isə Əlidərə, Astazur, Bartaz, Vartanzur, Qyaqyalin, Güdgüm, Dərzili, Cahangirbəyli, Kirataq, Kəvər, Lehvaz, Mehri, Nüvədi, Oxçu, Pirçevan, Raband, Tirin, Ordaxlı, Zəngilan, Şıxauz və İsgəndərbəyli kənd cəmiy-yətləri daxil edildi (11, s.3-4).

Cavanşir qəzasında 3 kənd şöbəsi yaradıldı. Birinci şöbəyə bu kənd cəmiyyətləri Bərdə, Qeranin, Dorbatli, Ayridcin, Xoruzlu, Qaramanlı, Yevlağ, Qaradağlı, Borsunlu, Sarov, Talış, ikinci şöbəyə bu kənd cəmiyyətləri Ağəli, Alpaut, Xan-Ərəb, Köçərli, Nəmirli, Xan-Qaraqoyunlu, Səhləbad, Ləki, Şirvanlı, Marağalı, Mamırlı, Qılıçlı, üçün-cü şöbəyə bu kənd cəmiyyətləri Can-Yataq, Kasapet, Həsən-Riz, Dovşanlı, Kiçik-Qara-bəy, Orlovo-Denisov, Minqrel, Boy-Əhmədli, Sırxavənd, Çırağlı, İmarət-Qərvənd, Avaryan, Ayrım, Keşdağ, Asrik və Qoturlu daxil edildi (11, s.4).

1904-cü ilə qədər Cəbrayıl adlanan Qaryagin qəzasında 2 kənd şöbəsi yaradıldı. Birinci şöbəyə Əbdürəhmanbəyli, Ağəli, Əlixanlı, Banazur, Bəhmanlı, Hadrut, Horadiz, Qarakelli, Qarğabazar, Qaryagin, Kərimbəyli, Mahmudlu, Süleymanlı, Taqasır, Şahse-vən, Edilin, Qaraxanbəyli, ikinci şöbəyə Cəbrayıl, Daşkəsən, Qucaq, Maralyan, Əh-mədli, Aragül, Ağcakənd, Soltanlı, Qovşutlu, Ağəli, Xanlıq, Xocik, və Məfruzlu kənd cəmiyyətləri daxil edildi (11, s.4).

Yuxarıda verilmiş inzibati ərazi bölgüsünün nəticəsi kimi deyə bilərik ki, 1910-cu ilin məlumatına baxarkən azərbaycanlıların qəzaların idarəçılıyındəki üstünlüyü artıq imperiya tərəfindən tamamilə dəyişdirilmişdi. Bu dövrdə təyin olunan qəzaların mən-təqə müvəkkillərinin demək olar ki hamısı xristian mənşəli şəxslər idi. Qarabağ regio-nunun bütün polis məntəqələrinə təyin olunanan müvəkkillər Şuşada D.A.Yaraşenko, Zəngəzurda A.Qrozdov, Qaryagində (Cəbrayil-1904-ə qədər H.B) A.İ.Zavalişin, Ca-vanşirdə isə S.İ.Maebski kimi xristian mənşəli şəxslər olmuşdu (11, s.20).

Göründüyü kimi Qarabağın dörd qəzasının 3-də qəzaların məntəqə müvəkkilləri ərazidə yaşayan əhalinin ən az faizini təşkil edən slavyan mənşəli məmurlar, birində isə gürcü mənşəli xristian təyin edilmişdi. Rus imperiyasının öz geosiyasi maraqlarına uy-ğun apardığı bu siyasətə baxmayaraq Şimali Azərbaycanın Qarabağ regionunun qəzala-rının idarəçilik sistemində hələ də azərbaycanlılar iştirakı edirdilər.

Bunu 1914-cü ildə buraxılan Yelizavetpol (Gəncə-H.B) quberniyasının yaddaş ki-tabçasında Şimali Azərbaycanın Qarabağ regionunun qəzalarında idarəçilik sistemində çalışan insanlar haqqındakı məlumatlarda aydın görmək olur.

Şuşa qəzasının başçısı V.İ.Brılkin olmuşdur. Qəzanın idarəçilik sistemində Hilal Rzayev, Mirzəlibəy Əlibəyov, Abbasəli Məmmədov, Paşa bəy Cəlalov, polis sistemin-də Kərim Kələbəyov, İsa bəy Əliyev, Əyyub bəy Rəfibəyov çalışmışlar. Şuşa şəhərinin

Sivilizasiya

91

başçısı S.Kələntərov olmuşdur. Şuşa şəhərinin idarəşiliyində İsmayıl bəy Bəylərbəy-oğlu Novruzov, Firudin bəy Həsənəlibəyoğlu Behbudov, Mahmud bəy Mürsəqulubəy-oğlu Fərzəlibəyov və b. işləmişlər (12, s.32-33).

Zəngəzur qəzasının isə başçı N.Pivaroviç olmuşdur. Qəzanın idarəçiliyində azər-baycanlılardan qəza başçısının baş köməkçisi Hüseyn bəy Behbudbəyoğlu Mahmudbə-yov, tərcüməçi Şamxal bəy Məlikhüseynov, Hüseyn bəy Məlikabasov, Paşa bəy Səyad-bəyov, polis sistemindı Həbib xan Şəkinski, Bəylərbəy Həsənbəyov çalışmışlar (12, s.30-31)

Cavanşir qəzasında qəzanın başçısı Z.M.Lorçenko olmuşdur. azərbaycanlılardan Ələkbər bəy Əzizbəyov, polis sistemində Ələkbər bəy Kələbəyov (Şirvanlı), Cümşüd bəy Vəzirov (Orlovo-Denisov) və İsfəndiyar bəy Əliyev (Yevlax) qəzanın idarəçilik sistemində işləmişlər (12, s.29).

1904-cü ilə qədər Cəbrayıl adlanan Qaryagin qəzasında isə qəzanın başçısı Q.Z.Ki-piyani olmuşdur. Qəza başçısının baş köməkçisi Mikayıl bəy İsrafilbəyov, katib isə Ab-durazax bəy Teymurazbəyov olmuşdur (12, s.30).

Ümumiyyətlə, o dövrdə Yelizavetpol (Gəncə-H.B) quberniyasının qubernatorları Çar Rusiyası imperiyasının aşağıdakı məmurları Bulatov Fokion Ebstafıebiç Dövlətin məclis üzvü 1868-1876, Nakaşidze Aleksandr Davidoviç general-mayor (16.02.1880-20.05.1897), Kireev İvan Petroviç general-mayor (22.05.1897-05.07.1900), Lutçau Ni-kolay Aleksandroviç polkovnik general-leytenant (12.07.1900-20.08.1905), Kalaçyov Aleksey Alekseeviç Dövlətin məclis üzvü (20.08.1905-1908), Kovalyov Qeorqiy Sa-moyloviç Məclis üzvü (1908-1916), Poyarkov Mixail Petroviç Məhkəmə müşaviri (kol-legial məsləhətçi) (1916-1917) olmuşdur (15).

Nəticə Yuxarıda verilmiş faktlardan aydın görünür ki, çar Rusiyası imperiyası Qafqazda

həyata keçirdiyi inzibati idarəçilik sistemində əsasən, ancaq xristian dininə məxsus olan insanların işləməsində maraqlı idi. Bəzi rus müəllifləri bunu o dövrdə Qafqazda müsəl-manlar arasında ziyalı təbəqəsinin az olması ilə əlaqələndirsə də, həqiqətdə bu belə deyildir. Çünki, 1918-ci ildə Azərbaycan Demokratik Respublikası elan edildiyi dövrdə cəmi aradan 4 il keçməsinə baxmayaraq Azərbaycanda kifayət qədər ziyalılar olmuşdur. Bu ziyalıların demək olar ki, heç birinə istisnalar olmaqla imperiya hökuməti idarəçilik-də yer verməmişdi. Çar hökumətinin o dövrdə müsəlmanlara idarəçilik sistemində yer verməməsinin səbəblərindən biri də o dövrdə imperiyanın Qafqazın tamamilə xristian-laşması siyasəti səbəb olmuşdur. Çar hökuməti bu işdə Qafqazın yerli sakinləri olan və o dövrdə imperiyanın siyasətinə uyğun hətta adları dəyişdirilərək tatar adlandırılan Azərbaycan türklərinin hökumətin bu siyasətinə qarşı çıxacaqlarını çox yaxşı bilirdi.

Qaynaqlar:

1. ARDTA, f.62, s.1, iş 39, v.9. 2. Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. V cild (1900-1920-ci illər). Bakı: Elm, 2008, 696 s. + 40

səh. illüstrasiya. 3. Azərbaycan tarixi sənədlər və nəşrlər üzrə. Z.M.Bünyadovun redaktəsi ilə. Bakı: Elm,

1990, 384 s. 4. Hacıyev Q.Ə. Qarabağ tarixi. Bakı: Təknur nəşriyyatı, 2014, 228 s. 5. Qarabağnamələr. Bakı: Yazıçı, 1991, 450s. 6. Məmmədov N.R. Azərbaycanın Şuşa qəzası 1900 -1917-ci illərdə. Bakı: ADPU-nun


92

mətbəəsi, 2005, 169+9 s. 7. Piriyev Vaqif Ziyəddin oğlu Azərbaycanın tarixi-siyasi coğrafiyası. – Bakı: Müəllim nəş-

riyyatı, 2006, 148 s. 8. Кавказский календарь на 1905 год/Под ред. Е.Кондратенко. Издание Закавказского

Статистического Комитета. Тифлись: Типография А.В.Кутателадзе, 1904. 9. Кавказский календарь на 1907 год/Под ред. Д.Д.Пагирева; Издание Закавказского

Статистического Комитета. Тифлись: Типография К.П.Козловскаго, 1906. 10. Мильман А.Ш. Политический строй Азербайджана в XIX – начале XX вв. Б., 1966,

218 c. 11. Памятная книга Елиcаветпольской губернии на 1910 годъ. Подъ редакцией

Секретаря Комитета И.П.Бабенко. Типография Канчелярий Наместника Е.И.В. на Кавказъ.Тифлисъ: 1910.

12. Памятная книга Елисаветпольской губернии на 1914 годъ. Подъ редакцией Сек-ретаря Комитета И.П.Бабенко. Типография Канчелярий Наместника Е.И.В. на Кав-казъ. Тифлисъ: 1914.

13. Сборник материалов для описания местностей и племен Кафказа. Тифлис: Типогра-фия К.Козловскаго.1904.

14. Умаев А.А. Проникновение капитала в сельское хозяйство Азербайджана. Б., 1965. 15. https://ru.wikipedia.org/

SUMMARY

Bakhiyar Hasanov

ADMINISTRATIVE-TERRITORIAL DIVISION OF THE GARABAGH REGION OF AZERBAIJAN (EARLY TWENTIETH CENTURY)

The article provides with data about administrative management system implemented by

Tsarist Russia in the Caucasus and its results. The reasons why tsarist government did not share place for Muslims in the management system at the beginning of the twentieth century are analyzed and the involvement of Christian officials' in governance is investigated. The reasons for estrangement of the indigenous inhabitants of the Caucasus - Azerbaijani Turks renamed as the Tatar by Tsarist government at that time, from the governance are illuminted.

Keywords: Azerbaijan, Garabagh region, administrative-territorial division, the officials

of imperial government

РЕЗЮМЕ Бахтияр Гасанов

АДМИНИСТРАТИВНО-ТЕРРИТОРИАЛЬНОЕ УСТРОЙСТВО ГАРАБАГСКОГО РЕГИОНА АЗЕРБАЙДЖАНА (НАЧАЛО ХХ ВЕКА)

В статье приводятся сведения о политике Российской империи на Кавказе в облас-

ти административно-территориального устройства и ее итогов. Исследуются причины привлечения царским правительством в исследуемый период чиновников христианского исповедания к управлению и наоборот отвлечения от него мусульман, связанного с политикой христианизацией южнокавказского региона.

Ключевые слова: Азербайджан, Гарабагский регион, административно-террито-

риальное устройство, чиновники царского правительства

Sivilizasiya

93

Günel MƏMMƏDOVA∗

MİLLİ DÖVLƏTİN YARANMASINDA MİLLİ-MƏNƏVİ DƏYƏRLƏRİN ROLU

Açar sözlər: dövlət quruculuğu, milli dövlət, mənəvi dəyər, qloballaşan dünya, mədəniyyət

Giriş Cəmiyyətin siyasi sisteminin özəyini dövlət təşkil edir. “Dövlət siyasi birlik olmaq

etibarı ilə müəyyən struktura malik olan, siyasi hakimiyyətin müəyyən təşkili ilə səciy-yələnən və müəyyən ərazidə sosial proseslərin tənzimlənməsini təmin edən xususi təsisatdır” [5].

Milli dövlət cəmiyyətdə mövcud olan bütün siniflərin, təbəqələrin haqq və mənfə-ətini qoruyan birlikdir. İlk dəfə bu anlayış XIX yüzillikdən etibarən Avropada işlənmə-yə başlanmış, zaman keçdikcə bir çox başqa dövlətlərin lüğətlərində istifadə olunmağa başlanmışdır. Bu zaman baş vermiş sənaye inqilabı, eyni zamanda əksər dövlətlərdə əmələ gələn ortaq dil, mədəniyyət və dəyərlərin yayılması artıq milli dövlətin əsasında dəyər və milli şüurun əhəmiyyətini artırırdı.

Milli dövlətin yaranmasında bir neçə zəruri şərtlər var ki, bunlardan birincisi ərazidir. Ərazi dövlətin fiziki, maddi-təbii əsasıdır, onun məkan mahiyyətidir. Dövlətin ikinci ünsürü mövcud dövlətin ərazisində yaşayan və onun hakimiyyətinə tabe olan əhalidir.

Xalqsız, milli əsasdan məhrum dövlət ola bilməz. Bəşər mədəniyyəti tarixinin araşdırılması sahəsindəki qazanılmış təcrübələr sübut edir ki, insanların mənəviyyatı, əxlaq normaları və baxışları ilə bağlı olan milli-mənəvi dəyərlərin yaradıcısı xalqdır. Hər bir xalqın ən böyük mirası olan milli-mənəvi dəyərlərin milli dövlət quruculuğunda rolu mühümdür. Dövlətin düzgün idarə edilməsində bu dəyərlər yaxından iştirak edir. Bu səbəbdən hər şeydən əvvəl bütün sahələrdə, o cümlədən “mədəniyyət siyasəti sahə-sində mədəniyyətin təsbiti mövzusuna üstünlük verilməli, milli-mənəvi dəyərlər gə-ləcək nəsillərə daha da zənginləşdirilmiş halda ötürülməlidir. O da şübhəsizdir ki, mə-dəniyyət dəyişmədən və zənginləşdirilmədən varlığını qoruya bilməz. Bu məqsədlə müasir mədəniyyət siyasətində yaradıcı və qurucu səciyyəli hər cür fəaliyyət təşviq edilməli, yeni qabiliyyətlərin kəşf edilməsi, istiqamətləndirilməsi, dəyərləndirilməsi fəaliyyətlərinə mühüm əhəmiyyət verilməlidir” [7]. Xüsusən etnik tərkibi olduqca zən-gin olan ölkələrdə bu vasitə aparıcı qüvvələrdəndir.

1. Xalqın milli xüsusiyyətləri və milli xarakteri Hər bir xalqın milli xüsusiyyətləri, milli xarakteri onun dövlət quruluşunda özünü tapır, dünyaya da öz milli dövlət obrazını təqdim edir. “Milli xarakter əsrlərlə formalaşan və reallığa uyğun olaraq yeniləşə bilən, dövlətin gələcəyini təmin edən ali xüsusiyyətlərin vəhdəti olmayanda xalqın inkişafında maneəyə çevrilir. Müstəqil dövlətçiliyin keçilən yolunun uğurları göstərir ki, xalqımızın tarixən formalaşan milli xarakteri onun yüksəlişini təmin edən əsas amillərdən biridir” [2, s. 78].

Milli dövlət quruculuğunda dahi Heydər Əliyevin böyük rolu var. Müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra Azərbaycan Respublikasının qarşısında bir neçə inkişaf yolu var idi. Müxtəlif kənar təsirlər həmin dövrdə Azərbaycanı fərqli istiqamətlərə yönəltməyə

∗ Dissertant, Bakı Dövlət Universiteti [email protected]


94

çalışırdı. Lakin ümummilli lider Heydər Əliyevin həyata keçirdiyi quruculuq siyasəti Azərbaycan xalqının milli mənəviyyatına əsaslanan milli dövlətin əsaslarını formalaş-dırmağa yönəltdi. Belə ki, ulu öndərin əsasını qoyduğu dövlət quruculuğu siyasətinin mühüm xüsusiyyətlərindən biri dövlətin əbədi mövcudluğunu təmin edəcək zəruri mə-nəvi dayaqların formalaşdırılması idi.

“Dövlətşünaslıq elmimizin sütununu ümummilli lider Heydər Əliyevin milli döv-lətçilik fəlsəfəsi, konsepsiyası və onun gerçəkləşən Azərbaycan modeli təşkil edir. Müs-təqilliyimizin memarı böyük dövlət xadimi olmaqla yanaşı, həm də hüquqşünas, tarixçi, siyasətşünas və fəlsəfi düha sahibi olan ümummilli lider Heydər Əliyevin müstəqil döv-lətin qurulmasında tarixi xidmətləri, siyasi müdrikliyi, bu gün real nəticələrini və dün-yada etiraf edilən bəhrələrini verən nəzəri irsi dövlətçilik elmimizin “qızıl fondu” kimi özünün əbədi aktuallığını təmin etmişdir” [2, s. 11].

Azərbaycançılıq məfkurəsinin parlaq daşıyıcısı kimi Heydər Əliyev öz müdrik si-yasəti, dönməz əqidəsi və tarixi uzaqgörənliyi sayəsində milli dövlətçilik ideyasının gerçəkləşdirilməsinə, müasir Azərbaycan dövlətinin qurulmasına və xalqımızın müstə-qillik arzusuna çatmasına nail oldu.

2. Heydər Əliyev və milli-mənəvi dəyərlər Adət-ənənə, dəyərlər, mentalitet məsələsi hələ qədim zamanlardan bəri milli dövlə-tin əsasının qoyulmasında, dövlətin təşkili və dövlət müstəqilliyinin qorunub saxlanıl-masında daim diqqət mərkəzində olmuşdur. Bu mənada Azərbaycanın milli-mənəvi də-yərlərinə yiyələnməklə gənc nəslin milli ruhda tərbiyə olunması məsələsini Heydər Əli-yev əsas vəzifələrdən biri kimi irəli sürürdü. Dövlət başçısı bu məsələdən bəhs edərkən deyirdi: "Gənclərimiz bizim tariximizi yaxşı bilməlidir, milli dəyərlərimizi yaxşı bilmə-lidir. Milli dəyərlərimizi, milli adət və ənənələrimizi, tariximizi yaxşı bilməyən gənc vətənpərvər ola bilməz”. Ulu öndər milli adət və ənənələrimizin və bu müstəvidə for-malaşdırılan milli dəyərlər sisteminin qorunub saxlanılmasında və bunun əsasında güclü və qüdrətli dövlət qurulması istiqamətində mühüm tədbirlər həyata keçirdi. Bununla da Azərbaycan dövlətinin əsaslarının yaradılmasında məhz Azərbaycan xalqının milli-mənəvi dəyərləri başlıca dayağa çevrildi.

Milli-mənəvi dəyərlər sırasında ümummilli lider Heydər Əliyev ana dilinə xüsusi önəm verirdi. O, elmə, mədəniyyətə, maarifə, incəsənətə daim diqqət və qayğı göstərir, ziyalıların əməyini hər zaman yüksək qiymətləndirirdi. Bu gün milli adət və ənənələri-miz və onların əsasında formalaşdırılan milli-mənəvi dəyərlər sistemi ölkəmizin icti-mai-siyasi həyatında mühüm rol oynayaraq güclü və qüdrətli dövlət quruculuğu prosesinə öz töhfəsini verməkdə davam edir.

Dövlətçiliyin təməlinin, milli varlığın özülünün mədəniyyətə bağlı olduğunu aydın dərk edən ulu öndər deyirdi: “Biz öz milli-mənəvi dəyərlərimizlə, öz dini dəyərlərimiz-lə, adət-ənənələrimizlə fəxr edirik. Bizim xalqımız yüz illərlə, min illərlə adət-ənənələ-rimizi, milli-mənəvi dəyərlərimizi yaradıbdır və bunlar indi bizim xalqımızın mənəviy-yatını təşkil edən amillərdir”. Heydər Əliyev millət və cəmiyyətin bütün təbəqələrinin mənəvi potensialını bilir, xalqın, Azərbaycan cəmiyyətinin bütün təbəqələrinin birləş-dirilməsində görürdü. Onun fikrincə, bu birliyin həyata keirilməsininn ilk, başlanğıc pil-ləsini vətənin, ölkənin bu günü və gələcəyi, millətin sabahkı günü üçün fərdlərdə yük-sək məsuliyyət hissinin formalaşdırılması təşkil etməlidir. İkinci pilləni isə millət və cə-miyyətin mənəvi və əxlaqi birliyi təşkil edə bilər. Əgər xalqın əxlaqi və mənəvi birliyi

Sivilizasiya

95

təmin edilmişsə, deməli, bir çox sosial və siyasi məsələlərin həlli asanlaşar və reallaşa bilər” [1, s. 11].

Çıxışlarından birində Heydər Əliyev demişdir: “Hər bir xalq, hər bir dövlət, ölkə öz dövlətini, ölkəsini özünün daxili, tarixi ənənələrinə, dünya təcrübəsinə əsaslanaraq qu-rub. Biz də həm öz tarixi ənənələrimizi, həm daxili mənəviyyatımızı, həm xalqımızın mentalitetini nəzərə almışıq, eyni zamanda bütün dünya təcrübəsini təhlil etmişik, nə-zərdən keçirmişik, onlardan bəhrələnmişik, istifadə etmişik”[1, s. 49]. Bütün bunlar onu deməyə əsas verir ki, “Azərbaycanda müasir demokratik, hüquqi və dünyəvi dövlət qu-ruculuğu, vətəndaş cəmiyyətinin təşəkkülü, milli-mənəvi dəyərlərə qayıdış və elmin, təhsilin, mədəniyyətin inkişafı əbədi surətdə Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır” [1, s.7].

Mədəniyyətlərin bir-birinə nüfuz etdiyi və hətta bəzi hallarda assimilyasiyaya uğra-dığı qloballaşan dünyada milli-mənəvi keyfiyyətlərin mühafizə edilərək gələcək nəslə ötürülməsi maddi-mənəvi irsin qorunub saxlanılmasından asılıdır. Milli dövlətin for-malaşması və əbədiyaşar olması onun mənəvi əsaslarının milli dəyərlərlə nə dərəcədə səsləşməsindən asılıdır. Hər bir cəmiyyətdə milli-mənəvi dəyərlər istər ölkənin idarə-edilməsində, istərsə də xalqın milli-etnik şüurunun formalaşmasında mühüm rol oyna-yır. Milli dəyərlərə söykənən dövlət quruculuğu xalqın milli şüuruna, identikliyinə, mə-nəvi dəyərlərinə istinad edir. Bizim ölkəmizdə də bunun bariz nümunəsi kimi Azər-baycan Prezidenti İlham Əliyevin oktyabrın 19-da andiçmə mərasimində əlini “Qurani-Şərif”ə basaraq milli-mənəvi dəyərlərimizi qoruyacağına and içməsini nümunə göstərə bilərik. Bu fakt bir daha dövlətimizin milli-mənəvi dəyərlərimizə, ənənələrimizə verdiyi önəmin göstəricisidir.

Azərbaycanda dövlət quruculuğu prosesi məhz milli-mənəvi dəyərlər üzərində həyata keçirilir. Müasir dünya siyasətində qlobal, regional və lokal problemlərin, qlo-ballaşma və mədəni inteqrasiya məsələlərinin həllinə yeni münasibət müşahidə edil-məkdədir. Demokratiyanın siyasi sistem kimi formalaşdırılmasını tələb edən bu proses-də Azərbaycan Respublikası da fəal iştirak etməkdədir. Yalnız milli və bəşəri dəyərlərin sintezi və dünya təcrübəsi əsasında həyata keçirilən islahatlar sayəsində sosial, mədəni, iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş dövlətlər səviyyəsinə çatmaq mümkündür. Sosial, mədə-ni, iqtisadi tərəqqiyə xidmət edən bu prosesdə qarşıya çıxan problemlər isə bilavasitə mədəniyyət sahəsində bəşər tarixinin, dünyanın inkişaf təcrübəsinin öyrənilməsini, kompleks əlaqələrin genişləndirilməsini zərurətə çevirir ki, bütün bunlara da yalnız mü-kəmməl mədəniyyət siyasəti sayəsində nail olmaq mümkündür.

Müstəqilliyimizin bərpa olunmasından sonra həyata keçirilən mədəniyyət siyasəti milli-mənəvi dəyərlərimizin qorunub saxlanması və gələcək nəsillərə çatdırılması üçün böyük zəmin yaradır. Xalqımızın əldə etdiyi bu böyük nailiyyət milli sərvətimiz olan mənəvi dəyərlərimizin istifadəsini, bəşəri dəyərlərin tərkib hissəsi kimi inkişafını və inteqrasiyasını təmin edir. Azərbaycan xalqı azad və suveren dövlət quraraq, mədəni-iqtisadi islahatlar aparmaqla öz milli-əxlaqi dəyərlərinə, tarixinə qayıdır, demokratik ölkələrin təcrübəsindən istifadə edir.

3. Milli dövlət quruculuğunda dövlət siyasəti Bu gün Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi daha da möhkəmləndirilməkdədir, res-publikamızda demokratik, hüquqi, dünyəvi dövlət quruculuğu prosesi daha sürətlə inki-şaf etməkdədir. Ümummilli lider Heydər Əliyevin yürütdüyü siyasi-mədəni xəttin la-yiqli davamçısı Prezident İlham Əliyevin inamla və sədaqətlə həyata keçirməkdə oldu-


96

ğu mədəniyyət siyasətinin uğurlu nəticələri və perspektivləri artıq göz qabağındadır. Belə ki, “mədəniyyət sahəsində dövlət konsepsiyasının əsas qayəsi mədəniyyət siyasəti-nin təminatı mexanizmlərini dünya standartları səviyyəsinə çatdırmaq yolunda mədəni irsin qorunması, yaradıcılığın dəstəklənməsi və mədəni sənayelərin dirçəldilməsi kimi prioritet istiqamətləri müasir dövrün tələblərinə uyğun şəkildə inkişaf etdirməklə Azər-baycan mədəniyyətinin və incəsənətinin qorunub saxlanılmasına, gələcək inkişafına və dünya mədəniyyətinə uğurla inteqrasiyasına nail olmaqdır” [6]. Mədəniyyət və incəsə-nətin bütün sahələrində müasir informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqi həyata keçiriləcək islahatların əsas məğzi kimi nəzərdə tutulub. “Mədəniyyət siyasəti-nin perspektivlərini müəyyənləşdirən konsepsiyanın ümumi məqsəd və vəzifələri mədə-niyyət siyasətinin təminat mexanizmləri kimi çıxış edən və mədəniyyətin bütün sahələ-rini əhatə edən mədəniyyətin idarəolunma, hüquqi, maliyyə, elmi-informasiya təminatı, insan resurslarının inkişafı, maddi-texniki infrastrukturunun müasirləşdirilməsi və bey-nəlxalq əməkdaşlığın möhkəmləndirilməsi kimi ümumi məsələlərin inkişaf etdirilmə-sindən ibarətdir” [6]. Həmçinin mədəniyyət siyasətinin göstərilən sahələrinin dünya standartları səviyyəsinə çatdırılması üçün tələb olunan islahatların həyata keçirilməsinin təmin edilməsindən ibarətdir.

“Hər hansı bir millətin, xalqın, yaxud da insanların özünəməxsus daxili aləminin sabit tərəflərini, sosial-mənəvi təcrübənin ümumiləşdirilmiş simvolunu, dünyanın məxsusi anlam tərzilə mənalandırılmasını, insanların min illər boyu yaşadığı və fəaliy-yət göstərdiyi yaşayış mühitinin xüsusiyyətlərini özündə əks etdirən mentalitet, xüsusilə keçid dövrlərində və ümumiyyətlə də bütün tarixi fəaliyyət prosesində sosial-mədəni, mənəvi fəalliği şərtləndirir” [2, s. 243].

Bu gün Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq miqyasda tanınmasına, müstəqilliyi-nin möhkəmləndirilməsinə dair bir sıra tədbirlər həyata keçirilir. Mənəvi dəyərlərimizin qorunub saxlanması və inkişaf etdirilməsi müstəqil respublikamızın mədəniyyət siyasəti-nin əsas vəzifələrindən biridir. Bu mənada Azərbaycan dövləti öz daxili və xarici siyasəti-ni yeni tarixi şəraitə, müasir tələblərə uyğun olaraq, xalqımızın tarixi və mədəni ənənələ-rinə, dilimizə, dinimizə, milli-mənəvi dəyərlərimizə istinad edərək həyata keçirir.

Qaynaqlar:

1. Əliyev Heydər. Mənəviyyat. Mənəvi dəyərlər. Mənəvi tərbiyə. Bakı: “Müəllim” nəşriyyatı, 2008, 637 səh.

2. Aslanova R. Müasir dövlət və dövlətşünaslıq elmi. Bakı: Azərnəşr, 2011, 440 səh. 3. Həbibbəyli İ. Heydər Əliyevin dövlətçılilk təlimi və müasir dövr. Naxçıvan: “Əcəmi”

nəşriyyat-poliqrafiya birliyi, 272 səh. 4. Mehdiyev R. Azərbaycan: qloballaşma dövrününü tələbləri. Bakı: “XXI – Yeni nəşrlər

evi”, 2005, 464 sh. 5. https://az.wikipedia.org 6. http://modern.az/ 7. http://www.milliarxiv.gov.az/ 8. http://www.hukukcagi.com/

Sivilizasiya

97

SUMMARY Gunel Mammadova

THE ROLE OF NATIONAL AND SPIRITUAL VALUES IN THE FORMATION OF THE NATIONAL STATE

National state, state, statehood, national and spiritual values are analysed in the article,

the role of national values are laid out in the statehood of the government. That is displayed that the statehood and national state-building in Azerbaijan dates back to the 90s of the XX century.

The foundation of national state which was laid by national leader Haydar Aliyev beside to be independent and sovereign it is also a political institution that embodies our national and moral values. The Azerbaijani nation set up a free and sovereign state has returned its national and moral values using the experience of democratic countries.

Today in Azerbaijan the worthy successor of the political course Haydar Aliyev, President Ilham Aliyev carry out of the national statehood with faithfully and confidently. The head of state refers to spiritual values, traditions, national thought as the social and spiritual support of the country and carries out its domestic and foreign policy.

Key words: state-building, national and moral values, a globalized world, cultural.

РЕЗЮМЕ

Гюнель Мамедова

РОЛЬ НАЦИОНАЛЬНО-МОРАЛЬНЫХ ЦЕННОСТЕЙ В ФОРМИРОВАНИИ НАЦИОНАЛЬНОГО ПРАВИТЕЛЬСТВА

В статье анализируются вопросы государства, национального государства и нацио-

нально-моральных ценностей, выдвигается в передний план роль национальных цен-ностей в формировании национального государства. Формирование национального госу-дарства был заложен общенациональным лидером Гейдаром Алиевым к 90-х годах двадцатого века.

Национальное государство помимо того, как независимое и суверенное государство, также политический институт, воплощающий в себе национальные и моральные цен-ности. Азербайджанский народ создав свободное и суверенное государство на примере демократических стран, достиг национальных и моральных ценностей.

Сегодня, достойный преемник Гейдара Алиева, президент Азербайджана Ильхам Алиев добросовестно и уверенно продолжает политическую линию в формировании нац-ионального государства. Глава государства осуществляет свою внутреннюю и внешнюю политику в социальной и моральной поддержки со стороны национальных идей, тра-диций и нравственных ценностей.

Ключевые слова: государственное строительство, национальные государствo,

нравственные ценности, глобализoванный мир, культура.


98

Elman CƏFƏRLİ∗

NAXÇIVAN MUXTAR RESPUBLİKASININ 1998-Cİ İL KONSTİTUSİYASI Açar sözlər: Naxçıvan Muxtar Respublikası, Konstitusiya, muxtariyyət, Ali Məclis, Ali

vəzifəli şəxs, Avropa Şurası

1991-ci ildə Azərbaycan Respublikası öz dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən son-ra Azərbaycanın müstəqil dövlətçilik tarixinin yeni mərhələsi başlandı. Lakin müstəqil-liyin ilk iki ilində, 1991-1993-cü illərdə Azərbaycanda, müəyyən kiçik istisnalar olmaq-la, hüquqi, demokratik, müasir dövlət quruculuğu istiqamətində ciddi addımlar atılmadı.

Əvəzində SSRİ-nin süqutu ərəfəsində ermənilərin Azərbaycan torpaqlarına qarşı növbəti əsassız iddialarının və qanlı qəsbkarlıq planlarının başlaması ilə alovlanan Er-mənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsində ölkəmizin mövqelərinin fəal hər-bi əməliyyatlar bölgəsində hərbi, münaqişə ilə bağlı beynəlxalq miqyasda aparılan mü-barizədə isə diplomatik uğursuzluqlar dalğası başlandı. Bu uğursuzluğu xarici siyasətdə ölkəmizin təcrid olunmasına səbəb olan siyasi xəttin yürüdülməsi daha da dərinləşdirdi.

Bir tərəfdən Azərbaycanda siyasi hakimiyyətin taleyinin müəyyənləşməsində əsas faktora çevrilən münaqişənin getdikcə daha da qızışması və ağır nəticələri, digər tərəf-dən hakimiyyət uğrunda amansız mübarizə aparan çoxsaylı siyasi partiya və qrupların məhdud maraqlarla çərçivələnən və ümummilli mənafeyə zərbə olan ambisiyaları və ən nəhayət, sovet hakimiyyəti dövrünün son illərindən başlanan və getdikcə kəskinləşən sosial-iqtisadi böhran 1993-cü ilin yayınadək olan dövrdə Azərbaycanda müstəqil döv-lətçiliyin məhvə doğru sürüklənməsində əsas faktorlar oldu. Bu faktorlar üçün münbit zəmin isə 1992-ci ilin iyununadək Azərbaycana rəhbərlik etmiş partnomenklatura siste-minin imperiyanın qorunub saxlanılması istiqamətindəki fəaliyyəti və ondan sonrakı bir il ərzində AXC-Müsavat tandeminin psevdodemokratiya siyasətinin səbəb olduğu anar-xiya və xaos mühiti idi.

Bu dövrdə Naxçıvanın da vəziyyəti çox ağır və mürəkkəb idi. 1918-ci ildə Zəngə-zurun ermənilər tərəfindən işğalından sonra Azərbaycanın əsas hissəsindən coğrafi cə-hətdən ayrı düşən Naxçıvan düşmənin işğal planlarında ən azı Dağlıq Qarabağ qədər əhəmiyyətli yer tuturdu. Azərbaycanla, hava nəqliyyatı istisna olmaqla, bütün kommu-nikasiya əlaqələrinin kəsilməsi Naxçıvanın sosial-iqtisadi vəziyyətindəki böhranlı duru-mu fəlakət həddinə çatdırmışdı. Lakin 1990-1993-cü illərdə ulu öndər Heydər Əliyevin Naxçıvanda yaşayıb fəaliyyət göstərməsi, muxtar respublikaya rəhbərlik etməsi, bütün bacarıq, səriştə və təcrübəsini Naxçıvanın düşmən işğalından xilasına və sosial-iqtisadi böhranın aradan qaldırılmasına yönəltməsi muxtar respublikanın taleyinin uğurlu həlli üçün müstəsna və ən böyük amil oldu.

1990-cı il iyulun 22-də görkəmli dövlət xadimi və mahir siyasətçi Heydər Əliyevin Moskvadan Azərbaycana, Naxçıvana qayıtması ilə hakimiyyət uğrunda mübarizəyə çevrilmiş milli-azadlıq hərəkatının başlıca məqsədlərə doğru motivasiyasında ciddi sə-fərbərlik müşahidə edilməyə başlandı. 1990-cı il sentyabr ayının 30-da Azərbaycan SSR və Naxçıvan MSSR Ali Sovetlərinə keçirilən seçkilərdə ümummilli lider Heydər Əliyev respublika və muxtar respublika parlamentlərinə deputat seçildi. 1990-cı il no-yabrın 17-də Heydər Əliyevin sədrliyi ilə keçirilən Naxçıvan MSSR Ali Sovetinin bir- ∗ Tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, Naxçıvan Dövlət Universiteti [email protected]

Sivilizasiya

99

inci sessiyasında məhz onun təşəbbüsü ilə mühüm tarixi qərarlar qəbul edildi. “Naxçı-van MSSR-in adının dəyişdirilməsi haqqında” qərarla “Muxtar Sovet Sosialist Respub-likası” adından “Sovet Sosialist” sözləri çıxarıldı və muxtariyyət Naxçıvan Muxtar Res-publikası adlanmağa başladı. “Naxçıvan MR Ali Dövlət hakimiyyəti orqanı haqqında” qərarla Naxçıvan MR Ali Soveti – Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ali Məclisi adlandırıldı. “Naxçıvan MR-in dövlət rəmzləri haqqında” qərarla isə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 1918-ci il noyabrın 9-da qəbul edilmiş üç rəngli, aypara və səkkiz guşəli ulduzlu bayrağı Naxçıvan MR-in Dövlət bayrağı kimi qəbul edildi [2, s. 123].

Ümummilli lider Heydər Əliyevin Naxçıvana və Azərbaycana rəhbərlik etdiyi dövr Naxçıvanın muxtariyyət statusunun möhkəmləndirilməsində mühüm mərhələ oldu. Hələ 1991-ci il yanvarın 11-də məhz onun təşəbbüsü ilə Naxçıvan MR Ali Məclisi xü-susi bəyanatla çıxış edərək Moskva və Qars müqavilələrinin iştirakçısı olan dövlətləri erməni təcavüzü nəticəsində Naxçıvanın ərazi bütövlüyünün pozulması faktına münasi-bət bildirməyə çağırdı. Ermənilərin muxtar respublikaya təcavüzünün genişləndiyi 1992-ci ilin may ayında Naxçıvan MR Ali Məclisinin Sədri Heydər Əliyevin qardaş Türkiyə Cümhuriyyəti rəhbərliyi ilə qurduğu uğurlu diplomatik münasibətlər və məq-sədyönlü mübarizəsi nəticəsində dünyanın 57 dövləti Ermənistanın Naxçıvana təcavü-zünü qətiyyətlə pislədi. Həmin il may ayının 28-də Türkiyə ilə Azərbaycan (Naxçıvan) arasında mühüm hərbi-strateji və siyasi-iqtisadi əhəmiyyət daşıyan Sədərək-Dilucu, xalq arasında deyildiyi kimi, “Ümid” körpüsünün açılışı oldu.

Belə bir taleyüklü məqamda AXC-Müsavat iqtidarı hakimiyyəti ələ keçirən kimi ulu öndər Heydər Əliyevə olan sonsuz xalq sevgisinə, dünya miqyasında nüfuzuna və böyük dövlətçilik təcrübəsinə görə ona qarşı hiss etdikləri qısqanclığı bütövlükdə Naxçıvanın muxtariyyət statusunun ləğvi ilə bağlı təhdidlərə çevirmişdi. Bir tərəfdən Azərbaycan parlamentinin o zamankı sədri və dövlət katibi Naxçıvanın muxtariyyətinin ləğvi barədə məkrli və savadsız çıxışlar edir, digər tərəfdən 1992-ci il oktyabrın 24-də Naxçıvan MR Ali Məclisinin Sədri Heydər Əliyevi devirmək üçün ölkənin daxili işlər nazirinin rəhbərliyi səviyyəsində çevriliş cəhdi edilir, üçüncü bir tərəfdən isə 1992-ci ilin noyabrında keçirilən AXC-nin II qurultayında Naxçıvanın statusu ilə bağlı ölkə rəhbərliyi qarşısında məsuliyyətsiz çıxışlar edilir və qurultayın qətnaməsinə müvafiq məsələ salınırdı. Belə təhdidlərin ermənilərin işğalçılıq siyasətinə xidmət etdiyini söylə-yən ümummilli lider hələ 1992-ci il iyunun 17-də Naxçıvan MR Ali Məclisinin Rəyasət Heyətinin ilcasında bəyan etmişdi ki, “Naxçıvanın statusunun dəyişdirilməsinə yönəldi-lən hər hansı cəhdin, onun ərazisinə edilən hər cür qəsdin qarşısı qətiyyətlə alınacaqdır” [4, s. 830].

Naxçıvanın muxtariyyət statusunun Azərbaycan dövlətinin unitarizminə təhlükə və ziddiyyət təşkil etdiyini söyləyən siyasi işbazların nə normal tarixi və siyasi savadları, nə də beynəlxalq hüquqdan xəbərləri yox idi. Belə ki, dünyanın bir sıra unitar dövlət-lərində muxtariyyətlər mövcuddur. Məsələn, Finlandiyada Aland adaları, Danimarkada Qrenlandiya və Farer adaları, Portuqaliyada Madeyra arxipelaqı və Azor adaları, İspani-ya muxtariyyətləri, İtaliyada Cənubi Tirol, Çində beş iri regional muxtariyyət və ümu-milikdə yüzdən artıq milli muxtariyyət, Moldovada Qaqauziya, Gürcüstanda Acarıstan, Özbəkistanda Qaraqalpaqstan Respublikası və s. Bu muxtariyyətlərin böyük əksəriyyəti məhz milli-etnik prinsipə əsaslandığı halda həmin unitar dövlətlərdə mərkəzi hakimiy-yətin muxtariyyətlərin ləğvi tələbi ilə çıxış etməsi uzun illərdən bəridir, demək olar ki, müşahidə olunmur.


100

Digər tərəfdən Beynəlxalq müqavilələrin hüququ barədə 1969-cu il Vyana konven-siyasının 26-cı maddəsində qeyd olunur ki, “qüvvədə olan hər bir müqavilə onun işti-rakçıları üçün məcburidir və onlar tərəfindən vicdanla yerinə yetirilməlidir”. Tərəflər müqavilədə təsbit olunmuş şərtlərin yerinə yetirilməməsinə daxili çətinlikləri bəhanə edərək haqq qazandıra bilməzlər. Beynəlxalq hüquqa dair 1970-ci il Deklarasiyası və beynəlxalq müqavilələrə riayət edilməsi prinsipinin (“pacta sund servanda”) təsbit olunduğu 1975-ci il Helsinki Yekun Aktı da Moskva və Qars müqavilələrinin icra olunmasının hüquqi bazasını təşkil edir [3, s. 137].

1991-ci il sentyabrın 3-də ulu öndər Heydər Əliyev Naxçıvan MR Ali Məclisinin Sədri seçildi. Onun muxtar respublikaya rəhbərliyi dövründə Naxçıvanda qəbul edilmiş bir sıra Konstitusiya qanunları yalnız muxtar respublikanın deyil, bütövlükdə Azərbay-can dövlətinin müstəqillik tarixində mühüm yer tutdu. Artıq Naxçıvanın 1978-ci il Konstitusiyası müstəqillik dövrünün yeniləşən tələblərinə cavab vermirdi və yeni Əsas Qanun qəbul edilənədək mövcud Konstitusiyaya zəruri dəyişikliklər edilməsinə ehtiyac duyulurdu. 1992-ci il yanvarın 31-də Naxçıvan MR Ali Məclisinin Qanunvericilik mülahizələri, hüquq-mühafizə və millətlərarası münasibətlər daimi komissiyası Naxçı-van MR Ali Məclisi Rəyasət Heyətinin fəaliyyətini daha da yaxşılaşdırmaq məqsədi ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası Əsas Qanununun (1978-ci il Konstitusiyasının – E.C.) 103-cü maddəsinin yeni redaksiyası haqqında qanun layihəsini və həmçinin “Azərbay-can Respublikasının dövlət müstəqilliyi haqqında” Konstitusiya Aktı ilə əlaqədar Nax-çıvan Muxtar Respublikasının Konstitusiya Qanunu”nun layihəsini Ali Məclisin müza-kirəsinə vermək haqqında qərar qəbul etmişdi [8, 1992, 5 fevral]. Naxçıvan MSSR-in 1978-ci il Konstitusiyasının 103-cü maddəsi 11 bənddən ibarət idi və Naxçıvan MSSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin səlahiyyətlərini müəyyənləşdirirdi [7, s. 27]. “Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyi haqqında” Konstitusiya Aktı ilə əlaqədar Naxçıvan Muxtar Respublikasının Konstitusiya Qanunu” yeni Konstitusiya qəbul edilənədək muxtar respublikada dövlət quruluşu, siyasi, iqtisadi və sosial həyatla bağlı məsələləri tənzimləməli idi. Qanun Naxçıvan Muxtar Respublikasını Azərbaycan Respublikasının tərkibində muxtar ərazi statusuna malik demokratik dövlət, hakimiyyətin mənbəyi olan xalqı demokratik quruluşun və qanunun aliliyinin təminatçısı elan edildi. Bu Qanunda ilk dəfə “hakimiyyətlərin bölgüsü” prinsipi təsbit edilmişdi [8, 2014, 3 aprel].

Ümummilli lider Heydər Əliyev 1993-cü ilin iyun ayında Azərbaycanda hakimiy-yətə qayıtdıqdan sonra ölkədə müasir hüquqi, demokratik dövlət quruculuğu prosesi başlandı və bu proses Naxçıvanı da əhatə etdi. 1995-1998-ci illər Naxçıvanın muxtariy-yət statusunun möhkəmləndirilməsi istiqamətində mühüm dövr oldu. 1995-ci il noyab-rın 12-də referendumla qəbul olunmuş Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına Naxçıvanla bağlı xüsusi fəsil (VIII fəsil, maddə 134-141) salındı [1, s. 54-57]. Naxçıvan Muxtar Respublikası Azərbaycan Respublikasının tərkibində muxtar dövlət və ölkənin ayrılmaz tərkib hissəsi elan edildi.

Müstəqil Azərbaycanın Konstitusiyası əsasında Naxçıvan Muxtar Respublikasının yeni Konstitusiyasının hazırlanması zərurətini nəzərə alaraq Naxçıvan Muxtar Respub-likasının Ali Məclisi özünün 23 dekabr 1995-ci il tarixli, 16-1 saylı qərarı ilə muxtar respublikanın yeni Konstitusiyasının layihəsini hazırlayan komissiya yaratdı. Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri Vasif Talıbovun başçılıq etdiyi komissiyanın hazırladığı ilkin variantda 12 fəsil, 146 maddədən ibarət olan muxtar respublika Konsti-tusiyasının layihəsi Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin sədri oldu-

Sivilizasiya

101

ğu Azərbaycanın yeni Konstitusiya layihəsini hazırlayan Komissiyada ayrı-ayrı vaxtlar-da dörd dəfə müzakirə olundu [8, 2014, 3 aprel].

Müstəqil Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası Naxçıvan Muxtar Respubli-kasının yeni Konstitusiyasının hazırlanması və qəbul olunması üçün başlıca hüquqi bazaya çevrildi. Ulu öndər 1998-ci il yanvarın 14-də Konstitusiya Komissiyasının icla-sında Naxçıvanın muxtariyyət statusunun qorunub saxlanılmasının böyük əhəmiyyət kəsb etdiyinə toxunaraq deyirdi: “Naxçıvanın muxtariyyəti tarixi nailiyyətdir, biz bunu qoruyub saxlamalıyıq. Naxçıvanın muxtariyyəti Naxçıvanın əldən getmiş başqa torpaq-larının qaytarılması üçün ona xidmət edən çox böyük bir amildir. Biz bu amili qoruyub saxlamalıyıq”.

Bu zaman Naxçıvanın muxtariyyət statusunun təmin edilməsində 1921-ci il Mosk-va və Qars müqavilələrinin həyati əhəmiyyətini əsaslandıran Azərbaycan Respublikası-nın Prezidenti Heydər Əliyev deyirdi: “Naxçıvanın muxtariyyəti mühüm hadisədir. Bu, çətin bir dövrdə, böyük bir mübarizənin nəticəsi olubdur. Naxçıvanın statusunu qoru-yub saxlamaq üçün Moskva müqaviləsinin və xüsusən Qars müqaviləsinin böyük əhə-miyyəti olubdur. Naxçıvan Azərbaycanın əsas toprağından ayrı düşdüyünə görə, Naxçı-vanın bütövlüyünü, təhlükəsizliyini, dövlətçiliyini, muxtariyyətini gələcəkdə də təmin etmək üçün Qars müqaviləsi bizim üçün çox böyük, əvəzi olmayan sənəddir. Belə ağır şəraitdə Naxçıvanın yaşamasının, inkişaf etməsinin əsas şərtlərindən biri də odur ki, Naxçıvana o vaxt muxtariyyət hüququ veriblər. Bu muxtariyyət hüququ bu çətin vəziy-yətdə yaşamaqda, inkişaf etməkdə Naxçıvana böyük şərait yaradıbdır. Amma Naxçıva-nın bundan sonra da buna ehtiyacı vardır, müstəqil Azərbaycan dövlətinin içində buna ehtiyacı vardır” [3, s. 137-138].

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev sonradan özünün “Naxçı-van Muxtar Respublikasının 75 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında” 4 fevral 1999-cu il tarixli Fərmanında Naxçıvanın statusunu şərtləndirən başlıca tarixi-coğrafi amili də-qiq açıqlayırdı: “İlk olaraq Azərbaycan torpağı Zəngəzur mahalı Ermənistan SSR-in tərkibinə qatıldı. Əslində isə ermənilərin planları daha geniş idi və onların torpaq iddia-larının əsas hədəfi məhz Naxçıvan idi. Onlar Zəngəzurun ilhaq edilməsini bu yolda atıl-mış mühüm addım hesab edirdilər. Beləliklə də, Naxçıvanı Azərbaycandan ayıran Azərbaycan torpaqlarının – Zəngəzur mahalının Ermənistana verilməsi Naxçıvanın muxtariyyət məsələsini zəruri etdi”.

Beləliklə, 1998-ci ildə Naxçıvan Muxtar Respublikasının yeni, sayca dördüncü Konstitusiyasının layihəsi hazırlandı. Layihə ingilis və fransız dillərinə tərcümə olu-naraq rəy verilməsi üçün Avropa Şurasına, Qanun Vasitəsilə Demokratiya Uğrunda Av-ropa Komissiyasına (Venesiya Komissiyası – E.C.), Fransa Dövlət Administrasiyasının Beynəlxalq İnstitutuna və bir sıra başqa beynəlxalq təşkilatlara göndərildi. Beynəlxalq təşkilat və ekspertlərin ümumiləşmiş rəyi bundan ibarət idi ki, Konstitusiya layihəsi demokratik, hüquqi, dünyəvi dövlət quruluşuna təminat verməklə, demokratik dövlətin siyasi və hüquqi təşkili prinsiplərinə uyğundur [8, 2014, 3 aprel].

Azərbaycan Respublikasının yeni Konstitusiya layihəsini hazırlayan Komissiyanın Sədri Heydər Əliyevin müzakirə edilmək üçün 12 aprel 1998-ci il tarixli məktubla Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinə göndərdiyi layihə aprelin 15-də “Şərq qa-pısı” qəzetində dərc edildi. Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin 1998-ci il ap-relin 28-də keçirilən sessiyasında qəbul edilmiş Naxçıvan Muxtar Respublikasının Kon-stitusiyası dekabrın 29-da Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisində təsdiq edildi və


102

elə həmin gün Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev tərəfindən imza-landı. Naxçıvan Muxtar Respublikasının 6 fəsil, 50 maddədən ibarət olan yeni Konstitu-siyası 1999-cu il yanvarın 8-də dərc edilərək qüvvəyə mindi [6].

Naxçıvan Muxtar Respublikasının 1998-ci il Konstitusiyası muxtariyyətin əvvəlki konstitusiyalarından bir sıra cəhətlərinə görə əsaslı şəkildə fərqlənir. Əvvəlki sovet dövrü konstitusiyalarından fərqli olaraq bu Əsas Qanun müstəqil Azərbaycan dövlətinin tərkib hissəsi olan muxtar dövlətin Konstitusiyasıdır. Bu Konstitusiya daha lakonikdir, burada hüquqi norma və göstərişlər daha aydın və birbaşa əks olunmuşdur. İlk dəfə olaraq Əsas Qanunun özündə onun ən yüksək və birbaşa hüquqi qüvvəsinin olduğu gös-tərilmiş, qanunvericilik sisteminə daxil olan aktların əhatə dairəsi müəyyənləşdirilmiş-dir. Konstitusiyanın preambula hissəsi genişdir və ilk dəfə olaraq məhz bu Əsas Qanun-da muxtariyyətin əsaslarının hazırda qüvvədə olan 16 mart 1921-ci il tarixli Moskva və 13 oktyabr 1921-ci il tarixli Qars beynəlxalq müqavilələri ilə qoyulduğu, həmin müqa-vilələrdə Naxçıvanın Azərbaycanın tərkib hissəsi olmasının bəyan edildiyi və Naxçıva-nın ərazi hüdudlarının dəqiqləşdirildiyi öz əksini tapmışdır. Preambula hissəsində Nax-çıvanın muxtar respublika statusunun təşəkkülü və onun əvvəlki konstitusiyalarının qə-bulu məsələsi də verilmişdir. Konstitusiya qəbul edilərkən ilk ülvi niyyət kimi “Azər-baycan dövlətinin müstəqilliyini, suverenliyini və ərazi bütövlüyünü qorumaq” amalı bəyan edilir. Şübhəsiz ki, bu, Azərbaycan dövlətinin unitarlığını möhkəmləndirmək mə-ramına xidmət edir.

Bu məram Konstitusiyanın ayrı-ayrı maddələrində daha da inkişaf etdirilir. Kon-stitusiyaya görə, Naxçıvan muxtar dövləti Azərbaycan Respublikası tərkibində demok-ratik, hüquqi, dünyəvi muxtar respublikadır. Naxçıvan Muxtar Respublikasının səlahiy-yətlərinə aid edilən məsələlərin həllində o, Azərbaycan Respublikasının ümumi məna-feləri ilə bağlıdır. Naxçıvan Muxtar Respublikasının ərazisi Azərbaycan Respublikası-nın dövlət sərhədləri hüdudunda vahiddir, toxunulmazdır və bölünməzdir.

Məhz bu Əsas Qanunda ilk dəfə olaraq dövlət hakimiyyətinin “hakimiyyətlərin bölünməsi prinsipi” əsasında həyata keçirildiyi konstitusion norma olaraq əks olunmuş-dur. Qanunvericilik hakimiyyətini Naxçıvan MR Ali Məclisi, icra hakimiyyətini Naxçı-van MR Nazirlər Kabineti, məhkəmə hakimiyyətini Naxçıvan MR məhkəmələri həyata keçirir.

Konstitusiya muxtar dövlətin başçısı statusunda “Naxçıvan Muxtar Respublikası-nın Ali vəzifəli şəxsi” institutunu təsis edir. Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ali vəzi-fəli şəxsi həm qanunvericilik, həm də icra hakimiyyəti sahələrində səlahiyyətlərə malik-dir. Konstitusiya prezidentli respublika olan Azərbaycan dövlətinin tərkibində parla-mentli muxtar respublika modelini yaradır: “Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ali və-zifəli şəxsi Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədridir”. Yaşı otuzdan aşağı olmayan, Naxçıvan MR ərazisində beş ildən az olmayaraq, daimi yaşayan, başqa döv-lətlər qarşısında öhdəliyi olmayan, ali təhsilli, ikili vətəndaşlığı olmayan Naxçıvan MR Ali Məclisinin hər bir deputatı Naxçıvan MR Ali Məclisinin Sədri seçilə bilər.

Əsas Qanun insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının, həmçinin vətəndaşların vəzifələrinin icrasının təmin edilməsində Azərbaycan Konstitusiyasının III bölməsində öz əksini tapmış müvafiq normalara bilavasitə istinad edir, muxtar respublikada yaşa-yan Azərbaycan vətəndaşlarına səsvermə (seçki) hüququnu tanıyır. Bu, Naxçıvan MR Konstitusiyası tərəfindən Azərbaycanda vahid vətəndaşlıq institutunun tanındığı anla-mına gəlir.

Sivilizasiya

103

Əvvəlki Konstitusiyalardan fərqli olaraq Naxçıvan Muxtar Respublikasının dövlət rəmzləri və paytaxtı bu dəfə Əsas Qanunun son maddələrində deyil, “Ümumi müd-dəalar” adlanan ilk fəslinin son maddələrində əks olunmuşdur. Naxçıvan Muxtar Res-publikasının paytaxtı Naxçıvan şəhəridir. Naxçıvan Muxtar Respublikasının dövlət rəmzləri Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağı, gerbi və Azərbaycan Respublika-sının Dövlət himnidir. Muxtar respublika müstəqil Azərbaycan dövlətinin rəmzlərini heç bir müdaxilə olmadan özünün rəmzləri kimi qəbul edir və bununla vahid Azərbay-can dövlətçiliyini təcəssüm etdirir. Xatırladaq ki, Azərbaycan Respublikasının Ali Soveti tərəfindən Azərbaycanın Respublikasının Dövlət bayrağı 1991-ci il fevral ayının 5-də üç rəngli, ay və səkkiz guşəli ulduzdan ibarət bayraq, Azərbaycan Respublikasının Dövlət himni 1992-ci il may ayının 27-də müəllifi Ü.Hacıbəyli və Ə.Cavad olan himn, Azərbaycan Respublikasının Dövlət gerbi 1993-cü il fevralın 23-də isə üçrəngli dairəvi qalxan üzərində, içində alov olan səkkizguşəli ulduz təsvirli gerb olaraq təsdiq edil-mişdir. Dövlət bayrağı və gerblə yanaşı, ilk dəfə məhz bu Konstitusiyada Naxçıvan muxtariyyətinin Dövlət himni barədə müddəa da əks olunmuşdur [2, s. 127].

Naxçıvan Muxtar Respublikasında qanunvericilik hakimiyyətini majoritar seçki sistemi əsasında, 45 deputatdan ibarət tərkibdə 5 il müddətinə seçilən Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ali Məclisi həyata keçirir. Muxtar respublika ərazisində daimi yaşayan, yaşı 25-dən aşağı olmayan hər bir Azərbaycan Respublikası vətəndaşı qanunla müəyyən edilmiş qaydada Naxçıvan MR Ali Məclisinin deputatı seçilə bilər. Konstitu-siya Naxçıvan MR Ali Məclisinə seçkilərdə passiv seçki hüququ ilə iştirakına qadağa qoyulanların da əhatə dairəsini müəyyənləşdirir. Seçkilərin nəticələrinin düzgünlüyü Naxçıvan MR Ali Məhkəməsi yoxlayır və təsdiq edir. Hər il iki növbəti sessiyaya yığıl-malı olan Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ali Məclisi, 31 deputatın səlahiyyətləri təs-diq edildikdə, səlahiyyətlidir.

Naxçıvan MR Ali Məclisində qanunvericilik təşəbbüsü hüququ Ali Məclisin de-putatlarına, Naxçıvan Muxtar Respublikasının Baş nazirinə, Naxçıvan MR Ali Məhkə-məsinə və Naxçıvan MR Prokurorluğuna mənsubdur.

Naxçıvan Muxtar Respublikasında icra hakimiyyətini muxtar respublikanın yuxarı icra orqanı olan Naxçıvan MR Nazirlər Kabineti həyata keçirir. Nazirlər Kabineti Nax-çıvan MR Ali Məclisinə tabedir və onun qarşısında hesabat verir. Nazirlər Kabinetinin tərkibinə Naxçıvan MR-in Baş naziri, onun müavinləri, nazirlər və başqa mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının rəhbərləri daxildirlər. Nazirlər Kabinetinin tərkibini Naxçıvan MR Baş nazirinin təklifi ilə Naxçıvan MR Ali Məclisi təsdiq edir. Naxçıvan MR Baş nazirini Azərbaycan Respublikası Prezidentinin təqdimatına əsasən Naxçıvan MR Ali Məclisi təyin edir.

Naxçıvan Muxtar Respublikasının Baş naziri vəzifəsinə yaşı 30-dan aşağı, Baş nazi-rinin müavini, nazir, digər mərkəzi icra hakimiyyəti orqanının rəhbəri vəzifəsinə isə yaşı 25-dən aşağı olmayan olmayan, ali təhsilli, seçkilərdə iştirak etmək hüququna malik, baş-qa dövlət qarşısında öhdəliyi olmayan Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı təyin edilir.

Naxçıvan Muxtar Respublikasında məhkəmə hakimiyyətini Naxçıvan MR Ali Məhkəməsi, ümumi və ixtisaslaşdırılmış məhkəmələr həyata keçirirlər. Naxçıvan MR Ali Məhkəməsi muxtar respublika ərazisində apelyasiya qaydasında ədalət mühakimə-sini həyata keçirir, Konstitusiya nəzarətini təmin edir. Naxçıvan Muxtar Respublikası-nın ümumi və ixtisaslaşdırılmış məhkəmələri qanunla səlahiyyətlərinə aid edilmiş işlər üzrə birinci instansiya məhkəmələridir.


104

Naxçıvan MR Ali Məhkəməsinin hakimlərini Naxçıvan MR Ali Məclisinin Sədri-nin Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə verilmiş təklifi və Azərbaycan Respubli-kası Prezidentinin təqdimatı ilə Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi təyin edir. Naxçıvan Muxtar Respublikasının ümumi və ixtisaslaşdırılmış məhkəmələrinin hakim-lərini Naxçıvan MR Ali Məclisi Sədrinin təklifi ilə Azərbaycan Respublikasının Prezi-denti təyin edir.

Naxçıvan MR Konstitusiyası Naxçıvan Muxtar Respublikasının digər normativ hüquqi aktları arasında ən yüksək və birbaşa hüquqi qüvvəyə malikdir və Naxçıvan Muxtar Respublikasının qanunvericilik sisteminin əsasıdır. Qanunvericilik sisteminə Naxçıvan MR-in Konstitusiyası, qanunları, Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali vəzifəli şəxsinin fərmanları, Naxçıvan MR Nazirlər Kabinetinin qərarları və muxtar respublika mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının normativ aktları daxildir.

Konstitusiyaya dəyişikliklər və əlavələr Naxçıvan MR Ali Məclisində 35 səs çoxlu-ğu ilə qəbul edildikdən sonra təsdiq olunmaq üçün Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinə təqdim edilir. Belə dəyişikliklər və əlavələr haqqında təklif Naxçıvan MR Ali Məclisində 2 dəfə səsə qoyulur. İkinci səsvermə birinci səsvermədən 3 ay sonra keçirilir.

Əsas Qanuna əlavə edilmiş dörd keçid müddəasında 1998-ci il Konstitusiyasının qüvvəyə minməsindən sonra 1978-ci il Konstitusiyasının qüvvədən düşməsini elan edir, Naxçıvan MR Ali Məclisinə keçiriləcək yeni seçkilərlə bağlı və o dövrdə qüvvədə olan qanunların və digər normativ hüquqi aktların qüvvəsini saxlamasına dair məsələləri tən-zimləyir.

2002 və 2009-cu illərdə keçirilən referendumlarda Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına edilən əlavə və dəyişikliklər, habelə müasir siyasi-hüquqi inkişaf ten-densiyası Naxçıvan Muxtar Respublikası Konstitusiyasına da əlavə və dəyişikliklərin edilməsi zərurətini ortaya çıxarmışdır. 2005 və 2006-cı illərdə muxtar respublika Kons-titusiyasına edilən əlavə və dəyişikliklərlə Naxçıvan MR Ali Məhkəməsinin səlahiyyəti artırılmış, İnsan Hüquqları üzrə Müvəkkil (Ombudsman) institutu təsis olunmuş, 2009-cu il iyulun 30-da üçüncü çağırış Naxçıvan MR Ali Məclisinin yeddinci sessiyası zamanı Konstitusiyanın 10 maddəsinə 20 əlavə və dəyişiklik edilmişdir. 30 sentyabr 2010-cu il tarixli Konstitusiya Qanunu ilə isə Ali vəzifəli şəxsin səlahiyyətləri artırıl-mış, Naxçıvan MR Prokurorluğuna qanunvericilik təşəbbüsü hüquq verilmişdir. Həm bu, həm də 2011-ci il noyabrın 15-də muxtar respublika Konstitusiyasına edilən dəyi-şikliklərlə məhkəmə hakimiyyətinin fəaliyyəti təkmilləşdirilmiş, Naxçıvan MR Ali Məhkəməsi hakimlərinin, ümumi və ixtisaslaşdırılmış məhkəmələrin hakimlərinin təyin edilməsi proseduru dəqiqləşdirilmişdir [9, s. 92].

Qeyd edək ki, 1938-ci ildən üzü bəri Naxçıvan Muxtar Respublikası ilk dəfə 1990-ci illərin əvvəllərində ümummilli lider Heydər Əliyevin rəhbərliyi dövründə diplomatik fəaliyyətlə bağlı müəyyən addımlar atdı. Bu, heç şübhəsiz ki, ilk növbədə həmin illərdə Naxçıvanın təhlükəsizliyi və Azərbaycanın tərkib hissəsi kimi ərazi bütövlüyünün qorunub saxlanılmasına xidmət edirdi. Hazırda Bakı şəhərində Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri Heydər Əliyevin imzası ilə 1992-ci il fevralın 24-də təsis olunmuş Naxçıvan Muxtar Respublikasının daimi nümayəndəliyi fəaliyyət göstə-rir. Muxtar respublikanın paytaxtı Naxçıvan şəhərində isə 1993-cü il fevralın 5-dən Türkiyə Cümhuriyyətinin, 1993-cü il martın 8-dən isə İran İslam Respublikasının kon-sulluqları fəaliyyətdədir [4, s. 290, 834-835].

Sivilizasiya

105

Bundan başqa, ilk dəfə məhz 1998-ci il Əsas Qanununda muxtar respublika rəhbə-rinə konstitusion səviyyədə xarici siyasətlə bağlı müəyyən hüquqlar tanınır. Belə ki, Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ali vəzifəli şəxsinə Konstitusiyanın 5-ci maddəsinin 8-ci bəndində Naxçıvan Muxtar Respublikasını xarici dövlətlərlə və beynəlxalq təşkilat-larla, habelə başqa fiziki və hüquqi şəxslərlə münasibətdə təmsil etmək, həmin mad-dənin III hissəsində isə Naxçıvan Muxtar Respublikasının mənafeləri ilə bağlı iqtisadi və mədəni məsələlərdə, Naxçıvan Muxtar Respublikasının Konstitusiyası ilə müəyyən edilmiş həddə və Azərbaycan Respublikasının qanunları ilə müəyyən olunmuş qaydada Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq münasibətlərində Naxçıvan Muxtar Respubli-kasını təmsil etmək səlahiyyəti verilmişdir.

Artıq bir neçə ildir ki, Azərbaycanın Avropa Şurasının Yerli və Regional Hakimiy-yətlər Konqresindəki nümayəndə heyətində muxtar dövlətin nümayəndələri uğurla təm-sil olunur və heyətə rəhbərlik edir. Bu fəaliyyət Naxçıvan muxtariyyətinin milli dövlət-çilik təcrübəsini, siyasi-hüquqi sistemini Avropa təcrübəsinin üstün modeli kimi təbliğ və təqdim etməyə kömək edir. Naxçıvan Muxtar Respublikasının qanunvericilik təcrü-bəsinin Avropa qanunvericiliyinin qitədə yüksək səviyyədə qəbul olunan tərkib hissəsi-nə çevrilməsi Qanun vasitəsi ilə Demokratiya uğrunda Avropa Komissiyasının (Venesi-ya Komissiyası) muxtar dövlətin Əsas Qanunu barədə verdiyi rəydə də öz əksini qabarıq şəkildə tapmışdır. Həmin rəydə deyilir: “Naxçıvan Muxtar Respublikası digər Avropa muxtariyyətləri arasında geniş muxtariyyətə malikdir. Naxçıvan Muxtar Res-publikasının Konstitusiyası bütövlükdə muxtariyyətin idarə edilməsi qaydalarını şərt-ləndirən normal əsaslar yaradır və qitənin digər muxtariyyətlərinin səlahiyyətlərinin və əsaslarının müəyyənləşdirilməsində model kimi çıxış edə bilər” [5, s. 60].

Avropa Şurası Yerli və Regional Hakimiyyətlər Konqresinin 2013-cü il oktyabrın 28-31-də Fransanın Strasburq şəhərində keçirilən 25-ci sessiyasında qəbul edilən “Av-ropanın xüsusi statuslu regionları və əraziləri” adlı sənədin II hissəsinin “b” bəndində qeyd edilmişdir ki, Naxçıvan Muxtar Respublikası eksklav xarakterli muxtariyyət mo-delidir. Sessiyada mövzu barədə səslənən hesabatda, qətnamə və tövsiyə layihələrində Naxçıvan Muxtar Respublikasının statusu model kimi vurğulanmış və bu modelin tətbiqinin uğurlu və faydalı olduğu qeyd edilmişdir [8, 2013, 13 noyabr].

Qaynaqlar:

1. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. Bakı: Qanun, 2009, 68 s. 2. Cəfərli E. Naxçıvan Muxtar Respublikası konstitusiyalarda. Bakı: Elm və təhsil, 2014, 208 s. 3. Gümrü, Moskva və Qars müqavilələri (Azərbaycan, türk, rus və fransız dillərində).

Naxçıvan: 2004, 140 s. 4. Qayıdış (1990-1993). Təkmilləşmiş və yenidən işlənmiş ikinci nəşr. Bakı: Azərbaycan,

2008, 840 s. 5. Naxçıvan Muxtar Respublikası – 85. Naxçıvan: Əcəmi, 2009, 104 s. 6. Naxçıvan Muxtar Respublikasının Konstitusiyası. Naxçıvan: “Əcəmi” Nəşriyyat-

Poliqrafiya Birliyi, 2012, 40 s. 7. Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasinin Konstitusiyası (Əsas Qanunu). Bakı:

Azərnəşr, 1982, 45 s. 8. “Şərq qapısı” qəzeti. 9. http://files.preslib.az/projects/remz/pdf/atr_kons.pdf


106

SUMMARY Elman Jafarli

THE 1998 YEAR CONSTITUTION OF NAKHCHIVAN AUTONOMOUS REPUBLIC

Nakhchivan lived hard period of its political history on the eve of independence and the

first years of independence. Just nation-wide leader Heydar Aliyev’s living and leading the Autonomous Republic in Nakhchivan during 1990-1993 rescued it from armenian aggression. The constitution of Nakhchivan Autonomous Republic adopted in 1998 became the optional legal document which was the basis of political legal heading. Some international organizations valued autonomous model of Nakhchivan and its 1998 year Constitution for the other autonomouses of the European continent.

Keywords: Nakhichevan Authonomyc Republic, constitution, authonomy, Supreme

Parliament, Higher official, Council of Europe.

РЕЗЮМЕ Эльман Джафарли

КОНСТИТУЦИЯ НАХЧЫВАНСКОЙ АВТОНОМНОЙ РЕСПУБЛИКИ 1998 ГОДА

В накануне и первые годы независимости был трудный период в политической

истории Нахчывана. Благодаря общенациональному лидеру Гейдара Алиева, который жил и руководил автономной республики в 1990-1993 гг., Нахчыван спась от армянской оккупации. Конституция Нахчыванской Автономной Республики принятая в 1998 г. стала оптимальной юридической основой для политико-правовой управлении Нахчыван-ской автономии в современном периоде. Некоторые международные организации оцени-ли модель Нахчыванской автономии и также ее Конституции 1998 г. в качестве модели для других автономий европейского континента.

Ключевые слова: Нахчыванская Автономная Республика, конституция, автономия,

Верховный Меджлис, Высшее должностное лицо, Европейский Союз.

Sivilizasiya

107

Xalid NİYAZOV∗

KÜTLƏVİ İNFORMASİYA AZADLIĞININ SİYASİ-HÜQUQİ TƏMİNATI

Açar sözlər: informasiya azadlığı, senzura, KİV qanunvericiliyi, dövlət sirri, insan hüquqları, vətəndaş cəmiyyəti

Yazılı və elektron kütləvi informasiya vasitələrinin, xüsusən də internet şəbəkəsi-nin sürətli inkişafı “informasiya seli”nin insanın taleyində, onun yaşayış tərzində əla-hiddə rolunu qabarıq nümayiş etdirir. İnformasiya Azərbaycanda bəşəriyyətin tarixən can atdığı demokratiya və vətəndaş cəmiyyəti kimi idealların inkişafına zəmin yaradır, cəmiyyətdə sərbəst və obyektiv düşüncə tərzinin, şəffaflığın, siyasi plüralizmin, insan hüquq və azadlıqlarının, milli-dini tolerantlığın vacib amili kimi çıxış edir.

Azərbaycan demokratik, hüquqi, dünyəvi dövlət quruculuğu yolu seçmiş ölkə kimi ötən 20 ildə kütləvi informasiya vasitələrinin, geniş mənada, hər bir fərdin söz, məlu-mat, informasiya azadlıqlarının təminatı istiqamətində kompleks tədbirlər həyata keçir-mişdir. Həmin tədbirlər bugünün özündə də sürətlə davam etdirilir, informasiyalı – açıq cəmiyyətin formalaşdırılması məqsədilə beynəlxalq təcrübə dərindən öyrənilir, milli qanunvericilik yeni dövrün tələblərinə adekvat olaraq təkmilləşdirilir. Dövlət məlumat azadlığının həyata keçirilməsinin əsas təminatçısı qismində çıxış edərək hüquqi tənzim-ləmənin köməyi ilə informasiyanın hüquqi rejimini, məlumatın axtarılmasının, əldə olunmasının qaydalarını, bütövlükdə məlumat azadlığından istifadə qaydalarını müəy-yənləşdirir, eyni zamanda, həmin azadlığın həyata keçirilməsinə mane olmağa görə hü-quqi məsuliyyət tədbirləri tətbiq edir.

