ББК 83.3 точик +83.3(0)9mavod.tj/mybook/books/6314731378065969.pdf1150-солагии...

409

Transcript of ББК 83.3 точик +83.3(0)9mavod.tj/mybook/books/6314731378065969.pdf1150-солагии...

ББК 83.3 точик +83.3(0)9 Р-94

Тах;ияву тадвини матн бо мукаддима ва луготу тавзех,от аз

Расул Х,одизода ва Алии Му^аммадии Хуросони ^

Мухаррир Мубашшир Акбарзод

в

(IР-94 Рудакй. Ашъор. — Душанбе: «Адиб», 2007.

-416 са*.F

Ин китоб ба ифтихори 1150-солагии поягузори ада- биёти форс-точик устод Рудакй дар асоси нусхахои дастраси ашъори шоир омода шудааст. Мураттибон дар тахляи матни осори Одамушшуаро кушидаанд, ки <дар асоси нусхахои гуногун асолати шеъри уро мукар- рар намоянд. Ин китоб тухфаи арзандаест, ки ба хдво- лдорони шеъри Устоди шоирон пешкаш мешавад.

ISBN 978-99947-32-61-6© Рудакй, 2007.

ЭМОМАЛИ РА^МОН, Президенти Чумхурии Точикистон

ГАНЧИНАИ БЕГАЗАНДДар цщони фар^ангу тамаддун %ар миллату халци-

ятро ба воситаи адабиёту фар^анги он мешиносанд ва цадр мекунанд. Башарият аз замоиной цадим то ба имруз шоуиди пегиравию шукуфоии тамаддущову фар%анг%ои гуногуне будааст, ки дар ин миён тамаддуни пешрафтаи мардуми форсизабон мацому манзалати сазовори сито- иш дорад. Боиси ифтихору сарфарозист, ки гузаштагони ояндабину дурандеши мо %амеша ба адабу фаруанг %амчун зарурати му^имми зиндагии инсонй таваццу^и бештаре доштаанд ва дар ин арса бо мардумони фар^ангпарвару адабдусти замони худ па%лу ба пах;лу будаанд. Асар^ои баландпояи ниёгонамон, ки ифодагари идеалх;ои олии ин- сонияпг мебошад, барои мо, ворисони сипосгузор, мояи иф- тихор буда, дар айни замон ба зиммаи мо масъулияти бу- зурги цадршиносию х;ифзи ин сарвати бузурги маънавиро мегузорад.

Адабиёпги беш аз дах,асраи мо;ки як шохаи фар^анги пояндаву пойдори мост, аз осори цадими мардуми тоцик х;амчун «Авасто», «Дарахти Асурик», «Корномаи Арда- шер», «Панднома»-х,о сарчаигма мегирад ва чун дарахти азими пурборе ба мо расидаасту манбаи ил^ому дониши фар^ангдустону адабпарварон царор гирифта, аз файзу баракати худ шодком мегардонад.

Ба бахти миллати мо дар асри IX шо^они Сомонй дар Мовароунна^ру Хуросон ба сари кудрат омаданд ва бо

омехтани фаруанги гузаштагону навцуйщои адибони за­моли худ бо формату тамаддуни исломй забону адабиё- ти наверо ба майдон оварданд, ки сабаби бандой миллати тоцик гашт. Дар ин давра дар шакли комил адабиёте ба вуцуд омад, ки дар сада^ои баъдй тамоми мардумони .уам- сояро, ки дар Мовароунна^ру Хуросон зиндагй мекардаНд, зери таъсири худ к,арор дод ва боиси ба вуцуд омадани ада- биёти ощо гашт, ки ин цойи сарафрозии мост.

Ташаккул ва таращии ин адабиёт ба номи сулолаи Со- мониён (875-999) марбут мебошад. Аввалин Шоирони фор- сигу ба замони хукумагщои тоцикии То^ириён (821-873) ва Саффориён (873-901) cap боло карда бошанд, амирони фар^ангдусти Сомонй буданд, ки барои ругиду нумуи иц- тимоию щтисодии давлати худ, бо за^мату фидокорщо омодагй нишон доданд. Тауаввулоти адабиву фаруангии замони Сомониён як адабиёти оламшумулеро бо сарварии устод Рудакй ба миён овард, ки фуруги цовидони он то руз%ои мо нурпошй мекунад. Ба шеъру шоирй гайр аз шо- ирону олимони касбй вазирон, амирзодауо, со^ибмансабон низ машгул мешуданд. Бузургтарин шоирону намояндагони адабу фар^анги асри X, ки дарбори шо^они Сомониро нуру зиёмебахшиданд, Рудакй, Ша^иди Балхй, Абушакури Бал- хй, Имораи Марвазй, Абул^асани Огоцй, Мантщии Розй, Абуттаййиби Мусъабй, Шокири Бухорой, Кисой, Абул- муайяди Балхй, Дацщй, Хусравонй, Мунцики Тирмизй, Абдулфагщи Бустй, Цамарии Бустй, Цамарии Цурцонй, Робиъаи К,аздорй будаанд, ки осори то имруз расидаи он%о аз табъи баланди шоириашон шауодат дода, намунаи бех,- тарини шеъру хунари адабй мебошанд.

Дар а%ди Сомониён адабиёт бо анвоъи шеърии мас- навй, цасида, цитъа, рубой, мусаммат, газал ороста гар- дид.

Дурахшонтарин че^раи адабиву фар%ангии ин дав- рон, ки бо эцодиёташ таъсири амще ба адабиёти асрх,ои

6

баъдй гузошт, рох,и асосии инкишофи ин адабиётро му- айян сохт, %амон тавре ки сарчашма^ои адабй зикр карда- анд, Одамушшуаро Абуабдуллох, Цаъфар ибни Мухаммад Рудакй буд, ки соли оянда бо Kflpopu Хукумати Ч,умх,урии Тоцикистон ва дастгирии ЮНЕСКО дар кишвар^ои ца%он 1150-солагии зодрузаш цашн гирифта мешавад. Хидмати устод Рудакй дар поягузории ин адабиёти оламшумул бе- назир аст, ки тамоми сарчаишауо ва адибони баъдй онро таъкид кардаанд. Дар манбаъ^ои адабй осори уро хеле зиёд нишон додаанд, вале аз он то имруз дар %удуди беги аз 1100 байт боцй мондааст. Храмин ашъори боцимонда нишон медщад, ки у шоири тавоно ва забардаст, сароян- даи ахлок,и неки инсонй, таргибгари илму дониш ва засо­си ватандустй будааст. Бе^уда нест, ки уро сардафтари адабиёти форсизабонони ца^он хондаанд. Дар осори у мо тамоми навъ^ои адабии имрузаро мебинем. Содагии забон, кам истифода шудани калимауои арабй хоси услуб ё сабке мебошад, ки бо номи сабки Рудакй машх;ур аст.

Асри Х-ро метавон давраи тилоии адабиёту фаруанги тоцикон номид. Дар тамоми сох,ах,ои х;аёти илмй ва адабй асаруои бузурги цовидонй офарида шуданд. Таълифи «Шох,- нома»-и Абулк;осими Фирдавсй, тарцумаи «Таърихи Та- барй»-и Абуалии Балъамй, тарцумаи «Тафсири Табари», китобуои «Худудулолам», «Хидоятулмутааллимин», асар- %ои тиббиву фалсафии Ибни Сино, асаруои Абуращони Берунй, ки аз инкишофи босуръати илму фар^анг гувоуй медщанд, нишонаи х,аёти осуда ва сиёсати бохирадонаи Сомониён мебошад.

Дар асрх,ои баъдй ин адабиёт аз %авза$ои Хуросону Мовароунна^р ва Эрон фаротар рафта, ба К,афцозу Осиёи Хурд, нимцазираи Х,индустону Ирок, доман па%н кард.

Вале, мутаассифона, дар асари тохтутоз^о ва забт- корщои бегонагон мщдори зиёди ин осори гаронба^о аз байн рафт. Бо вуцуди ин андешамандон ва му^ащщо-

7

ни дацщназар аз %амон ибтидои ташаккули адабиёт ба забони тоцикй ба нак,ду баррасии асрору омшщои рушди он пардохтанд. Дар тупи асрх,о муаллифони тазкираву рисолауои адабиётшиносй, амсоли «Тарцумонулбалога»- ву «Алмуъцам», «Лубобулалбоб»-у «Намунаи адабиёти тоцик» ба за^мат ва саъю кушиши гарон осори нависанда- гон ва донишмандонро дона-дона цамъоварй карда, андеша ва назари худро дар бораи осори ощо баён намуданд.

Ба тавассути заумат ва хидмати чунин шахсони цон- фидои миллат ному осори аксари бузургонамон то замони мо расидааст.

Пас аз интишори нуфузи сиёсй ва щтисодии киги- вар^ои аврупой дар Шарц, аз цумла Эрон ва Осиёи Миёна шарцшиносони гарбй ба мутолиа ва тадк,щи осори бос­тон ва асру;ои миёнаи халци мо низ пардохтанд ва дар таущщи таърих, забон ва адабиёти ин кишваруо хидма­ти му%им анцом доданд. Донишмандони бузург, аз цум­ла X-Бартоломе, J(.3me, П. Хорн, Т.Нёлдеке, Э. Браун, С. Сайкс, Р.Николсон, А.Арберй, А.Кристенсен, Р.Фрай, Ян Рипка, Иржи Бечка, В.Кубичкова ва дигарон дар ин амр сау;ми хеле муфид гузоштанд.

Дар садаи XX олимони рус барои баррасй ва муаррифии адабиёти форс-тоцик хизмати шоён карданд. Махсусан, асаруои В.В. Бартолд, А.Н. Кримский, Е.Э. Бертеле, А.Н. Болдирев, М.Н. Усмонов, И. С. Брагинский ва дигаронро номбар кардан мумкин аст, ки дар тащщи осдри устод Рудакй низ хидмати арзанда маусуб мешавад.

Дар замони шуравй бо ро^барии устод Айнй як зумра му>;ащщони адабиёт тарбия ёфта, тадцщоти илмиро пеш бурданд.

Дар асари саъю талоши онх,о теъдоди зиёди китоб^ои арзигиманди гузагита, чун осори устод Рудакй, «Шоуно- ма»-и Фирдавсй, асар^ои Саъдй, )(офиз, Камоли Хуцандй ва да%%о адибони дигар ба алифбои муосири тоцикй бар-

8

гардониЬа шуда, сад%о рисолаву китоб^о дар бораи за­бои ва адабиёти гузаштаву нави тоцик ва намояндагони барцастаи он таълиф гардиданд. Аммо, бо вуцуди арзи- шу ауамияти мусаллами ин коруо сад^о дафтару девон ва да%$о рисолаи илмиву бадеъй аз назари хонандагон дур мондаанд ва сад%о адибону шоирони гузаштаи мо у;ануз х,ам интизори му^аццицони хешанд.