Xatırlatmaq lazımdır ki, ulu öndər Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə 1995-ci il noyab-rın 12-də ümumxalq referendumu ilə qəbul edilmiş Azərbaycan Respublikası Konstitu-siyasında kütləvi informasiya azadlığı insan hüquq və azadlıqlarının tərkib hissəsi kimi təsbit olunmuşdur. Konstitusiyanın 47-ci maddəsində fikir və söz azadlığının mahiyyəti açılır: “Heç kəs öz fikir və əqidəsini açıqlamağa və ya fikir və əqidəsindən dönməyə məcbur edilə bilməz” [25].

50-ci maddə isə sırf kütləvi informasiya azadlığına həsr olunmuşdur: “Hər kəsin istədiyi məlumatı qanuni yolla axtarmaq, əldə etmək, ötürmək, hazırlamaq və yaymaq azadlığı vardır. Kütləvi informasiya azadlığına təminat verilir. Kütləvi informasiya va-sitələrində, o cümlədən mətbuatda dövlət senzurası qadağandır” [1, 26].

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasına həmin müddəanın daxil edilməsi res-publikamızın da qoşulduğu beynəlxalq müqavilələrdən irəli gəlmişdir. 1948-ci ildə BMT tərəfindən qəbul edilmiş İnsan Hüquqları Bəyannaməsinin 19-cu maddəsi, eləcə də 1966-cı ildə yenə də BMT tərəfindən qəbul edilmiş Mədəni və Siyasi hüquqların qo-runmasına dair Konvensiyanın 19-cu maddəsi, həmçinin, 1950-ci ildə Romada qəbul edilmiş Avropa İnsan Hüquqlarının qorunmasına dair Konvensiyanın 10-cu maddəsi bütünlükdə hər kəsin məlumat azadlığını - informasiyanın axtarılması, əldə edilməsi, hazırlanması, ötürülməsi və yayılması hüququnu təsbit edir [2].

1996-cı il noyabrın 15-də “Dövlət sirri haqqında” Azərbaycan Respublika-sının Qanunu qəbul edildikdən sonra Nazirlər Kabineti yanında Dövlət Sirrlərini Mühafizə edən Baş İdarənin (“Qlavlit”) iş metodlarında müsbətə doğru ciddi dəyişikliklər edildi. ∗ Siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru, AMEA İnsan Hüquqları üzrə Elmi-Tədqiqat İnstitutu [email protected]


108

Buna baxmayaraq, ölkədə demokratikləşmə prosesinin tədricən dərinləşməsi əlavə qərarların qəbul olunmasını da zəruri edirdi. Ulu öndər Heydər Əliyevin 1998-ci il 22 iyun tarixli “İnsan hüquqlarının müdafiəsinə dair Dövlət Proqramı” [3] isə vətəndaşla-rın Azərbaycan Konstitusiyasında əksini tapmış söz, mətbuat, fikir azadlıqlarının təmi-natına əlverişli imkanlar açdı. Həmin dövlət proqramından az sonra Azərbaycan Res-publikası Prezidentinin 1998-ci il 6 avqust tarixdə imzaladığı “Azərbaycan Respubli-kasında söz, fikir və mətbuat azadlığının təmin edilməsi sahəsində tədbirlər haqqında” fərman kütləvi informasiya vasitələrinin sərbəst inkişafı, onların cəmiyyətin dinamik şəkildə demokratikləşməsinə təsir edən qüdrətli vasitəyə çevrilməsi yolunda dövlət siyasətinin həyata keçirilməsində mühüm addım olmuşdur [4].

Həmin fərmanla Azərbaycanın bütün informasiya vasitələri üzərində senzura fəa-liyyətini həyata keçirən Nazirlər Kabineti yanında Dövlət Sirlərini Mühafizə edən Baş İdarə (“Qlavlit”) ləğv olundu. Həmçinin, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin hərbi senzura yaradılması haqqında 16 aprel 1992-ci il tarixli fərmanı, eləcə də bütün infor-masiya yayımı üzərində nəzarət tətbiq edilməsi ilə bağlı 15 aprel 1993-cü il tarixli sə-rəncamı qüvvədən düşmüş hesab olundu. Bu qətiyyətli addım 1875-ci ildə “Əkinçi” qəzeti ilə əsası qoyulan Azərbaycan milli mətbuatının ilk dəfə senzuradan tamamilə azad edilməsi demək idi. Mətbuat üzərində dövlət senzurasının ləğvi barədə fərman kütləvi informasiya vasitələrinin sürətli inkişafına ciddi təkan verməklə yanaşı, cəmiy-yət həyatında onların səmərəli rolunun artırılması sahəsində geniş dövlət proqramının əsas istiqamətlərini müəyyənləşdirdi.

Ümumiyyətlə, Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının bazası əsasında qəbul edilmiş aşağıdakı qanunlar KİV-in hüquqi tənzimlənməsində birbaşa rol oynayır:

“Kütləvi informasiya vasitələri haqqında”, “Məlumat azadlığı haqqında”, “Dövlət sirri haqqında”, “İnformasiya, informasiyalaşdırma və informasiyanın mühafizəsi haq-qında”, “Müəllif hüququ haqqında”, “Reklam haqqında”, “Rabitə haqqında” Azərbay-can Respublikasının Qanunu və s.

Bundan başqa, ulu öndər Heydər Əliyev mətbuat üzərində SSRİ-dən miras qalmış qadağaları və senzura qalıqlarını ləğv etmək, KİV-in hüquqi tənzimlənməsinin əsasları-nı formalaşdırmaq üçün bir sıra fərman və sərəncamlar imzalamışdır. Bunlardan aşağı-dakıları qeyd etmək olar:

- “Azərbaycan Respublikasında söz, fikir və məlumat azadlığının təmin edilməsi sahəsində əlavə tədbirlər haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərmanı;

- “Kütləvi informasiya vasitələrinə dövlət qayğısının artırılması haqqında” Azər-baycan Respublikası Prezidentinin fərmanı.

Daha sonra, 1992-ci ildə ilk dəfə parlamentdə qəbul olunmuş “KİV haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunu 1999-ci ildə yenidən işlənmiş, 2002-ci ildə isə ona əlavələr və düzəlişlərin qəbul edilməsi nəticəsində daha da təkmilləşmişdir. “KİV haq-qında” qanunun qəbulu Azərbaycan jurnalistlərinin fəaliyyətinə etibarlı hüquqi zəmin formalaşdırmaqla yanaşı, Azərbaycanın sivil Avropa dəyərlərinə sadiqliyini nümayiş etdirmişdir. “Bu Qanunun tətbiqi ilə KİV sovet sistemindən, habelə mətbuatın yalnız dövlət sektoruna malik olduğu absurd bir qaydadan xilas olmuşdur. Azərbaycanda indi onlarca qəzet, jurnal, radio, televiziya, internet şəbəkəsi fəaliyyət göstərir. Belə böyük və inkişaf etməkdə olan media sisteminin fəaliyyət mexanizminin, hüquqi bazasının yaradılması çox vacib siyasi və hüquqi aktdır” [5, 55].

Sivilizasiya

109

“Kütləvi informasiya vasitələri haqqında” Qanunun 1-ci maddəsinə əsasən, kütləvi informasiya azaddır. Bu azadlıq vətəndaşların qanuni yolla informasiya axtarmaq, əldə etmək, hazırlamaq, istehsal etmək və yaymaq hüququna dövlətin verdiyi təminata söy-kənir. KİV-in təsis və idarə olunması, sahiblik və istifadə hüququ, informasiyanın axta-rılması, əldə edilməsi, hazırlanması, ötürülməsi, istehsal və yayımı hər hansı normativ sənəddə deyil, yalnız KİV haqqında qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş hallarda məh-dudlaşdırıla bilər. Əlavə sənədlərin heç biri bu qanunvericiliklə ziddiyyət təşkil etmə-məlidir [6, 11-12].

Məlumat azadlığının konstitusion təminatını xarakterizə edərkən, aşağıdakı prinsiplərə xüsusi diqqət yetirmək lazımdır: a) Konstitusiya normalarının bilavasitə fəaliyyəti; b) Beynəlxalq hüquq normalarının tətbiq edilməsi; c) Məhkəmə hakimiyyətinin müstəqilliyi [6, 13].

Avropa Şurası Parlament Assambleyasının kütləvi informasiya azadlığının qorun-ması ilə bağlı bir sıra mühüm sənədləri mövcuddur. Bunlardan biri də 1970-ci ildə qə-bul edilmiş 428 saylı “KİV və insan hüquqları haqqında” Bəyannamədir. Bu sənəddə aşağıdakı prinsiplər müəyyən edilir: a) Fikir azadlığı KİV-də gerçəkləşdirilməlidir; b) “KİV-də fikir azadlığı” dedikdə, məlumatı maneəsiz axtarmaq, almaq, ötürmək,

dərc etmək və yaymaq azadlığı nəzərdə tutulur; c) Hakimiyyət ağlabatan hədlərdə ictimai əhəmiyyət kəsb edən məlumatları verməyə,

KİV isə dövlətin fəaliyyəti ilə bağlı məlumatları tam həcmdə çatdırmağa borcludur; d) Mətbuat və teleradio proqramları üzərində birbaşa və dolayı senzuraya yol veril-

mir; məhdudiyyətlər ancaq İnsan Hüquqları üzrə Avropa Konvensiyasının 10-cu maddəsində nəzərdə tutulan həddə olmalıdır;

e) Redaksiya nizamnaməsi müəllif fikirlərinin azad ifadəsini qorumaq üçün məsul (baş) redaktora təminat verməli, onların müstəqilliyi müdafiə olunmalıdır;

f) KİV-in müstəqilliyi inhisar təhlükəsindən müdafiə edilməlidir; g) Nə özəl müəssisələr, nə də maliyyə qrupları KİV sahəsində inhisar hüquqi əldə edə

bilməzlər; h) Xarici jurnalistlərin azadlığını, o cümlədən statusunu, vəzifələrini, imtiyazlarını,

habelə qeyri-qanuni deportasiyaya məruz qalmamalarını təmin etmək üçün xüsusi tədbirlər görmək lazımdır [6, 14]. Hazırda ölkə qanunvericiliyinin KİV-lə bağlı qolu inkişaf mərhələsini yaşayır. Avro-

pa Şurasının tövsiyəsi ilə ilə “KİV haqqında” qanuna əlavə və dəyişikliklər olunmuş, tele-viziya və radio yayımını tənzimləyən ayrıca qanun layihəsi hazırlanıb qəbul edilmişdir.

“Kütləvi informasiya vasitələri haqqında” AR Qanunu kütləvi informasiya azadlı-ğından sui-istifadəni qadağan edir. Bu halda nəinki fiziki şəxslər, hətta KİV redaksiya-ları da məsuliyyət daşıyır. Qanunvericilikdə qorunan sirləri yaymaq, mövcud konstitusi-yalı dövlət quruluşunu zorakılıqla devirmək, dövlətin bütövlüyünə qəsd etmək, mühari-bəni, zorakılığı və qəddarlığı, milli, irqi, sosial ədavəti, yaxud dözülməzliyi təbliğ et-mək, vətəndaşların şərəf və ləyaqətini alçaldan şayiələr, yalan və qərəzli yazılar, por-noqrafik materiallar çap etdirmək, böhtan atmaq, yaxud digər qanuna zidd əməllər tö-rətmək məqsədilə KİV-dən istifadəyə yol verilmir.

Qanunun 1-ci maddəsində (Kütləvi informasiya azadlığı) kütləvi informasiya azad-lığı anlayışının hüquqi əsasları təsbiq edilmişdir. Burada göstərilir ki, “Azərbaycan Res-


110

publikasında kütləvi informasiya azaddır. Kütləvi informasiya azadlığı vətəndaşların qanuni yolla informasiya axtarmaq, əldə etmək, hazırlamaq, ötürmək, istehsal etmək və yaymaq hüququna dövlət tərəfindən təminat verilməsinə əsaslanır. Kütləvi informasiya vasitələrinin təsis olunması, onlara sahiblik, onlardan istifadə, onların idarə olunması, kütləvi informasiyanın axtarılması, əldə edilməsi, hazırlanması, ötürülməsi, istehsalı və yayımı Azərbaycan Respublikasının kütləvi informasiya vasitələri haqqında qanunveri-ciliyində nəzərdə tutulan hallardan başqa, məhdudlaşdırıla bilməz” [6].

5-ci maddədə (Kütləvi informasiya vasitələri haqqında Azərbaycan Respublikası-nın qanunvericiliyi) qeyd olunur ki, “Kütləvi informasiya vasitələri haqqında Azərbay-can Respublikasının qanunvericiliyi Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasından, bu Qanundan, “Televiziya və radio yayımı haqqında”, “Məlumat azadlığı haqqında”, “Vətəndaşların müraciətlərinə baxılması qaydası haqqında”, “Rabitə haqqında”, “Döv-lət sirri haqqında”, “Müəlliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında” Azərbaycan Res-publikası qanunlarından, habelə digər müvafiq qanunvericilik aktlarından ibarətdir. Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı dövlətlərarası müqavilələrlə bu Qanun ara-sında ziddiyyət yaranarsa, həmin beynəlxalq müqavilələr tətbiq edilir” [6].

Qanunun 6-cı maddəsinə görə, Azərbaycan Respublikasının ərazisində kütləvi in-formasiya vasitələri dövlət dilindən istifadə edirlər. Azərbaycan Respublikası vətəndaş-larının kütləvi informasiyanın istehsalı və yayımında Azərbaycan Respublikası əhalisi-nin danışdığı başqa dillərdən, habelə dünyada geniş yayılmış digər dillərdən istifadə etmək hüququ vardır [6].

“Kütləvi informasiya vasitələri haqqında” qanunun 2-ci fəslində isə KİV-in infor-masiya azadlığının əsasları əksini tapmışdır. Bu baxımdan senzuranın yolverilməzliyini nəzərdə tutan 7-ci maddənin (Senzuranın yolverilməzliyi) üzərində xüsusi dayanmaq lazımdır. Həmin maddədə gbstərilir ki, “Kütləvi informasiya vasitələri üzərində dövlət senzurasına, habelə bu məqsədlə xüsusi dövlət orqanlarının və ya vəzifələrin yaradılma-sına, maliyyələşdirilməsinə yol verilmir. Məlumatın və ya müsahibənin müəllifi olduq-ları hallardan başqa, dövlət orqanlarının, bələdiyyələrin, idarə, müəssisə və təşkilatların, ictimai birliklərin, vəzifəli şəxslərin, habelə siyasi partiyaların kütləvi informasiya vasi-tələrində yayılan məlumat və materialların qabaqcadan onlarla razılaşdırılmasını tələb etmək və ya yayılmasını qadağan etmək hüququ yoxdur” [6].

Kütləvi informasiya vasitələri üzərində dövlət senzurasının olmaması o deməkdir ki, dövlət kütləvi informasiya vasitələrinin fəaliyyətinə, onların əldə etdikləri informasi-yanın məzmumuna birbaşa nəzarət mexanizminə malik olmur. İnzibati qaydada kütləvi informasiya vasitələrinin fəaliyyətinə bilavasitə müdaxilə edə və mane ola bilmir. Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki, fövqəladə və hərbi vəziyyət haqqında qüvvədə olan qanunvericilik fövqəladə və hərbi vəziyyət dövründə kütləvi informasiya vasitələri üzə-rində senzuranın müvəqqəti tətbiqinə yol verir. Sırf bu zəmində senzuranın tətbiqinə bir çox inkişaf etmiş ölkələrin qanunvericiliyi də imkan yaradır.

Akademik R.Mehdiyev yazır: “Söz, mətbuat azadlığı özbaşınalıq kimi başa düşülə bilməz. Şəxsiyyətin şərəf və ləyaqətinin qorunması demokratiyanın ali prinsipidir və hər bir qurum, o cümlədən mətbuat ona ən müqəddəs dəyər kimi yanaşmalıdır. Tənqi-din təhqirə çevrilməsi, insan ləyaqətinin alçaldılması, şəxsiyyətə qarşı şər və böhtan atılması, yoxlanılmamış, yalan informasiyalar yaymaqla ictimai rəyi çaşdırmaq cəhdləri isə qətiyyən yolverilməzdir. Əgər belə halların qarşısı vaxtında alınmazsa mətbuatda, informasiya mühitində nəticələri qaranlıq və bəlkə də faciəli olan hallar baş verə bilər.

Sivilizasiya

111

Buna görə də mətbuat nümayəndələri demokratik Azərbaycan dövlətinin onlara yaratdı-ğı söz, mətbuat azadlığından sui-istifadə etməyə çalışmamalı, həmin azadlıqları deyilən sözə, yayılan informasiyaya görə də məsuliyyətdən azad olunmaq kimi başa düşməmə-lidirlər” [7, 107].

Kütləvi informasiya azadlığından sui-istifadə qeyri-obyektiv, qərəzli, iftira, böhtan xarakterli informasiyanın yayılmasına şərait yaradır. “Azərbaycanda bu gün insan hüquqlarının, siyasi plüralizmin, vətəndaş cəmiyyətinin mövcudluğu demokratik institut kimi formalaşmış kütləvi informasiya vasitələrinin müstəqil fəaliyyətində, onların inkişafı üçün yaradılmış hüquqi təminatlarda xə təsdiqini tapır. Respublikamızın icti-mai-siyasi, sosial-iqtisadi həyatında demokratik dəyərlərin daha geniş şəkildə bərqərar olması, müstəqil dövlətçiliyin siyasi, iqtisadi və hüquqi dayaqlarının möhkəmlənməsi prosesi sürətləndikcə, Azərbaycan iqtidarı da söz və mətbuat azadlığının qanunvericilik bazasının demokratikləşdirilməsi istiqamətində yeni-yeni addımlar atır. Respublikada mətbu nəşrlərin sərbəst fəaliyyətinə, jurnalistlərin öz iradələrini azad ifadə etməsinə, vətəndaşların obyektiv informasiya almasına bütün imkanlar yaradılmışdır” [8].

Ulu öndər Heydər Əliyev ölkədə kütləvi informasiya azadlığı və demokratikləşmə-nin vəhdət təşkil etdiyini xüsusi vurğulayırdı: “Respublikamızda hüquqi dövlət qurul-ması, demokratik, sivilizasiyalı cəmiyyət yaradılması, insan azadlığının, söz, vicdan azadlığının, müasir plüralizmin təmin edilməsi, çoxpartiyalı sistemin bərqərar olması bizim qəbul etdiyimiz prinsiplərdir” [9, 8].

Kütləvi informasiya azadlığının hüquqi təminatı məqsədilə dövlət aşağıda qeyd olunan vəzifələri yerinə yetirir:

• KİV inkişafı, onun səmərəli fəaliyyəti üçün hüquqi, iqtisadi, təşkilati-texniki şərait yaradılır;

• Dövlət orqanlarının fəaliyyəti haqqında obyektiv və açıq informasiyaların təqdim edilməsi;

• Kütləvi informasiyanın azad yayılmasının hüquqi tənzimlənməsinin təkmil-ləşdirilməsi, KİV vasitəsilə zorakılıq və dözümsüzlüyün yayılmasının yolverilməzliyi, KİV-nin plüralizminin təmini;

• KİV-nin keyfiyyətcə yaxşılaşdırılması. “Dövlət sirri haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununda yayılması məh-

dudlaşdırılan informasiyaların dairəsi dəqiqliklə göstərilmişdir. Qanun Azərbaycan Respublikasının təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədi ilə məlumatların dövlət sirrinə aid edilməsi, mühafizəsi və istifadə edilməsi, onların məxfiləşdirilməsi və ya məxfiliyi-nin açılması ilə əlaqədar yaranan münasibətləri tənzimləyir. Qanunun 1-ci maddəsinə əsasən, (Əsas anlayışlar) dövlət sirri – dövlətin hərbi, xarici-siyasi, iqtisadi, kəşfiyyat, əks-kəşfiyyat və əməliyyat-axtarış fəaliyyəti ilə bağlı olub dövlət tərəfindən mühafizə edilən və yayılması Azərbaycan Respublikasının təhlükəsizliyinə ziyan vura bilən məlumatlardır [10].

“İnformasiya əldə edilməsi haqqında” qanunda rəsmi informasiyanın ilk mənbəyi kimi dövlət orqanlarının, eləcə də bələdiyyələrin internet resursunun rolu aydın göstəril-mişdir. Qanunun 29-da maddəsinə əsasən, bəzi informasiya növləri var ki, onlar sorğu istənilmədən də informasiya sahibləri tərəfindən cəmiyyətə açıqlanmalıdır [11].

Kütləvi informasiya azadlığının gerçəkləşməsi bəzi mətbuat orqanlarını, xüsusən müxalifət, müxalifətyönümlü və bəzi “müstəqil” KİV-i qeyri-obyektiv, yalan informasi-yalar yaymağa, anarxizmə, məsuliyyətsizliyə sürükləyir. Bu baxımdan akademik


112

R.Mehdiyevin “Demokratik Azərbaycan və müstəqil mətbuatın inkişafı” məqaləsi ak-tuallığı və elmi-praktiki dəyəri ilə diqqət çəkir. Müəllifin fikrincə, azadlıq və məsuliy-yət vəhdət təşkil edilmədikdə, azadlıq düzgün dərk edilmədikdə həqiqətdən və obyek-tivlikdən uzaqlaşma baş verir, mövcud reallıq təhrif edilir: “Ölkəmizdə söz və mətbuat azadlığı adı altında xaos mətbuatı yaratmaq, jurnalist peşəsinin ləyaqət və məsuliyyətini şübhə altına qoymaq meylləri bu gün artıq həyatımızın acı reallığına çevrilməkdədir.

Özünü müstəqil sayan, oxucuya doğru, düzgün, obyektiv informasiya verməyi vəd edən bəzi qəzetlərin səhifələrində ölkəmizdəki proseslərin həqiqi mahiyyətinin təhrif edilməsi, dövlət həyatına, respublikamızın daxili və xarici siyasətinə dair yalan məlu-matların, çaşdırıcı xəbərlərin yayılması, böhtanların, təhqirlərin, şəxsiyyətin ləyaqətini alçaldan yazıların çap olunması insanlarda bu vaxta qədər obyektivlik etalonu kimi qəbul edilən mətbuatın yüksək adına şübhələr yaradır, onun cəmiyyət həyatındakı yeri və funksiyası üzərinə kölgə salır. ən təhlükəli cəhət odur ki, müxalifət mətbuatı ictimai funksiyasını itirərək şəxsi məqsədlər güdən ayrı-ayrı qrupların tribunasına, siyasi oyun-ların qurbanına çevrilir, müxtəlif siyasi intriqalarda xoşagəlməz qızışdırıcılıq rolunu yerinə yetirir. Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki oxucu marağından və oxucu azlığından ehtiyac çəkən əksər qəzetlərin səhifələri dedi-qodularla, yalan, böhtan və şantajla, pro-vokasiya xarakterli materiallarla, ucuz “bulvar demokratiyası” ilə doludur” [7, 105].

Ulu öndər Heydər Əliyevin “Kütləvi informasiya vasitələrinə dövlət qayğısının ar-tırılması sahəsində əlavə tədbirlər haqqında” [12] ilə kütləvi informasiya vasitələrinin maddi-texniki və maliyyə bazasının gücləndirilməsi, söz, mətbuat və fikir azadlığı üçün geniş imkanlar yaradılması məqsədi güdən beş maddədən ibarət fəaliyyət proqramı müəyyən edilmişdir. Bu sərəncam kütləvi informasiya azadlığının gerçəkləşməsində mühüm addım olmuşdur. Sərəncamda aparıcı qəzet redaksiyalarının mükafatlandırıl-ması, istedadlı jurnalistlərə prezident təqaüdlərinin verilməsi üçün təkliflərin hazırlan-ması, qəzetlərin “Azərbaycan” nəşriyyatına 2001-ci il üçün mövcud borclarının ödənil-məsi və digər mühüm məsələlər əksini tapmışdı. Sərəncam kütləvi informasiya vasitələ-ri ilə hakimiyyət arasındakı münasibətləri sivil məcraya yönəltməklə, müstəqil mətbua-tın inkişafında yeni mərhələ açdı.

Azərbaycan Respublikası Prezidenti Administrasiyasının ictimai-siyasi məsələlər şöbəsinin müdiri, professor Əli Həsənov 2012-ci il mayın 2-də Avropa Yayımları Birliyinin Cenevrədəki mənzil-qərargahında Azərbaycanda söz və mətbuat azadlığının vəziyyətinə dair seminarda “Azərbaycanda söz və mətbuat azadlığı tam təmin olmuş-dur” mövzusunda məruzə ilə çıxış etmişdir. Müstəqillik illərində Azərbaycanda söz və məlumat azadlığının təmini, KİV-in maddi-texniki bazasının yaxşılaşdırılması, jurna-listlərin sosial müdafiəsinin gücləndirilməsi istiqamətində ardıcıl tədbirlər həyata keçi-rildiyini bildirən Əli Həsənov demişdir: “Ötən əsrin 90-cı illərində Azərbaycan dövlət müstəqilliyini bərpa edib. Biz daxili siyasətdə dövlətin media siyasətini formalaşdırıl-ması və nəhayət dördüncüsü, bu sahə üzrə dünyada və Avropa Şurası çərçivəsində möv-cud olan ən qabaqcıl hüquqi-normativ bazanın öyrənilməsi və Azərbaycan qanunverici-liyinin ona uyğunlaşdırılmasıdır” [13].

Azərbaycanda kütləvi informasiya azadlığı Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsi və İnzibati Xətalar Məcəlləsi ilə də tənzimlənir. Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsinə əsasən, böhtan, təhqir, şəxsi həyatın toxunulmazlığını pozma, öv-ladlığa götürmə sirrini yayma, kommersiya və ya bank sirri olan məlumatları qanunsuz yolla əldə etmə və ya yayma böyük ictimai təhlükə törədən əməllərdir. Bu hərəkətlərin

Sivilizasiya

113

törədildiyi hallarda günahkar şəxslər, o cümlədən KİV redaksiyaları və jurnalistlər mə-suliyyətə cəlb olunurlar.

Hər kəsin şərəf və ləyaqətini müdafiə hüququna malik olması ölkə Konstitu-siya-sında da öz əksini tapmışdır. Konstitusiyanın 46-cı maddəsində göstərilir ki, hər kəsin öz şərəf və ləyaqətini müdafiə etmək hüququ var, şəxsiyyətin ləyaqəti dövlət tərəfindən qorunur [1, 24]. Mülki Məcəllənin 23-cü maddəsinə əsasən, fiziki şəxs onun şərəf və lə-yaqətini, işgüzar nüfuzunu ləkələyən, şəxsi həyatının sirrini və ya şəxsi toxunulmazlığı-nı pozan məlumatların məhkəmə qaydasında təkzib olunmasını tələb edə bilər, bu şərtlə ki, həmin məlumatları yaymış şəxs (redaksiya və jurnalist) onların həqiqətə uyğun oldu-ğunu sübuta yetirə bilməsin. Faktiki məlumatlar natamam dərc edildikdə də eyni qayda tətbiq edilir [14].

Cinayət Məcəlləsinin 163-cü maddəsinə əsasən, zor tətbiqetmə hədəsi ilə KİV əməkdaşlarını məlumat yaymağa, yaxud ondan imtinaya vadaretməyə cəhd qeyri-qanuni-dir [15]. Eyni zamanda, KİV məhsullarının müəyyən edilmiş qaydada yayımına mane-çilik törədilməsi və ya dövri mətbu nəşrin tirajının satışına qanunvericiliklə nəzərdə tutul-mayan məhdudiyyətlərin qoyulması qadağandır (İnzibati Xətalar Məcəlləsi, maddə 185). Belə olan halda, fiziki və vəzifəli şəxslər minimum əməkhaqqı məbləğinin on beş mislin-dən iyirmi mislinədək və otuz mislindən əlli mislinədək miqdarda cərimə edilirlər.

Azərbaycan Respublikası İnzibati Xətalar Məcəlləsinin 186-cı maddəsində jurnalistin sorğusuna cavab verməkdən imtina edən, informasiyanın verilməsi üzərinə məhdudiy-yətlər qoyan şəxslərin inzibati məsuliyyətə cəlb edilməsi məsələsi əksini tapmışdır [16].

2000-ci ilin fevralından, yəni “Kütləvi informasiya vasitələri haqqında” Qanun qüvvəyə mindikdən sonra sonra respublikada mətbuat üçün lisenziya sistemi ləğv edil-mişdir. Yazılı KİV-in təsis olunması üçün Ədliyyə Nazirliyinə rəsmi qaydada məluma-tın verilməsi kifayətdir.

Televiziya və radio yayımı təşkilatı isə hüquqi şəxs kimi Ədliyyə Nazirliyində qey-diyyatdan keçməkdən əlavə, həm də radiotezlik üçün Rabitə və İnformasiya Texnologi-yaları Nazirliyinin icazəsini almalıdır.

Kütləvi informasiya azadlığının hüquqi təminatında Prezident İlham Əliyevin im-zaladığı sərəncamlar, fərmanlar da mühüm rol oynayır. Azərbaycan Respublikası Prezi-dentinin 2008-ci il 31 iyul tarixli “Azərbaycan Respublikasında kütləvi informasiya vasitələrinə birdəfəlik maliyyə yardımı göstərməsi haqqında” [17], eləcə də “Azərbay-can Respublikasında kütləvi informasiya vasitələrinin inkişafına dövlət dəstəyi konsep-siyasının təsdiq edilməsi haqqında” sərəncamları [17] Azərbaycanda mətbuata göstə-rilən dövlət qayğısının davamlı və sistemli səciyyə daşıdığını nümayiş etdirmişdir. Belə bir konsepsiyanın imzalanması ilə milli mətbuatın problemlərinin həllində keyfiyyətcə yeni mərhələ başlanmışdır. Mətbuata dövlət dəstəyi konsepsiyasının imzalanması döv-lət orqanları ilə kütləvi informasiya vasitələri arasında səmərəli əməkdaşlığı inkişaf etdirmiş, kütləvi informasiya vasitələrinin iqtisadi müstəqilliyinin və jurnalistlərin peşə-karlığının artırılmasına təkan vermiş, vətəndaş cəmiyyəti quruculuğunda kütləvi infor-masiya vasitələrinin rolunu daha da gücləndirmişdir.

Fikir, söz və məlumat azadlığı, sərbəst düşüncə kütləvi informasiya vasitələrinin və bütövlükdə müasir informasiya cəmiyyətinin söykəndiyi əsas dəyər və məqsədlərdir. İnformasiya cəmiyyətinə keçid şəraitində ulu öndərin kütləvi informasiya azadlığının hüquqi tənzimlənməsi sahəsindəki siyasətini uğurla davam etdirən Prezident İlham Əli-yev respublikada kütləvi informasiya vasitələrinin fəaliyyətinin, jurnalistlərin öz iradə-


114

lərini azad şəkildə ifadə etməsinə bütün imkanların yaradılmasının tərəfdarı kimi çıxış edir.

Dövlət başçısı milli mətbuatın qabaqcıl dövlətlərin mütərəqqi ənənələrinə əsaslan-maqla, eyni zamanda, xalqın tarixi-milli xüsusiyyətlərini qorumaqla inkişaf etməsini vacib sayır. Azərbaycan Respublikasının söz və mətbuat azadlığına necə həssas yanaş-dığını dövlət başçısının bu fikirləri bir daha təsdiqləyir: “Azərbaycanda aparılan siyasi islahatların əsas mənası, məqsədi ondan ibarətdir ki, ölkəmiz hərtərəfli inkişaf etsin, öl-kədə yaşayan hər bir vətəndaş bütün azadlıqlardan istifadə etsin. Azərbaycanda, o cüm-lədən mətbuat azadlığı da mövcuddur. Biz bu məsələdə çox ciddi addımlar atırıq. Söz azadlığının, mətbuat azadlığının təmin olunması bizim prioritet məsələmizdir və deyə bilərəm ki, Azərbaycan bu sahədə böyük uğurlara nail olmuşdur” [18].

Azərbaycan mətbuatının respublikada demokratikləşmə proseslərinin dərinləşmə-sində və vətəndaş cəmiyyəti institutlarının mövqelərinin möhkəmlən-məsində xidmət-ləri danılmazdır. Ölkədə söz və mətbuat azadlığının bərqərar olması prosesi cəmiyyətin özünün demokratik inkişaf xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq mürəkkəb təkamül yolu keç-məkdədir. Azərbaycan dövləti özünün Konstitusiya prinsiplərinə sadiq qalaraq söz və məlumat azadlığının təmin edilməsi sahəsində müəyyən etdiyi siyasi xətti ardıcıl şəkildə davam etdirir.

Qaynaqlar:

1. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. Bakı: Qanun, 2002 2. Kütləvi informasiya vasitələri sahəsində qanunvericilik. Bakı: Yeni Nəsil, 2001. 3. 1998-ci il 22 iyun tarixli “İnsan hüquqlarının müdafiəsinə dair Dövlət Proqramı” // http://e-

qanun.az/files/framework/data/3/c_f_3635.htm 4. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 1998-ci il 6 avqust tarixdə imzaladığı “Azərbaycan

Respublikasında söz, fikir və mətbuat azadlığının təmin edilməsi sahəsində tədbirlər haq-qında” fərmanı // Azərbaycan Mətbuat Şurası – 10 il. Bakı: Qanun, 2013, 220 s.

5. Niftəliyeva K. Müasir Azərbaycan mətbuatının tipologiyası [Mətn]: filol.e.n. a.dər. al. üçün təq. ol. dis.: 10.01.10. K. Q. Niftəliyeva; Azərb. Respub. Təhsil Nazirliyi, BDU.

6. “Kütləvi informasiya vasitələri haqqında” AR Qanunu // http://elibary.bcu.az/qanun 7. Mehdiyev R. Demokratik Azərbaycan və müstəqil mətbuatın inkişafı Azərbaycanın inkişaf

dialektikası. Bakı: AMEN, 2000, 203 s. 8. Qlobal informasiya mübadiləsi geosiyasi zərurətə çevrilir //http.

www/qlobal/informasiya/Azərtac 9. Heydər Əliyev: “Müstəqilliyimiz əbədidir” (çıxışlar, nitqlər, bəyanatlar, müsahibələr,

məktublar, müraciətlər, fərmanlar). I c. Bakı: Azərnəşr, 1997, 606 s. 10. “Dövlət sirri haqqında” Qanun // http://e-qanun.az/files/ framework/data/3/f_3731.htm 11. “İnformasiya əldə etmək haqqında” AR Qanunu // http://mincom.gov.az 12. Azərbaycan Mətbuat Şurası – 10 il. Bakı: Qanun, 2013, 220 s. 13. Həsənov Ə. Azərbaycanda söz və mətbuat azadlığı tam təmin olunmuşdur. //hhtp.www

03.05.2012 Azərtac. 14. Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsi // www.justice.gov.az/images/mulki%20mecelle.doc 15. Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsi // www.genprosecutor.gov.az/files/

uploader/AR-in_cinayet_mecellesi.doc 16. ARİXM http://dyp.gov.az/index.php?/az/content/203, http://president.az/articles/498 17. AR Prezidentinin “Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya

Vasitələrinin inkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun yaradılması haqqında” 3 aprel 2009-cu il tarixli sərəncamı, “Respublika” qəzeti, 2009, 4 aprel

Sivilizasiya

115

SUMMARY Khalid Niyazov

SOCIAL AND LEGAL PROVISION OF FREEDOM OF MASS MEDIA

The article considers events carried out in the last 10 years in Azerbaijan in connection with socio-legal ensuring media and analyzed in detail relevant articles of the law "On mass media". The author investigates regulatory issues of freedom of mass information in Azerbaijan, mentioning the role of orders and decrees, signed by the president in this direction. It is noted that in Azerbaijan process formation of a freedom of speech and the press corresponds to features of democratic development of society, and that the Azerbaijani state successfully continues a certain policies in the field of providing a freedom of speech and the press.

Keywords: freedom of information, censorship, media law, a state secret, human rights,

civil society

РЕЗЮМЕ Халид Ниязов

СОЦИАЛЬНО-ПРАВОВОЕ ОБЕСПЕЧЕНИЕ СВОБОДЫ МАССОВОЙ ИНФОРМАЦИИ

В статье рассматриваются мероприятия, проводимые в последние 10 лет в Азер-

байджане, в связи с социально-правовым обеспечением СМИ и подробно анализируются соответсвующие нормативные акты регулирующие деятельность масс-медиа. Автором исследуются вопросы регулирования свободы массовой информации в Азербайджане, затрагивая роль, подписанных президентом страны распоряжений и указов, в данном направлении. Отмечается, что в Азербайджане процесс становление свободы слова и печати соответствует особенностям демократического развития общества, и, что азербайджанское государство успешно продолжает определенный политический курс в области обеспечения свободы слова и печати.

Ключевые слова: свобода информации, цензура, законодательство СМИ, государст-

венная тайна, права человека, гражданское общество

116

FƏLSƏFƏ VƏ SOSİOLOGİYA

Elxan HÜSEYNOV∗

ABDUKSİYA METODU VƏ ONUN ELMI İDRAKDA ROLU Açar sözlər: abduksiya, izahedici hipotez, nəzəri təfəkkür, induksiya, deduksiya, hipotetiv-

deduktiv metod, fakt, qanun

Elmi idrakın tərkibi və strukturu son dərəcə mürəkkəb olub, öz aralarında qarşılıqlı surətdə əlaqələnən müxtəlif komponentlərdən və ya elementlərdən təşkil olunmuşdur [2, s. 55-60]. Bura biliyin spesifikliyinin tam əks etdirməyib, bir-birindən yalnız formal əlamətlərinə görə fərqlənən və elmi idrakın “mikrostrukturunu” təşkil edən anlayış, mü-hakimə, əqli nəticə ilə yanaşı rasional idrakın daha mürəkkəb səviyyə daşıyan formala-rı: fakt, problem, məsələ, ideya, prinsip, qanun, model, nəzəriyyə və s. təfəkkür forma-ları daxildir. Elmi idrakın “makrostrukturuna” daxil olan belə mühüm formalardan biri də hipotezdir. Oxucuların diqqətinə verilən bu məqalədə izlədiyimiz başlıca məqsəd izahedici hipotezlərin axtarışlarında geniş istifadə olunan və mühüm idraki əhəmiyyət kəsb etməklə müasir epistemologiyanın evristik dəyərli problemlərindən biri kimi möv-cud olan abduksiya metodunun elmi obrazını yaratmaqdır.

Bu məqsədlə öncə qeyd edək ki, nəzəri təfəkkürdə yeni elmi həqiqətlərin axtarışları hələ antik alimlərin diqqətini çəksə də, onların sistemli işlənilməsinə yalnız XVII əsrdə, klassik təbiətşünaslığın yaradılmasından sonra başlanılmışdır. Tarixilik baxımından məntiq elminin başlanqıc mərhələsini təşkil edən Aristotel sillogizmi ancaq ümumi mü-lahizələrdən xüsusi mülahizələrə aparan əqli nəticələrlə iş gördüyündən bu systemdən müşahidə və eksperimentlərin nəticələrini ifadə edən ayrı-ayrı faktların ümumiləşdiril-məsi üçün istifadə etmək mümkün olmurdu. Bu vəziyyətlə razılaşmayan və fəlsəfədə yeni metodologiyaya başlanğıc verən F. Bekon Aristotelin “Orqanonu”na qarşı özünün təbiət hadisələrinin izahı üçün daha geniş imkanlar açan məşhur “Yeni Orqanon” əsə-rini ortaya qoydu. Bu əsərdə işıq üzü görmüş və XIX əsrdə C.S.Mill tərəfindən sistem-ləşdirilib inkişaf etdirilmiş induksiya qanunları induktiv məntiqin əsas məzmununu təş-kil etdirdi. Lakin Bekon və Mill özlərinin induksiya qanunlarının əhəmiyyətini həddən ziyadə şişirdərək onlara yeni elmi həqiqətlərin azalmasına geniş imkanlar yarada bilən ideal üsullar kimi baxırdılar. Halbuki, elmi idrakın inkişafı gedişində getdikcə daha çox məlum olurdu ki, induktiv məntiqlə ancaq bilavasitə müşahidə olunan hadisənin sadə səbəbiyyət əlaqələrini izah etmək mümkündür. Təbiətin daha dərin qanunauyğunluqla-rını açıqlamaq üçün elmi dövriyyəyə vizual müşahidə olunmayan obyektləri (atom, mo-lekul, gen və s.) daxil etmək və belə obyektləri ehtiva edən elmi nəzəriyyələri quraşdır-maq vacib idi. Bu məqsədlə elmi hipotetik-deduktiv metoda alternativ olan abduksiya metodu yaradıldı bu metodun yaradılması alimlərdə hasil edilən belə bir yəqinliklə bağ-lı olmuşdur ki, müşahidə olunan obyektlərdən abstrakt nəzəriyyələrə və qanunlara bir başa aparan heç bir məntiqi yol yoxdur, bu yolu yalnız çətin və mürəkkəb tədqiqat pro-sesində kəşf etmək mümkündür. Bu prosesin isə başlanğıc nöqtəsinin nəticələrini ancaq müşahidə və eksperimentlərdə yoxlaya biləcəyimiz hipotezlər təşkil edə bilər. Bu məqsədlə alimlər elmin metodologiyasında elmi təfəkkürün hipotetik-deduktiv modelini ∗ professor, Sumqayıt Dövlət Universiteti

Sivilizasiya

117

formalaşdırdılar. Bu model elmi fəlsəfəsinin başlıca vəzifəsini hipotezlərin yaradılması və onların yoxlanılması ilə məhdudlaşdırır, lakin bu zaman elmdə yeni biliyin mənşəyi və hipotezlərin formalaşması məsələsindən yan keçirdi. Halbuki, qaldırılmış məsələ ilə bağlı belə bir sual xüsusi maraq kəsb edirdi ki, elmdə yeni biliklər necə yaranır və onun daxilində yeni ideyalar, hipotezlər və nəzəriyyələr necə formalaşırlar? Filosofların böyük əksəriyyəti bu sualların cavablandırılmasında empirik psixoloji idraka, ya da elmi yaradıcılığın səlahiyyətlər sahəsinə yönəldərək bununla da elmi tədqiqat prosesinin metodoloji təhlilini formal-məntiqi təhlillə əvəz etməyə çalışırdılar. Buna görə də ayrı-ayrı alimlərin yaradıcılığının psixoloji xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi nə məntiqin ümumi prinsiplərinin, nə də elmi tədqiqatın metodologiyasının aşkarlanmasına zəmanət vermirdi. Bu səbəbdən də o zamandan etibarən filosofların tədqiqat predmetini təşkil edən elmi biliyin əsaslandırılması məsələsi ilə psixoloqların tədqiqat predmetinə çevri-lən elmi biliyin kəşfi problemi bir-birinə qarşı qoyulurdu. Bu məsələ fəlsəfədə əsaslan-dırılmasına qarşı qoyan neopozitivist Q. Reyxenbal tərəfindən qeydə alınmışdır.

Görkəmli amerikan məntiqşünası və filosofu Çarlz Sanders Pirs hələ XIX əsrin sonlarında bu qəbildən olan baxışlara qarşı çıxaraq belə bir fikrə rəvac vermişdi ki, fəlsəfə və məntiq elmdə yeni ideya və hipotezlərin yaradılmasının konseptual təhlili ilə məşğul olmalıdır. Pirs deduktiv və induktiv əqli nəticələrin ənənəvi formaları ilə yanaşı, izahedici hipotezlərin axtarışlarının spesifik üsulu kimi abduksiya metodunu da irəli sürürdü [7, s. 221-224]. Qeyd edək ki, “induksiya” və “deduksiya” terminləri kimi “ab-duksiya” terminində “decure” kökündən törəyib, latın dilində “yönəltmək” mənasına uyğun gəlir. Buna görə də Pirsin yanaşmasına epistemologiyada geniş istifadə olunan hipotetik-deduktiv metoda alternativ metod kimi baxmaq olar.

Abduksiyanı induksiya və deduksiya ilə müqayisə edən Pirs əqli nəticələr içərisin-də onun yerini aşağıdakı sözlərlə dəyərləndirirdi: “İnduksiya nəzəriyyələrə baxış kecirir və onların faktlara uyğunluq dərəcəsini ölçür. O, ümumiyyətlə, heç bir ideya yarada bil-məz. Hər deduksiya da bunu etməyə qadir deyil. Elmin bütün ideyaları abduksiya vasitəsilə yaradılır. Abduksiyanın vəzifəsi faktları tədqiq etmək və onları izah edə bilə-cək nəzəriyyəni yaratmaqdır”. Sözünə davam edərək o yazır ki, “deduksiya sübut edir ki, nə isə olmalıdır, induksiya göstərir ki, nə isə həqiqətən mövcuddur, abduksiya isə sadəcə güman edir ki, nə isə ola bilər” [8, s. 189].

Bu müddəada diqqət induksiya, deduksiya və abduksiya üzərində təmərküzləşsə də onların alınması üsulları əsla açıqlanmırdı. Bu baxımdan abduksiya və induksiya alınma metodlarına görə kəskin fərqlənsələr də, öz nəticələrinə görə bir-birinə çox oxşardılar. Doqrudan da abduksiya sadəcə hipotetik, ehtimallı nəticələrə gətirib çıxarmır, o həm də mövcud faktları izah edə biləcək elmi hipotez axtarışlarının spesifik metodu olmaq funksiyasını yerinə yetirir [1]. Ənənəvi məntiqdə induksiya xüsusidən ümumiyə, ayrı-ayrı faktlardan ümumiyə aparan əqli nəticə kimi təqdim edilsə də, həqiqətdə o, sadə empirik hipotezlərin qərarlaşması vasitəsindən başqa bir şey deyildir. Pirs isə elmdə hipotez axtarışlarının elə bir prosesini tədqiq etməyi planlaşdırır ki, həmin hipotez vasitəsilə müşahidə olunan fakt və hadisələrin həm daxili mexanizmini açıqlamaq, həm də onların izahını vermək mümkün olsun [5, s. 120-132]. Müasirlərinin əksəriyyəti kimi Pirs də ehtimali əqli nəticə kimi baxdığı induksiyanı mövcud hipotez və nəzəriyyələrin yoxlanılması metodu kimi xarakterizə edir, abduksiya isə izahedici hipotezlərin axtarışlarına yol açan metod kimi baxırdı [6, s. 54-59].

Pirs abduktiv mülahizənin məntiqi formasını aşağıdakı şəkildə təqdim edir:


118

1. Hər hansı bir P hadisəsi müşahidə olunur. 2. Əgər H hipotezi həqiqətdirsə, P hadisəsi izah oluna bilər. 3. Deməli, H hipotezinin həqiqət olmasını düşünməyə əsas vardır. İlk baxışdan belə görünə bilər ki, abduktiv mülahizə hipotezə müqəddimə kimi

baxdığından özlüyündə o, hipotetik-deduktiv əqli nəticədən çox az fərqlənir. Halbuki, araşdırmalar göstərdi ki, induktiv əqli nəticənin abduksiyaya bənzəyişi daha çoxdur, belə ki, əvvəla, induktiv əqli nəticə də faktlardan başlayıb xüsusi mühakimələrdən ümu-miyə doğru istiqamətlənir; ikincisi, abduksiya kimi induktiv əqli nəticə də həqiqətə yal-nız oxşar, yaxud ehtimali səciyyə daşıyır. Lakin Pirs induksiyaya tamam başqa nəzərlə baxır, onun təbirincə induksiya hipotezin sadə və yaxud kəmiyyət formasında qiymət-ləndirilməsinə imkan verən əməliyyat kimi başa düşülməlidir [5, s. 120-124]. Qeyd edək ki, induksiyanın bu mənada başa düşülməsi ehtimal məntiqində qəbul edilmiş müasir nöqteyi-nəzərə tamamilə uyğundur.

Abduksiya təliminin Bekon-Mill klassik induksiya konsepsiyasından başlıca fərqi onun elmdə həqiqətlərin kəşf edilməsinin qüsursuz metodu, bir növ həmin kəşfin alqo-ritmi olmasındadır. Abduksiyanın ali məqsədi yeni faktların rasional izahına impuls ve-rən hipotezlərin axtarışlarıdır. Bununla bağlı Pirs elmdə izahedici hipotezlər qarşısına üç metodoloji tələb qoyur: 1. İzahedici hipotezlər ancaq müşahidə olunan faktları deyil, həmçinin bilavasitə mü-

şahidə olunmayan və yalnız dolayı yolla yoxlana bilən faktları da izah etməyi ba-carmalıdır.

2. İzahedici hipotezlər interroqativ mühakimələr kimi formulə edilməli, başqa sözlə onlar tədqiqatın gedişində cavablandırılması vacib olan müəyyən sualları da ehtiva etməlidir.

3. İzahedici hipotezlər qarşısına qoyulan mühüm tələblərdən biri də onların yoxlanan olmasından ibarətdir. Hipotezin təkzib edilməsi meyarına gəldikdə isə, deməliyik ki, o məntiqi baxımdan qəbul edilsə də, olsa-olsa, yalnış hipotezlərin elmdən kənar-laşdırılması vasitəsi funksiyasını yerinə yetirməlidir. Yuxarıda verdiyimiz sxemdən bəlli olur ki, abduktiv mülahizə həqiqətin kəşfinə

təlimat verməyib, onun yalnız axtarış yollarını asanlaşdırır, belə ki, bu üsul hipotezin sadə kəmiyyət təsdiqinə deyil, relevant faktların izah edilməsi kimi keyfiyyət xarak-teristikasına söykənir.

Abduktiv mülahizələrin sistemli tədqiqi ilə yanaşı onların mümkün tətbiq üsulları-nın öyrənilməsi də mühüm idrakı əhəmiyyət kəsb edir. Bu baxımdan onlar geniş tətbiq sferasına malikdir. Hazırda müəyyən edilmişdir ki, abduktiv mülahizələr adi təfəkkür-dən tutmuş yüksək elmi tədqiqatlara qədər yeni biliklərin axtarışlarının baş verdiyi hər yerdə geniş istifadə oluna bilər [9, s.44]. Bu tezisi təsdiqləmək naminə bu abduktiv mülahizələrdən istifadə edilməsinin bir neçə sahəsinin müzakirəsinə nəzər salaq.

Əvvəla qeyd edək ki, dedektiv ədəbiyyatda sujetlərin qurulmasında, axtarışların əsas mərhələlərinin təsvirində abduksiyalardan istifadə edilməsi daha aydın ifadə olunur. La-kin buna baxmayaraq dedektivlərin fəaliyyəti əksər hallarda deduktiv, az-az hallarda isə hipotetik-deduktiv metodlar əsasında təhlil olunur. Halbuki ən yaxşı hallarda belə həm deduktiv, həm də hipotetik-deduktiv metodlar axtarışların son nəticəsini təsvir edirlər.

Bədii ədəbiyyatda dedektivin deduktiv metodu əsasında mülahizə yürütməsi haq-qında təsəvvür məşhur ingilis yazıçısı Konan Döylun qəhrəmanı, həvəskar xəfiyyə Şer-lok Holmsun adı ilə bağlıdır [10]. Həqiqətdə Konan Döylun romanlarının təhlili göstərir ki, müəllif deduktiv metoddan yalnız öz gümanlarını, fərziyyələrini və hipotezlərini

Sivilizasiya

119

yoxlamaq məqsədilə istifadə etmişdir. Aydın məsələdir ki, belə hallarda dedektiv`aydın və konkret bir nəticəyə gəlmək üçün özünün gümanlarını, hipotezlərini təsdiqliyə bilə-cək faktların çətin və uzun sürən təhlilini aparmalıdır. Bu isə o deməkdir ki, dedektivin mülahizələrinin gedişi deduktiv metod üzərində deyil, abduksiya mülahizələri üzərində qurulmalıdır. Buna inanmaq üçün sadəcə K. Döylun “Baskervillərin iti” adlı məşhur po-vestinin məzmununa nəzər salmaq kifayətdir. Əgər biz adı çəkilən povestdə söylənilmiş mülahizələri diqqətlə təhlil edib, povestin sujet xəttinin açıqlanmasını izləsək əmin ola bilərik ki, onların hər biri abduktiv mülahizənin ayrı-ayrı elementlərinin çox yaxşı təs-virinə söykənir. Qeyd edək ki, belə abduktiv mülahizələrə yazıçının digər dedektiv əsər-lərində (məs. “Alabəzək lent”) rast gəlmək mümkündür. Deyilənlərə bunu da əlavə et-mək maraqlı olardı ki, müasir tədqiqatlardan biri Konan Doylun yaradıcılığında istifadə edilmiş 217 belə abduktiv mülahizəni aşkarlaya bilmişdir. Əsərdə müəllif Şerlok Holm-sun sözləri ilə deyir ki, onun əldə etdiyi nəticələrdə heç bir sirr yoxdur, belə ki, mövcud faktlar yalnız bir izahat tələb edir. Bu müddəa göstərir ki, K.Doyl özünün bütün əsər-lərində abduktiv mühakimələr əsasında izahedici hipotezlərin axtarışları ilə məşğul ol-muş və belə hallarda deduktiv metoddan yalnız özünün güman və hipotezlərini yoxla-maq üçün istifadə etmisdir.

Əlbəttə, abduktiv mülahizələr sxemi üzrə detektiv janrın yalnız o əsərləri yazılır ki, müəllif lap ilk başlanğıcdan cinayəti və onun iştirakçılarını açıqlayır, yalnız sonradan cinayətin baş vermə səbəblərini təsvir edir.

Abduktiv mülahizələrdə yalnız detektiv əsərlərin yazılmasında deyil, həmçinin məhkəmə versiyalarının quraşdırılmasında və yoxlanılmasında da geniş istifadə olunur [10]. Əgər detektiv sujetlərdə nəticə və ona aparan yol müəllif tərəfindən uydurulursa və buna görə də qabaqcadan diqqətlə hazırlanırsa müstəntiq real detalların təhlili zama-nı ən gözlənilməz hadisələrlə rastlaşa bilir. Bu mənada müstəntiqin fəaliyyəti istənilən tədqiqatçının: alimin, ixtiraçının, sənədçi-tarixçinin yaradıcı prosesinə daha çox bənzə-yir. Buna görə də müstəntiqin işi ən mükəmməl detektivin fəaliyyətinə nisbətən daha mürəkkəb olub, qabaqcadan söylənilməsi mümkün olmayan səciyyə daşıyır. Doğrudan da, burada nəticə qabaqcadan məlum olmadığı kimi, faktların izahı da müxtəlif yönüm-lü ola bilir. Lakin bununla belə, detektiv müəlliflərin və müstəntiqlərin iş metodları ara-sında bir oxşarlıq da nəzərə çarpır. Əvvəla, onların hər ikisinin işi cinayətin və onun sübut və fakt kimi qəbul edilən izlərinin təhlili ilə başlanır. Ikincisi, onların hər ikisi uydurulmuş və ya real faktlar əsasında yaradılmış elə bir hipotez və yaxud versiya axtarır ki, o cinayəti törətmiş və yaxud ona himayədarlıq etmiş şəxslərin xarakterini, məqsədlərini, motivlərini izah etmiş olsun.

Məhkəmə praktikasında adətən baş vermiş cinayət haqqında işçi hipotez kimi qəbul edilən bir neçə versiya irəli sürülə bilir. Bundan isə bir qənaət yarana bilir ki, məhkəmə təhqiqatı məntiqi nöqteyi-nəzərdən hipotetik-deduktiv metod əsasında aparılır. Lakin müstəntiqin fəaliyyətinin təhlilinə belə hipotetik-deduktiv yanaşma baş vermiş cinayətin hüquqi araşdırılması prosesinin mahiyyətini heç də adekvat təsvir etmir. Ən yaxşı halda ona həqiqətə ən çox uyğun versiyasının adekvatlığının yoxlanılmasının yekun mərhələsi kimi baxmaq olar. Əsl həqiqətdə tədqiqat qeydə alınmış faktların təhlili ilə başlanır.

Buna görə də faktlarla möhkəmləndirilən və onları izah edə bilən versiyalar və yaxud işçi hipotezlər hesaba alınır. Tədqiqat prosesində bəzən ortaya elə faktlar çıxır ki, onlar irəli sürülmüş əvvəlki versiyalardan bəzilərini təkzib edir, bəzən də yeni versiya-ların irəli sürülməsini şərtləndirir. Beləliklə, faktların diqqətli və hərtərəfli təhlili alter-


120

nativ versiyalar arasından faktları, şəhadətnamələri, maddi sübutları ekspert göstəriş-lərini və digər məhkəmə materiallarını ən yaxşı tərzdə izah edə bilən yeganə versiya se-çilib götürülür. Yalnız belə arqument sayəsində, bir tərəfdən, müəyyən bir versiyanın doğruluğunu sübut etmək, digər tərəfdən digər versiyaları yararsız şey kimi təkzib et-mək mümkün olur.

Məhkəmə versiyasının quraşdırılmasının bütün çətinliyi də məhz bundan ibarətdir ki, onun əsaslandırılmasında əvvəla, cinayətin dəqiq protokollaşdırılmış izindən və maddi sübutlardan; ikincisi, zərərçəkmişin və canlı şahidlərin subyektiv fikirlərindən; üçüncüsü ekspertlərin real faktlara söykənən rəylərindən istifadə olunur. Versiyanın tamamlanması mərhələsində müstəntiqin başlıca vəzifəsi məhkəmə versiyasının ümu-miləşdirilmiş nəticəsini möhkəmləndirən arqumentlər sisteminin uyerarxial qurulmasını başa çatdırmaqdan ibarətdir. Bu halda daha böyük izahedici qüvvəyə malik olan versiya baş vermiş cinayətin xarakterini, səbəblərini, məqsədini, habelə cinayət iştirakçılarının aşkarlanmasına imkan verəcəkdir.

Yuxarıda biz detektiv janrlarda və məhkəmə versiyalarının quraşdırılmasında ab-duksiyanın rolunu açıqladıq, fikrimizcə təbii-elmi tədqiqatlarda abduksiyanın rolu daha böyükdür. Bu münasibətlə təbii-elmi tədqiqatlarda abduksiyanın roluna nəzər yetirməyi vacib bilirik.

Məlumdur ki, hər bir elmi axtarış kimi elmi tədqiqatlar da problemin təhlilindən, yeni faktlarla onların izah edilməsinin köhnə metodları arasındakı ziddiyyətlərdən baş-lanır. Belə bir izahat üçün isə əvvəlcə fərziyyə və yaxud güman irəli sürülür. Daha sonra həmin fərziyyə yeni faktlar və nəzəri mülahizələrlə möhkəmləndirilərək elmi hi-potez formasına salınır. Bu mülahizənin həqiqiliyini təsdiqləmək üçün Nyutonun ümumdünya cazibə qanununun kəşfinə gətirib çıxaran “almanın ağacdan düşməsi” ha-disəsinə qısaca da olsa nəzər salaq. Adətən, bu hadisəni əfsanə adlandırırlar, halbuki, akademik S.İ.Vavilov onu səhih fakt hesab etmişdir. Akademik öz iddiasının təsdiqi kimi Nyutonun söhbət əsnasında köhnə həmkarlarından birinə etdiyi etirafa müraciət etmişdir: “Yeri gəlmişkən, ser Nyuton mənə dedi ki, onun başına cazibə haqqında fikir gələndə o da belə vəziyyətə düşmüşdür”. Bu fikir onda ağır düşüncələr içərisində out-rub, ağacdan qopan almanın düşməsi ilə əlaqədar yaranmışdı. O, öz-özünə şaquli vəziy-yətdə düşür? Nə üçün o kənara deyil, həmişə Yerin mərkəzinə düşür? Deməli bu halda bütün Kainatı dolduran və bizim ağırlıq qüvvəsi adlandırdığımız qüvvəyə bənzər bir qüvvə mövcud olmalıdır [3, s.109-110].

Pirsin sxeminə görə almanın düşməsi hadisəsi diqqətəlayiq fakt olub təbii ki, abduktiv mülahizələrin başlanğıc nöqtəsi kimi qəbul edilməlidir. Lakin buna baxmaya-raq Nyutonun ümumdünya cazibə qanununun kəşfi uzun sürən empirik və nəzəri hazır-lıq mərhələsi keçmiş, özünün yalnız empirik faktlarla deyil, həm də Qaliley və Keplerin daha əvvəllər kəşf edilmiş qanunları ilə əsaslandırılmasını tələb etmişdir. Bu qanuna xalis məntiqi səciyyə daşıyan induktiv və yaxud deduktiv əqli nəticələrlə nəzarət edilsə də adı çəkilən qanun heç də onların sayəsində kəşf edilməmişdir. Belə ki, nəzəri qanun-ların kəşfində yalnız məntiq və riyaziyyatdan deyil, habelə intellektimizin intuisiya və təxəyyül, fikri eksperiment və konseptual sxemlər kimi incə üsul və vasitələrdən də istifadə olunur [4,5, s.73-76]. Elmi praktikada abduktiv mülahizələrdən ən çox hadisələ-rin müşahidə olunan xassə və münasibətləri arasında zəruri əlaqələr yaradan empirik qanunların kəşfində istifadə olunur. Nəzəri qanunlar isə təcrübədən çıxarılması müm-kün olmayan abstrakt anlayış və mühakimələri ehtiva etdiklərindən bu üsullarla kəşf

Sivilizasiya

121

edilə bilmirlər. Buna görə də nəzəri qanunların kəşfinə aparan yol hipotezlərdən və yaxud hipotezlər sistemindən keçir. İzahedici hipotezlərin quraşdırılması isə məhz ab-duktiv metod əsasında baş verir.

Abduksiya haqqında yuxarıda deyilənləri yekunlaşdırıb belə qənaətə gələ bilərik ki, abduktiv mülahizələrin fərqləndirici xüsusiyyəti onların bizim biliklərimizi inkişaf etdirən ümumiləşdirmələr olmasındadır. Buna görə də, bu mülahizələrin nəticələri əv-vəllər elmə məlum olmayan yeni informasiyaları ehtiva edirlər. Bu kontekstdə abduktiv nəticələr müqəddəmələri ehtiva etdikləri biliklərdən savayı heç bir digər bilikləri ehtiva etməyən deduksiyadan əsaslı surətdə fərqlənirlər. Doğrudur, psixoloji baxımdan belə düşünmək olar ki, deduksiyanın nəticəsi bizə yeni informasiya verir, lakin daha diqqətli təhlil göstərir ki, bu bilik yalnız nəticədə deyil, qeyri-aydın şəkildə hətta onun müqəd-dəmələrində də ehtiva olunur, nəticə isə onu yalnız aydın şəkildə ifadə edir. Halbuki, deduksiyada fərqli olaraq abduktiv mülahizələr ortaya yeni informasiyalar qoyur [11]. Buna görə də biz hökm edə bilərik ki, həqiqəti qoruyub saxlayan deduksiyadan fərqli olaraq abduksiya bu həqiqətin axtarışları ilə məşğul olur. Bu axtarışlar isə öz ifadəsini müqəddəmələrə mövcud bilikləri yeniləşdirməyə və genişləndirməyə imkan verən yeni informasiyanın daxil edilməsi yolu ilə baş verir. Prinsipcə biliklərimizi genişləndirə bilən ixtiyari ümumiləşdirmələr ehtimallı nəticələrə gətirib çıxardığından, bu dərəcəli abduksiyada həqiqət axtarışlarının mexanizmi vasitəsilə genişləndirilə bilər. Buna görə də, abduksiyanın təklif etdiyi sxem mövcud faktları uğurla izah edən və elmi kəşflərə aparıb çıxaran sxem kimi dəyərləndirilə bilər.

Hazırda elmi həqiqətlərin araşdırılmasına imkan verən modellərdən biri kimi abduk-siyaya elmi maraq xeyli artmışdır. Abduktiv mülahizələrin müdafiəçiləri onların ləhinə yeni-yeni arqumentlər irəli sürməkdədirlər. Məsələn, Helsinki universitetinin professoru S.Paavolanın fikrincə əgər hipotez axtarışlarının strategiyasının əhəmiyyəti nəzərə alınar-sa abduksiyaya kəşflər məntiqinin açılmasının mühüm vasitəsi kimi baxıla bilər.

Abduksiya mülahizələri haqqında qısa tədqiqatlarımızı başa vurarkən belə bir məsələyə də diqqət yetirməyi vacib bilirik ki, fəlsəfə uzun müddət yalnız elmi tədqiqat-ların hazır nəticələri ilə məşğul olmuş və buna görə də yeni biliyin formalaşmasına nəzər salmamışdır. Fəlsəfə “kəşfin konteksti” və “kəşfin əsaslandırılması” dilemmasına münasibətdə ikinci kontekstin tərəfini saxlamış və bu tərəfkeşlik özü üçün qabarıq ifa-dəsini elmin hipotetik-deduktiv modelində tapmışdır. Keçən əsrin 80-ci illərindən etiba-rən elmi biliyin formalaşmasının və artımının metodoloji təhlili üçün istifadə olunan evristik vasitələrin spektri xeyli genişlənmişdir. Bütün bunlar şəhadət verir ki, yeni elmi biliklərin axtarışları və formalaşması prosesinin yaradıcılıq psixologiyası ilə deyil, həm də fəlsəfənin və elmin metodologiyasını konseptual vasitələri ilə təhlil etmək mümkün-dür. Abduksiyaya gəldikdə isə qeyd etməliyik ki, onun məzmununda deduksiya ancaq hipotezlərindən nəticə çıxarılması kimi, induksiya isə həmin nəticələrin yoxlanılması kimi iştirak etsə də, ona sadəcə əqli nəticə kimi baxmaq olmaz. Buna görə də ona izahe-dici hipotez axtarışlarında istifadə olunan spesifik evristik metod kimi baxılmalıdır.

Qaynaqlar:

1. Abduction//Commens Dictionary of Pcirces Terms, 2003. 2. Берков В.Ф., Терлюкевич И.И. Взаимоотношение форм развития научного познания

//Философские науки, 1983, №1, с. 55-60. 3. Вавилов С.И. Исаак Ньютон. М-Л., Изд. АН СССР, с. 109-110.


122

4. Вагин В.Н., Головина Е.Ю. и др. Достоверный и правдоподобный вывод в интеллектуальных системах. М, 2004, 364 с.

5. Пирс Ч.С. Как сделать наши идеи явными /Вопрос философии. 1996, М 2, с. 120-132. 6. Пирс Ч.С. Принцип философии. СПб., 2001, 542 с. 7. Пирс Ч.С. Избранные философские произведения. 8. Peirce Ch. S. Collekted Papers.-Vol. S, 189. 9. Рузавин Г.И. Абдукция как метод поиска и обоснования объяснительных гипотез //

Теория и практика аргументации. М, 2001. С. 44. 10. Рузавин Т.Н. Абдукция, ее особенности и применение в научном исследовании //

Полигнозна. 2002. №3. 11. Yosepson J.R., Josephson S.C. Abductive inference: Computation Philosophy, Teshnjljgy.

M. J., 1994. 12. Финн В.К. Синтез познавательных процедур и проблема индукции //Научно-

техническая информация. Серия 2. № 1-2, с. 3-52.

SUMMARY Elkhan Huseynov

ABDUCTION METHOD AND ITS ROLE IN SCIENTIFIC KNOWLEDGE

Method abduction its role in scientific knowledge. This article analyzes the method of abductions in the formation of hypotheses explains. On the basis of its philosophical harasteris-tike it concludes that the abduction is not just conclusion, but also acts as a heuristic method for awareness and identify new scientific truths in the development process informative.

Keywords: abduction, explanatory hypotheses, theoretical thinking, induction, deduction,

hypothetical-deductive method, the fact, the law

РЕЗЮМЕ Эльхан ГУСЕЙНОВ

МЕТОД АБДУКЦИИ И ЕЕ РОЛЬ В НАУЧНОМ ПОЗНАНИИ

В данной статье анализируется метод абдукций, ведущий к формированию объ-ясняющих гипотез. На основании ее философской характеристике делается вывод, что абдукция является не просто умозаключение, но также выступает в роли эвристическо-го метода для осознания и выявления новых научных истин в развитии познавательного процесса.

Ключевые слова: абдукция, пояснительные гипотезы, теоретического мышления,

индукция, дедукция, гипотетическо-дедуктивный метод, факт, закон

Sivilizasiya

123

Закир МАМЕДАЛИЕВ∗

СООТНОШЕНИЕ ОБЩИННОГО И ЛИЧНОСТНОГО НАЧАЛ В КУЛЬТУРЕ

Ключевые слова: культура, цивилизация, личность, община, эгоцентрический

Первобытная община представляла собой единственно возможную форму выживания древнего человека в его жестком противостоянии со стихиями приро-ды. Степень выживания отдельного индивида была прямо пропорциональна уров-ню жизнеспособности общины, поэтому она стала главной ценностью нарождаю-щейся культуры. Понятно, что это никак не мешало отдельным членам общины иметь собственные инициативы, направленные на удовлетворение своих естест-венных (жизненных) потребностей. Напротив, достаточно многообразные, от-личающиеся друг от друга частные инициативы, способствуя развитию первобыт-ного человека, увеличивали жизнеспособность общины и тем самым ослабляли зависимость человека от суровых условий природного окружения. Очевидно, что в ходе удовлетворения жизненных потребностей частные инициативы должны были сталкиваться, но поскольку потребность в сотрудничестве в суровой борьбе с природой была гораздо сильнее, чем эгоцентрические устремления, возникала необходимость пересечения центробежных инициатив; так возникли императивы, налагающие табу на определенные формы поведения, ослабляющие жизнеспособ-ность общины и, напротив, поощряющие некоторые другие формы действия, ук-репляющие сплоченность первобытного коллектива. Совокупность этих импера-тивов, предписаний и устремлений составляет содержание феномена культуры, которая нацелена не на отдельного индивида, преследующего эгоцентричные цели, а на укрепление позиции общины.

Выживание древнего человека вне общины было в принципе невозможным; поэтому культура предполагает общину как верховную ценность. Запреты куль-туры – это те меры, которые гарантируют жизнеспособность общины. Бытие древнего человека зиждется на общине, и потому она воспринималась им бли-жайшим ему Абсолютом. Как Абсолют, община была таинственной, сакральной и запредельной индивидуально-человеческому – в этом заключается существо Аб-солюта как источника духовности.

Древнегреческие мифы из «троянского» цикла и «Илиада» могут служить хорошей иллюстрацией выставленного тезиса. Царю Агамемнону не раз прихо-дится жертвовать своими собственными интересами, уступив их воле общины ради «блага общего дела». Сначала общинная нравственность, ставившая превы-ше всего «благо общего дела», заставляет его согласиться принести в жертву свою собственную дочь богине Артемиде. Намного позже, в десятый год войны у стен Трои, когда нависла смертельная опасность над греческим войском, Агамем-нону пришлось вернуть прекрасную пленницу Хрисеиду, которую очень любил и ценил, ее отцу, опять-таки ради спасения «общего дела». Тот же мотив определя-ет поведение и Ахиллеса, когда он, разгневанный, готовый броситься на Агамем- ∗ Доктор философских наук, профессор, Азербайджанский Государственный Экономический Уни-верситет


124

нона с обнаженным мечом, тут же усмиряется при виде богини Афины-Паллады, повелеваюшей ему отрешиться от своего намерения, и повинуется воле богов. Устами богини повелевается здесь императив общинной нравственности, так как боги как блюстители космического порядка и человеческих установлений были теми последними инстанциями, которые наполняли предписания общинной морали непререкаемым авторитетом.

Весьма интимная связь культуры с общиной вчитывается недвусмысленно в древнегреческой «пайдейя» как системе воспитания гражданских добродетелей и, следовательно, приобщения человека к ценностям культуры. «Пайдейя» по свое-му происхождению, являясь отражением сущностных черт агональной культуры [2, с. 770] греческой аристократии, с самого начала подчеркивала признанность общиной того или иного нравственного поступка как непреложное условие квали-фикации его в качестве добродетели. Греческие герои должны были доказывать в бою приписываемые им добродетели. Слава как главная добродетель агональ-ной культуры еще несет в себе черты наследственности: последнее основание добродетели лежит в родственной связи героев с богами. Однако уже во времена древнегреческих полисов пользуется общим признанием иная трактовка: добродетель – вовсе не наследуемая, а приобретаемое воспитанием и обучением качество человека. «Пайдейя» как раз и представляла собой систему рациональ-ных норм и правил воспитания и обучения, нацеленных на целенаправленное формирование у человека гражданских добродетелей, то есть того человека, кото-рый добросовестно выполняет все свои обязательства перед своей общиной и умеет нести ответственность за свои поступки.

Пока интеллектуально-умственные навыки и умения повседневно-практи-ческой деятельности человека были слишком слабо развиты, культура не могла гарантировать общине ее жизнеспособность. Поэтому она должна была быть готовой идти навстречу развитию человека. Это значит, что культура сама долж-на иметь способность к саморазвитию, которая наряду с другими необходимыми качествами означает и способность к избавлению от некоторых своих изживших себя предписаний. Подобный путь саморазвития культуры пролегает через част-ные инициативы ее носителей. Так, Архилох, видный представитель древнегрече-ской лирики и основатель сатирической поэзии, ополчается против некоторых ценностей старой аристократии, прославленных эпической поэзией [1]. Родовая аристократия когда-то в самом деле была оплотом древнегреческой общины; пос-ледняя могла положиться на нее в годы неурожая или в моменты других труднос-тей. Она была центром средоточия живой энергии общины и поддерживала дух сплоченности против чужеземного врага и суровых испытаний природы. Поэтому нормы общинной морали, нацеленные на защиту и жизнеспособность общины, стали восприниматься прежде всего, как ценности культуры родовой аристок-ратии. Но, когда родовая аристократия превратилась в обособленную прослойку людей, сосредоточившую в руках почти все плодородные земли и полноту власти, ее положение в общине резко изменилось. Чем дальше, тем больше про-тивопоставляла себя она большинству – рядовым членам общины. Поэтому ста-рые ценности, призывавшие к сплоченности и благу общего дела, начали воспри-ниматься как анахронизмы. Теперь в них стали опознавать орудие безоговороч-ного подчинения общины ничем не стесненному насилию аристократии. Архилох

Sivilizasiya

125

высмеивает их, старается учредить вместо них новые ценности – ценности свобо-ды от изживших себя традиций [1, с. 110-115].

Противостояние аристократии и родовой общины сигнализирует о факте пробуждения личностного начала в культуре. В «Одиссее» мы встречаемся с более ранним, но не болезненным проявлением этого факта. Одиссей представл-яет собой обобщенный образ тех, чьи амбиции выходят за ограниченные рамки патриархальной общины. Его притягивают необъятное море, его несметные богатства, плодородные земли далеких островов. Он любит рисковать даже ценой своей жизни, хочет все испробовать сам. Одиссей рано опознал в разуме могу-щественное орудие, опираясь на которое человек может одолеть любые преврат-ности судьбы и обуздать грозные стихии природы. Он ни на минуту не теряет веру в силу разума, любит в любой экстраординарной ситуации принимать само-стоятельное разумное решение, совсем нередко игнорируя при этом предостере-жения культурных традиций. Однако при всем том, напрасно полагают [1, с. 90; 3], что Одиссей символизирует собой нарождающуюся цивилизацию. Со всеми своими предприимчивостью, практичностью и изобретательностью он остается плоть от плоти человеком культуры. Одиссей страстно желает покорить природу, овладеть ее тайнами и извлекать из них выгоды. Но ради чего же? Отнюдь не эгоцентричные интересы подталкивают его к действию. Он хочет делать челове-ка счастливым, но вовсе не стремится, используя свои преимущества и за счет по-рабощения членов своей общины, «приватизировать» счастье для себя и членов своей семьи. Ни несметные богатства далеких островов, ни чарующая красота нимфы Калипсо, ни райская жизнь в сказочной стране Эльдорадо не утоляют его жажду вернуться в родные края, восстановить свой очаг, заново строить свое счастье своими руками, никому, не причиняя при этом вреда. Благополучие своих подданных и семейное счастье Одиссей однозначно ставит превыше всех ценнос-тей. Патриархальная община так и осталась для него наивысшей ценностью.

Интернализованные нормы и предписания культуры направляют деятель-ность конкретных индивидов, поэтому их действия до поры до времени способ-ствуют росту и укреплению культуры. Но лишь до поры, до времени. Не следует забывать, что частные инициативы мотивируются эгоцентричными целями от-дельных индивидов и совсем не исключено, что когда-нибудь они могут пересе-каться с императивами культуры, отстаивающими интересы общины от эгоцен-тричных амбиций индивидов. У индивида, достаточно укрепившего свои пози-ции, всегда было искушение присваивать себе практически неограниченные пол-номочия общины и подчинять своей воле механизмы воздействия культуры на человека. Когда подобное становится реальностью, деятельность индивида уже не ведет к росту культуры. Через подобные эгоцентрические устремления инди-вида, все больше расходящиеся с коренными интересами общины, струится со-вершенно другая тенденция исторического процесса, сущностно отличающаяся от культуротворящей активности человека. Явление, которое по мере роста дан-ной тенденции все громче заявляет о себе, которое, начиная с Нового времени, стало доминантой западного общества и в наши дни все настойчивее претендует на общепланетарный статус, есть не что иное, как цивилизация.

Деятельность человека всегда носила преобразующий характер. Однако вплоть до Нового времени, сколь бы радикальной она ни была, всегда укладыва-


126

лась в рамки тех базисных представлений, которые сложились под диктовкой мировоззренческой установки, твердившей об исконном и вечном миропорядке. В рамках данных представлений социальное целое и его благополучие, а не эго-центричные амбиции индивида, выступают основополагающей ценностью. Дея-тельность человека, направленная на поддержание коренных условий его сущес-твования и развития в рамках общего благополучия социума, служит культуре и ее росту.

Напротив, индустриальное общество является творением амбиций личности, не признающей выше себя каких-либо ценностей и не допускающей существова-ния какой-либо вышестоящей инстанции, способной навязывать ей свою волю. Эта личность преднаходит существующие историческую ситуацию и порядки как непригодные для актуализации своих интенций; не консервация налично-существующего положения дел, а радикальное его преобразование в соответст-вии со своими амбициями – в его интересах. Индустриальное общество и его ин-ституты служат ей средствами реализации своих амбиций. Но поскольку амбиции постоянно обновляются и растут, их актуализация требует прогресса инду-стриального общества. Поэтому концепция прогресса, разработанная французски-ми просветителями, есть не что иное, как теоретическое выражение мировоззре-ния свмодержавной личности, уже властно заявившей о своем присутствии на ис-торической арене эпохи Просвещения. Просветители считали, что цивилизация, в которой они надеялись увидеть воплощение своих теоретических конструкций об идеальном обществе, является конечной целью прогресса. Однако идеология Просвещения породила в конечном итоге не обещанное им идеальное общество, а упомянутое выше индустриальное общество. Поэтому цивилизация нашла впер-вые свое конкретно-историческое воплощение в индустриальном обществе.

Вышеприведенные соображения относительно исторического происхожде-ния цивилизации могут служить хорошей основой для понимания ее подлинной сущности и более детальной и точной фиксации принципиальных отличий циви-лизации от культуры. Во-первых, цивилизация призвана поддерживать не корен-ные условия существования человека как особой формы бытия, а приватные ин-тересы индивида, обусловленные его амбициями, которые совершенно прене-брегают коренными условиями поддержания и развития человека как духовного существа, тогда как для культуры приоритетными являются именно последние. Во-вторых, культура отстаивает позиции человека в рамках общего блага, т.е., не причиняя ущерб целому (общине, природе, миру), поэтому рост культуры как ду-ховного начала является показателем развития духовных качеств человека; нап-равленность на внутренний (духовный) мир человека является одним из основ-ных признаков культуры. Напротив, цивилизация всегда ориентирована на окру-жающий человека внешний мир; она вызвана к жизни эгоцентрической деятель-ностью амбициозной личности, которая твердо намерена подчинять окружающее ее целое (природу, общество, весь мир) своим приватным интересам.

Источники:

1. Боннар А. Греческая цивилизация. Т.1. М.: «Искусство», 1992. 2. Драч Г.В. Пайдейя // Глобалистика: Энциклопедия. М.: «Радуга», 2003. 3. Хоркхаймер М., Адорно Т. Диалектика Просвещения. М.: - СПб: «Медиум. Ювента», 1997.

Sivilizasiya

127

XÜLASƏ Zakir Məmmədəliyev

MƏDƏNİYYƏTDƏ ŞƏXSİYYƏT VƏ İCMA BAŞLANĞICLARININ NİSBƏTİ

Məqalədə mədəniyyət və sivilizasiya şəxsiyyət və icma kontekstlərində nəzərdən keçirilir. Mədəniyyətə icma ruhunun təmsilçisi, sivilizasiyaya isə şəxsiyyətin eqosentrik maraqlarının təcəssümü kimi yanaşılır. Mədəniyyət insanın mənafeyini ümumi rifah çərçivəsində qorumağa çalışır; buna görə də mədəniyyət mənəvi başlanğıcıdır. Sivilizasiya isə insanı əhatə edən gerçək-liyi (təbiəti, cəmiyyəti və s.) eqosentrik maraqlara tabe etməyə doğru yönəldiyinə görə o, mənəvi başlanğıcdan məhrumdur.

Açar sözlər: mədəniyyət, sivilizasiya, şəxsiyyət, icma, eqosentrik.

SUMMARY Zakir Mammadaliyev

CORRELATION OF PERSONALITY’S AND COMMUNITY’S INCEPTIONS IN THE CULTURE

In the paper culture and civilization is considered in the context of personality and

community. The culture is treated as the community spirit representative, while the civilization is considered as the embodiment of egocentric interests of personality. Culture tends to protect a human’s interest within the frame of common welfare; therefore, the culture is a spiritual inception. The civilization on the other hand is deprived of spiritual inception as it tends to subordinate the reality (nature, community etc.) surrounding human to egocentric interests.

Key words: culture, civilization, personality, community, egocentric.


128

Эльфана КАСУМОВА∗

ДИЗАЙН КАК СЛОЖНЫЙ СИНТЕЗ ХУДОЖЕСТВЕННО- ЭСТЕТИЧЕСКОГО И СОЦИОКУЛЬТУРНОГО ПРОЕКТА

Ключевые слова: дизайн, эстетическая деятельность, социокультурный проект,

социокультурное пространство

Введение Новые технологии позволяющие реализовывать самые фантастические идеи,

способствующих также расширению межкультурной коммуникации и интегра-ции, которые обогащают наши представления о принципах, характере и способах обустройства человека в современном мире.

Экзистенциальный опыт человечества уже подтвердило, что в самом начале XXI века жители планеты вновь находятся на этапе социального и духовного кризиса. Утрата человеком контроля над традиционно значимых социальных про-цессов, возрастающая в связи с этим неопределенность и прогрессирующая неза-щищенность личности происходит на фоне эрозии общечеловеческих идеалов Добра, Истины, Разума, Справедливости.

Поиск новых способов существования в культуре выступает нескрываемой целью или личным мотивом различных видов социокультурной активности современного человека. Дизайн как сложный синтез художественного проекта, процесса и результата деятельности по созданию новых вещей, а также синтез художественно-эстетической концепции и ее выражения в произведениях дизайна отражает особый подход к решению проблем социокультурного кризиса. Все эти обстоятельства актуализируют обращение в нашей статье к анализу дизайна как одного из средств социокультурного феномена.

1. Дизайн как социокультурный феномен Как все виды искусства и дизайн как феномен современной культуры

проявляется в различных творческих формах. Это формообразующая эстетиче-ская деятельность и проектная практика, составляющая промышленного произ-водства, это и реализованные идеи, которые потребитель видит в качествах пред-метно-пространственной среды. Руководствуясь девизом «Всё полезное должно быть прекрасным», дизайн обретает форму системного явления, в котором в единстве находятся средства, методы, процессы и результат.

Современный дизайн как носитель эстетической информации детерминиро-ван технологическими и социальными процессами, охватывает все области цен-ностей человеческой жизнедеятельности, ее культурные, нравственные и социа-льные аспекты. Мы считаем, что в связи с этим междисциплинарность, комплек-сность являются важными чертами современного дизайна, использующего естест-веннонаучные, технические и гуманитарные знания, методы научного познания, художественные и инженерные технологии, средства и методы искусства, методы творческого мышления и художественную интуицию.

∗ Доктор философии по философии, доцент, Азербайджанский Государственный Экономический Университет qasimova [email protected]

Sivilizasiya

129

Дизайн как исторический преемник вобрал в себя традиции декоративно-прикладного искусства, опыт архитектурного проектирования и инженерного ис-кусства, классические средства и приемы гармонизации формы, выработанные в изобразительном искусстве. Теория дизайна, которой уже более ста лет, все более совершенствуется и обогащается благодаря методологии философии и культуро-логи, принципам архитектурного проектирования, искусствоведения, социологии и психологии, бионики и эргономики, инженерии и многих технических наук.

В деятельности современного дизайна, на наш взгляд, можно выделить сле-дующие ее грани: компоновочная деятельность, призванная получить функцио-нально качественное новое изделие; композиционная деятельность, направленная на получение кардинально новой художественно осмысленной формы; эргономи-ческая деятельность, преследующая цель создания удобной в эксплуатации фор-мы и комфортной для различных функциональных процессов среды обитания че-ловека; ценностная категория (знак качества) – инструмент оценки художествен-но-эстетических, функционально-эксплуатационных качеств изделий, а также указатель иерархии и статуса владельца; философская категория, определяющая мировоззрение и стиль жизни человека.

Однако, при такой многогранности дизайна следует осмыслить, что же явл-яется его стержнем, категорией, обобщающей противоречивые процессы в проектной практике и жизни общества, что определяет вектор его развития, цель-ность проектной мысли?

В данном контексте очень важно выявить сущность дизайна как процесса, включенного в социокультурные практики, определить факторы, обусловливаю-щие актуальность решений эстетических задач, социокультурную роль. Дизайн как объективный социокультурный феномен начинается там, где есть культурно-эстетическая проблема, и является средством решения проблем существования человека в современном социальном и культурном пространстве.

Проблема – противоречие, присутствует в дизайне фактором, побуждающим к действию. Безусловно, проблема (противоречия между представляемым и сущест-вующим, несоответствия качеств предметно-пространственной среды ожиданиям и потребностям людей) требует вмешательства профессионала для ее решения и является гарантией социальной востребованности продукта проектирования.

Дизайн-деятельность без потребителя культурно-эстетического продукта, без реализации проекта, без социального функционирования объекта перестает быть собственно дизайнерской. Проблема, противоречие в социуме, заложенные в самой сути и ядре дизайн - проектирования определяют его дуальность как гене-ральное качество, которое наблюдается на всех этапах профессиональной дея-тельности, во всех ее аспектах. (1)

В общем, в философии дуализм (от лат. dualis – двойственный) – это сосу-ществование двух различных, несводимых к единству состояний, принципов, образов мыслей, мировоззрений, волеустремлений, гносеологических принципов. (2) Дуальность дизайна вызвана его главной функцией – решить противоречие, имеющееся в повседневной жизни людей, между существующим состоянием сре-ды и желаемым ее образом и качествами.

Дизайн как интегральное и системное явление, представляет собой связую-щим духовной и материальной культуры, одновременно общественным и куль-


130

турным фактором с определенной системой ценностей, норм профессиональной деятельности и принципов проектирования, профессиональной деятельностью и составляющей производственного процесса с результатами-артефактами в виде дизайн - объектов.

И так в конечном итоге, задачей дизайна является обеспечение повседневных потребностей общества, для него характерна включенность в повседневность и од-новременно от него ждут проектности, т.е. взгляда в будущее, инновационности.

Уже на заре формирования теории дизайна его дуализм был предметом науч-ных дискуссий. Ряд авторов видел в дизайне техническое средство достижения нормального уровня потребления, коммерческого успеха, обслуживающую про-фессию, другие понимали дизайн как определенный способ передачи упорядо-ченной информации; сферу, как массового искусства, так и создания культурных ценностей; самовыражение внутренне свободного художника и новое эстетичес-кое явление общественной практики.

2. Творческий подход дизайнера в проектировании социокультурного пространства

Постоянный диалог с социальными институтами и группами общества обязы-вает дизайнера находиться в вечном поиске смыслов, противоречий жизни. Су-ществование объектов дизайна во времени и пространстве на границе природы и культуры, естественной и искусственной среды, материального и духовного, реального и виртуального задают его онтологическую сущность. Известный тео-ретик дизайна на постсоветском пространстве О.И.Генисаретский писал: «Онто-логия там, где есть времённость и пространственность. Проектность вычленяет ситуацию в среде - это пространственность». (3)

Искусство всегда стремится к самодостаточности. В отличие от художествен-ного, творческий процесс в дизайн–проектировании всегда рационален и обус-ловлен не спонтанным вдохновением и чувствованием, а точностью логики и обоснованностью решений.

Дизайнер понимает, что люди хотят с помощью его творчества изменить свою жизнь. Дизайнеру следует осознать, что он в своем творчестве не вправе опираться лишь на талант, мастерство, интуицию и вкус (хотя это совершенно необходимые качества). Творческий потенциал дизайнера обусловлен множест-вом взаимосвязанных факторов, выражающих утилитарную, технологическую и духовно-ценностную стороны сущности создаваемого продукта. Одним из проявлений сложности жизни в том, что идеи не всегда реализуются - поэтому дизайнер вынужден сталкиваться с этой реальностью.

В процессе проектирования и создания объекта дизайнер выступает в нес-кольких ролях: исследователя, психолога и социолога, художника, проектировщика и методиста, рассматривающего дизайн-объект системно; ремесленника, эконо-миста и эколога, просчитывающего рентабельность и этапы «жизни» объекта, орга-низатора производства. Поэтому ему необходимы знания основ экономики произ-водства, экологии, социологии и психологии, риторики, не говоря о таких отраслях знания, как эргономика и тенденции развития техники. С другой стороны, дизайнер – координатор действий многих участников процесса создания объекта.

Sivilizasiya

131

С учетом вышесказанного мы вправе утверждать, что дизайн – это коммуни-кативная практика. Рассматривая коммуникативные процессы, сопутствующие дизайну, мы также наблюдаем и взаимодействие, и противодействие участников различных этапов проектирования, согласования, производства, авторского над-зора, функционирования объекта. В целом, сознательный творческий процесс в дизайне можно назвать интуитивно-логическим. Рациональная логико-аналити-ческая составляющая процесса, возможно, даже имеет большее значение по срав-нению с художественно-композиционной. Гармония сочетания удобства и кра-соты в объемно-пространственной организации архитектурной формы или в ст-руктуре и форме бытового предмета – необходимое условие жизнедеятельности человека и его комфортного самочувствия.

Пространственное решение дизайнерской идеи позитивно влияет на качество жизненной среды, состояние здоровья, порождает гармонично-эстетический ком-форт. Создавая искусственную среду обитания, дизайнеры прогнозируют и чело-веческую деятельность в ней открывают для общества новые формы, конструк-ции и технологии, организуют комфортное жизненное пространство, формируют социальные процессы, коммуникации и образ жизни потребителей, их эстетиче-ские предпочтения, воспитывают здоровый вкус. При этом следует учесть не всегда необходимый и оправданный новый виток потребления способен провоци-ровать последствия.

Нежелательные для нормального эстетического восприятия воздействие визуальных форм произведений дизайна происходит опосредованно, а закодиро-ванная в образах предметно-пространственной среды информация воспринимает-ся на подсознательном (физиологическом и психологическом) уровне и без пере-вода. Материальные формы архитектуры и дизайна несут в себе информацию, подсказывающую человеку характер его поведения в данной обстановке; комму-никативность формы, знаково-символический аспект объекта дизайна воздей-ствуют на людей. (4)

Ярким и бесспорным доказательством влияния среды на человека через бес-сознательные, интуитивные чувства являются факты его автоматического по-ведения в организованном пространстве. Дизайн как социально-эстетическое яв-ление отражает мировоззрение, вкусы эпохи, сохраняя их в материальных фор-мах. Но это процесс непрерывный, как и жизнь общества, дизайн – феномен проектной культуры.

При более близком рассмотрении, становится ясно, что именно благодаря дизайнерскому проектированию изделия массового производства получают куль-турные значения. Однако и сам дизайн, как социальное явление внутри общества, определяется не только и не столько “универсальной техникой”, сколько уникаль-ной и устойчивой совокупностью основных ценностей и норм – то есть ядром культуры социума.

Без сомнения, в обществе происходят некоторые изменения ценностей и нор-мативов культуры, но эти изменения, как правило, не затрагивают ядро культуры, т.е. целостность культурного кода сохраняется. Больше того, родившиеся из ядра силы, подчиняют ядру принятые позже в эту целостность культурные наследия, и эти наследия в составе ядра начинают иметь особое значение.


132

Уникальность культур – условие плодотворности их взаимодействия. Они потому и нужны друг другу, что не похожи. Сегодня принято обращать внимание на стремительность культурных перемен, обгоняющих будто бы самую способ-ность человека адаптироваться к ним, и возникающую в связи с этим психичес-кую болезнь, которую О.Тоффлер назвал “шоком будущего”. (5)

Как мы уже отмечали, современный дизайн складывался, заполняя вакуум, образовавшийся в культуре Запада в ходе длительной смены ремесла машинной индустрией. Возникновение и стремительное развитие индустриального произ-водства долгое время переживалось как “отпадение” производящей деятельности от упорядоченной ценностями и нормами культуры человеческой жизни. И надо признать, что поначалу машинная индустрия действительно выступила как сила противокультурная истории, особенно истории Запада, когда культура и природа временно как бы меняются местами. Это был, бесспорно, один из наиболее впе-чатляющих примеров парадоксальной противоречивости, свойственной переход-ным эпохам.

Дело в том, что сама возможность растущей экономической, технической и научной деятельности коренилась, помимо всего прочего, в том особом строе личностной культуры, который ориентировал индивида на неограниченное проя-вление самодеятельности, на бестрепетное исследование природы и практическое покорение ее. И вместе с тем начальные этапы реализации этих культурных импе-ративов не могли не сопровождаться поруганием святынь, разрывом с веками нажитыми привычками, обычаями, вкусами.

В процесс этой безудержной экономической, технической и научной деятельнос-ти пришли в движение подспудные, спонтанные, слепые природные силы самой че-ловеческой натуры, обязанные культуре лишь тем, что она освободила их изплева безусловного благоговения перед унаследованными предпосылками бытия. В резуль-тате такого хода дел обнажилось пронизывающее историю противоречие культуры и природы, которое приняло сегодня обескураживающие размеры и формы.

С одной стороны, новая техника, впряженная в хищническую экономику, выступила как проявление демонически-природной силы, пробудившейся в чело-веке. “Природный хаос”, давно уже (и, казалось, навсегда) превращенный с помо-щью ограниченной материальной практики (ремесла), религиозной и художес-твенной фантазии в гармонически расчлененный “космос культуры”, снова грубо заявил о себе дымом, копотью, смрадом, лязгом, скрежетом, визгом фабрик, шахт, машин, железных дорог, зловонием трущоб, серой сутолокой улиц, скуч-ными стандартами промтоваров. В традиционной культуре, в привычном устой-чивом укладе жизни это произвело грандиозные разрушения.

Вступив в конфликт с прирученной видимостью природы, машина и ее изде-лия не могли, в силу этого, не оказаться одновременно в конфликте с предметным миром ремесленного дизайна. Раскол между культурой и природой, выступившей на этот раз в виде машин и их аляповатых продуктов, долго казался трагическим и неустранимым.

Однако та самая личностная культура, которая отпустила на свободу природ-но-творческие силы индивида, опять явилась на свет изнутри машинно-природ-ных сил в своем новом властном и изящном обличье – индустриального дизайна. Потребовалось 200 лет (с середины XVIII до середины XX), чтобы крупная про-

Sivilizasiya

133

мышленность утвердилась в жизни человечества, и 50 лет (с 20-х до 70-х годов нашего столетия), чтобы она создала адекватные себе дизайнерские формы пред-метного воплощения. В своё время идея Маркса о предметном мире промышлен-ности как раскрытой книге человеческой психологии воспринимаются сегодня как нечто само собой разумеющееся.

Но предметный мир технической цивилизации явил черты новой, невиданной красоты, заняв свое место в историческом ряду самобытных художественных культур, ибо, выявив в череде дизайн стилей собственный культурно-эстетичес-кий принцип машинной техники, дизайн вместе с тем восстановил и культурную преемственность современного предметного творчества во всем, что было соз-дано прежде.

Если в период, когда зародилась техника, она отделила человека от всего, что было им создано, то сейчас, в руках дизайнера она превратилась в такое послуш-ное орудие, которое позволяет свободно вернуть, возродить когда-то присущие ей художественное течение, направление, стили, прибегнуть к общеисторическому культурному синтезу, характерного нашему времени. Ясно, что в условиях эколо-гического кризиса имеющиеся в дизайне творческие возможности не могут быть полностью реализованы.

Дизайнерская деятельность является многосубъектной. (6) Субъектом дизай-на как социокультурной деятельности, субъектом проектирования предметного мира выступает не только дизайнер-профессионал, но и потребитель предмета, продукции дизайнерского проектирования. Дизайнер через свою проектно-худо-жественную деятельность способствует вживанию полезного предмета, вещи в рамки повседневной жизни, но использование дизайнерского предложения и ос-тается, в конечном счете, за потребителем, который в ходе повседневного ма-нипулирования вещами предметного мира создает собственную, не только пред-метную, но и духовно-смысловую среду. По этой причине ещё больше возрастает интерес к индивидуальности человека.

Следует отметить, что идея человека целенаправленно изменить мир с самого начала заложена в дизайне, как художественно-проектная деятельность. Искусст-воведческие и эстетические подходы при этом не только не отвергаются, но, наоборот, обретают надежную почву для более. Глубокого постижения сути ди-зайна, в самом деле, с точки зрения узко искусствоведческой материально-худо-жественная культура, как правило, распадается на слабо связанные между собой специфические виды и продукты деятельности: архитектуру, народное искусство, художественную промышленность, художественное проектирование, прикладное искусство, дизайн и т.д. А с точки зрения культуроведческой, все эти виды и про-дукты предстают как внутренне родственные и связи последних между собой выс-тупают как вполне согласованные с идеалами и нормами определенной культуры.

3. Социокультурная среда как художественно-эстетическая концепция дизайна

Представление концепции среды в социокультурной реальности в ходе спе-циальной профессиональной деятельности по проектированию внешнего вида предметов помогает объяснить характер и цель процесса трансформации. В круг интересов творчества дизайнера входит прежде всего широкая совокупностью ве-


134

щей, однако, деятельность его не заполняет «пустоту» новыми вещами, а нап-ротив - «собирает» их. (7)

В контексте нашего исследования нас интересует социокультурная среда – это среда духовно-смысловая, совокупность элементов духовной жизни общест-ва. Это следует понимать не столько, как системный феномен, сколько реляцион-ное течение, т.е. не только в отношении друг к другу, но и реальный мир предме-тов и среда социально-различных предметов.

Итак, дизайн в гораздо большей степени зависит от культуры общества, чем эта культура от него. Относясь к ценностям, возникшим в тесной связи с научно-технической революцией, дизайн не подчиняет себе культуры региональные, национальные, этнические, а располагается рядом или сочетается с ними, сохра-няя свою независимую феноменальность. Например, модернизированная Япония по своему дизайну напоминает Запад, но ее “внутренняя структура”, националь-ная особенность по-прежнему резко отличны от него.

Это ироническое уподобление, весьма поучительный опыт смело переняв рожденные на Западе ценности – и среди них дизайн, – Япония стала не хуже, чем Запад, ощущать себе важным игроком научно-технического прогресса. «Япо-ния, – отмечал известный американский экономист Кеннет Болдинг, – является, может быть, наилучшим примером общества, в котором традиционная культура очень сильна и в котором она порождает принципы этических суждений и пове-дения, дружественные по отношению к суперкультуре» (так Болдинг называет культуру, рожденную научно-технической революцией – автор).

Реальность такова, что, обитая в среде, созданной научно-техническим прог-рессом, общество должно принимать любые формы, соответствующие этой среде. И все же, если дизайн какой-либо страны с «незападными» культурными тради-циями принимает внешние формы, присущие дизайну Запада, то из этого не сле-дует делать вывод, что он тождествен западному, или растворяется в нем.

И хотя в советском дизайне эстетических черт былой традиционности, черты дизайн стиля выступают в качестве традиционных – в соответствии с общей структурой культуры, почти не знавшей товарно-вещного опосредования челове-ческих отношений. Это, конечно, не значит, что дизайн повседневных вещей для нас безразличен, что мы не способны усмотреть в нем образ времени и человека. Дело также не в том, будто дизайн индивидуального жилища и вещей повседнев-ного обихода вообще не участвует у нас в процессе социальной консолидации. И все-таки не потребление, не вещи, не дизайн, а государственная собственность как решающий фактор обеспечивала единство советского общества.

Постсоветское пространство не знала ни в своей советской истории, ни даже в своей тысячелетней предыстории столь развитых форм частнособственничес-ких, товарно-денежных отношений, какие были (и остаются) на Западе. Ее едва лишь задела идеология и практика вещизма, на которых покоятся западный индивидуализм и индустриальный дизайн – эта превращенная форма проявления все того же индивидуализма. Все это предопределяет своеобразие советского дизайна: он утверждает себя не приоритетом в области формальной новизны; он идет на использование оправдавших себя дизайнерских образцов.

Таким образом, на постсоветском пространстве дизайн не смог подняться до уровня массовой культуры. Хотя, участие в постоянном диалоге событий, катего-рий, сфер жизни, на границе групп общества имело место. Однако, именно здесь

Sivilizasiya

135

возникла программная установка на дизайн не отдельного предмета, а целостной среды, – возникла не из обобщения практики дизайна, но из тех же культурных предпосылок, благодаря которых возник и сам практический дизайн – как теоретическая проекция идеала культуры на предметную среду.

Заключение Перед дизайном ХХI века открылись возможности, способные дать плодот-

ворные результаты. Сегодня дизайн, являясь социокультурным и художественно-эстетическим феноменом, не ограничивается функцией формообразования только предметов, произведенных промышленностью. Его профессиональные притяза-ния намного велики: используя свои проектировочные возможности, он охваты-вает всю предметно-пространственную среду обитания человека, и ещё активней пытается стать создателем его жизненного стиля. К сожалению, под влиянием условий глобализации часто отбрасывается в сторону, как ненужный предмет, культурный трансендент. Сегодня, мы, становимся свидетелями новых отноше-ний к экологическому дизайну, психодизайну и пр. Таким образом, можно выдви-нуть версию, что дизайн, действительно, способен выступить в роли средства для гармонизации современного общества.

Источники:

1. Панкина М.В. Дуальность, как проектная сущность дизайна // «Фундаментальные исследования», № 2, 2015, с.29-33

2. См.: Новейший философский словарь. Мн.изд. В.М.Скакун, 2000, 272с. 3. Генисаретский О.И. Лекция о месте проектирования в системе стратегической работы

// Школа культурной политики. http://www.shkp.ru/ lib/ archive/ sekond/2001 4. См.: Архитектура, строительство, дизайн. Ростов-на Дону: «Феникс», 2009, 316с. 5. Тоффлер О. Шок будущего. М., Изд-во АСТ 2002, 557с 6. Концепция и методы проектирования в дизайне. http://www.tabu27.ru/philos_design/ conzept_desing 7. Быстрова Т. Ю. Вещь. Форма. Стиль. Введение в философию дизайна. Екатеринбург.

Из-во Уральского Университета. 2001, 288с.

XÜLASƏ Elfanə Qasımova

DİZAYN BƏDİİ-ESTETİK VƏ SOSİOMƏDƏNİ LAYİHƏNİN MÜRƏKKƏB SİNTEZİ KİMİ

Müasir mədəniyyətin fenomeni olaraq, dizayn formayaradıcı estetik fəaliyyət, layihə təcrü-

bəsi və həyata keçirilmiş ideyalar kimi müxtəlif yaradıcılıq formalarda öz əksini tapır. Estetik informasiyasının daşıyıcısı kimi, müasir dizayn insanın həyat fəaliyyəti dəyərlərinin bütün sahə-lərini, onun mədəniyyət, mənəvi və sosial aspektlərini əhatə edən texnolojı və ictimai prosesslər-lə determinə(müəyyən) edilmişdir.

Sosiomədəni və bədii estetik fenomeni olaraq, dizayn cəmiyyətin müasir ictimai və mədəniyyət məkanında insanın mövcudluğu problemini bu gün həll etməyə qadirdir. Onun peşə iddəaları daha genişdir: özünün layihələndirmə imkanları ilə o, insanın mövcud olduğu bütün predmet – məkan mühitini əhatə edir və bütün insan həyatının üslubunun yaradıcısı olmağa daha fəal can atır.

Açar sözlər: dizayn, estetik fəaliyyət, sosiomədəni layihə, sosiomədəni məkan.


136

SUMMARY Elfana Gasimova

DESIGN AS A COMPLEX SYNTHESIS OF ARTISTIC-AESTHETIC AND SOCIOCULTURAL PROJECT

Design appears as phenomena of modern culture in different artistic shapes, such as

formative aesthetic affair, project tactic and realized ideas. Modern design was shaped as a car-rier of aesthetic information by technological and social processes, that cover all aspects of human life including its cultural, moral and social aspects.

Currently, design, being a sociocultural and artistic-aesthetic phenomena can solve the problem of human existence in today’s cultural and social spread of the society. Its professional claims are grand: using its projected capabilities its covers the entire detail spatial environment of human habitat, while attempting to become the creator of its lifestyle.

Key words: design, aesthetic function, sociocultural project, sociocultural space.

Sivilizasiya

137

Pərvin HƏSƏNOVA∗

NƏZƏRİ BİLİK VƏ ONUN QNOSEOLOJİ ASPEKTLƏRİ Açar sözlər: elmi idrak, empirik bilik, nəzəri bilik, sistem, sistem-struktur təhlili, nəzəri

qanun, nəzəri biliyin səviyyələri

Bizi əhatə edən aləm o dərəcədə mürəkkəb, çoxcəhətli, rəngarəng və dəyişkəndir ki, onun öyrənilməsinə canlı seyrdən, bilavasitə müşahidədən başlamaq mümkün deyil-dir. Təbiətin qarşımıza qoyduğu bu çətinliyi aradan qaldırmaq məqsədilə elm əvvəlcə real aləmin proses və hadisələrini sadələşdirməyə, ideallaşdırmağa çalışır. İnkişaf etmiş təcrübi elmlərdə proseslər “təmiz halda”, imkan daxilin də digər proses və hadisələrin təsirindən tədric edilmiş halda öyrənilir. Adətən belə hallarda eksperimentlə yanaşı idrakın digər metodlarından, o cümlədən abstrakt metodlardan da geniş istifadə olunur. Eksperimentin tətbiq edilə bilmədiyi hallarda abstraktlaşdırma və ideyalaşdırmaya mü-raciət edilir. Buna görə də, K.Marksın iqtisad elmi haqqında irəli sürdüyü bir fikir bu gün də öz həqiqiliyini qoruyub saxlayır ki, “bu elmdə nə mikroskopdan, nə də kimyəvi reaktivlərdən istifadə etmək mümkün deyil, burada onların hər ikisini abstraklaşdır-manın gücü əvəz etməlidir.” [1, 216]

Nəzəri biliyin strukturunda abstraktlaşdırma və ideyallaşdırma əməliyyatları başlı-ca yer tutur. Bu metodların hər ikisi nəzəri idrakın başlanğıc mərhələsidir.

Abstraksiyalar prosesini ayrı-ayrı tərəflərinin, elementlərinin öyrənildiyi analitik mərhələdə meydana çıxır. Abstraksiya əməliyyatının gedişində mühakimələrin hipotez və qanunların formalaşmasına xidmət edən ayrı-ayrı anlayış kateqiriyalar yaranır. Təd-qiqatın sintetik mərhələsində bütün nəzəri elementlər:anlayışlar, mühakimələr, ka-teqoriyalar, qanunlar bütöv bir nəzəri sistemdə birləşərək gerçəkliyin müəyyən bir sa-həsi üçün biliklərin alınmasını təmin edirlər.

Abstraklaşdırma və ideallaşdırma ixtiyari nəzəri tədqiqatın mühüm təaqiqat metodla-rı kimi çıxış edirlər. Abstraktlaşdırma metodu öyrənilən hadisənin, xüsusilə mürəkkəb proseslərin bir sıra qeyri-mühüm və buna görə də müəyyən münasibətdə ikinci dərəcəli xasiyyət və xüsusiyyətlərdən sərfnəzər etməyə, onların mühüm və müəyyənedici xassə-lərini seçib ayırmağa imkan verir. Məsələn, bazar iqtisadiyyatında tələb və təklifin asılılı-ğını müəyyənləşdirərkən bazarda mövcud real situasiyanı sadələşdirmək məqsədilə bir sıra qeyri mühüm amillərdən sərfnəzər etmək lazım gəlir. Məsələn, əvvəlcə belə fərz etmək olar ki, baxılan malın qiyməti digər malların qiymətlərinin dəyişməsindən, isteh-lakçıların gəlirindən, inhisarın bazara təsirindən və digər amillərdən asılı deyil. Aydın mə-sələdir ki, bütün bu amilləri qeyri-mühüm, ikinci dərəcəli hesab etmək düzgün olmazdı. Baxılan halda biz onlardan sadəcə ona görə abstraksiya edirik ki, bir çox amillərdən asılı olan mürəkkəb prosesi öyrənmək nisbətən asan olsun. Buna görə də biz onları bir tam halında deyil, hissə-hissə öyrənirik. Buna görə də ixtiyari mürəkkəb sistemin tərkib elementlərinə görə öyrənilməsindən söhbət getdikdə analitik tədqiqatın çatışmamazlığı onun vahid tam sistem çərçivəsində sintetik öyrənilməsi yolu ilə konpensə edilir.

Elmi idrakda abstraktlaşdırmanın müxtəlif növlərindən istifadə edilir. Onlardan biri və ən sadəsi eyniləşdirmə abstraksiyasıdır. Bu halda müəyyən sinifə daxil edilən cisim-lərin hər hansı bir ümumi xassəsi meyar olaraq seçilib götürülür və yerdə qalan bütün ∗ Fəlsəfə üzrə elmlər doktoru, dosent, BDU


138

digər xassələrdən sərfnəzər edilir. Bu kontekstə müvafiq sinfin bütün peredmetləri seçi-lib götürülən ümumi xassəyə nəzərən eyni olduqlarından həmin xassə digər xassələrdən ayrı salına bilər. Həmin xassə əsasında bir sıra xüsusi anlayışlar, məsələn, ağırlıq, də-yər, say və s. yaradılır.

Abstraktlaşdırmanın digər növünü təcridetmə abstraktlaşdırması təşkil edir. Bu növdən olan abstraklaşdırmanın səciyyəvi cəhəti öyrənilən predmetlərin bir sıra xassə və münasibətlərinin seçilib götürülməsindən və onlara fərdi, müstəqil obyektlər kimi baxılmasından ibarətdir. Məsələn, elmdə ağlıq, parlaqlıq, xeyirxahlıq, dostluq və s. anlayışlar bu üsulla yaradılır. Bütün bu misallarda real predmetlərə aid olan konkret xassələr müstəqil abstrakt obyektlər kimi baxılır.

Riyazi abstraksiyaların yaradılması ilə bağlı abstraksiyalar daha mürəkkəb səciyyə daşıyır. Belə hallarda müvafiq riyazi obyektlərin quraşdırılması imkanlarından səfnəzər edilir. [3, 67]

Abstraktlaşdırmanın mühüm bir növünü aktual sonsuzluq abstraksiyası təşkil edir. Riyaziyyatın və məntiqin əsas abstraksiyalaşdırmalarından sayılan bu tipin mahiyyəti çoxluğu özünün bütün elementləri ilə birlikdə ayrıca siyahıda verməyin mümkünsüzlü-yündən sərfnəzər, edilməsindən ibarətdir.

Abstraktlaşdırmanın xüsusi növlərindən biri ideallaşdırmadır. İdeallaşdırmanın gedişində hadisələrin real xassələrindən ideal xassələrə keçid baş verir. [5, 12-34] Mə-sələn, fizikada “mütləq bərk cisim”, “ideal qaz”, “mütləq qara cisim”, “mütləq elastiki cisim”, “sıxılmayan maye”, “maddi nöqtə”, “nöqtəvi yük” və s. obyektlər real gerçək-likdə mövcud olmayan, lakin real bərk, maye və qaz maddələrin xassələrini yaxşı başa düşməyə imkan verən ideallaşdırmalardır.

Fizikaya analoji olaraq, klassik iqtisad nəzəriyyəsinə ideal obyekti sayılan “homo economisiz” (iqtisadi insan anlayışı daxil edilmişdir. Bu bilik sistemində iqtisadi insan dedikdə elə bir insan başa düşülür ki, onun hər bir qərarı rasional hərəkətə söykənir. O, digər insanların təsiri altına düşməyib, qəbul etdiyi hər bir qərarla maksimum fayda götürməyə çalışır. Aydın məsələdir ki, gerçəklikdə belə bir insan mövcud deyil, lakin onun ideal obrazı belə bir həqiqəti başa düşməyə əsas verir ki, hər bir ağıllı insan qərar qəbul edərkən hansı hüduda çatmalıdır.

Nəzəri biliyin strukturunda elmi hipotezlər də mühüm yer tutur. Hipotezlər elmdə meydana çıxan problemlərin sınaq həllini həyata keçirmək üçün yaradılır. Elmdə onların əvəzinə bəzən özlərinin etibarlılığı ilə bir o qədər də fərqlənməyən sadə güman-lardan və fərziyyələrdən də istifadə olunur. Buna görə də güman və fərziyyələr tezliklə elmdə öz yerlərini daha yaxşı əsaslandırılmış, yoxlanılmış və həqiqətə oxşar hipotezlərə tərk edirlər. Lakin qeyd edilməlidir ki, fərziyyələr kimi hipotezlərin də nəticələri ehti-mallı xarakter daşıdığından onlardan ehtimallı istifadə etmək lazım gəlir. [8, 72-78]

Antik elmdə hipotetik mühakimələr səhih biliklər siyahısından çıxarılıb, mülahizə-lər sırasına keçirilirdi. İntibah və Yeni dövr elmində müxtəlif naturfəlsəfi gümanlar və spekulyativ, yəni təcrübəyə əsaslanmayan əqli quraşdırmalar hipotezlər zümrəsinə aid edilsələr də real fiziki qüvvələrin izahı üçün flagiston, teplorod, çəkisiz maye kimi fiziki qüvvələr də uydurulurdu. Görünür, böyük Nyutonda hipotezə qarşı inamsızlıq hissinin yaranmasının səbəbi də bu amil olmuşdur. Lakin bununla belə, İ.Nyuton məş-hur “Natural fəlsəfənin riyazi əsasları” kitabında bizim bu gün sözün müasir mənasında istifadə etdiyimiz hipotez anlayışından istifadə etmişdir. Belə bir cəhəti də qeyd edək ki, nəzəri mexanikanın əsaslarını yaratmaq üçün qədim yunanların aksiomatik meto-

Sivilizasiya

139

dundan ilk dəfə istifadə edən də məhz Nyutonun olmuşdur. Nyuton “prinsiplər metodu” adlandırdığı bu metod yaşadığımız günlərdə hipotetik deduktiv metodu kimi tanınır. Bu metodun məzmununda aksiomlar əvəzinə gerçəkliyin öyrənilən sahəsinin proses və hadisələrinin mühüm xassələrini və münasibətlərini əks etdirən prinsip və hipotezlərdən istifadə olunur.

Hipotezi işləyib hazırlamazdan əvvəl o, əlavə yoxlanılmadan və mükəmməl əsaslaş-dırmadan keçməlidir. Bu halda nəzərə almaq lazımdır ki, eyni növdən olan faktların izahı-nı verməkdən ötrü müxtəlif hipotezlər təklif oluna bilər. Buna görə də hipotezlərdən yalnız elələrini seçmək lazımdır ki, onları yoxlamaq və tədqiq etmək mümkün olsun. Amma bu o demək deyildir ki, elmi tədqiqat məqsədi ilə seçilmiş hipotez hökmən həqiqi və həqiqətəbənzər olmalıdır. Elmi hipotezlər qarşısına qoyulan spesifik tələbatlar müxtəlif izahetmə qabiliyyətinə və qabaqgörmə gücünə malik hipotez arasından optimal seçim etməyə imkan verdiyindən xüsusi əhəmiyyət kəsb edirlər. Bu tələblər aşağıdakılardır.

1. Hipotezin relevantlığı. Hipotez qarşısında qoyulan bu tələb onun elmdəqəbul edilməsinin əlavə şərtidir. Relevantlıq (relevant ingilis sözü olub, münasib, uyğun, mə-sələyə aid olan deməkdir). Hipotezin əsaslandığı faktlara münasibətini ifadə edən termindir. Əgər mövcud faktlar hipotezi təsdiq və ya təkzib edirsə, hipotez həmin faktl-ara münasibətdə relevant hesab edilir. İxtiyari hipotez məlum faktların izah edilməsi, ya da elmə naməlum faktların qabaqgörənliklə söylənilməsi məqsədilə irəli sürülərsə, o irrelevant olacaq və elmi baxımda xüsusi maraq kəsb etməyəcəkdir. [7, 204-212]

2. Hipotezin yoxlanılması. Empirik elmlərdə hipotezin yoxlanılması onun nəticə-lərinin müşahidənin və eksperimentin nəticələri ilə tutuşdurulması ilə bağlıdır. Lakin buradan belə bir tələb irəli gəlmir ki, elmdə hər bir hipotez empirik yolla yoxlanılmalı-dır. Bu halada söhbət yalnız belə bir yoxlamanın prinsipial imkanından gedə bilər. Mə-lumdur ki, elmin bir çox fundamental hipotezlərinin məzmununda bilavasitə müşahidə olunmayan obyektlər, onların xassələri, müşahidələri haqqında anlayışlar ehtiva edilir. Belə anlayışlara əyani misal olaraq, elektromaqnit elementar hissələri, kvarkları, gen-ləri, virusları, bakteriyaları, atomları və s. göstərmək olar. [4, 112-114]

Elmin inkişafı və onun materiya strukturunun dərinliklərinə nüfüz etməsi ilıə əlaqə-dar olaraq, episteamologiyada yüksək nəzəri səviyyəli hipotezlərində sayı durmadan artır. Müasir elmdə yaranan bu vəziyyət hipotezlərin yoxlanılmasında istifadə olunan mental texnikanın mürəkkəbləşdirilməsini və təkmilləşdirilməsini tələb edir. Bu halda belə bir sual meydana çıxır: elmdə yoxlanıla bilməyən hipotezlərdən söhbət açmaq mümkündürmü?

Elmi-metodoloji ədəbiyyatda yoxlana bilməyən hipotezlərin, adətən, üç növü fərq-ləndirilir. Birincisi, o hipotezləri prinsipcə yoxlamaq mümkünsüzdür ki, onların struk-turunu mümkün faktların köməkliyi ilə ümumiyyətlə yoxlamaq mümkün deyil. Məsə-lən, amerikan fiziki A.Makelsonun dünya efirinin mövcudluğu haqqında hipotezi yoxla-maq məqsədi ilə təklif etdiyi eksperiment aydınlaşdırdı ki, işığın yayılma sürətinə efirin heç bir təsiri yoxdur. Bu faktın yoxlanılması üçün təklif olunan Lorens-Fitscerald hipo-tezində isə güman edilirdi ki, Majkelson təcrübəsində alınan mənfi nəticə Yerin hərəkə-ti ilə eyni istiqamətdə hərəkət edən interferometrin qolunun qısalması ilə şərtlənir. Bu səbəbdən də təklif edilən hipotez pirinsipi yoxlana bilmirdi və yalnız baxılan hal üçün düşünülmüş düşünülmüş hipotez sayılırdı. Lorens-Fitscerald hipotezinin əsassızlığı A.Eynşteyini məkan və zamanın mütləq deyil, nisbi səciyyə daşımasını açıqlayan nisbi-lik nəzəriyyəsi ilə sübut edildi.


140

İkincisi isə abstraksiyalara və mühakimələrə söykənən hipotezlərində nəticələrini empirik yolla yoxlamaq mümkün deyil. Belə hipotezlərlə empirik yolla yoxlana bilən hipotezlər arasında sərhəd çəkməkdə haqlı olan riyaziyyztçı və filosof K.Popper məntiqi pozitavistlərdən fərqli olaraq fəlsəfi hipotezlərin heç də mənasız mühakimələr olmadığını vurğuladıqda tamamilə haqlı idi. Riyazi hipotezlərə gəldikdə, qeyd etməliyik ki, onların təbiətşünaslıqda, mexanikada və digər elmlərdə tətbiqi rassionalcasına əsaslandırılmalıdır. Fəlsəfi hipotezlərin isə universal olduqlarından onların tənqidi yoxlanılması yalnız bəşə-riyyətin bütün rassional-idrakı və praktiki fəaliyyəti ilə həyata keçirilir.

Üçüncüsü, bir sıra hipotezlərin nəticələrini müşahidə və eksperimental vasitələrlə yoxlamaq mümkün olmur. Elmin və eksperimental mexanikanın inkişafı ilə bağlı olaraq nəzəri metodları və ölçmə vasitələri durmadan təkmilləşir. Ona görə də elmdə bir sıra elə hipotezlər yaranır ki, onların indiki zamanda yoxlanılması mümükünzüs olur. Bu anomaliya iki səbəbdən baş verə bilir: ya həmin hipotezlərdən empirik yolla yoxlana bilən nəticələr çıxarmaq mümkün olmur, ya da müvafiq effektləri dəqiq ölçmək imkanı yaranmır. Üzərində A.Eynişteynin uzun illər boyu işlədiyi vahid sahə nəzəriyyəsi və qravitonların – cazibə sahəsinin hissəciklərinin mövcudluğu haqqında hipotezlər məhz belə bir taleli yaşamışlar. [2, 204-209]

3. Hipotezlərin mövcud elmi biliklərlə bir araya gətirilməsi. Bu tələb elmi biliyin inkişafında mübarizliyin olması haqqında ümummetodoloji prinsipdən irəli gəlir. Do-ğurdan da, müasir elmi bilik bir-birindən ayrı salınmış faktların ayrı-ayrı nəzəri ümu-miləşdirmələrin və hipotezlərin mexaniki məzmunu olmayıb, elementləri öz aralarında məntiqi surətdə əlaqələnmiş mükəmməl sistemdir. Buna görə də hər bir ayrıca hipotez nəinki artıq müəyyənləşdirilmiş faktlara, həm də dərindən əsaslandırılmış nəzəri biliyə zidd olmamalıdır. Yalnız elmin simasını radikalcasına dəyişdirə bilən hipotezlər, məsə-lən, atomun strukturu, kainatın kosmoloji təkamülü haqqında fundamental hipotezlər əvvəlki elmi biliklərlə bir araya sığmır.

4. Hipotez qarşısına qoyulan tələblərdən biri də izahedicilik və qabaqgörənlik qüvvəsi ilə bağlıdır. Məntiq elmində hipotezin və ya ixtiyari mühakimənin izahedicilik qüvvəsi ifadəsi ilə onlardan çıxarıla bilən deduktiv nəticələrin sayı nəzərdə tutulur. Əgər iki müxtəlif hipotezdən müxtəlif sayda nəticə çıxarılırsa, ortaya daha çox nəticə qoyan hipotezin izahedicilik qüvvəsi daha böyük hesab edilir. Nyuton universal qravita-siya haqqında hipotez irəli sürdükdə, bu hipotez yalnız Qaliley və Kepler qanunlarının izah edə bildiyi faktları deyil, həm də kifayət qədər yeni faktları izah edə bildi. Yalnız bundan sonra həmin hipotez ümumdünya cazibə statusu qazandı. Öz növbəsində Nyuto-nun qravitasiya nəzəriyyəsində izahını tapa bilməyən bir sıra faktları (cismin ətalət və qravitasiya kütlələrinin bərabərliyi, Merkuri planetinin perihelisinin hərəkət etməsi) sonralar Eynişteynin nisbilik nəzəriyyəsi izah etdi.

Hipotezin uzaqgörənliyinin məntiqi strukturu öz forması etibarı ilə izahatın struktu-ru ilə üst-üstə düşsə də, onlar metodoloji baxımdan fərqlənirlər: əvvəla, izahat mövcud faktlarla, qabaqgörənlik isə baş verə biləcək hadisələrlə bağlıdır; ikincisi, qabaqgörənlo-yin dəyərləndirilməsi həmin ehtimalı terminlərlə ifadə olunur. Deməli, eyni şəraitdə hipotezlərin qabaqgörənlik qüvvəsinə görə müqaisəsi ehtimalı metodlarla reallaşdırılır.

5. Hipotezin sadəlik meyarı elmdə şəraitində dəfələrlə belə hallarda təsadüf edil-mişdir ki, rəqabətdə olan iki hipotezdən hər biri yuxarıda haqqında bəhz olunan tələblə-rə eyni dərəcə də cavab vermişdir. Bununla belə onlardan yalnız biri-ən sadəsi elmdə ünvan tapmışdır. “Dünyanın təşkil haqqında” K.Ptolemey və N.Kopernikin irəli sürdük-

Sivilizasiya

141

ləri hipotezlərin taleyi bu dediklərimizə yaxşı sübut ola bilər. K. Ptolomey hipotezində dünyanın mərkəzində Yer yerləşir ki, bu sistemin “dünyanın geosentrik sistemi” adlan-dırılmasının səbəbidə budur. Bu sistemə görə Günəş və digər planetlər Yer ətrafınada fırlanırlar. Öz hipotezinin qabaqgörənliyinin müşahidə nəticələri ilə bir araya gətirmək üçün Ptolomey mürəkkəb həndəsi konstruksiya qurmalı olmuşdur. Kopernikin heliosen-trik hipotezi isə “dünyanın mərkəzinə” Günəşi yerləşdirməklə Ptolemey sisteminin çətinliklərini aradan qaldırdı. Kilsənin müqavimətinə baxmayaraq kainatın heliosentrik və geosentrik sistemlərinin rəqabətində birincisi kosmologiyada özünü təsdiq etdi və bu qələbədə heliosentrik sistemin sadəliyi, aydınlığı və inandırıcılığı heç də az rol oynamadı. Lakin burada bir nüansı da qeyd etmək lazım gəlir: inkişaf etmiş elmlərdə hipotezin sadəliyi və ümumiliyi həmişə onun riyazi aparatının mürəkkəbləşməsi ilə müşayiət olunur. A.Eynşteyn və L.İnfeld bu münasibətlə yazırlar: “Bizim gümanlarımız nə qədər sadə və fundamental görkəm alırsa, mühakimələrimizin riyazi aparatı da bir o qədər mürəkkəb olur.” [2, 198]

Nəzəri biliyin məzmununda hipotezlərlə yanaşı elmi qanunlarda mühüm yer tutur. Elmi qanunların məzmununda real dünyanın proses və hadisələri arasındakı müntəzəm və təkrar olunan əlaqələr ifadə olunur. Ta qədim zamanlardan tutmuş XIX əsrin ikinci yarısınadək hadisələr arasındakı müntəzəm, təkrarlanan, zəruri və mühüm əlaqələri elmin həqiqi qanunları hesab etmişlər. Lakin bununla belə müntəzəmlik universal deyil, ekzistensial səciyyə daşıyır, bu o deməkdir ki, müntəzəmlik bütün hadisələrə deyil, onların yalnız müəyyən bir qisminə aid edilə bilər. Buna görə də qanunların təsir baxımından iki əsas növə ayırmaq olar.

1. Universal və xüsusi qanunlar. Universal qanunlar obyektiv aləmin proses və hadisələri arasında müntəzəm, ən

ümumi, zəruri, ciddi surətdə təkrarlanan və dayanıqlı xarakterlərini əks etdirirlər. Uni-versal qanuna misal olaraq, cisimlərin istidən genişlənməsi qanunu göstərilə bilər. Key-fiyyət dilində bu qanun belə ifadə olunur: “bütün cisimlər qızdırılarkən genişlənir”. Kə-miyyət dilində isə bu qanun daha dəqiq səslənib, temperaturla cismin xətti ölçüləri ara-sındakı funksional münasibəti əks etdirir.

Xüsusi və ekzistensial qanunlar isə ya universal qanunlardan çıxarılan, ya da təsadüfi səciyyə daşıyan kütləvi hadisələrin müntəzəmliyini əks etdirir. Xüsusi qanunlar ailəsinə misal olaraq “metalların istidən genişlənməsi qanununu” göstərə bilərik. Bu qa-nun bütün fiziki cisimlərin istidən genişlənməsi kimi universal qanunun xüsusi halı, ona nəzərən ikinci və ya törəmədir.

2. Determinst və stoxastik (ctatictik) qanunlar. Nümayiş etdirdiyi qabaqgörənliyin dəqiqliyinə görə qanunları determinist və sto-

xastik qanunlara bölürlər. Stoxastik qanunlara statistik, ehtimalı qanunlarda deyilir. Determinist qanunlara əsaslanan qabaqgörənlik səhih, dəqiq səciyyə daşıdığı halda,

stoxastik qanunlar insanlara yalnız ehtimallı qabaqgörənlik verirlər. Təsadüfi, kütləvi və təkrarlanan hadisələrin qarşılıqlı təsiri nəticəsində yaranan stoxastik qanunların təzahü-rünə ən sadə misal alaraq, zərrlərin atılmasını göstərmək olar. Məlumdur ki zərrlərin üzərində 1-dən 6-dək rəqmlər həkk olunmuşdur.

Ayrı-ayrı atışlar zamanı hansı üzün düşəcəyini biz müəyyənləşdirə bilmərik. Lakin zərin atılmasının kifayət qədər təkrarlasaq, məlum olacaq ki, hər bir üzün düşməsinin nisbi tezliyi 1/6 -ə bərabərdir. Bu əsasda biz təsadüfi səciyyə daşıyan kütləvi hadisənin baş verməsi ehtimallılığını P = m / n düsturu ilə ifadə edə bilərik. Düsturda P – hadisə-


142

nin baş vermə ehtimalının, m – bizi maraqlandıran hadisənin başvermə sayını, n isə bü-tün hadisələrin sayını göstərir.

Klassik elmdə universal qanunlar uzun müddət həqiqi elmi qanunlar hesab edilmiş və onların axtarılması elmi tədqiqatın başlıca vəzifəsini təşkil etmişdir. Buna inanmaq üçün Nyutonun ümumdünya cazibə qanununu xatırlamaq yetərlidir. Belə qanunlarda qeyri-mühüm amillərdən sərfnəzər edilmiş, ən başlıcası isə təbiət və cəmiyyətdə əhəmiyyətli rol oynayan təsadüflər və onların qarşılıqlı təsirləri alınmamışdır. Müasirlik baxımdan belə qanunlar qabaqgörənliyi səhih və birmənalı xarakter daşıyan determinist qanunlar tipinə aid edilir. Universal qanunlardan fərqli olaraq stoxastik qanunlar, əvvəla yalnız təsadüfi və yaxud kütləvi hadisələr tipinə aid edilir və ikincisi, onların nümayiş etdirdikləri qabaqgörənlik çox və ya az dərəcədə ehtimallı səciyyə daşıyırlar. Stoxastik qanunlar çox-çox qabaqlardan demoqrafiyada, şığorta işində, baş vermiş hadisələrin öyrənilməsində, əhali statistikasında, iqtisadiyyatda və s. sahələrdə tətbiq edilməkdədir. Stoxastik qanunlardan həmşinin XİX əsrin ortalarından etibarən fizikada sonsuz sayda mikrohissəciklərdən təşkil olunan makrocisimlərin xassələrinə tətbiq etmək məqsədi ilə istifadə edilmişdir.

3. Empirik və nəzəri qanunlar. Qanunlar içərisində bir-biri ilə bilavasitə əlaqələnmiş hadisələrin münasibətlərini

xarakterizə edən kauzallıq və ya səbəbiyyət əlaqələri geniş yayılmışdır. Əgər iki hadisədən biri qarşılıqlı təsir nəticəsində digər hadisəni törədirsə, birinci hadisə səbəb, ikinci hadisə isə nəticə adlanır. Tədqiqatın ilkin empirik mərhələsində adətən hadisələ-rin ən sadə səbəbiyyət əlaqələri öyrənilir. Lakin daha sonra tədqiqatın dərinləşməsi ilə əlaqədar hadisələrin funksional münasibətlərini digər rəngarəng qanunların təhlilinə müraciət edilir. Belə funksional yanaşma müşahidə olunmayan obyektlər haqqında qanunlar kimi çıxış edən nəzəri qanunların kəşfində daha qabarıq reallaşır. Nəzəri qanunlar ixtiyari elmdə həlledici rol oynayır. Nəzəri qanunların elmi-idrakı dəyəri ondadır ki, onların köməkliyi ilə empirik qanunlar və həmin qanunların ümumiləşdir-diyi çoxsaylı faktlar izah edilir. Buna görə də empirik qanunların kəşfi ilə müqayisədə nəzəri qanunların kəşfi daha mürəkkəb işə çevrilir.

Nəzəri qanunların kəşfini aparan yol hipotezlərin irəli sürülməsindən və onların sistemli yoxlanılmasından keçir. Əgər çoxsaylı təşəbbüslər hipotezdən empirik qanun çıxarmağa imkan verirsə, onun nəzəri qanuna çevrilə biləcəyinə ümid yeri də yaranır. Hipotezin köməkliyi ilə yalnız əvvəllər məlum olmayan yeni faktların deyil, həm də naməlum empirik qanunların mövcudluğunu söyləmək imkanı qazanılırsa, bu inam daha da artıb, xeyli möhkəmlənir. Məsələn, universal ümumdünya cazibə qanunu öz mənşəyinə görə empirik xarakter daşıyan Qaliley və Kepler qanunlarını həm izah, həm də dəqiqləşdirə bilmişdir. [7, 564-566]

Empirik və nəzəri qanunlar öyrənilən proseslərin mahiyyətini müxtəlif dərinlikdə və müxtəlif dəqiqliklə açıqlasalar da, öz aralarında qarşılıqlı əlaqələnirlər. Faktlarsız və empirik qanunlarsız nəzəri qanunların kəşfi mümkünsüz olduğu kimi, bu sonuncular da olmadan empirik qanunların izahı baş tuta bilməzdi.

Nəzəri biliyin sturukturundan danışarkən elmi nəzəriyyədən, onun sturukturundan və təsnifat prinsiplərindən danışmamaq mümküm deyil. Əks halda nəzəri bilik haqqında elmi informasiya sadəcə yarımçıq qalmış olardı.

Nəzəriyyə strukturuna görə elə bir sistemdir ki, onun çıxış anlayışlarından və qanunlarından bütün digər anlayışlar və əsas qanunlardan isə məntiqi olaraq yerdə qalan

Sivilizasiya

143

digər qanunlar çıxarıla bilər. Nəzəriyyə özünün inkişafının erkən mərhələsində sadə empirik qanunları və ümumilik dərəcəsi nisbətən az olan nəzəri qanunlara söykənir. Tədqiqatın yalnız sonuncu mərhələsində o, fundamental nəzəri qanunlara yiyələnir. Buna görə də nəzəriyyənin vahid, bütöv sistemə çevrilməsi ayrıca bir hipotezin yaradıl-masına nisbətən mürəkkəb xarakter alır. Nəzərə almaq lazımdır ki, hər bir tamamlanmış tərkibinə anlayışlar, mühakimələr, qanunlar, ideyalar, prinsiplərlə yanaşı digər köməkçi abstraksiyalarda daxildir. Elmi tədqiqat prosesində hər tərəfli əsaslandırılmış hipotezlər qanuna çevrilərək nəzəriyyənin tərkibinə daxil edilir. Beləliklə, təkmilləşdirilmiş nəzə-riyyə anlayışların ümumiləşdirmələrin, aksiomların və qanunların məntiqi münasi-bətlərlə əlaqələndirilən vahid bir sistemə çevrilir.

İndi biz elmi nəzəriyyə ilə bağlı bir sıra məsələlərdən yan keçərək əsas diqqəti onun strukturu və təsnifatı üzərinə yönəldək. 4. Nəzəriyyənin strukturu.

Dəqiq elmlərdə nəzəriyyənin strukturunda bir sıra başlanğıc anlayışlar fərqləndiri-lir. Nəzəriyyənin tərkibində özünə yer alan digər anlayışlar isə məntiqi əməliyyat vasitəsi ilə həmin anlayışlardan çıxarılır. Nəzəriyyənin bel sütunun onun əsas qanunları və fundamental prinsipləri təşkil edir. Həmin qanun və prinsiplərdən isə deduktiv üsulla törəmə qanunlar və prinsiplər çıxarılır.

Mövcud nəzəriyyələr içərisində ən dəqiq struktura malik olanı riyazi nəzəriyyələr sayılır. Belə nəzəriyyələrdə bütün əlavə anlayışlar təyin etmə qaydası əsasında başlanğıc anlayışlardan çıxarılır, teoremlər isə aksiyalardan çıxarılan məntiqi qayda yolu ilə sübut edilir. Digər empirik nəzəriyyələrin təcrübəyə, müşahidəyə və faktlara söykəndiyindən riyazi nəzəriyyələr formasında təmsil oluna bilmirlər. 5. Nəzəriyyələrin təsnifatı.

Metodoloji ədəbiyyatda nəzəriyyələrin təsnifatı məntiqi bölgünün müxtəlif əsaslarına görə aparılır. [9, 37-41] Əvvəla, tədqiqat oblastının inikasının adekvatlıq dərəcəsinə görə nəzəriyyələri fenomenoloji və qeyr-fenomomenoloji nəzəriyyələrə bölürdülər. Bu sonun-cu bəzən analitik nəzəriyyələr adlanır. Fenomonoloji nəzəriyyələr gerçəkliyi mahiyyəti açıqlanmayan hadisər (fenomenlər) səviyyəsində təsvir edirlər. Belə nəzəriyyələr elmi tədqiqatın, hadisələrin dəqiq təhlilinin verildiyi və elmi materiallın sistemləşdirildiyi ilk mərhələsində yaranır. İşığın təbiətini açmadan onun yayılmasının əks olunmasının və sın-masını öyrənən həndəsi optika fenomonoloji nəzəriyyələrə misal göstərilə bilər. Hal bu ki, həndəsi optikaya rəğmən işıq hadisələrinin mahiyyətini açan dalğa və elektromaqnit nəzəriyyəsi analitik nəzəriyyələrin bariz nümunəsidir. Analoji olaraq, mikro sosiologiya-nın bir sıra nəzəriyyələrini fenomonoloji nəzəriyyələr, sosial faktların mahiyyətini açıqla-yan bəzi nəzəriyyələri isə analitik nəzəriyyələr tipini aid etmək olar.

Nümayiş etdirdikləri qabaqgörənliyini dəqiqlik dərəcəsinə görə nəzəriyyələri deter-minist və stoxastik nəzəriyyələr kimi təsnif etmək olar. Determinist nəzəriyyələr dəqiq qabaqgörənlik nümayiş etdirsələr də, onlar proses və hadisələrin mürəkkəbliyi, dünyada qeyri-müəyyənliyin və təsadüflərin çoxcəhətliliyi üzündən elmi idrakda nisbətən az tətbiq olunurlar. Təsadüflərin öyrənilməsinə əsaslanan stoxastik qanunlar isə ehtimallı qabaqgörənlik nümayiş etdirilər. Onların tətbiqinə yalnız fizika və biologiyada deyil, sosial-iqtisadi və humanitar elmlərdə də rast olunur. Humanitar və ictimai elmlərdə bu qəbildən olan nəzəriyyələrin yaranmasının səbəbi onlarda öyrənilən proseslər haqqında verilən proqnozlarda kütləvi xarakterin təsadüfi hadisələrlə bağlı qeyri-müəyyənliyin əhəmiyyətli rol oynamasıdır. [6, 423-435]


144

Nəzəriyyələrin digər bir tipinin pozotiv və normativ nəzəriyyələr təşkil edir. Bu növdən olan nəzəriyyələr bir-birindən hadisələrə yanaşma üsulun görə fərqlənirlər.

Pozitiv yanaşma dedikdə elə mühakimə və ya nəzəriyyə başa düşülür ki, onlarda hadisələrin faktiki halı haqqında təsdiqləyici mühakimə söylənilir. Bu mühakimələr isə həqiqət olduqları kimi yalan da ola bilirlər. Məsələn, əgər iqtisadçılardan biri dövlət mülkiyyətinin sürətlə özəlləşdirilməsinə iqtisadiyyatda arzuolunmaz nəticələr gətirib çıxardığını söyləyir, digəri isə bu mühakiməni qəti təkzib edirsə, həqiqətə onların hər ikisi pozitiv mühakimə yürüdürlər. Belə ki, onlar müvafiq faktlara söykənməklə gerçək-liyi müxtəlif tərzdə izah edir, lakin bu zaman yürüdülən siyasətin müsbət və ya mənfi olmasına fikir vermirlər. Halbuki, hadisənin qiymətləndirilməsinə yönəldilən normativ mühakimələr həmişə alimin dəyəri oriyentasiyalarına, onun baxışları və dünyagörüşü ilə bağlı olur.

Normativ iqtisadi nəzəriyyələr analitik tədqiqatların pozitiv nəzəriyyədən alınan nəzəriyyələrdən alınan nəticələrdən istifadə etsələr də, onların normativ qiymətləndiril-məsini də tələb edirlər.

Nəzəriyyələrin təsnifatını mikro və makro nəzəriyyələri də aid etmək olar. Elmi dairələrdə bu növ nəzəriyyələrdən geniş istifadə olunur. Fizikada mikro nəzəriyyələr materiyanın mikro hissəciklərini, o cümlədən atomların, protonların, neytronların, elektronların, kvarkların və digər elementar hissəciklərin qarşılıqlı təsirini tədqiq edən nəzəriyyələr aiddir. Onlardan fərqli olaraq, klassik mexanika elektrodinamika, termodi-namika və bir sıra digər nəzəriyyələr makro nəzəriyyələrdir.

İqtisadi nəzəriyyələrin fundamental təsnifatı onların mikroiqtisadiyyata və makro iqtisadiyyata bölünməsinə əsaslanır.

Qaynaqlar:

1. Маркс К., Энгельс Ф. Сочинения. Т.23, с.216. 2. Эйнштейи А., Инфельд Л., Эвальюция физики. М.: Наука, 1972, 288 c . 3. Арлычев А.Н. Качественный аспект мира и его познание. М.: Наука, 2001, 314с. 4. Единство научного знания. М.: Наука, 1988, 288 с. 5. Мамедова С.Г. Роль метода идеализации в научном познании. Баку: Азернешр, 1980, 80 с. 6. Məmmədov Ə. B., İsmayılov V.İ., Məmmədov F.Ə. Rassionallıq və qeyri-rassionallıq:

fəlsəfi-metodoloji kontekst. Bakı: Elm, 2010, 880 s. 7. Məmmədov Ə. B. Dealektik idrak və ümumelmi tədqiqat metodları. Bakı: Elm, 1997, 300 s. 8. Məmmədov Ə. B. Elmi idrak və onun inkişaf dialektikası. Bakı: Renessans, 1998, 108 s. 9. Рузавин Г.И. Методология научного познания. М.: Юнити, 2005, 287с.

SUMMARY

Parvin Hasanova

THEORETICAL KNOWLEDGE AND ITS GNOSEOLOGICAL ANALYSIS

Theoretical knowledge and its gnoseological analysis of theoretical knowledge which is the cognitive object of the epistemological research. We ivestigated there the formation and structural levels of theoretical knowledge on the base of systematical-structural approach to that knowledge and clarified the role of theoretical knowledge in the cognition of the world.

Key words: scientific cognition, theoretical knowledge, empirical knowledge, system, syste-

matical-structural analysis, theoretical regularity, the levels of theoretical knowledge.

Sivilizasiya

145

РЕЗЮМЕ

Парвин Гасанова

ТЕОРЕТИЧЕСКОЕ ЗНАНИЕ И ЕГО ГНОСЕОЛОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ

Данная статья посвящена лиогико-гносеологическому анализу теоретического зна-ния, являющегося познавательным объектом системно-структурного подхода по отно-шению к теоретическому знанию. В статье также анализируются структурные уровни теоретического знания и выявляется роль теоретического знания в познании мира.

Ключевые слова: научное познание, теоретическое знание, емпирическое знание,

система, системно-структурный анализ, теоретический закон, уровни теоретического знания.


146

Ислам ИСЛАМОВ∗ Гюлнара ЮСИФОВА ∗∗

ИЗУЧЕНИЕ ПОНЯТИЙ «ЦЕННОСТЬ», «ЦЕННОСТНЫЕ ОРИЕНТАЦИИ»

В МЕЖДИСЦИПЛИНАРНОМ АСПЕКТЕ Ключевые слова: ценности, системы ценностей, ценностные ориентации, класси-

фикация ценностей Ценности, ценностные ориентации и их системы определяют состояние, ха-

рактеристику общества в целом и отдельно взятой личности. Понятие «ценность» в качестве принципиально важной составляющей входит в

структуру концепций целого ряда социально-гуманитарных наук (философии, со-циологии и др.). Интерес к пониманию феномена «ценностей» наблюдался ещё в античности. Например, Платон в своём учении о благе выстраивал иерархию эле-ментов блага, стремился к созданию совершенной модели идеального государства, образов и ценностных идеалов, форм существования человека и мироустройства античного общества. Впервые слово «ценность» употребил Диоген Лаэртский, опи-сывая философские воззрения стоиков, для которых «ценность ...есть, во-первых, свойственное всякому благу содействование согласованной жизни; во-вторых, ...польза, содействующая жизни, согласной с природой; ...в-третьих, меновая цена товара, назначаемая опытным оценщиком» [1, с. 300—301].

Наибольшее влияние на формирование и изучение ценностной тематики оказали мыслители и ученые рубежа XIX-XX веков, пытающиеся осмыслить происходящие на их глазах широкомасштабные изменения в мировоззрении и образе жизни своих современников.