Аз цониби дигар, дар даврони шуразй нашр ва та^цщи осори динй ва ирфону тасаввуф мах,дуд буд.

Бинобар ин му^ащицон аз баррасии чунин осор бештар сарфи назар мекарданд. Бо фаро расидани даврони Истщ- лол ин ма^дудияту мамониагщо аз байн рафтанд.

Бидуни шак, чоп ва дар дастраси мууащщону мардум гузоштани ощо барои дарки масъала^ои худшиносй ва боло рафтани он мусоидат хо%ад кард.

Дар миёни анбущ мероси гузаштагони мо, чи наср ва чи назм афкори ватанпарастй, миллатдустй ва истицлол- талйбиву озодихо^й фаро^ам омадааст, ки имруз аз ощо барои устувории давлати со^ибистицлол ва ташаккули тафаккуру идеалуои миллй ба таври васеъ истифода бур- дан мумкин аст.

Яке аз масъала^ои мух;имме, ки имруз дар назди адабиётшиносии тоцик царор дорад, тауияи китоби цо- меъ ва академии таърихи адабиёти тоцик мебошад. Таъ- рихи адабиёти мо муфассал ва ба дарацаи баланди илмй бояд таълиф шав'ад.

Яке аз проблемами циддие, ки дар таърихи адабиёти мо вуцуд дорад ва бояд бо нщояти дищат ва назокат %ал гиавад, масъалаи сах,ми тоцикони Моварунна^ру Хуросон дар зинда нигах; доштан ва парвариши забону адабиёти форс-тоцик аст. Ин ганцинаи нодир ва саршор барх;ак, сар- вати миллии тамоми форсизабонон аст.

Зеро имруз далел^ои цавй вуцуд доранд, ки мутобик,и ощо донишмандон макони зу^ур ва нашъунамои забот

9

форсии дариро Мовароунна^ру Хуросон медонанд. Далел- %ои илмие низ мавцуданд, ки %ануз 100 сол аз тасарруфи араб нагузашта буд, ки аввалин циём^ои сиёсй ба муцоби- ли хукумати неруманди араб дар х,амин сарзамищо огоз гардидаанд ва саращом мардоне чун Абумуслим ва Яъцуби Лайс ва Исмоили Сомони нахустин давлапщои мах,аллиро аз цабили То^ириён, Саффориён ва Сомониён дар х;амин %авза барпо кардаанд. Гузашта аз ин, замина^ои миллй ва полной фаруангии ин забон дар ин диёр чунон цавй буд, ки нахустин шеър%о ба забони форсии дари дар %амин цо пайдо шуданд ва нахустин шоирон, аз цумла крфиласоло- ри шеъри форсии тоцикй Абуабдулло$и Рудакй ва %амо- сасарои беназири ца^он Абулцосими Фирдавсй аз ин диёр. бархостанд ва аввалин осори илмй ва тарцума^о %ам дар %амин цо ба вуцуд омаданд. Ин нуктаро олимони бузурги Эрон низ тасдщ кардаанд.

Адабиёти ганй, пурмщтаво ва беш аз уазорсолаи мо барои худшиносй ва ифтихори миллй вазифаи му^имро ме- тавонад ицро кунад. Ва пеш аз х,ама худиморо бо таърихи пурифтихорамон шинос намуда, сах,ми адибонамонро дар инкишофи тамаддуни башарй нишон медщад.

Ин осори гаронба^о дар ганцинаи тамаддуни ца^онй цойго^и хосе дошта, барои пешрафти фаруангу маъна- виёти халц^ои дигари олам хизмати шоиста намудааст. Аз «Авасто»-ву панднома^ои па^лавй шуруъ карда, то ашъори Рудакиву «Шох,нома»-и Фирдавсиву «ГулиСтон»-и Саъдй, рубоиёти Умари Хайёму цасидах;ои Носири Хус- рав, газалиёти %офиз, «Маснавии маънавй»-и Цалолуддини Балхиву «Хамса»-и Низомй, маснавщои Аттору «Х,афт авранг»-и Цомй, осори А^мади Донишу Садриддин Айнй ва садх,о асар^ои дигар ба забощои гуногуни олам тарцума ва нашр шудаанд.

Ин мероси пурба^ои адабй имруз барои кишвари со- x,u6ucmuKflonu мо, ки ру ба цомеаи ^уцуцбунёди дунявй ни-

ю

%одааст, хеле му^им ва зарур мебошад. Зеро бунёди цоме- аи нав тарбияи инсони худшиносу худогодорой ахлоци неку маънавиёти баландро тацозо менамояд. Осори ада- бии ниёгони мо саршори андеша^ои волои ахлоциву башар- дустй буда, дар тарбияи засоси ватандустиву ифтихори миллй, в(щдату .^амбастагии мардум нацши бузург мебо- занд.

Аз ин ру, тащщу омузиш ва та^ияву нашри осори ада- бии ниёгон аз вазифауои му^имми ах,ли илму адаб ба шу- мор меравад.

Устод Садриддин Айнй бо асари маъруфи «Намунаи адабиёти тоцик» мар^алаи наверо дар тадцици мероси адабии мардуми тоцик огоз намуда, муу^ащщонро ба ому- зиши осори гаронба^ои гузаштагон ро^намой карда буд. У дар бораи ареолу осори Рудакй, Фирдавсй, Ибни Сто, Саъдй, Восифй, Бедил, Аумади Дониш тащщоти пурар- зиш анцом дода, бо кашфиёту бозёф/щои илмияш ада- биётшиносии тоцикро ганй гардонид.

Кори устод Айниро олимону матншиносони варзидаи тоцик идома доданд ва дар нашри осори адабй намуна^ои хуб ва тацрибаи кофй низ ба даст омадааст.

Мероси адабии мардуми тоцик %оло дар марказ^ои илмии кишваруои гуногуни олам, амсоли Русия, Амрико, Англия, Франсия, Олмон, Чехия, Холланд, Австрия, Хин- дустон, Покистон, Япония, Чин низ тадцщ мешавад. Вале мйрказх;ои асосии тащик, муассисауои илмй ва до- нишго%$ои Тоцикистон мебошанд. Аз ин ру зарур аст, ки ин марказ^о дар тадцици осори адибони классик ва муосир, хусусан, тащщи %амацонибаи мероси бузургмардони адаб, пайваста саъй намоянд. Зеро мероси нщоят пурба- ракати адабии мо чунон зиёд аст, ки тащо теъдоди шу- арои со^ибдевон беш аз панц х;азор мебошад. Осори насри бадеии мо низ дар ганцинаи адабиёти ца^он цойгоуи хос дорад.

11

Имруз мардуми дунё моро ба шарофати адибони маш- %ур ва олимони ца^ониямон мешиносанд. Тацлили цашщои адибону олимони тоцик дар сагщи байналмилалй далели раднопазири ин сухащост. Чунончи, бо царори ЮНЕСКО имсол 800-солагии Мавлавии Балхй ва соли оянда 1150-со- лагии поягузори адабиёти форс-тоцик Одамушшуаро Абу- абдулло^и Рудакй бо тантана тацлил хо%ад гашт. Ба ин муносибат дар саросари кишвар.\ои форсизабон, аз цумла Тоцикистон тадбир^ои муфиду мушаххас андешида меша- ванд.

Ба мацсади дар хидмати наели замони истицлол вогу- зор кардани осори ниёгони бузургамон мо тасмим гириф- тем, ки осори беутарин ва арзишмандтарини ощоро зери унвони «Ахтарони адаб» чун ганцинаи бегазанд ва манбаи саршори панду ^икмат ба хонандаи тоцик ва ниёзмандони дигар пешкаш намоем. Ин кори хайр дар рох;и зинда нигох, доштану ба %аводорони адабиёти асил дастрас намудани шо%кор%ои адабиямон амрест зарурй ва сариващтй.

Дастраси мардум намудани осори бе^тарини адибо­ни гузашта ва муосир вазифаи му^имми матншиносо- ну му^ащицон ба шумор меравад. Дар ин кори му^им низ ховаршиносони аврупой хидмати шоиста анцом додаанд. Анкетил Дюперрони фаронсавй тамоми умри худро ба цамъоварй ва тарцумаву нашри «Авасто» бахшид, ховар- шиноси дигари фаронсавй Жул Мол чил соли %аёташро ба тах;ияи матни интицодии «Шох;нома»-и Фирдавсй сарф намуд. Садуо ховаршиносони аврупой дар та^ияву тарцу- ма ва нашри осори адибони маъруфи тоцик сах;ми калон гу- зоштанд.

Аз олимони Эрон Саид Нафисй, Забе%улло% Сафо, Му­хаммад Муин, аз Афгонистон Халилуллох, Халилй ва дига- рон дар ин самт хидмати хеле за^матталабро анцом до- данд.

Осори адабии ниёгон дар Тоцикистон низ бо х;уруфи кириллй ва форей дар замони шуравй ба табъ расида буд.

12

Вале к,исме аз он%о ноцис буданд ва ё бинобар ма^дуди- ягщои идеологи цисме аз осори гаронба^о ба табъ нараси- дааст. Имруз хонандаи тоцик имкон дорад, ки озодона бо осори гании ниёгон ошно шавад ва аз ганцинаи беинтщои хиради миллатамон бауравар гардад.

Як цисми асар^ои мазкурро осори маорифпарварон ва адибони асри XIX-XX тагикил медщад. Маорифпарварони мо тщти сарварии А%мад махдуми Дониш барои аз хоби гафлат бедор кардани мардуми тоцик ва халщои дигари Осиёи Миёна кушиш^ои зиёд ба харц доданд. Ощо цидду ца%д доштанд, ки мардум аз таассуб ва хурофот озод гар­дад, исло^оти куллй дар со^аи давлатдорй, саноат, щти- сод, маориф гузаронда шавад. Цомеае бунёд гардад, ки бар пояи адолату хирад ва истицлолу маърифат устувор бо- шад.

Мероси адабии гузаштаи мо на пгащо барои марду­ми тоцик ва эронй, ки вориси у;ацщй ва шоистаи он мебо- ишнд, балки барои %амаи ца^ониён низ судманд аст. Аз ин ру, мух;ащщону мутарцимони моро зарур аст, ки дар ши- нохти арзишуои волои ин мероси гаронба^о ва дастраси мардумони кишвар^ои гуногуни олам кардани он са^мгузор бошанд.

Маорифпарварй цараёни фикрию адабие буд, ки таас- субро цабул надошт. Намояндагони он мехостанд илму маърифат, муносибат^ои нави ицтимой ба вуцуд оянд.

Ощо мехостанд цомеа аз илм%ои дунявй бауравар туда, кишвари мо ба рох;и таращиву тамаддун ва тадвун ворид гардад.

Барои афкори маорифпарварй шиносой бо мамлакат- %ои мутамаддини Авру по, хусусан Русия такони му%им шуд. Адибони пешщадами давр цалами худро ба танциди низоми карахтшудаи аморати мангития, тарзи асримиё- нагии таълим, таассуби динй равона мекарданд. Адибони маорифпарвар таълиму тадриси мадрасщои Бухороро пшщид менамуданд, таълиму тадрис, пешрафти илму Ma­

li

#

т

орифро асоси ругиди ицтимоию щтисодии мамлакат %и- соб мекарданд, омузиши илщои дунявиро таргиб менаму- данд.

Намояндагони адабиёти маорифпарварй ба таргиби ил­му дониш, кушодани мактабу синфхона^ои нав, таълифи китоб^ои дарсй, таъсиси рузномаву мацалла^ои нав маги- гул шуданд.

Шеър^о ва осори насрии ощо дар тагйири тафакку- ри ицтимоии миллй хидмати шоёни цадр буда, мо^ияти амщи ицтимой дорад.

Адибони тоцик бештар ба дастовард^ои эстетикии адабиёти русию аврупой ва дигар халщои пешк/адам ошно шуда, дар заминаи адабиёти классикй ва шифоуии марду- мамон адабиёти навини моро офариданд.

Наср дар адабиёти классикии форс-тоцик аз цщати шаклу мазмун гуногун буда, баъдй ищилоб дар адабиёт ма- цоми хоса пайдо кард, ба кувваи амалии ицтимоиву эсте­тикии му^имме табдил ёфт. Инкишофи насри тоцик аз повесту ромащои С.Айнй «Цаллодони Бухоро», «Одина», «Дохунда» шуруъ шуд.

Тафаккури эпикии халц дар адабиёти мо ба дарацаи баланд тарацщ карда, як силсила цангномауо, цисса>;ои ишции маишй, асар^ои нав, ки дар пайвандго^и адабиёти китобиву лафзй щарор доитганд, навишта мешу д.

Замони бедории ищилобии омма, замони дигаргунсо- зщои бузурги ицтимой боиси ба вуцуд омадани асар^ои бузургх,ацми нав гардид. Романи «Буломон»-и устод Айнй зиндагии халкро беш аз сад сол фаро гирифт, он дар ада­биёти Мовароуннщру Шарци наздик биниши нави адабию эстетики овард.

Адабиёти тоцик дар замони нав ба мазмуни х;аёти нав бештар таваццух; намуд. Он дар солкой бистуму сиюми асри бистум сифагщои беутарини зебоиписандй гирифта, мацрои тоза касб кард. Бузургони шеъри оламшумули фор-

14

сии тоцикй (дарй) бо тасвири %иссиётангезу %аяцономез мо^ияти руйдод^оро кушода, дар мавзуъ^ои ватанпарас- тй, садоцат, боварй ба галабаи некй бар бадй, ишци поку э^тироми самимона ба дустй ва у;амкорй асаруои сазово- ри замон офариданд. Адибони давраи шуравии мо махсусан дар давраи Цанги Бузурги Ватанй хидмати ватанпарваро- наро ицро карданд.

Адибони муосири тоцик дар асар^ои худ %ануз дар да%сола$ои ахири асри бистум мушкилщо ва тазодуои цомеаро дарк намуда, тавассути офаридани симои бадеии гиахсият^ои хирадманд ва андешапарвару ояндабин рух,и замони навро тасвир мекарданд. Адабиёти давраи со^ибис- гтщлолй низ тазоду дугиворщои ин даврро инъикос мекард. Цанги шаурвандй барои муайян кардани мавк,еи адибон ва acapifou ба созандагй ва сул%у вах;дат даъваткунанда санциши циддй гардид. Хушбахтона, аксари адибони мо аз мавцеи солими ватандустона ва давлатдории миллй, сущи комилу пойдор асар эцод карда, адабиёти ин давраро ганй гардонданд.

Адабиёт оинаи зиндагии х;ар халц, ифодагари орзую омол, фикру андеша, ахлоку х;унари уст. Вале дар айни за­мон адабиёт инъикоскунандаи андеша^ои умумибашарй, инсонтрварона ва созанда мебошад.

Вак;те аз осори устод Рудакй ва %амасрони у cap карда то адибони муосир мурур мекунем, цудрати сухан, эъцози каломи баландпарвоз, ки ба дили инсон цувва ва рух,и тоза мебахшад, баралоина маълум мегардад.

Асари %ак,щй завци хонандаро такому л бахшида, ба­рои ташаккули тафаккури ахлоцию зебоипарастй ва уму- ман тарзи зиндагии у таъсири циддй мерасонад.

Таъсири шеъри сода, вале устодонаю ру^навоз ва х,аяцонбахши «Буи цуи Мулиён ояд х,аме» ба Амир Насри Сомонй намунаи эцоди се^рофарини сухани бадеъ мебо­шад.

Шеъру насри тоцик аз манбащои файзбахши зиндагй сарчаиша гирифта, уам шодмонибахш дар рузи нек ва х,ам таскину тасаллибахш %ангоми рузуои вазнину маузунй аст. Бешак, шеъри тоцикй (форсй ,дарй) худ асари му- сщй аст. Ощнг^ои Шашмацом, ки ба ашъори классикой пайванд ёфтаанд, %ам шеър ва %ам мусщии тоцикро цови- дона гардондаанд.

Нашри ин осорро аз мероси гаронбауои Одамушшуаро ба хукми фотщаи неки ин кори хайр огоз кардем, то рущ поки гузаштагон ба %аводорон ва гюсдорони адабиёти форс-тоцик мададгор бошад. Ва чи хуб гуфтааст устоди бузургвор:

Хеч ганце нест аз фар^анг бе%,То тавонй, руй бар ин ганц не%!

Осори 50-цилдаи суханварони гузаштаву муосири то­цик, ки аз фонди захиравии Президенти Цум^урии Тоци­кистон ба нашр хо%ад расид, дар таргиби адабиёти гании мо бояд сауми шоиста бигирад.

Вазифаи пурифтихор ва масъулиятшиносонаи х,ар фарди давлати озоду со^ибистигуюли мост, ки мероси га- ронбах;ои илмию адабии халцамонро у;амчун ганци беба^ои нотакрор з;ифз намуда, аз наел ба наел интщол ди%ем. Бо истифодаи дастовардуои адабй ин меросро ганй гар­донем, робитаи адабиётро бо халк; цавй сохта, барои дар сатх,и баланди маърифат царор гирифтани мардум, боло рафтани х,исси ифтихори миллй, ташаккулй завци балан­ди эстетикй ва адабй хидмати шоистаро анцом дщем. Огози нашри ин хазинаи бузурги маърифатро барои а%ли адаб, %аводорони адабиёти оламшумули форс-тоцик таб- рик гуфта, ба онуое, ки дар ин кори нациб ширкат доранд, барори кор меховом.

Нашри осори 50-цилда тууфаест ба миллати арцманду соуибмаърифати тоцик, миллати соуибзавк; ва сощбфар- х,анг, ки офарандаи чунин сарвати маънавии пурцимат ва пур%икмати ца^онист!

АБУАБДУЛЛОХИ РУДАКИ - ПОЯГУЗОРИ АДАБИЁТИ ФОРС-ТО^ИК

Давраи адабиёти забони форсии нав, ки машхур ба забони дарй аст, бо давраи салтанати Сомониён ва бо номи Абуабдуллох,и Рудакй алокдманд аст. Ин адабиёт дар замони Сомониён ба вунуд омад ва забони он забони давлатй ва забони илму фархднги эронй гардид. Шухра­та нахонии адабиёти форс-тоник низ аз хдмин аср иб- тидо ме-гирад ва дар саргахи ин адабиёт Абуабдуллохи Рудакй хдмчун кофиласолор ва бунёдгузор макому ман- залати олй дорад.

Адабиёти нави форсии дарй дар асри X яку якбора ба вунуд наомадааст. Ин адабиёт то давраи ташаккул ва такомули худ рохи пурпечутоб ва мархалахои гуногуни тахаввулоти шакливу мундаринавиро тай намудааст. Ва моро лозим аст пеш аз он ки пахлухои мазмуну шакли ин адабиётро аз назари тахкик гузаронем, хонандагонро ба сайри мухтасаре дар таърихи кдблии он даъват намоем.

Дар кдрнхои III-VII дар Осиёи Миёна кавмхои эро- нии шаркд сокин буданд, ки онхо дар гуиш ва шевах,ои мухталиф, вале ба хам наздики сугдй, хоразмй ва порта- ву сакй х,арф мезаданд ва ба хамин забон адабиёти фан- ниву бадей низ энод карда буданд.

Ёдгорихои хаттии нщоят кам, вале пурарзиши ада­бии «Дарахти Асурик» ва «Аяткори Зарирон» ба забони портй дар таркиби лугавии худ бисёр калимаву вожахое доранд, ки дертар дар забони дарии асри Сомонй ба на-7 зар мерасанд.

Х,амзамон бо админ кдрнхо дар Эрони Еарбй дав- лати муктадири Сосониён (221-651 мелодй) вунуд дошт, ки адабиёт, фархднг ва осори меъмориву тасвирии оюцо дар замони худ берун аз марзхои кишвари онхо дар ма- молики Шарку Еарб шухрати мафтункунандае дошт. Дар давлати Сосониён ба забони пахлавй осори бой ва бузурги адабиву ахлокД таълиф гардид, Адабиёти хам Эрони гарбиву хам шаркй, яъне Мовароуннахр аз чиха- ти мазмунхои асотирй ва хдмосавии бостонй ва аз хайси таркиби лугавй бисёр умумият ва хдмонандихо доштанд. Кдвмхои гуногуни эрониро суннатхои кадими мардумй ва ойини мазхабию динй (яъне ойини Зардуштй) ба хам наздик мекарданд.

Дар карни VII милодй лашкари аъроб зери парчами ислом ба тасхир ва истилои сарзамини Эрон ва баъдтар Осиёи Миёна бархост. Дар натичаи чангхои шадиду пур- талотум на танхо бинои давлати Сосонй ва мулкхои мар­думи эронии шаркд пош хурданд, балки осори маданиву фархангй ва маънавии чандинасрии Эронзамин аароб гашт. Баробари хамин дини мубини ислом бо суръат ва вусъати хайратангезе ба чойи дину мазхабхои кадими эронй дар Эрону Мовароуннахр истехдсом ёфт.^Яашкари аъроб дар баробари ислом ба ин сарзаминхо забони ара- биро низ овард. Забони арабй хамчун забони мукаддас ва забони китоби осмонии ислом - Куръон дар коргузо- рии давлат, дар хаёти ичтимоиву фархангй нойгузини за- бонхои бумии эронй гашт. Олимону шоирон ва адибони махаллй осори манзум ва мансури худро ба забони арабй таълиф менамуданд.