В философии понятие ценности является базовым понятием для кантианско-го, неокантианско-веберовского, феноменологического, интеракци- онистского и других направлений. В философскую лексику понятие «ценность», как категория вводится в 60-х гг. XIX века немецким философом Р.Г. Лотце (в его работе «Ос-нования практической философии»), который рассматривал ценность как её «зна-чимость» для субъекта. Однако до него И. Кант в своем учении об абсолютных (категорический императив) и относительных (гипотетический императив) цен-ностях отмечает их непреходящее значение не только для философской мысли, но и для развития западноевропейской культуры в целом. Ценности, в его воззрении, — это требования, обращенные к воле; цели, стоящие перед человеком; зна-чимость тех или иных факторов для личности. Ценности имеют двойственную природу — метафизическую и экзистенциальную, — и делятся на абсолютные и относительные. Их метафизическая природа состоит в том, что абсолютные (мо-ральные) ценности имеют своим основанием разум и волю человека (категори-ческий императив). Их экзистенциальная природа состоит в том, что в основании относительных (вещественных и невещественных) ценностей лежат объективные потребности человека, его желания и стремления.

∗ Доцент, доктор наук по философии, БГУ. ∗∗ Доктор наук по философии, БГУ [email protected]

Sivilizasiya

147

Учение И.Канта о ценностях пытались развить представители баденской шко-лы неокантианства (В.Виндельбанд, Г.Риккерт и др.), придавшие понятию «цен-ностей» значение системо- и смыслообразующей философской категории, саму же философию они называли «критической наукой об общеобязательных ценностях», определяющих не только её предмет, но и метод [2, с. 23]. По мнению Г.Риккерта, «то, что нельзя отнести к ценностям, не имеет абсолютно никакого смысла» [3, с. 100]. Ценности в таком измерении приобрели смысл абсолютных оценок идеально-го бытия, критерии которых лежат за пределами человеческой деятельности. А свободное от ценностей бытие вместе с тем лишено смысла и значения [4, с. 336]. В дальнейшем, представители феноменологического направления окончательно абсо-лютизировали понятие «ценности» как философской категории.

Таким образом, можно констатировать, что философия как фундаментальная наука рассматривает понятие «ценность» в качестве базовой составляющей при анализе качественных аспектов социальных процессов, социальных и культурных значений определенных явлений действительности. Для философского понима-ния этого феномена характерно выделение субъективных и объективных ценно-стей. Субъективные ценности выражаются в форме нормативных представлений (установок, оценок, императивов и запретов и т.п.). Объективные ценности явл-яют собой соотношение истины и неистины, допустимого и запретного, справед-ливого и неправедного, и т.п. [5, с. 576].

Существует большое количество философских подходов, рассматривающих ценности как атрибут материального или идеального предмета или как сам предмет, как любой значимый предмет или предмет особого рода, как социально-стереотипное или индивидуально-специфическое образование. Л.А.Микешина отмечает, что: «главным принципом учения о ценностях стало разграничение их на формальные, трансцендентальные, априорные, «царство ценностей», с одной стороны, и материальные, диспозиционные — с другой» [6, с. 11]. Значимость данного понятия и разнообразие подходов к его интерпретации предопределила формирование в рамках философии особой отрасли общефилософской науки — аксиологии, изучающей различные теории ценностей.

Большое внимание изучению ценностей уделяет социология. Недаром, М.Рокич в работе «Природа человеческих ценностей» обращает внимание на то, что социология, изучающая человека в его соотнесении с культурой и обществом, и является наукой о ценностях человека и общества; поскольку в любой теории общества, явно или неявно, всегда присутствует общая теория ценностей [11]. Ценности в социологии рассматриваются как фундаментальные нравственные и этические нормы, выполняющие одновременно регулятивную и прогностическую функции и обеспечивающие целостность социальных систем посредством норма-тивного регулирования и коррекции происходящих в обществе процессов, пер-спектив развития личности и поведения людей.

В социологии существуют различные подходы к определению этого понятия. Например, Э.Дюркгейм заострял внимание на постановке вопроса о ценностях и их месте в системе наук. Он определял ценности как идеалы, которые являются основными двигателями поведения человека, на основе которых формируются не только отдельно взятые общества, нои целые цивилизации («Ценностные и реаль-ные суждения» (1911), «Социология и философия» (1924)). М.Вебер в своей тео-


148

рии социального действия подходит к трактовке понятия ценностей исключитель-но в неокантианском смысле, исключая позитивистское отождествление ценно-стей с благами. В соответствии с его воззрениями, человеческое поведение стано-вится действием лишь в том случае, если действующие индивид или индивиды связывают с ним определённый субъективный смысл. Осмысленным любой акт социального действия становится лишь в соотнесении с ценностями, в соответ-ствии с которыми корректируются нормы поведения людей и их индивидуальные цели («Протестантская этика и дух капитализма» (1904-1905), «Хозяйство и об-щество» (1921), «Объективность социально-научного и социально- политическо-го познания» (1904), «Критические исследования в области логики наук о культу-ре» (1905), «О некоторых категориях понимающей социологии» (1913)). В рамках концепции структурного функционализма Т.Парсонс рассматривает ценности в качестве высших принципов, обеспечивающих согласие как в малых обществен-ных группах, так и во всем обществе в целом, конструируя модель социальной системы, в которой акт человеческого взаимодействия является клеточкой этой системы («Структура социального действия» (1937), «Социальная система» (1951)). Нормативно-ценностная структура общественного сознания в его пред-ставлении является главным фактором, определяющим поведение людей. Э.Гидденс трактует ценности как представления отдельных индивидов или групп людей о том, что желательно, приемлемо, хорошо или плохо (Э.Гидденс. «Социо-логия»), Н.Смелзер говорит о ценностях как о «разделяемых в обществе (общнос-ти) убеждениях относительно целей, к которым люди должны стремиться, и основных средств их достижения (терминальные и инструментальные ценности)» [12, с. 660]. В самом общем смысле, ценности представляют собой «социально одобряемые и разделяемые большинством людей представления о том, что такое добро, справедливость, патриотизм, романтическая любовь, дружба и т.п.» [13, с. 360]. Это есть свойства явлений и материальных или идеальных предметов реальной действительности, обладающих значимостью для социального субъекта (личности, группы или общества в целом) с позиций удовлетворения его потреб-ностей и интересов. Ценности как критерий оценки реальных явлений дают представления о том, как должен быть устроен мир и каким должен быть человек. Они определяют цели, к которым должны стремиться отдельный человек, группа или общество, и основные средства их достижения, смысл целенаправленной деятельности,регулируют социальное взаимодействие и внутренне побуждают к деятельности. При этом они не подвергаются сомнению и служат эталоном и идеалом для людей, их придерживающихся.

Классификация ценностей происходит по разным основаниям. Например, по сферам общественной жизни (выделяются материальные, духовные, нравствен-ные, религиозные ценности и т.д.), предметному содержанию (экономические, политические, эстетические, и т.д.), базовые ценности (основа ценностного созна-ния человека, формирующиеся в процессе первичной социализации личности), по характеру ориентиров поведения человека (терминальные (ценности-цели) и инструментальные (ценности-средства их достижения)), по функциональному ос-нованию (одобряемые, отрицаемые), по уровню социокультурной системы (тра-диционные, либеральные (современные), общечеловеческие) и т.д. В зависимости от содержания ценностей различаются и критерии их оценки.

Sivilizasiya

149

Ценности не могут существовать отдельно друг от друга и всегда образуют целостную систему ценностей. Фундаментом системы ценностей выступают нравственные ценности, определяющие желательный, предпочтительный для от-дельно взятого человека, социальной общности, общества способ взаимоотноше-ний людей в терминах «благо», «добро» и «зло», «долг» и «честь», «ответствен-ность», «счастье».

Ценности, вступая во взаимодействия между собой, образуют систему, которая является существенным элементом организации общества. Ценности, а также различия в ценностях разных обществ являются ключом к пониманию их культур. Система ценностей обеспечивает функционирование и стабильность лю-бой социальной системы при помощи входящих в неё механизмов контроля и корректировки ценностных ориентаций, присущих этой системе. Внутри об-щества определенными различиями могут характеризоваться системы ценностей социальных слоев, классов, общественных групп, поколений. Любая система цен-ностей того или иного общества или культуры имеет свою иерархию, обес-печивающую устойчивость, неповторимость и своеобразие развития общества.

Производным понятием от понятия «ценности» является понятие «ценно-стные ориентации». Это более широкое понятие, предполагающее структурную связь или отношения ценностей и ценностно-ориентированного субъекта (лич-ности, группы личностей), синтезирующее конкретную психологию личности и конкретную социологию среды, в которой она существует, представляя собой индивидуальную форму репрезентации ценности. Изучением ценностных ориен-таций активно занимаются как психологи, так и социологи.

Ценностные ориентации являются важнейшим элементом внутренней (диспо-зиционной) структуры личности, образуя высший уровень структурной иерархии предрасположенностей к определенному восприятию условий жизнедеятельнос-ти, их оценке и поведения, как в актуальной, так и долгосрочной перспективе. Ценностные ориентации формируются и закрепляются жизненным опытом инди-вида по ходу и в результате процессов социализации и социальной адаптации, обеспечивая целостность и устойчивость личности, определяя структуры соз-нания, программы и стратегии деятельности, контролируя и организуя мотива-ционную сферу, инструментальные ориентации на конкретные объекты, виды деятельности и общения как средства достижения целей.

Ценностные ориентации, как и ценности, не существуют сами по себе и являются организованными в целостную иерархическую систему, изменения в которой сопряжены с изменениями личности в целом. Система ценностных ор-иентаций, как отдельной личности, так и группы личностей, представляет собой совокупность ценностных ориентаций, упорядоченных по степени их важности. Система ценностных ориентаций индивида формируется на высшем уровне развития личности, его зрелости, регулируя поведение и деятельность личности в наиболее значимых ситуациях её социальной активности. От того, какие ценност-ные ориентации окажутся доминирующими и системообразующими, напрямую зависит развитие личности. А.Г.Здравомыслов и В.А.Ядов отмечают, что ус-тойчивая структура ценностных ориентаций определяет такие качества личности, как активность жизненной позиции, упорство в достижении целей, верность опре-деленным принципам и идеалам, цельность, надежность; и, напротив, противоре-


150

чивость в ценностных ориентациях влечет за собой непоследовательность, неп-редсказуемость поведения человека; неразвитость ценностных ориентаций лич-ности определяет ее инфантилизм, господство внешних стимулов в поведении личности, а, следовательно, конформизм, безликость человека [18, с. 203]. Устой-чивая структура, непротиворечивость и цельность системы ценностных ориента-ций является показателем зрелости и автономности личности, её противоречи-вость и «разорванность» – показателем незрелости и маргинальности личности.

Системы ценностных ориентаций – важный элемент ценностных отношений в обществе. Ценностные ориентации, как и ценности, тесно связаны с нормами поведения, образуя ценностно-нормативную систему – совокупность и взаимо-обусловленность ценностных ориентаций и норм, касающихся всех проявлений общественной жизни, характерных для культуры данного общества. Социальные нормы – неотъемлемый элемент культуры, представляющий собой систему со-циально приобретённых и транслируемых от поколения к поколению значимых символов, идей, ценностей, верований, традиций, правил поведения, посредством которых люди организуют свою жизнедеятельность.

Система ценностных ориентаций являет собой достаточно сложное образо-вание, состоящее из трёх подсистем: когнитивной, эмотивной и поведенческой. Когнитивная подсистема – совокупность знаний, суждений,убеждений об объек-те. Эмотивная подсистема – совокупность чувств, эмоциональных оценок объек-та. Поведенческая подсистема – совокупность определённых действий, направ-ленных на последовательную реализацию ценностных ориентаций в поведении личности. При изучении ценностных ориентаций личности следует использовать целый набор инструментов, позволяющих выявить когнитивную, эмоциональную и поведенческую составляющие, так как только соединение этих трех подсистем воедино может дать более или менее объективную картину по поводу наличия или отсутствия ценностных ориентаций в структуре личности.

В изучении ценностей и ценностных ориентаций условно выделяется пять направлений и соответствующих им теорий, дающих различную трактовку при-роде этих явлений. Это: натуралистический психологизм, трансцендентализм, со-циологизм, культурно-исторический релятивизм, персоналистический онтоло-гизм. Представители натуралистического психологизма (Р.Б. Перри, Дж. Дьюи, А. Мейнонг, К.И. Льюис) усматривали источник ценностей и ценностных ориен-таций в биологических и психологически интерпретированных потребностях че-ловека, а сами ценности как объективный фактор реальности, удовлетворяющий потребности людей. Р. Перри отмечает, что «любой объект интереса является ценностным фактом. Таким образом, ценность определяется интересом..., кото-рый сам детерминирован ожиданием результата» [21, с. 3]. К.И. Льюис трактует ценность как «долговременное чувство удовлетворенности»; Дж.Дьюи разграни-чивает объекты, «провоцирующие» ценностное отношение, а также сами ценнос-ти, побуждения и желания. В основе ценностных установок на его взгляд лежат желания, подразделяемые на два уровня – побуждение и интерес, ценностные и фактуальные суждения [22].

В.Виндельбанд, Г.Риккерт говорили о важности разграничения ценностей и благ, которые обеспечивают ценностям непреходящий общечеловеческий смысл.. Они – не объективная реальность; это нормы, которые не зависят от человеческих желаний и образуют основу конкретных ценностей и культуры.

Sivilizasiya

151

Представители персоналистического онтологизма (М.Шелер и Н.Гартман), подчеркивая объективный характер ценностей, утверждали, что тип личности определяется свойственной ей иерархией ценностей, которая и образует онтоло-гическую основу личности. Но если М.Шелер, отдавая предпочтение витальным ценностям по сравнению с ценностями полезного, говорил о реальности суще-ствования ценностного мира лишь в сочетании с Богом, то Н.Гартман пытался отделить ценностные системы от религиозных предпосылок.

Представители культурно-исторического релятивизма (В.Дильтей, О.Шпенг-лер, А.Тойнби, и др.) проповедовали идею ценностного плюрализма, т.е. возмож-ности существования множественности равноправных ценностных систем, куль-тур, познаваемых с помощью исторического метода. Невозможность существова-ния универсальных константных ценностей мировой цивилизации хорошо под-метил и проиллюстрировал в своих работах А.Дж.Тойнби: «Ценность, подобно времени, относительна» [21, с. 87].

Представители социологизма (М.Вебер, Ф.Знанецкий, Т.Парсонс и другие) рассматривают понятие ценностей в соотношении с понятием нормы. М.Вебер, взяв у неокантианцев представление о ценности как норме, способом существова-ния которой является её значимость для субъекта, применял его к интерпрета-циям социального действия и знания, выявления социальных связей и функциони-рования социальных институтов, всячески подчеркивая роль этических и религиоз-ных ценностей в развитии общества. Ф.Знанецкий, соотнеся понятие нормы с общественной санкцией проводит четкую смысловую грань между ценностями и нормами. Ценности, в его понимании, проявляют себя как действия социальных групп, детерминируют социальные нормы и типы действий людей, и не могут быть объективными. Т.Парсонс определял ценность как средство для определения социальных связей, нормативный стандарт социального поведения личности, диф-ференции и интеграции социальных систем, поскольку любое сообщество пред-полагает существование неких разделяемых всеми общих моральных нравственных ценностей. «Ценности ...это составные части социальной системы ...общепринятые представления о желательном типе социальной системы» [22, с. 368].

Анализ понятий показал, что проблема определения понятий «ценностей» и «ценностных ориентаций» является одной из фундаментальных междисципли-нарных проблем, привлекающей большое число исследователей различных об-ластей философского, социологического и психологического знания.

В целом можно выделить следующие особенности исследования ценностей в рамках философии и социологии. Центральным аксиологическим вопросом фило-софии является определение сути природы ценностей, их места в реальности, изучение структуры, связей ценностных систем, их обусловленность социальны-ми и культурными факторами. Социология рассматривает ценности как элементы социальнойсистемы, общественного сознания и культуры, исследуя распростра-нённость конкретных ценностных ориентаций в массовом сознании и их мотива-ционные воздействия на поведение людей.

Источники:

1. Диоген Лаэртский. О жизни, учениях и изречениях знаменитых философов. М., 1979. 2. Виндельбанд В. Прелюдии. СПб., 1964.


152

3. Риккерт Г. Философия истории. СПб., 1908. 4. Риккерт Г. Науки о природе и науки о культуре. М., 1998. 5. Философский энциклопедический словарь. М., «Советская энциклопедия», 1989. 6. Микешина Л.А. Эпистемология ценностей. М., 2007. 7. Леонтьев ДА. Ценностные представления в индивидуальном и групповом сознании:

виды, детерминанты и изменения во времени [Электронный ресурс]. Режим доступа: http // www.follow.ru/article/344.

8. Андреева Г. М. Социальная психология. М., 2006. 9. Rokeach М.The Nature of Human Values. — N-Y.-L., 1973. 10. Смелзер H.Социология. M., 1994. 11. Добреньков В.И, Кравченко А.И. Социология. М.: «Инфра-М». 2007. 12. Зотова О.И, Бобнева М.И Ценностные ориентации и механизмы социальной

регуляции поведения. // Методологические проблемы социальной психологии. М., 1975. С. 241—255.

13. Алексеева В.Г. Ценностные ориентации как фактор жизнедеятельности и развития личности // Психологический журнал. 1984. Т.5. №5. С. 63—70.

14. Жуков Ю.М. Ценности как детерминанты принятия решений // Психологические проблемы социальной регуляции поведения. / Отв.ред. Шорохова Е.В., Бобнева М.И. М.: Наука, 1976. С. 254-278.

15. Социология молодёжи. Энциклопедический словарь. М.: ACADEMIA. 2008. 16. Саморегуляция и прогнозирование социального поведения личности/ под. ред. Ядова

В.А. Л., 1979. 17. Perry R.B. Realms of value. A critique of human civilization. Harwarde. 1952. 18. Аксиология. Философия: Энциклопедический словарь / Под ред. Ивина А. А. М.:

Гардарики, 2004. [Электронный ресурс]. Режим доступа: http://dic. academic, га/ die. nsf/enc_philosophy/ 3 6.

19. Тойнби А.Дж. Постижение истории. М., 1991. 20. Парсонс Т. Общий обзор// Американская социология. Перспективы. Проблемы.

Методы. М., 1972.

XÜLASƏ İslam İslamov,

Gulnara Yusifova

FƏNLƏRARASI ASPEKTDƏ “DƏYƏR”, “DƏYƏR ORİYENTASİYASI” ANLAYIŞLARININ ÖYRƏNİLMƏSİ

Dəyərlər və dəyəryönümü fərqli sosial-humanitar fənlərinin: fəlsəfənin, sosiologiyanın, psixologiyanın, kulturologiyanın və s. tədqiqat predmetidir.

Açar sözlər: dəyərlər, dəyərlər sistemi, dəyərlərin oriyentasiyası, dəyərlərin təsnifatı.

SUMMARY Islam Islamov,

Gulnara Yusifova

THE STUDY OF THE CONCEPTS OF "VALUE" "VALUE ORIENTATIONS" IN INTERDISCIPLINARY ASPECT

Values and value orientations are the subject of various studies of the humanities: philosophy, sociology, psychology, cultural studies, and others.

Key Words: values, values system, values orientation, values of classification.

Sivilizasiya

153

Əli HƏZİYEV∗

İNFORMASİYA MÜBADİLƏSİ QLOBALLAŞMA KONTEKSTİNDƏ Açar sözlər: informasiya mübadiləsi, qloballaşma prosesi, informasiya cəmiyyəti, inteq-

rasiya,informasiya texnologiyaları Müasir dövrdə fəaliyyət göstərən informasiya sistemi müxtəlif mərhələlərlə inkişaf

edərək formalaşa bilmişdir. Bəşəriyyətin yüksək nailiyyətlər əldə etməsində informasi-ya mübadiləsinin rolu olduqca mühümdür. Məhz informasiya mübadiləsi nəticəsində tarixi biliklər və təcrübələr müasir dövrə qədər gəlib çata bilmişdir. Ümumiyyətlə, in-formasiyaların toplanılmasında, biliklərin inkişaf etdirilməsində varislik prinsipinin də rolunu unutmaq olmaz.

Ümumiyyətlə, bəşər tarixində informasiya mübadiləsi aparılmasının tarixi də ol-duqca qədimdir. Müxtəlif sivilzasiyaları, müxtəlif cəmiyyətləri təmsil edən insanlar hər zaman informasiya mübadiləsi aparmağa və informasiya cəmiyyətinin qurulmasına eh-tiyac duymuşlar. Müasir dövrdə bütün dünyanı öz ağuşuna alan qloballaşma prosesi çərçivəsində isə informasiya mübadiləsi demək olar ki, artıq özünün inkişaf zirvəsinə çatmışdır. İndiki dövrdə bəşəriyyət ümumi həyati problemləri ilə və ümumi tarixi taleyi ilə bir tam şəkildə birləşmişdir. Yer kürəsinin bütün xalqları bu və ya digər dərəcədə ümumi tarixi prosesə cəlb ediliblər. Başqa sözlə, dünyada daxilən əlaqədə olan elə bir sistem yaranıbdır ki, orada özünün sosial-iqtisadi, siyasi və mədəni əlamətlərinə görə müxtəlif inkişaf səviyyələrində olan cəmiyyətlər bu və ya digər şəkildə bir birinə qarşılıqlı təsir göstərir (1, 354).

Adətən tədqiqatçılar sivilzasiya tarixində dörd informasiya inqilabının adını xüsusi qeyd edirlər: yazının kəşfi, alman alimi İohann Qutenberqin 1445-ci ildə kitab çapı tex-nologiyası, Boris Yakobi tərəfindən 1834-cü ildə elektrikin kəşfi sayəsində (telefon, teleqraf texnologiyası, sonralar radio və televiziya) və nəhayət kompüterin kəşfi. Əvvəl-cə bir neçə kompüteri əlaqələndirən (1969-cu ildə ARPANET adlanan), sonralar isə bü-tün dünyanı əhatə edən internet adlanan şəbəkənin kəşfi isə informasiya sahəsində bəşə-riyyət tarixində görünməmiş dönüş etmişdir.

Bu konteksdə tədqiqatçıların “sərhədsiz dünya” kimi xarakterizə etdiyi qloballaşma prosesinin də tarixi daha əskilərə istinad etsə də, bu prosesin tədqiqi keçən əsrin 70-80-ci illərindən başlamışdır. Müasir dünyada informasiya ən bahalı məhsullardan sayılır. İnformasiyanın siyasi proseslərə və münasibətlərə, beynəlxalq və ölkədaxili ictimai rə-yə təsir imkanları genişdir. Üstəlik, dövlətin məqsədyönlü informasiya siyasətinin onun müəyyən etdiyi ideologiyanın həyata keçirilməsinə xidmət etməsi şəksizdir. Müasir dünya informasiya-telekommunikasiya şəbəkəsinin formalaşması dövrünü – informasi-ya cəmiyyətinin yaranması mərhələsini yaşayır. Vahid informasiya məkanının – inter-netin meydana gəlməsi media siyasətində növbəti keyfiyyət və kəmiyyət dəyişikliyinin mahiyyətini təşkil edir (2, səh 4).

Qeyd edək ki, informasiya cəmiyyəti terminini ilk dəfə XX əsrin 40-cı illərində yapon alimi Y.Masuda işlətmişdir. Lakin o dövrlərdə yapon aliminin işlətdiyi bu termin heç kəs tərəfindən qəbul edilməmişdir. “İnformasiya cəmiyyəti” nəzəriyyəsinin əsasının

∗ Doktorant, Bakı Dövlət Universiteti e-mail: [email protected]


154

qoyulmasında isə Deniel Bell, Zbiqnev Bzejinski və E.Toffler kimi məşhur alimlər böyük rol oynamış və bu barədə ciddi tədqiqatlar aparmışlar.

Əgər ötən əsr elmi-texniki tərəqqi əsri adlandırılırdısa, XXI əsr qloballaşma və informasiya əsri kimi səciyyələndirilir. Kompüter və informasiya texnologiyalarındakı sürətli inkişaf nəticəsində məlumatların uzun məsafələr boyunca asan və sürətli ötürülə bilməsi Yer üzünün qloballaşmasında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Bu proses bütün sa-hələrdə dəyişikliklərə səbəb olmuşdur (sosial-psixoloji, iqtisadi, siyasi və s.). Bu gün bütün dünyanı saran qloballaşma və inteqrasiya şəraitində düzgün informasiyanın topla-nılması və informasiya mübadiləsinin gerçəkləşdirilməsi prosesinə xüsusu diqqət yetir-mək lazımdır. Qloballaşma obyektiv və zəruri tarixi proses olub milli mədəniyyətlərə sirayət edir, onun universallaşmasına, universal mədəni dəyərlərin yaranmasına xidmət edir. Qədim dövlətlərin sivilizasiyaları əsrlər boyu inkişaf edərək yüzlərlə ölkələri və milli mədəniyyətləri universal mədəni məkanda birləşdirmişdir. Dünya özünəməxsus mədəniyyətlərin müxtəlifliyindən ortaq mədəniyyətə, universal mədəniyyətə doğru inkişaf edir. Bunun nəticəsində müxtəlif ölkələrdəki istehlakçı seçimləri və həyat tərz-ləri arasında bənzərliklər meydana gəlməkdədir. Lakin bu proses mədəniyyətlərin özü-nəməxsusluğunu, müxtəlifliklərin vəhdətini pozmamalıdır. Hər şey, o cümlədən qlobal mədəni proseslər intellektual, elmi təhlil süzgəcindən keçirilir, milli mədəniyyətlərə, milli-mənəvi dəyərlərə kölgə salan, təhlükə yaradan cəhətlər rədd edilməli, müsbət, faydalı xüsusiyyətlər qəbul edilməlidir.

İnformasiya cəmiyyətunun yaranması prosesində ən əhəmiyyətli istehsal faktoru məlumat olduğundan, iş keyfiyyətinin yüksəldilməsi və inkişaf etmiş bir informasiya strukturuna sahib olmanın əhəmiyyəti artmaqdadır. Bu səbəblə də belə fikrə gəlinir ki, XXI əsrdə inkişafda olan ölkələrin inkişafına ən böyük yardımı insan qaynaqlarına yatırım və strukturun yaxşılaşdırılması göstərəcəkdir (3, s. 21).

Hazırda dünyada məlumatın semantikasından asılı olaraq “siqnallar” (informasiya-lar) ya dəqiq şəkildə məlum ünvana, ya da bəzi ehtimallara görə çoxluğa yönəlir. Lot-manın və onun məktəbinin ideyalarından çıxış edərək N.N.Talizin ünsiyyətin iki növü-nü fərqləndirir: informasiyanın həcmini saxlamaqla ötürülməyə istiqamətlənmiş ünsiy-yət (ünsiyyət mədəniyyətin təkrar istehsalı mexanizmi kimi) və informasiyanın artımına istiqamət götürən ünsiyyət, burada şəxsiyyətin inkişafına aid olan yeni mətnlərin yaradılması (ünsiyyət mədəniyyətin inkişafı mexanizmi kimi). Sonuncu prinsip fərdin fəal mövqeyini nəzərdə tutur. Bu da öz növbəsində yeni qabiliyyətlərin aşkar edilməsini və formalaşmasını üzə çıxarır (3, s. 122-123).

Müasir dövrdə Azərbaycan Respublikasında rəsmi olaraq dövlət reyestrində 600-dən artıq müxtəlif informasiya agentlikləri və qəzetlər qeydiyyata alınmışdır. İnformasi-ya və bilik müasir dövrü səciyyələndirən ən mühüm əlamətlər kimi qəbul olunur. Lakin informasiyadan biliyə, bilikdən isə elmi biliyə gedən yol çox mürəkkəb və keşməkeşli-dir. Əgər maarifçilik missiyasının əsas vəzifəsi bütün insanların bilik səviyyəsini yüksəltməkdən ibarətdirsə, elmin inkişafı ancaq məhdud sayda insanların intellektual potensialının səfərbər olunması sayəsində mümkün olur. Burada cəmiyyətin üzərinə dü-şən əsas vəzifə hamını yox, məhz təfəkkürünə və yaradıcılıq potensialına görə ən çox fərqlənən insanları seçmək və onların düşüncəsinin məhsulunu bütün bəşəriyyətin isti-fadəsinə verməkdən ibarətdir. Bu böyük vəzifənin həlli elm adamlarının özündən çox, elmi yönləndirən, təşkil edən adamlardan, daha doğrusu, dövlətlərin yeritdiyi elm siya-sətindən asılıdır (4, s. 11).

Sivilizasiya

155

Müasir qloballaşan dünyada informasiya mübadiləsi məsələsi həm elmi-nəzəri, həm də praktiki əhəmiyyətə malikdir. İnformasiya mübadiləsi məsələsi informasiya sisteminin birinin digərinə təsiri ilə xarakterizə olunur. İnformasiya cəmiyyətində vaxt itkisi və “gecikmə effekti” də vacib məsələlərdəndir. Qloballaşma prosesi həmçinin in-tellektual məkana inteqrasiya etmək elmi ictimaiyyət üçün olduqca mühümdür. Bu yük-sək intellektə istinad edən və elmi mahiyyəti özündə ehtiva edən informasiyaların mü-badiləsi nəticəsində toplanmış, həmçinin inkişaf yolunu götürmüşdür. Düzgün informa-siyaların verilməsi ilə yanaşı informasiya azlığı da müəyyən fəsadlara yol aça bilər. Lazım olan nformasiyanın toplana bilməməsi nəticəsində plagiat, formal və unitativ el-mi tədqiqatlara meyl güclənir və nəticədə saxta informasiya ictimaiyyətə ötürülür. Bu kimi hallar isə elmin sosial nüfuzuna xələl gətirmiş olur.

Müasir dövrdə vahid kommunikasiya sisteminin yaranması prosesi təkcə informa-siya mübadiləsinin genişlənməsi və çevikliyi ilə kifayətlənmir, həmçinin dünyada vahid ümumelmi mənzərənin yaranmasına da stimul vermiş olur. Elmin inkişaf səviyyəsi təkcə elmi biliyin səviyyəsinə görə deyil, həmçinin elmi fəaliyyətin xarakterinə, elmi idrak metodlarına, biliklərin toplanması və saxlanmasına, informasiyanın ötürülməsi vasitələrinə görə də müəyyən edilməlidir.

XX əsrdə vahid kommunikasiya sisteminin yaranması, dünyanın vahid ümumelmi mənzərəsinin formalaşması və onun konkret elmlərə istiqamətləndirici təsiri sanki el-min inkişafına əlavə impulslar verməklə XXI əsr üçün daha əlverişli bir zəmin yarat-mışdır (4, s. 707).

Əsas dəyərləri informasiya və elm olan yeni cəmiyyət quruculuğunu xarakterizə edərkən informasiya cəmiyyəti ilə yanaşı “bilik cəmiyyəti” istilahı da işlədilir. Bu anal-yışların arxasında konseptual fərqlər dursa belə, zaman ötdükcə əsas olan informasiya və elmin müəyyənedici iqtisadi faktora, dövlətin rifahını bu və ya digər formada tənzimləyə biləcək gərəkli milli mənbəyə çevrilməsidir. Milli informasiya ifadəsi altında birmənalı şəkildə dövlətin iki növ informasiya substansiyası anlaşılmalıdır: birinci ənənəvi informa-siya sektoruna əlyazma və çap materialları, rəsm və heykəltaraşlıq əsərləri, arxitektura, audioyazılar, şəkillər, kino və video filmlər, ikinci-elektron milli informasiya mənbələrinə isə rəqəmli formada olan informasiya obyektləri daxildir. Bu iki tərkib arsındakı fərq yal-nız informasiyanın təqdimində deyil, onun qorunma, yayılma və modifikasiya strategiya-sında da özünü biruzə verir. Ənənəvi tipli əlyazma və çap əsərlərinin, digər sənədlərin qo-runması və istifadəsi mütəxəssislərin tədqiqatları və təcrübələri əsasında öyrənilmişdir. Ortaya qoyulan nəticə isə gösətərir ki, ənənəvi formada saxlanılan informasiyanın həcmi onunla işləmənin effektivliyinə mənfi təsir edir. Belə bir fundamental problemin həlli yeni informasiya texnologiyalarının tətbiqindən keçir (5, s. 15)

İnformasiya təhlükəsizliyi televiziya, radio, çap, şəbəkə vasitəsi ilə reallaşan və cə-miyyətin həyatına nüfuz edən neqativ mənşəli informasiyalardan qorunmaqla təmin olunur. İnformasiya təhlükəsizliyinin təmin olunmasına yönələn tədbirlər sisteminin ol-ması informasiya mübadiləsi üçün olduqca zəruridir.

İnformasiya təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə informasiya mühafizəsinin olması faktı xüsusilə, qloballaşma çərçivəsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. İnformasi-ya təhlükəsizliyinə riayət etmək üçün aşağıdakı üç mühüm prinsipi unutmamaq lazımdır: məxfilik, bütövlük, mümkünlük.

Çağdaş kommunikativ innovasiyalar qloballaşma və inteqrasiya prosesləri ilə para-lel olaraq özünü biruzə verir. Texnogen amilin informasiya cəmiyyətinə getdikcə daha


156

dərindən nüfuz etdiyi bir dövrdə gerçəkləşən informasiya mübadiləsi nəticəsində sivili-zasiyalararası dialoqun da inkişaf etdirilməsi zəruridir.

Bu baxımdan müasir dövrdə gedən qloballaşma prosesinin kontekstində informa-siya mədəniyyətinə yiyələnmək və informasiya mədəniyyəti qaydalarına riayət etmək də xüsusi bir aktuallıq kəsb edir. İnformasiya mədəniyyətinin meyarlarını təyin etmək və bu meyarlara yiyələnmək lazımdır. İnformasiya mədəniyyəti meyarlarıının təyin olunmasında cəmiyyətin inkişafında informasiyanın tutduğu yerin qiymətləndirilməsi, informasiya mühiti qanunlarının insan tərəfindən mənimsənilməsi və bu mühitdə özü-nün tutduğu yeri dərk etməsi, yeni informasiya-kommunikasiya texnologiyalarına yi-yələnməsi parametrləri əsas götürülməlidir. İnsanın informasiya mədəniyyətinə malik olduğunu göstərən parametrlər aşağıdakılardır: informasiyaya olan tələbatı dolğun ifadə etmək; lazımi məlumatların əldə edilməsi məqsədi ilə informasiya resursları axtarışını həyata keçirmək; informasiyanı təhlil etmək və yeni keyfiyyətdə informasiya yaratmaq; informasiya axtarışlarının fərdi sistemlərini yaratmaq; informasiyanı axtarmaq və onu uyğun qiymətləndirmək; kompüter bilikləri və informasiya ünsiyyəti qurmaq qabiliy-yətləri (6, s. 249).

İnformasiya-kommunikasiya texnologiyaları ölkəmizdə də prioritet hesab olunur. Belə ki, əsası Ümummilli Lider Heydər Əliyev tərəfindən qoyulmuş, hazırda da Azər-baycanb Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən davam etdirilən informasi-ya siyasəti nəticəsində müasir dövrdə informasiya mübadiləsi özünün inkişaf zirvəsinə çatmış, xarici ölkələrin müxtəlif informasiya agentlikləri ilə geniş bir şəkildə əlaqə saxlamaq imkanına malik olan bizim informasiya agentlikləri operativliyi və dəqiqliyi ilə xüsusilə seçilir. Təsadüfi deyildir ki, 2013-cü il Azərbaycan Respublikasında “İnfor-masiya-kommunikasiya texnologiyaları ili” elan edilmişdir (7).

Qloballaşma prosesi zamanı informasiya mübadiləsi sistemlərinin inkişafına rəvac vermək qlobal informasiya mühitinin yaradılmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. İn-formasiya və kommunikasiya texnologiyalarından geniş şəkidə istifadə etmək, geniş bir çərçivədə informasiya mübadiləsi aparmaq həmçinin ölkənin hərtərəfli inkişafının isti-qamətini təyin edir.

Qaynaqlar:

1. Rüstəmov Y. Fəlsəfə. Bakı, 2007, 499 s. 2. Sadıqov B. Qloballaşma dövründə informasiyanın yeri və rolu. \\ “Azərbaycan”, 12 avqust

2011-ci il. 3. Abbasov N. Mədəniyyət siyasəti və mənəvi dəyərlər. Bakı, 2009, 444 s. 4. Xəlilov S. Elm haqqında elm. Bakı, “Azərbaycan Universiteti” nəşriyyatı, 2011, 752 s. 5. Əliyeva-Kəngərli A. Elektron kitabxanalarin inkişafi: problemlər və perspektivlər.

“Kitabxana-informasiya elmi: tədris və təcrübədə yeni çağırışlar”. Beynəlxalq elmi konfransının materialları / ADMİU, Azərbaycan Milli Kitabxanası; Tərt. N. Abdullayeva -B.: ADMİU mətbəəsi, 2016, 309 s.

6. Mustafayeva L. İnformasiya cəmiyyətinin yaradılması istiqamətləri və onun kulturoloji in-novasiyaların inkişafinda rolu.\ “Qloballaşma şəraitində kulturoloji innovasiyalar və sosial-mədəni inkişaf” mövzusunda beynəlxalq konfrans. Bakı, Təknur, 2012, 492 s.

7. http://www.president.az/articles/7073

Sivilizasiya

157

SUMMARY Ali Haziyev

EXCHANGE OF INFORMATION IN THE CONTEXT OF GLOBALIZATION

The article deals with the question of the number of important aspects of the exchange of information within the globalization.

The author noted about the state functions in formalized new society, ensuring the development of information-communication technologies, properly benefit from the information infrastructure in the process of globalization.

Keywords: exchange of information, the process of globalization, information society,

integration, information technologies

РЕЗЮМЕ

Али Хазиев

ОБМЕН ИНФОРМАЦИИ В КОНТЕКСТЕ ГЛОБАЛИЗАЦИИ

В данной статье отражается ряд важнейших аспектов процесса обмена информа-ций в рамках происходящей глобализации.

В этом плане автор показывает роль государства которое сформировалось в разви-тии общества, выявляет в ней роль обеспечения и развития информационных и комму-никационных технологий. Автор должным образом показывает роль инфраструктуры и информации в процессе развития глобализации в современном обществе.

Ключевые слова: обмен информацией, процесс глобализации, информационнoe

обществo, интеграция, информационные технологии.


158

Səadət HƏSƏNOVA∗

STRESSƏ DAYANIQLILIGIN PRİXOKORREKSİYASI VƏ PRİXOPROFİLAKTİKASI

Acar sözlər: insan, stress, dayanıqlılıq, psixokorreksiya, psixoprofilaktika İnsan yalnız öz peşəsi ilə cəmiyyətə xeyir verə və özünün müəyyən sahədə təsdiq

edə və qarşıya qoyduğu məqsədə nail ola bilər. Ancaq fəaliyyətin monotonluğu və eyni işlə məşğul olmanın, peşə fəaliyyətinin gərgin və mürəkkəbliyi bu sahədə yorğunluğa və ya peşə deformasiyasına gətirib çıxara bilər. Peşə fəaliyyəti ilə məşğul olan insane-larda hansısa məqamlarda belə bir duyğu yarana bilər ki, onunla hər şey heç də qayda-sında deyil.

Nəzərə almaq lazımdır ki, istənilən halda peşə fəaliyyəti insanın şəxsiyyətində bu və ya digər izlər buraxa, onun davranışını, rəftar tərzinin bütünlüklə dəyişə bilər. Bir sıra hallarda peşə fəaliyyəti nəinki insanı inkişaf etməsinə kömək etmir, onun bir mütə-xəssis kimi deqradasiyasına səbəb olur, məşğul olduğu vacib peşə keyfıyyətlərinin xa-rakterini əks istiqamətə dəyişir. Belə vəziyyət fəaliyyətin naz effektivliyinə, bəzi hallar-da isə vəzifə borcunun yerinə yetirilməsi sosial baxımdan təhlükəliliyə zəmin yaradır. Nəzərə alsaq ki, hüquq-mühafizə işçilərinin fəaliyyəti olduqca gərgin və ekstremal fə-aliyyət növlərinə aiddir, bu fəaliyyətdə peşə deformasiyasının artma ehtimalı digər sa-hələrə nisbətən daha yüksəkdir (3, s.34).

Peşə deformasiyası peşə fəaliyyətinə daxili və xarici amillərin mütəmadi təsiri nəti-cəsində şəxsiyyətdə psixoloji dezorientasiyanın yaranması, koqnitiv təhrif olunmaların və ziddiyyətlərin ortaya çıxmasıdır. Peşə deformasiyası zamanı şəxsiyyətin peşəkar – spesifık tipi ortaya çıxır.

Peşə deformasiyasına geniş aspektdən yanaşsaq görərik ki, ümumi planda uzun illər eyni peşə fəaliyyətinin yerinə yetirilməsi peşəkar yorulmaya gətirib çıxarır, fəaliy-yətin icra üsullarının repertuarının birləşdirilməsinə zəmin yaradır, şəxsiyyətdə peşəyə məxsus bilik, bacarıq və vərdişlər sıradan çıxır və ya unudulur, əmək fəaliyyətinin sə-mərəliliyi olduqca aşağı düşür.

Elmi ədəbiyyatda, xüsusilə hüquqi ədəbiyyatlarda göstərilir ki, peşə deformasiyası – bu tədricən şəxsiyyətin və fəaliyyətin strukturunun mürəkkəbləşməsi fonunda əmək fəaliyyətinin effektivliyi azalır və belə vəziyyət şəxsiyyətin inkişafına, başqaları ilə münasibətinə və peşə fəaliyyətinə neqativ təsir göstərməsində yaranan prosesdir.

Təbii ki, hüquq-mühafizə orqanlarının əməkdaşlarında peşə deformasiyası işçinin xarici mühitin və ekstremal fəaliyyətin təsiri ilə peşə keyfıyyətlərinin və şəxsiyyət key-fiyyətlərinin təhrif olunmasına gətirib çıxarır. Başqa cür desək insan da işinin xüsusiy-yətlərində yaranan davranış stereotipləri formalaşır ki, bu da onun özünə və başqaların baş ağrıları gətirir, ümumilikdə işin ahəngini pozur. Aparılmış tədqiqatlar göstərir ki, peşə deformasiyası adətən “insan-insan” münasibətlərinin üstünlük təşkil etdiyi sahə-lərdə daha çox özünü təzahür etdirir.

Belə olan şəkildə hüququ mühafizə işçilərinin fəaliyyətinin spesifıkliyi , özündə bu və ya digər dərəcədə insan şəxsiyyətinə və davranışa təsir göstərən neqativ halları

∗ Doktorant, BDU

Sivilizasiya

159

daşıması, cinayətkarla tez-tez münasibətlərdə olması halları bu fəaliyyətin deformasiya xarakterini artırır.

Polis işçilərində zəruri psixoloji hazırlıq və iradi-əxlaqi keyfıyyətlərin sabitliyi olmadan onların şəxsiyyətində və peşə fəaliyyətində deformasiyaların ola biləcəyi ehtimalı artır. Bütün bu hallar polis işçilərinin işgüzar münasibətlərinin effektivliyinə, xidməti fəaliyyətinin keyfıyyətinə təsir göstərir, şəxsiyyətin bütövlüyünü pozur, onun aktivliyini azaldır və dayanıqlığına ciddi zərbə vurur. Bəs, görəsən, peşəkar deformasi-yanın səbəbləri bununla yekunlaşırmı? Bəzi tədqiqatlarda peşə deformasiyalarının müx-təlif səbəbləri göstərilir.

Tədqiqatçılar peşə deformasiyalarının yaranmasına təsir göstərən amilləri içərisin-də mütəxəssis-peşəkarın məcburi ünsiyyətdə olduğu əhatə dairəsini və onun fəaliyyəti-nin spesifıkliyini əsas amillərdən hesab edirlər. Bundan başqa peşə deformasiyasına gətirib çıxaran daha vacib amillərdən əmək bölgüsü və peşə sahələrinin daha dar ixtisaslaşmaya məruz qalmasıdır (4 s.15).

Uzun illər ərzində insanın məşğul olduğu iş, adəti üzrə məsələlərin həlli peşəkar bilikləri zənginləşdirmək əvəzinə, peşə vərdişləri, stereotiplər, təfəkkür tərzi və ünsiy-yət manerası yaradır. Bu isə işin təkmilləşməsinə deyil avtomatik həllinə zəmin yaradır ki, müəyyən müddətdən sonra peşə deformasiyası yaradır.

Psixoloji ədəbiyyatda peşə deformasiyasına aparan üç qrup amillər müəyyən edilib. Bunlara aşağıdakılar daxildir: - hüquq mühafızə fəaliyyətinin spesifıkliyi ilə şərtlənmiş amillər - şəxsiyyət xüsusiyyətləri ilə şərtlənmiş amillər - sosial-psixoloji xarakterli amillər. Hüquq mühafızə orqanlarının işçilərinin xüsusiyyətlərini əks etdirən amillərə aşa-ğıdakılar daxildir: - əməkdaşların iddia səviyyəsinin qeyri-adekvat imkanları və yüksəlmiş şəxsiyyət

gözləmələri; - peşəkar hazırlığın çatışmaması; - əməkdaşların bəzi vacib peşə-şəxsiyyət keyfıyyətləri arasında spesifık əlaqənin

olması (belə ki, qətiyyətlilik aşağı özünənəzarətlə müşayiət olunduqda insanda fövqəladə yüksək özünəinam yaranır);

- peşə təcrübəsi; - peşə yönəlişləri (qlobal şübhəlilik, başqalarını cinayətkar gözündə görmək və s.); - hüquq mühafizə orqanlarının işçilərinin şəxsiyyətinin sosial-psixoloji dezadaptasi-

yası. Bunun nəticəsində aqressivlik təzahür edir, zorakılığa meyilli olur, vətəndaşla-ra, müraciətdə kobudluğa yol verir və s.;

- fəaliyyətin motivasiyasının dəyişməsi (fəaliyyətə marağın itməsi, peşəyə həvəssiz-lik və s.).

Sosial-psixoloji xarakterli peşə deformasiyası amillərinə aşağıdakılar daxildir: - tabeliyində olanlarla qeyri-adekvat və kobud davranış tərzi; - xidmətdən kənar yaxın sosial əhatənin xoşagəlməz təsiri (məsələn, ailə, uşaqlar və s.); - hüquq mühafızə fəaliyyətinin cəmiyyət həyatında təqdir olunmaması, belə vəziyyət

orqan işçilərinin öz fəaliyyətinə laqeyd yanaşmasına və öz peşəsinə inamsızlığına gətirib çıxarır. Belə olan şəkildə peşə deformasiyası xarici amillərin təsiri ilə yaranır. Ancaq bu

amilləri bütünlüklə neyrtrallaşdırmaq mümkün olmadığından peşə hazırlığının sistemli


160

şəkildə həyata keçirilməsini zəruri edir. Bəs peşə deformasiyasının əsas təzahürləri nесə baş verir?

Aparılmış tədqıqatlar göstərir ki, peşə deformasiyaları peşə fəaliyyətinin neqativ dəyişilməsində və davranışda təzahür edir. Bununla yanaşı peşə deformasiyasının təza-hüründə şəxsiyyətin sosial-psixoloji strukturunda baş verən neqativ dəyişilmələr də diq-qət mərkəzinə gətirilir. Məsələn, davranışın stereotipləri, peşə vərdişləri, bacarıqlar, ün-siyyət tərzi dəyişir ki, bu da peşə fəaliyyətinin müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsinə maneə olur.

Peşə deformasiyalarının təzahüründə funksional vəzifələrin yerinə yetirlməsində formal münasibətin ortaya çıxması da əsaslı rol oynayır. Həmçinin peşə deformasiyası-nı fərdin psixoloji cəhətlərini yenidən təşkilinin arzuedilməzliyi də yarada bilir. Burada söhbət psixi proseslərdən, psixi vəziyyətlərdən, psixi xassələrdən, şəxsiyyətin struktu-rundan, həmçinin onun şüurlu və qeyri-şüuri komponentlərindən gedir. Bu yenidən təş-kil olunmalar şəxsiyyətin peşə keyfıyyətlərinin və onun meyllərinin mənfı istiqamətə dəyişməsinə səbəb olur. Aparılmış tədqiqatlar şəxsiyyətin deformasiyasının təzahürü-nün sistemləşdirilməsinin bir neçə üsullarını qruplaşdırmağa imkan verir:

1. Hər şeydə öncə vəzifə deformasiyası baş verir. Belə ki, rəhbər işçi özünün səlahiyyətlərini məhdudlaşdırmayaraq başqalarını sıxışdırmağa başlayır, başqa fıkirlərə səbirsiz yanaşır, özünün səhvlərini görmək bacarığı itir, özünütənqid aşağı düşür və onda belə bir təsəvvür formalaşır ki, onun dediyindən başqa hamının fıkri səhvdir.

Adaptiv deformasiya zamanı şəxsiyyətin fəaliyyət şəraitinə passiv adaptasiyası baş verir və nəticədə insanda konformizmin yüksək səviyyəsi formalaşır və о təşkılatdakı qəbul olunmuş davranış modellərini sözsüz qəbul edir.

Peşə deformasiyasının daha dərin səviyyələrində hüquq mühafızə işçilərində şəx-siyyət keyfıyyətlərinin əhəmiyyətli dərəcədə, aydın neqativ yönümdə dəyişməsi.

Aşağı səviyyədə emosionallıq, aqressivlik və hakimiyyətlilik halları müşahidə olunur. Daha ciddi şəkildə peşə deformasiyasının dərinləşməsi peşə deqradasiyası adlanır

ki, bu zaman şəxsiyyətin əxlaqi dəyərlər sistemi dəyişir və peşəyə gərəksiz olur. Qeyd etdiklərimizlə yanaşı peşə deformasiyasının başqa təsnifatları da vardır.

Onlara aşığıdakıları aid etmək olar: 1. Ümumpeşə deformasiyası. Belə peşə deformasiyaları adətən polis işçilərində

özünü daha qabarıq göstərir. Məsələn polis işçiləri üçün "assosial persepsiya" sindromu labüddür (yəni belə vəziyyətdə hər kəs potensial cinayətkar kimi qavranılır).

2. Xüsusi peşə deformasiyası. Bu ixtisaslaşma prosesində yaranır. Məsələn, insan hüquqlarının müdafiəsi zamanı və hüquq sahəsində yaranan deformasiyalardır: müstən-tiqlərdə-hüquqi şübhəlilik; əməliyyat işçisində aktual aqressivlik; vəkillərdə - peşə bacarığı; prokurorlarda isə təqsirləndirmələr özünü göstərir.

3. Peşə-tipoloji deformasiyalar. Belə deformasiyalar peşə fəaliyyətinin psixoloji strukturunda özünü göstərən şəxsiyyətin fərdi-psixoloji xüsusiyyətləri ilə səciyyəvidir.

Aparılmış tədqiqatlar peşə deformasiyasının altı müvafıq stereotipini müəyyən- bildirməyə imkan verir:

1. "Rəhbər qəddar, möhkəm, iradəli olmalıdır" stereotipi idarəetmənuin strukturun-da qarşılıqlı əlaqələri dəyişir, bu fəaliyyəti əmələ görə cəzalandırma rejiminə keçirir, yəni "əmr müzakirə olunmur".

2. "Rəhbər həmişə düzgündür, stereotipi işçinin müstəqil düşüncəsinə, qərarlarına mənfı təsir göstərir, şəxsi təşəbbüskarlığı sıxışdırır, əmrlərin gözlənməsinə zəmin yaradır.

Sivilizasiya

161

3. "Əmrın müzakirə olunmaması" stereotipi əgər işçilərdə şəxsi mövqeyi varsa şəxsiyyətdaxili konfliktə gətirib çıxarır .

4. "Balaca adam stereotipi peşə özünüqiymətləndirməni aşağı salır, konformizmin təzahürünə səbəb olur və xidməti vəzifənin icrasına görə şəxsi mövqeyin olmasına gətirib çıxarır.

5. "Optimar rol davranışı stereotipi əksər hallarda xidməti situasiyaya və peşə hərəkətlərinə uyğunlaşma mexanizmi kimi çıxış edir. Belə ki, təhdidedici və aqressiv davranış şübhəli şəxsdən ifadə olması üçün optimal davranış tərzi və ya strategiyası hesab edilir.

6. "Günahkarın tapılması" stereotipi bütün hərəkətlərə bəraət qazandırması səbəb olur və onun cəzalandırılmasını arxa plana keçirir. Bu zaman fəaliyyətin həqiqi səbəblə-rinin tapılmasının qeyri-effektivliyinin ayırd edilməsi arxa plana keçir, onun çatışmazlı-ğı qabardılmır.

Peşə deformasiyasının təzahürü fəaliyyətin xarici elementləri ilə, yəni cinayətkarla və başqa vətəndaşlarla qarşılıqlı əlaqədə daha çox özünü göstərir.

Fəaliyyətin xarici əhatəsi kontekstində hüquq mühafızə işçilərinin peşə deformasi-yasında aşağıdakı cəhətlər də nəzərə alınmalıdır:

- peşə vəzifəsinin həllində özünün günahsızlığı fonunda özünə inamın artması və özünüqiymətləndirmənin yüksəlməsi;

- başqa adamlara qarşı “təqsirləndirici meyllilik” yönəlişliyi, fövqəladə dərəcədə şübhəlilik, başqa adamların qavranılmasında, hərəkətlərinin başa düşülməsində ortaya çıxan səhvlər;

- qanunun tələblərinə etinasızlıqda təzahür edən hüquqi nihilizm; - sərt cəzaları özündə əks etdirən hüquqi rigorizm. Cinayətkara, onun şəxsiyyətinə

və törədilmiş cinayətə qarşı nisbətdə daha sərt ölçülərin qəbul edilməsi; - qapalılıq stereotipi, artıq gizliliyə meyllilik, öz işinə çox əhəmiyyət vermə və

fövqəladə nəzarətə meyillilik; - özünün xidməti rolunu, peşə bacarıqlarmı və yönəlişlərini xidmətdən kənar müna-

sibətlərə köçürülməsi; - kriminal submədəni elementlərin qavranılması və onun özünün fəaliyyətində

istifadə etməsi; - vətəndaşlar üçün işgüzar ünsiyyət formasından, adi vətəndaşlar üçün qəbul

edilməyən, təhqiredici müraciətdə "Siz" əvəzinə "sən"dən istifadə edilməsi; - cinayətkarlara və başqa vətəndaşlara ancaq hakimiyyət metodlarından istifadə

etmək yönəlişliyinin mövcudluğu, konfliktli vəziyyətin həll edilməsi zamanı adi üsullara üstünlük verilməsi;

- pedantizm, işdə yersiz formalizm və öz kompetensiyası çərçivəsində konkret qərarların qəbulunun keçidirilməsi.

Hüquq mühafızə orqanlarının işçilərində peşə deformasiyasının profılaktikası zamanı ciddi tədqiqatların aparılması və kompleks tədbirlər sisteminin həyata keçiril-məsi vacibdir. Bu zaman iş yerindən köçürmələrdən tutmuş psixkorresiya və konsulta-siya proseduranın aparılması zəruridir. Hesab edirik ki, belə tədbirlər xoşagəlməz və so-sial baxımdan təhlükəli olan peşə deformasiyalarının aradan qaldırılması təsir göstərə-cəkdir.


162

Qaynaqlar: 1. Bayramov Ə. S., Əliyev В. H. Hüquq psixologiyası. Bakı: 2012, 765 c. 2. Емельянов, Ю.Н. Теоретические и методические основы социально-психологического

тренинга: учебное пособие. Л.: ЛГУ, 1983, 103 с. 3. Жуланов А.В. Психологические основы успешности профессиональной деятельности

в экстремальных условиях // Деятельность сотрудников органов внутренних дел при чрезвычайных обстоятельствах: сб. науч. Тр. Волгоград: ВА МВД России, 2009, 240 с.

4. Леонова А.Б. Комплексная стратегия анализа профессионального стресса: от диагнос-тики к профилактике и коррекции // Психологический журнал, 2004, №2, с.54-56

5. Райгородский Д.Я.Практическая психодиагностика. Методики и тесты. Учебное пособие. Самара: БАХРОХ, 1998, 672 с.

SUMMARY Saadat Hasanova

PSYCHOPROPHYLAXIS AND PSYCHOCORRECTION OF STABILITY IN STRESS

Person can be useful for the society, he can establish himself in a particular area and achieve his aims. But the monotony of the activity and doing the same things, as well as tension and complecity of work may lead to the fatigability and to the professional defformation. People, doing professional activity may have a feeling that something is wrong with them.

Keywords: person, stress, stability, psychocorrection, psychoprophylaxis

РЕЗЮМЕ Саадат Гасанова

ПСИХОПРОФИЛАКТИКА И ПСИХОКОРРЕКЦИЯ УСТОЙЧИВОСТИ ПРИ СТРЕССЕ

Человек может быть полезным для общества, утвердиться в определенной области

и достичь поставленной перед собой цели. Однако, монотонная деятельность, а также напряженность и сложность работы могут привести к утомляемости в этой сфере или же профессиональной деформации. У людей, занимающихся профессиональной деятель-ностью может возникнуть депрессивные чувства.

Ключевые слова: человек, стресс, устойчивость, психокоррекция, психопрофилак-

тика

Sivilizasiya

163

Агнесса ПАШИНСКАЯ∗

КАТЕГОРИИ «СИТУАЦИЯ», «СОСТОЯНИЕ», «КАЧЕСТВО» В КОНТЕКСТЕ ФИЛОСОФСКОЙ АНТРОПОЛОГИИ КАК

МЕТААНТРОПОЛОГИИ

Ключевые слова: метаантропология, обыденное бытие человека, предельное бытие человека, запредельное бытие человека, измерение, ситуация, состояние, качество, мир

Если мы допускаем, что человек способен быть не только в обыденном, но и

в предельном и запредельном измерениях бытия, то какова мера присутствия в этих измерениях? Как осуществляется переход от измерения к измерению? И если мы допускаем, что обыденное, предельное и запредельное могут одновременно присутствовать в бытии человека, то что определяет доминанту того или иного измерения? Для ответов на эти вопросы представляется очевидным изпользовать категории «ситуация», «состояние», «качество».

Такая постановка проблемы является чрезвычайно актуальной в современном кризисном мире, который ввергает личностей и целые народы в совершенно новые ситуации и состояния и требует обретения новых качеств.

Сегодня ряд посттоталитарных стран проходят пик активной политической трансформации и вступают в стадию формирования новых духовных ценностей. Старые мировоззренческие ориентиры меняются, открывается место для новых. Каждая, вовлеченная в этот процесс личность, заново выстраивает понимание себя, своих ценностей и места в социуме.

В таких условиях многие члены общества находятся в предельном состоянии и чтобы конструктивно преодолеть это состояние, нужна особая стойкость духа. Такое преодоление сложностей само по себе формирует новое качество личности, но нуждается в апробации, в утверждении. Если этого не произойдет, новообре-тенное качество может вернуться к своим исходным параметрам, как только внешние обстоятельства позволят личности расслабиться. Таким образом, необ-ходимо рассмотреть, как человек обретает новое качество. Что это за качество и что необходимо, чтобы личность обретала и утверждалась в более благородных качествах. Иными словами, что нужно, чтобы, к примеру, достоинство современ-ного украинца закрепилось в текущем качестве – на уровне осознания своих прав и свобод и способности использовать и отстаивать их. Используя другой пример, - нас интересует, что нужно, чтобы злой человек стал более добр и не единожды, а утвердился в своей доброте. Для изучения этого попробуем рассмотреть про-цесс формирования в человеке новых качеств. Для этого, нам необходимо рас-сматривать качества человека в контексте их трансформации от низкого к более возвышенному уровню. Таким образом, нам нужно использовать методологию, которая даст возможность выстроить иерархию качеств. Рассматривая процесс формирования в человеке более благородного качества, исследуем этот процесс через категории «ситуация», «состояние», «качество».

∗ Аспирант, НПУ имени. М.П. Драгоманова [email protected]


164

В пределах изучения этих категорий представляется максимально актуальным использовать методологию метаантропологи Н. Хамитова. Метаантропология – это новый проект в философии, в котором, его создатель, - Н. Хамитов, стремится к объединению философской антропологии и экзистенциальной психологии. Его, по сути, философский проект метаантропологии создает методологическое обеспече-ние для актуализирующего психоанализа и андрогин-анализа. Эти направления представляют собой современные ветви экзистенциальной психологии.

Попробуем углубиться в теорию метаантропологии Н. Хамитова, чтобы разобраться, достаточно ли целостна эта философская система, может ли она предложить инструменты для развития личности и дать ориентиры в осмыслении мира современным человеком. Но прежде попробуем понять стратегические методологические подходы к изучению философии человека в целом.

Человек – это микрокосм, содержащий в себе полноту Бытия. Чтобы понять, какова его структура, философы всегда стремились найти основы человеской природы и осознать взаимосвязь между ними. Китайская философия исследует человека через Инь, Ян и Дао, как женское, мужское и первопричину. Античные авторы, а затем средневековые разделили человека на тело, душу и дух. Направ-ление вектора внимания на один из этих элементов индивидуума, позволяет углу-биться в его познание. В некоторых философских системах различают части че-ловеческой природы, которые представляют собой ступени для развития челове-ка, сближения его с Богом.

Оригинальную концепцию строения личности описывает Е. Блаватская, обоз-начив ее как «классификацию принципов человека, принятую учителями Буддиз-ма» [1, с.95]. В этой классификации самая интересная, на мой взгляд, концепция «эзотерического буддизма». В ней существует два блока элементов человека: преходящие и вечные. Всего есть семь ступеней развития, - путем расширения сознания человек переходит на следующий уровень, сохраняя знание предыдуще-го. В этом же труде Е. Блаватской читаем: «каждый Круг приносит с собою новое развитие и даже полное изменение в умственном, психическом и физическом строении человека; все эти принципы развиваются вдоль постоянно восходящей скалы. Отсюда следует, что те личности, которые, подобно Конфуцию и Платону, принадлежали психически, умственно и духовно к высшим планам эволюции, были в нашем Четвертом Круге тем, чем средний человек будет в Пятом Круге, человечество которого, следуя предначертанной эволюции, будет несравнимо выше, чем наше настоящее человечество» [1, с. 97]. Исходя из работ Е. Блават-ской, под «Кругом» следует понимать ступень развития человека, который однов-ременно является его «частью». Тем, что в нем всегда было, но до определенного момента эволюции не было доступно пониманию.

Исходя из этого, мы видим, что в описанной структуре человеческой природы использован подход к ее изучению, который не просто рассматривает отдельные элементы природы человека, но представляет собой последовательные ступени, поднимаясь по которым, личность становится более гармоничной и целостной.

На мой взгляд, именно такой метод познания человека максимально продук-тивен. Он не просто несет гносеологическую ценность, но обладает возможнос-тью практического применения, дает подсказки человечеству в его развитии.

Метаантропология предлагает нам рассматривать мир в координатах обыден-ного, предельного и запредельного измерения бытия. В жизни человек в той или

Sivilizasiya

165

иной мере получает опыт бытия в каждом из этих измерений. Автор метаантропо-логии определяет ее как «учение о пределах бытия человека, его экзистенциаль-ных измерениях, условиях коммуникации в этих измерениях и архетипических основах культуры» [2, с.207]. В контексте эволюции личности, обыденное бытие человека является низшей, а запредельное бытие – высшей ступенью его разви-тия. Таким образом, исследуется трансформация человека из обыденного через предельное в запредельное бытие человека. Этот процесс Н. Хамитов обозначил как акты антропо-трансцендирования.

Метаантропология следует триадической традиции в философии. Разделение бытия на обыденное, предельное и запредельное можно соотнести с триадичным подходом Г.В.Ф.Гегеля в трактовке – расстмотрением духа как субъективного, объективного и абсолютного. Но Г.В.Ф.Гегель изучал трансформацию духа, а в координатах метаантропологии исследуется трансформация бытия человека. В «Феноменологии духа» Г.В.Ф.Гегель пишет: «Цель духа как сознание состоит в том, чтобы это свое явление сделать тождественным со своей сущностью, под-нять достоверность самого себя до истины» [3, с.19]. Метаантропологи следуют этой цели и, комплексно исследуя бытие человека в обыденном, предельном и запредельном занимаются разработкой практических инструментов для соверше-ния такого «поднятия», - трансцендирования человека от простой формы сущес-твования к более развитой – к Богочеловеку.

Следовательно, метаантропология являет собой философию развития челове-ка, то есть не просто его познания, а может быть практически использована для обретения личностью нового качества бытия. Именно возможность применять теоретические знания на практике возвышают метаантропологию над философ-ской антропологией и расширяют возможности исследования человека.

Исходя из вышесказанного, на мой взгляд, стратегический подход к изуче-нию человеческого бытия в метаантропологии достаточно целостный, она имеет цель, предлагает градацию человеческого бытия и выстраивает ориентиры для развития в личности лучших качеств, имеет большой потенциал для изучения категорий человеческого бытия.

Н. Хамитов выражает категории обыденного, предельного и запредельного бытия через понятие «измерение», подразумевая при этом именно экзистенциаль-ное измерение. Возможно, вся жизнь человека состоит из трех этапов, где он, покидая одно измерение, устремляется в следующее. В описании жизненной дра-мы Платона, В. Соловьев писал: «человек тем-то и выделяется по преимуществу между прочими тварями, что он хочет и может становиться выше себя самого; его отличительный признак есть именно эта благородная неустойчивость, способ-ность и стремление к бесконечному росту и возвышению» [4 c.57]. Тогда, существует ли черта, за которой начинается следующее измерение? И как именно осуществляется выход за свои пределы?

Хотя в теории метаантропологии Н. Хамитова и говорится о восхождении личности к Богочеловеку, но описания процесса, как именно личность переходит от одного измерения к другому, как она утверждается в новом измерении, чем обусловливается этот процесс, в ней не представлено. Автор метаантропологии не дает четкого ответа в его работах, все ли измерения присутствуют в жизни человека одновременно или только одно? Однако он мягко подталкивает своего


166

читателя, к более глубокому исследованию этого вопроса, написав в своей статье: «Используя методологический принцип метаантропологии о разделении бытия человека на обыденное, предельное и запредельное, можно онтологизировать его и предположить, что внутри каждого уровня есть обыденное, предельное и запре-дельное проявления» [2, с.141]. Таким образом, возможно, категории «ситуация», «состояние», «качество» в их модификациях обыденного, предельного и запре-дельного смогут расширить методологию метаантропологии и дать ответы на вопросы, заданные выше.

Для изучения этих категорий, исследуем прежде особенности каждого из из-мерений. В книге Н. Хамитова «Философия. Бытие. Человек. Мир» [5] мы найдем, что:

В обыденном измерении бытия, человеком движет воля к самосохранению и продолжению рода. Именно в ее порыве рождаются такие экзистенциалы как ску-ка, страх, привычка, экстаз, азарт.

В предельном измерении, экзистенциалы тоски, ужаса, отчаяния, гнева, надежды и веры, влюбленности обусловлены волей к власти над собой, миром и волей к познанию и творчеству.

И, наконец, воля к свободе, любви, самопознанию и самотворению дает им-пульс к переживанию экзистенциалов запредельного измерения бытия – любви, андрогинности, единства, бессмертия и творения,

Мы видим, что в каждом измерении человек имеет разные мотивы к осущес-твлению себя. Но, это еще не дает оснований утверждать, что существует грань, за которой человек начинает руководствоваться волей другого качества. Необхо-димо рассмотреть понятие «измерение» и процесс антропо-трансцендирования более детально.

Экзистенциальные измерения человеческого бытия, по мнению Н. Хамитова, выражают сущностные проявления бытия человека и формируются под воздей-ствием волевых импульсов [2].

С моей точки зрения, такое понимание экзистенциального измерения, по сво-ей сути, указывает на поле деятельности человека, в большей мере – его внутрен-нее пространство. Это пространство представляет собой набор экзистенциалов, который определяется в зависимости от пребывания человека в обыденном, пре-дельном или запредельном измерениях бытия. Переживание этих экзистенциалов формирует внутренний мир человека. В противовес этому пространству сущес-твует экзистенциальное измерение бытия групп, которое в проекте метаант-ропологии рассматривается в разделе коммуникативной метаантропологии.

Предположим, что силой, движущей человека в новое измерение является акт столкновения экзистенциального измерения личности с коммуникативным изме-рением. Н.В. Хамитов определяет коммуникацию как «максимально широкий термин, обозначающий человеческое взаимодействие в мире» [6 с.97]. Отсюда выведем понятие коммуникативного измерения, - это пространство взаимодейст-вия человека с внешним миром, которое одновременно выражает бытие опреде-ленной группы людей. Тогда, прежде всего, возникает некая ситуация, в которой оказывается человек.

Под «ситуацией» М. Хайдеггер понимает возникшие обстоятельства, которые выступают экзистенциальными факторами и доступны пониманию в решимости

Sivilizasiya

167

[8]. В философии термин «пограничная ситуация» впервые использовал К. Яс-перс. Через ситуацию он характеризирует способ бытия человека в мире. [7]. И. Бычко пишет: «Ситуация – это непосредственный результат взаимодействия ду-ховной и материальной реальностей, что являет себя своеобразной «инерцией» естественного бытия относительно активности духовной энергии человеческого существования (экзистенции) в его стремлении преодолеть «сопротивление» при-роды быть освоенной человеком» [9, с. 584].

Исходя из этого, ситуация – это момент встречи экзистенциального измере-ния личности с коммуникативным измерением. Определение ситуации является одним из первых этапов в андрогин-анализе как практическом воплощении прин-ципов метаантропологии. В зависимости от того, как личность понимает возник-шую ситуацию и способа бытия человека, ситуация приобретает характеристику обыденной, предельной или запредельной по отношению к самой личности. В обыденной ситуации экзистенциальное измерение личности соприкасается с ком-муникативным измерением, но такое взаимодействие не актуализирует личность. Такая ситуация не ведет к качественной трансформации внутреннего мира чело-века. Сама ситуация не вызывает длительных состояний, часто является сквозной. То есть обыденную ситуацию человек может прожить, не переживая ее вообще или ощущая эмоции, которые не способствуют выходу личности в более качес-твенное бытие. Предельная ситуация провоцирует динамические изменения в оп-ределенном экзистенциальном измерении личности, но они не всегда ведут к переживанию новых экзистенциалов. Предельная ситуация близка по смыслу к «пограничной ситуации» К. Ясперса, однако в контексте метаантропологии, на мой взгляд, более уместно употребление именно «предельной ситуации». Возник-новение запредельной ситуации не связано с предельным эмоциональным нап-ряжением личности. Она является встречей человека с трансцендентным, это моменты, которые часто описывают как «озарение», «инсайт».

Исследуя, какие ситуации доминируют в жизни человека, мы можем понять, как трансформируется его внутренний мир и выявить тенденцию к перемещению в другие экзистенциальные измерения. Возможно, что именно ситуации несут информацию о потенциальном темпе и векторе развития личности. Похожую идею, мы можем найти у М. Мамардашвили: “Посещающее нас иногда чувство, что наше сознание наполнено не живым, а чем-то мертвым, связано с тем…, что всего времени или всех событий, всего пространства «случая» недостаточно для смысла, и в определенном отношении всей жизни недостаточно для жизни. То есть свои потенции и возможности эвентуальных поступков мы часто омертвля-ем, так как, решаясь осуществить или пережить что-то, мы чувствуем для себя опасность, что другие нас не поймут и мы встретимся со стеной непонимания, о которую разобьем себе лоб, и, чтобы существовать, не переживаем этого, отказываемся жить. В этом смысле смерть переплетена с нашей жизнью, она участвует в каждом акте нашей жизни» [10 с.68]. На мой взгляд, в этих словах автор четко указывает на то, что некоторые ситуации несут в себе потенциал для осуществления их глубокого переживания и человеку часто приходится выйти за свои пределы, дабы войти в новое состояние. Ситуация может вызвать в человеке рефлексию, которая является переживанием человека произошедшей ситуации. То есть, после наступления ситуации, человек может войти в состояние пережи-


168

вания произошедшего. И только состояние способно трансформировать личность. Но каждое ли состояние поднимает человека в новое измерение? Ведь человек все время пребывает в состояниях.

Ф. Канак пишет, что «Состояние - это категория, которой фиксируется един-ство качественной определенности и текучести конкретных форм и разновиднос-тей бытия: изменение состояния есть одновременно и сменой качеств вещей и отношений между ними…Новых конкретизаций и выполнимых в научном пости-жении мира функций категория состояние приобрела с развитием научных дис-циплин, которые изучают разного рода системы и их динамику… В современных антропологических концепциях состоянием называют настроенность человека, на которую он сам не в состоянии воздействовать и которая в то же время опре-деляет все его чувства и желания» [9, с. 607]. Но, разве в жизни мы не стремимся постоянно контролировать свои эмоции и переживания? То подавляя их, то придаваясь им? Возможно, здесь автор в большей мере описал процесс возникно-вение ситуации. Г. Мир в описании состояния указывает на то, что «Состояниями человек сознательно может управлять с помощью своего разума, выбирая и видоизменяя их в пространстве состояний. Состояния, используя принцип обрат-ной связи, меняют точку сосредоточения человеком своих усилий по преобра-зованию своего организма» [11].

Вероятно, человек, применяя волю, способен управлять своими состояниями. Состояние в контексте метаантропологии – это процесс усваиваения экзистенциа-ла, переживания его как опыта. То есть, состояние указывает на развитие лично-сти и несет в себе какие-то плоды, которые будут результатом этого пережива-ния. Определить способность к контролю состояний человеком можно, выявив уровень его развития. О потенциале развития личности мы можем судить, исходя из того, в обыденном, предельном или запредельном состоянии находится чело-век. На это указывают экзистенциалы и острота их переживания. На основнии этого мы получаем актуальную информацию о бытии личности. Однако состоя-ние как критерий не способен дать исчерпывающей информации о том, в каком измерении живет человек, так как состояние является процессом. А живет чело-век в том измерении, качествам которого он больше всего созвучен. Именно в ре-зультате переживания состояния и вживания в состояние, человек может обрести новое качество. Значит, ситуация задает динамику развития личности, а состоя-ние определяет качество этого развития.