Дар Эрону Мовароуннахр шеъри араб шаклхои клас- сикии назм ва насри бадеии аъробро ворид намуд. Вазни аруз ва тарзи кофиясозии шеъри араб, воситахои тасви- ри шеъри бодиянишинони араб, анвои шеъри ганоиву мадехй, мисли газалу касида дар ашъори шоирони ара-

18

бизабони махаллй устувор гардид. Баробари хамин шеъ­ри араб дар зери таъсири мухдт ва икдими мулкх,ои нави обшору сабзу хуррам, бо таъсири суннатхои бостонии адабиёти хаттии кадими эронй аз чихати санъати сухан ва воситахои тасвир ганитар гардид ва аз шеъри бумии худи арабх*' хеле дур хам рафт. Намохои достонх,ои асотириву хамбсавй, мазмунхои киссахои кадими эронй, гуфтан мумкин аст адабиёти арабй махдллиро ба вучуд овард, ки мо онро метавонем адабиёти эронии арабзабон гуем. Аз ин пост, ки дусад соли «сукути адабиёти форси- ро» мо имруз давраи арабизабони адабиёти форс-точик меномем.1

Бо вучуди он ки дар Эрону Хуросону Мовароун­нахр адабиёти хаттй ба забонхои махаллй аз мавчудият боз монд, аммо дар байни мардум ва ахди илму дониши эронитабор адабиёти шифохй ва муоширату муомилот хамчунон дар забонхои хеш идома дошт. Намунаи чу- нин назму шеърхои форсиро таърихнависони араб дар китобхояшон ба хуруфоти арабй сабт кардаанд. Шеъри хачвомези хатлониён дар шикасти чанговарони араб, мисраъхои хузномези Абулянбагй дар харобиву вай- ронии Самарканд, ки дар таърихномахои муаллифони араб сабт гардидааст, шохиди он аст, ки мардум ба забо­ни махаллии худ шеър мегуфт, арзи хол мекард. Х,амаи ин далолат ба он мекунад, ки забону суннатхои кадими бостонй ва накши ойини зардуштй ва дигар анъанахои ба ислом бегонаро мардум нигахбонй мекард, дар ёду хотир пос медошт.

Хонадонхои хукмрони махаллй, ки дар мулкхои эро­нии шарки хилофати араб аз чониби халифа хокимони нисбатан мустакил таъйин мешуданд, ба хифз ва чорй гардидани урфу одат ва ойину русуми мардуми эрони-

1. Н. Зохидов. Арабоязычный период персидско-таджикской литературы VIII-IX вв. Душанбе, 1993.

19

нажод, сидадн мусоидат мекарданд. Ду сулолаи эрони- нажод - Тохириёну Саффориён, ки аз огози кдрни IX ба тарзи мустакил дар Хуросону Мовароуннахр хокимият доштанд, дар устувории давлати худ асосан ба мардуми махаллй ва расму ойини кддими халк такя мекарданд. Ин волиён дар дарбори худ шоиронеро, ки ба забо­ни махаллй ва форсй шеър менавиштанд, чамъ намуда, онхоро дар пос доштани забони адабиёти махаллй таб- лэт ва ташвик менамуданд. Дар сарчашмахо омадааст, ки Хднзалаи Бодгисй маддохи дарбори Тохириён буд. Чанд абёте, ки аз ин шоир дар дастраси мост, шохиди он аст, ки дар замони вай шеъри форсй дар шаклу чор- чубхои шеъри араб иншо мешудааст:

Ёрам сипанд агарчи бар оташ %амефиганд Аз баури чашм, то нарасад мар варо газанд.Уро сипанду оташ н-ояд %аме ба кор Бо руйи %амчу оташу бо холи чун сипанд.

Меутарй гар ба коми шер - дар аст,Шав, хатар кун, зи коми шер бицуй!Ё бузургию иззу неъмату цо%,Ё чу мардон-т марги руёруй.

Дар дарбори волии кавидасти Саффорй Яъкуб ибни Лайс (867-879м.), Мухаммад ибн Васиф, Бассоми Курд ва Мухаммад ибни Мухаллад шоирони маддоху дарборй буданд. Фирузи МашрикД, Варрокд Хдротй, Абусулайки Гургонй низ аз шоирони давраи салтанати Саффориён ба шумор мераванд. Намунаи шеъри мадехавии Ибни Васиф дар ситоиши Яъкуб ибни Лайс чунин аст:

Ай амире, ки амирони ца^он хосаву ом Бандаву чокару мавлою сагбанду гулом,

20

Азалй хатте дар лавх,, ки «мулке бидщед,Ба Абй Юсу фи Ящуб бину-л-Лайси %умом!»... Амр Аммор туро хост в-аз у гашт барй,Теги ту кард миёнцй ба миёни даду дом.Амри у назди ту омад, ки «ту чун Ну% бизй!» Дари Окор тани у, сари у боби Туом.‘

Аз он чи иктибос шуд ва аз он абёти бозмондаи Вас- софи Курду Ибни Мухаллад бармеояд, ки дар шеъри ибтидои кдрни XIII мо накдни сурудахои мардуми ва луготу вожахои халкдро намебинем. Ашъори ин шоирон бештар бо ибораву калимоти арабй ва дар доираи таш- бехоту истиороти шеъри араб сохта шудааст. Ба ибораи дигар гуем, шоирони ин кдрн аз такдид ва пайравии шеъ­ри араб дур нарафтаанд ва ба суруду таронахои халкй камтар руй овардаанд.

О О ОДар охири асри IX ба арсаи мубориза намояндагони

хонадони Сомонй баромаданд, ки онхо аз огози асри IX ба идораи вилоятхои гуногуни Мовароуннахр аз чониби хилофати Араб маъмур буданд. Чунон ки Наршахй дар «Таърихи Бухоро» ёдовар шудааст, сарнасли Сомониён Сомонхудот буда, зодгохаш Балх ва давраи чавониву ка- молёбияш ба дехаи Сомон дар атрофи Марв ва шахрхои Марву Бухорою Самаркднд гузаштааст. Сомонхудот до- нишманди шинохтаи давр буд ва аз кеши зардуштй бар- гашта, ислом оварда буд. У бо кордониву хирадмандй ба хокими Хуросон Асад ибни Абдуллох писанд омада, хокими Марв таъйин мегардад. Сомонхудот дар Мавр хонадор, сохиби фарзанд мешавад ва писарашро ба эхти- роми дусти бузургвораш Асад ибни Абдуллох «Асад» ном мегузорад. Мувофики ишораи Наршахй ва муарри-

1. АшъориадмасрониРудакй.Сталинобод, 1958.-С . 14-15

21

хони баъдй Асадро чахор писар буд: Нух, Ахмад, Яхё ва Илёс1. Асад монанди падари худ дар идораи мулкхои Шаркии хилофат хамчун мушовир баргузида туда буд. Чунин эхтироми у дар хилофат буд, ки Ал-Маъмун ибни Х,орун-ар-Рашид (813-833м.) зимоми хокимияти Мова- роуннахру Хуросонро ба чахор писари Асад супорид. Аз огози асри IX Нух дар Самарканд, Ахмад дар Фаргона, Яхё дар Чочу Истаравшан ва Илёс дар Хдрот ба хоки- мият 0F03 намуданд. Бо мурури замону гузашти вакт Ах­мад ибни Асад тавонист Мовароуннахрро муттахид на- мояд ва Самаркдндро пойтахт интихоб кунад. Ин огози ташаккули давлати мутамаркази точикон мансуб меша- вад. Ташкили давлати Сомониён дар даврае сурат ме- гирифт, ки хилофати Араб дар мудцати беш аз сад соли истисмор дар байни халкхои Мовароуннахру Хуросон исломро чорй намуда, аммо барои бехбуди хаёти марду­ми кишвар хизмати босазое карда натавонист. Хизмати шоиста барои халку диёр бар души Сомониён вогузор шуд, ки дар сари гахвораи он Нух, Ахмад ва бародаро- наш истода буданд.

Дар байни бародарон гохе мухолифату низоъ рух медод, аммо ин пояи хукмронии хонадони Соминиёнро суст карда наметавонист. Ахмад, ки пас аз вафоти Нух сарварии хокимияти Сомониёнро ба даст гирифт, куши- шу тадбирхои зиёде ба харч дод, ки истикполи хокими­яти Сомониён дар хилофат мавкеъи зиёдтаре дошта бо- шад. Дар ин мубориза накши писари Ахмад - Наср, ки волии Самарканд буд, нуфузи калон дошт. Пас аз вафо­ти Ахмад дар соли 874м. Наср хокими мутлак ва ягонаи Сомониён гардид, ки маркази он шахри Самарканд буд. Соли 875м. халифа Насрро хамчун хокими хонадони Со-

1. А$рор Мухторов. Амирон ва вазирони СомонЯ. Душанбе, 1997.- С.20;Абдусаттор Мухторов, Асламшох Рахматуллоев. Таърихи халки тоник.Иборат аз ду нилд. Чилди аввал. Москва, 2003. - С. 125. ^

22

мониён дар Мовароуннахр эътироф намуда, идораи ки- шварро ба у супурд.

Дар ин замон Бухоро яке аз мулкхои Сомониён буд, ки Наср идораи онро ба бародараш Исмоил тахвил на- муд. Дар байни ду бародари чирадаст барои таксими мо- лиёт ва даромади Бухоро ихтилоф пайдо гардид ва ин ихтилоф хатто ба чангу чидоли лашкарони ду бародар оид шуд. Дар задухурди дувум Исмоил галаба кард, вале даъвои хокимияти мутлакро назди бародараш нагузошт. Нихоят, дар соли 892м. баъд аз вафоти Наср Исмоил ба тахти салтанат нишаст ва Бухороро пойтахти давлати Сомониён эълон кард. «Амир Исмоил чун ба Бухоро ра- сид, ахли Бухоро истикбол карданд ва ба эъзози тамом уро ба шахр дароварданд» - менависад Наршахй. Исмо- или Сомонй хамчун арбоби хирадманди давлатй ва сар- кардаву сарлашкари донишманд бо кушиши зиёде ба чангу куштор ва ихтилофхои байнихудии аъёну ашрофи махаллй нукта гузошта, ба хокимияти мутамарказ асоси комил ниход.

Дар давраи хукмронии Сомониён Мовароуннахр на танхо аз чангу чидоли феодалони дохилй, инчунин аз ху- чуми бегоназаминон низ зиёда аз як аср эмин гардид. Ис- моили Сомонй хамеша кушиш мекард, ки бо дустон рохи мурувват ва бо душманон рохи мудороро пеш гирад. Аз ин но давлати бузурги Сомониён дар сарзамини пахн- овари Мовароуннахр ва Хуросон аз чихати ицтисодй, фархангй ва сиёсй яке аз бузургтарин ва пешкадамтарин давлати онвактаи дунё гардид. Исмоил сиёсатмадори за­мони худ буд. «Х,еч кас аз оли Сомон бисёрдонтар аз вай набуд» - гуфтааст Наршахй.