В философском словаре дано определение: «Качество – философская катего-рия, выражающая неотделимую от бытия объекта его существенную определен-ность, благодаря которой он является именно этим, а не иным объектом. Качество отражает устойчивое взаимоотношение составных элементов объекта, которое характеризует его специфику, дающую возможность отличать один объект от других. Именно благодаря качеству каждый объект существует и мыслится как нечто отграниченное от других объектов. Вместе с тем качество выражает и то общее, что характеризует весь класс однородных объектов… Категория качества выражает определенную ступень познания человеком объективной реальности… Познание идет от качества к количеству и далее к их единству – мере» [12].

В контексте метаантропологии и андрогин-анализа, с моей точки зрения, ак-цент делается на приобретенных качествах. В книге Н. Хамитова читаем: «Андро-

Sivilizasiya

169

гин-анализ - …метод глубинной коррекции отношений мужчины и женщины че-рез актуализацию личности…ключевой является идея внутренней мужественнос-ти и женственности личности…» [2, c. 12-13]. Актуализация личности раскрывает перед лицом самой личности ее подлинные потребности и в процессе удовлетворения этих потребностей реализуется коррекция мужского и женского внутри личности, как установление их гармонии. Этот процесс предполагает работу личности над совершенствованием своих личностных качеств. К примеру, развитие в себе способности прощать ведет к обретению личностью умения сопе-реживать другому – способности подключаться к его проблемам и состояниям. Т-аким образом может нарабатываться способность к взаимопониманию более вы-сокого качества. То есть, человек, обретя качество «понимающий», много раз ут-верждается в этом качестве, пока ему не нужно будет больше прикладывать уси-лий, дабы понять и принять другого человека таким, каким он есть и тогда ка-чество становится способностью, чем-то само собой разумеющимся, привычным способом взаимодействия этого человека с другими людьми. На основании этого примера, мы видим, что человек проходит определенный путь развития себя для обретения благородных, в координатах метаантропологии – запредельных ка-честв.

Тогда, в контексте учения об обыденном, предельном и запредельном бытии, под качеством будем понимать приобретенный опыт человека, который выра-жает, как человек пережил состояние. Понимание того, экзистенциал какого из-мерения человек приобрел как качество, дает нам полную информацию о челове-ке и возможность утверждать, что человек обладает качествами личности обы-денного, предельного или запредельного бытия. Следует понимать, что качество человек обретает вследствие переживания эксистенциала. Пережив однажды это состояние, человек получает новое качество, но меру владения этим качеством определяет количество раз переживания этого же экзистенциала. Когда коли-чество становится достаточным для утверждения личности в новом качестве взаимодействия с миром, это качество становится «способностью» человека. С какого-то момента, когда человеку больше не требуется усилий для наработки оп-ределенного качества, это качество становится естественным способом реализа-ции себя в мире, способом взаимодействия с коммуникативным пространством.

В результате, мы можем сделать вывод, что критерием для определения ка-кого качества бытие личности, являются экзистенциалы, которые личность пере-жила в результате состояния, которому предшествовала ситуация и приобрела как опыт, который характеризируется как личное качество человека. Следовательно, принцип метаантропологической триады в андрогин-анализе и актуализирующем психоанализе может получить свое развитие в концептах ситуации, состояния, качества. Такой подход дает более широкие и конкретные возможности для ак-туализации личности.

Именно актуализация личностного начала является высшей идеей, стоящей за определением качества бытия личности, ведь она – «конечный критерий глуби-ны и истинности бытиетворения» [5, с. 312]. Качество бытия личности в данном контексте, выступает и его уровнем. В начале статьи, мы писали, что нет схемы и подробной структуры из последовательных ступеней для достижения определен-ного качества бытия личности. Но, существует некая иерархия таких этапов. То


170

есть, человек обыденного бытия – тот, который обладает максимальным количес-твом качеств этого измерения, может, живя в нем, развивать в себе качества пре-дельного и запредельного бытия. При этом он не переходит на новый уровень бытия. Только развив качества в их достаточной глубине и количестве, что несомненно происходит через актуализацию личности, человек утверждается в следующем, более целостном измерении бытия.

В результате, мы можем сделать вывод, что человек переходит в новое измерение бытия, после того как он прошел опыт переживания всех, очерченных в координатах метаантропологии, экзистенциалов предыдущего измерения и ов-ладел ими в той мере, что они больше не вызывают у него предельных состояний.

Также мы рассмотрели, как именно происходит процесс приобретения чело-веком новых качеств. Прежде всего, посредством столкновения экзистенциаль-ного измерения человека с коммуникативным измерением, он попадает в ситуацию, потом проживает состояние, в результате которого обретает качество. Пройдя по этой цепочке несколько раз, человек начинает обладать этим качест-вом и становится ближе к измерению, которое находится на уровень выше.

Рассматривая метаантропологию как методологию, добавим, что категории «обыденное», «предельное» и «запредельное» можно применять по отношению к измерению, ситуации, состоянию и качеству. Каждая из этих категорий происхо-дит из предыдущей. Следовательно, мы имеем цепочку метаантропологических ориентиров, ведущих человека к более гармоничной жизни. Н. Хамитов писал, что «мудрость есть жизнь личности, достигшей гармонии с собой и миром» [5, с.59]. Поэтому, представляется логичным, закончить выведенную цепочку ориен-тиров самосовершенствования на категории «мир»:

Обыденный мир – это единство экзистенциального обыденного измерения отдельного человека с обыденным коммуникативным измерением. Жизнь такого человека, представляется ему целостной и размеренной. Это человек обыденного бытия, а точнее обыденного измерения бытия.

По аналогии существуют предельный и запредельный миры. Исходя из всего сказанного, можем утверждать, что метаантропология пред-

лагает духовный путь развития человека. Соединяя в себе категории философии и психологии она максимально целостно способна раскрыть проблемы бытия лич-ности и предложить их решения. Используя концепты метаантропологии, человек обретает ориентиры для самосовершенствования на своем духовном пути. При-менение этой методологии в практике философов, педагогов, психотерапевтов может быть очень продуктивным.

Литература:

1. Блаватская Е.П. Тайная доктрина: в 4 т. Т.1 Космогенезис. Синтез науки, религии и философии. Донецк: Сталкер, 1999, 397 c.

2. Хамитов Н., Крылова С., Розова Т. и др. Философская антропология: словарь. К.: КНТ, 2014, 472 с.

3. Гегель Г.В.Ф. Феноменология духа. М.: Наука, 2000, 495 с. 4. Платон. Диалоги, Ростов-на-Дону, Феникс, 1998, 512 с. 5. Хамитов Н.В. Философия. Бытие. Человек. Мир, К.: КНТ, 2006, 456 с. 6. Хамитов Н., Крылова С., Минева С. Этика и эстетика. Словарь ключевых терминов.

К.: КНТ, 2009, 329 с.

Sivilizasiya

171

7. Ясперс К.Т. Разум и экзистенция, М.: «Канон +» РООИ «Реабилитаци», 2013. 336 с. 8. Хайдеггер М. Бытие и время, Харьков: «Фолио», 2003, 503 с. 9. Філософський енциклопедичний словник. За редакцією Шинкарука В.І. К.: Абрис,

2002, 741 с. 10. Мамардашвили М.К. Эстетика мышления, М.: Московская школа политических

исследований, 2000, 416 с. 11. Мир Г. Краткий критериологический словарь, 2002, электронный ресурс. Режим

доступа: http://terme.ru/dictionary/700/word/sostojanie 12. Советский философский словарь, электронный ресурс. Режим доступа:

http://terme.ru/dictionary/804/word/kachestvo

XÜLASƏ Aqnessa Paşinskaya

“VƏZİYYƏT”, “HAL” VƏ “KEYFİYYƏT” KATEQORİYALARI FƏLSƏFİ ANTROPOLOGİYA KONTEKSTİNDƏ METAANTROPOLOGİYA KİMİ

Hər bir subyektin öz özünü düşündüyü böhran cəmiyyətin də şəxsiyyətin ahəngdar forma-

laşması ölçülərinin müəyyənləşdirilməsinə kəskin zərurət yaranır. Məqalədə bu problemin həlli üçün N.V.Hamitovun metaantropoloji layihəsinin evristik

imkanları tədqiq olunur. Insanın metaantropoloji koordinatlar üzrə inkişafı təhlil edilir. Məqalə-nin məqsədi şəxsiyyətin inkişafı mərhələlərinin konkretləşdirmək və onların həyata keçirilməsi prosesini araşdırmaqdır. Bunun nəticəsində insanın inkişaf mərhələlərini daha ətraflı təsvir edilir. Bu isə metaantropologiyanın praktiki təzahürü kimi anlaşılan antropoloji təhlilə və ak-tuallaşmaqda olan psixoanalizə yeni imkanlar açır, habelə şəxsiyyətin ahəngdar formalaşması üçün yeni üfüqlər yaradır.

Açar sözlər: Metaantropologiya, İnsanın adi varlığı, insan varlığının son həddi, insandan xaricdə varlıq, ölçü, şərait, vəziyyət, keyfiyyət, aləm.

SUMMARY

Agnessa Pashinska

CATEGORIES SITUATION, CONDITION, QUALITY IN THE COORDINATES OF META-ANTHROPOLOGY

In the crisis a society where everyone is self-existent, there is an urgent need for a

harmonious development of the personality orientation. The article examines the possibility of the project meta-anthropology by N. Khamitov to

create such guidelines. It studies the development of human meta-anthropology coordinates. The aim of the article is to specify the stages of development of the individual and investigation of the process of their passage. The result was a detailed stages of human development, which opens up new possibilities for the androgynous analysis and update of psychoanalysis as a practical manifestation of meta-anthropology and creates new guidelines for the harmonious development of the personality.

Keywords: meta-anthropology, ordinary, ultimate, transcendent, dimension, situation,

condition, quality, world.

172

FİLOLOGİYA

Səadət ŞIXIYEVA∗

“OTUZ İKİ” SAYININ BƏDİİ-FƏLSƏFİ MƏNA TUTUMU

(Nəsimi şeiri əsasında)

Açar sözlər: Nəsimi, hürufilik, say simvolikası, otuz iki sayı Giriş Hürufilik təriqətinin nümayəndələrinin, ayrıca olaraq, Seyid İmadəddin Nəsiminin

(1360-1417) şeirində yalnız dini-mistik xarakterli hərflərdən deyil, müxtəlif fikri dəyər-lər yüklənən saylardan da çeşidli fəlsəfi məzmunların yaradılmasında istifadə olunmuş-dur. Nəsimi şeirində bədii-fəlsəfi dəyər kəsb edən bu simvolikada “bir”dən “doqquz”a-dək olan bütün saylar, xüsusilə “yeddi” və “səkkiz”, ədədlərdən “on dörd”, “on altı”, “iyirmi səkkiz” və “otuz iki” say-simvollarının istifadəsi daha qabarıq nəzərə çarpır. Bu sayların bir qismi bəzən müxtəlif say qruplarının tərkib hissəsi kimi hürufilik baxı-mından mənalandırılır, məsələn, “səkkiz”, “on altı” və “otuz iki”. Bəziləri əbcəd hesa-bına uyğun tərzdə hərflərin rəqəm qarşılığı kimi nəzərdə tutulur. Buna “ləb” sözünü təşkil edən “lam” (30) və “be” (2) hərflərinin “otuz iki”yə bərabər olmasını örnək kimi göstərə bilərik. Mütəfəkkir şairin türkcə divanında bu sayların bir qismi fəlsəfi, bir qis-mi dini düşüncədəki anlam tutumuna, digər bir hissəsi isə xalq inanclarında kəsb etdiyi məna yükünə uyğun şəkildə şeirə gətirilir. Nəsiminin farsca divanında da sayların xüsu-si çəkisi var və bunların əksəriyyəti hürufilik təriqəti ilə əlaqəlidir. Amma bu sayların içərisində “otuz iki” mənəvi təkamül yolunun göstəricisi, insanın ruhi və cismani varlı-ğının, eləcə də ilahi və maddi aləmlərin əlaqələndiricisi kimi xüsusi bir maraq kəsb edir və indiyədək bu kontekstdə ayrıca tədqiq edilməmişdir.

1. “Otuz iki” sayının məna parametrləri Tarixi boyunca istər səmavi kitablarda, istərsə də fəlsəfi və bədii düşüncədə sayla-

rın müxtəlif məqsədlərlə istifadəsini görmək mümkündür. Xüsusilə divan şeiri, təsəvvüf və xalq ədəbiyyatlarında saylarla bağlı bədii təxəyyülün geniş imkanlarını nümayiş et-dirən xatırlatma və yozumları müşahidə edə bilirik. Say simvolikasına müraciətdən bəhs edilərkən birinci növbədə hürufilik təriqəti və onun təsiri ilə yaranan ədəbiyyat ya-da düşür. Hürufilik ədəbiyyatında bu simvolik saylar hərflərə nisbətən daha çoxdur və bu saylar Nəsimi şeirində poetik-riyazi bir sistem şəklini alır.

Müqayisəli tədqiqatımız əsasında deyə bilərik ki, hürufilik təlimi ilə hərf simvolikası tarixində yeni mərhələ başlayır. Belə ki, islami divan və məsnəvi ədəbiyyatında daha öncə bu simvolika sistemli deyil, daha çox pərakəndə xarakterə malik idi. Nəsimi şeirinin nüfuzetmə qüdrəti ilə bu rəmzlərin istifadə intensivliyi artır və yeni keyfiyyətlər əxz edən bu say simvolikasına türk şeirinin bütün qollarında (dini, dünyəvi, təriqət və aşıq şeiri) müraciətin özülü qoyulur. Bu saylar içərisində “otuz iki” sayı yalnız rəmz, termin və me-tafora xarakterli olması ilə fərqlənmir, o, bir sıra şeir biçimlərinin müəyyənləşməsində də ∗ Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, AMEA akad. Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu [email protected]

Sivilizasiya

173

ideya təməlinə çevrilir. Belə formalardan biri də 28 (ərəb əlifbası) və 32 (fars əlifbası) sayı üzərində qurulan əlifnamələrdir. (ətraflı bax: 6) Burada bir cəhəti də vurğulamalıyıq ki, 32 hərf üzərində qurulan əlifnamə zahirdə hürufilik təriqətinə uyğun olaraq fars əlifba-sına əsaslansa da, əlif-lam liqaturu ilə hərflərinin sayı 33-ə çatdırılır və nəticə etibarilə bu say türk əlifbasındakı hərflərin sayına bərabər olur. (15, s. 600-601).

Hürufilikdə say simvolikası, onun fəlsəfi və bədii funksiyası istər ümumilikdə, is-tərsə də ayrı-ayrı saylar üzrə bir çox tədqiqat əsərlərində araşdırma obyekti olmuşdur. Eləcə də Nəsimi divanlarının şərhində də yeri gəldikcə bu sayların bədii-fəlsəfi xüsusiy-yətlərinə diqqət yetirilmişdir. Bu araşdırmalar içərisində tanınmış dilçi alim Y.Seyido-vun “Nəsiminin dili” adlı tədqiqatı xüsusilə seçilir. Tədqiqatçı alim şairin türkcə diva-nında rast gəlinən sayları (“bir”, “iki”, “üç”, “dörd”, “beş”, “altı”, “yeddi”, “sək-kiz”, “doqquz”, “on”, “on iki”, “on dörd”, “on altı”, “iyirmi səkkiz”, “otuz iki”, “on səkkiz min”, “yüz min”…) daha çox dilçilik baxımından geniş təhlil edir (4, s. 98-131). Bu baxış bucağından isə həmin sayların yaxından bağlandığı fəlsəfi və dini məzmun, əsasən, kənarda qalır. Bundan başqa, Y.Seyidov Nəsimi şeirində on, iyirmi, qırx, altmış, yetmiş, səksən kimi otuz sayının da ayrılıqda işlənmədiyini bildirir (4, s. 123). Halbuki aşağıdakı beytdə həm on, həm də otuz sayları müstəqim anlamda istifadə edilmişdir:

Bu qəmər dövründə hərgiz görməsin şahim zəval, Üç otuz on yaşı olsun, on iki yaşındadır. (3, s. 189)

Y.Seyidov (4, s. 94) da A. Əlizadə (23, s. 6) və M.Qıpçaq (1, s. 111) kimi yuxarı-dakı məşhur beyti ayrıca qeyd etsə də, onluqlar bəhsində “on” və “otuz” saylarının müstəqil istifadəsi unudulur. Bənzərinə “Kitabi-Dədə Qorqud”da da rast gəlinən “üç otuz on” “yüz” sayının təsviri üsulla ifadəsidir. Y.Seyidov ümumi şəkildə bunun qədim say forması olduğunu və onluq say sisteminə uyğun gəlmədiyini bildirir (4, s. 94). M.Qıpçaq isə bu sayı otuzluq say sisteminin örnəyi kimi tədqiqata cəlb edir (1, s. 111). A.Əlizadə miqdar saylarının bu yolla verilməsinin, əsasən, bədii ədəbiyyatda, şeirdə ək-sini tapmasını yazır (23, s. 6). Lakin məsələnin bu şəkildə qoyuluşu, zənnimizcə, doğru deyildir. Belə ki, bədii ədəbiyyat çox zaman canlı dil faktını əks etdirir və orta əsrlər şifahi nitqində hansı qrammatik kateqoriyaların mövcudluğunu da biz ədəbi nümunələr-dən öyrənirik. Bu mənada türk otuzluq say sisteminin hüdud dairəsini yalnız bədii ədə-biyyatla məhdudlaşdırmaq düzgün deyildir. Bundan başqa, türk və türkmən dillərində (1, s. 111), eləcə də “Kitabi-Dədə Qorqud” (bax: 1, s. 111) və Nəsiminin dilində eyni şəkildə işlənməsi bu ifadəni fərdi bədii təxəyyülün məhsulu olmaqdan çıxarır və onun orta əsrlər Azərbaycan türkcəsinin dil faktı kimi öyrənilməsini tələb edir.

Bundan başqa, Nəsimi şeirində otuz sayı farsca qarşılığı olan “si” şəklində də işlənir:

Lam əlif - Si hərf olubdur bəlkə Simurği-cəhan, Bilmədi əslin hürufin kim dedi bu hərfə “la”. (3, s. 529)

Bunu da qeyd etməliyik ki, hürufilik mətnlərində “kəlmə”, “ləfz” (söz) hərfin, “hərf” isə “söz”ün yerində sərbəst şəkildə işlənə bilir və aşağıdakı örnəklərdə də bu aş-kar görünür. Ümumiyyətlə, hürufilikdə təkcə hərf deyil, söz və səs mistisizminə də güc-lü meyil müşahidə olunur. Bu təriqətin mürşidi Fəzlullaha görə, Allahı tanıma, əsasən, söz və səsin yardımı ilə mümkün olur. Çünki Allah gözlə görünən deyildir və sözdən başqa vasitə ilə tanına da bilmir. İlkin hürufilik qaynaqları əsasında Ə.Gölpınarlının


174

qeyd etdiyi kimi, səs canlı aləmdə aktiv, cansız aləmdə passiv olaraq mövcuddur. Səsin kamalı sözdür və yalnız insanda üzə çıxır (13, s. 18). Başqa sözlə, kainatdakı canlı, ya-xud cansız bütün varlıqlar səs çıxarmaq imkanına malikdir. Səs varlığın mövcudiyyətini üzə çıxarır. “Cavidannamə”də deyilir:

(s. 182 ,28) .تا جسمی بر جسمی نيايد کلمه ظاهر نمی شود

(Bir cisim (digər) bir cismə vurulmasa, kəlmə meydana gəlməz). Hürufilik qaynaqlarından “Həqiqətnamə”də eyni fikir inkişaf etdirilməklə aşağı-

dakı şəkildə ifadəsini tapır: “İki nəsnəyi bir-birinə ursaq, bir avaz gəlür ki, otuz iki kəlmədən xaric degildir.

Kitabəti-həqdir. Avazi-kəlmə, kəlmeyi-ilahiyyə anlarda bilqüvvə mövcuddur…” (25, s. 54; bax: 18, s. 330-331)

Hürufilik ədəbiyyatında səs və hərf ilə yanaşı, say mistisizmi və simvolikası da geniş yayılmışdır. (ətraflı bax: 16, s. 1505-1534) Buna nümunə olaraq, Nəsiminin şei-rində “on iki”, “on dörd”, “on altı”, “iyirmi səkkiz”, “otuz iki” kimi rəmzi-fəlsəfi sə-ciyyəli cüt sayların hürufilik baxımından interpretasiyalarını göstərə bilərik. Hürufilik mətnlərində xüsusi yeri olan sayların bir qismi şərti əkizlik xarakterinə malikdir və bu saylar güzgüdə əks olunmanı xatırladır: “yeddi”, “on dörd”, “iyirmi səkkiz”; “səkkiz”, “on altı”, “otuz iki”. Bu əks olunmalarda (yeddi (+yeddi); on dörd (+on dörd)) sanki sayın bir qismi görünür, ikinci qismi nəzərdə tutulur. Bu tərzdə artımlar müəyyən an-lamda işıqlı və qaranlıq tərəflərdə görünmələri xatırladır. Bu saylardakı artım sadə riya-zi əməliyyat olmaqdan çıxaraq, həqiqət yolunun tədriciliyini göstərir. İkilik və nisbi ziddiyyət otuz iki sayında sona yetir. Bu barədə irəlidə bəhs edəcəyik.

“Səkkiz” və “on altı” kimi cüt sayları otuz iki sayının tərkib hissəsi kimi nəzərdə tutan Nəsimi mücərrədləşdirmə və metaforanın ümumiləşdirmə gücündən istifadə ilə maraqlı bədii-fəlsəfi örnəklər yaradır. Şairin peyğəmbərlərin ümumi sayının göstəricisi kimi ənənəviləşmiş “yüz iyirmi dörd min” sayını bəzən “otuz iki min” ifadəsi ilə əvəzləməsi otuz iki sayını kamilliyin, kəmiyyət baxımından son hədd və tamlığın rəmzi kimi qəbul etməsinin nəticəsidir:

Yəni otuz iki min peyğəmbərin Dillərini anlağıl sən bunların. (3, s. 632)

“Otuz iki” sayı Nəsimi şeirində bəzən Vücudi-mütləqin təzahür formalarının çox-

luğunun, bəzən isə kamilliyin (bu çoxluğun mükəmməl vəhdətinin) rəmzidir:

آن سی و دو تا اصل آمال است به تحقيق )s. 151 ,27. (خود نيست آه در جانش از اين سی و دو تا نيست

(Həqiqətdə otuz iki dənə kamilliyin əsasıdır, Canında bu otuz iki dənədən olmayanın özü yoxdur). Onun aşağıdakı beytində “otuz iki” qanadlarının çoxsaylılığı, böyüklüyü və s. Ba-

rədə müxtəlif rəvayətlər söylənilən Cəbrayılla da əlaqələndirilir. Qeyd etməliyik ki, şair

Sivilizasiya

175

bir sıra beytlərində Cəbrayılı “mələk” deyil, “pəri”* adı ilə verir və onun aşağıdakı beytdə haqqında söz açdığı “otuz iki qanadlı pəri” də Cəbrayıldan başqası deyildir:

…Gər səni görsəydi duşunda pəri, Oda salaydı otuz iki pəri. (3, s. 609)

Sonrakı dövr hürufi şairlərindən Misali eyni məcazı aşağıdakı kimi istifadə edir:

Kimdir yüzünə cənnəti-Yəzdan deməz sənin K’etmişdir anda cəm Həq otuz iki pəri. (12, s. 444)

Nəsimi şeirində otuz iki namazın sayıdır (27, s. 243): 17 rükət və 15 rükət. Bu qə-naət də islami görüşlərin hürufilik baxımından yozumu olaraq maraq doğurur.

“Otuz iki” sayı bəzən “xətt” məcazı ilə əlaqələndirilərək, “həqiqətə doğru aparan yol” və “nişan”, bəzən də “xəzinə üzərindəki örtük” anlamlarına yiyələnir. Bu cəhətlər isə hürufilik və Nəsimi şeirində hərf və sayların maddi aləmdəki çoxsaylı təzahür for-maları (kəsrət) olaraq nəzərdə tutulduğunu göstərir. Mütəfəkkir şairin hər iki divanında otuz iki sayı sifat və kəsrət funksiyasını daşıyaraq, ilahi həqiqətə doğru yönəldici də-yərini kəsb edir. Aşağıdakı beytlərdə çoxluq bildirən bu say ilahi varlığın örtüyü (“hi-cab”) və kəsrət olaraq təqdim edilir:

تا به سر سی و دو خط رخت ره برده ام

(s.138 ,27). شش جهت چندانکه می بينم همه روی خدا است (Sənin üzünün otuz iki xəttinin sirrini anladıqda (hərfən: sirrinə yol tapanda) Gördüyüm altı cəhət tamamilə Xudanın surəti oldu).

نشان ره به ذات حق نبردبی

)s. 140 ,27( .دو نشانه ماست کان نشان سی و (Əlamətsiz Haqqın zatına yol tapmaq olmaz, Çünki o otuz ikinin əlaməti bizim əlamətimizdir).

سی و دو خط رخت گنج ترا افتتاح )s. 160 ,27(. ظلمت زلف تو شب، نور جمالت صباح

(Sənin üzünün otuz iki xətti sənin xəzinənin açılışı oldu, Sənin saçının zülməti (yəni qaralığı) gecə, üzünün nuru sabahdır).

* Tədqiqatlarda “pəri” kəlməsinin əslinin Zənd Avestanın çeşidli bölümlərində yer alan “pairika” (“cadu edən qadın”) olduğu bildirilir. İfadə pəhləvi dilində “pərik”, “pərig” və daha sonra “pəri” olmuşdur. Araş-dırmalarda “pəri” sözünün “mələk” anlamında olan “pəriştə” (“fəriştə”, “fəriştəh”, “firiştə”) sözü ilə səsləş-məsinə də diqqət cəlb edilir (8, s.232). Nəsimi şeirində bu ifadə “mələk” anlamı ilə yanaşı, “qanadlı” məna-sını da ehtiva edir. Şairin farsca “qanad” anlamını daşıyan “pər” sözü ilə “pəri”ni cinas kimi istifadəsi də belə düşünməyə əsas verir. Hürufilik mətnlərində baş mələk Cəbrayılla bağlı mifoloji təsəvvürlərin təsirini də görmək mümkündür. Buna örnək olaraq, “Cavidannamə”də yer alan Cəbrayılın qanadını Ayın üzərinə sərdiyi üçün onun qara rəngə boyanması (28, s. 117) motivini göstərə bilərik.


176

Göründüyü kimi, Nəsimi maddi aləmdəki varlıqların çoxsaylılığını, təsəvvüf termi-ni ilə deyilərsə, “kəsrət”i “otuz iki” sayı ilə də ifadə edir. Bu zaman hürufilikdə termin-ləşən “otuz iki” sayı ilə təsəvvüfi “xətt” məcazı nisbi sinonimlik kəsb edir. Bu tərzdə “otuz iki” sayını metaforikləşdirmə digər hürufi müəlliflərin yaradıcılığı üçün də xarak-terikdir. Burada bu çox geniş bəhsdən yalnız hürufiliyin mürşidi Fəzlullahın nüfuzlu xə-lifəsi və Nəsimini hürufiliyə cəlb edən Əliyyül-Əlanın “Azərbaycan”ın adını “otuz iki” (“su” = “si-vo do”) sayı ilə əlaqələndirməsini qeyd etməyi məqsədəuyğun bilirik:

سو از لفظ آذربايجان

. (s. 291 ,27)ی شود پيدا درو چون شد عيانم (Onda (hürufilik təlimi) aşkara çıxdığından “Azərbaycan” sözündən su* (otuz iki)

üzə çıxır). Əslində Nəsiminin otuz iki sayını kəsrətin metaforik sinonimi kimi istifadəsi fərdi

xarakterli deyil və Fəzlullahın təlimindən qaynaqlanır. Hürufiliyin mürşidinin bu saya verdiyi dəyərin açıqlandığı “Cavidannamə”dən iki yerin şərhi” adlı hürufi mətnində deyilir: “32 hərf Allahdan təcəlli etdiyi zaman kəsrət ortaya çıxır ki, biz buna sifət de-yirik”. (17, s. 231)

Aşağıdakı misralar Nəsiminin hürufilik mövqeyindən şərh etdiyi təcəlli anlayışının ifadələridir. Otuz iki hərf, şairə görə, Xaliqin bəyanıdır:

Ey yüzün həqdən otuz iki nişan. (3, s. 224) Üzündə gərçi ayəti oldu otuz iki, Hər birisi müvəhhidə yüz min nişan olur. (3, s. 224)

Ayəti-səbül-məsanidir yüzün, Otuz ikinin nişanidir yüzün. (3, s. 593)

چون صورت او سی و دو آيات خدا بود

(s. 151 ,27). آيت حق هيچ جدا نيست از! ای بی بصر (Onun surəti Xudanın otuz iki ayəti (burada: nişanə) olduğu üçün Ey bəsirət gözü olmayan! (Onun surəti) Haqqın ayətindən** ayrı deyildir).

Hürufilik görüşlərinə görə, Haqq nuru “otuz iki”də təcəlla edir. Bu barədəki düşün-cələr Nəsiminin aşağıdakı beytinin ideya qaynağıdır və bu beytdə təsəvvüfi “xətt” anla-yışından təsirlənmə də görünür:

Vəchi-adəm süfati-eynüllah, Otuz iki ülaikəl-əbdal. (3, s. 552)

Bu beytdə insan surətinin (“süfat”) Allahın zatının (“eynüllah”) görünüşü olması, bu səbəbdən onun üzünün xətlərinin əsl olanın, həqiqinin əvəzləyiciləri (“əbdal”) ol-ması bildirilir. Burada belə bir cəhət nəzəri cəlb edir ki, təsəvvüfdə “abdal” anlayışı və-

* “Sivü dü”nün (otuz iki) qısaldılmış şəkli ** Burada ifadənin “əlamət” anlamı da nəzərdə tutulur.

Sivilizasiya

177

lilərlə bağlı yaranmış ifadələrdən olsa da, Nəsimi burada həmin ifadənin lüğəvi məna-sından çıxış edir. Belə ki, eyni zamanda bir neçə yerdə görünə bildikləri üçün “abdal” (“budəla”) adlandırılan Tanrı vəliləri xalq arasında “yeddilər” (eləcə də “qırxlar”) kimi tanınsalar da, yuxarıdakı beytdə yer alan “abdal” sözü vəli – insan ilə əlaqəli de-yil. Bununla belə, vəlilər – abdalların “yeddilər” və “qırxlar” kimi say metaforası ilə əlaqələndirilməsi, görünür, Nəsiminin təxəyyülünə yeni üfüqlər açmış, bu sayların ye-rini hürufilikdə xüsusi fəlsəfi-mistik dəyər alan “otuz iki” almışdır.

Aşağıdakı beytdə “otuz iki”nin hər bir vücuda həyat verdiyindən söz açıldığı üçün o, “Kon” sözü ilə assosiasiya yaradır və bu kəlmənin anlamının metaforik daşıyıcısına çevrilir:

چون نسيمی رستاگار است از فنا و از عدم

(s. 138 ,27) .هر وجودی را که از سی و دو نطق حق بقاست (Haqqın otuz iki nitqindən əbədiyyət (“bəqa”) tapan hər bir vücud Nəsimi kimi

fəna və yoxluqdan xilas olur). Şairə görə, həm söz (“Kon”), həm sözü söyləyən, həm də sözlə söylənib var olan

otuz ikidir. Hər bir vücudu, eləcə də Nəsimini fənadan keçirərək bəqaya qovuşduran otuz iki kəlam Fəzlullahın təlimi kimi başa düşülür. Fənadan bəqaya keçilməsi təsəvvüfi anlayışlardan olan “fənafillah” və “bəqabillah” mərhələlərinə işarədir. Aşağıdakı beytdə isə “onun otuz iki kəlamı” ifadəsi birmənalıdır və bununla Fəzlullahın “kövn ilə mə-kan”ı “xüruşa” gətirən sözlərinə eyham edilmişdir. Şairə görə, Fəzlullahın təsir dairəsi altında olan məkan Sidrətül-müntəhaya qədərdir. Sidrətül-müntəha, məlum olduğu ki-mi, Haqq məkanına ən yaxın ağacın adıdır. Göyün yeddinci qatında yerləşən bu ağacın mövcud olduğu yer isə Məhəmməd peyğəmbərin merac zamanı yetişdiyi ən axırıncı məqamdır. Nəsimi:

اين بهشت آمد در]از آن[درخت منتها را جا

)s. 141 ,27( .که سی و دو سخن از وی محيط چرخ گردان است (Müntəha ağacı ona görə bu behiştdə yer tutdu Ki, otuz iki kəlmə ondan fələyi hərəkətə gətirdi). Artıq deyildiyi kimi, Nəsiminin şeirində məxluqatın rəmzi kimi verilərkən “otuz

iki” təsəvvüfdə maddi varlığa aid edilən “sifat” və “kəsrət”in anlam xüsusiyyətlərinə malik olur. Otuz iki yalnız zahiri görünüş – sifatla (eləcə də maddi aləm) bağlı deyildir, o eyni zamanda zatın (mahiyyət, əsl, cövhər və s.) özü olur. Bu zaman “otuz iki” ruh və cisimdən ibarət maddi varlığın rəmzi kimi istifadə edilir:

فضل خدا نيستخالق دو عالم بجز از

(s. 151 ,27) .صفاتش بجز از سی و دو تا نيست او ذات و (İki aləmi yaradan Xudanın mərhəmətindən başqa (bir şey) deyildir, Onun zat və sifatı otuz ikidən başqa (bir şey) deyildir). Otuz ikinin (“sivü dü”) istifadə olunduğu yuxarıdakı mətn onun “zat” və “sifat”ın

vəhdəti – eyni bir varlığın iki fərqli cəhəti kimi nəzərdə tutulması qənaətini yaradır.


178

Aşağıdakı beytdə isə otuz iki fəlsəfi-irfani mənada gözəlliklə əlaqələndirilir. “Allah öz gözəlliyinə, yəni maddi aləmdə yaratdığı gözəlliklərə aşiq idi” anlamında “onun zatı... otuz ikinin hüsnünə aşiq idi” deyilir:

بود هميشه ذات او عاشق حسن سی و دو

(s. 125 ,27) .داشت هميشه جست و جو خويش به خويش دايما (Onun zatı həmişə otuz ikinin hüsnünə aşiq idi, Daima özünü özündə axtardı). Nəsimi şeirində otuz iki sayı dini, təsəvvüfi və riyazi biliklərin, hürufilik görüşləri-

nin, dünyəvi müşahidələrin, müxtəlif etiqadların sintezi kimi maraq doğurur. Şairin otuz ikini xatırlatdığı hər bir beytdə, demək olar ki, bu saya yeni anlam verdiyi və onu fərqli fəlsəfi-poetik düşüncələrin ifadəsinə çevirdiyinin şahidi oluruq. Nəsiminin otuz iki sayı-na verdiyi anlamlardan bir neçəsi aşağıdakı kimidir:

Nəsimi şeirində otuz iki aşiq, otuz iki məşuq (surət) və otuz iki könül bağı (“delse-tan”) kimi maraqlı metaforalardan istifadə olunur (27, s. 318). Şair otuz ikini məşuqun gözəlliyinin kainatdakı nişanəsi, başqa sözlə, təzahürü sayır (27, s. 341), başqa bir şeir-də isə, otuz iki, ümumiyyətlə, ilahi əlamətdir (27, s. 356). Nəsimiyə görə, Allah gözəl üzün otuz iki xəttində görünür (27, s. 342). Şair üzdə oxunan “əbədi otuz iki hərf” (“si-vo do hərf-e ləmyəzəl”) ilə “eşqin hərf və hecası”nı (“hərf və heca-ye eşq”) qarşılaşdı-rır və üstünlüyü birinciyə verir (27, s. 335).

Tanınmış alim Z.Quluzadə hürufiliyin mürşidi Fəzlullah Nəiminin otuz ikini, eləcə də iyirmi səkkizi məhəbbət və gözəlliklə əlaqələndirdiyini, hətta bu sayların həmin anla-yışlarla eyniyyət təşkil etdiyini bildirir (24, s. 99). Zənnimizcə, burada eyniyyətdən ar-tıq, həmin sayların məhəbbət və gözəlliyin məcazı və metaforik sinonimi kimi nəzərdə tutulmasından bəhs oluna bilər.

Ümumiyyətlə, istər təsəvvüf, istərsə də hürufilik ədəbiyyatında Allah əzəli mühibb (ilk sevən) kimi vəsf olunur. Allahın öz gözəlliyinə aşiqliyinin bu aləmin yaradılmasına səbəb olması ilə bağlı dini qənaət Onun bu epitetlə anılmasına əsas vermişdir.

Yuxarıdakı beytdə Nəsiminin Haqqın otuz ikinin gözəlliyinə aşiq olmasını ifadəsi və bunun Haqqın özünü özündə axtarması kimi yozumu onaqədərki fəlsəfi-irfani müla-hizələrdən istiqamətlənir. Bu cəhət də maraq doğurur ki, şair hürufilik ideyalarını təbliğ etdiyi bir çox türkcə şeirində təsəvvüfün ənənəsinə sadiq qalır və farsca yuxarıdakı beytindən fərqli olaraq, Haqqın otuz ikinin hüsnünə aşıqliyindən deyil, “xub”a – gözəl insana sevgisindən söz açır:

Həqq sevər xubivü Həqdən Həqqi bil, Sureyi-“Vəttur”i tanı, rəqqi bil! Gör bu bədrin istivasın, şəqqi bil, Narə salma sən anı, uçmağı bil. (3, s. 597) Həqq sevər xubi, nə mənidən mən anı sevməyim, Sevməyim şol nəsnəyi kim, Həq dedi, insan degil. (3, s. 512)

Burayadək söylənilənləri xülasə edərək, belə bir qənaətə gəlmək mümkündür ki,

Nəsimi şeirində bu sayın məna tutumuna bir çox anlamlar əlavə edilsə də, o daha çox maddi aləmdəki çoxsaylı təzahür şəkillərinin rəmzinə çevrilərək istifadə olunmuşdur.

Sivilizasiya

179

Nəsiminin türkcə və farsca divanlarında otuz iki sayının bədii və fəlsəfi funksiyası-nın müqayisəsi göstərdi ki, şairin farsca ayrı-ayrı beytlərində bu saya verdiyi anlamların bir çoxu onun türkcə “Otuz ikidir” rədifli şeirində icmal edilmişdir. Bu ümumiləşdir-mədə isə abstraksiya və poetiklik fəlsəfi təfəkkür və hürufilik düşüncəsinə yardımçı ro-lunu oynamır, onlarla bərabər səviyyədədir.

Nəsimi şerində otuz iki sayı ilə əlaqədar olaraq belə bir cəhət də özünü göstərir ki, şair çox zaman “otuz iki”, eləcə də onunla əlaqəli “on altı” və “səkkiz” saylarından söz açarkən, adətən, “istiva” anlayışını da yada salır. Sanki bununla mütəfəkkir hürufilikdə xüsusi mövqeyi olan yaxın sayların əlaqəli artımının, yəni 7-nin 8-ə, 14-ün 16-ya, 28-in 32-yə çatdırılmasının başlıca səbəb və vasitəsini xatırlatmış olur:

روی از اوعرش خدا چو روی او بود نمود

)s. 125 ,27. (سی و دو نطق مو به مو در شب قدر ز استوا (Xudanın ərşi (göylər) onun üzü olduğundan ondan üzünü göstərdi, Otuz iki nitq qədr gecəsində bircə-bircə* istivadan (göründü)).

Çün üzüdür kitab ayəti, İstiva ilə san otuz ikidir. (3, s. 436)

Burada onu da qeyd etmək lazımdır ki, “otuz iki”dən, xüsusilə “otuz”** sayından

fərqli olaraq, “on altı” və “iyirmi səkkiz” saylarının müqəddəslik, xüsusi dini və fəlsəfi rəmzi dəyər kəsb etməsi daha çox hürufiliklə bağlıdır.

2. “Otuz iki” sayının metarorikləşməsi Otuz iki sayının daşıdığı anlamların bir qisminin məna köçürülməsi yolu ilə yaran-

ması da maraq doğurur. Bu metaforikləşmə nəticəsində Nəsimi otuz iki sayının anlam dairəsini təkcə hürufi şeirində deyil, ümumiyyətlə, bədii düşüncədə genişləndirmişdir. Həm də şair bu sayı istifadə edərkən mürşidinin verdiyi anlamların asılılığında qalmır, onun görüşlərini inkişaf etdirir, kamilliyin bu simvolik sayına yeni məna çalarları verir, fərdi xarakterli metaforik anlam yükləri əlavə edir. Buna örnək olaraq, Fəzlullah və Nə-siminin “otuz iki” sayına münasibətində bir sıra ayrılıqların mövcud olmasını da qeyd edə bilərik. Hürufiliyin tədqiqatçılarından Z.Quluzadə Fəzlullahın “Məhəbbətnamə” əsərindən verdiyi örnəklər əsasında mütəfəkkirin hərfləri həm Yaradanın sifatı, həm də mahiyyəti (“eyni-zat”) hesab etdiyi qənaətinə gəlir (24, s. 100). Nəsimi isə bir qədər də irəli gedərək, Fəzlullahın özünün otuz iki, zat və sifatla eyniyyətindən söz açır (27, s. 151).

Şeirlərindən birində şair “otuz iki”ni dörd ünsürlə eyniləşdirir:

در باغ حسن خوبان تا بود و هست و باشد (s. 217 ,27) .سی و دو باد و خاکم، سی و دو آب و آتش

(Bağında nə qədər ki, gözəllərin gözəlliyi olub, var və olacaq,

* Bu obrazlaşdırmanın əsasında saçın merac gecəsinə bənzədilməsi durur. ** Bu barədə bax: 6, s. 181-184.


180

Mənim 32 külək və torpağım, 32 su və atəş(im) (də olacaq)). Bu düşüncə Fəzlullahın: “Hər bir hərf torpaq, külək, su və atəşdən ibarətdir” (24,

s. 103) qənaəti ilə yaxından səsləşir. Nəsimi şeirində bir sıra dini və dünyəvi anlayışlarla otuz iki sayı arasında fikri bağ-

lılıq qurulur və say eyniyyəti əsasında bu anlayışlar bir bütövün tərkib hissələri kimi təqdim olunur. “Həqiqətən Biz sənə ağır bir Söz (Quran) vəhy edəcəyik” (Quran, “Müzəmmil”: 5) ayəsində söylənilən “ağır (çəkili) bir Sözü (Quran) də Nəsimi otuz iki ilə əlaqələndirir (27, s. 223). Eləcə də şair Quranda haqqında bəhs edilən yerin bayıra atacağı yükü (Quran, “Zəlzələ”: 2) fərqli şəkildə izah edir. Nəsimiyə görə, bu yük aşka-ra çıxacaq ilahi mahiyyətdir və bu, Fəzlullahın otuz iki kəlamıdır (27, s. 223).

Otuz iki sayı dini (Quran, namaz, “şəqqül-qəmər”), təsəvvüfi (“ənəlhəq”, “xətt”, “zat”, “sifat”) və dünyəvi (maddi aləm, insanın surəti, şahmat) anlayışlarla əlaqələndi-rilir, hürufilik təlimi (“nitqi-mütləq”; İsanın nitqi, ölü dirildən nəfəsi və Emmanuel (hərfən: “Allah bizimlədir”) adı) və fəlsəfi-dini dünyagörüşü (dörd ünsür) kontekstində yozulur. Burada həmin interpretasiyalardan bir qisminə nəzər salmaq yerində olar.

Nəsiminin təcəlla anlayışında həm hürufiliyin, həm də islami görüşlərin qovuşdu-rularaq ifadə olunmasına da rast gəlinir. Mütəfəkkir şair bu düşüncəsini dilə gətirərkən “otuz iki” sayının assosiasiya imkanlarından da faydalanır:

Vəchi-adəmdə otuz iki odu,* Musaya söylədi “Ənəllah” nar. (3, s. 550)

Göründüyü kimi, beytdə Allahın ağacda Musaya od şəklində görünməsi ilə bağlı

rəvayətin motivləri hürufilik baxımından yozulur: şair Allah nurunun od şəklində tə-cəlla etdiyi ağacı insan surəti (“vəchi-adəm”) ilə əvəz edir, odu isə insan üzünün xətləri ilə eyniləşdirir. Bu zaman şair islamda Allahın təcəlla şəkli kimi qəbul olunmuş odu hü-rufilikdə Allahın zühur etdiyi yer kimi dəyərləndirlən insan üzünün xətləri kimi izah edir. Beləliklə də, odun təcəlla etdiyi yer anlamına üz xətləri yiyələnir. Nəticədə Turi-Sinada haqqın təcəlla etdiyi ağac insanın üz xətləri (beytdə: “otuz iki”) ilə əvəzlənir...

Şair Musa peyğəmbərin qaranlıqda eşitdiyi “İnni ənəllah”∗∗ sədasının insanın əsl varlığının üzərində qara örtük dəyərində olan zülf və üz xəttindən gəldiyini bildirir. (27, s. 274) Nəsimiyə görə, “Sübhan əlləzi isra”∗∗∗ üzün lövhəsinin əbcədində yazılıb (27, s. 286). O, başqa bir beytdə gözəllərin üzünün lövhəsində otuz ikini oxumağa, “ma öv-ha”nın**** sirrini 4 dənə 7 və bir dənə 4-dən (4X7+4=32) anlamağa səsləyir (27, s. 263). Nəsimi farsca şeirlərindən birində 14, 28 və 32-nin əlaqəsini vurğulayır (27, s. 255). Bu qənaət isə kamil say olduğundan otuz ikinin digərlərini də ehtiva etdiyi ideyası əsasında yaranmışdır.

Nəsimi bəzi digər dini rəvayətləri də bu sayla əlaqəli olaraq şeirə gətirir və hürufi-lik mövqeyindən izah edir. Şairə görə, otuz ikini oxuyan hər kəs insanın üzünə mələk kimi səcdə edər (358), şeytan isə o otuz ikini görmədiyi üçün səcdə etmədi (27, s. 360).

* Beytdə “odu” ifadəsi həm “Odur” (Allahdır), həm də “atəşi” kimi başa düşülür. ∗∗ “Həqiqətən, mən Allaham”, (Taha: 14). ∗∗∗ “Sübhan əlləzi isra (biəbdihi)” (“Öz bəndəsini gəzdirən adam müqəddəsdir”) (“İsra”: 1). **** “Sonra Allah Öz quluna nazil edəcəyini vəhy etdi” (“Nəcm”: 10).

Sivilizasiya

181

Şair “mütləq” epiteti ilə təqdim etdiyi (27, s. 255), İsanın ölü dirildən nəfəsi və nit-qi ilə əlaqələndirdiyi (27, s. 288) otuz ikinin qiyamətədək var olacağını deyir.

Burada haşiyə çıxaraq onu da qeyd etməliyik ki, kainatın “Kon” (“Ol”) ifadəsi, yəni sözün vasitəçiliyi ilə yaranması barədəki islami qənaət orta əsrlər şeirində geniş yayılmışdı. Nəsiminin istər türk, istərsə farsca şeirində yalnız yaradılış deyil, qiyamət də sözlə əlaqəli interpretasiya edilir. Onun şeirində qiyamətə işarə, Quranda olduğu kimi, İsanın göylərdən enməsi və şiə zehniyyətinə uyğun olaraq, Mehdi Sahib əz-zəma-nın (=32 söz) gəlməsi ilə ifadə olunmuşdur. İnsan həyatının başlanğıcında Adəmə – ilk peyğəmbərə 32 söz verildiyi kimi, qiyamətdə sonuncu imam Mehdi Sahib əz-zəmanın 32 sözü ilə də hər şey sona yetəcəkdir. Beləliklə, Nəsimi şeirində söz nəticə etibarilə əbədilik “hüququnu itirərək”, zaman baxımından hüdudlanmış olur. Bu düşüncədə hü-rufilərin dairəyə böyük dəyər verməsi və hadisələrin həlqəvari dövr etməsinə inamı da ifadəsini tapmışdır. Bunu da xatırlatmalıyıq ki, təkcə hürufilər deyil, ümumiyyətlə, “sufi şeyxləri kainatın dairə şəklində olduğunu düşünürlər. Tanrının zatını bir nöqtə və insanı bu nöqtənin hərəkəti ilə meydana gələn bir dairə” (9, s.128) zənn edirlər.

Nəsimi şeirində otuz iki sayı nitq ilə əlaqələndikdə “nitqi-mütləq” (27, s. 232) və hərfə aid olunduqda “hərfi-ləmyəzəl” (27, s. 235) biçimlərində ifadə edilir. Göründüyü kimi, ilahi varlığa aid “mütləq” və “ləmyəzəl” (ölümsüz) epitetləri otuz iki sayı ilə əla-qəli nitq və hərfin üzərinə köçürülür. Bu nitq təkcə insanın deyil, həm də əşyanın otuz iki ilə ifadə olunan nitqidir (27, 237). İlahi gözəlliyin səsi otuz ikidə – əşyada mövcud-dur (27, s. 274). Amma mütəfəkkirə görə, bütün əşya natiq olsa da, onlar dilsizlik dili (“zəban-e bizəbani”) ilə söyləyirlər (27, s. 338). Bu qənaət də hürufiliyin əsas görüşlə-rindəndir. Hürufilik risalələrindən birində bütün əşyaların söylədiyi, lakin onu eşitməyə kimsənin qulağı olmadığı bildirilir. (29, s. 73)

Nəsimiyə görə, surətdə otuz iki ayə yazılıb (27, s. 151). Üz 64 ayədən ibarət “Nur” surəsi ilə əlaqələndirilir (27, s. 182). Bu zaman şairin iki dəfə otuz iki sayının yaratdığı assosiasiyalardan qaynaqlandığı şübhə doğurmur. Bu iki dəfə 32 ilə həm üzün ağlığı (“nur”), həm də qaralığı (üz xətti) nəzərdə tutulur. Üz xəttinin Nəsimi şeirində sıx-sıx yazıya bənzədilməsi burada şairin “Üzünə “Nur” surəsi yazılıb” deyərkən bu təşbehə də işarə etməsini fikrə gətirir. Zatın elminin “Nur” ayəsinin 32 hərfi ilə açılmasını bil-dirərkən şair üzün qara xətləri – yazılarının arxasında ilahi həqiqətin olduğuna diqqəti yönəldir. Son nəticədə üzün 32 xətti və onun arxasında olan 32 nur da assosiativ olaraq yada düşür.

Şair otuz iki sayını bəzən zat*, bəzən sifat**, bəzən isə hər ikisinin əlaqələndiricisi kimi görərək oxucusuna təqdim edir. Nəsimiyə görə, ilahi həqiqətin zatına onun (kamil insanın) üzündəki otuz ikini oxumaqla yol tapmaq mümkündür (27, s. 263). Otuz ikinin sirrinə yiyələnən altı cəhətdən Haqqın sirrinə sahiblənmiş olur (27, s. 138). Mütəfəkkirə görə, əşya otuz iki hərfdən ibarətdir, o otuz iki hərf dodaqdan başqası deyil (27, s. 367).

Otuz iki zidd və qoşa anlayışların da vəhdətidir. “Sivü dü” (otuz iki) “xətt” məcazı ilə əlaqələndirildikdə ilk olaraq, qara, “dürri-məknun” epiteti ilə verildikdə (bax: 27, s. 272) isə ağ rəngi göz önünə gətirir. Sonuncu məcazlaşmada şair bu say vasitəsilə ağ və qaranın, nur və zülmətin birliyini nəzərdə tutur və bu münasibəti günəş və nurunu on-dan alan ay vasitəsilə ifadə edir. (bax: 27, s. 272) * Nəsimi deyir: “İki cahanda vücud evində əbədi olan otuz ikidən başqa kimsə yoxdur” (27, s. 358). ** Şair bunu bəzən açıq, bəzən isə üstüörtülü: “zərf” (örtən) və “məzruf” (örtünən) (27, s. 362) ifadələri ilə bildirir. O, zat və sifatın bir vücuda – Xaliqə aid olduğunu da otuz iki sayı ilə əlaqəli dilə gətirir (27, s. 232).


182

3. Yeddi yerdə görülən “otuz iki” Öncə də qeyd etdiyimiz kimi, Nəsimi şeirində otuz iki digər saylarla da əla-

qələndirilərək, müxtəlif fikir qatları yarada bilir. Şairin bu baxımdan daha mürəkkəb görünən “Yeddi yerdə otuz ikidir yüzün...” (3, s. 593) misrasında “yeddi” və “otuz iki” saylarının bağlılığı maraq doğurur. Əslində bu misra onun ayrı-ayrı şeirlərinə səpələn-miş hürufiliklə əlaqəli biliklərinin xülasəsi kimi dəyərləndirilə bilər. Həmin qənaətləri aşağıdakı şəkildə təsnif edə bilərik:

1. Məlum olduğu kimi, hürufilərə görə, insanın üzündə yeddi xətt vardır və saçın ortadan ayrılması ilə bu xətlərin sayı səkkizə bərabər olur (13, s. 18). Bu səkkizi cismin maddi əsası olan dörd ünsürə vurduqda “otuz iki” edir. (Hürufilikdə 28-i 32-yə çatdır-mağın digər üsulları barədə bax: 14, s. 233)

2. İnsanın üzündə yeddi ana (anadangəlmə) xətdən başqa yeddi də ata – sonradan üzə çıxan xətt vardır: iki bığ, iki saqqal, burun xətti və çənəaltı xətt (13, s. 18). Hürufi-lərin “istiva” anlayışına uyğun olaraq, saçı ikiyə ayıraraq çənənin altınadək uzanan xətt, istər ata, istərsə də ana xətlərin sayının səkkizə çatdırılmasında əsas vasitədir: “…İstiva keçdik səkkizdir yeddimiz” (3, s. 587). Bu zaman “istiva” xətti ilə ikiyə ayrı-lan hissələrin güzgüdəki əks kimi bir-birinin eyni olması mülahizəsindən çıxış edildiyi qənaəti yaranır.

Çənəaltı xəttin istiva ilə 8-ə çatdırılaraq, öz növbəsində dörd ünsürə (“ənasir”) vu-rulması onun sayını 32-yə bərabər edir.

3. Hürufilikdə dişlərin sayının 32-yə bərabər olması da rəmzi mahiyyətli sayılır. Nəsimi:

Dişlərin əksi Nəsiminin gözünə düşəli, Bəhri-bəhreyn olduvü lölöi-şəhvar andadır. (3, s. 202) Gövhəri-dürri-məani dişlərin, Seyr edər ol laməkani dişlərin, Gördü çün kim, binişani dişlərin, Otuz iki gizli kani dişlərin. (3, s. 595)

Dişlərin 32 sayda olması və onun üstünün örtülülüyü Fəridəddin Əttarın (XIII) şei-

rində də poetik interpretasiyasını tapır:

در دهانش که هست سی و دو در . (s. 152 ,26) در پس يک عقيق ناسفته است

(Onun ağzında olan otuz iki mirvari bir pak* əqiqin arxasındadır). 4. Nəsimi şeirində, artıq qeyd etdiyimiz kimi, insan üzünün xətləri hürufilik dünya-

görüşü əsasında yazıya bənzədilir. Bu xətt həm təsəvvüfdə olduğu kimi üzün zərif tük örtüyüdür, həm də hürufilik təliminə uyğun 7 xətdir (7 ana və ata xətlər). Üz yazısı da konkret (Quran və “Cavidannamə”) və mücərrəd xarakterlidir (ilahi nitq).

* “Nasofte”, adətən, mirvari ilə əlaqəli istifadə olunan ənənəvi epitetlərdəndir və hərfən “deşilməmiş”, “əl dəyməmiş” anlamını daşıyır. Amma “əqiq” sözünün işləndiyi mətnin məzmunundan çıxış edərək, ifadənin “pak” şəklində tərcüməsini məqsədəuyğun saydıq.

Sivilizasiya

183

Şairin əsərlərində “sühuf”, “səhifə”, “vərəq”, “xətt”, “kitab” və s.-nin insan üzü-nün metaforasına çevrilməsi bu düşüncələrdən qaynaqlanır. Bu tərzdə metaforikləşmə-yə, sistemli şəkildə olmasa da, Nəsimiyəqədərki fars və türk dillərində olan dünyəvi və irfani şeirdə ara-sıra rast gəlinir. Amma üz yazısı metaforası Nəsiminin məcazlar silsilə-sində xüsusi çəkiyə yiyələnir, bu ustad sənətkardan sonra isə türkcə şeirin poetik siste-mində artıq əsas ünsürlərdən birinə çevrilir.

Nəsiminin türkcə və farsca divanlarında üz xəttinin yazıya bənzədilməsi və əlifba-nın ən kamil sayının da 32 hesab olunması “xətt” - “otuz iki” məcazları arasında bağlı-lığın yaranmasına təkan verir. Nəticədə “otuz iki” kimi riyazi-fəlsəfi xarakterli ifadə həm də bədii dəyər kəsb edir:

Vəchinin lövhündədir sivü dü xət. (3, s. 590) Yüzünə nəqş eylədi otuz iki xət. (3, s. 590)

Bu “otuz iki xət” Nəsimi şeirində yerindən asılı olaraq, Quran, “Cavidannamə” və

ya ilkin ilahi yazıdır. Nəsimi:

…Surəti-Həqqin güvahidir yüzin, Sivü dü nitqi-ilahidir yüzin. (3, s. 593) Ayəti-səbül-məsanidir yüzin, Otuz ikinin nişanidir yüzin... (3, s. 593) Fəzli-həqqin “Cavidan”idir üzün, Aləmin doğru nişanidir üzün, Əhli-ərafə məanidir üzün, Bütpərəstin şəmi-xanidir üzün. (3, s. 592) Surətin “Taha”vü həm “Yasin” imiş, İki qaşın sureyi-“Ta”, “sin”* imiş. Tur imiş üzün, dişin vəs-sin imiş, Həq dedi arif səni, ol çin imiş. (3, s. 588)

Beləliklə də, otuz iki ifadəsi ilə üz xəttinin həm Quran yazısı, həm də “Cavi-

dannamə” kimi nəzərdə tutulması bəlli olur. “Cavidannamə”nin yazıldığı fars əlifba-sında hərflərin sayının 32 olması məlumdur. Amma hürufilər 28 hərfli ərəb əlifbası ilə yazıya alınmış Quranı da xüsusi üsullarla 32-yə bərabərləşdirirlər. Fəzlullaha görə, Quranda yer alan “lam-əlif” liqaturu fars əlifbasındakı 4 hərfin (“pe”, “çe”, “je” və “qaf”) yerindədir (13, s. 18). Nəsimi də mürşidi Fəzlullah kimi otuz iki sayını Quranla əlaqələndirir: şair beytlərindən birində üzdəki 4 dənə 7 xətt (7 ana xətt∗∗ və yeri; 7 ata xətt və yeri) ilə otuz ikinin Quran yazısı olduğunu bildirir (bax: 27, s. 365). Amma bu beytdə Quranın yazıya alındığı 28 (4x7) hərfin 32 ilə əlaqəsinin şəkli aydın olmur. Bey-tin anlaşılmasına şairin artıq xatırlatdığımız digər bir beyti yardımçı olur. Həmin beytdə

* Şair “ta”, “sin”, “mim” kimi hürufi-müqəttəatla başlayan “Qəsəs” surəsini nəzərdə tutur. ∗∗ Hürufilik mətnlərində bu xətlər “xətti-xudayi” (11, s. 513) adlandırılır.


184

Nəsimi “ma övha”nın sirrini 4 dənə 7 və bir dənə 4-dən (4X7+4=32) anlamağın lazım gəldiyini vurğulayır (27, s. 263).

Nəsimi “kitab” dedikdə, adətən, Quranı, bəzən isə “Cavidannamə”ni nəzərdə tu-tur. Üzdə yazılan “ilahi nitq” və “Həqq kəlamı” ifadələrini isə şair müxtəlif mənalarda istifadə edir. Bu, bəzən Fəzlullahın “Cavidannamə”sində haqqında bəhs etdiyi ilkin nitq – insanlara cənnətdən gətirilən ilahi kəlmələrdir. Bəzən isə şair üz yazısını Quran yazısı olaraq mənalandırır:

Surətin lövhindən еndirdi kitabı Cəbrəil, Еy camalın həq kəlamı, innəhü şеyün-əcib. (3, s. 26) Kirpigin, qaşınla zülfün həq kitabıdır, vəli Ol kitabı kim bilir? – “Mən indəhü ümmül-kitab”. (3, s. 22) Müshəfi-həqdir üzün məni içində biхilaf, Zülfü qaşü kirpigindir ol kitabın хətləri. (3, s. 92)

Nəsimi şeirində çoxsaylı örnəklərinə rast gəlinən bu ideya ilə üz xətləri və Quran

yazısı arasında təkcə assosiativ bənzəyiş axtarılmır. Həm də hürufilik baxımından müx-təlif fikir yüklərinə yiyələnən 7 xətt (“zülf”, 2 “qaş” və 4 “kirpik”) müstəqim anlamda ilahi yazı adlanır.

5. Nəsimi şeirində haqqında bəhs olunan yazılardan biri də insanın üzündə olub gözlə görülməyən yazıdır. Fəzlullaha görə, Adəm ona verilən hərfləri cənnətdən gətir-mişdir. (bax: 28, s. 190). Adəmə öyrədilən əsma (adlar) 32 kəlmə* olmuşdur (28, s. 214) və Adəmlə yer üzünə gəlmişdir. (bax: 28, s. 219) Çox ehtimal ki, bu ideyadan çıxış edərək, Nəsimi kəlmələri cənnətdən gətirilmiş sayır, “sivü dü”nü, yəni sözü “nit-qi-ilahi” adlandırır. Öncə də qeyd etdiyimiz kimi, onun şeirində bu otuz iki ilahi kəl-mənin insanın üzündə yazılması fikrinin bədii-fəlsəfi ifadəsinə təkrar-təkrar rast gəlinir.

Hürufiliyin mürşidinin yuxarıda xatırlatdığımız dini və fəlsəfi mülahizələrindən Nəsimi şeirində poetik inikasını tapan ideyalar aşağıdakılardır:

– Söz əzəli və əbədidir; – Adəmə 32 hərflə söz deyilmişdir. – Məsih özü də 32 hərfdən ibarət olan sözdür. (Sonuncu ideya Quranda İsanın İlahi

Kəlam kimi təqdimindən qaynaqlanır (Bu barədə bax: 5, s. 347; 7, s. 42-43)). Şair Fəzlullahdan mənimsədiyi həmin ideyaları bəzən icmal şəklində, bəzən poetik

cila ilə təqdim edir. Bir sıra hallarda isə hürufiliyin mürşidinin düşüncəsinin inkişaf et-dirildiyi müşahidə olunur.

6. Nəsimiyə görə, meracda buyurulan 15 və 17 rükət namazın cəmi (15+17=32) ilə insan üzünün 32-yə bərabərləşdirilən xətti arasında mahiyyət eyniyyəti vardır. İslam di-ninə görə, möminin meracı namazdır. (Meracla bağlı arif və hürufilərin görüşləri barədə bax: 5, s. 350-351)

Meracdan bəhs edən ayədə (“Bəni-İsrail”, 1) 17 hərf vardır. Kiçik namazda da (səlat) 17 rükət namaz vardır. Nəsimi deyir ki, bu 17 sayı (eləcə də 17 hərf) insanın sa- * S.Keyanın doğru olaraq qeyd etdiyi kimi, burada “kəlmə” deyilərkən əlifba nəzərdə tutulur (28, s. 219). Başqa bir yerdə Fəzlullah Məhəmməd peyğəmbərə istinadən Adəmə əlifbanın verildiyini daha açıq şəkildə bildirir. (bax: 28, s. 190)

Sivilizasiya

185

çındadır. Ərəbcə “cəəd” (qıvrım saç) əbcədi-səğir (kiçik əbcəd) ilə 17 rəqəminə bəra-bər olur (“cim” -3, “eyn” -10, “dal” - 4, cəmi: 17). Deməli, insanın saçı, hürufi təsəv-vürünə görə, 17-yə bərabərdir (2, s. 292).

Hürufilər namazın 11, 15 və 17-yə bərabər rükətlərinin ayrı-ayrılıqda toplanıb (11+17=28; 15+17=32) 28 və 32 rəqəminə bərabər olmasından insan üzünün meracı an-layışında da istifadə etmişlər.

Nəsimi şeirində üz və zülfün “Vəz-züha” və “Vəl-leyl” surələrinə bənzədilməsinin əsasında həmin ifadələrin “gündüz” və “gecə” anlamından əlavə, həm də bu surələr-dəki ayələrin ümumi sayı da durur. Belə ki, 21 ayədən ibarət “Vəz-züha” ilə 11 ayədən ibarət olan “Vəl-leyl” surəsi arasında say baxımından məntiqi əlaqə axtarılır (21+11=32).

7. Nəhayət, üzə aid cizgilərdən “ləb” (dodaq) sözünü əbcəd ilə hesabladıqda 32 rə-qəminə bərabər olur: “lam” - 30, “be” -2. Nəsimi:

Saqi, ləbindən doğmuşuz, yəni ki “bey”dən “lam” ilə, Fitrət günündən ta əbəd şol dayədəndir şirimiz. (3, s. 79) Çün yazıldı vəchün üzrə “ba”vü “lam” Adəmi-xakidürür* kövneynə cam. (3, s. 603)

ز الم و بی لبت يافتم حيات ابد

(s. 130 ,27) .تکه آب خضر همين شربت است و عين فرا (Sənin ləbinin (dodaq) “lam” və “be”sindən əbədi həyat tapdım, Çünki Xızrın suyu və Fəratın özü həmin şərbətdir). Beləliklə, üzdə 7 yerdə yazılan 32-ni bu şəkildə xülasə edə bilərik: 1. 4 dəfə 7 ata xətt +4 ünsür; 2. 4 dəfə 7 ana xətt +4 ünsür; 3. 32 diş; 4. Üzün tük

örtüklərində yazılan 32 hərfli yazı; 5. Üzə yazılmış 32 hərfli ilahi nitq; 6. Üz və saçın 32-yə bərabər sayı; 7. Əbcədlə 32-yə bərabər dodaq (“ləb”).

4. Nəsimidən sonra divan və təsəvvüf ədəbiyyatında “otuz iki” Nəsimi şeirinin bir çox xüsusiyyətləri ondan sonra divan və təsəvvüf ədəbiyyatı nü-

mayəndələri tərəfindən davam etdirildi. Bu ənənəviləşən xüsusiyyətlərdən biri də 32 sayı ilə bağlıdır. Burada bir cəhəti də vurğulamalıyıq ki, şair türkcə divanında bu sayı ana dilində, yəni “otuz iki” şəklində ifadə etməyə meyilli olub bu rədiflə ayrıca bir şeir (“Otuz ikidir”) yazsa da, sonrakı dövr hürufi ədəbiyyatında ifadənin farsca “sivü dü” qarşılığına üstünlük verilmişdir.

Otuz iki sayının işlənmə tezliyini müşahidəmiz əsasında belə bir qənaətə gəldik ki, o nəinki digər təriqət və divan şairlərinin, aşıqların, heç digər hürufi şairlərin də Nəsimi qədər diqqətini çəkməmiş, bədii və fəlsəfi düşüncələrinin ideya qaynaqlarından olma-mışdır. Bu baxımdan sonrakı dövr türkcə təriqət ədəbiyyatında otuz iki sayına müraciə-tin və onun rəmzləşdirilməsinin Nəsimi şeirindən təsirlənmənin nəticəsi olduğunu söy-ləmək olar. Qeyd etməliyik ki, bu say hürufi və bəktaşi şairlər qədər olmasa da, kəsrət məcazının anlam qarşılığı olaraq, xəlvətilik və mövləvilik çevrələrinə mənsub şairlərin

* Mətndə: “durur”. Amma misranın bədii məntiqi bunun “-dır, -dir...” şəkilçisinin arxaik şəkli olan “-durur” (-dürür) olduğu qənaətinə yönəldir.


186

fikir dünyası və əsərlərinə də yol tapmışdır. Xəlvətiliyin rövşənilik qolunun mürşidi Də-də Ömər Rövşəninin (XV) divanında “otuz iki”nin bədii-fəlsəfi yaradıcılıqda iştirakına nəzər salaq:

Başın, ayağın gedəndə “si” qalur, İki hərfim gedəcək bir “si” qalur. (21, v. 96) Sivü dü dürri-rəxşəndə Sühasında nihan, Həlqeyi-quşinədir mehrilə məh həlqə bequş. (21, v. 99)

Göründüyü kimi, Rövşəni “otuz” deyil, onun farsca qarşılığı olan “si” ifadəsindən

istifadə edir. Bu da, ehtimal ki, həmin sayın termin kimi nəzərdə tutulmasından irəli gəlir. Birinci beyti Nəsimi şeirini bilmədən açıqlamaq mümkün deyildir. Çünki mütəfək-

kir şair əlifnamələrində “lam-əlif” liqaturunu otuz iki hərfli əlifbada fərqləndirir və kəs-rətin vəhdəti (çoxluğun birliyi) mənasında işlədir. Örnək olaraq aşağıda qeyd etdiyimiz beytdə ifadəsini tapan qənaət Rövşəninin birinci beytinin açıqlanmasında əsas götürülə bilər:

Lam-əlif – “Si” hərf olubdur bəlkə Simurqi-cahan, Bilmədi əslin hürufin kim dedi bu hərfə “la” . (3, s. 529)

Mövləvi şairlərindən Sultan Divaninin (XV) aşağıdakı misrası isə, Nəsiminin fars-

ca bir beytində olduğu kimi, otuz iki sayını maraqlı ifadəsi ilə diqqəti cəlb edir:

Bistü həştü çarı çün dəstündədür... (10, s. 173) “Bistü həşt” (iyirmi səkkiz) və “çar” (“çəhar”ın qısaldılmış şəkli; dörd) birlikdə

“otuz iki” sayına bərabərdir. “Otuz iki”nin “dəst” (əl) ilə əlaqələndirilməsi isə Sultan Divaninin fərdi yozumudur.

Ələvi-bəktaşi ədəbiyyatının tanınmış nümayəndələrindən Pir Sultan Abdal (XVI) “otuz iki”ni kəsrətin rəmzinə çevirərkən onu öncə “otuz”a endirir. “Otuz iki” ilə “otuz”u mahiyyət etibarilə eyni bilmə onun təsəvvüf və hürufiliklə bağlı düşüncələrə, xüsusilə Nəsiminin ədəbi-fəlsəfi mirasına yetərincə bələdliyindən soraq verir. Pir Sul-tanın:

Otuz iki hürufi “Lam” “ba”da bulmuşam, Otuzun bilən arifin Bən sözündə(n) bilmişəm. (20, s. 70)

- misraları təsəvvüf və hürufilik ənənəsindən mənimsədiklərinin uğurlu sintezidir. Tanınmış xəlvəti şeyxi Niyazi Misrinin (XVII) həqiqət şəhərinin qapısının 32 say-

da olması barədəki iddiası da eyni düşüncələr kontekstində izah oluna bilir: Bir xoş gözəl yapusı var, otuz iki qapusu var, Cümlə şəhirlərdən ulu hər yana bağ-bostan qamu. (22, s. 63)

Sivilizasiya

187

Həqiqət aləmi ilə əlaqəli bu “otuz iki” sayının hürufilikdən qaynaqlanması şübhə doğurmur. Niyazi də sələfi Nəsimi kimi “otuz iki”ni həqiqət aləminin qapısı olaraq qə-bul edir. Nəsimiyə görə, otuz iki xətt Haqqa doğru aparan yoldur (27, s. 223). Burada daha bir cəhəti də qeyd etməliyik ki, Nəsiminin:

Səkiz qapısıdır cənnati-ədnin Qaşınla kirpiyin, zülfün müənbər, (3, s. 243)

- misrası da eyni düşüncənin ifadəsidir. Bu poetik-fəlsəfi deyim isə Fəzlullahın:

“yeddi qapılı şəhərə Dəccal girməyəcək” (28, s. 118) qənaətindən qaynaqlanır. Bəzən otuz iki sayından, artıq qeyd etdiyimiz kimi, şeirin strukturunun müəyyən-

ləşdirilməsində, bəzən bədii-fəlsəfi məcaz yaradıcılığında istifadə olunmuşdur. Füzuli-nin “Su” rədifli qəsidəsinin 32 beytdən təşkil olunması bu baxımdan maraq doğurur. Tədqiqatçı alim Tahir Üzgörün müşahidəsinə görə, bu qəsidənin özünəməxsus cəhətlə-rindən biri də beytlərdən birinin hər iki misrasının otuz iki hərfdən meydana gətirilmiş olmasıdır (19, s. 541). Tahir Üzgör yazır: “Bunu qəsidənin otuz iki beyt olması, insanın ağzında otuz iki dişin olması, Osmanlıca əlifbanın otuz iki hərfdən ibarət olması, islamiyyətin etiqadi və əməli hökmlərinin (altısı imanın, beşi islamın, on ikisi namazın, dördü abdəstin, üçü qüslün, ikisi (bəzən üç qəbul edilir) təyəmmüm olmaq üzrə) otuz iki (bəzən otuz üç qəbul edilir) hökmündə toplanması kimi cəhətlərə bağlayaraq açıqlamaq mümkündür” (19, s. 541). Tədqiqatçı təhlilinin davamında şairin bu qəsidənin 10-cu beytində “müştaq” olduğunu söylədiyinə və “vəhdət, ilahi eşq, islamiyyət, Quran, hədis, şəriət, Peyğəmbərimizin feyzi” kimi mənalar verilə bilən “ləb” kəlməsinin də əb-cəd hesabı ilə otuz ikiyə bərabər olduğuna diqqəti çəkir. T.Üzgör şairin bu beytini onun “Səhhət və Mərəz” əsərindəki “otuz iki incini düzüb “ləb” kəlməsinin sayına görə diş adını vermişdir” ifadəsi (19, s. 541) ilə əlaqələndirir. Burada şairin “diş” və onun üzə-rində olan dodaqların (“ləb” - “lam” (30)+“be”(2)=32) otuz ikiyə bərabər olduğunu vurğulaması həm də mükəmməl bir hüsni-təlil örnəyidir.