Исмоили Сомонй баробари хотима додан ба мубори- заи дохилй ва галаба аз болои душманони хоричй барои боз хам мустахкамтар гардидани иктидори иктисодии давлат, амнияти марзхои он аз хучуми хоричиён, устуво-

23

рии дарбори амирй, ташкили артиши бонизом ва гайра ислохотхои борвар гузаронидааст. Дар замони у ба илму фарханг рохи васеъ кушода шуд. Х,амаи чорачуйихое, ки Исмоили Сомонй дар рохи истиклол ва истехкоми дав- лат анчом дод, ба инкишофи иктисодиёт, сохахои кишо- варзй, хунармандй, тичорат, кашфи маъдан, шахрсозй, корхои меъмориву бинокорй, пешрафти фарханг ва гай­ра рох кушод. Робитаи тичоратии шахрхои Осиёи Миёна бо кишвархои хамсоя пуркувват гардид.

Пешрафти иктисодии кишвар барои равнаки хаёти фархангй шароити мусоид фарохам овард. Дар маркази давлати Сомониён - Бухоро намояндагони бехтарини ил­му маданият гирд омада, дар рохи тараккиёти илм, санъ- ат, фалсафа, адабиёт ва таърих корхои бузурге анчом медоданд. Таърихшиноси маъруф Абубакри Наршахй (вафоташ соли 959 м.), муаррих ва адиб Абдуллохи Ди- новарй, ки бештар бо номи Ибни Кугайба машхур аст (829 - 889 м.), муначчим ва риёзиётшинос Абумаъша- ри Балхй, табиб ва файласуф Мухаммад ибни Закариёи Розй (замони зиндагияш байни солхои 850-923м.), му- тарчими «Таърихи Табарй», вазири ибни Нухи Сомонй Абуалй Мухаммад ибни Абулфазл Мухаммади Балъамй (вафоташ соли 937м.), риёзидон Мухаммад ибни Мусо ал-Хоразмй (780-863 м.), мутафаккири чахонй Абуалй ибни Сино (980-1038 м.) ва гайрахо дар ин-давра зиндагй ва эчод намудаанд.

Яке аз воцеахои таърихии мардуми форсизабон дар ин давр ба таври мустахкам пойдор гаштани забон ва ада­биёти форс-точик (дарй) буд. Пайдоиш, ташаккул ва та- ракдиёти баъдии адабиёти классикии форс-точик дар ин аср заминахои маънавии таърихй дошт. Намунахои олии адабиёти бостонии форс-точик дар хазораи дувуми кабл аз милод арзи вучуд намуда, «Готхо»-и «Авасто» хануз дар асрхои XII-X-и пеш аз милод дар руйи чандин хазор

24

пусти гов забту сабт шуда буданд. Он эчоди пайгамбари эронитаборон Зардушт буд. Баъдтар порчах,ои «Худой- номак», «Дарахти Асурик», «Пандномаи Анушервон», «Аржанг»-и Монй ва гайра зухур карданд. Адабиёти к,а- дими форс-точик (то карни IX милодй) ба забонх,ои ка­дими эронй; авастой, пахдавй, сугдй, хоразмй, баъдтар адтто ба забони арабй ва амсоли ищо таълиф шудаанд.

Истилои араб дар муддати муайян чараён ва шуку- фоии адабиёти пешазисломии форс-точикро кдтъ намуд. Аммо анъанахои пешини ин адабиёт дар байни халк, дар адабиёти шифохй хдмчунон пойдор будааст ва халк ба лахчахои махаллии худ пайваста эчод мекардааст ва таронаву бадеадхо месурудааст. Порчахои манзум, ки аз Абулянбагй, Х,анзалаи Бодгисй, Фирузи МашрикД, Абу- сулайки Гургонй ва гайра бокй мондаанд, гувохд онанд, ки дар асри VIII ва огози асри IX, яъне аднуз то замо­ни хукмронии Сомониён адабиёти хаттй ба забони дарй вучуд доштааст ва дар ин адабиёт равняй пешкадами халкй дорой мавкеъи назаррасе буда. Намояндагони ра­вняй пешкддам кахрамонии халки худ, муборизаи онх,о- ро ба мукобили истилогарон мадху ситоиш мекарданд. Шоири асри IX Масъудии Марвазй аз гузаштаи кдхра- мононаи халкхои ин сарзамин дар давраи Сомониён афсонаву киссаву ривоятхои халкиро чамъ намуда, ба назм даровард, ки ин низ тазохури админ равняй пешка- дам дар назм буд.

То истилои араб Эрону Хуросон ва Мовароуннахр минтаках,ои равнаки динх,ои мухталиф буд. Дар ин кишвархо ойини зардуштй, кеши монавй, мазадби исавй, маслаки яхудй ва дар баъзе чойхо адтто таълимоти бу- дой ва эътикодии хиндй вучуд дошт. Барои нашри афкор ва таргиби акоиди худ мубаллигини ин адёну мазох,иб забонхои арабй, пахдавй, сурёнй, санскрит ва гайраро ба кор мебурданд. Дабистону дабиристонх,о, мадраСахо,

25

масчидхо, оташкадахо, дайрхо, китобхонахо ва амсоли инх,о чун конунхои бахсу ташвикд андешахои гуногун буданд. Аксари китобхои пахдавй баъд аз асрхои VIII-IX ба забони арабй накл шудаанд».1

Баъдй истилои араб дар сарзамини эронитаборон, ки онро баъдтар кавмхрву халкиятхои атрофу акнофи-Мова- роуннахру Хуросон низ кабул намуданд, фотехони араб алифбои арабй ва забони тозиро расман чорй карданд. Ин кушише буд барои аз байн бурдани забону фархан- ги мо. Вале ин тавр нашуд. Мардуми махаллй мероси фархангии то истилои арабро сина ба сина бо истифода аз хотирахои дарроку кавй ба наслхои баъдй мерасони- данд, урфу одат, расму русуми миллиро кам андар кам ба дасти фармушй медоданд, бо он ки ба адабиёти ши- фохиву китобии форс-точик, бо кабул намудани дини ис­лом, мавзуъхои тозае аз ривоятхои Куръон дар хилкати Оламу Одам, киштии Нух, киссахои Юсуфу Сулаймон, асхоби Кахф, масалхои мардумии арабй, бихишту дузах, меъроч ва гайра ворид шуд. Хдтто кор ба чойе расид, ки баъзе наклу ривоятхои арабй вориди кутуби таърих гардиданд. Дар баробари ин, тавре ки дар боло ишора рафт, фархангу тафаккури эрониён ба адабиёти арабй чилои тозае бахшид, назму насри арабиро хамачониба ганй гардонид, дар кишвархои зердасти арабхо хатто суханварони дузабона ба майдони адабиёти эронина- жодон ворид гардиданд. Дар Хуросону Мовароуннахр осори илмй асосан ба забони арабй навипгга мешуданд. Аз чумлаи 415 шоире, ки дар тазкираи Абумансур Абу- малик ибни Мухаммад ибни Исмоил ас-Саолибй (961- 1038м.) «Ятимату-д-дахр» оварда шудааст, беш аз 120 нафарашон дар замони хукумати Сомониён (875-999м.) ва ибтидои асри XI м. дар Хуросону Мовароуннахр умр

1. Аълохон Афсаузод. Одамшушшуаро Рудакй. Душанбе, «Адиб», 2003.-С.76

26

ба cap бурда, ба арабй ва ё ба ду забон; арабй ва форсии точикй асар эчод мекарданд.

Бунёди бегазанди адабиёти нави форс-точик, ки им­руз хам дарёи бузурги он шодоб аст, дар асрхои IX-X милодй гузошта шудааст. Баъдй он ки Бухоро пойтахти дувуми оли Сомон (892м.) эълон шуд (пойтахти аввалй шахри Самарканд), ба он чо бехтарин суханварон, му- наччимон, олимон, табибон, ахди хунар ва гайра гирд омаданд. Дар зери таъсири ишон амирону вазирон, мир- зоёну хокимони махалхо ва фарзандони онхо беш аз пеш ба илму адабиёт руй меоварданд. Дар Бухоро барои илмомузй шароити мусоид мухайё гардида буд. Китоб- хонаи бузурги Сомониён «Сивону-л-хикмат» («Ганчи- наи хикмат») хазинаи илму фалсафа, донишу фархангй Шарку Fap6 буд. Абуалй ибни Сино сохти китобхонаро чунин ёдовар шудааст: « Ман ба иморате дохил шудам, ки хонахои зиёде дошт. Дар хар як хона сандукхои пур аз китобро бар болои якдигар нихода буданд. Дар як хона китобхои арабй ва девонхои шуъаро ва хонаи ди- гар китобхои дин ва фикх ва хамчунон хар хона шомили китобхое дар coxae буд. Ман фехристи китобхои муалли- фони кадимро хостор шудам ва он китобхо, ки ниёзман- ди онхо будам, хостам ва он чо китобхое дидам, ки хат- то номи онхо бар бисёр касон мачхул (номаълум) буд ва аз он пас чунин чамъомади китобхоро дар хеч чой нади- дам»1.

Дар хакикат Сомониён дар баробари таъмин наму­дани хаёти осудаи кишвар, баланд бардоштани сатхи ичтимоъиву сиёсй ба илму фарханг диккати нихо- ят бузурге равона карда буданд, ки як рукни намоёни онро адабиёт ташкил менамуд, адабиёте, ки дар асрхои VIII-IX ташаккул ёфта, дар асри X ба зинаи бапанди инкишоф расида буд. Ва устод Рудакй аз саромадон ва

1. Б. Гафуров. Таърихи мухтасари халки тоник. Сталинобод. 1947- С. 138.

27

асосгузорони ин чдраёни навшухрати адабй ба шумор мерафт.

Дар сарчашмаву маъхазхо, баъзе тазкираву осо- ри адабии то ибтидои асри XX ва пажухишу тахкико- ти илмии беш аз 200-сола рочеъ ба рузгори сипаришуда ва мероси адабии Абуабдуллохи Рудакй, аз ишорахои чузъй cap карда, то китобхои алохида гуфтанихое гуфта шуда бошанд хам, дойр ба ин мавзуъ гирехдои нокушо- да ва масъалахои халношудаву бахсталаб бисёранд, ки хануз халлу фасли худро наёфтаанд. Гузашта аз ин, му- аллифони маъхазхо ва дар ин замина баъзе рудакишино- сони ватаниву хоричй хатто ном ва чойи таваллуди уро ба тарзхои гуногун навиштаанд.