Füzulinin Məhəmməd peyğəmbərə həsr etdiyi qəsidəni 32 üzərində qurması, şeir boyu gizli qanunauyğunluqlara və ilahi nizamın hər yerdə varlığına otuz iki sayı vasitə-silə də işarələri təsadüf sayıla bilməz və bu cəhət həmin qənaətlərin onun dünyagörü-şündə dərin kök saldığı təsəvvürünü yaradır.

Nəticə Göründüyü kimi, “otuz iki” sayının Nəsimi şeirində yaratdığı fəlsəfi-bədii məzmu-

nun hüdudlarını təhlil edərkən belə bir nəticəyə gəlmək mümkündür ki, bu anlayışın məna parametrləri çox əhatəlidir və o hətta açıq işlənmədiyi beyt və misralar üçün də fikri açar kimi istifadə oluna bilir.

“Otuz iki” sayının da Nəsiminin müraciət etdiyi bir çox ənənəvi təsəvvüf termin-məcazları kimi şeirdən-şeirə, beytdən-beytə, misradan-misraya fərqli fikir yükü kəsb etməsi böyük mütəfəkkirin həm də söz sənətinin fəlsəfi dərinliyini təmin edən bilik dai-rəsinin genişliyinin nəticəsidir. “Otuz iki” sayı və ümumiyyətlə, hərf simvolikası özü ayrıca, təcrid edilmiş şəkildə fəlsəfi və ya təsəvvüfi dəyər kəsb etmir. Bu saylar təsəv-vüf və hürufilik ədəbiyyatında mövcud aləmdəki gizli nizam və sistemliliyin təsdiqlə-yici faktı, ilahi aləmin maddi varlıqda təzahür şəkli, işarə və simvolları kimi nəzərdə tu-tularaq istifadə olunur.


188

“Otuz iki” sayının ifadə imkanlarının öyrənilməsi hürufilərin və Nəsiminin “Həqq nuru”nun insanın üzündə təcəllası ilə bağlı təsəvvürlərinə də aydınlıq gətirir. Şair bu sayı xaliq, məxluq, mələk və peyğəmbərlərlə də bağlı şeirə gətirir, onu qeyb aləmi və maddi dünya, mikro (insan) və makrokosm (kainat) arasında əlaqələndirici vasitə kimi təqdim edir. Otuz ikidə insanın ilahi aləmlə rabitəsi də dolayısı ilə nəzərdə tutulur. Bun-dan başqa, hürufilikdə “otuz iki” ayrı-ayrı hissələrin əmələ gətirdiyi tamı ifadə etdiyi üçün həm kamilliyin, həm də gözəlliyin rəmzidir.

Ümumiyyətlə, Nəsimi şeirinin spesifik xüsusiyyətlərini, başlıca fikri istiqamətləri və məcazlar sistemini müəyyənləşdirən hürufiliyi bilmədən sonrakı dövrlərdə yaranmış ədəbiyyatın bəzi örnəklərinin fəlsəfi və bədii dəyərini təyin etmə mümkünsüz görün-məkdədir. Müşahidələrimiz göstərir ki, bir sıra əsərlər hürufilik və Nəsimi şeiri kon-tekstində təhlil edildikdə öz həqiqi anlamını üzə çıxara və dəyərini ala bilir. Bu cəhətin nəzərə alınmaması isə bir sıra şairlərin şeirinin şərhində çətinliklər və natamamlıqlar meydana çıxarır.

Nəhayət, bunu da xatırlatmalıyıq ki, mütəfəkkir şair uzaqgörənliklə o otuz ikini özünün həm cəzası, həm də uğuru (27, s. 255) bilsə də, ona hürufilik görüşlərinə görə tənə edənlər təqdir edənlərdən az oldu. Nəsimi bu təlimə mənsubiyyəti ilə digərlərindən fərqlənə və türk bədii-fəlsəfi düşüncəsi üzərinə öz silinməz möhürünü vura bildi.

Qaynaqlar:

Azərbaycan dilində: 1. Qıpçaq, Məmmədəli. Kəmiyyət anlayışının dildə ifadəsi. Tarixi-tipoloji tədqiqat, Bakı, Elm,

2000. 2. Nəsimi, İmadəddin. İraq divanı, tərtib edəni: Qəzənfər Paşayev, Bakı, Yazıçı, 1987. 3. Nəsimi, İmadəddin. Seçilmiş əsərləri. Tərtib edəni: Həmid Araslı, Bakı, Azərbaycan Dövlət

Nəşriyyatı, 1973. 4. Seyidov Y. Nəsiminin dili. Bakı, Azərbaycan, 1996. 5. Şıxıyeva S. Hürufilik və irfani görüşlərin müqayisəli tədqiqi (Nəsimi şеiri əsasında). \\

“Еlmi araşdırmalar”, VI buraxılış, №1-2, Bakı, 2004, s.340-358. 6. Şıxıyeva S. Nəsimi şeirində “əlif-lam” poetik forma və fəlsəfi rəmz kimi. \\ “Ədəbiyyat

məcmuəsi”, Bakı, 1999, s.173-174. 7. Şıxıyeva S. Nəsiminin fəlsəfi-bədii irsində Tövrat və İncil motivləri. \\ “Tarix və onun

problеmləri”, №3, Bakı, 2000, s.38-47. Türk dilində: 8. Bozkurt, Nebi. Peri. \\ Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 34, 2007, s. 232-

233. (http://www.islamansiklopedisi.info/dia/pdf/c34/c340147.pdf) 9. de Vitray-Meyerovich, Eva. Tarih Öncesinden Osmanlı Dönemine Kadar Konya. Hz.

Mevlana ve Sema, Konya, Konya İl Kültür Müdürlüğü, 2003. 10. Esrar Dede. Tezkire-i Şu’ara-yi Mevleviyye. Hazırlayan: İlhan Genç, Ankara, Atatürk

Kültür Merkezi, 2000. 11. Fazlullah Esterabadi. Cavidan-Name. Dürr-i Yetim İsimli Tercümesi. Hazırlayan: Fatih

Usluer, İstanbul, Kabalcı Yayıncılık, 2012. 12. Güneş, Deva. Misali Divanı: İnceleme-Metin, Yüksek Lisans Tezi, Dumlupınar

Üniversitesi, 2011. 13. Hurufilik Metinleri Kataloğu. Hazırlayan: Abdülbaki Gölpınarlı. Ankara, Türk Tarih

Kurumu Basımevi, 1989. 14. Şenödeyici, Özer - Akdağ, Ahmet. Hurufilikte Ebced Hesabının Kullanımına Dair Bir

Risale. \\ Mediterranean Journal of Humanities mjh.akdeniz.edu.tr IV/2, 2014, s. 227-237.

Sivilizasiya

189

15. Şıhıyeva S. Hurufilik Kaynaklarında Türkçe ve Farsça'nın Statüsü Sorunu. \ Uluslararası Dünya Dili Türkçe Bilgi Şöleni (Sempozyumu) Bildirileri (20-21 Kasım 2008), Başkent Üniversitesi Dil Araştırma ve Uygulama Merkezi (BÜDAM) ve Türk Dil Kurumu İş Birliği, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011, s. 595-611.

16. Şıhıyeva S. Orta Çağ Doğu Şiirinde Harf ve Sayı Mistisizmi. \ 38. İCANAS. Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu (Bildiriler), III c., Ankara, 2008, s. 1505-1534.

17. Usluer, Fateh. Hurufilik: İlk Elden Kaynaklarla Doğuşundan İtibaren. İstanbul, Kabalcı Yayınevi, 2009 .

18. Usluer, Fatih. Hurufi Metinleri. I., Ankara, Birleşik Kitabevi, 2014. 19. Üzgör, Tahir Su Kasidesi Spekülatif Görüşler (http://ist-univ.dergipark.gov.tr/download/article-file/158029) .1340ليک ادبياتی، استانبول، بکتاشی. بسيم آتاالی .20 ديوان. روشنی ده ده عمر . .21 AMEA Əlyazmalar İnstitutu, B-778\2938 .1325ديوان نيازی، در سعادت، .22

Rus dilində: 23. Ализаде А.Дж. Категория числа в азербайджанском языке (на материале письменных

памятников XIV-XIX в.), АКД, Баку, 1966. 24. Кули-заде З. Хуруфизм и его представители в Азербайджане. Баку, Издательства

«Элм», 1970. Fars dilində: به آوشش يداهللا جاللی پنداری، . زندگی و اشعار عمادالدين نسيمی. // حروفيهپژوهشی در انديشه های. توفيق، رضا .25

.1993 تهران، نشر نی، 1376تهران، نشر نخستين، . ديوان عطار .26 .1993 به آوشش يداهللا جاللی پنداری، تهران، نشر نی،. زندگی و اشعار عمادالدين نسيمی .27 .1330، تهرانگاه ــدانشتهران، . واژه نامه گرگانی. آيا، صادق .28 .1909مجموعه رسائل حروفيه، ليدن، .29

SUMMARY Saadat Shikhiyeva

POETIC AND PHILOSOPHICAL SIGNIFICANCE OF THE NUMBER "THIRTY-TWO"

(BASED ON VERSE OF NASSIMI) Some numbers used in Nassimi poems are taken from hurufi worldview. Among all numbers

the number thirty-two is different because of using as a symbol of perfection, the multiplicity and infinity. Thirty-two is associated with the universe, humanity, alphabet, with different areas of cultural life, etc. As a rule, the poet carries the connection between the numbers 32 and 16, 8, and indirectly numbers 28, 14 and 7. This communication chain is paving the way to a variety of poetic and philosophical interpretations.

Learning opportunities of hurufi values of the term "thirty-two" brings clarity to Nassimi's and hurufits idea about manifestation of the divine light in the features of a human face. In the poet's verses this number is associated with the creator, creation, angels and prophets, as well as used as a bonding connection between the material and the divine worlds.

Keywords: Nassimi, Hurufism, number symbolism, the meaning of number thirty-two


190

РЕЗЮМЕ Саадат Шихиева

ПОЭТИКО-ФИЛОСОФСКОЕ ЗНАЧЕНИЕ ЧИСЛА "ТРИДЦАТЬ ДВА"

(НА ОСНОВЕ СТИХА НЕСИМИ) Некоторые числа, использованные в стихотворениях Несими, заимствованы из хуру-

фитского мировоззрения. Среди чисел число тридцать два отличается тем, что рас-сматривается как символ совершенства, многочисленности и бесконечности. Тридцать два связывается со Вселенной, человечеством, алфавитом, с различными областями культурной жизни и т.д. Как правило, поэт проводит связь между числом 32 и 16, 8, а также косвенно числами 28, 14 и 7. Данная цепная связь прокладывает путь к различным поэтико-философским интерпретациям.

Изучение возможностей значений хуруфитского термина «тридцать два» привно-сит ясность в представления хуруфитов и Несими о проявлении божественного света в чертах человеческого лица. В стихах поэта данное число связывается с творцом, творе-нием, ангелами и пророками, а также используется как связующее средство между ма-териальным и божественным мирами.

Ключевые слова: Нeсими, хуруфизм, символика чисел, число тридцать два

Sivilizasiya

191

Nazilə ABDULLAZADƏ∗

MEYXANA JANRI KLASSİK POEZİYA VƏ ŞİFAHİ XALQ YARADICILIĞI SİNTEZİNDƏ

(Əliağa Vahidin yaradıcılığı əsasında) Açar sözlər: klassik ədəbiyyat, şifahi yaradıcılıq, mey, meyxana, Vahid Giriş Etnik-milli köklərə bağlı Azərbaycan ədəbiyyatı onu yaradan, əsrlərin keşməkeşli

yollarından keçirən, mücadilələrlə dolu tarixə malik bir xalqın milli sərvətidir. Bu sər-vətdə, bədii-mənəvi nailiyyətdə xalqın varlığı, həyat və məişəti, arzu və həsrəti, sevinc və kədəri, yaşam yolu, öz dilinə, incəsənətinə, adət-ənənəsinə məhəbbət və ehtiramı, dosta sədaqəti, düşmənə nifrəti poetik detallarla əks olunmuşdur. Tarixi yazmaqdan çox yaratmaqla məşğul olan Azərbaycan xalqının uzun zaman kəsiyində formalaşaraq inki-şaf edən istər şifahi xalq yaradıcılığı, istərsə də klassik ədəbi-mədəni salnaməsinin bir səhifəsini də meyxanalar təşkil edir.

Kökü uzaq keçmişə – şamanizmə gedib çıxan meyxana Azərbaycan türklərinin çeşidli və rəngarəng fikir və duyğularının poetik əks-sədası olmaqla yanaşı, mahiyyətcə də ideoloji yük daşımış, istər şifahi, istərsə də yazılı şeir nümunələri içərisində özəllik-ləri ilə seçilmiş bir janrdır. Folklorla, xalq sənəti ilə bağlı olan meyxana zaman keçdik-cə cilalanaraq yazılı şeirə çevrilmiş, ritmi, tembri ilə əruzun təfilələrini, ölçü və bəhrlə-rini – klassik poeziyanın ünsürlərini özündə birləşdirmişdir. Bu, meyxananın tarixini daha qədimlərə, qam-şaman ənənələri və [4, s. 10-11] ozan – aşıq sənətinə aparıb çıxa-rır. Bu gün də tədqiqatçıların meyxananın şifahi, yaxud klassik şeir şəkli olması fikrinə müxtəlif rakursdan yanaşmaları bu janrın qədimliyi ilə bərabər zəngin poetik quruluşa malik olmasından irəli gəlir. Belə ki, bədahətən, xalq təfəkkürünün məhsulu kimi xüsu-si avazla deyilən meyxana həm də xüsusi ritmə, ahəngə, klassik şeirin ölçü və qəlibləri-nə tam uyarlaşır. Meyxanaların şifahi xalq yaradıcılığına aid edilməsinin bir əsası da fikrimizcə, ənənəvi nəğmə yaradıcılığında olduğu kimi, təkrarlanan hissənin (nəqəratın) olmasıdır ki, bu da meyxanaya xüsusi gözəllik, rəvanlıq və yaddaqalanlıq gətirir.

1. Meyxana klassik poeziya və şifahi xalq yaradıcılığında

Meyxana şifahi xalq yaradıcılığı və klassik poeziya ilə əlaqədə olub daim özünün sinkretikliyi ilə fərqləndiyindən xüsusi sənət növü kimi orijinal və bənzərsizdir [4, s. 18]. Meyxananın həcmi, quruluşu, məzmunu, fəlsəfiliyi və qafiyə quruluşu da onu xalq şeirindən daha çox təriqət ədəbiyyatına aparıb çıxarır. Orta əsrlərdə hürufiliklə yanaşı, digər təriqətlərin intişarı dərvişlər tərəfindən söylənən şeirlərdə təşəkkül tapırdı. Dünya nemətlərindən əl üzüb tərki-dünya olan, oba-oba, el-el gəzib çəkinmədən düşündüyünü deyən dərviş-şairlərin ictimai qüsurların tənqidinə, insan kamilliyinin vəsfinə səsləyən qəsidə-şeirlərini meyxananın klassik nümunələri adlandırmaqla bu janrın qədimliyini təsdiqləmiş oluruq.

Lakin meyxanaya münasibət həmişə birmənalı olmamışdır. Əruz vəznində, ritmlə, sinədəftər söylənən bu şeirin adındakı “mey” və “xana” sözləri farscadan tərcümədə

∗ Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti [email protected]


192

şərab evi, içki içilən yer anlamını daşıdığından uzun müddət qadağalarla üzləşmiş, küncdə-bucaqda, el mərasimlərində, kiçik məclislərdə söylənmiş, dəbdəbəli salonlara, müsamirələrə yol ala bilməmişdir. Əslində isə şifahi dildən klassik şeirə asanlıqla vəsi-qə alan meyxananın izahı dini anlamda “mey” - cənnət bulaqlarının suyu, “meyxana əhli”, “xərabat əhli” isə cənnət əhli deməkdir. Dini kitablarda və hədislərdə də o dün-yada cənnətdə şərab bulaqlarının olduğu deyilir.

Məhəmməd surəsində göstərilir ki, cənnətin Allaha yaxın bir məqamında müqəddəs bir məkan olacaq. O məkanda 14 məsum əyləşəcək. O bulaqdan müqəddəs mey axacaq və saqi adlandırdığımız şəxs (Məhəmməd Peyğəmbər s.v.) Allahın məhəb-bətini qazanmış layiqli bəndəsinə piyalədə o meydən təqdim edəcək. Deməli, irfani elmdə mey Allahın eşq şərabı, müqəddəs meyin və 14 məsumun olduğu məkan isə meyxana mənasını bildirir.

Bir çox klassik Azərbaycan şairlərinin şeirlərində də “mey”, “şərab”, “sağər”, “meyxana” ifadələri müqəddəs söz kimi işlədilmişdir. Müqəddəs Kərbəla torpağında dünyaya göz açan, ömrünün sonuna qədər ona verilən Tanrı payını İmam Hüseynin məqbərəsinə xidmətdə keçirən Füzuli öz cansağlığını, qüvvət xəzinəsini meyxana kün-cündə bulduğunu iddia edir və bu mübarək mülkün viran qalmamasını Allahdan diləyir:

Füzuli buldu gənci-afiyət meyxanə küncündə, Mübarək mülkdür, ol mülk viran olmasın, ya rəbb!

XVII yüzillik aşıq ədəbiyyatının nümayəndəsi aşıq Abbas Tufarqanlı “mey” və “

meyxana”nı irfani-işarəsi olan obraz kimi məscid, beytullah ucalığında görür:

Bir məscidə vardım, meyxana gördüm, Meyxana içində beytullahı var.

XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında klassik poeziya ənənələrini yaradıcılıqla davam

etdirən, incə ruhlu lirik, kəskin ruhlu satirik, ədəbiyyatşünas-təzkirəçi, müqəddəs Nəcəf, Şam şəhərlərində 18 il dini təhsil alan Seyid Əzim, Şirvani meyxanəni cənnətə, badəni cənnətdə bulağa (kövsər) bənzədir. Minbərdən danışan din xadiminin nəsihətlərini nis-yə sayan şair sözün mənasını işarədən başa düşməyi, meyxanalarda səhlənkar şəraba meyil etməməyi tövsiyə edir:

Könül, meyxanə cənnət, badə kövsər, saqidir qılman, Gedib vaiz deyən nisyə sözə ümmidvar olma! Rümuzi-şeirimin dərk etməmiş mənasını Seyyid, Gedib meyxanalarda laübali meyküsar olma!

Gördüyümüz kimi, istər klassiklərin, istərsə də xalq şeiri nümayəndələrinin yaradı-

cılığında mey � ilahi mey, eşq şərabı, Tanrının birliyinə, bəndənin təkamülünə, nicatına aparan yol deməkdir.

2. Mey və meyxana

Bəzi mənbələrdə meyin bir anlamının da söz olduğu göstərilir [1, s. 45]. Tədqiqat-çılar doktor Həsən Ənvərinin “Fərhəngi feşordeyi soxən” kitabının II cildində meyxanə

Sivilizasiya

193

sözünün məclis, yığıncaq, ariflərin, söz sərraflarının, mürşidlərin toplaşdığı yer mənası-nı verdiyi üçün bu qənaətə gəlir və meyxananı da söz məclisi kimi qəbul edirlər [1, s. 4]. Bütün məclislərdə istər xeyir, istər şər insanlar sözlə mədh olunur, təriflənir, göylə-rə qaldırılır, təskinlik verilir, ovundurulur. Meyxana məclislərində də meyxanaçılar me-yin sözün qüdrəti ilə insanları məst edirlər. Doktor Seyyid Cəfər Səccadinin “İrfani is-tilahlar lüğəti”[3] adlı kitabında bununla bağlı deyilir:

Meyə meyl eylədikcə məst olur əqlim, Dünyanı dərk edib sirrin duyur əqlim [4, s. 67].

Təbii ki, burda söhbət içkidən, şərabdan deyil, sözdən gedir, içki, şərab insanı məst

edir, ancaq o, dünyanı dərk etdirməyə qabil deyil, insan yalnız sözün qüdrəti ilə dünya-nı dərk edib, sirlərindən agah ola bilər.

Meyxanalar məzmununa görə də rəngarəng olmuşdur. Onlarda xalqın psixologi-yası, dünyagörüşü, mənəviyyatı, sözə bağlılığı, düşüncə tərzi, milli koloriti, sosial-məi-şət problemləri və s. əksini tapmışdır. Lakin hər iki vəzndə meyxananın məzmunu öz forması ilə tamamlanır, mövzuca hikmətamiz, tənqidi, nəsihətamiz və s. deyimdə olur [4, s. 20]. Xalqın hakim dairələrdən narazılığının, güzəranının, sevinc və kədərinin özü-nəxas yumor, bəzən satirik məqamlarla lakonik, üstüörtülü çatdırılmağı meyxananın əsas xüsusiyyətidir. Postsovet məkanında bu janrı xalqın gözündən salmaq üçün onun adını içki satılan yer, şərab düşkünlərinin yuvası kimi mənalandırır, meyxanasevərlərin bu janrı yaşatmasına mane olur, meyxana deyənləri, meyxananəvisləri şeir-sənət adamı deyil, hərzə-hürzə danışan adlandırır, ədəbiyyata yaxın buraxmırdılar. Lakin xalqa mey-xana qədər doğma, yaxın bir janr yox idi. Kiçik məclislərdə, el şənliklərində, daha çox gənclərin toplaşdığı, hökumət adamlarının olmadığı gözdən iraq yerlərdə söz xiridarları meyxana deyər, doğma vətənin vəsfi, tarixi hadisə və tanınmış şəxsiyyətlərin fəaliyyəti, adət-ənənələr, dövrün çatışmazlıqları, narazılıqlar və sairədən qafiyə tutar, yeri gələndə bir-birlərinə sataşıb məzələnərdilər.

3. Əliağa Vahid və meyxana janrı

Meyxananı şeir, bədii söz möcüzəsi adlandıranlar yanılmırlar. Bu möcüzə həm də meyxana deyənin yetışdiyi torpaq, onu əhatə edən ədəbi-mühitlə bağlıdır. Müxtəlif böl-gələrin yetirdikləri insanların ədəbiyyata, incəsənətə, mədəniyyətə münasibəti bütün dövrlərdə müxtəlif olmuşdur. Qarabağ torpağında yetişən xanəndələrin səsi, Qazaxdan çıxan aşıq musiqisi, Şirvanda yetişən şairlərin sayı digər bölgələrlə müqayisədə nə qə-dər fərqlənirsə, Bakı və ətraf kəndlərin söz xiridarlarının bədahətən, sinədəftərlik qabi-liyyəti bir o qədər əvəzedilməzdir. Sözü sözə calamaq, yoxdan qafiyə yaratmaq, hazır-cavablıq, deyişmədə bir-birini bağlamaq Bakı şairlərinə fitrən verilən istedaddır. Mey-xana deyən sinədəftərliklə bərabər, həm də əruzu yaxşı bilməli, musiqi duyumu olmalı, lakonik, hədəfə tuşlanmış söz və ifadələrlə qafiyə tutmalı, zəngin lüğət ehtiyatına malik olmalıdır. Meyxana demək xüsusilə Abşeron şairlərində xarakterik olub.

Bu, dərsliyi, nəzəriyyəsi olmayan fitri bir istedaddır ki, Xəzərin suyu, Abşeronun xəzri-gilavarı, isti qumu, havası ilə bu torpaqda yaşayanlara keçib. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində daha geniş intişar tapan meyxana janrını klassik qəliblərdən azad edib ona yeni biçim, yeni ovqat verən və bu janrda ustad adını qazanan Əliağa Vahid də Bakıda dünyaya göz açmış,”rindanə”( 5.5) şeir məclislərində yetişmişdir.


194

Biz xərabat əhliyik, meyxanələrdən çıxmışıq, Badələr nuş etmişik, peymanələrdən çıxmışıq,

- misraları Vahidin meyxana yaradıcılığının kredosu kimi səslənir. Hələ sağlığında

əsərləri nəşr olunan, nəinki nəşr olunan, dildən-dilə düşən, əzbərlənən, sevgililərin do-dağının pıçıltısına çevrilən şairlərdən olan Vahid dövrün çatışmazlıqlarını qamçılayan meyxanaya xüsusi şirinlik, xəlqilik qatıb bu qədim şeiri geniş auditoriyaya çıxarmaqla yeni bir ədəbi məktəbin � Vahid meyxana məktəbinin əsasını qoymuşdur.

Yaşadığı dövrün ab-havasını, yaxşı-pisini, əgər-əskiyini özünəxas, vahidanə deyən Əliağa sələfləri Hacı Əli Kərəm, Mirzə Məhəmmməd Hüseynəli, Mirzə Bağır, Atababa Hicri, Ağahüsyn Əfsun, Haşım Atakişi ilə xələfləri arasında mənəvi körpü rolunu oyna-yan bir sənətkar olmuşdur. Bu şairlər sinədəftərliklə yanaşı, əruzu, klassik poeziyanı, qəzəli də dərindən bilmişlər. Əliağa Vahid qəzəli orta əsrlər sehrindən, klassik qəliblər-dən azad edib ona ana dilinin şirinliyini, xəlqiliyini qatmaqla XX əsrdə Füzuli yadigarı kimi məşhurlaşsa da, daha çox bədahətən, məqamında gah yumor, gah satirik notlarla dediyi meyxanalarla ümumxalq məhəbbəti və şöhrətini qazanmış, uşaq, cavan, qoca, ziyalı, fəhlə, aqil, cahil, yaşından asılı olmayaraq, hamının ehtiram və hörmət bəslədiyi bir şəxs olmuşdur. Tərəddüd etmədən demək olar ki, klassik poeziyada Füzulinin yetir-məsi sayılan Vahid poeziyada qəzəlləri ilə nə qədər şöhrət qazansa da, onu xalqa sevdi-rən, tanıdan və xalqın şairi edən meyxanaları olmuşdur.

Meyxana janrına yüksək qiymət verən Vahid yazırdı:

Saqiya, bir bu deyil nəşəsi peymanəmizin, Hələ bundan sonradır ləzzəti meyxanəmizin.

Biz gərək badeyi-gülgünü həkimanə içək, Pozmayaq rövnəqini məclisi-məstanəmizin.

Ayağın öpməliyik xadimi-meyxanələrin, Bəlkə can içrə görək əksini cananəmizin.

Zülf şövqiylə olar məst bütün aqillər, Qalsın idrakinə heyran dili-divanəmizin [6].

İrfani şeirdə olduğu kimi, Vahid də bütün aqillərin meylə (təbii ki, ilahi mey) məst olduğunu, cananın əksini görmək üçün meyxanə xadimlərinin ayağından öpməyi vacib bilir.

Meyin gətirdiyi təblə canlı xalq danışıq dili Vahid meyxanalarının poetik əsasını təşkil edir. Bu meyxanalarda xalq yaradıcılığından gen-bol istifadə olunur, ayrı-ayrı adamlara – papaqçıdan, sürücüdən, tələbədən, molladan tutmuş vəzifəli şəxslərəcən, � hadisələrə, proseslərə münasibət elə bildirilirdi ki, heç kim incimirdi. Bu inciməməyin bir səbəbi də Vahidin daim kefli olması idi. Poeziyası fitrətən ilahi meylə yoğurulan Vahid həyatda da şərab xiridarı idi. İçdiyi şərab onu bir tərəfdən məst edib söz mülkü-nün padşahı edirdisə, digər tərəfdən çəkinmədən söylədiklərinə görə dövrün qadağa-larından qoruyurdu. “İçkilidir” deyib məhəl qoymayanları Vahidin zahiri görünüşü al-dadır, dediyi sözün hikmətinə varmırdılar.

Sanki mey, meyxana Vahid üçün yaranmışdı, Vahidi də zəmanə bunlar üçün yarat-mışdı. İçdiyi qırmızı şərabmı ya ağ meymi, ona ilahi sərxoşluq gətirirdi. Sanki təsəvvüf fəlsəfəsində olduğu kimi, saqi Allahın məhəbbətini qazanmış layiqli bəndəsinə verəcəyi

Sivilizasiya

195

meyi Vahidə vermişdi, meyin hərfi anlamına Vahid təbindən mey damızdıraraq bu janrın ən gözəl və bənzərsiz nümunələrini yaratmışdı.

Ey gözüm, aləmi-insanlığa məhrəmsən əgər, Sakit ol, məclisi-məstanədə adəmsən əgər.

Ürəfa əhli üçün məclisi-mey cənnətdir, Qoyma bu bəzmə qədəm, əhli-cəhənnəmsən əgər.

Vahidin qələmindən çıxan hər bir söz, toxunduğu mövzular, ictimai-siyasi hadisə-lərə münasibəti, adi məişət qayğıları belə xalqın ürəyindən xəbər verir, dilə gətirib deyə bilmədiklərini, görüb anlaya bilmədiklərini ona anladırdı. Xalq arasında ona-buna sataş-maq, məzəlilik etmək, toy və şənliklərdə zarafatla deyilən meyxanalara Vahid ictimai-siyasi don geydirmiş, mübarizə silahına çevirmişdir. Böyük Vətən müharibəsi illərində onun əsgərləri qələbəyə səsləyən, azğın düşmənə nifrət ifadə edən meyxanaları dildən-dilə gəzirdi:

Baş tutmadı hitlerçilərin hiyləsi, rəngi, Gəl indı düşündür bu dəbəng oğlu dəbəngi. Bilsin bunu, qoy anlasın Hitler kimi naşı, İşğal olunan ölkələrin torpağı, daşı. Vulkan kimi bir gün coşacaqdır ona qarşı. Ellər bu qanın yerdə qoyarmı qala rəngi? Gəl indı düşündür bu dəbəng oğlu dəbəngi. [5, s. 164]

Onun meyxanalarının özəlliyi obrazlılığı, fikir aydınlığı, bədii təsvir vasitələrindən, sinonimikadan, danışıq dilindən məqamında istifadə, ekspressivlik və lakonik ifadə tər-zində idi. Ruhən xalqa bağlı olan Vahidin meyxanalarını həmişəyaşar edən bir xüsusiy-yət də toxunduğu mövzuların həyatın, günün nəbzi ilə ölümündən illər keçəndən sonra da səsləşməsidir. 60-cı illərdə dediyi “Qızdı, ya oğlandı bu?” meyxanasında şair sanki üzünü bu gün milli-əxlaqi dəyərlərdən məhrum, avropalaşma adı altında heysiyyətini, mənliyini, qürurunu itirən, soyunu-kökünü, əslini- nəslini unudan gənclərə tutub deyir:

Gör necə bir modabaz oğlandı bu, Sanmayınız cindi, ya şeytandı bu. Qaşları əyri, qara buynuz kimi, Bığları qırxıqdı fransız kim, Kofta geyib naz eləyən qız kimi, Canlar alan qızlara qurbandı bu, Gör necə bir modabaz oğlandı bu. Nə işə var meyli, nə elmə barı, Müftə yeyib gəzir bağı, bulvarı, Bəs kim alır buna pal-paltarı? Sənətə, elmə niyə düşmandı bu? Gör necə bir modabaz oğlandı bu. [5, s. 181]

Vahidi vahid edən onun istənilən mövzuda, istənilən qafiyəyə harada gəldi � zaman, məkan və şəraitdən asılı olmayaraq bədahətən qafiyə deməsi idi. Vahid saatlarla


196

usanmadan bir ritmin sədaları altında qafiyəni qafiyəyə calaq edər, heç kimin xətrinə dəyməzdi. Əynində köhnə pencək, başında həsir şapka, umacağı mükafat məhəbbət dolu baxışlar olan Vahidin yorğun, xırıltılı, bir az da xumar səslə dediyi meyxanalarda papirosun tüstüsü və şərabın məstliyi ilə yanaşı, şəxsi faciəsini, qəlbinin fəryadını asanlıqla duymaq olurdu.

Nəticə Müasir dövrümüzdə meyxananın Abşeronun kənd və qəsəbələrində aparıcı mövqe

qazandığı, meyxana toplularının nəşr edildiyi, meyxana gecələrinin keçirildiyi bir za-manda bu janr xüsusi bir rövnəqlə icra olunur. Müstəqillik yoluna qədəm qoyduğumuz bir zamanda meyxana janrına artıq keyfiyyətcə yeni münasibət bəslənir; telekanallarda meyxana yarışları keçirilir, ustad sənətkarlarımız el şənliklərinə dəvət olunur, meyxana dünyanı gəzib-dolaşır.

Bu gün meyxana janrının artıq təkcə Bakı və ətraf kəndlərdə deyil, Azərbaycanın bir çox bölgələrində və hətta sərhədlərindən kənarda sevilərək tanınması və məşhurlaş-ması Vahid meyxana məktəbinin layiqli davamçılarının şairin ruhuna məhəbbət və ehti-ramı deməkdir.

Qaynaqlar:

1. Əlicanzadə Q. Qəzəl və meyxana sənətində Məşədbaba Aydəmirov femomeni. Bakı, Müəllim, 2011.

2. Əsgərli Z. Meyxana yoxsa bədyə? Ədəbiyyat qəzeti, 2010, 18 iyun. 3. Səccadi S.C. Fərhənge Loğat-o estelehat ve təbirat-e erfan, 3-cü nəşr. Tehran, 1362. 4. Tağısoy N., Zakariyya Z. Meyxanənin poetikası. Bakı, Çaşıoğlu, 2011. 5. Vahid Ə. Seçilmiş əsərləri, I c. Bakı, 1975. 6. Vahid Ə. Seçilmiş əsərləri, II c. Bakı, 1975.

SUMMARY Nazile Abdullazadeh

THE SYNTHESIS OF CLASSICAL POETRY AND FOLK GENRE MEYKHANA

(BASED ON THE CREATIVITY OF ALIAGA VAHID)

The samples of either classical or folk-art activity closed with ethnic-national roots of Azerbaijan literature has developed during a long period of time. Folk verse is one of the parts of literary- poetic culture of Azerbaijan people who are engaged in creativeness more than writing. Folk verse measured in rhyme-style peculiarities of classic poem has penetrated into wider auditorium as time goes on and has been popularized as the genre of folk-art activity. As folk verse involving of people life and welfare to the any field in content, also to say it extempore in difference with the other genres of classical poems.

Folk verse which its history goes till the remote past is represented poetic reverberation of many-colored and various thoughts and senses as well an attitude to the events happening in literary-pictorial, cultural-spiritual, social-political and public life of the Azerbaijani Turks.

The genre of folk verse which has been spreaded at the beginning of the XX century doing free from moulds and giving new humour and getting the name of master has been Aliaga Vahid.

Aliaga Vahid who are able to say bad and good features, hot and colds, shortages by his own way has played spiritual bridge between his followers and masters. Saying “We are man of ruins, tasted glasses, left out drinking house” the folk verses of Vahid has been differed with its

Sivilizasiya

197

national character, humanism, easy language, originality. The role of Aliaga Vahid phenome-non is inevitable in wide reputation of the literary genre of folk verse.

Keywords: classic literature, verbal creativity, wine, taverns, Vahid.

РЕЗЮМЕ Нaзиля Абдуллазаде

СИНТЕЗ КЛАССИЧЕСКОЙ ПОЭЗИИ И НАРОДНОГО ЖАНРА MEYXANA

(НА ОСНОВЕ ТВОРЧЕСТВА АЛИАГА ВАХИДА)

Образцы либо классической или фолькорно-художественной деятельности полны этнонациональными корнями азербайджанской литературы в течение длительного периода времени. Фольклорный стих является одним из частей литературно-поэтичес-кой культуры азербайджанского народа. Мейхана как жанр синтеза классической поэзии и народного фольклора проникла в более широкую аудиторию и была популярным фоль-клоро-художественной деятельности. В содержании этого жанра нашло отражение жизнь и благосостояние людей в любой области, их печаль и радосьт.

История народного стихотворения мейхана уходит до далекого прошлого. Она представлена поэтическим образцом многих разноцветных и различных мыслей и чувств, а также отношением к событиям, которые происходят в литературно-изобразитель-ной, культурно-духовной, общественно-политической и общественной жизни азербай-джанских тюрков,

Жанр народного стиха мейхана, которая была распространена в начале XX века, связана именем Алиага Вахида. Вахид придал этому жанру свободному от плесени новый юмор и получил имя мастера.

Aлиагa Вахид, был способным экспромтом. Его мейхана расходились с национальным характером, гуманизмом, легкой речью, оригинальностью. Роль Алиага Вахид неизбежна в широкой репутации литературного жанра мейхана.

Ключевые слова: классическая литература, словесное творчество, вино, трак-

тир, Вахид.


198

Cavidə MƏMMƏDOVA∗

İNGİLİS ƏDƏBİYYATINDA CORC POEZİYASI

Açar sözlər: Corc poeziyası, Bruk, Qreyvz, Lourens

Ötən əsrin əvvəllərində Böyük Britaniya ədəbiyyatının mühüm səhifələrindən biri-ni Viktoriya dönəminin bitməsi ilə ilkin olaraq meydana çıxan Corc poeziyası (Geor-gian Poetry) təşkil edir. 1910-cu ildə Kral VII Edvardın (King Edward VII) vəfatından sonra taxta sahib olan oğlu V Corcun (George Frederick Ernest Albert (1865-1936)) ha-kimiyyətə gəlişinin ilk illərində əsasları işlənib hazırlandığı üçün bu yeni mərhələ belə adlandırılmışdır. Geriyə, yəni ənənəvi ədəbiyyata, onun kökünə qayıdış kimi ortaya çı-xan bu poeziya mənsub olduğu zaman çevrəsini adında ifadə edir. “Corc antologi-yası”nın redaktoru Eduard Marş (Edward Marsh) yazırdı ki, ingilis şeiri yenidən bir qüvvət və gözəllik nümayiş etdirməkdədir və bu toplanmış əsərlər oxuculara bizim daha başqa bir “Corc mərhələsi”nin başlanğıcında olduğumuzu görməyə yardım edəcək (4, 66). Corc qrupunun 1911-1912-ci illərdə qələmə aldıqları şeirlərində ümumi və səciy-yəvi cəhət olaraq daha çox romantika, sentimental ovqat, hedonizm əsas xüsusiyyət kimi qeyd olunur. Corc poeziyasının məşhurlarından isə Edmund Blanden (Edmund Blunden), Rupert Bruk (Rupert Brooke), Robert Qreyvz (Robert Graves), Devid Her-bert Lourens (David Herbert Lawrence), Uolter dela Mar (Walter de la Mare), Ziqfrid Sassun (Siegfried Sassoon), Con Drinkuotərin (John Drinkwater) adını qeyd etmək olar.

Corc poeziaysının nümayəndələri ənənəvi ingilis şerinin keyfiyyətlərini müasir po-eziyaya gətirir, sənayeləşdirilmiş həyatdan, ümumilikdə şəhər həyatından uzaqlaşmağa, qaçmağa cəhd nümayiş etdirir, şeiri sadələşdirirdilər. Bu səbəbdən də həmin poeziya tənqidə məruz qalır, şairlərə ənənəçilik, iskeypizm xüsusiyyətləri qüsur tutularaq onla-rın əsərləri və yaradıcılıq mövqeləri tənqid edilir. Corc poeziyasının şairləri müasir ədə-biyyatın əsas götürdüyü yeni istiqamətləri, poeziyaya tətbiq edilən qaydaları qəbul et-mir, Uilyam Vordsvortun (W.Wordsworth (1770-1850) “real insan dilində yazmaq” (6, I) prinsipini, başqa sözlə, “insanların real şəkildə istifadə etdiyi dili” poeziyaya gətir-mək fikrinə (6, VII) tərəfdar çıxırlar.

Corc poeziyası sırf birmənalı şəkildə, eyni bir xətt üzrə inkişaf etməmişdir. Buna görə də həmin poeziya iki istiqamət üzrə tədqiq edilir: 1. Corc poeziyasının 1912-1915-ci illərdə işıq üzü görən əsərlərinin daşıdığı keyfiy-

yətlərə malik poeziya. 2. Yeni Corc poeziyası.

“Əsl Corc poeziyası” hesab olunan birinci istiqamət ingilis poeziyasında yeni üs-yan, şeirdə poetik standartlara etiraz kimi dəyərləndirilir (5, 40). Bu mərhələnin şairləri müasir poeziyanın məzmun, üslub, forma keyfiyyətləri və digər məsələləri ilə bağlı, de-mək olar ki, ortaq düşüncə irəli sürməkdə, həmrəylik nümayiş etdirməkdə idilər. Onla-rın fikrincə, poeziya fərdiyyətçilikdən uzaq olmalı, milli kimlik fəzilətini, mənəvi də-yərləri ifadə etməli, poetik ifadəyə, təntənəli dilə malik olmalıdır. Bu, üç əsas keyfiyyət birinci istiqamətin aparıcı tələb və məqsədləri idi.

İkinci istiqamətin nümayəndələri isə, əksinə olaraq, daha çox subyektiv düşüncəyə, qoyulan problemə şəxsi baxış və narahatlıqların ifadəsinə geniş yer ayırır (5, 186), adi ∗ Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu

Sivilizasiya

199

danışıq dilindən istifadəyə üstünlük verirdilər. Onlar hər kəsin dərhal və asanlıqla anla-yacağı bir dildə yaranan ədəbiyyatın insanlar üçün daha çox faydalı olduğunu düşün-dükləri halda, onların bu cəhdi poeziya dilinə bəsitlik gətirən qüsur kimi tənqid edilir.

Ümumiyyətlə, Corc mərhələsinin şairləri öz əsərlərini elə aydın bir dildə yaratmaq istəyirdilər ki, onların şerlərində “söz sənətkarı üçün ideal olan şəffaflıq” (4, 157) təzahür etsin. Onlar müasir İngiltərə cəmiyyətinin saxta “dəyərlər”ini, xoşagəlməz mahiyyətini anlatmağa, bunu hər bir kəsin anlaya biləcəyi tərzdə ifadə etməyə üstünlük verir, hətta şeirlərində mənəviyyatı son dərəcə qüsurlu insanları belə təqdim edirdilər. Real ger-çəkliyin bədii əksi Corc poeziyası üçün də səciyyəvi keyfiyyətdir. Belə ki, “Corc poezi-yasında poetik realizminin başlanğıcını iki gəncin–Uilfred Qibson (Wilfrid Gibson) və Rupert Brukun (R.Brooke) ilk əsərlərində müşahidə etmək mümkündür” (5, 50).

1912-ci ildə Corc poeziyasına aid şeirlər antologiyası işıq üzü görür. Mövzu və ifadə özünəməxsusluqlarına baxmayaraq, demək olar ki, bu şeirlərin hamısında bir ide-ya vəhdəti, eyni ruhi-mənəvi ovqat təzahür etməkdədir. Şeirlərin ruhuna ümid, dini inamdan doğan sevinc hissi və azadlıq duyğusu hakimdir. Corc poeziyasının özünəməx-sus cəhətlərindən biri də geniş mənada, dini məzmunda sevgiyə inam hissi oyatmaq, incə hisslərin, eşqin gücü ilə həyatın romantik şəkildə qavranılmasına yardım etmək cəhdidir. Əslində, bununla şairlər insanı gündəlik qayğılardan, cəmiyyətdəki qüsurlar-dan qoparaq içindəki iman, sevgi hissinə qapılıb daxilindəki gücü tapmağa, müasir dün-yanın insan hisslərinə zidd “yeniliklər”inə qarşı dayanmağa ruh vermiş olurdular. Məsə-lən, Uilfred Qibson yazır: “dəhşət şəfqətlə əvəz olunanda:

I watched the mother sing to rest The baby snuggling on her breast”. (2)

Seyr etdim ana nəğmə oxuyur rahatlamaq üçün Köksünə sarlılıb yatmış körpəni.

Maraqlıdır ki, “bu kitabdakı hər bir şeir romantikdir, qeyri-adi bir sevgilə, təbiiliyin

doğurduğu sevinci ilə dillənir, sanki şair dəniz sahilinə ilk dəfə gələn, xəzinə tapan uşaqdır. “Ən yaxşı inam xoşbəxt anlardır”, - deyir Mensfild. U.H.Deyvsin (W.H.Davi-es) xoş sevinci, mr. de la Marın (Mr. de le Mare) mövcud anları mükəmməl dəyərlən-dirməsi, mr. R.Brukun “gülüşdən-gülüşə yaşadığı”nda ehtişamı” (4, 104) və s. bu poeziyanın ruhunu təşkil edir.

Corc mərhələsinin şairləri ənənəvi şeir ölçülərinə meyil edir, dekadentçilərə xas simvolizmdən, müasir dünyaya idealistcəsinə nifrətdən uzaq dayanırdılar. Bu şairlər müasir dünyanın mürəkkəbliklərindən, insanın maddi və mənəvi həyatında doğurduğu ağır, çətin durumdan yazmır, daha çox romantik, sentimental duyğuların tərənnümünə yer ayırırdılar. Məsələn, D.H.Lourens “Ağ çiçək” (“A white blossom”) şerində gecənin qaranlığında ayın görünüşünü tərənnüm edərək yazır:

She shines, the one white love of my youth, which all sin cannot stain. (3) O parlayır, gəncliyimin hər günahın ləkələyə bilmədiyi bir ağ sevgisi kimi. Şeir lirik qəhrəmanın qəlbində öz ilkin dəyərini qoruyaraq hələ də yaşamaqda olan

ilk məhəbbət hissini, bu hissə rəğbəti sentimental şəkildə tərənnüm edir. Kainata baxar-kən belə öz sevgisini görən şair gözəlliyi, təbiətdəki harmoniyanı vəsf etmək üçün sev-


200

gisi ilə müqayisə edir; təbiətdəki gözəlliyin bir atributu olan ayın üzündə belə ləkə var, lakin şair üçün bütün gözəllik və ucalığın meyarı olan gənclik eşqi ləkəsizdir. Heç bir gü-nahın ləkə vura bilmədiyi gənclik eşqini D.H.Lorens tək bir cəmiyyətə qarşı deyil, bəzən insan hisslərinə, saflığa, təmənnasızlığa qəsd edən dünyaya, maddiliklərə qarşı qoyur.

R.Brukun “Bir kanal keçidi” (“A Channel Passage”) şeri Corc poeziyasının aydın dilini, bədii ifadə xüsusiyyətlərini, poetik zənginliyini ifadə edən şerlərdən biridir. Şeir-də eyni bir zamanda xəstəlikdən və sevgidən əzab çəkən gəncin hissləri tərənnüm olu-nur. Şair dəniz xəstəliyinin insana bioloji baxımdan yaşatdığı hallarla uğursuz sevgidən iztirab çəkən insanın ruhi vəziyyətini paralel şəkildə nəzmə çəkərək lirik qəhrəmanın mənəvi yaşantıları haqqında təsəvvür yaradır. R.Brukun özünəməxsus, təkrarsız şəkildə yaratdığı bu paralel həm də şairin bir çox filosoflar, o cümlədən, A.Berqson kimi insanı bioloji, ruhi, intellektual tərəflərə malik varlıq kimi nəzərdən keçirdiyini sübut edir.

The damned ship lurched andslithered. Quite and quick My cold gorge rose; the long sea rolled; I knew I must think hard of something, or be sick; And could think hard of only one thing – you! You you alone could hold my fancy ever! And with you memories come, sharp pain, and dole. Now there’s a choice- heartache or tortured liver! A sea-sick body, or a you-sick soul! (1)

Lənətə gəlmiş gəmi silkələndi və enib-qalxaraq üzdü. Səssiz-səmirsiz və tez Ürəyim qalxdı; Nəhəng dəniz gözümdə bulandı; Bilirdim ki, Mən bir şeyin haqqında dərin düşünməliyəm; yoxsa ürəyim bulanar; Yalnız bir şeyi dərin düşünə bildim– səni! Sən, təkcə sən xəyalımda canlana bildin! Və səninlə xatirələr gəlir, kəskin əzab və iztirablar. İndi seçimim var; ürək ağrısı, yaxud işgəncə çəkmiş ciyər! Bir dəniz – xəstə vücud, yaxud bir sən – xəstə ruh.

R.Bruk lirik qəhrəmanın keçirildiyi dərin əzab hissini məhz Corc poeziyasına xas son dərəcə zəngin və gözəl poetik çalarlarla ifadə edir. Dənizdə nəhəngdir, sanki sonsuz bir aləmdir, sudan başqa heç bir şey nəzərə çarpmır. Gəmi nəhəng dalğalar da enib-qalxdıqca lirik qəhrəmanın varlığı sarsılır, aləm başına dolanır, ürəyi qalxır. Ayrılıq da nəhəng, sonsuz dəniz kimi canlanır, onun da üfüqlərində vüsalı, ümidi andıran bir xəyal, xırdaca bir təsəlli belə yoxdur. Bu obrazlı müqayisə həm də R.Brukun insan haqqında düşüncələrinə işıq salır. Belə ki, şeirdəki qarşılaşdırmadan aydın olduğu kimi, R.Bruk da insanı bioloji və ruhi varlıq olaraq nəzərdən keçirir. Başqa sözlə, R.Bruka görə, insan eyni zamanda daxilində ikili bir həyat sürür; zahiri və daxili. Bu həyatların hər biri insana müxtəlif şəkildə yaşamaq, mübarizə aparmaq üçün stimul verir. İnsanın mənən güc aldığı sağlam münasibətlər varsa, insan taleyin müxtəlif çətinliklərinə sinə gərib yaşamağa qadirdir. Yaxud insanın mənən güc aldığı sevgi, şəfqət hissi, ruhuna yaxın insanlar olmasa da onu içinə alan normal ictimai mühit varsa, demək, o, sabaha inamla baxa bilər. Lakin insan bu iki yaşantının – xarici və daxili mühitin hər ikisindən məhrum olursa, onun üçün faciə baş verir.

Şairin şeirə verdiyi ad da iki məna daşımaqdadır. Belə ki, “Channel” kəlməsi leksik baxımdan “kanal” anlamına gəlir. Bu söz məcazi mənada isə ruhani bir varlıqla və ya

Sivilizasiya

201

ölmüş bir insanın ruhu ilə əlaqə yaradılan “kanal” kimi izah olunur. Eyni zamanda, “passage”- keçid anlamıyla yanaşı, “ölüm”, “vəfat” mənasını da ifadə edir. R.Bruk bu şerində Corc poeziyasının üslub, forma keyfiyyətlərini, ideya-fəlsəfi məzmununu mü-kəmməl şəkildə ifadə etmişdir.

Ənənəvi nəzm formalarına üstünlük verən bu şairlər poetik üslubu, mövzu və şeir forması baxımından nisbətən həm sərbəst şerə maraq oyada bilən imajinistlərin, həm də daha çox Birinci Dünya savaşının gündəmə gətirdiyi problemlər səbəbindən sənət dün-yasında tənəzzülə uğrayır. Bu məktəbin nümayəndələrinin bir qismi, o cümlədən, Z.Sassun (S.Sassoon), R.Bruk (Rupert Brook), U.Ouven (Wilfred Owen), İ.Rozenberq (Isaac Rosenberg), E.Tomas (Edward Thomas) və b. “müharibə şairləri” kimi şöhrət qa-zanırlar. T.Hardinin (Thomas Hardy), R.Kiplinqin (Rudyard Kipling), U.E.Henleyin (William Ernest Henley) əsərlərində isə milli sevgi hissi təbliğ olunur. Poeziyada brita-niyalıların özlərinə xas milli fəzilət hesab etdikləri Viktoriya stoisizminə çağırış nidaları duyulur.

R.Qreyvz (Robert Graves), D.H.Lourens (David Lawrence) kimi digər yazarlar Corc poeziya tərzindən uzaqlaşaraq modernist yaradıcılıq cəbhəsinə keçir.

Bu şairlərin böyük bir qismi müasir dövrün tələblərinə cavab verən mövzulara mü-raciət etsələr də görüşləri etibarilə sona qədər mühafizəkar və ənənəçi olaraq qalır (4).

Ötən yüzilin əvvəllərində Corc poeziyası milli şerin ənənəvi xüsusiyyətlərini, poe-tik keyfiyyətlərini davam və inkişaf etdirərək müasir şerin ən gözəl nümunələrini yarat-mağa nail oldular. Bu baxımdan, Corc poeziyası ingilis ədəbiyyatının ən mühüm səhifə-lərindən biri olaraq bu gün də dəyər və aktuallığını mühafizə etməkdədir.

Qaynaqlar:

1. http://www.poemhunter.com/poem/a-channel-passage/ 2. http://www.theotherpages.org/poems/gp1_9.html 3. https://archive.org/stream/lovepoemsothers. 4. Rogers T. Georgian Poetry 1911-22; The Critical Heritage. London: Routledge, 1997. 5. Ross R.H. Rise and Fall of a Poetic İdeal 1910-22. London: Southern University Press,

1967. 6. W.Wordsworth. Lyrical Ballads with pastoral and other poems. Vol.I., London, 1805.

SUMMARY Javida Mammadova

GEORGIAN POETRY IN THE ENGLISH LITERATURE

The article is devoted to Georgian poetry, which was one of the main pages of English

literature at the early XX century. The history of formation of Georgian poetry and its principal features are analyzed in the article. Its original poetic style and philosophical ideas are explained based on the poems of Georgian poets including R.Graves, D.Lawrence, R.Brook.

Key words: classic literature, verbal creativity, wine, taverns, Vahid.


202

РЕЗЮМЕ

Джавида Мамедова

ПОЭЗИЯ-ГЕОРГИАНЦЕВ В АНГЛИЙСКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ

Статья посвящена поэзии-георгианцев, который был одним из главных страницах английской литературе в начале XX века. В статье анализируются история формирова-ния поэзии-георгианцев и ее главных особенностей. Его оригинальный поэтический стиль и философские идеи объясняются на основе стихотворений поэтов-георгианцев, включая Брука, Грейвза и Лоуренса.

Ключевые слова: классическая литература, словесное творчество, вино, трактир,

Вахид.

Sivilizasiya

203

Ayşən MƏMMƏDRZAYEVA∗

TARİXİ ROMAN VƏ ZAMAN Açar sözlər: zaman, tarix, hökmdar, roman, keçmiş zaman

Hər şey həyatda zaman əsasında formalaşır. Əgər bir hadisə haqqında məlumat ve-ririksə, hadisənin baş verməsinə görə müxtəlif zamanlardan istifadə edirik. Ədəbiyyat da bu zaman daxilində cərəyan edir. Tarixi romanlarda zaman anlayışı nədir? Digər əsərlərə nisbətən tarixi əsərlərdə zaman anlayışı daha böyük rola malikdir. Bu tip əsər-lərdə keçmiş zaman şərtdir. Çünki tarixi əsər keçmişdə baş vermiş hadisələri əks etdirir. Ona görə də tarixi romanlarda zaman anlayışına daha çox diqqət verilir.Və bir əsərə tarixi roman adını qazandıran da zaman olduğunu, sözsüz, deyə bilərik. Bir tarixi əsəri öz yaradıcılığında canlandırmaq istəyən yazıçı ilk öncə həmin hadisənin baş verdiyi za-manı öyrənir. Bu dövrdəki həyat tərzini, tarixi şəxsiyyətin həyatını- bir sözlə, onu əhatə edən hər şeyi araşdırır. Bu da bir zaman çərçivəsində baş verir. Roman yazılarkənəsas ortaya qoyulan zamandır. Çünki əsər hadisələrin zamana görə qurulmasıdır.

Tarixi romanlar üçün zaman üç yerə bölünür: hadisənin öz zamanı, yazılma zamanı və əsərin oxunma zamanı. Hadisənin öz zamanı, yəni olayın baş verdiyi vaxt nəzərdə tutulur. Bu zaman əsərdə əsasdır. Çünki əsərin alınması üçün tarixin baş verdiyi zaman mütləq əks olunmalıdır. Bunun üçün də yazıçı öz tədqiqini dəqiqliklə aparmalı, dövrün vəziyyəti ilə bağlı bütün məlumatları öyrənməlidir ki, əsəri inandırıcı alınsın. Oxucu əsəri oxuduqca özünü dövrün nümayəndəsi kimi hiss etsin. Məsələn, Cəlil Cavanşirin əsərində heç bir tarixi məlumat yoxdur. Şirvanşahlar dövlətinə aid hadisələrin Xaçmaz rayonunda əks olunması hadisələrin sanki XIV əsrdə deyil, XX əsrdə baş verdiyini düşünürsən. Bu da romanı tarixi roman olmaqdan uzaqlaşdırır. Amma F.Kərimzadənin “Xudafərin körpü-sü”, Ə.Cəfərzadənin “Eldən-elə” əsərlərində də məcazilik öz əksini tapıb. Lakin hadisələr elə əks olunub ki, bu obrazlılıq tarixi şəxsiyyəti heç də adi bir obraz kimi qələmə ver-mir,əksinə, sanki yazıçı dövrü yaşayıb və bütün hadisələrin şahidi olub.

Yazıçı hadisəni yazarkən, keçmiş zamana müraciət edərkən xronoloji ardıcıllığa müraciət etməsi vacib deyil. Himalay Ənvəroğlu deyir: “Təbiidir ki, tarixlə, zamanla mövcud şəraitlə bu kimi əlaqə yaradıb hökm vermək həm də müəllifin nüfuz və səlahiyyət dairəsindədir” (10,320) həqiqətən də bunu heç bir oxucu yazıçıdan tələb edə bilməz. "Şamo" romanı ilə "Çaldıran döyüşü" romanlarını bir-birindən fərqləndirən cə-hət də budur. Hər ikisi romandır, lakin "Şamo" əsərindəki obrazlar dövrün ictimai və-ziyyətini əks etdirən, yazıçı təxəyyülünə əsaslanan obrazlardır. "Çaldıran döyüşü" isə keçmişdə baş vermiş real həqiqətləri əks etdirən bir romandır. Tarixi romanların yazdığı və oxucuya çatdırdığı hadisələri tarix kitabları yazmır. Elmi kitablar şəxsiyyətin şəxsi həyatından bəhs etmir. Yalnız onların siyasi həyatını əks etdirir. Lakin yazıçı öz təxəy-yülünə əsaslanaraq romana şəxsi bacarığını da daxil edib gözəl bir əsər yazır. Və tarixi əsəri oxuyarkən oxucu həmin qəhrəmanın yazıçı tərəfindən dəyişiklik edilərək yarandı-ğını bilə-bilə yenə də hadisələrin sırf reallıq üzərində qurulduğuna inanmaq istəyir. “Xudafərin körpüsü” romanında Şah İsmayılın torpaqları döyüşlə deyil, biliyi, bacarığı ilə alması əks olunur.İsmayıl babalarının torpağını xilas etmək, vahid imperiya yarat-maq arzusunda idi. Bunun üçün o, müxtəlif yollar seçməli idi. Və nəhayət bir yol tapır. ∗ Doktorant, Bakı Avrasiya Universiteti [email protected]


204

Bu da fanatik müridlərə arxalanmaq idi. İsmayıl başa düşürdü ki, qısa vaxt ərzində ordu toplayıb qalib gələ bilməyəcək. Bu zaman elə bir zaman idi ki, dinin, fanatizmin ağılları əsir etdiyi bir dövrdə yalnız güclü inanc nəticəsində ordu toplamaq mümkün idi. Şah İsmayıl dini görüşlərini, qızılbaşlar nəslindən Heydər bəyin davamçısı olmasını və bu kimi inandırıcı yollarla özünü hökmdar elan etməyi bacarır. Xalq onu ədalətli hökmdar kimi qəbul edərək sevir və qəbul edirlər. Onun həqiqətən də real həyatda da belə bir şəxsiyyət olduğuna inanır. Amma yazıçı əsəri yazarkən təxəyyülünə əsaslanaraq uydur-duğu hadisələri də real faktlara əsasən tamamlamalı və tarixi həqiqətlərə zidd olmamalı-dır. F.Kərimzadənin "Xudafərin körpüsü", "Çaldıran döyüşü", Ə.Cəfərzadənin "Bakı-1501", "Eldən-elə" romanları Azərbaycan ədəbiyyatında tarixi mövzuda yazılmış ən nü-munəvi romanlardan biridir.

Hadisələrin yazılma zamanını hadisələrin baş vermə zamanından uzaqlaşdıran vaxt fərqidir. Artıq şəxsiyyətin həyatını, dövrün vəziyyətini araşdıran yazıçı bütün məlumat-ları topladıqdan sonra əsərin icrasına başlayır. Həqiqi olayları dəyişdirmədən bədii ob-razlılıqla əsər yazılır. Bu zaman əsərin baş verdiyi zamandan uzaq bir zamandır, tarix üçün real olmayan zaman adlansa da, yazıçı üçün realdır. Çünki topladığı məlumatları həmin an qələmə alır. Bu zaman yazıçı əsərdə nəyi necə yazacağını fikirləşir. Hansı ye-niliyi etsə, nəyi çıxarıb nəyi daxil etsə, bir tarixi şəxsiyyətin hansı səviyyədə obrazlaş-dırsa, həqiqətlərə ziyan vermədən bir bədii qəhrəman yaratmağı düşünür. "Xudafərin körpüsü" əsərində F.Kərimzadə bu faktlardan düzgün istifadə edərək çox gözəl tarixi bədii əsər yaratmışdır. Əgər yazıçı yazdığı əsərin hamı tərəfindən sevə-sevə oxuna bilən bir roman istəyirsə, ya öz tarixinin ən şanlı günlərini xatırlayıb özünü o dövrün nüma-yəndəsi hesab etməlidir, ya da tarixdən böyük bir güc almalı bu gücü sağlam bir metoda çevirib yaşadığı günə gətirməlidir.

Roman yazılarkən yazıçı bu günü keçmişə, keçmişi bu günə hətta gələcəyi belə əsərə daxil edir. Bu da, əlbəttəki, yazıçının təxəyyülündən asılıdır. Deməli, zaman ro-manda əsas bir rola sahibdir.

Hadisələrin oxunma zamanı isə artıq yazılmış əsərin oxucuya təqdim edilməsi za-manıdır. Oxucu əsəri oxuyur və müxtəlif nəticələr əldə edir. Bu zaman real zamandır. Bu gün və gələcəyi əks etdirir. Əsər oxunur və oxunacaq. Hər bir oxucu əsərə öz nöqte-yi-nəzərindən yanaşaraq öz qiymətini verəcək. Oxucu bu zaman həm əsərə qiymət ve-rir, həm də keçmiş hadisələrlə bağlı məlumatlar öyrənir. Keçmiş zamanla bugünkü za-man arasında körpü yaradır.

Bütün bunlara baxmayaraq, tarixi romanın əsas məqsədlərindən biri oxucuya tarix haqqında məlumat verməkdir. Bu tip əsərlərdə oxucu bir növ keçmişin şahidi olur. Və bu zaman gələcək haqqında qərarlar beynində əks olunmağa başlayır. Ona görə də tarixi roman oxucunu ondan da asılı olmayan düşüncələr qarşısında qoyur. Birincisi, əsəri oxuyan şəxs keçmişdə dövlətin necə də soylu, şanlı bir günlərini oxuya-oxuya özünü də istəmədən o dövrün içərisində görməsi, ozamanda yaşamasını hiss etməsidir. F.Kərim-zadənin "Xudafərin körpüsü" əsərində bu fikir özünü tam şəkildə doğrulayır. İsmayılın ilk öncə keçirdiyi iztirablar, hər an ölüm qorxusu və bir anda möcüzənin baş verərək azadlığa çıxması, ölkəni vahid bir imperiya altında birləşdirməsi. Oxucu əsəri oxuduqca özünü hadisələrin şahidi təsvir etməklə yanaşı, hətta bu şanlı, uca qələbənin içərisində təsvir edir.

İkincisi isə tarixdən güc, qüvvət alaraq o dövrün metodlarından istifadə edib bu günə gətirərək bugünkü zaman üçün də istifadə etmək istəyidir. Tarixi romanlar tarixi

Sivilizasiya

205

olduğu kimi əks etdirmir, çünki ədəbiyyat incəsənətin növüdür. Əgər hadisələr heç bir dəyişiklik olmadan , xronoloji ardıcıllıqla əks etdirilərsə, bu zaman bədii əsər yox, tarixi məlumat yazılmış olur. Ona görə də tarixi əsər keçmişdə baş verənləri əks etdirməklə olub-keçənləri öyrətmək üçün yazılmır. Bu tipli əsərlər sadəcə olaraq tarixi hadisələri bir sənət əsəri kimi izah edir. Yazıçı tarixi roman yazarkən ilk öncə yazacağı tarixi şəxsiyyətin, onun dövrünün ictimai-siyasi vəziyyətini lazımi qədər araşdırır. Tarixi məlumatlardan, ensiklopediyalardan faydalanır.

Tarixi romanlar xalqın milli oyanışına, birlik və bərabərlik yaratmasına çox təsir edir. Azərbaycanda ilk tarixi roman “Nadir şah” əsəridir. Əsərdə xalqın içərisindən çıx-mış kənar şəxsin hakimiyyəti ələ almasından və Azərbaycanı vahid bir dövlət kimi bir-ləşdirmək uğrunda apardığı mübarizədən danışılır. Dünya ədəbiyyatında yazıçıların yazdıqları romanlara diqqət etsək, onların yalnız tarix üzərində qurulduğunun şahidi oluruq. Bu da, əlbəttə ki, əsərdən çox elmi məlumata oxşayır. Amma Azərbaycan ədə-biyyatında tarixi romanlar məcaziliyi bərabərində götürür. Yəni oxucu həm elmi məlu-mat almış olur, həm tarixi şəxsiyyətin hiss və həyəcanını, onun həyat şəraitini, zama-nının vəziyyətini öyrənir. Bu da ona xüsusi zövq verir. Elə tarixi romanlar var ki, tam əks olunduğu halda, bəzi əsərlərdə müəyyən bir qismi əks olunur. Məsələn, Ə.Cəfərza-dənin "Bakı-1501" romanı Şah İsmayılın yalnız Bakıya hücumu dövrünü əks etdirir. "Eldən-elə" romanı isə Şirvaninin bütün həyatını əks etdirir.

Yazarın də əsər yazmaq məqsədini nəzərə alsaq, deyə bilərik ki,yazar keçmişdə olan bu tarixi hadisələri bir sənət əsəri kimi qələmə almalıdır. Və zaman ortaya çıxır. Tarixi romanlarda zaman nə qədər əhəmiyyətlidir? Əlbəttə ki, roman zamanın özüdür. Əgər ədəbi növlərin janrlarını nəzərdən keçirsək, ən irihəcmlisi roman olduğunu görərik. Deməli, roman bir anın və iki günün hadisəsini yox, uzun sürən bir həyatın nəticəsidir. Əgər başda tarixi roman durursa, burda vəziyyət tamam dəyişir. Çünki tarixi roman keçmişi tərənnüm edir. Bu gün qələmə alınır, sabah oxunur. Hər üç zaman ,ən əsası da keçmiş zaman tarixi romanın ana xəttini təşkil edir.

Fərman Kərimzadənin "Xudafərin körpüsü" əsəri XVI əsr Azərbaycan əsəri haq-qında vacib məsələləri şərh edir. Əsər keçmişdən bu günə ibrət verən məqamlarla dolu-dur. N.Cəfərov deyir: "...Xalqı birləşdirən (Xudafərin körpüsü), ayıran münaqişələri (Çaldıran döyüşü) təfsilatı ilə bir daha yada salan yazıçı onu (mənsub olduğu xalqı) eh-tiyatlı olmağa, gözlənən təhlükəni dəf etməyə çağırırdı... Şah İsmayıl Xətayinin timsa-lında yalnız dünənin deyil, həm də (və daha çox) sabahın liderini təsvir və tərənnüm edirdi. (4)

Əsər boyu üç zaman özünü göstərir: hadisələrin zamanı, kosmik zaman və sosial zaman. Hadisələr zamanı - İsgəndərin həbsxanada yaşadığı dövrdəki hadisələr – Anası-nın hər an açılan qapıdan ölümün gəlib onları aparmasını, İsgəndərin Hüseyn Lələ tərə-findən azad olduqdan sonrakı hadisələri yaşaması, hakimiyyəti ələ almasıdır. Əsərin "Unudulmayan and" hissəsində Hüseyn Lələ verdiyi sözü yerinə yetirərək İsmayılı və onun ailəsini qurtarır. Lakin Aləmşahbəyim və Sultanəli ölür. Şah İsmayıl Hüseyn Lələ-nin köməyi ilə hakimiyyəti ələ alır və hökmdar olur. Onun Xudafərin körpüsünə qədər gəlib-çıxmasına qədər olan olaylar hadisənin zamanı adlanır.

Bununla yanaşı, bütün əsərlərdə olduğu kimi, tarixi əsərlərdə də kosmik zaman anlayışı mövcuddur. Məsələn, hücuma keçərkən gecəyə üstünlük vermək, fikirləşmək üçün, nəyisə qeyd aparmaq üçün ay işığında olmaq, xoş bir günün olacağını göstərən günəş şüaları və s. Bu ünsürlərdən başqa cümə gününün ən uğurlu gün olması və s. Ta-


206

rixi əsəri tarix olmaqdan uzaqlaşdırır. Ortalığa tarixlə dolu bir bədii əsər çıxır. Həm də bədii əsəri oxuyan zaman tarixi əsər olsa belə, obrazlar hadisələrin onlara göstərdikləri təsirlərlə birlikdə izah edilir. Ə.Cəfərzadənin "Eldən-elə" əsərində coğrafiyaşünas Zey-nalabdin Şirvani tarixi şəxsiyyətdən daha çox bədii obraz kimi daha gözəl əks olunub. Yazıçı bu böyük şəxsiyyətinin sənətinə heç bir xələl gəlmədən elə əks etdirib ki, oxucu əgər Zeynalabdin Şirvaninin alim olduğunu bilmirsə, bədii obraz kimi qələmə verər. Bu o demək deyil ki, Əzizə Cəfərzadə onu tarixi şəxsiyyət kimi əks etdirməyib, sadəcə ola-raq, obrazlı ifadələrdən yerli-yerində çox gözəl istifadə edib. Əlbəttə ki, əsəri tarixi əsər edən ilk öncə tarixi bir şəxsiyyətin əks olunmasıdır. Onun ölkələri səyahət edərkən top-ladığı məlumatlar onu alim, şəxsi həyatı ilə bağlı oxuduqlarımız isə onu bədii obraz edir. İkisini paralel şəkildə bir əsərdə cəmləşdirərək yazıçı bariz bir tarixi əsər yaratmış-dır. Əsərdə zaman anlayışı da çox gözəl əks olunub. Sanki əsəri dövrün ictimai-siyasi vəziyyətinin şahidi olmuş bir yazıçı yazıb.

Sosial zaman isə yaşayış tərzinin ən vacib xüsusiyyətlərini ortaya qoyur. Bu za-mana toy, əyləncə, yaşayış tərzi, inanclar, gündəlik vərdişlər və s əks olunur. "Eldən-elə" əsərində Zeynalabdini evləndirmək istəmələri və onun getməsi, Təbrizdə Süheyla ilə tanış olması Süheylanın onun arasınca gəlməsi və ölümü, Məşhəddə Altıntelli ilə ta-nış olub onunla evlənməsi və hər ölkədə yaşadığı olaylar sosial zaman adlanır. "Xuda-fərin körpüsü"əsərində isə Yaqubun evlənməsi, İsmayılın qızılbaşlıq təriqətini yayması-nı, həbsxanadakı yaşayış tərzi və s siyasi zaman adlanır. Yazıçı İsmayılı hökmdar olmaqla bərabər həm də onun düşüncələrini əks etdirmişdir. Taxt sahibi olan bir şəxsin taxtdan uzaq gəzməsini yazıçı onun düşüncəsi ilə açıqlayır. O, hələ qorxu içindədir. Dövləti birləşdirmədən taxta oturmaq istəməyən hökmdar qorxur ki, taxta çıxarsa, arxa-yın olar, ata-babalarının arzusunu yerinə yetirə bilməz. İsmayıl həm də əsərdə bir şair kimi təsvir edilir. Bəzən təkliyə qapılan şah "Xətayi" təxəllüsü ilə şeirlər yazır.

Ümumiyyətlə, hər bir əsər üçün zaman mövcuddur. Bir əsər digər bənzər əsərə nisbətən geniş və ya qısa da ola bilər. Amma hər birində üç zaman da özünü göstərir. Fərqləri yalnız hadisənin öz zamanı və yazılma zamanındadır. Məsələn, "Xudafərin körpüsü" və "Bakı-1501" əsərlərində hadisənin öz zamanı eynidir. Hər ikisi XVI əsr İs-mayılın taxta çıxması hadisəsini əks etdirir, amma "Xudafərin körpüsü" əsəri ilə "El-dən-elə"əsəri isə zaman fərlidir. Birinci XVI əsrin hadisələrini izah edir, ikinci XIX əs-rin hadisələrini.

Beləliklə, tarixi roman ədəbiyyatda həmişə tələb olunan bir mövzudur. Bu tip romanlarda isə vacib sayılan zamandır. Tarixi romanları digər romanlardan fərqləndirən keçmişlə,bu günlə və gələcəklə yaradılan qəhrəmanların hər an hər kəslə birlikdə yaşa-dığı inanılmaz və sonsuz bir macəradır. Romanın tarixiliyi təkcə oradakı tarixi şəxsiy-yəti öyrətməklə deyil, ən az onun qədər vacib bir tarixi şəxsiyyəti tarixdəki hadisələrlə əlaqələr quraraq keçmişlə bu gün arasında körpü qurar.

Qaynaqlar:

1. Cəfərzadə Ə. "Eldən-elə", Bakı, "Şərq-Qərb", 2006. 2. IV internationalscientificconconference of youngresearchers, Qafqaz Universiteti, Bakı,

2016. 3. Topdemir R. Tarixi romanda zaman meselesi. \\ The Journal of Academic Social Science

Studies, 2012. 4. Kərimzadə F. Xudafərin körpüsü, Bakı, Çaşıoğlu, 2007. 5. Salamoğlu T. Ən yeni dövr Azərbaycan ədəbiyyatı, Bakı, BQU, 2008.

Sivilizasiya

207

6. Qarayev Y. Meyar şəxsiyyətdir, Yazıçı, 1988. 7. Rüstəmxanlı Z. Zaman məndən keçir, Bakı, Azərnəşr, 1995. 8. Rəhimov A. Romanlar, Bakı, Çinar-Çap, 2005. 9. Cəfərov N.Azərbaycanşünaslıq məsələləri (monoqrafiya), Bakı, 2001. 10. Ənvəroğlu H. Azərbaycan romanının inkişaf problemləri, Bakı, 2008.

SUMMARY Ayshan Mammadrzayeva

A HISTORICAL NOVEL AND TIME

One of the most important elements of the novel is time. When a novel is not the

unimaginable. Historical novels of our time, more especially the concept of the novel is a kind of come to the fore. A historic event when the element is not possible to separate reviews. Historical novels of the past behind you is a fact that value given. With this interest in writing historical novels of the past behind you is a fact that the concept of the yacht. There fore to work on a novel gain qualifications that time easily the most important elements can say. This study, we both historical novels and novels of the time, the concept of development in our literature review we try to.

Key words: time, date, roman, kings, thepast

РЕЗЮМЕ

Айщан Мамедрзаева

ИСТОРИЧЕСКИЙ РОМАН И ВРЕМЯ

Время является одним из основных элементов романа. Нет такого произведения, в котором не было бы времени. Одно историческое событие невозможно разделить на временное понятие. Написав историческое событие невозможно разделить на временное понятие. При написании исторического романа, за показанной заботой, стоит времен-ная реальность. В этой статье мы попытались исследовать временное понятие романа и состояние исторических романов нашей литературе.

Ключевые слова: время, дата, роман, бывший время


208

Гюльнара ГАСАНОВА∗

О СИЛЕ ТАЛАНТА И РАЗУМА Л.Н. ТОЛСТОГО (по книге А.М.Мирзаджанзаде «Этюды о гуманизации образования»)

Ключевые слова: Толстой, А.М.Мирзаджанзаде, этюды, образование

Смысл своей жизни Толстой видел в служении народу своим могучим талантом и силой разума. Писатель был наделён этими качествами сверх меры. А может ли одно превалировать над другим или отрицать другое?

Об этом А.Мирзаджанзаде пишет: «Относительно различия между талантом и разумом представляет интерес высказывание А.М.Горького в письме к С.Сергееву-Ценскому: «Мне кажутся неверными ваши слова, что Л.Н.Толстой «внезапно постарел», я думаю, что он родился с разумом старика, с туповатым и тяжёлым разумом, который был до смешного и ужасного ничтожен сравнительно с его чудовищным талантом. Толстой рано почувствовал трагическое несоответ-ствие этих двух своих качеств, вот почему он не любит разум, всю жизнь поносил его и боролся с ним» (1, 70).

Талант, бесспорно, дар божий, но это и труд неимоверно тяжёлый и мучи-тельный. Он требует напряжения мысли и огромной душевной отдачи. «Надо по-мнить, – пишет Мирзаджанзаде, – предупреждение В.Г.Белинского, что «талант, если он не подкрепляется умом, сведениями, образованием, более или менее ори-гинальным и верным взглядом на вещи, скоро переходит в бездарность» (1, 70).

Здесь речь идёт о двух качествах Толстого: уме и таланте. Далее учёный рассуждает о цифрах: «…чаще всего встречаются предметы и

явления, сгруппированные по 3 или 7» (1, 125). И снова упоминает великого писателя: «Л.Н.Толстой в каждом литературном произведении отмечает три элемента: а) содержание – главное; б) любовь автора к своему предмету; в) технику» (1, 126).

Интересно отметить, что цифра 3 имеет самое прямое отношение к твор-честву Толстого. Он автор 3 романов-шедевров «Война и мир», «Анна Каренина» и «Воскресение», принесших ему мировую славу.

А.Мирзаджанзаде приводит слова Вольтера: «…сочинитель романов, выдаю-щий свои выдумки за правду, – презренен». И заключает: «Естественно, что это не относится к Л.Н.Толстому» (1, 35). Далее он развивает эту мысль: «Для Стен-даля – «только в деталях правда и подлинность». Л.Н.Толстой ищет за правдой частностей правду целого…

Л.Н.Толстой идёт от анализа, но углубляет его до такой степени, что все раз-дельные точки зрения начинают сопрягаться и сливаться в целостное мироздание, подобно разноцветным каплям, образующим живую, пульсирующую вселенную во сне Пьера. Достоевский, создатель подлинной полифонии (многоголосье), как считает М.Бахтин, углубляет её до такой степени, что множественные раздельные голоса начинают перекликаться и сливаться в конкретной живой целостности индивидуального сознания» (1, 362). Учёный указывает на интересное «открытие, последовательно применённое Л.Н.Толстым»: изображение реальных историчес- ∗ БСУ

Sivilizasiya

209

ких людей (Александр, Наполеон, Кутузов) глазами вымышленных героев… «Вначале это открытие, – пишет он, – не было принято критикой, но впослед-ствии прочно укрепилось в литературе» (1, 362).

Далее выражается мысль о том, что великие художники слова – Стендаль и Толстой – всю жизнь, по выражению Стендаля, разрабатывают «пять-шесть идей, тогда как Достоевский и Бальзак… целую биржу идей» (362). «В литературе существует сравнение романа Толстого с монархией, в которой сталкиваются много умов и воль, но окончательное решение, кто прав, кто виноват, принадле-жит одному государю, а романа Достоевского – с парламентом, в котором автор сохраняет за собой только роль спикера, – пишет автор.

Можно также сравнить роман Толстого с ньютоновской Вселенной, весьма сложной, но вложенной в пространство всеобъемлющего авторского ума с единой системой координат; роман Достоевского – это Вселенная релятивистская, в которой бесчисленное множество равноправных точек отсчёта» (1, 363).

Вселенная бесконечна, а человеческая жизнь коротка и старость неизбежна. «На вопрос Л.Н.Толстому: «Как вы поживаете?» – ответом было: «Слава богу, беспокойно!». В этих словах нет восторга перед старостью. В них путь к сосущес-твованию с нею… Можно иметь гладкую кожу и сморщенный мозг. Красота ду-ши дороже красоты мира», – заключает автор (1, 130).

Старость – не радость. Эта поговорка совершенно не применима к Толстому. Он, как известно, отличался особой работоспособностью и до самой старости продолжал упорно трудиться, сохраняя ясность ума и бодрость духа. Обратимся к воспоминаниям А.Измайлова, журналиста и критика, посетившего Ясную Поляну 14 июня 1907 года: «Несмотря на совсем недавно перенесённую болезнь, Лев Ни-колаевич держится бодро и смотрит прекрасно. Лета внешне сказались на нём неизбежною старческой сутуловатостью… Семидесятидевятилетний Толстой не кажется мощным. Теперь его нельзя назвать и высоким. Отыскивая позднее брошюру, он стал у стены.

Ни один из портретов не передаёт очаровательной лёгкости взгляда и добро-ты всего лица Толстого – взгляда типично русского умного мужика… выражение глаз… мягко и кротко… и есть что-то милое, старческое в подтянувшихся губах и складках у носа. Брови разрослись широкими грядками… предупредительное и внимательно доброе выражение его глаз.

Глубокой старости не чувствуется ни в этом пристальном и яркосознатель-ном взгляде, ни в самой фигуре Толстого, ни в его шаге, быстром и уверенном, какого не знает старость. Руки его достаточно полны. Ни ям, ни обтянувшихся косточек, как обычно у стариков… И всё вместе – голос, свободный от старчес-кой медлительности, живой взгляд глаз, быстрота его шага и всех движений, печать исключительной аккуратности, лежащей на всём, – как-то заставляет забывать о глубокой старости Толстого». (2)

Далее говорится о том, что писатель работает над переделкой «Круга чтения» – книги для детей. Кстати, несмотря на преклонный возраст, у себя дома, «в университете», как он его называл, обучает грамоте крестьянских ребятишек. «В мои года надо торопиться делать задуманное. Ждать уже некогда. Иду к смерти. И уже не с боязнью жду её, а с равнодушием».


210

Толстой рассказывает гостям о том, что ездит верхом, много работает, живо рассуждает о прочитанных недавно книгах, о русских и зарубежных писателях Андрееве, Горьком, Куприне, Короленко, Ясенском, Анатоле Франсе, Шопен-гауэре, одновременно успевает встречаться с другими приехавшими в имение за советом и помощью. И при этом ещё и подшучивает: «Поднялся и уж устал. Точно мне семьдесят лет!» (2).

При всей своей загруженности, физической усталости, он всё же находил в себе силы заниматься полезной деятельностью. «Жизнедеятельность и трудо-любие, – утверждает А.Мирзаджанзаде, – определяются и таким обстоятельст-вом: чем больше отдаёшь людям, тем больше получаешь от жизни, чем больше тратишь творческой энергии, тем больше она возрастает у человека. Образно го-воря, человек должен жить по принципу как центростремительной, так и центро-бежной силы (получение и отдача)» (1, 130). Учёный полагает, что чем больше мозг работает, тем медленнее старится.

Но бывают такие ситуации, когда нужно полагаться не на работу мозга, не на разум, а на случай, на волю судьбы и слепо следовать ей, т.е. стать фаталистом. «В этом случае теория игр… рекомендует жребий «пятьдесят на пятьдесят», т.е. выбирает ходы случайным образом. Для этого можно воспользоваться телефон-ной книгой. Если попадаются, предположим, последние две цифры номера чёт-ные, то ставят орёл, – и наоборот» (1, 151). И опять обращение к Толстому: «При-ведём образный литературный пример – героя романа Л.Н.Толстого «Война и мир» Пьера Безухова:

–Поступить в военную службу и ехать в армию или дожидаться? – в сотый раз задавал Пьер этот вопрос. Он взял колоду карт, лежавших у него на столе, и стал делать пасьянс.

–Ежели выйдет этот пасьянс, – говорил он сам себе, смешав колоду, держа её в руке и глядя вверх, – ежели выйдет, то значит… что значит? …Несмотря на то, что пасьянс сошёлся, Пьер не поехал в армию, а остался в опустевшей Москве, всё в той же тревоге, нерешимости, в страхе… (1, 151).

«Быть или не быть»– извечный вопрос. Достаточно часто жизнь ставит людей перед выбором и в самых банальных случаях, и в жизненно важных ситуациях. Осознанно или инстинктивно мы склоняемся к какому-то конкретному решению. Так и все «беспокойные» герои Толстого стоят перед выбором правильного пути, стремятся оправдать своё назначение на земле и находят правду в духовном нравственном. В поисках истинных человеческих ценностей они постигают смысл жизни и обретают душевную гармонию. Их напряжённые мучительные раздумья переданы с огромной художественной силой.

А.Мирзаджанзаде пишет: «Человек идёт дальше всего, когда он не знает куда идёт», – говорили древние. Но шаг его при этом извилист и неровен – он то резко вырывается вперёд, то сильно откатывается обратно.

Эти люди не знают, куда идут, и, заблудившись, выйдут на дорогу, которая в конечном счёте является дорогой в никуда… Нельзя забывать и слова Петрарки: «Иди своей дорогой, и пусть другие говорят что угодно… Надо знать, куда идти». Лопе де Вега: «Я следую самому себе» (1, 144).

Быть верным себе и жить в согласии со своей совестью – таков был главный жизненный принцип Толстого. «Восточная мудрость гласит, что слова не способ-

Sivilizasiya

211

ны передать всю глубину внутреннего мира. Эта непередаваемая словами глубина и есть совесть. Она напоминает тонкий и чуткий инструмент, звучащий от малей-шего дуновения человеческих отношений,»– пишет автор в своей книге (1, 137).

Великому художнику слова удавалось передать всю глубину и полноту чувств и мыслей, возвышенность устремлений. Назначение искусства в этом и состоит – взывать к уму и сердцу, пробуждать благородные порывы. «Л.Н.Тол-стой полагал, что одной из причин резкого разрыва между искусством ХIХ века и искусством ХХ века является утечка из жизни людей того, что давало ей смысл, третье измерение, глубину» (1, 180), – констатирует учёный. Главное, по утверж-дению писателя, – высказать правду о душе человека: «Искусство есть микрос-коп, который наводит художник на тайны своей души и показывает эти общие всем тайны людям» (3, 45).

Схожая мысль высказана и в дневнике от 20 октября 1896 года: «Когда автор пишет, мы – читать, прикладываем ухо к его груди и слушаем… Если есть хрипы, они окажутся» (3, 52). А выражение души немыслимо без глубокой любви к пред-мету изображения: «…если это есть, то произведение всегда будет удовлетворять и другим требованиям – содержательности и красоте: содержательности будет удовлетворять потому, что невозможно страстно любить ничтожный предмет, а красоте потому, что, любя предмет, художник не пожалеет никаких трудов для того, чтобы облечь любимое содержание в наилучшие формы».

Сила искусства – в нравственном, – утверждает писатель. И это становится предметом его долгих и напряжённых размышлений. «Утончённость и сила ис-кусства почти всегда диаметрально противоположны» (1, 52).

«Искусство сытых и праздных, далёкое от идеала, – уродливо, голодных– грубое, жалкое… Но есть ещё и другое искусство, которое вызывает в людях лучшие и высшие чувства» (1, 42).

Подлинное художественное творчество – удел избранных художников, наде-лённых особым даром, светом озарения. Они беспощадны к себе и требовательны и критичны к другим. Таким был Толстой.

Литература: 1. Мирзаджанзаде А.Х.Этюды о гуманизации образования. Баку: Азернешр, 1993, 416 с. 2. Измайлов А.У Льва Толстого. Газ. «Биржевые новости», 1907. 3, 4, 5июля. 3. №9977, №9979, №9981. www.bibliotekar.ru 4. Толстой Л.Н. Дневники (1895-1910). Полн. собр. соч. в 22-х тт., т.13.М.: Худож. лит.,

1985, 555 с. 5. Л.Н. Толстой о литературе и искусстве. Журн. «Смена». М.:1953, сентябрь, №631.

XÜLASƏ Gülnarə Həsənova

L.N.TOLSTOYUN İSTEDADI VƏ AĞILININ GÜCÜ HAQQINDA

(A.M.Mirzəcanzadənin "Təhsilin humanistləşdirilməsi haqqında etüdlər" kitabı əsasında)

Tolstoy ömrünün mənasını öz qüdrətli istedadınla və ağlın gücü ilə xalqa xidmət etməkdə görürdü. Yazıçı bu keyfiyyətlərə malik idi. Bəs, görəsən, biri o birindən üstün və ya biri başqası-


212

nı inkar edə bilər? Bu barədə akademik A.Mirzəcanzadə "Təhsilin humanistləşdirilməsi haqqın-da etüdlər" kitabında yazır.

Acar sözlər: Tolstoy, A.Mirzəcanzadə, təhsil, etüdlər

SUMMARY Gulnara Hasanova

ABOUT POWER OF TALENT AND L.N.TOLSTOY'S REASON

(according to A. M. Mirzadzhanzade's book “Etudes about an education humanization”)

The sense of the life of Tolstoya saw in service to the people the mighty talent and by power of reason. The writer has been allocated with these qualities excessively. And whether one can prevail over another or deny another? A.Mirzadzhanzade writes about it in the book :«Etudes about an education humanization”.

Keywords: Tolstoy, A.Mirzadzhanzade, education, etudes

Sivilizasiya

213

Ədalət ABBASOV∗

SADƏ CÜMLƏNİN SİNTAKTİK – STRUKTUR SXEMİ: SİNTAKTİK-SEMANTİK TƏHLİL

(“Bir gəncin manifesti” əsasında) Açar sözlər: kommunikativ funksiya-ünsiyyət vəzifəsi, parametr-ölçü, meyar, şəxssiz-mübtə-

dasız, şəxsli-mübtədalı Azərbaycan dilçiliyinin vacib bölmələrindən sayılan sintaksis haqqında onlarca

elmi tədqiqat işləri, dissertasiyalar və yüzlərcə məqalə yazılsa da, öyrənmə obyekti ba-xımından çoxşaxəli olduğu üçün hər zaman tədqiqata ehtiyac hiss olunur. Bu da normal bir linqvistik prosesidir. Cəmiyyətdə baş verən dəyişiklik, inkişaf dilçiliyin digər sahə-lərinə öz çağdaş töhfəsini verdiyi kimi sintaksisdən də yan keçmir. Təbii ki, lüğət tərki-bi mövcud yeniliyə daha həssas mövqedən yanaşır: cəmiyyətə daxil olan yeni əşya məlumdur ki, öz adı ilə gəlir. Həmin ad (söz) sadəcə lüğətdə leksik – semantik məna daşıması ilə məhdudlaşıb qalmır. O söz cümləyə daxil olduqda nitq ünsürünə çevrilir və nitq vasitəsilə müəyyən fikrin məqsədyönlü ifadəsində əsas amil olur. Sözün nitqdə hansı mövqedən işlənilməsi işi isə sintaksisin əsas predmeti hesab edilən cümlənin üzə-rinə düşür.

Cümlə əslində dilin özüdür. Dil öz kommunikativ funksiyasını cümlə vasitəsi ilə həyata keçirir. Fikir mübadiləsi məhz cümlə semantikasının köməyi əsasında yerinə ye-tirilir. Sintaksisin cümlə bəhsi öz araşdırılma prizmasına görə rəngarəngdir: quruluşuna, məqsəd və intonasiyasına, cümlə üzvlərinin iştirakına görə və s.

Formal – qrammatik xüsusiyyətləri baxımından hərtərəfli tədqiq olunsa da, cümlə semantikası, bir sözlə, sintaktik semantika haqqında çox az araşdırma aparılmışdır. Bu məqaləni yazmaqdan məqsəd sintaksisin (cümlənin) bu hissəsinə daha çox diqqəti cəlb etməkdir. Bu məqsədə həm nəzəri, həm də praktik (təcrübi) cəhətdən nail olmaq üçün tədqiqi fəaliyyətimizi əbədiyaşar yazıçımız Mir Cəlalın “Bir gəncin manifesti” əsəri əsasında qurmağı məqsədəmüvafiq hesab edirik.

Bu mövzunu konkret parametrlər əsasında aşağıdakı sxem vasitəsilə yerinə yetirmək daha münasib görünür:

Cümlə üzvləri iki cür olduğu üçün cümlə üzvlərinin iştirakına görə sadə cümlənin də iki növü vardır:

1) Baş üzvlərin iştirakına görə sadə cümlənin növləri. Bu özü də baş üzvün kəmiy-yətinə görə iki yerə bölünür: 1) Təktərkibli sadə cümlələr 2) Cüttərkibli sadə cümlələr

Təktərkibli sadə cümlələrin bir qismi yalnız xəbər əsasında formalaşan cümlələrdir ki, bunun da üç növü vardır: a) Şəxssiz cümlə b) Qeyri – müəyyən şəxsli cümlələr c) Ümumi şəxsli cümlələr

∗ Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, ADNSU


214

Sadə cümlənin sintaktik struktur sxemi cədvəli

Təktərkibli cümlənin bir növü də təkcə mübtəda əsasında yaranır ki, bu da adlıq

cümlədən ibarətdir. 2) İkinci dərəcəli üzvlərin iştirakına görə sadə cümlənin iki növü mövcuddur:

a) Müxtəsər cümlə b) Geniş cümlə

“Bir gəncin manifesti” romanı da qeyd etdiyimiz təsnifi sxemə uyğun sadə cümlələ-rin növləri ilə zəngindir. Əsərin sintaktik komponentlərinə nəzər saldıqda görürük ki, müəllif həmin komponentlərdən yalnız ünsiyyət vasitəsi kimi deyil, fikri ekspressiv, emosional ifadə tərzi vasitəsi olaraq istifadə etmişdir. Hər bir cümlə söz ehtiyatı, strukturu və bunların vəhdətdə ifadə etdiyi semantikası ilə həm yazıçı qayəsinə xidmət etmiş olur, həm də personajların daxili, mənəvi aləminin açılmasında bir vasitə rolunu oynayır.

Həmin cümlələri sxemdəki ardıcıllığa uyğun nəzəri (qrammatik semantik) izahı ilə birlikdə nəzərdən keçirək:

I. Baş üzvlərin iştirakına görə. Cüttərkibli cümlələr: 1) Zəmilərdən qalxan nəmli torpaq qoxusu yenicə açılan bənövşə, quzu çiçəyi ətrinə

qarışaraq havaya bir təzəlik, mülayimlik gətirmişdi. 2) Səhər soyuğundan sonra yumşalan hava hələ də narahat kimi tutulub – açılırdı 3) Buludlu bir göy intizar çəkən bir qəlb kimi çırpınır, bir an da eyni vəziyyətdə

qalmırdı. 4) Cida boyu qalxan günəş cənuba axan müxtəlif biçimli, müxtəlif şəkilli əlvan bulud-

lar arxasında gah çıraq kimi yanır, gah köz kimi sönür, gah kəhrəba kimi saralır, gah sədəf kimi parıldayırdı.

5) Dağlardan axıb səhraları aşıb gələn sel suları isə elə şaqqıldayırdı ki, eşidənlər dəh-şətdən diksinir, göy gurladığını, ildırım çaxıb qaya uçduğunu, sar üstünə qartal şığı-dığını güman edirdilər.

Cüttərkibli cümlə

Müəyyən şəxsli cümlə

Müxtəsər cümlə

Geniş cümlə

Adlıq cümlə

Şəxssiz cümlə

Ümumi şəxsli cümlə

Qeyri-müəyyən şəxsli

Baş üzvlərin iştirakına görə

Cümlə üzvlərinin iştirakına görə

Təktərkibli cümlə

İkinci dərəcəli üzvlərin iştirakına görə

Xəbər əsasında formalaşan

Mübtəda əsasında

formalaşan

Sivilizasiya

215

Gördüyümüz kimi, bu cümlələr struktur – semantik əlamətləri baxımdan iki baş üz-vün iştirakı ilə qurulan cüttərkibli cümlələrdir. Cüttərkibli cümlələrə isə şəxsli cümlələr aiddir.

Qrammatikada şəxs dedikdə birmənalı şəkildə mübtəda nəzərdə tutulur. Şəxsli cümlə dedikdə mübtədası olan, yəni mübtədalı cümlə başa düşülür. Yuxarıdakı cümlə-lərin hamısı cüttərkibli müəyyən şəxsli cümlələrdir. Quruluşca mürəkkəb olan cümlələ-rin tərkib hissələrini təşkil edən sadə cümlələr də şəxsli (mübtədalı) olur.

Şəxsli cümlələrdə mübtəda buraxıla da bilər. Belə halda buraxılan mübtəda xəbər-dəki subyekt elementinə görə müəyyən edilib yerinə bərpa oluna da bilər.

Aşağıdakı cümlələrə diqqət edək: 1) Necə əkər, necə becərər, necə bəslərdim. 2) Əlini yenicə tük gəlmiş üzünə çəkib salavat çevirdi. 3) – Düş, sənə deyirəm. 4) – Gəl, öt aşağı, dəymərəm. - Aldadırsan! 5) – Dəymərəm, atam canı!

Belə cümlələrdə mübtəda ayrıca müəyyən sözlə ifadə olunmasa da, lakin xəbərlə-rindəki şəxs şəkilçisinə görə zehində konkret təsəvvür olunduğundan yerinə bərpa edilə bilər. Həmin mübtədaların işlənməməsi üslubi səciyyə daşıyır. Bu yolla nitq təkrarçılıq-dan (ağırlıqdan) xilas olur və daha axıcı, rəvan səslənir. Nitqin bu cür gözəlliyi və səlis-liyi sadə cümlənin sintaktik semantikasından bəhrələnir, onun daxili mənasına əsaslanır.

Təktərkibli cümlələr. Xəbər əsasında formalaşanlar: a) şəxssiz cümlələr: 1) ... nə vaxt və hansı xeyirxah qocanın əkib yetişdirdiyi bir ağacdır. 2) Daş iləmi, təpik iləmi, tüfəng küpü iləmi bəlli deyildi. 3) Mister əhvalatını eşidəndən sonra ceyranından – oğlunun son təsəllisindən əli

üzülmüşdü. 4) Partiya təşkilatının işindən, tətillərdən soruşuldu. b) Qeyri müəyyən şəxsli cümlələr: 1) Ona görə də Hacının sitəmlərinə, təhqirlərinə birtəhər dözüb baş girləyir, fürsət

axtarırdılar. 2) Qoy səndən şikayətə getsinlər. 3) Paltarını qaytarsınlar. 4) Hacını Mərdanın əlindən almaq istədilər. 5) Bizi bir – birimizdən elədilər. Deyib-gülməyə yamanca həsrət qoydular. c) Ümumi şəxsli cümlələr: 1) Yekə arvadsan, uşağa baş qoşmazlar. 2) Dabanla qapı açmazlar. 3) Canın çıxsın, kasıb olma! 4) Qonağı qovarlar? 5) Adamı xataya salmazlar. 6) Kişi qabağına arvad çıxarmazlar. 2. Mübtəda əsasında formalaşan.

Adlıq cümlə (Belə cümlələr vasitəsilə hər hansı bir hadisənin danışılan vaxtda mövcud olduğu bildirilir. Bu xüsusiyyəti baxımından da demək mümkündür ki, təktər-kibli cümlənin bu növündə keçmiş və gələcək zaman anlayışları olmur. Bu cür cümlə-lərdə ifadə edilən hökm sintaktik – semantik cəhətdən indiki zamanı bildirir.) Aşağıdakı cümlələrə diqqət etsək, bu əlamətləri tam görə bilərik:


216

1) Zəmilərdən qalxan nəmli torpaq qoxusu, yenicə açılan bənövşə. 2) Cida boyu qalxan günəş 3) Buludlu göy, intizar çəkən bir qəlb. 4) Cavan, güclü, enlikürək adam. 5) Aşağılarda - dərənin qovuşan yerlərində isə baş – başa verən söyüd. II. İkinci dərəcəli üzvlərin iştirakına görə. 1. Müxtəsər cümlə: 1) Yoldan ötənlərin səsi eşidilirdi. 2) Cütçü yanılmamışdır. 3) Bahar əl vurmadı. 4) Mərdan razılıq elədi. 5) Mərdan pərt olmuşdu. 2. Geniş cümlə: 1) Mən sizə yaxşılıq üçün dedim. 2) Bura bir oğlan gəlib – gedir. 3) Dalanın kənarındakı açıqlıqda camaat yığışmışdı. 4) O, toy görmür, mahnı eşitmir. 5) Onun sözlərinə Mərdan heyrət etdi.

Seçilmiş nümunələrə diqqət etdikdə müəllifin sözün hər iki funksiyasından (infor-mativ və ekspressiv) zəngin şəkildə istifadə etdiyini görürük. Bu polisemantik həmlə sadə cümlənin həm struktur, həm də struktur-semantik potensialını daha da artırır. Nəti-cədə sadə cümlə sintaksisində yeni bir hədəf, orijinal obyekt – sintaktik semantika for-malaşdığını aşkar tərzdə görürük.

Ədəbiyyat:

1. Azərbaycan dilində sintaksis konstruksiyalar. Bakı, ADU, 1987. 2. Bağırov Ə. Sadə cümlənin üslubi xüsusiyyətləri, Bakı, ADU nəşriyyatı, 1975. 3. Qurbanov A.M. Bədii mətnin linqvistik təhlili, Bakı, Maarif, 1986. 4. Mirzazədə N. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. \\ Cümlənin struktur-semantik təka-

mülü (bölmənin müəllifi N.Q.Cəfərov), ADU, Bakı, 1990. 5. Sadıqova B.M. müasir Azərbaycan dilində ümumi şəxsli cümlələr. Dil və ədəbiyyat, №5,

Bakı, 1972. 6. Mir Cəlal. Seçilmiş əsərləri, II kitab, Bakı, Çaşıoğlu, 2008.

SUMMARY Adalat Abbasov

SYNTACTIC AND STRUCTURAL SCHEME OF A SIMPLE SENTENCE

According to the intonation and purpose of a simple sentence and existing of the main and

subordinate clause, structural and semantik kinds are existed. Such criteria on the base of structural scheme has got its expression in the given article.

Key words: communicative function, parametr, parameter, impersonal, person

Sivilizasiya

217

РЕЗЮМЕ Адалят Аббасов

СТРУКТУРНО-СИНТАКСИЧЕСКАЯ СХЕМА ПРОСТОГО ПРЕДЛОЖЕНИЯ

Простые предложения делятся на структурно-семантические виды по цели

высказывания, интонации и наличию главных и второстепенных членов. В статье эти критерии нашли свое отражение на основе структурных схем.

Ключевые слова: Коммуникативная функция – роль общения, параметры – измере-

ние, критерии, безличные – отсутствие подлежащего, личные – наличие подлежащего


218

Turanə ZEYNALOVA∗

AZƏRBAYCAN DİLİNDƏKİ ZOONİM TƏRKİBLİ FRAZEOLOGİZMLƏR VƏ ONLARIN ÖZƏLLİKLƏRİ

Açar sözlər: frazeologizm, zoonim, metafora, atalar sözləri

Giriş Hər bir xalqın obrazlı təsəvvürünün məhsulu olan frazeologizmlər bədii təxəyyülün

güzgüsü kimi onu yaradan xalqın inanc və dəyərlərini simvolik şəkildə qoruyur. Frazeolo-ji birləşmələr özünü təbiətin ayrılmaz hissəsi hesab edən insanın yaradıcı təxəyyülünün məhsulu olub, bənzətmələrə, məcazlaşmış ifadələrə əsasən formalaşmışdır. Bu birləşmə-lər hər xalqın dil daşıyıcılarının etnokulturoloji dəyərləri, xalqın tarixi ilə birbaşa bağlı olub, onun müdrikliyini, sevincini, kədərini, nifrətini, mübarizliyini, həyat tərzini, qəhrə-manlığını, ümumiyyətlə, bütün müsbət və mənfi keyfiyyətlərini özündə əks etdirir.

“Dil xalq ədəbiyyatının ensiklopediyasıdır” deyən M.Adilov xalqı tanımaq üçün, hər şeydən əvvəl, onun dilini öyrənmək lazım olduğunu qeyd edir (1, s. 4). “Hər hаnsı milli dilin frаzеоlоgiyаsının dərindən öyrənilməsi həmin dilin tаm mənimsənilməsində əsаs hаlqаdır və еləcə də о dilin dаşıyıcılаrının zəngin, rəngаrəng və bir qədər də sirli аləmlərinə аçılаn pəncərədir” (13, s. 25). Bu ifadələrin dərindən araşdırılıb öyrənilməsi, tədqiq edilməsi xalqın dilini, tarixini və onun xarakterik xüsusiyyətlərini dərindən başa düşməyə şərait yaradır.

Sözün sеmаntik zənginliyinin əsаsı məcаziliklə bаğlı olduğundan frazeoloji birləş-mələrin də əsas kateqorial əlamətlərindən biri məcazlaşmadır. “Frаzеоlоgiyа məhz məcаzi mənаlаrdаn (çохmənаlılıqdаn) dоğаn, оnа söykənən və məcаzilik üzərində qə-rаr tutub möhkəmlənən bir dilçilik sаhəsidir” (13, s. 36). “Оnlаr bizi əhаtə еdən bütün gеrçəkliklər dахil оlmаqlа əşyа və vаrlıqlаrın хаrаktеrini qısа, lаkоnik, оbrаzlı şəkildə təsvir еtmək kеyfiyyətinə mаlikdir” (11, s. 154). Onun tərkibindəki sözlər müstəqil no-minativ mənasını itirmiş, məcaziləşmiş, birləşmə daxilində digər sözlərlə birlikdə mürəkkəb bir vahid yaratmışdır.

Hər bir xalqın obrazlı təfəkkürünün məhsulu atalar sözləri onun həyat tərzini, dü-şüncə tərzini özündə əks etdirən sintaktik vahid olub predikativ xarakterlidir, yəni cüm-lə strukturundadır. “Atalar sözü xalqın tarixi, tarixin də xalqa verdiyi ibrət dərsinin hamı tərəfindən qəbul və təsdiq edilən elə nəticəsidir ki, düzlüyünü və dəqiqliyinə şüb-hə yeri yoxdur. Paremik vahid, birinci növbədə, öz ədalətli ruhu ilə şüurlara hakimdir. Onun aksiomatik səciyyə daşıması hökm səviyyəsində ifadə olunan məntiqi fikrin bö-yük ümumiləşdiricilik qüvvəsi ilə əlaqədardır” (3, s. 9). Xalqın fitri istedadının, estetik zövqünün, əqli birliyinin təzahür forması olan atalar sözləri özlüyündə məcazdan ibarət olub, bütövlükdə məcazi məzmun üzərində qurulur. Bu səbəbdən də onun frazeologiya-nın komponenti hesab edilməsi mübahisəyə səbəb olur. Qeyd etmək lazımdır ki, dünya dilçiliyində olduğu kimi, Azərbaycan dilçiliyində də frazeoloji vahidlərin sərhədi tam müəyyənləşməyib. Çünki hikmətli sözlərin, аfоrizmlərin, ibаrələrin, ədəbi sitаtlаrın, qа-nаdlı sözlərin frаzеоlоgiyаyа olan münаsibəti və оnun оbyеkti оlmаsı məsələsi birmə-nаlı dеyil.

∗ Doktorant, Bakı Avrasiya Universiteti, [email protected]

Sivilizasiya

219

1. Zoonim komponentli frazeologizmlər və onların yaranma yolları Frazeologizmlərin müəyyən hissəsi zoonim tərkibli olur. Belə ki, nominativ

leksikanın əsas vahidlərindən biri olan zoonimlər metaforik söz birləşmələrinin yaran-masında əsas mənbədir. Bütün dillərdə sayca somatik vahidlərdən sonra fauna ilə bağlı sözlər məcazi mənada işlənərək frazeologizmlərin semantik nüvəsi kimi çıxış edir. Azərbaycan dilindəki frazeologizmlərin də müəyyən bir qatını zoonim komponentli birləşmələr təşkil edir. Bu ifadələrdə məcaziləşən daha çox ev heyvanları və ev quşları-nın adlarıdır, çünki insanlar gündəlik həyat şərtlərinə uyğun olaraq bu heyvanları daha çox müşahidə etmiş və müəyyən tarixi inkişaf prosesində bu müşahidə dilə yol aça bil-mişdir. Bu prosesin də nəticəsində dil daşıyıcıları obrazlı-fonoloji əsasa söykənən frazeologizmləri yaratmışlar.

Yaranma tarixi çox qədim olan frazeologizmlərin əksəriyyəti digər türk dilləri ilə ortaqlı, bəzi hallarda müəyyən leksik fərqlərlə işlədilir. Fərqliliklərin olması isə həmin xalqın həyat tərzi ilə bağlıdır. Məsələn, ev heyvanları içərisində “at” azərbaycanlılar üçün nə qədər mühümdürsə, “dəvə” də Orta Asiya xalqlarında o qədər əhəmiyyətlidir (11, s. 154). Qazaxlarda dəvənin adlandırılması zamanı 60-qədər addan istifadə edilir. Təbii ki, bu reallıqlar da sonradan dildə öz əksini tapdığından qohum dillərdə də müxtə-lifliklər yaranır. Ancaq türk dillərində əksər zoofrazeologizmlərin müştərək işlənməsi bu xalqlarda heyvandarlığa olan münasibətin eyniliyi ilə bağlıdır. “Bu müştərəklik isə dil yаruslаrı içərisində хаlqın məişət və təsərrüfаtı ilə ən çох bаğlı оlаn frаzеоlоji qаtdа dаhа dа möhkəmlənərək yаşаmаqdаdır” (11, s. 151). M.Kaşğarinin “Divanü lüğətit-türk” əsərində işlənmiş frazeoloji birləşmələr bunun əyani sübutudur. “Əwdəki buzağu öküz bolmas” (evdəki buzovdan öküz olmaz) (10, I, s. 438), “böri konşısın yemməs” (qurd qonşusunu yeməz) (11, III, s. 209), “iki qonçqar başı bir aşaçta pışmas” (iki qo-çun başı bir qazanda qaynamaz) (10, III, s. 332), “yılan yarpuzdan kaçar, kança barsa, yarpuz utru kəlür” (ilan yarpızdan qaçar, hara getsə qabağına yarpız çıxar). Müəllif atalar sözündəki yarpızın ilanyeyən bir heyvan, firon siçanı, manqust olduğunu göstərir (10, III, s. 41). Qeyd edək ki, müəllif belə ifadələri “Divan”da sav adlandırır ki, bunlar da müasir elmi-nəzəri fikirdə işlədilən “paremiya” termininə uyğun gəlir.

Frаzеоlоji vаhidlər qısа zаmаn kəsiyində yox, bəlkə də yüzilliklərin nəticəsində yaranaraq formalaşıb. Bəzi zoofrazeologizmlər heyvanların təbii davranış və özəllikləri-nə görə məcaziləşməsi nəticəsində, bəziləri daha çox xalqın tarixi-etnoqrafik xüsusiy-yətləri ilə bağlı olaraq, bir qismi fərdi təxəyyülün məhsulu kimi, bəziləri də mifologiya-dan, rəvayət, əfsanə və nağıllardan yaradılıb. Etnokulturoloji reallığın dilin reallığına çevrilməsi ümumdil hadisəsi olub bütün dillərdə qaçınılmaz bir prosesdir. Bu səbəbdən də bəzi adət və ənənələrin, mərasimlərin öz əksini frazeologizmlərdə tapması qanuna-uyğun hesab olunur. Məsələn, “xoruzu qoltuğuna vermək” ifadəsinin xalqımızın tarixi adət-ənənəsinə uyğun olaraq elçilik zamanı əldə edilmiş razılıq pozulanda oğlan evinin gətirdiyi xoruzun geri qaytarılması ilə bağlı meydana çıxıb. Sonralar bu ifadə semantik cəhətdən genişlənərək başqa anlamlarda da işlədilir (14, s. 14). “Öküzü öldürüb adı üstündən götürmək” ifadəsi də xalqımıza məxsus olan adətdən yaranıb (2, s. 210).

Zoofrazeologizmlərin bir qismi də atəşpərəstliklə, zərdüştlüklə əlaqədar yaranıb sabitləşmişdir. “Vaxtsız banlayan xoruzun başını kəsərlər” ifadəsi Zərdüştlüklə əlaqədar-dır, çünki atəşpərəstlər xoruzun vaxtında banlamasını mübarək fal hesab edirdilər. Axşam vaxtı xoruz banlarkən Kəyumərsin ölməsi səbəbindən quşun bu vaxt banlaması uğur-suzluq hesab olunub (2, s. 80). “Eşşəyə min, bəxtin açılsın” ifadəsi zərdüştlüklə bağlıdır,


220

çünki bu heyvan zərdüştilikdə ailəqurma, övladtörətmə hamisi hesab olunub (2, s. 169) Bəzi zoofrazeologizmlər mifologiya, rəvayətli ifadələr, nağıllar, əfsanələr, lətifələr-

dən alınaraq ya olduğu kimi, ya da bəzi dəyişikliklərlə dilimizin frazeoloji sisteminə daxil edilmişdir. “Bişmiş toyuğun gülməyi gəlir”, “dəvəsi ölmüş ərəb” (5, s. 49), “qızıl öküz”, (2, s. 102), “quş dili” (2, s. 123) ifadələri əfsanə əsasında “dəvəni eşşəyin quyru-ğuna bağlamaq” (2, s. 135), “siçan da dəmir çeynərmiş” ifadəsi qədim hind rəvayəti əsasında (2, s. 221), “İsa(q)-Musa(q) quşu” ifadəsi rəvayətdən (1, s. 140), “div yuxu-suna getmək”, “div qurbağaya aşiq olub” ifadələri nağıllardan (1, s. 92) götürülərək uzual istifadə “vəsiqəsi” qazandıqdan sonra frazeoloji birləşmə şəklində sabitləşmişdir. M.Qıpçaq “fili minmək” (sərxoş olub qara-qışqırıq salan adam haqqında) ifadəsinin əfsanə və rəvayətdən yarandığını göstərir (12, s. 118). “Qurd ilə qiyamətə qalmaq” (uzunömürlü olmaq) ifadəsinin türk mifologiyasında geniş yayılmış bir mifoloji süjet əsasında yarandığını qeyd edən müəllif “qurd öz gücünü bilmir, yoxsa dünyanı dağı-dar” ifadəsinin də eyni süjetdən qidalanaraq yarandığını yazır (12, s. 32). Qeyd edək ki, qurdla bağlı yaranmış ifadələrin sayı kifayət qədərdir. Q.Mahmudova qazax dilində də işlənən “qurd ürəyi yemək” frazeminin əfsanədən yaranmasını qeyd edərək yazır: “Çох qədim zаmаnlаrdа mühаribələrin birində qəhrəman öz düşməninin ürəyini yеmişdi. Zаmаn kеçdikcə bu əfsаnə frаzеоlоji vаhidinə çеvrilərək “qоrхmаz, cəsаrətli” mənаsını kəsb еtmişdir. Gördüyümüz kimi, хаlqın tаriхi ilə dilin tаriхinin vəhdəti аyrı-аyrı frаzеоlоji vаhidlərin yаrаnmаsınа səbəb оlur” (11, s. 52).

Maraqlıdır ki, frazeologizmlərdə nə qədər millilik, etnokulturoloji dəyərlər sistemi özünü göstərsə də, bəzi məqamlarda bu birləşmələr dünyanın bir çox dillərində leksik-semantik cəhətdən ekvivalentlik təşkil edir. M.Adilov tədqiqatçıların “beynəlxalq atalar sözü” adlandırdığı bu ifadələrə aid bəzi nümunələr göstərir. Müəllif “Qarğa qarğanın gözünü çıxarmaz” (2, s. 89) atalar sözünü ilk dəfə V əsr qrammatiki Makrobinin işlətdi-yini, “qurddan qurd doğar” (qurdun balası da qurd olar) ifadəsinin Sədinin “Gülüstan” əsərindən (2, s. 117), “qurddan çoban olmaz” ifadəsinin Ezopun “Çoban və qurd” təm-silindən (2, s.118), “qoyun sürüsü” ifadəsinin Fransua Rablenin “Qarqantua və Panta-qruel” əsərindən (1, s. 77), “milçəkdən fil düzəltmək” ifadəsinin yunan satiriki Lukianın “Milçəyin mədhi” əsərindən (1, s. 242) götürüldüyünü qeyd edir. “Quş südü” ifadəsi-nin ən qədim variantını Petroni işlətmiş, filosof Anaksaqor isə bu ifadəni dedikdə yu-murta ağını nəzərdə tutmuşdur (2, s. 125). “Troya atı” (bir şeylə pərdələnmiş məkrli niyyət, gizli təhlükə, xəyanət vasitəsi) (4, s. 254) ifadəsi, H.Andersenin nağıl süjetindən götürülən “çirkin ördək” ifadəsi də universallıq statusu daşıyan frazeologizmlərdir. “Dəvəni iynənin gözündən keçirmək” ifadəsinin beynəlxalq dil təzahürü sayıldığını qeyd edən M.Qıpçaq bir çox dillərdə işlənən bu ifadənin yunan dilinə mənsub olduğunu və buradakı sözün əslində “dəvə” yox, “yoğun ip” mənasında işləndiyini qeyd edir. Belə ki, yunan dilindəki kamilios (yoğun ip) kəlməsi ərəb dilindən keçmiş kamilos (dəvə) sözünə səslənmə baxımından yaxın olduğundan əvəzlənmə baş vermişdir (12, s. 73). Verdiyimiz bu nümunələrin əksəriyyəti şair və yazıçılarının fərdi təxəyyülünün məhsulu olub nağıl, hekayə və daha çox təmsillərin süjetinə uyğun olaraq yaranıb. Bə-ziləri də başqa dillərdən tərcümə olunaraq işlədilir. Belə frazelogizmlər müxtəlif dil daşıyıcıları olan yaradıcı şəxslərin qələminə məxsus olsa da, başqa dillərdə də sonradan uzuallıq kəsb edərək, lüğət tərkibinin zənginləşdirməsinə səbəb olmuşdur.

Mifoloji məzmunlu “dövlət quşu”, “şahlıq quşu”, “səadət quşu”, “cənnət quşu”, “səməndər quşu”, “simurq quşu” ifadələr də həmin quşlarla bağlı olan inam və etiqadın

Sivilizasiya

221

əsasında yaranıb. “Quş onqonları oğuz-türk dünya modelinin aparıcı rəmzləri olaraq Azərbaycan folklorunun müxtəlif qollarında öz əksini tapmışdır. Onqona çevrilmiş hər hansı quşun ovlanmasına, yaxud ətinin yeyilməsinə qadağan qoyulmuşdur. Bu tabular Azərbaycan-türk folklorunun əsatir, əfsanə, nağıl və dastan janrlarında quş onqonlarının sarkal cizgilərini şərtləndirmiş və onqon quşların simurq, səməndər, humay və digər adlar ilə kodlaşdırılmasına gətirmişdir” (7, s. 129). Onqona çevrilmiş bu quşlara simurq, hu-may, səməndər quşları aid edilir. Həm Şərq folklorunda, həm də bizim nağıllarımızda da təsvir olunan simurq quşu zalımlığa, ədalətsizliyə qarşı mübarizə edənləri, ona qarşı çı-xanları himayə edir. “Ona bəzən obrazlı şəkildə “quşların şahı” da deyilir” (1, s. 316).

Nağıl və əfsanələrimizdə təsvir olunanlara görə mifoloji məzmunlu digər quş olan humay quşu (hüma) kimin çiyninə qonursa, onu padşah seçirdilər. Bu inamla bağlı R.Əlizadə yazır: “Hakimiyyətin Tanrı bəxşişi olduğunu bildirən qədim inamın təzahürü Humay şahlıq quşunda tapmışdır” (7, s. 102). Bu inanclara əsasən bu quşu cənnət quşu, səadət quşu, huma və ya humay quşu adlandırırlar ki, bu da məcazi mənada xoşbəxtlik, səadət, müvəffəqiyyət, uğur rəmzi hesab olunur.

Frazeologiyada maraq doğuran hallardan biri də birləşmələrin bir qisminin atalar sözləri və məsəllərin bir hissəsinin atılması nəticəsində formalaşmasıdır. “İmplisitlik şərаitində, yəni mətnin dаrаlıb qısаlmаsı zаmаnı аtаlаr sözləri və zərb-məsəllər birləşmə səviyyəli frаzеоlоji vаhidlərə çеvrilir. İmplisitlik dildə qənаət qаnununun bаriz nümunəsidir” (13, s. 136). Məs.: “tülkü tülkülüyünü sübut edincə dərisini boğazından çıxarırlar” - “dərisini boğazından çıxarmaq” (3, s. 224), “qaz vur qazan doldur, sərçə-dən nə olacaq” - “qaz vur, qazan doldur”, “hamıya it hürər, bizə quyruqsuz çaqqal” - “quyruqsuz çaqqal” (anlama, düşünmə, duyma qabiliyyətindən məhrum olmuş çaqqal) (2, s. 115), “arada ala çatı olmasa, qurd qoyunla otlayar” - “qurd qoyunla otlayır”(3, s. 35). Dildə yığcamlıq, qənaət xətrinə yaranmış bu frazeologizmlərlə, yaranmış olduğu atalar sözləri arasında semantik cəhətdən fərq olmasa da, üslubi cəhətdən müəyyən fərq özünü göstərir.

Bəzi zoofrazeologimlərdə adı keçən heyvan adları da bir-birilə semantik əkslik mü-nasibətində olur ki, bunlar da bu canlıların əks assosiasiyası (at-eşşək, qoyun-qurd, qo-yun-keçi) ilə bağlıdır. Belə əks münasibətə əksər hallarda atalar sözlərində rast gəlinir. Məs.: “qurddan qorxan qoyun saxlamaz”, “at ölüb, itin bayramıdır” (3, s. 28), “at meydanında eşşək anqırmaz”,“at yerinə eşşəyi bağlama” (3, s. 41), “atdan düşüb eşşə-yə minməzlər” (3, s. 28),“qurdu quzuya tapşırmaq”, “qoyunu qoyun ayağından asar-lar, keçini keçi”, “atın axmağı yorğa olar, itin axmağı tula”, “qarğadan qırğı olmaz” (15; 16). Daha çox atalar sözlərində müşahidə olunan bu hadisəni Q.Mahmudova belə izah edir: “Unutmаmаlıyıq ki, аtаlаr sözləri ilk öncə şifаhi хаlq ədəbiyyаtının jаnrıdır. Şifаhi хаlq ədəbiyyаtı üçün də çохvаriаntlılıq əsаs əlаmət sаyılır” (11, s. 94).

T.Əfəndiyеvа qədim əfsanə, bayatı, nağıl, dastan və frаzеоlоji idiоmаtik tərkiblərin təzаdlаr əsаsındа qurulduğunu qеyd edərək yаzır: “Xаlqın yаrаtmış оlduğu аtаlаr sözlərinin və sərrаst mənаlı хаlq məsəllərinin əksəriyyəti təzаdlıdır. Məsələn: Аğа bоrc еylər, nökər хərc; Аğ gün аğаrdаr, qаrа gün qаrаldаr və s.” (6, s. 65). Çünki bu sadala-nanlar insаn хаrаktеrinin özünəməхsus cəhətlərini, müхtəlif həyаt və təbiət hаdisələrini bütün ziddiyyətləri ilə əks еtdirir. Zoofrazeologizmlərdə də belə münasibət müşahidə edilir. Məs.: “ilanın ağına da lənət, qarasına da” (3, s. 136), “qara toyuğun ağ yu-murtası” (16) , “qara eşşək, ağ palan?!” (3, s. 156) və s.


222

Dil faktlarına əsasən demək olar ki, zoofrazeologimlərin əksəriyyəti ev heyvanla-rının və hər bir xalqın yaşadığı coğrafiya ilə bağlı olaraq onlara yaxın heyvanların, az qismi isə ekzotik heyvanların məcazlaşması nəticəsində yaranıb. Məs.: “timsahın göz yaşları” (yalandan göz yaşı tökən), “dəvədən böyük fil var” (birinin heç də tam ixtiyar sahibi olmadığını bildirən ifadə) (4, s. 87), “fil qulağında yatmaq” (heç bir şeylə maraqlanmamaq, qəflət yuxusunda olmaq) (4, s. 125), “meymun baxar güzgüyə, adını qoyar özgəyə” (öz eybini görməyən, ancaq başqalarında eyib axtaran adamlar haqqında işlədilən ifadə) (4, s. 202) və s. kimi frazemlər ekzotizmlərin köməyilə yaradılıb.

2. Zoonim komponentli frazeologizmlərin məna qrupları Müasir Azərbaycan dilində sadəcə leksik vahidlərdə yox, eyni zamanda frazeoloji

birləşmələrdə də omonimlik, sinonimlik, antonimlik, variantlıq müşahidə edilir. Zoofra-zeologizmlərdə də ən çox özünü göstərən hadisə onların variantlığıdır. “Frаzеоlоji vа-hidlərin vаriаntlаrı kоmpоnеntlərdən birinin bаşqа bir sözlə əvəz еdilməsi nəticəsində dахili fоrmаyа (məzmunа) hеç bir хələl gəlmədiyi zаmаndа mövcud оlur (13, s. 121). Əslində variantlıq sinonimliyə çox yaxın bir prosesdir. “Mənaları olduğu kimi qalan, tərkiblərində leksik, leksik-qrammatik və qrammatik dəyişiklik aparılan ifadələr sino-nim yox, variant frazeoloji birləşmələr hesab olunur” (9, s. 234). M.Mirzəliyevanın tə-birincə desək, “Frаzеоlоji sistеmdə vаriаntlıq хüsusi struktur dublеtlərin əmələ gəlməsi-dir” (13, s. 126). Dilçilər bu ifadələri fərqləndirici əlamətlərinə görə leksik, leksik-qrammatik və qrammatik variantlığa ayırır (9, s. 234; 5, s. 149). Dilimizdə işlənən zoof-razeoloji variantlarda komponentlərdən biri həm sinonim, həm də sinonim olmayan sözlərlə əvəzlənə bilər. Leksik variantlarda həm adların, həm də feillərin variantlığı özünü göstərir. Məs.: “bir daşla iki quş (dovşan) vurmaq” (bir dəfə zəhmət çəkməklə iki iş görmək, bir cəhdlə iki işi gerçəkləşdirmək) (4, s. 54), “builki sərçə (cücə) bildirki sərçəyə (cücəyə) cip-cip öyrədir” (təcrübəsiz, dardüşüncəli bir adamın zəngin həyat təcrübəsi olan, dünyagörmüş bir insana ağıl, məsləhət verməsi) (4, s. 64), “sərçəni (quşu) gözündən vurmaq” (4, s. 234), “köhnə (qoca) qurd” (4, s. 184), “dərə (ara) xəl-vət, tülkü bəy” (özbaşınalıq olan yer haqqında işlədilən ifadə) (4, s. 86), “xoruzu (papa-ğı) qoltuğuna vermək”, “qatır nə bilir xatır”, “eşşək nə bilir zəfəran nədir”, “eşşək nə bilir xurmanın dadını” (axmaq, qanmaz, yaxşı ilə pisə fərq qoymayan adam haqqında) “ayı kal armuda baxan kimi baxmaq – dəvə nalbəndə baxan kimi baxmaq” (4, s. 22) kimi frazeologizmlərdə adların, “heç kəsin toyuğuna kiş deməz (daş atmaz)”, “ağzına çullu dovşan sığmamaq (yerləşməmək)” (15) birləşmələrdə feillərin variantlığı özünü göstərir.

Zoofrazeologizmlərdəki sinonimlik situasiyası da özünü göstərir. “Leksik sinonim-lərdə ad, xüsusiyyət, əşya və hadisələrin əlamətləri ifadə olunursa, frazeoloji sinonim-lərdə isə bunların münasibəti bildirilir” (9, s. 233). M.Mirzəliyeva frazeoloji sinonimlər üçün əsаs şərtləri belə müəyyənləşdirir: “а) lеksik mənаnın еyniliyi; b) həmin frаzеоlоji vаhidlərin tərkibində еyni kоmpоnеntlərin оlmаmаsı; ç) еyni lеksik-qrаmmаtik qrupа аid оlmаlаrı” (13, s. 130). Bu sinonimlik hadisəsi zoonim komponentli frazeologizmlər-də də özünü göstərir və bu birləşmələrdə leksik tərkib fərqli olsa da, onlar eyni seman-tik mənaları ifadə edir. Məs.: “tülkü durmazdan” – “ala it taladan düşməmiş” – “toyuq tardan düşəndə” (səhərə yaxın, səhərin gözü açılmamış) (4, s. 254), “milçəyin də bur-nunu qanatmayıb” – “qarışqanı da tapdalamaz” (çox mülayim, çox mərhəmətli adam haqqında) (4, s. 206), “cibində siçanlar oynamaq” – “qəpiyə güllə atmaq, acından gün-

Sivilizasiya

223

orta durmaq” (4, s. 71), “dəvənin quyruğu yerə dəyəndə” - “keçi ağaca çıxanda” – “qum göyərəndə” (4, s. 87), “dəvədən böyük fil var” – “əl üstündə əl var” (4, s. 87), “torbada pişik var” – “işin içində iş var”, “öküzdən süd ummaq” – “ölüdən hay gözlə-mək”, “keçi qaçmaqla kökəlməz – “halva-halva deməklə ağız şirin olmaz” (15; 16)

Frazeologizmlərin omonimliyi leksik vahidlərin omonimliyinə nisbətən çox azdır. Frazeologizmlərin məna sisteminin sözə nisbətən daha mürəkkəb olması onların omonimliyinin az olmasına səbəb olur. Zoonim komponentli omonim frazeologizmlərə “quş qoymaq” (1. mövcudluğunu təsbit etmək, 2. qeyd etmə xatirinə, hesabat naminə, başdansovdu bir iş görmək, müəyyən hadisə, məfhum və anlayışla bağlı müsbət olma-yan reaksiyanın ifadə edilməsi) (14, s. 11) ifadəsini göstərmək olar. “Keçi qiymətinə satmaq” ifadəsi də omonim kimi götürülə bilər: 1) bir şeyi dəyər-dəyməzinə, çox ucuz qiymətə satmaq; 2) yaxın adamına, mənsub olduğu düşərgəyə xəyanət etmək (4, s. 167).

Antonim frazeoloji vahidlərin sayı leksik vahidlərlə müqayisədə azlıq təşkil edir. Zoofrazeologizmlərin antonimliyinin də azlığı bu vahidlərin müstəqil şəkildə antonim-lik münasibətində ola bilməməsindən irəli gəlir. Bəzi nümunələrə baxaq: “keçiləri gəl-mək” (birdən-birə kefi pozulmaq, hər şeydən qıcıqlanmaq) və “keçiləri dağılmaq” (qəzəbi, hirsi soyumaq), “qaz kimi qaqqıldamaq” (səs-küy salmaq) – “balıq kimi lal-kar olmaq” (sakit olmaq), “azad quş kimi” – “qəfəsdəki quş kimi”, “quşu qonmaq” (ürəyinə yatmaq, xoşu gəlmək) – “zəhləsi getmək”, “azad quş” – “köçəri quş” (insan barədə) (15; 16)

Zoonim komponentli frazeologizmlərin bir qismini də komporativ, yəni müqayisə yolu ilə yaranan frazeoloji vahidlər təşkil edir. Qeyd edək ki, komporativ tipli (“kimi” qoşmalı təşbehlər) zoofrazeologizmlərin sayı kifayət qədərdir. Məs.: “gənə kimi yapışmaq”, “heyvan kimi işləmək”, “qarğa kimi qara”, “it kimi sadiq”, “islanmış cücə kimi”, “eşşək kimi tərs”,“ilan kimi sürüşkən olmaq”, “bülbül kimi ötmək”,“keçi təzə qapıya baxan kimi baxmaq”, “elə bil ilan boğazından çıxıb”, “elə bil qutuda ilan gö-rüb” (15; 16). Nümunələrdən də göründüyü kimi, bu frazemlərdə canlıların əksəriyyəti insanın mənfi, az qismi isə müsbət xarakterləri dəyərləndirmək üçün məcazlaşıb. Ma-raqlıdır ki, it, eşşək tipli zoonimlər ambiveallıq bildirərək hər iki mənada məcaziləşərək frazeologizmin semantik nüvəsi rolunda çıxış edir. “Eşşək kimi işləmək”, “it kimi sa-diq” kimi müqayisə məzmunlu zoofrazeologizmlərdə canlıların müsbət keyfiyyətləri önə sürülüb.

3. Zoonim komponentli frazeologizmlərin leksik-semantik təsnifatı. F.Vəliyeva dilimizdəki ornitonim tərkibli frazeologizmlərin leksik-semantik təsvirini verərkən bu ifadələri iki cür təsnif etmişdir: quşların təbii əlamətlərinin metaforikləşməsi nəticəsin-də yaranan frazeologizmlər və antroposentrik əsaslı frazeologizmlər (14, s. 16-18). Zoo-nim komponentli frazeologizmlərin antroposentrik əsaslı leksik-semantik təsnifatını müəyyənləşdirərkən bu canlı varlıqların davranış və əlamətlərinin insanın davranış və əlamətlərinə uyğunluğu nəzərə alınır. Bu zoofrazeologizmləri təxminən belə qruplaşdır-maq olar:

1. İnsanın fiziki göstəricilərini səciyyələndirmək üçün metaforikləşən zoonim tər-kibli frazeologizmlər. Bu frazemlərdə məcazlaşan zoonimlər insanın köklüyünün, arıq-lığının, xarici gözəlliyinin qiymətləndirilməsi zamanı işlənir. Məs.: “donuza oxşayır”, “qara qarğa”, “dovşandodaq”, “it günündə”, “eybəcər (çirkin) ördək”, “anquta dön-mək”, “meymunsifət” (15; 16) və s.


224

2. İnsanın mənəvi keyfiyyətlərinin və davranış özəlliklərini səciyyələndirmək üçün işlədilən zoonim komponentli frazeologizmlər: a) kobud, tərbiyəsiz, axmaq adamı xarakterizə edənlər – “eşşəyin dal ayağı” (4, 102), “eşşək anqırar tayını tapar”, “eşşək həmin eşşəkdir, çulunu dəyişib”; b) insanın sakitliyini ifadə edənlər – “kimsənin toyu-ğuna kiş demir”(4, 143), “tığsız balıq”(4, 252); “heç kimin toyuğuna daş atmır”(4, s. 143), “quzu balası” (4, s. 199), “qarışqanın ayağını basmaz”, “milçəyin burnunu qa-natmayıb”(4, s. 184); c) insanın tərsliyini ifadə edənlər – “toyuq birqıçlıdır” (4, s. 253), “öz atını çapmaq” (4, s. 220) d) qorxaqlığı səciyyələndirənlər – “pişik görmüş siçana dönmək” (4, s. 227),“evdə xoruz, çöldə fərə” (4, s. 103); e) insanın lovğalıq kimi key-fiyyətini göstərən frazeologizmlər – “özünü beşeşşəkli xoca kimi göstərmək”(4, s. 222), “dəyirmanda xoruzluq etmək”(4, s. 88)“ağzına çullu dovşan sığmamaq”(4, s. 16); ə) bacarıqsızlığını ifadə edənlər – “nə ətdir, nə balıq” (4, s. 209), “dovşan bığı” (4, s. 96) və s.

3. İnsanın əqli göstəricisinin səciyyələndirməsinə istiqamətlənmiş frazeologizmlər: a) kütbeyinliyi ifadə edənlər – “iki eşşəyin arpasını bölə bilmir” (4, s.155), “quşbeyin” (16); b) insanın hiyləgərlik, çoxbilmişlik kimi keyfiyyətlərini göstərənlər – “qoca (köhnə) qurd”(4, s.193), “itin dilini bilmək” (4, s. 165), “qoca tülkü tələyə düşməz” (3, s. 167), “quş dimdiyi ilə, insan biliyilə tanınar” (3, s. 135).

4. İnsanın əməyə münasibətini qiymətləndirmək üçün işlədilən frazeologizmlər: a) tənbəlliyi, avaralığı xarakterizə edənlər - “milçək tutmaq (qovmaq)” (4, s. 206), “it döy-mək” (4, s. 164); b) işgüzarlığı, çox işləməyi ifadə edənlər - “eşşək kimi yorulmaq” (15), “eşşək (heyvan) kimi işləmək” (15), “arı kimi işləmək” və s.

Bu frazeoloji birləşmələrdəki zoometaforlar heyvanların təbii özəlliklərinin bu üsullarla məcazlaşmasından meydana gəlmişdir: a) heyvanın davranış özəlliyinə görə (“bülbül kimi ötmək”, “əqrəb kimi sancmaq”, “eşşək kimi işləmək”, “kəklik qaqqılda-masa, qaranquş onu tapmaz”, “ilan kimi qabıq qoymaq”, “quzğun leşə qonan kimi”); b) heyvanların xarici görünüş özəlliyinə görə (“qara qarğa”) c) heyvanların yaş-cins fərqləndirilməsinə görə (builki beçə bildirkinə cip-cip öyrədir” (3, s. 67),“belə şıllaq atan madyan qulun saxlamaz” (3, s. 53),“burnu fırtıqlı quzu buynuzu burma qoç olar” (3, s. 67) və s.

Nəticə Deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, digər dillərdə olduğu kimi,

Azərbaycan dilində frazeologizmlərin müəyyən bir qismi zoonimlərin məcaziləşməsi nəticəsində yaranır. Çox vaxt həmin ifadələrin məna yükü zoonimlərin üzərində düşdü-yü üçün bu leksemlər frazeologizmin semantik mərkəzi sayılır. Zoonim komponentli frazeologizmlərin bir qismi heyvanların təbii özəlliklərindən qaynaqlanaraq yaransa da, digər qismi xalqın tarixi, etnoqrafiyası, mifoloji təfəkkürü, eyni zamanda fərdi təxəy-yülün məhsulu kimi yaranmışdır.

Qaynaqlar:

1. Adilov M. Qanadlı sözlər. Bakı: Yazıçı, 1988, 440 s. 2. Adilov M. Niyə belə deyirik. Bakı: Azərnəşr, 1982, 241 s. 3. Atalar sözləri. Bakı: Öndər nəşriyyatı, 2004, 264 s. 4. Azərbaycan dilinin frazeologiya lüğəti. Tərtib edənlər: Q.Məhərrəmli, R.İsmayılov. Bakı:

Altun kitab, 2015, 288 s. 5. Bayramov H. Azərbaycan dili frazeologiyasının əsasları. Bakı: Maarif, 1978, 174 s.

Sivilizasiya

225

6. Əfəndiyeva T. Azərbaycan dilinin leksik üslubiyyatı. Bakı: Elm, 1980, 249s. 7. Əlizadə R. Azərbaycan folklorunda təbiət kultları. Bakı: Nurlan, 2008, 129 s. 8. Hacıyeva A. Zoometaforizmlər (İngilis və Azərbaycan dillərinin materialları əsasında).

Bakı: Nurlan, 2006, 151 s. 9. Həsənov H. Müasir Azərbaycan dilinin leksikası. Bakı: Maarif, 1988, 306 s. 10. Kaşğari M. “Divanü lüğat-it-türk”, IV cilddə. Bakı: Ozan, 2006. 11. Mahmudova Q. Türk dillərinin frаzеоlоgiyаsı. II cild. “Qıpçaq qrupu türk dillərinin

frazeologiyası”. Bаkı: Nurlаn, 2009, 284 s. 12. Məmmədəli Qıpçaq. Söz aləminə səyahət. Bakı: Bakı Universiteti nəşriyyatı, 2002, 242 s. 13. Mirzəliyeva M. Türk dillərinin frazeologiyası. I cild, Bakı: Nurlan, 2009, 219 s. 14. Vəliyeva F. Azərbaycan və ingilis dillərində ornitonim tərkibli frazeoloji birləşmələrin

leksik-semantik xüsusiyyətləri. Avto., Naxçıvan: 2014, 24 s. 15. Vəliyeva N. Azərbaycanca-ingiliscə-rusca frazeoloji lüğət. Bakı: Nurlan, 2006, I hissə

http://yazikilitra.narod.ru/nik.htm 16. Vəliyeva N. Azərbaycanca-ingiliscə-rusca frazeoloji lüğət. Bakı: Nurlan, 2006, II hissə

http://yazikilitra.narod.ru/nik2.htm

SUMMARY Turane Zeynalova

PHRASEOLOGICAL WORDS IN AZERBAIJANI

CONTAINING ZOONYMS AND THEIR FEATURES

This article embraces the phraseologisms which arranged zoonyms one of the lexico-semantic word-groups. The phraseologizm is products of creative thinking every nation and closely connected with beliefs and values images of its creators. Most of the zoophraseologizm in our language are formed with connected domectic animals. Zoophraseologizms ebserve variety, synonym, antonym, homonym as lexical units. Antropocentric zoophraseologizm reflects appearance off person, moral qualities, intellect, attitude to labor and other characteristics.

Key words: phraseologizm, zoonym, metaphor, proverbs

РЕЗЮМЕ

Турана Зейналова

ЗООНИМ СОДЕРЖАЩИЕ ФРАЗЕОЛОГИЗМЫ И ИХ ОСОБЕННОСТИ В АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ ЯЗЫК

Статья посвящена одной из лексико-семантических групп языка – фразеологизмам,

образованным с помощью зоонимов. Фразеологизмы – плоды образного мышления каждо-го народа – тесно связаны с вероисповеданием и ценностями его создателей. Большин-ство зоофразеологизмов были созданы в результате метафоризации домашних живот-ных. Как и в лексических единицах, в зоофразеологизмах также наблюдаются вариатив-ность, омонимия, синонимия, антонимия. Зоофразеологизмы на основе антропоцентрики отражают внешний вид, духовные качества, интеллект, отношение к труду и другие качества человека.

Ключевые слова: фразеологизм, зооним, метафора, пословицы


226

Aidə ŞƏBİYEVA∗

NİTQİN YARANMASI VƏ DƏRK OLUNMASINDA LİNQVOPSİXOLOGİYANIN ROLU

Açar sözlər: Linqvopsixologiya, nitqin yaranması, psixolinqvistika, ünsiyyət,

dərketmə və təfəkkür Giriş İnsanların birgəyaşayış zərurətinin meydana gəlməsi onların ünsiyyət tələbatının da

yaranmasına səbəb olmuşdur. Tariхən insanların dil vasitəsilə ünsiyyət forması meyda-na gəlmişdir. Nəticədə dildən istifadə edərək öz fikirlərini, istək və arzularını bir-birinə çatdırmaq imkanına malik olmuşlar. Bu proses nitq prosesi adlandırılmışdır. Buradan da verbal ünsiyyət prosesi olan nitqə belə tərif vermək mümkün olmuşdur: insanlar arasında dil vasitəsilə həyata keçirilən ünsiyyət prosesinə nitq deyilir. Tərifdən görün-düyü kimi dil verbal ünsiyyət üçün vasitə, nitq isə həmin prosesin özüdür. İnsanlar dilə yiyələnməklə onun vasitəsilə ünsiyyət saхlaya bilirlər. Başqa sözlə onlar nitqə yiyələn-miş olurlar. Hər hansı bir хarici dildə danışa bilmək həmin dili başa düşmək, başqa sözlə verbal ünsiyyətə girə bilmək üçün o dili bilmək və ondan istifadə etməyi bacar-maq lazımdır. Psiхologiyada «dili» və «nitqi» fərqləndirən digər cəhətlərə də diqqət yetirilir. Adətən, dili şərti danışıq işarələri sistemi kimi qəbul edirlər. Onun köməyi ilə insanlar üçün müəyyən əhəmiyyət və məna kəsb edən səs birləşmələri ifadə olunur.(1)

Nitqə verilən tələblər qədimdən bu günümüzə qədər düşündürücü olmuş, onun kommunikativ keyfiyyətləri ilə qeyri kommunikativ elementlərinin vəhdəti nəzərdən yayınmamışdır.

Təbii ki, cəmiyyətə xidmət edən hadisələr də coxdur. Onlar da ictimai hadisələr sırasında baxılmalıdır. Lakin ictimai hadisə kimi dil digər ictimai hadisələrdən fərqlidir. Çünki insanların ümumi ünsiyyəti ictimai hadisə kimi dərk olunan səsli dil vasitəsi ilə təmin olunur. Nitq isə uç terminoloji mənada baxıla bilər: 1. Nitq eyni bir dil kollektivinin üzvləri ilə əlaqə üçün danışanların dildən istifadə

etməsidir. 2. Nitq dil vasitəsilə ünsiyyət növüdür. 3. Nitq sırf qrammatik və sintaktik kateqoriyadır. (2)

1. Nitqin funksiyаlаrı Yuхarıda deyilənlərdən nitqin insan həyatında əvəzolunmaz əhəmiyyətə malik

olduğunu görürük. Nitq ünsiyyət prosesi kimi insanların fikir, təcrübə mübadiləsinə im-kan yaradır. Nitqin əhəmiyyəti onun funksiyalarında özünü aydın göstərir Nitqin funk-siyаlаrı isəokkаzionаl xüsusiyyət dаşıyır, söyləmin konkret məqsədindən аsılıdır, A.A.Leontyevin termini ilə desək, fаkültətiv mаhiyyət dаşıyır. Nitqin funksiyаlаrı dilin funksiyаlаrını müşаyiət edərək, bir qаydа olаrаq, tək-tək fəаliyyət göstərir, nаdir hаllаr-dа biri digəri ilə kombinаsiyаdа çıxış edir, lаkin nitqin bütün funksiyаlаrı heç vаxt bir yerdə təzаhür etmir, fəаliyyət göstərmir. Nitqin funksiyаlаrı аyrı-аyrı nitq аktlаrındа təzаhür etdiyi üçün xüsusiolаrаq onlаr üçün «аyrılmış», onlаrа «təhkim edilmiş» dil vаsitələrinə mаlikdir. ∗ Azərbaycan Turizm və Menecment Universiteti [email protected]

Sivilizasiya

227

Mövcud psiхoloji ədəbiyyata əsasən nitqin funksiyalarına aşağıdakıları aid etmək olar. Nitqin birinci funksiyası əşyaları, hərəkəti, vəziyyəti adlandırmaqdır. Bu, nit-qin siqnifikativ və ya semantik funksiyası adlanır. Bu funksiya insan nitqini heyvanla-rın ünsiyyətindən fərqləndirir. Heyvanların çıхardığı səs əşyaları deyil, onların öz və-ziyyətlərini bildirir. İnsanda isə müəyyən söz deyilərkən həmin sözlə bağlı hər hansı cismin, hadisənin təsəvvürləri canlanır. Nitqin sonrakı funksiyası onun ümumiləşdir-mə funksiyasıdır.Nitq sözlərə əsaslandığına görə daima ümumiləşdirməyə imkan yara-dır. Nitqin mühüm funksiyalarından biri də kommunikativ funksiyadır. Bu funksiya da öz növbəsində məlumat vermə və fəaliyyətə təhrik etmə vəzifələrini yerinə yetirir. Ümumiyyətlə götürdükdə nitqin köməyi ilə başqaları ilə ünsiyyət saхlayır, fikir müba-diləsi edir, ictimai təcrübəni mənimsəyir, zənginləşdirir, yeni nəslə veririk. Nitq vasitəsi ilə hisslərimizi, arzu və istəklərimizi, bu və ya digər cismə, hadisəyə münasibətimizi bildiririk. Nəhayət nitq vasitəsilə başqalarına təsir edir, onların davranış və rəftarlarında müəyyən dəyişiklik yaradır, hər hansı bir işi yerinə yetirməyə təhrik edirik. Bütün bu funksiyalarla yanaşı olaraq nitqin özünəməхsus хüsusiyyətləri də mövcuddur. Bunlara nitqin məzmunluluğu, anlaşıqlılığı, təsirliliyi və ifadəliliyini aid etmək olar. Nitqin məzmunluluğu onda ifadə olunan məlumatın əhatə dairəsindən asılıdır. Nitqdə ifadə olunan fikir və hisslərin həcmi nə qədər geniş olarsa, verilən məlumatlar gerçəkliyə nə dərəcədə uyğun gələrsə və nə dərəcədə əhəmiyyətli olarsa o bir o qədər məzmunlu he-sab olunur. Nitqin məzmunlu olması üçün insanın geniş biliyi, həmin bilikdən və isti-lahlardan düzgün istifadə etmək bacarığı olmalıdır. Bunlar olmadan nitq özünün məlu-mat vermə vəzifəsini həyata keçirə bilməz.