О О О

Омузиши илмии рузгор ва осори Рудакй дар кдрни XIX дар Урупо шуруъ шуд. Аз олимони Урупо номи ду нафар донишманд бо пажухиши чиддии худ имруз хам дар рудакишиносй накше дорад. Яке щаркдганоси ол- монй Херман Эте буд, ки дар соли 1873 китобе дар шар- хи рузгори устод Рудакй навишта, бори аввал шеърхои уро гирд овард. Аммо ин донишманд дуруст таваччух нанамуд, ки дар маъхазхо ашъори зиёде сахван ба номи Рудакй сабт шудааст. Сахву хатохои маъхазхои шаркй ва донишмандони Еарбро мухадкиди англис Дениссон Росс бори аввал ислох намуд ва дар рудакишиносй до- нишмандонро огахй дод, ки хар чи ба номи Рудакй дар маъхазхо сабт шудааст, на хама аз Рудакй аст.

Омузиши Рудакй дар диёри вай ва дар сарзамини иштихори у дертар шуруъ шуд. Дар соли 1926 Вазора- ти маорифи Точикистон дар маъракаи таргиби мактабу маорифи нав руй ба мероси гузашта ва пеш аз хама ба шахе ва осори Рудакй овард. Вазорат ахамияти Рудакй ва осори уро дар бой гардонидани чдхони маънавии мар-

28

дум таъкид намуда, яке аз Рузхои Наврузро Рузи Рудакй ва таблигу таргиби эчодиёти шоир эълон намуд. Устод Айнй барои мардуми Ч,умх,урии навташкили Точикис- тон мероси гузаштаи адабиётамонро дар китоби «Наму- наи адабиёти тоник» гирд овард ва сахдфаи аввали онро аз шархи холи Рудакй ва шеъри шоир огоз намуд. Соли 1940 Айнй дар бораи Рудакй рисолаи илмие навишта, бори аввал дар рудакишиносии мо дикдати ахди илмро ба чамъ намудани ашъори Рудакй аз маъхазхои хаттй чалб намуд.

Дар Эрон дар аввали солхои сивуми карни гузашта шодравон устод Саъид Нафисй ба таддики нихоят амид ва доманадори мухити зиндагй, рузгор ва осори Рудакй шуруъ кард. Се мучаллади ин тадкдкоти Рудакй дар сол­хои 1930-1940 аз чоп баромад. Дар чилди севуми ин ки- тоб к,ариб хдзор мисраъ шеъри Рудакй ва зиёда аз хазор мисраъ ашъори хамасрони Рудакй гирд омада буд. Ки­тоби Саъид Нафисй гуфтан метавон сарогози хакдк,ии илми рудакишиносй гардид.

Ба муносибати чашни 1100-солагии Рудакй дар Шв- зуи рузгор ва осори Рудакй монографияи Абдулганй Мирзоев, китобх,ои Х.Мирзозода, Ш. Хусейнзода ва чандин мачмуаи илмй ба чоп расид. Дертар дар бораи Рудакй монографияи устоди Донишкадаи шаркдшно- сии Донишгохи Петербург А. Тохирчонов (1968), кито­би устод И. С. Брагинский (1989) ва нихоят китоби ада- биётшинос Аълохон Афсахзод «Одамушшуаро Рудакй» (2003) ба чоп расид.

Корхои мутааддиди дигар, ки дар ин самти адабиет- шиносй ва шаркшиносй анчом гирифтаанд, асоеан ба тахкики матни осори бозмондаи устод Рудакй ва тасви- ри баъзе чузъиёти рузгори у алок,аманданд ва хар кадом дар чою макоми худ дар рудакишиносй зина ба зина ка- дамхои нав ва устувор ба шумор мераванд.

29

А

Номи ин шоири забардасти адабиёти форс-то ник Абуабдуллохи Ч,аъфар ибни Мухаммади Рудакй мукар- рар шудааст. Вай такрибан соли 858м. дар дехаи Рудак, ки аз рустохои нохияи Панчакент аст, ба дунё меояд. Ак- сари тазкиранависон ва таърихнигорони пешин зодгохи уро дар яке аз дех ё каряхои атрофи Самарканд мудар- рар намудаанд. Ин тахмин ва норавшанй соли 1940 дар натичди сухбати устод Садриддин Айнй бо яке аз соки- нони дехоти атрофи Панчакент ва татбиди шаходати он гувохи зинда бо асноди маъхазхо сахбх муайян гардид. Яъне, чойи таваллуди шоир ва оромгохаш дехаи Панчру- ди нохияи Паннакенти Чумхурии Точикистон шинохта шудааст. Ба ин маънй, хануз муаллифи «Китобу-л-ан- соб» Точулислом Абусайид Абдулкарим ибни Мухаммад ибни Мансур ибни Абубакр Мухаммад Тамимии Мар- варзии Самъонй (506 -565 х- /1113 -1166м.) навишта буд: «Ал-Бунуч;й... нисбае-бувад ба дехае аз дехахои Рудак, ки Банчрудакаш гуянд. Ва ин кутб Рудак бошад ва шо­ири маъруф Абуабдуллохи Рудакй аз ин деха бувад....»1. Аз ин ру, дар боби зодгохи устод Рудакй то пайдо шу- дани далойили собиткунандаи нав набояд шакку шубха ва тахминхои дигар чой дошта бошанд. Зеро гумон аст, ки санади радкунандае нисбат ба нигоштаи Самъонй ва баъдинагони у минбаъд пайдо гардад.

Соли 1956 аз руйи тадкдкотхои устод Садриддин Ай­нй бо рохбарии профессор М.М. Герасимов ковишхои махсуси илмй гузаронида шуда, цабри устод Рудакй пай­до гардид. М.М. Герасимов аз руйи косаи сари шоир симо ва пайкари вайро ба вучуд овард. Акнун халки точик ва тамоми мардуми эронитабор имкон пайдо кар- данд, ки пас аз асрхои зиёди сипаришуда симои асосгузо- ри адабиёти худро бо хисси ифтихори бузург бибинанд.

1. Самъонй. Китоб -л -ансоб». Ландан, 1912. - С. 92.

30

Солхои кудакии Рудакй дар зодгохаш Панчруд, дар канори волидайн мегузарад. Вай хеле барвакт хатту са- вод бароварда, ба омузиши илмхои замонаш машгул шуда будааст. Мегуянд, ки дар хафтсолагй «Куръон»-ро азёд карда буд. Муаллифони тазкираву маъхазхо ва дар ин заминаи боэътимод мухаккдкин тасдик, мекунанд, ки шоир дар илми мусикй ва шеър махорат ва маълумоти мукаммал допггааст. Х,амин аст, ки у аз устодони махал- лй хатталимкон хунари мутрибиро омухта, барои такми- ли хунар ва дониш ру ба Самарканд, ки ба зодгохи устод наздик ва маркази илму фарханги он замон буд, меравад. Дар ин чо вай пеш аз хама тахти тарбияи устоди хуна- ри мусикй Абулаббоси Вахтёр ба навохтани асбобхои мусикй машгул мегардад ва дар навохтани уд, руд, бар- бат, чанг, най ва гайра ба дарачаи устодй мерасад. Устод Рудакй дар Самарканд хамзамон ба омузиши таърихи кишвар, таърих ва адабиёти араб, фалсафаи Юнони ка­дим рагбати калон зохир намуда буд. Ривояту достонхои пахдавй, сугдй, суриёнй, арабй ва гайраро ба шавк азбар мекард. Ба китоби мукаддаси «Авасто» таваччухи махсус дошт.

Устод Рудакй дар Самарканд рузгори хушеро ба cap бурдааст. Вай хамчун фарди сохибистеъдод дар баро- бари машгулияти пайваставу фарогирии илмхои замон дар манзили дехконони сарватманд ба сарояндагиву навозанданй ва шоирй машгул гардида, дар махфилу мачдисхои адабию илмии шахр иштирок мекарду шухра- таш руз ба руз боло мерафт. Овозаи ин мутрибу овозхон ва шоири баландистеъдод то ба дарбори Сомониён ме­расад ва у дар Самарканд, дар ахди хукмронии Насри 1 ибни Ахмад (хукмронияш солхои 865-892м.) ба хидмати дарбор даъват карда мешавад.

Ба дарбор омадани устод Рудакй, аз як тараф, бо так- лифи амирони Сомонй бошад, аз чониби дигар, майлу

31

t L

хохиши у низ буд. Ба дарбор майл кардани ин хунарман- ду суханвари дар касбу хунари худ баркамол сабабхои муайян дошт.

Намояндагони сулолаи Сомони бо хусни таваччуху дастгирии оммаи халд дар муборизаи зидди истилогарон ва дар чангхои дохилии байнихудй голиб омада, давлати бузурги мутамаркази феодалиро ба вучуд оварда тавонис- танд. Пас аз ташаккули ин давлат, дар давраи аввали хо- кимияти худ Сомониён аз манфиати оммаи халк, бакуллй сарфи назар карда наметавонистанд. Ин сиёсати онхо чи дар хаёти сиёсиву иктисодй ва чи дар хаёти фархангиву адабй накд!и муайян дошт. Адабиёт хамчун давоми анъ- анахои бехтарини эчодиёти шифохй ва адабиёти хаттии пеш аз ислом бо равняю услуби нав инкишоф меёфт. Со­мониён низ бо мак,сади боз хам мустахкам намудани ик- тидори худ ба пешрафти адабиёт ва химояи намояндаго­ни он мекушиданд.

Баъди дар Бухоро ба сари хокимият нишастани Ис- моили Сомонй (хукмронияш солхои 892-907м.) устод. Рудакй бо даъвати вазир Абулфазли Балъамй ба Бухо­ро меояд. Мувофикд маълумоти мавчуда он айём вай дар байни хосу ом хеле шухрат ёфта буд. Давраи чушу хуруши хамачонибаи устод Рудакй замони хукмронии Насри II Ахмади Сомонй (хукмронияш солхои 914- 943м.) дар Бухоро будааст. У бо дастгириву пуштбонии дусти сохибмансабаш Абулфазли Балъамй ба мартабай баланд- надимии Насри II Сомонй мерасад, дар дарбор ва на танхо дар дарбор, балки берун аз он хамчун сар- вари ахли адаби занон пазируфта мешавад. Дар ин чода сахми вазири дигари Сомониён Абдуллохи Ч,айхонй (ва- фот 941м.) низ калон будааст. Дар атрофи устод Рудакй ва махфилхои адабии у суханварони маъруфе, монанди Шахиди Балхй, Муродй, Фароловй, Абушакури Балхй, Абулмасали Бухорой, Абулмуайяди Балхй, Абузароъаи

32

Гургонй, Абуттаййиби Мусъабй, Абулхасани Ofohh ва Faiipa чамъ меомаданд, базмхои адабй меоростанд, аз дастовардхои адабии худ хамдигарро вокиф менамуданд. Рудакй дар Балх ба дидори Робиаи Балхй расида ва онхо бо хам аз боби шеъру шоирй сухбатхои хосса ороста бу- даанд. Дар тасвири ин дидору сухбат Фариддудин Атто- ри Нишопурй (1145- 1221м.) дар «Илохинома» хикояти чолиб дорад. Рудакй дар дарбори Сомониён ба унвони фахрии «Маликушшуаро» сазовор мегардад. Шоирони баъдй уро ба сифати «султони шоирон», «сари шоирон», «устоди шоирони чахон», «одамушшуаро», «сохибкиро- ни шоирй» ва гайра зикр кардаанд.

Аз рри шеърхои мадехавй ва ганоии Рудакй ва навиш- тахои муаллифони тазкираву таърихномахо хукм кардан мумкин аст, ки вазъи зиндагй ва мартабаву манзалати шоир дар дарбор нихоят хуб ва дар неъмату фаровонй мегузаштааст. Шоир таронахои ошик,она месуруд, кдси- даву мадехахо дар ситоиши амирону вазирон иншо ме- кард ва аз кадршиносии мамдухон хамеша хурсанду мам- нун буд. Дар кдсидаи пирияш гуфтааст, ки сарвату моли у бо давлати амирон баробарй мекардааст. Бо вучуди ин аз баъзе шеърхояш бармеояд, ки дар баробарй зиндагии осудаву пур аз ниам гохе лахзахои талхй доштааст, ки шояд дар асари бадгуии хасудон ва игвои бадхохонаш вок,еъ мегардид. Чанд порчаи зеринро аз назар гуза- ронем:

Боду абр аст ин ца^он афсус,Бода пеги ор, %ар чи бодо, бод!Шод буда-ст аз ин цауон уаргиз Хеч кас, то аз у ту бошй шод?Дод дида-ст аз у ба %еч сабаб Хеч фарзона, то ту бинй дод?!

зз

Ин цах;он пок хобкирдор аст,Он шиносад, ки дил-ш бедор аст.Некии у ба цойго^и бад аст,Шодии у ба цойи тимор аст.Чй нишинй бад-ин ца^он %амвор,Ки %ама кори у на %амвор аст.Дониши у на хубу че^ра-ш хуб,Зишткору хубдидор аст.

Солхои аввали дар дарбор буданай* эчодиёти устод Рудакй равнак ёфта, зиндагии шахсии у низ басо осуда мегузашт. Ин вазъият бештар аз порчахои шеърие, ки шоир дар онхо озодона ва лоуболона хушихои зинда- гй, маю маъшукэ ва гайраро тараннум мекунад, рушан намудор мегардад. Аммо ин осудахолй ва лаззати илхо- ми эчодй тул намекашад. Фитнахои дарборй ва хасади ахли он хамоно хаёти шоирро хар замон талх ва кори эчодии уро халалдор мекарданд. Ба осудагй ва оромии Рудакй вазъи нобасомони давр низ халал меовард. А. Афсахзод дар бораи мухити муташанничи солхои ху- кумати Наср навиштааст: - «Амирони аввали хонадони Сомонй дар замони хукмронии худ нисбат ба пайравони мазхабхою фиркахои гуногун ва хатто ойинхои мухта- лиф бетараф буданд. Дар кишвар ба гайр аз мусулмоно- ни суннимазхаб пайравони мазхабхои дигар - масехиён, яхудиён, парастандахои Будо ва пайравони дигар динхо мезистанд. Х,окимони оли Сомон аз хамаи ин барои ну- муъи иктидори худ истифода мекарданд. Аммо рухониё- ни суннимазхаб аз ин вазъ, ки нуфузи онхоро мекохонд, розй набуданд. Фурсат мечустанд, ки ба он муковимат ва мукобилат куианд. Вале зурашон намерасид. Охиста -охиста онхо бо лашкариёни туркнажод забон як карда, ба Насри II фишор меоварданд. Дар ин чабха вай сиёса- ти худро дигар кард. Аз соли 919 дар каламрави Сомо-

34

ниен таблототи кдрматия чун чунбиши сиёсй ва нахзати ичтимой пурзур гардид».

Чунбишу шуришхое, ки бо харакати исмоилия ва кар- матия дар каламрави Сомониён ба вучуд омад, вазъия- ти мамлакатро хеле пурташвиш гардонид ва ин холат ба Рудакй хам таъсири манфие расонид. Дар маъхазхо ома- дааст, ки ахди дин ва дустони пешин уро ба хусни тавач- чух ба карматиён гунахдсор донистанд. Аз дарбор дур афтодани устод Рудакй ва ба ночориву бечорагии «асо- ву анбон» гирифтор шудани шоир хамин харчу марчй чомеа будааст. Дар баъзе сарчашмахо омадааст, ки хат- то ба гунохи карматй буданаш ба чашмони у мил хам кашидаанд.

Устод Рудакй дар охири умр ба зодгохаш дехаи Панч- руд бозмегардад ва дар ихотаи хамдиёрон ва наздикон рузгори миёнахолонае ба cap мебарад. У ин солхои ваз- нини зидагии худро дар касидаи «Шикоят аз пирй» хеле хуб ва бо тафсил накд кардааст. Шоири дар Арабу Ачам шрхратёфта баъди се соли ба зодгохаш баргаштан, соли 941м. аз олам мегузарад. Уро дар яке аз 6 o f o th Панчруд ба хок месупоранд. Имруз оромгохаш зиёратгохи ахли фархангу хунар ва ахли дил аст.

Марги чунин як суханвари донову тавоно наздикон ва дустони хамкаламашро бенихоят гамгину мотамзада карда буд. Яке аз шоирони гумноми хамзамони устод Ру­дакй дар марсияи ба у бахшидааш бо хазор дарду алам гуфтааст:

Рудакй рафту монд д:икмати уй,Май бирезад, нарезад аз май буй.Шоират ку кунун, ки шоир рафт,Набувад низ цовидона чун уй.Чанд чуйй чу у? Наёбй боз,Аз чун у дар замона даст бишуй!

35

Устод Рудакй дар тули зиндагии худ мероси бузур- ги адабй бодй гузошта, яке аз шоирони пуркору пурбор- тарини замони худ будааст. Суханвари маъруфи асри XIII Рашидии Самардандй, ки зохиран бо девони коми- ли шоир шиносой дошт, чунин менависад:

Гар сарй ёбад ба олам кас ба некушоирй,Рудакиро бар сари он шоирон зебад сарй.Шеъри уро баршумурдам сезда% pay; сад %азор,Х,ам фузун ояд, агар чунон-к бояд бишмарй.

Осори бадеиву таърихии суханвари панчрудиро Му­хаммад Авфии Бухорой дар «Лубобу-л-албоб» сад даф- тар ва Асадии Туей (тав. 1005-1010 -ваф. 1073) дар ка­сидаи мунозиравии худ «Араб ва Ачам» яксаду хаштод хазор байт баршумурданд. Шояд дар ин гуфтахо мубо- лига рох, ёфта бошад, аммо хамаи ин далели он аст, ки мероси бузурги устод Рудакй на танхо бо мухтавои ба­ланду хунари шоирй, инчунин бо хачму андозааш хануз дар аерхои XII-XIII суханварони баъдиро дар хайрат гу­зошта будааст. Тасодуфй нест, ки Рашидии Самардандй устод Рудакиро сарвари шоирони забардаст номида, пеш аз хама, хачми мероси адабии уро баршумурдааст.

Мутаассифона, аз осори шоир то имруз зиёда аз 1100 байт ба мо расидаасту бас. Аз руйи хамин осори боди- монда ва асноди маъхазу сарчашмахо муайян кардан мумкин аст, ки вай дар кадом жанрхои бадей чй асархое эчод кардааст.

Мувофики маълумоти сарчашмахо ва омухтаву ан- духтаи мухакдикони рудакишинос ба номи сарвари шои­рони оли Сомон маснавихои «Калила ва Димна», «Синд- боднома» ва «Даврони офтоб», дасидахои мукаммали «Модари май» ва «Шикоят аз пирй», инчунин газалиёт, дитаъот, рубоиёт ва манзумахои зиёд забту сабт шуда-

36

анд, ки аз бештари онхо танхо байтхои алохида, хатто мисрае боки мондаанд. Ончи аз устод Рудакй то ба руз­гори мо расида, баёнгари онанд, ки вай дар хунари су- хангустарию кудрати офарандагй тавоно будааст. Дар шакли пурраву пухтаи шеърй баён намудани афкори пеш- кадами замон аз нубуги шоирии сухансарои панчрудй далолат медихад. Аз байта зер метавон хулоса баровард, ки ин адиби сермахсул дар хакикат лугати тафсирй хам доштаасту он ба назм навишта шуда, дар ин дарозои таърих мансух гардидааст:

В-агар паулавонй надонй забон,Варазрудро Моварунна^р хон.

Пеш аз хама, кайд кардан лозим аст, ки вак,те устод Рудакй ба хаёти дарбор наздик шуд, тачаммулу хашмат ва зиндагии лоуболонаи ахли он ба эчодиёти у бетаъсир намонд. Ва сиёсати нисбатан ба оммаи васеи халк пеш- гирифтаи Сомониён табиист, ки боиси хусни таваччухн касони пешкадам, аз чумла маликушшуарои вакт низ гар­дид. Аз ин чост, ки дар назми давраи дарбории устод Ру­дакй мо мадху ситойиши самимонаи амирони сомонй ва корномахои онхоро мебинем. Дар лирикаи ин солхо як оханги хушию хурсандй лоуболии айёми пурчушу хуру- ши чавонй, фарогату осойиши халалдорнашуда бо таро- вати сухани ноб чилвагар мешавад:

Бар рухаш зулф ошщ аст чу ман,Лоцарам, %амчу ман-м нест царор.Ману зулфайни у нигунасорем,У чаро бар гул асту ман бар хор?!

Зиндагй ба ин осойиши зохирии шоир зуд хотима гу- 10шт. Устод Рудакй дар як холати вазнин ва пурмусибат

37

аз дарбор ронда гашт. Ба назари мо, охангхои гамангез ва маъюсонае, ки аз байтной чудогонаи у пайдост, ай- нан ба солхои охири умраш тааллук дорад. Шоире, ки як вактхо шодию хушй ва лаззати хаётро тараннум мекард, акнун аз нопойдорй ва бевафоии дунё лаб ба шиква ме- кушояд:

Ба саройи сипанц меумонро Дил нщодан %амешагй на равост.Бо касон буданат чй суд кунад,Ки ба гур андарун шудан тануост.

Аммо устод Рудакй ба ин хулосаи навмедона ва дунё- безорй каноат накардааст. Табаддулоти фикрй ва зар- бахои беамони рузгор уро ба хулосахои амикд ичтимой меорад. Шоир дар як китъаи шеъраш менависад, ки бо аъёну ашроф нишастан ва хадяхои онхоро кабул кардан ба чуз пушаймонй дигар суде барояш набахшидааст. Х,а- мин аст, ки вай суханро ба мукобили беадолативу зулму ситам хамчун силохи разманда истифода намуда, бе ягон тарсу биму харос аз хукуматдорони замонаш ранчида, овоз баланд мекунад:

Басе нишастам ман бо акобиру аъён, Биёзмудамашон оиасору пищонй.Нахостам зи тамашо, магар ки дастурй, Наёфтам зи ато%о, магар пушаймонй!