Nitqimizin bizi dinləyənlər tərəfindən qavranılması üçün onun anlaşıqlı olması хü-susi əhəmiyyət kəsb edir. Nitqin anlaşıqlılığı ikitərəfli хarakter daşıyır. Bir tərəfdən kommunikatorun nitqinin nə qədər səlis, aydın olması, yersiz ibarələrlə yüklənməməsi, dilin qrammatik qayda və qanunlarına uyğun olmasından asılıdır. Danışan adam öz fik-rini konkret nümunələrlə əsaslandırmağı, dinləyicilərin səviyyəsini nəzərə almağı ba-carmalıdır. Eyni bir mövzunu bir müəllimin olduqca aydın, anlaşıqlı, digərinin isə qar-maqarışıq şəkildə şərh etdiyinin şahidi oluruq. Nəticədə birinci müəllimi dinləyicilər həvəslə dinləyir, onun dərsindən yeni biliklərlə çıхırlar, ikinci müəllimin verdiyi məlu-matları qavraya bilmir, onu dinləməyə həvəs göstərmirlər

Ünsiyyət prosesində nitqin təsirlilik хüsusiyyətinin nəzərə alınması da az əhəmiy-yətə malik deyildir. Nitqin təsirliliyi onun fəaliyyətə təhrik etmək funksiyasını yerinə yetirməyə imkan verir. Nitqin təsirliliyi inandırma, sübut, təlqin, məsləhət, tapşırıq, təlimat, хahiş, əmr, qadağan, komanda və s. şəklində həyata keçir. Bu cür təsir vasitə-lərindən yerində və müvafiq şəkildə istifadə olunması lazımi nəticəni verə bilir.

Nitqin ifadəliliyi yüksək nitq mədəniyyətinə yiyələnməyin əsas göstəricilərindən biri hesab olunur. Danışan və ya yazan adam öz nitqində şərh etdiyi məzmuna münasi-bətini nitqin ifadəliliyinin köməyi ilə bildirir.(3)

Nitqin yaranması və mənimsənilməsi ilə bağlı bu günlərdə yaranan yeni konsepsiya və nəzəriyyələr haqqında müxtəlif fikirlər deyilir. Həmin konsepsiya və nəzəriyyələrin müəllifləri bu fikirdədirlər ki, irəli sürdükləri mülahizələr əsasında nitqin yaranma və mənimsənilmə mexanizmini tam şəkildə şərh etmək mümkündür. Belə konsepsiyalar-dan ikisini analiz edən A.Melinger və başqaları isə tamamilə fərqli fikirdədirlər: “Biz nitqyaratma prosesinin müxtəlif səviyyələrində eyni dərəcədə özünü doğrulda biləcək faktları araşdıraraq bütün səviyyələr üçün ümumi olan elə cəhətlər, xüsusiyyətlər tap-


228

mağa çalışdıq ki, onlar nitqyaratma (dilyaratma) prosesinin dəqiq modelini təsdiq etmə-yə imkan versin... sonunda belə bir nəticəyə gəldik ki, qanunauyğunluğun varlığı (para-lelliyin sübutu) özünü bəzi səviyyələrdə daha güclü, bəzi səviyyələrdə isə daha zəif büruzə verir, elə bu səbəbdən də bu fikirdəyik ki, nitqyaratma sisteminin bütün kom-ponentlərinə eyni dərəcədə şamil edilə biləcək vahid prinsipin varlığı ilə bağlı qəti hökm vermək hələ tezdir”. (4)

Nitqin yaranması və mənimsənilməsində əməli təcrübənin rolu ilə bağlı başqa bir nəzəriyyəni (Nitqin mənimsənilməsinin motor nəzəriyyəsini) analiz edən G.Hickok isə belə qərara gəlmişdir ki, nitqin mənimsənilməsinin motor sistemindən asılı olması ilə bağlı mülahizənin tam əleyhinə olan bir sıra danılmaz sübut və faktlar mövcuddur, bu-nunla yanaşı, mənanın mənimsənilməsi prosesinin motor sistemi tərəfindən dəstəklən-məsi fikrini təsdiq edən heç bir əsaslı sübut mövcud deyil (5)

“Nitqyaratma prosesi fikrin nitqə çevrilməsi deməkdir və burada fikrin əmələ gəlməsinə, formalara (sözlərə) çevrilməsinə, ifadəsinə (istifadəsinə) xidmət edən bir çox təfəkkür aktları icra olunur... İcra olunan hər bir akt nitqin əmələ gəlməsinin konk-ret bir mərhələsinə nəzarət edir, o cümlədən, fonetik və fonoloji aktivləşməyə, nitqin qurulmasında hecaların seçilməsinə, leksik aktivləşməyə və seçimə, intonasiya və tonun müəyyənləşməsinə, əməli istifadəyə. (6)

2. Linqvopsixologiya və nitqin dərk olunması Psixolinqvistika nitq davranışını psixoloq və linqvistlərin kompleks şəkildə

öyrənmələrini nəzərdə tutan elm sahəsidir. Linqvistika və nitqin psixologiyası ilə müqayi-sədə psixolinqvistika özünün müstəqil tədqiqat predmetinə malikdir. Psixolinqvistikanı da-ha çox psixologiya «özününkü» hesab edir. Doğrudur, psixologiyada hələ çoxdan mövcud olan sahə – nitqin psixologiyası sahəsi vardır. Nitq psixologiyasınıın predmeti psixolinqvis-tikanın obyekti və predmeti ilə üst-üstə düşür. Ona görə də çox vaxt bu iki fənni bir-biri ilə qarışdırırlar. Bu cür eyniləşdirməyə əsas olsa da, hər-halda bu iki termini bir-birindən fərqləndirən cəhətlər də mövcuddur. Onların fərqi başlıca olaraq öyrənmə predmetində özünü göstərir. Psixologiya nitqin yaranması, anlaşılması və formalaşmasının gedişi zamanı öz diqqətini daha çox şüurun psixi funksiyalarının xüsusiyyətlərinə yönəldirsə, psixolinqvis-tika bunlarla yanaşı bu funksiyaların insanların nitq fəaliyyətində və nitq davranışında ifadə vasitələrini (verbal və qeyri-verbal) də nəzərə almağa çalışır. (7)

Psixolinqvistika olduqca gənc elmdir. O, təxminən XX əsr 50-ci illərin sonu, 60-cı illərin əvvəllərində meydana gəlmişdir. Sovet psixolinqvistika məktəbinin «atası» A.A.Leontyev olmuşdur. Azərbaycan dilçiliyində psixolinqvistik tədiqatların aparılma-sına meyl edən ilk professional mütəxəssislərdən biri, bəlkə də birincisi, hal-hazırda Türkiyə Respublikasının İzmir şəhərində çalışan həmyerlimiz Doqquz Eylül universi-tetinin professoru, doktor-professor G.A.Sədiyevadır. Onun tədqiqatlarının əsas istiqa-mətini psixolinqvistikanın elmi-tətbiqi sahəsi olan neyrolinqvistikanın afaziologiya böl-məsi təşkil edir. Hələ AMEA Dilçilik institutunda işlədiyi dövrlərdə apardığı elmi-tətbi-qi araşdırmalar, eksperimental təcrübə və nəzəri axtarışlar öz bəhrəsini verdi. G.A.Sədi-yеva Azərbaycan dilçilik elminə “Afaziya: nеyrolinqvistik tədqiqat” və “Лингвисти-ческий анализ нарушении речи при афазии” adlı iki elmi monoqrafiya bəxş etdi. Bu əsərlər müxtəlif səbəblərdən, yəni istər fiziki, istərsə də mənəvi zərbə nəticəsində mey-dana gələn sinir xəstəlikləri zamanı insanların nitqində yaranan qüsurların neyrolinqvis-tik yöndən tədqiqinə həsr olunmuşdur. (8)

Sivilizasiya

229

İlkin olaraq bu suala cavab verməyə çalışaq: Biz nəyi dərk edirik və ya başa düşü-rük, dərk edilən və ya yadda qalan şey nədir? V.P.Zinçenkoya görə, “...dərketmə vahidi dedikdə subyekt tərəfindən həyata keçirilən bu və ya digər əməli tapşırığı yerinə ye-tirərkən müəyyənləşdirilən məzmun başa düşülür. Belə vahidlər işıqlılıq səviyyəsi, xa-rici görünüş, əşyaların digər əlaməti və ya əlamətlər kompleksi, əşyalar, nəhayət, əşya-ların məzmunu və onlar arasındakı ola bilər”. Burada terminoloji olaraq “dərketmə va-hidi”ndən danışılsa da, şərhlərin mahiyyəti bizim təklif etdiyimiz dərk olunan minimal vahid anlayışına daha uyğundur və bu baxımdan müəyyən mənada bizim fikirlərimizi dəstəkləyir. (9)

Dərk olunan minimal vahid heç də həmişə birbaşa hiss orqanlarımıza təsir edən və ya belə bir təsir imkanına malik olan real, əşyavi gerçəklik vahidinə bağlı olmur. Nəzə-rə almaq lazımdır ki, varlığı qəbul edilən, təsəvvür və ya güman edilən bütün irreal var-lıq, hadisə və substansiyalar da özünə məxsus dərk olunan minimal vahidlərə malikdir-lər. İfadə etdiyi məna baxımından materialist mövqedən yanaşanlara bir qədər ziddiy-yətli görünsə də, biz dərk olunan minimal vahid anlayışını “gerçəklik elementi” adlan-dırırıq. (9)

İnsan ictimai varlıq olduğuna görə, onun bir sıra dərketmə və təfəkkür fəaliyyətləri-nin müəyyən fazaları bəzi hallarda söz, nitq və dildən istifadə yolu ilə həyata keçir: vizual-vokal dərketmə zamanı gerçəklik elementinin mənimsənilməsi yazılı və şifahi nitqdən istifadə etməklə reallaşır (birinci aktın birinci fazası); sinktual dərketmənin nə-ticəsi, bəzən yeni yaranmış dil struktur vahidi, bəzən intellektual nitq olur (ikinci aktin birinci fazası); nitq əsasən müxtəlif təfəkkür aktlarında müşahidə edilən total modullaş-ma nəticəsində yaranır (birinci aktın dördüncü fazası) və mənimsənilir (ikinci aktın ikinci fazası). Bununla belə, söz, nitq və dilin dərketmə, təfəkkür və fikrin formalaşması proseslərindəki rolunu şişirtməyə, olduğundan daha böyük göstərməyə ehtiyac yoxdur. Nəzərə almaq lazımdır ki, nitqin birbaşa sinktual dərketmənin son məhsulu olduğu dərketmə və təfəkkür prosesləri istisna olmaqla, digər dərketmə və təfəkkür proseslərin-də nitqin rolu gerçəklik elementi haqqında vasitəli yolla məlumatalmaq və verməkdən başqa bir şey deyildir. Belə də deyə bilərik ki, kommunikal nitqin yaranması və mənim-sənilməsi (istər yazılı, istərsədə şifahi) dərketmə və təfəkkür proseslərinin aralıq mərhə-lələrindətəzahür edən total modullaşmalardır. Fikrin formalaşması prosesində dilin və ya nitqin heç bir rolunun olmadığını professor Kamal Abdulla belə şərh edir: “...yer üzündəki bütün insanlar (millət və irqindən asılı olmayaraq) eyni məntiq dilində düşü-nürlər. Hər hansı bir dildə – ingilis, rus, türk, Azərbaycan, eskimos, həbəş... dillərində düşünmək, prinsip etibarilə mümkün deyil”. (10)

K.Abdulla fikrini davam etdirərək yazır: “ümumbəşər dilində düşünüb, bu düşün-düklərini əvvəlcə daxili nitqə, sonra isə xarici nitqə, yəni ünsiyyətin özünə köçürürlər. Daxili və xarici nitq kimi “ayırdığımız” məqamlar isə, əslində, bir varlığın iki üzü kimi-dir... Biz, əslində, ümuminsan dilində, yəni məntiq dilində düşünüb Azərbaycan dilində danışırıq”(10)

L.Vıqotskinin məlum daxili və xarici nitq termin və anlayışlarının, yəni “daxili nitq sözsüz nitqdir”, “daxili nitqin xarici nitqə çevrilməsi ilə fikir sözdə tamamlanır”(11) mülahizələrinin burada qismən yeni məzmunda şərhini görürük. L.Vıqotskinin bu müla-hizələrinə mövqeyimizi bildirmiş olduğumuza görə, sadəcə onu deməklə kifayətlənirik ki, son məqsədin məhz nitq yaratmaq olduğu hallarda fikir birinci və ikinci intellekt ob-razlarının qarışıq kombinasiyası şəklində formalaşır, səslənmə və ya yazılma anında ok-


230

kazional nitq ehtiyacına uyğun olaraq tam şəkildə ikinci intellekt obrazlarına transfor-masiya olunaraq nitqə çevrilir.

Amma gəlin xatırlayaq ki, əlimiz bağlı, sarıqlı olanda, əlimizdə həmin an yerə qoya bilmədiyimiz bir əşya olanda və ya sadəcə əlimiz çirkli olanda, suyu necə içməli olduğumuz haqda düşündüyümüzü mütləq hiss edirik. Hətta bəzən ağlımıza gələn ilk fikirdən daşınıb yeni bir üsul fikirləşdiyimiz zamanlar da olur. Məsələn, əvvəlcə əyilib krandan su içmək qərarına gəlirik, amma kranı da aça bilmədikdə, qərar veririk ki, yanı-mızda olan şəxsdən xahiş edək, su içməyimizə kömək etsin. Belə hallarda su içməklə bağlı düşündüyümüzü ona görə hiss edirik ki, bu şəkildə su içmək, bir proses olaraq hələ avtomatlaşmamışdır.

Nitqyaratma prosesinin nəticəsi olaraq meydana çıxan nitq, onun mənbəyi funksi-yasını daşıyan dil struktur vahidləri, eləcə də onların bir fərd tərəfindən yaradılıb digər fərd tərəfindən mənimsənilməsini təmin edən beyin fəaliyyəti və təfəkkür prosesləri də ümumi və aktiv dil sisteminin ayrılmaz tərkib hissələridir və ya qısaca şəkildə desək, dil struktur vahidləri, nitq, eləcə də beyin fəaliyyəti ümumi və aktiv dil sisteminin tərkib hissələridir.(12)

Qaynaqlar:

1. M.Ə.Həmzəyev, S.F.Əmiraslanova. Ünsiyyətin psixologiyası, Bakı, 2007, s. 8 2. Vəliyulla Cəfərov. Diplomatik etiket və nitq mədəniyyəti, Bakı, 2009, s. 11 3. M.Ə.Həmzəyev, S.F.Əmiraslanova. Ünsiyyətin psixologiyası, Bakı, 2007, s. 8 4. Mayıl B. Əsgərov. Linqvopsixoloji vəhdət nəzəriyyəsi, Bakı, 2015, s. 291 5. Melinger, A., Branigan, H. P., & Pickering, M. J. (2014). Parallel processing in language

production. Language, Cognition and Neuroscience, 29, pp. 663–683. 6. Mayıl B. Əsgərov Linqvopsixologiyavə ya dilin psixologiyası, Bakı, 2011, s-281; 7. Hickok, G. (2010). The role of mirror neurons in speech perception and actionword

semantics. Language and Cognitive Processes, 25, 749–776. 8. Alario, F.-X., Costa, A., Ferreira, V. S., & Pickering, M. J. (2006). Architectures, repre-

sentations and processes of language production. Language and Cognitive 9. Psixologiya Prof.S.İ.Seyidov və M.Ə. Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə, Bakı-2007; s.12 10. Садийева Г. Лингвистический анализ нарушении речи при афазии. Баку- 1997;

Sədiyеva G.A. Afaziya: nеyrolinqvistik tədqiqat. Bakı, 1999. 11. Mayıl B.Əsgərov Linqvo-psixoloji vəhdət nəzəriyyəsi, Bakı, 2015, s. 48 12. Mayıl B.Əsgərov Linqvo-psixoloji vəhdət nəzəriyyəsi, Bakı, 2015, s. 124. 13. Abdullayev K. Həmin əsər. s. 151. 14. Mayıl B. Əsgərov. Linqvopsixologiya və ya dilin psixologiyası, Bakı, 2011, s. 281.

SUMMARY Aida Shabiyeva

ROLE OF LINGUOPSYCHOLOGY IN THE FORMATION

AND COMPREHENSION OF SPEECH UTTERANCE In this article the linguopsychological essence of formation and comprehension of speech

utterance was explained. The investigations of both classic psycholinguistik school (or West-European school the so-called “behaviourism” and “neobehaviourism”) and last of them (East-Europeanschool, the so-called “Sovietpsycholinguistics” or “The theory of speech”) are scien-tific attempts on study of psychological problems of language. The linguopsychology is occupied

Sivilizasiya

231

with not only psychological, but also linguistic aspects. The linguo-psychology in the first place proceeds from linguistic views on language's structure and speech utterance. The linguopsychology also takes into account psychological features of the formation of language and speech. The object of the linguopsycho-logy as formation, perception and conception of the structural units of language and speech, and also learning of primary and secondary language were explained.

Key words: Linguopsychology, formation of speech, the psychology of language,

function of speech

РЕЗЮМЕ Аида Шабиева

РОЛЬ ЛИНГВОПСИХОЛОГИИ В ОБРАЗОВАНИЯ

И ПОНИМАНИЕ РЕЧИ

Исследования, как классических психолингвистических школ (или западноевропейские школы так называемые «бихевиоризм» и «необихевиоризм»), так и последних из них (восточноевропейская школа, так называемая «советская психолингвистика» или «Тео-рия речевой деятельности»), считаются научными попытками по изучению психоло-гических проблем языка. Но в результате критического анализа выясняется, что в этих исследованиях рассмотрение лингвистических, т.е. языковых проблем игнорируется. Даже в тех работах, якобы посвященных конкретному тексту, речи или высказываниям, изучаются только психологические аспекты. Лингвопсихология занимается не только психологическими аспектами, но и затрагивает лингвистические аспекты. Лингвопсихо-логия также учитывает психологические особенности образования языка и речи. Пред-метом лингвопсихологии являются образование, восприятие и понимание структурных единиц языка и речи, усвоения первичного и вторичного языка.

Ключевые слова: лингвопсихология, образования языка и речи, психолингви-

стика, общение, лингвистические аспекты

232

SƏNƏTŞUNASLIQ

Kəmalə PƏNAHOVA∗

İNCƏSƏNƏT ƏSƏRLƏRİNDƏ MİSTİK ƏLAMƏTLƏRİN TƏCƏSSÜMÜ Açar sözlər: incəsənət, mistika, simvol, estetik hiss, abstraksionizm, simvolizm

İncəsənətin ibtidai insanların qorxu və sevinclərini, inanc və ehtiyaclarını anlatmaq üçün qayalara, mağara divarlarına həkk etdikləri simvolik rəsmlərdən başlandığı barədə mülahizələr mövcuddur.

Hələ ibtidai insanların fəaliyyəti zamanı onlarda dünyanın tanınması, dərk olunma-sı zərurəti yaranmış və bu prosesdə paralel olaraq insanın mənəvi həyatına məxsus olan ünsürlər də formalaşmağa başlamışdır. Lakin bəşəriyyətin inkişafının ilkin dövrlərində insanın mənəvi aləmi onun özü ilə müqayisədə daha dərindən anlaya bildiyi təbiətin müşahidəsi və dərk olunmasına cəhd nəticəsində formalaşmışdır. Hər bir primitiv incə-sənət əsəri belə eyni zamanda idrakın, yaradıcılığın, bir də insanlar arasında ünsiyyətin elementlərini özündə cəmləşdirərək yaranmışdır.

Məlumdur ki, bilavasitə obyektiv aləmin dərki prosesində iştirak edən estetik hiss təfəkkürdən ayrı mövcud ola bilməz. Estetik hissin idrakla əlaqəsi ona insanın ətraf alə-mə psixofizik emosional münasibətindən fərqli olan bir məzmun verir. Estetik hisslər ağlın sınağından keçərək meydana gəlirlər. Estetik hissin strukturunda ağıldan kənar emosiyalara yer yoxdur. Emosiyalarla ağlın bu cür əlaqəsi estetik hissə dərin mənəvi məzmun və təsirlilik verir, onu inamlı və məntiqi edərək, dünyanı dərketmə vasitəsinə çevirir.

Lakin onu da nəzərə almaq lazımdır ki, emosiyalar orqanizmin xarici aləmə bilava-sitə hissi reaksiyasıdır. Onda obyektiv məzmun olmaya da bilər, o yalan, subyektiv də ola bilər. Beləliklə də qaranlıq meşənin qavrayışı zamanı meydana gələn qorxu hissi, səmada ildırımın çaxmasının emosional qavranılması prosesi hansısa fövqəltəbii varlıq-ların mövcudluğu haqqında təsəvvürlər yarada bilir. Emosiya özü obyektiv aləmin qav-ranılan hadisə və proseslərinin rasional, məntiqi qiymətləndirilməsi ilə bilavasitə bağlı deyil. O ümumi idrak prosesini maddi aləmin qavranılan obyektiv tərəflərinin gerçək səbəb-nəticə əlaqələrinin aşkar olunmamış inikası səviyyəsində dayandıra bilər. Təbii ki, bu halda idrak prosesində hissi və rasional mərhələlər arasındakı əlaqənin pozulması mistik təsəvvürlərin yaranmasına gətirib çıxarır. Mistik fikir idrakın əsasən hissi-emosional səviyyəsinin məhsulu hesab edilə bilər. Emosional qavrayışların anlanılması-nın zəif inkişafı insana onları rasional-məntiqi səviyyəyə qaldırmağa imkan vermədiyi üçün əksər hallarda bu emosional təəssüratlar fövqəltəbii, əcaib varlıqlar haqqında anla-yışların, o cümlədən mistik təsəvvürlərin yaranmasına yol açır.

İbtidai insan şüuru sinkretik xarakterə malik olmuşdur. Onda həm insanın dünya haqqında elementar bilikləri, həm təbii qüvvələr qarşısındakı zəifliyi, həm də insanın özünün sosial və təbii mahiyyətinə mistik mənanın verilməsi öz əksini tapmışdı.

Təbii ki, keçmişdən yadigar qalan hər bir sənət abidəsi onu yaradan xalqın dini əqi-dəsini, mifoloji və fəlsəfi dünyagörüşünü əks etdirir. Dünyaya estetik və dini münasibət

∗ Dosent, Bakı Dövlət Universiteti

Sivilizasiya

233

dərin emosional həyəcanlarsız, bu emosiyaların konkret-hissi obraza çevrilməsi olma-dan təsəvvür edilə bilməz. Bu obrazlar isə hökmən gerçəkliyin emosional-obrazlı mənim-sənilməsi əsasında meydana gələrək, bəzən mistik xarakter də daşıya bilər. Tarixi inkişaf prosesində gerçəkliyin estetik əksi ilə mistik fantaziya bir-birinə keçərək incəsənətin çoxlu mürəkkəb təzahürlərini yaratmışlar. Əslində fəlsəfi ədəbiyyatda incəsənətin mistik fikir, magik fəaliyyət əsnasında yaranması haqqında konsepsiyalar da mövcuddur.

İbtidai incəsənətlə mistik düşüncənin əlaqəsi ictimai şüurun o dövrdə hələ tərkib his-sələrinə ayrılmaması, bir bütöv forma kəsb etməsi ilə əlaqədar olmuşdur. Burada həqiqi və yalan, mistik və mötəbər olan bir-biri ilə çarpazlaşırdı. İctimai şüur formalarının bir-birindən differensasiya olunmadığı vaxtlarda ibtidai insanların şüurunda elmi biliklərin, incəsənətin, əxlaqi fikirlərin, dini təsəvvürlərin rüşeymləri bir uyğunluq təşkil edirdi.

Qədim dövrdə magiya həm də bilavasitə istehsal prosesi ilə də bağlı olmuşdur. Xü-susilə ova gedən insanların həyata keçirdikləri mistik ayinləri buna misal gətirmək mümkündür. Adətən insanlar ovdan əvvəl heyvanların şəkillərini çəkir, onların qarşısın-da ovçuların bədən hərəkətlərini yamsılayan rəqslər edir, nizə və mızraqları təsvirin üzərinə endirirdılər. Baş verəcək ov prosesini təxminən bu cür təsəvvürə gətirən insan-larda bu magik prosesdən sonra qələbə inamı yüksəlirdi. Həm də təbii ki, bu vərdişlər ovçuluq edənlərin cəldliyinə, güclənməsinə də səbəb olaraq, əldə edilmiş mistik inamla bərabər ov zamanı müvəffəqiyyəti təmin edirdi.

Dünyanın dərk edilib anlanılmasına olan zərurət qədim dövrün insanını müəyyən fəaliyyətlərə sövq edirdi. Onları insan özü üçün başqa cür və əlbəttə fantastik surətdə izah edirdi. Çünki səbəbiyyət əlaqələri haqqında onun bütün təsəvvürləri həddən artıq fantastik idi. Ov zamanı həm dərk etmə, həm də məşq (nizələrlə deşilmiş gil ayını yada salaq) ibtidai insanlar üçün magik, müqəddəs və bununla bərabər tam utilitar akt idi. Hətta ona görə müqəddəs idi ki, onlar bunun praktik nəticəsinə, birbaşa kəsərli təsirinə inanırdılar. Gildən düzəlmiş heyvanı öldürərkən, bu üsulla onun canlı oxşarını əldə edəcəklərinə inanırdılar. Üzlərinə heyvan maskalari taxaraq, “ kəl rəqsi “ ifa edərkən hesab edirdilər ki. bu çağırış rolunu oynayacaq və kəlləri onların məskəninə cəlb edə-cək...Bu hələ əslində nə din, nə incəsənət, nə də idraki fəaliyyət (indiki anladığımız məna-da) olmasa da, lakin bütün bu şüur formalarının ilkin, bütöv vəhdəti idi. Belə ki, xarak-terinə və fəaliyyət nəticələrinə, emosiyaların gücünə, bu prosesdə hasil olan məqsədyönlü və ifadəli formanın spesifik duyumuna görə incəsənətə daha çox oxşayırdı (4, 15).

Mistika təhrif olunmuş təsəvvürlər, cadugər hərəkətlər sistemidir və bu təsəvvürlə-rə əsaslanan insanlar onu əhatə edən hadisələrə və predmetlərə fövqəltəbii üsullarla təsir etməyə çalışırlar. Bəzi hallarda mistik hərəkətlər istehsal prosesi ilə əlaqədar olmuşdur. Lakin özünün məzmununa görə mistika əmək prosesindən əsaslı şəkildə fərqlənmişdir. Çünki insanın əmək fəaliyyəti onun tələbatlarını ödəmək məqsədilə müxtəlif əlaqə, münasibət və qanunauyğunluqları dərk etməklə təbiətin predmet və hadisələrinə yiyə-lənməyə əsaslanırdısa, mistik hərəkətlər başqa bir mahiyyət daşıyırdı. Sehrbazlıq hərəkətləri ilə ibtidai insanların gözlədikləri nəticə arasında yalnız insanların düşüncə-sində olan, uydurulmuş bir əlaqə yaranırdı. Əslində özlüyündə ovçuların rəqsləri və heyvan rəsmlərinin nizələrlə vurulması heç bir mistik məzmun daşımır. Onlar müəyyən təsəvvürlərlə bağlı sehrbazlıq ritualının elementlərinə çevrildikdə isə mistik məna kəsb edir. Burada mistikanın mahiyyəti insanın təbii fəaliyyətinin fövqəltəbii nəticələri haq-qında təsəvvürlərdə təcəssüm olunmasında təzahür edir.


234

Qədim dövrdə insanların mistik təsəvvürləri haqqında məlumatları biz əsasən onların təcəssüm olunduqları müxtəlif simvollarla, incəsənət abidələri ilə tanışlıq vasitəsilə əldə edirik. Məsələ burasındadır ki, bu insanların mistik dünyagörüşü onların yarada bildikləri incəsənət nümunələrində həkk olunurdu. Ov səhnələrinin daşlar üzərində təsviri onların ovun uğurlu keçməsi üçün həyata keçirdikləri magiya mərasimlərinin əksi idi.

Məsələn, qədim misirlilər hesab edirdilər ki, insan öldükdən sonra axirətdə yerdəkinə oxşar həyat keçirəcəkdir. Xoşbəxt olması üçün onu bu dünyada malik olduğu öz bədəni də daxil olmaqla hər bir şeylə təchiz etmək lazımdır. Bədənin balzamlanaraq qorunması adəti də bu inamla əlaqədar idi. Misirlilərə görə insanın həyati qüvvəsi olan “Ka” yerdəki qişasını taparaq, ona daxil olduqda ruh özünü o biri dünyada rahat hiss edə bilər. Sərdabəyə ölən insanın özünə oxşar portret heykəlinin yerləşdirilməsi adəti ”Ka”nın öz simasını asanlıqla tanıması kimi mistik bir təsəvvürlə əlaqədar idi.

“Qədim dünya incəsənəti” kitabının müəllifləri N.A.Dmitriyeva və N.A.Vinoqra-dovanın fikirləri ilə razılaşmaq mümkündür ki, məhz bu ənənədən Misirdə məşhur portret sənəti yaranmışdır. Misir portretləri özünəməxsusdurlar: onlar təəccüblü dərəcə-də fərdi xüsusiyyətləri əks etdirsələr də, üzün ifadəsi mücərrəd, psixoloji cəhətdən açıl-mamış olaraq qalır. Keçici həyəcanlar maraq doğurmurdu: axı bunlarda zamandan azad olmuş, əbədiyyətə gedən bir insan təsvir olunurdu (4, 31).

Misirdə mövcud olan dini-mistik təsəvvürlərə həm də o dəlalət edir ki, sərdabələrin divarlarında rəssamlar axirətdə ölənin rifahını təmin etmək məqsədilə onun həyat səlnaməsini əks etdirən naxışlar, qabarıq təsvirlər həkk edirdilər. Misirlilər heyvanları müqəddəs, özlərinin himayədarı hesab edərək, totem kimi ona sitayiş etdikləri üçün rəssamların animalizmə meylliyi başadüşüləndir.

Rəssamın fərdi iradəsinin ifadəsi də ciddi şəkildə məhdudlaşdırılmışdı: onun rolu müqəddəs qanunları mühafizə edən, ilahi iradəni qət edən kimi təsəvvür edilirdi. Belə ki, yerdəki qısamüddətli həyatdan fərqli olaraq, incəsənət əbədi həyatın daşıyıcısı hesab edilirdi, onda o ani, dəyişkən, dayanıqsız olandan azad olunurdu (4, 33).

Belə qənaətə gəlmək mümkündür ki, bir tərəfdən qədim dövrdə insanların mistik dünyagörüşünün müxtəlif obrazlarda əks olunması incəsənətin inkişafına təkan verirdi-sə, digər tərəfdən incəsənət onların mistik arzularının təmin olunmasında yardımçı rolu-nu oynayırdı.

Misirdə islahatçı firon IV Amenxoten – Exnaton vahid qanunvericilik aktı ilə tanrı-ların bütün qədim panteonunu ləğv etdi, məbədlərin mülkünü müsadirə etdi və tarixdə ilk dəfə olaraq yalnız günəş-tanrıya Atona sitayiş etməni tətbiq etdi... Əvvəlki ali tanrı Amon Ra buzov və ya qoyun (qədim totemin qalığı kimi) şəklində təsvir olunan günəş tanrısı idi. Yeni tanrı Aton səmada işıq saçan disk- günəşin özü idi. Exnatonun dövründə onu elə belə də təsvir edirdilər: şüalar saçan işıqlı dairə kimi. Hər bir şüa insan əli ilə qurtarırdı ki, bu da nemətlərin yer üzünə bağışlanmasını simvolizə edirdi (4, 60). Atonun şərəfinə məbəd tikdirmək əmrini də məhz Exnaton verir.

Qədim Misirin simvolu olan piramidaların quruluşu da mistik məna daşıyırdı. Pi-ramida Qədim Misirdə yüksəliş simvolu idi. Onun konusu günəşə və ulduzlara yönələ-rək, yerlə göy arasında keçidi təmin edirdi. Bu keçid ölən fironun axirət dünyasına daxil olmasını təmin etməli idi. Piramidalar həm də günəşin və əcdadların yaradıcı qüvvələri-nin simvolları idi.

Qeyd etdiyimiz kimi ibtidai insanların şüuru sinkretik xarakter daşıyırdı. Lakin bu prosesdə meydana gələn ziddiyyətli cəhətlər getdikcə kəskinləşdiyi üçün insanın dünya

Sivilizasiya

235

haqqında bilikləri, təbiət qüvvələri qarşısında acizliyi, insanın sosial və bioloji mahiy-yətinə mistik məna vermək cəhdləri artıq şüurda ifadə olunurdu. Ətrafda baş verənləri hər nə cür olsa da dərk etmək cəhdləri isə emosional-bədii formada təcəssümünü tapırdı.

Antik incəsənət nümunələrinin özündə daşıdığı simvol və məna indi də incəsənətlə məşğul olanları düşündürməkdədir. A.F.Losev “Antik estetika tarixi” əsərində yazır: “Poeziya, heykəltaraşlıq, arxitektura, musiqi, ritorika, və s. Yunanıstanda sadəcə incəsə-nət kimi qiymətləndirilmirdi. Bunlarda böyük bir ideyalılıq var idi, bu artıq incəsənət deyil, bunlarda insan, təbiət, kosmos, tanrılar və tale arasında sıx əlaqə var” (1, 542).

Qədim yunan məbədləri “tanrıların evi” kimi mistik bir funksiya daşıyırdı. Bu məbədləri tanrının heykəli ilə işıqlanmalı idi. Böyük divarların adətən pəncərəsi olmur-du. Ancaq damda kiçik dəliklər açılırdı. Yalnız səhər tezdən məbədin şərq tərəfə istiqa-mətlənmiş açıq qapılarından düşən günəş şüaları içəri daxil olaraq, öz ölçülərinə görə interyerin sahəsi ilə mütənasib olmayan nəhəng heykəli işıqlandırırdı. Qədim Misir mə-bədləri ritual yürüşlər üçün uyğunlaşdırılmışdısa da, Yunanıstanda bunlar səcdəgahın, qurbangahın yerləşdiyi məbədin xaricində baş verirdi. Məbədə yalnız kahinlər, özü də qəti müəyyən olunmuş vaxtda girə bilirdilər (10).

Misir, Mesopotamiya, Hindistan mədəniyyət nümunələrinə məxsus olan qəhrəman-lar özlərinin sirli və fövqəltəbiilikləri, səma ilə, onun kor-təbii qüvvələri ilə əlaqələrinə görə fərqlənirdisə, Qədim Yunanıstanda daha çox real insan obrazına üstünlük verilir, hətta yunan tanrılarına insanlara məxsus xüsusiyyətlər aid edilir, antropomorfizm əla-mətləri önə çəkilirdi.

Mistik elementlər qədim Şərqdəki heykəllərdə də özünü büruzə verir. Sənətkarlar müxtəlif tanrıların heykəllərini yaratmaqda maraqlı idilər. Çünki bu tanrı-heykəllər ibadət edən insanlarda xüsusi mistik təəssüratlar yaradırdı. E.ə. XIX-XVIII əsrlərdə Babilistanda Hammurapinin qanunlarının oyularaq həkk edildiyi daş plitə də özündə mistik elementləri daşıyır. Daş plitənin yuxarısında Hammurapinin günəş və ədalət ilahəsi olan Şamaşdan hakimiyyət simvolunu əldə etməsi kimi mistik bir epizod əks olunmuşdur. E.ə. XVIII əsrdə Babilistan mədəniyyətinin təsiri altında yaradılmış mə-həbbət, məhsuldarlıq və gözəllik tanrısı olan İştarın heykəli də mistik hisslər aşılayır. Əlində tutduğu və su novlarının mürəkkəb sisteminə birləşdirilən su dolçası isə ən isti günlərdə təmiz su yağdırmaq kimi müqəddəs qabiliyyəti ehtiva edirdi.

Qədim Assuriyada Dur-Şarrukin şəhərinin xarabalıqlarında aşkar olunan saraya arabaların çıxışı üçün panduslar və arkalı çatılı qalalar şəklində girişlər cinahlardan öküz bədənli, qartal qanadlı, hündür baş örtüklü saqqallı kişi başlı fantastik heyvanların (şedu) iri açılmış gözlərin qəzəbli baxışları ilə baxan iri (5-il metrlik ) qoşa heykəlləri düzülmüşdü. Bir çox nəsillərin sənətkarlarının fantaziyasından doğulan bu heykəllər çar sarayını hər çür şərdən qoruyan təbiət qüvvələrinin əzəmətini özündə əks etdirərək, mistik məna kəsb edirdi (4, 127).

Qədim dövrdə sadəlövhcəsinə insanın heyvan və ya əcdadları şəklinə çevrilməsi reallığını qəbul etdikləri üçün rəssamlar yarım insan-yarım heyvan rəsmləri çəkərək, belə varlıqların mövcudluğuna inanırdılar. Bu ibtidai dövr rəssamının yaradıcılıq fantaziyası əsasında dünyanın bədii formada dərkinin nəticəsi idi.

Sakit okeandakı Pasxa adasında qaşdan yonulmuş və üzü adaya doğru çevrilmiş, onlarda müqəddəs ruhların yaşadığı hesab edilən böyük heykəllər tanrıları təcəssüm etdirir. Dini və dünyəvi hakimiyyətin simvolu olan bu abidələr əslində adanı qorumaq kimi mistik məna ehtiva edirlər.


236

Babilistanda Etemenanki hökmdarlara şəxsi qəbirüstü abidə kimi ucaldılan Misir piramidalarından fərqli olaraq, bütün şəhərin müqəddəs yeri, dövlətin fəxri idi. Onun arxitekturasında insanların səmaya yaxınlaşa bilmək kimi cəsarətli niyyətləri ifadə olunurdu (4, 137). Bu da arxitekturada insanların mistik əhval-ruhiyyələrinin bir daha təcəssümünü ifadə edirdi.

Göründüyü kimi adları tarixə düşmüş qədim məbədlərin tikilməsi çox zaman insanların ilahi qüvvələrə inam, etiqad, mistik arzularına çatmaq istəyindən doğmuşdur. Məsələn, şumerlərdə hər bir şəhər öz tanrısına ibadət edirdi. Bu tanrıların şərəfınə ucalan məbədlər ətrafında şəhərlər meydana gəlirdi. Həmin tikililər öz növbəsində memarlığın inkişafına səbəb olurdu.

Mistik elementlər həmçinin məişət əşyalarında da təsvir olunaraq, insanların təbiət qüvvələri qarşısında qorxusunun tənzimləyicısı rolunu oynayırdı. Məişətdə müəyyən funksiyalar yerinə yetirən bu əşyalar, eyni zamanda insanların qarşısında qorxu keçir-dikləri qüvvələri neytrallaşdırmaq kimi mistik funksiyalar da daşıyırdılar. Bu isə əslində sənətkarın üzərinə rəsmlər çəkərək yaratdığı bu məişət əşyalarına əlavə bir dəyər verirdi.

Belə ki, Çində hələ e.ə. III minilliyin ortalarında Yanşao məntəqəsində istehsal olunan keramik qablara təbiət qüvvələrini ovsunlayan magik motivlər məxsus idi. Banpo qablarını adətən balıqlar və marallar, Myaodiqou qablarını kərtənkələ və tısbağalar, Xuasyan məmulatlarını quşlar bəzəyirdi (4,181).

E.ə. XVI-XII əsrlərdə ilk quldarlıq dövləti olan Şanda ölülərin axirətdəki mövcud-luğu insanlar üçün canlı insanların həyatından az əhəmiyyət kəsb etmirdi. Qədim çinlilər inanırdılar ki, onların həyatdakı rifahı tamamilə nəslin əsasını qoyan və hamisi olan – totem hesab edilən heyvanla eyniləşdirilən ölmüş əcdadların himayəçilyindən asılıdır. Əcdadların ruhu nəslinin qayğısına qalmalı idi, buna görə ona xidmət etmək la-zım idi ki, ruhun heç nəyə ehtiyacı olmasın. Əcdadlara sitayış Şan dövründən başla-yaraq, Çində uzun müddət əhəmiyyət kəsb etməyə başladı. Dəfn mərasimləri xüsusi təmtəraq kəsb etdi, sərdabələrin bəzədilməsinə qeyri-adi əhəmiyyət verilməyə başlandı. Sərdabələrə oyma nefritdən, ağ keramikadan, qızıldan, yəşəm daşından qiymətli əşya-lar, həmçinin tuncdan naxışlı qılınclar və canlıların həyatına bənzədilmiş axirət üçün di-gər vacib əşyalar qoyulurdu. Hesab edilirdi ki, qəbirdəki hər bir predmet özünün magik mənasını daşıyır - şər ruhları qorxutmaq, xeyirxah ruhları cəlb etmək, insanlara yaxşı məhsul göndərmək, əkinləri quraqlıq və seldən qorumaq, lazımi vaxtda yağış yağdır-maq. (4, 184).

Qədim çinlilər buludu, yağişi, küləyi, dağlari, dənizləri və çayları, quşları və balıq-ları ilahiləşdirirdilər. Ona görə də neolit dövrünün dulusçuluq məhsullarına məxsus na-xışlar, vaxt keçdikcə mürəkkəbləşdilər, daha mürəkkəb ornamentlər sisteminə qarışdı-lar. Bu ornamentin əsas tərkib hissələri günəş, ay, külək və ildırım işarələri deyil, səma və su ünsürlərinin “nümayəndələri” – yerə yağış göndərən quş və əjdəha, məhsul müj-dəçisi cırcırama, insanlara toxluq və sərvət vəd edən öküz və qoyun idi. Arabir təsvir edilən heyvanlar əsas heyvanların-müdafiəçi və qoruyucu: pələng, qoyun, əjdahanın xüsusiyyətlərindən təşkil olunan ümumiləşmiş sifət alırdılar. Belə tez rast gəlinən naxış-lar arasında fantastik dombalangöz heyvan “tao-te”nin maskası var idi. Arabir qablar özləri insanların həyatını qoruyan heyvan və quş- bayquş, tapir, pələng şəkilləri alır-dılar, lakin o zaman da onların üzəri boş yer saxlanılmadan naxışlarla işlənilirdi. Qoru-yucu qablar formaca hamar və səlis olmurdu. Onlar sanki tikanlarla qabardılırdılar, düş-

Sivilizasiya

237

mənlərə buynuzların sərt burumlarını uzadırdılar, iti üzgəclərlə və balıq pulları ilə örtü-lürdülər. (4, 187).

Şamanların trans vəziyyətinə düşmək üçün istifadə etdikləri dəf başqa aləmlərə keçmək kimi simvolik bir məna ifadə etmişdir. Dəfin üzərinə çəkilmiş dəri isə belə he-sab edilir ki, yuxarı və aşağı aləm arasındakı sərhəd rolunu simvolizə edir. Dəfin çalın-masından alınan, bəzən yerin ürək döyüntüsü hesab edilən təkrarlanan ritmlər şamana şüurun başqa vəziyyətinə keçməyə imkan verir. Adətən şamanlara məxsus dəflərin üzərində stilizə edilmiş at şəkillərinə rast gəlinir.

Şamanlıq ənənəsində at simvolu tam anlamı ilə bir ölüm heyvanı və ruh köçürücü-dür. Çoruhlu qədim türk inancı olan şamanizmdə atın mistik rolunu bu şəkildə açıqla-maqdadır: Şamanlara məxsus mərasimlərdə at şamanın göy üzünə çıxdığı minik və qur-banlıq heyvan olaraq önəm qazanmışdır. Göy tanrının (yeni təsbit edilmiş rəvayətlərdə baş tanrı sayılan Ülgənin) simvollarından biri olaraq önəm qazanmaqda və qurban kimi də təqdim edilməkdədir. Şaman atın yardımı ilə yer altına, ya da başqa dünyaya keçə bildiyi üçün ölümün də simvolu olmuşdur. İndiki zamanda da at fiquru Anadolu və türk dövlətlərinin bir çoxunda məzar daşlarında şamanlıq inancının təsirini göstərməkdədir (11, 691).

C.Mellart “Yaxın Şərqin qədim sivilizasiyaları” əsərində Yaxın Şərqdə ən böyük neolit yaşayış məskəni olan Çatal Huyuyuk mədəniyyəti barədə məlumat verərkən məbədlərin tərtibatında skamyalarda və ya sütunlarda yerləşdirilmiş buynuzlu öküz başlarından bəhs edərək, bu stilizə edilmiş öküz başlarının buynuzları ilə birlikdə məbəd və evlərdə platformaların kənarlarını haşıyələndiyini nəzərə çatdırır. Müəllif onların çox güman ki, sakinləri qorumalı və şərin qarşısını almalı olduğunu qeyd edir (3, 91).

C.Mellart həmçinin nəqşkarlığın rəngarəngliyindən də bəhs edərək, xüsusilə hən-dəsi divar naxışlarının bəzilərində -əl, ayaq, xaç simvollarına rast gəlindiyini, bunun onların magik və müdafiə funksiyalarına müvafiq olduğunu göstərir (3, 93).

Mistik əlamətlərin məişət əşyalarında təsvirinə keltlərin sənətkarlığında da rast gəlmək mümkündür. Məsələn, keltlərin təbiətə aid simvollarının əks olunduğu qazan bolluğun, dirçəlişin və qurban vermənin simvolu idi. O qidanın və biliyin tükənməz mənbəyi hesab olunaraq, Keltlərin ali tanrısı Daqda ilə assosiasiya olunurdu. E.ə. II və ya I əsrə aid olunan qızıl suyuna çəkilmiş Qundestrup qazanında “buynuzlu tanrı” olan Kernunnosun təsviri verilmişdir. Bu heyvan kişi cinsinə məxsus olan, ana-torpaqla, yaxud təbiətlə müqəddəs nikahda olan tanrı idi. Tanrının başında yeniləşməni simvolizə edən maral buynuzu var idi (maralların buynuzlarını dəyişdikləri, yerinə yenisinin böyüdüyü üçün). Kernunnos qabanla da təsvir oluna bilirdi. Keltlər bu heyvanın cəldli-yinə və döyüş hazırlığına heyran idilər. Onlar inanırdılar ki, qabanlara magik qüvvələr məxsusdur və birbaşa yeraltı dünya ilə bağlıdırlar (6, 20)

Qaban anqlosakslar üçün isə müdafiə və kral hakimiyyətinin simvolu idi. O kral hakimiyyətini və məhsuldarlıq tanrısı Fro ilə assosiasiya olunurdu. Döyüşçülər qaban təsviri ilə özlərinin dəbilqələrini bəzəyərək, qabanın gücünün onlara keçəcəyinə inanır-dılar (6, 21).

Azərbaycan ərazisində qədim dövrdə yaşamış insanlara məxsus məişət əşyalarında, incəsənət nümunələrində də mistik rəmzlərə rast gəlmək mümkündür. Məsələn, Ermi-tajda saxlanılan bürünc məcməyi məişətimizdə geniş yayılmış ev avadanlığını xatırla-dır. Bəzək etibarilə sırf ilkin orta əsrlərlə bağlıdır. Məcməyinin üzərinə döymə üsulu ilə


238

həkk edilmiş çiçək, budaq rəsmləri və onların ümumi kompozisiyası öz üslub xüsusiy-yətlərinə görə bu orijinal sənət əsərini VI-VII əsrlərə aid edir. Məcməyinin ortasında böyük medalyonda verilən ornament motivləri xüsusilə diqqəti cəlb edir. Burada sim-metrik şəkildə altı ədəd üç şaxəli yarpaq rəsmi həkk edilmişdir. Aparılan elmi araşdır-malar göstərir ki, bu tipli təsvirlər ilk orta əsrlərdə “Müqəddəs ağacın” rəmzi olmuşdur ( 2, 12).

Orta əsrlərdə toxuculuq sənəti nümunələri olan müxtəlif növ parçalarda mistik əlamətlərlə bağlı fiqurlar əks olunmuşdur. Fantastik quş, heyvan, ağac rəsmləri çox zaman müəyyən magik inamların təcəssümü olmuşlar. Rasim Əfəndi qeyd edir ki, bu parçalar içərisində Brunsviq şəhərindəki Hersoq Anton Ulrix adına muzeydə, İtaliyanın Verona şəhərində Qastello Vekkionun şəxsi kolleksiyasında, eləcədə Bakıda Azərbay-can Tarixi Muzeyində nümayiş etdirilən parçalar diqqəti cəlb edir. Bu parçalar yüksək texniki üsulla toxunaraq quş, heyvan və stilizə edilmiş gül-çiçək rəsmləri ilə bəzədil-mişdir. Birinci parça üzərində qızıl, gümüş saplarla toxunmuş bir-birinin ardınca təkrar olunan tovuz quşu rəsmləri təsvir edilmişdir. Yeri gəlmişkən onu da qeyd etmək lazım-dır ki, tovuz quşu rəsmləri keçmişdə Azərbaycanda ən geniş yayılmış rəsm ünsürlərin-dən olmuşdur. O dövrdə həmin quşun təsvirinə nəinki parça üzərində, hətta daş, metal və keramikada da tez-tez rast gəlirik. Məlum olduğu kimi, tovuz quşu hələ uzaq keç-mişlərdə günəş və od tanrısı kimi ilahi və rəmzi bir məna daşımışdır. Araşdırmalar gös-tərir ki. əsrlər getdikcə tovuz quşu rəsmləri öz keçmiş mənasını itirmiş və nəhayət, sa-dələşərək Şərq aləmində ən geniş yayılmış “buta” ornamentinə çevrilmişdir (2, 29).

Süjet xarakteri daşıyan kompozisiyalar adətən məzar daşları üzərində yonulurdu. Onların üzərində bir çox simvolik mahiyyət daşiyan rəsmlərə də rast gəlinir. Bunlardan: islamı təmsil edən ay-ulduz, günəşi bildirən svastika və ya zolaqlı dairə və s. naxışları göstərmək olar (2, 67).

Məzar daşları üzərində türkdilli xalqların, o cümlədən oğuzların keçmişdə totemi sayılan müqəddəs “unu quşu” təsvirləri də yer tutur. Uzaq keçmişlərdə bu quş-onğon türk dilli tayfaların həyatında o qədər böyük rol oynamışdır ki, onun taxtadan yonulmuş və ya keçədən düzəldilmiş fiquru hər evin yaraşığına çevrilmişdir. Hətta nahar vaxtı hər bir şəxs xoş bir əlamət kimi ilk loğmanı onun ağzına qoymalıymış. Totem xarakteri daşıyan bu quşun təsvirinə XII-XIII əsrlərə aid Koniya, Rey saxsı və kaşıları üzərində, Səlcuqi sikkələri və s. sənət nümunələrində rast gəlirik. Onun ən qədim təsvirini isə VIII əsrdə yaşamış türk xaqanı Güntəkinin hazırda Ulan-Bator muzeyində nümayiş etdirilən portretindəki başlıqda görürük (2, 69).

Daş qoç fiqurlarının totem xarakteri daşıması barədə məlumatlar da maraq doğurur. Daş qoç fiqurları haqqında maraqlı qeydlərə rus alimi V.M.Sısoyevin yazılarında da rast gəlirik. 1926-1927-ci illərdə Azərbaycanın Naxçıvan, Ordubad, Laçın və s. Rayon-larında olmuş V.M. Sısoyev yazır ki, yerli əhali burada tez-tez təsadüf olunan daş qoç fiqurlarını müqəddəs sayaraq ona sitayiş edir, hətta bu fiqurları bəzən qədim qəbiristan-lıq xərabələrində, dağlardan və s. yerlərdən taparaq hörmət əlaməti olaraq öz qohumla-rının qəbri üstə qoyurlar...” Naxçıvanın şərqində köhnə qəbiristanlıq yaxınlığında qır-mızı daşdan yonulmuş, uzunluğu 1m.50 sm olan, hündürlüyü 62sm, eni 40sm olan qıv-rım buynuzlu bir qoç fiquru gördüm, burada uşaqları olmayan qadınlar arasında belə bir şayiə yayılmışdır ki, kim bu qoçun ayaqları arasından sürünərək o biri tərəfə keçərsə, onun mütləq uşağı olacaqdır” ( 2, 70 ).

Sivilizasiya

239

A.Qurbanov yazır ki, qədim türk xalqlarının mifologiyasında alıcı quşlara xüsusi mistik anlam verilirdi. Onların lələkləri döyüşçülərin tuğulğalarının (dəbilqələrinin) yuxarı hissəsinə taxılır, caynaqları isə nəzərlik kimi yaxadan asılırdı. Əski türklərə aid edilən qiymətli artefaktlarda da bu quşların təsvirlərinə rast gəlinir. Məsələn, indiki Mərkəzi Monqolustan ərazisində, Orxon çayının sahilində yerləşən Kül tikin komplek-sindəki (VII əsr) təsvirdə böyük sərkərdənin baş geyimində qartal lələyi həkk olunmuş-dur. Bu rəmzə Bilgə xaqanın xatirəsinə ucaldılmış kompleksdə, Qazaxıstan və Qırğızıs-tandakı «Altın tamqa tarxan», «Kuli-çur», «Elgene bulaq», «Anonim-4» kimi arxeoloji abidələrdə də təsadüf olunur. Qədim türk mifologiyasında azad və qüvvətli olan alıcı quşların, xüsusilə onların alisi sayılan qartalın sxematik təsvirləri damğa işarələrində, eləcə də bəzi türkdilli ölkələrin dövlət rəmzlərində öz əksini tapmışdır (5, 132).

A.Qurbanov əlavə edir ki, tarixi Azərbaycan torpaqlarında yaşamış maqların və kaspların da mifik təsəvvürlərində alıcı quşlar mühüm yer tuturdular. Onların inancına görə, bu quşlar Orta Dünya ilə İlahilərin Dünyası arasında vasitəçi olaraq, ölən insanların ruhlarını qaranlıq dünyaya çatdırırdılar (4, 134).

Dünya dinləri yayıldıqları zamandan etibarən abidələrinin arxitektura elementlərinə dini-mistik məna verməyə cəhd etmişlər. Bunlar insanların dini assosiasiyalarına təsir göstərən səbəblərdən olmuşdur. Məsələn, Buddizm dininə məxsus arxitektura abidələri-nə nəzər yetirsək, budda məbədlərinin çoxmərtəbəli dam örtüklərinin ritmik, səmadakı yüksəkliklərə qalxan siluetləri sanki dindar insanın ruhunun səmavi sakitlik aləminə qalxmaq, gündəlik həyatdan uzaqlaşaraq, “nirvanaya” yüksəlmək cəhdlərini ifadə edir.

Xristian kilsələri İsa peyğəmbərin ölümünü dindarlara xatırlatmaq üçün ənənəvi olaraq xristianlığın simvolu olan xaç formasında tikilir. Qotika üslubunu isə xristian dininə məxsus ruhun bariz təzahürlərindən biri hesab edirlər. Qotika arxitekturası ruhun nəcibliyini, ilahiyə doğru cəhdini, insanda tanrının daxilən mövcudluğu hissini simvoli-zə edir. Əslində qotika arxitekturasını estetik cəhətdən təhlil etdikdə dini mərasimlərin həyata keçirilməsi üçün tikilən bu məbədlərin zahiri görünüşlərində də xristian dininin təsirini hiss etmək mümkündür. İbadət zamanı bu kilsələrdə binanın arxitekturası dini ibadətləri həyata keçirənlərin dini əhval-ruhiyyə və hisslərininə təsir edərək, onları güc-ləndirir. Bu üslubda tikilən məbədlərin səmaya şaquli istiqamətdə ucalan qüllə və qüb-bələri insanların transsedent hesab etdikləri Allaha çatmaq, ideala qovuşmaq, mənəvi kamilliyə nail olmaq cəhdlərini ifadə edirdi. Bu arxitektura üslub dinə xidmət edənlərin özlərindən yüksəklikdə olan ilahiyə çatmaq kimi mistik hisslərini təcəssüm etdirirdi.

Müqayisə aparıldıqda görünür ki, Allaha çatmaq cəhdinə əsaslanan mistik təəssüra-ta Avropada təşəkkül tapan qotika üslubu katolik məbədlərin portalları və son dərəcə uzunsov, şişbuçaqlı qüllələri hesabına nail olursa, alçaq Budda məbədləri bu hisslərə dam örtüklərinin səmaya qalxan qanadlarının valehedici konturları hesabına çatırlar.

Bu məbədlər insanların düşüncəsində ilahi biliklər külliyyatı kimi, kainatın simvolu kimi qəbul edilirdi. Onların bədii tərtibatı orta əsrlərdə dini və siyasi həyata məxsus iye-rarxik strukturu, o cümlədən ilahı qüvvələrin insanlar üzərində hakimiyyətini təcəssüm etdirirdi.

Katolik məbədlərin bir çoxunun daxilində və üzərində daşdan oyma fiqurlar və ya divarlara çəkilmiş şəkillər formasında mistik məna daşıyan müxtəlif elementlərlə rast-laşmaq mümkündür. Məsələn Praqa şəhərində yerləşən Müqəddəs Vita məbədinin çöl divarları üzərində dili bayıra çıxmış qəzəbli əjdaha fiqurları vardır. Bu vahimə doğuran görkəmə malik əcinnələrin məbədə daxil olmağa çalışan alçaq təbiətli insanları, şər


240

ruhları qorxutmaq kimi mistik bir funksiya daşıdığı hesab olunur. Arxitektorlar həm də bu fiqurların çölə uzanmış dillərinə damdan suyu axıtmaq üçün nov kimi əlavə bir funksiyası da vermişlər.

Praqadakı Müqəddəs Vita məbədinin ən hündür cənub qülləsinin uzunluğu-96 metr, qərb qüllələrinin uzunluğu 82 metr olsa da o öz ölçüləri ilə insanı “əzib-basmır”, əksinə məbəddə Allahla insanı bağlayan anima mundi və ya “dünya ruhunun” mövcud-luğu barədə orta əsr qotik təsəvvürlərə əsasən harmonik və yüngül şəkildə səmaya yük-səlmə təəssüratı yaradır. Bu effekt dəqiq çıxarılmış praporsiyalar və onun daş divarları-nı əhatə edən zərif şəbəkəli naxışlar nəticəsində əldə edilir. Qüllələrdən birinə xarakterli xoruz fiquru kilsə zəngini simvolizə edir və əfsanəyə görə Müqəddəs Vitanın “yol yol-daşı” hesab olunur (7).

Aya Sofiya məbədinin divarlarında təsvir olunan Məryəm və İsa, Mələk Cəbrayıl kimi mozaikalar da insanların mistik əhval-ruhiyyəyə köklənməsinə xidmət edirdi.

Müsəlmanların Allaha ibadət etdikləri məscidlərdəki göy qübbəsi, kainat və yaranı-şı simvolizə edən minarənin də tamamladığı günbəzlər ilk görünüşdən dindarlarda dini-mistik hisslər yaradır. Minarə sözünün kökü ərəb dilində “ işıq verən” mənasını ifadə edərək, ətrafdakı icmaya islamın işığının çatdırılması anlamını simvolizə edir. Müəz-zinin dindarları namaza çağırdığı bu eyvanlı dar qüllə Allahın daimi mövcudluğunu onlara xatırladaraq, məsciddəki yerdə toplaşan insanlarla özünün istiqamətləndiyi səma arasında mistik əlaqəni təxmin edir.

Keçmiş əsrlərdən bizə çatan rəssamlıq və sənətkarlıq əsərləri bu gün estetik dəyər baxımından nəzərdən keçirilərək, adətən estetik emosiyalar yaradır. Lakin qeyd edildiyi kimi, müəyyən dövrlərdə həmin əsərlər məbədlərdə, müqəddəs məkanlarda yerləşərək, həm etiqad predmetləri olmuş, həm də bəzən mistik əhval-ruhiyyələrin yaranmasına səbəb olmuşlar. İndi incəsənət nümunələri kimi qəbul edilən həmin əsərlər bəzən mistik elementlər kimi qəbul edilmişlər. Bununla belə özündə mistik xüsusiyyətləri təcəssüm etdirən görkəmli incəsənət əsərlərinin dəyəri eyni zamanda onların insani, dünyəvi olanları da ifadə etmələrində olmuşdur.

Mistik duyum əsasında formalaşan incəsənət əsərlərinə müasir dövrdə də rast gəlinir. Xüsusilə rəssamlıq sahəsində irrasionalizm və mistisizmə əsaslanan istiqamət-lərdən simvolizmi, sürrealizmi, abstraksionizmi qeyd etmək olar.

Simvolizm ədəbiyyatda və təsviri incəsənətdə XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində realizm və naturalizmə alternativ olaraq meydana gəlmiş cərəyandır. Onun dünyagörüşünün əsasında real aləmdən fərqli həqiqi gerçəkliyin mövcudluğu, bizim dünyanın isə onun dumanlı inikası olması barədə fikirlər durur. Adi şüurdan gizlənən həqiqəti yalnız yaradıcılıq prosesində anlamaq olar. Bu cərəyanın nümayəndələrinin fikrincə rəssam fövqəlhissi reallıqla illuziyalı aləm arasında vasitəçi rolunu oynayır. Simvolizm təsviri incəsənətdə mürəkkəb və yekcins olmayan bir hadisədir. Bu cərə-yanın əsas cəhəti güclü dini-mistik hisslərdir. Simvolizm “daxili görmə imkanına”, ruh sferasına yönəlir. Bu cərəyanda ıncəsənətə mənəvi dərk və dünyanı dəyişmək vasitəsi kimi baxılır. Yaradıcılıq aktı zamanı meydana gələn dərk etmə momenti adi şeylərin illuziyalı dünyası üzərindən pərdəni götürə bilər. Bu cərəyanın məqsədi-mürəkkəb dün-yanın idrak qanunları ilə deyil, intuitiv, mistik yolla anlanılmasıdır. XIX əsr simvolisti Odilon Redonun əsərlərində cadugər-mistik obrazlar çox soyuq bir tonda çəkilmişlər. Onun əsərlərindəki bədii kabusların mənbəyi qeyri-şüuridir. Məhz insan psixikasının bu dərk edilməyən sahəsində rəsmlərində çəkdiyi qorxulu əcaib varlıqlar meydana gələrək,

Sivilizasiya

241

mövcud olur. Odilon Redonun fikrincə incəsənətdə hər şey yalnız iradə gücünə əldə edilmir, həm də qeyri-şüuriyə sakitcə tabe olmaq nəticəsində əldə olunur. O, həqiqi reallığa uyğun surətlər yaratmağa cəhd etmir, öz fırçası ilə fiziki reallığın xaricində yer-ləşənləri tabloya köçürür. Rəssam tamaşaçılarında özünütəhlilə cəhd hissini oyatmağa çalışır. Magik daxili görməyə inam nətıcəsində əsərlərində yaratdığı fantasmaqorik mo-tivlər yuxugörmələrdən qırıq-kəsik hissələri xatırladır. Kömürlə çəkilmiş bu qara rəngli vahiməli rəsmlərdə insan bədəni qorxunc metamorfozalara məruz qalır. Rəssam sirli və narahat xəyal aləmində yaşayır. Bu xəyallar-xülyalar onun üçün həqiqi gerçəklikdir, o, bunların mənasını asanlıqla açır, ağ və qaranın kontrastları ilə ifadə edir.

Həndəsi abstraksiya abstrakt incəsənətin növlərindən biridir. Əsasında həndəsi və ya stereometrik (heykəltaraşlıqda) fiqurların ciddi ritmi duran kompozisiyaya üstünlük verilir. Onun ilkin variantları (R.Delonun və F.Kupkinin orfizmi, həmçinin K.S.Malevi-çin suprematizmi, P.Mondrianın neoplastisizmi) kosmosun mistik qanunlarını ifadə edən “mütləq” rəngarəng – qrafik monumental simvolların yaradılmasına meyl edərək, rasionalizmlə romantikanı uyğunlaşdırır. Eyni zamanda həndəsi abstraksiya kon-struktivizmin texnokratik pafosunu da mənimsəmişdir. XX əsrin ikinci yarısında op-art, postrəssamlıq abstraksiya cərəyanlarında həndəsi abstraksiya müasir həyatın dinamika-sına daha sıx yaxınlaşaraq, özünün “rasionalist mistisizm”ini saxlayır (8).

Sürrealizm isə incəsənətdə geniş yayılmış, mistikaya yaxın, lakin abstraksionizmdən fərqli fərqli bir yol tutan istiqamətdir. Sürrealistlər, əsasən, mistikaya və insanın gücsüzlüyünün təsdiqinə əsaslanırlar. Bu əsərlər mistik gərginlik və həyəcan təəssüratı yaradır. Sürrealistlər hissi, real aləmin məhdud sərhədlərinin aradan qaldırılaraq, mistik intuisiyaya əsaslanan incəsənət əsərlərinin yaradılmasının zəruriliyini önə çəkirlər. Sür-realistlərin fikrincə, əsl həqiqət qeyri-şüuri sferada gizlənilib, incəsənətin vəzifəsi onu oradan çıxarmaqdan, əsərlərdə ifadə etməkdən ibarətdir. Rəssam qeyri-şüurinin istənilən təzahürünə – yuxuya, hallyusinasiyaya, əlaqəsiz xatırlamalara, mistik xəyallara istinad edərək, xətlərin, formaların, rənglərin köməyi ilə sonsuzluğa və əbədiliyə çatmalıdır.

Bu istiqamətin banisi və ideoloqu Andre Bretonun fikrincə, sürrealizm şifahi və ya yazılı, yaxud istənilən digər metodla fikrin real fəaliyyətini ifadə etmək məqsədi güdən təmiz psixiki avtomatizmdir. Fikrin ağıl tərəfindən heç bir nəzarət olmadan, hər hansı bir estetik və əxlaqi mülahizələrdən kənar diktəsidir (9). Sürrealistlərin əsərlərinə irreal, mistik bədii atmosfer xasdır. Sürrealizmin əsasında Freydin qeyri-şüuri haqqında nəzəriyyəsi və şüurdan qeyri-şüuriyə keçidin “ azad assosiasiyalar” metodu durur. Rəssamlıqda sürrealizmin üzvi və naturalist cərəyanları fərqləndirilir.

Kris Kold rəqəmsal rəssamlığa üstünlük verən, öz ilhamını mistik mövzulardan alan müasir rəssamlardandır. Kosmos, planetlər, dumanlıqlar, başqa dünyaların land-şaftı və panoramaları, iblisanə təbiətli personajların cazibəli təsvirləri onun yaradıcılı-ğında mistik əhval ruhiyyənin dominantlıq etdiyindən xəbər verir.

Keçmişdən bu günümüzə çatan mistik düşüncələr müəyyən təməllərə əsaslanaraq, daş üzərində yonularaq, xalça və parçalar üzərində toxunularaq, dulusçuluq əsərlərinə həkk olunaraq müxtəlif simvollar şəklində ifadə olunmuşlar. İnsanlar bu simvollar vasi-təsilə inandıqları tanrılarla əlaqə qurmağa çalışmışlar. Bu simvolların əks olunduğu əsərlərdən yardım gözləmək, bir növ cadugərlik etmək, onlarla inanclar arasındakı əla-qəni müəyyənləşdirmək kimi fikirlər barədə düşünən insan, bilmədiklərinin sirlərinə va-qif olduqca mistik məna daşıyan bu simvollar adiləşərək, sadəcə mədəniyyət nümunələ-ri kimi tarixdə qalmışlar. Beləliklə də, qorxulara və biliksizliyə söykənən inanclar za-


242

man keçdikcə aradan qalxsa da, onları ifadə edən simvolik elementlər incəsənət nümu-nələrində yaşamaqda davam edir.

Ədəbiyyat:

1. А.Ф.Лосев. История античной эстетики. М., 1963. 2. Rasim Əfəndi. Azərbaycan dekorativ-tətbiqi sənətləri. Bakı, 1976. 3. Дж. Мелларт. Древнейшие цивилизации Ближнего Востока. М.,1982. 4. Н.А.Дмитриева, Н.А.Виноградова. Искусство Древнего мира. М., 1986. 5. A. Qurbanov. Damğalar, rəmzlər...mənimsəmələr.Bakı, 2013. 6. Марк О Коннел, Раджи Эйри. Знаки и символы./ Иллюстрированная энциклопедия.

М., 2008. 7. http://cze-tour.com/guide/sity/prague/sobor-svyatogo-vita.html © cze-tour.com

(14.11.2015) 8. http://ekmos-art.lv/page.php?125 (27.05.2016) 9. http://www.mir-dali.ru/surrealizm.html (27.06.2016) 10. http://arx.novosibdom.ru/node/424 (27.05.2016) 11. Arzu Gök, Birsen Çeken, Ahmet Dalkıran. Türk özgün baskı sanatında sembolik anlatım. /

15-16-17 Mayıs 2014. VIII. Uluslararası türk kültürü, sanatı ve kültürel mirası koruma sempozyumu / sanat etkinlikleri/ Konya-Türkiye 10 şubat, 2016.

SUMMARY Kemale Panahova

INCARNATION OF MYSTICAL TRAITS IN THE ART WORKS

The issues of mystical traits incarnation in the works of art are focused in this article.

Starting from examples of art and architectural monuments of ancient times, in modern age, especially in painting, mystical feeling expressions are taken into account in the works belonging to symbolism, surrealism and abstractionism based on irrationalism and mysticism. To conclude that, on the one hand the reflection of people’s mystical outlook in different images gave impetus to the development of art in ancient times, on the other hand, art played a supporting role in ensuring their mystical dreams. Today, the rest of the painting and craft works of the past centuries usually create aesthetic emotions revised in terms of aesthetic value. However, in certain periods, being located in temples and sacred places the artifacts were either an object of worship or sometimes caused a formation of mystical sentiments.

Key words: art, mysticism, symbol, aesthetic feeling, abstraction, symbolism

РЕЗЮМЕ Кямаля Панахова

ВОПЛОЩЕНИЕ МИСТИЧЕСКИХ СИМВОЛОВ В

ПРОИЗВЕДЕНИЯХ ИСКУССТВА

В статье рассматриваются проблемы воплощения мистических чувств, в произве-дениях искусства. Доводится до сведения формы выражения мистических чувств, в произведениях искусства и в архитектурных памятниках, начиная с древнего периода до настоящего времени. А также рассматриваются выражение мистических чувств в

Sivilizasiya

243

области живописи принадлежащих таким направлениям как символизм, сюрреализм и абстракционизм, которые обосновываются на иррационализме и мистицизме. Автор приходит к выводу, что с одной стороны, отражение мистических мировоззрений людей в различных изображениях дало толчок к развитию искусства в древние времена, а с другой стороны, искусство играло вспомогательную роль в обеспечении мистических желаний людей. Сегодня, произведения искусства и ремесла, дошедшие до нас из прошлых веков, пересматриваются с точки зрения их эстетической ценности и обычно, создают эстетические эмоции. Но, эти работы являлись предметом веры в течение определённых периодов и иногда, размещаясь в храмах и святых местах, способствовали формированию мистических настроений.

Ключевые слова: искусство, мистика, символ, эстетическое чувство, абстрак-

ционизм, символизм

SİVİLİZASİYA

ЦИВИЛИЗАЦИЯ

CIVILIZATION

Formatı 70x100 1/16. F.ç.v. 15,25. Tirajı 500

«Turxan» NPB MMC

ЦИВИЛИЗАЦИЯ - baau.edu.azbaau.edu.az/Sivilizasiya-2016.IV.pdf · Sadə cümlənin...

Documents

Transcript of ЦИВИЛИЗАЦИЯ - baau.edu.azbaau.edu.az/Sivilizasiya-2016.IV.pdf · Sadə cümlənin...