Эхтимоли кавй меравад, ки он байту китъахое, ки шоир дар онхо аз нобаробарии ичтимой ва хорию зил- лати ахли илму хирад сухан меронад, дар охири хаёти у эчод шудаанд. Ва он байтхое, ки мухтавои баланди ахлокй, ташвики илмдустиву донишомузй, инсондустй ва гайра доранд, дар давраи дар дарбор кору фаъоли-

38

ят доштанаш руйи когаз омадаанд. Ин эхтимоли моро чунин далеле боз бештар собит менамояд, ки манзумаи ахлокии «Калила ва Димна», ки ба мархалаи маълуми эчодиёти устод Рудакй бешубха таъсири калон дошт, мах.3 бо пешниходу хохиши амири сомонй Насри II на­вишта шудааст. Дар бораи он ки устод Рудакй «Калила ва Димна»-ро ба назм даровардааст, Абулкосими Фир- давсй (934 -1020м.) менависад:

«Калила» ба тозй шуд аз паулавй Бад- он сон, ки акнун %амебишнавй.Ба тозй х,амебуд то го$и Наср,Бад -он га% ки шуд дар цщон шо% Наср. Гаронмоя Булфазл дастури уй,Ки андар сухан буд ганцури уй,Бифармуд, то порсии дарй Бигуфтанду куто% шуд довари.В-аз он пас бад-у расму рой омадаш,Бар- у - бар хирад ра^намой омадаш. Хамехостй ошкору нщон,К-аз у ёдгоре бувад дар цах,он.Гузорандаро пеш биниюнданд,Хаме нома бар Рудакй хонданд.Бипайваст гуё парокандаро,_Бисуфт инчунин дурри огандаро...

Дар «Шеъру-л-Ачам»-и Шиблии Нуъмонй омадааст, ки «Калила ва Димна» ибтидо аз санскрит ба порей тар- чума шуда, лекин вакте ки Абдуллох, ибни Мукаффаъ онро ба арабй тарчума карда, нусхаи порсии он ба кул- лй аз равнак афтод ва бад-ин чихат Насри II ибни Ах- мади Сомонй амр кард ба Рудакй, ки онро дар форей

39

ба хуллаи назм биёварад.1 «Капила ва Димна» аз кис- саву хикоях,ои пандомезе фарохам омадааст, ки аз за- бони хайвонот накл шуда, масоили мухимми ахлокй ва ичтимоиро дар бар мегирад. Мувофики чамъбасти тадкикотхои мавчуда ин маснавй дар 12 хазор байт су- руда шуда, мутаассифона, холо аз он камобеш 150 байт бокй мондаасту бас. Тавре ки Унсурй хабар медихад, устод Рудакй баъди хатми «Калила ва Димна» аз амиривакт чихил хазор дирам ато гирифта будааст:

!

Чи%ил %азор дирам Рудакй зи меутари хеш Ато гирифт ба назми «Калила» дар кишвар.

Faftp аз «Калила ва Димна» устод Рудакй маснавихои «Синдбоднома» ва. «Даврони Офтоб» низ доштааст, ки аз онхо хам абёти каме ба мо расидааст. Аз шаш масна- вии дигари шоир абёти пароканда бокй монда бошанд хам, номи онхо аз руйи авроки мавчуда сутурда шуда- анд.

К̂ исми зиёди ашъори устод Рудакиро, бешубха, касидахое ташкил мекунанд, ки у ба мадхи амирони со­монй, ба кахрамонии сарлашкарони онхо ва ашхоси ди­гари воломакоми он давр бахшидааст. Аз ин касидахо танхо як касида, ки ба он номи шартии «Модари май» додаанд ва дар 94 байт мебошад, мукаммал бокй мон- дааст. Ин касида бо дархости амири сомонй Наср ибни Ахмада Сомонй ба волии Систон амир Бучаъфар Ахмад ибни Мухаммад бахшида шуда, аз руйи он дар бораи ус- луби мадехасароии устод Рудакй ба андозаи муайян хукм кардан мумкин аст. Касидаи дигари шоир, ки аз 34 байт

1. Шиблии Нуъмонй. Шеъру -л -Ачам ё таърихи шуъаро ва адабиёти Эрон.Тарчумаи Саййид Му^аммадтакй Фахриддини Гелонй. Техрон, 1368.-С. 24.

иборат, бо номи «Шикоят аз пирй» маъруф аст, эхтимол аст мукаммал ба мо расида бошад. Аз нигох,и мавзуъ ин касида касидаи шарх,их,олй мебошад. Еайр аз ин, аз ка- сидахои шоир порчахои чудогона ва як ташбиби каси­да, ки дар он тасвири нихоят мохдронаи манзараи бах,ор дода шудааст, мондааст.

Х,иссаи хеле калони ашъори устод Рудакй аз таро- нахои ошикона иборат аст, ки онхоро он вакт газал ме- гуфтанд. Ин гуна шеърхоро аксаран васфи шику маъ- шука, маю базмхои хурсандй ва ахволи рухияи хуши шоир ташкил додаанд. Хдчвияхои шоир низ латиф ва гохе тезу тунд гуфта шудаанд. Чанд порчае, ки аз марсия- хои шоир бокй мондаанд, нихоят муассир ва чонгудозо- на иншо шудаанд.

Ашъори устод Рудакй асосан дар жанрхои газал, ка­сида, рубой, маснавй эчод шудааст. Номгуйи мухтасари осори у ба он далолат мекунад, ки мероси адабии шоир ба тарзи хайратангез бузург будааст ва теъдоди каме, ки имруз ба мо расидааст, аз укёнуси беканори эчддии вай чуйи равоне беш нест.

Эчодиёти устод Рудакй инъикоси давраи нихоят мухим ва илова бар ин пурталотуми таърихии мост. Дар ашъори у на танхо инъикоси лахзахои чудогонаи зин- дагии шахсии суханвар, балки вокеъахои бузурги ичти- моъй тачассум ёфтаанд. Имруз ахамият ва арзиши эч;о- диёти устод Рудакй дар он аст, ки шоир дар шеърхояш фикрхои пешкадами замон - инсондустй, адолатпар- варй, нафрат ба зулму ситам, ишку мухаббат, охангхои хаётдустиву ватанпарварй, ситоиши хирад, тавсифи илм ва дастовардхову пешрафти маънавиро тараннум карда- аст. Дуруст аст, ки номукаммалй, парокандагй ва гохе номураттабии ашъори бозмондаи у имкон намедахад, ки нахонбинии шоирро бо тафсил ва тартиби муайян мукаррар намоем. Бо вучуди ин аз осори бозмондаи ус-

41

тод хикматхои фалсафй ва андешахои амики ичтимой чилвагаранд.

Мухакдицон устод Рудакиро хамчун суханвари ха- ким шинохтаанд. Х,амин аст, ки дар осори бозмондаи у панду насихат, суханхои хикматомез, ки хислатхои бех- тарини одамиро таргиб ва рафтори ношойистаи онро махкум мекунад, нихоят бисёр аст. Таъсири бузурги су- хано ни хикматомези у гуфтахои берухи хушку холй на- буда, балки натичаи тачрибаи хаёти харруза, чамъбасти хирадмандонаи рафти зиндагй мебошай. Аз ин сабаб ак- сари суханхои пандомузи у барои имрузи мо низ ахамия- ти бузурги маънавй дорад.

Устод Рудакй хамчун шоир ва донишманди бузург, ки умри дароз дида, шохиди вокеахои сиёсиву фардии чомеа шуда буд, барояш тачриба ва гузашти рузгор сар- чашма ва нуктаи маърифат дониста мешуд. Агар одами аз тачрибаи хаёт, вокеъияти мавчуда чизеро дарк карда натавонад, пас чамъбасту насихати назарии хеч дониш­манд ба вай йбрат шуда наметавонад:

Хар кй н-омухт аз гузашти рузгор,Низ н- омузад зи %еч омузгор.

Яке аз гояхои бехтарине, ки шоири хаким таргиб мекунад, инсондустист. Устод Рудакй ба озор додани касон, куштори бегунохону бечорагон катъан мукобил мебарояд. Дар шеъре пандомузонааш мегуяд, ки тегу шамшер факат барои куштор ба дасти одам дода нашу- дааст ва агар чунин бошад, ин гунохи азиме хохад буд назди Худову бандагон:

Чун тег ба даст орй, мардум натавон кушт, Наздики Худованд бадй нест фаромушт...

42

Аз устод Рудакй абёте ба мо расидааст, ки дар онхо шоир одамонро ба хоксориву тавозуъ ва халимй даъват мекунад, зеро ба андешаи шоир дар баъзе мавридхо пеш- хезиву беандешагй дар хает вокеахо ва натичахои нохуш ба бор меоранд:

Замона гуфт маро: - Хашми хеш дор нигох,,Киро забон на ба банд аст, пой дар банд аст.

Илму дониш кувваи бузургест. Инсон бо хар роху ва- сила бояд пеш аз хама дониш омузад, зеро:

Дониш андар дил чароги равшан астВ-аз х;ама бад бар тани ту цавшан аст!

Устод Рудакй на танхо шоири забардаст, хамзамон донишманди комил буд. Чунон ки ишора рафт, у бо таъ- рихи фалсафаи Юнони кадим, мамолики Шарк ва бо аф- кори фалсафии замони худ ба хубй ошно буд. Вай авва- ло асоси хамаи вокеъиятро моддиёт медонад, зеро дар як шеъри у ин мисраъро мехонем:

Халц зи хоку зи обу оташу боданд...

Чунин таълимоте, ки асоси моддии дунёро аносири чахоргона хисоб мекард, дар Шарк то асрхои охир бар- карор буд.

Шоир хакикати вокеиро хамеша дар табаддулот ме- дид, яъне чахон дар чунбиш ва табодул аст, кухна меми- рад ва нав пайдо мешавад. Ин андеша дар касидаи «Ши- коят аз пирй» чунин баён шудааст:

Ца%он %амеша чу чашмест гирду гардон аст,Х^амеша, то бувад ойин-ш, гирдгардон буд.

43

Х,амон, ки дармон бошад, ба цойи дард шавад,Ва боз дард %амон, к-аз нахуст дармон буд.Кууан кунад ба замоне, %амон куцо нов буд Ва нав кунад ба замоне х,амон, ки хулкрн буд.Басо шикастабиёбон, ки боги хуррам буд Ва боги хуррам гашт, он куцо биёбон буд...

Абёти нихоят кам ба рузгори мо расидаи Рудакй дар вок,еъ хам бо маънихои баланду пурвусъат моро дар хай- рат мегузорад. Гуё мо дар зарра офтобро мебинем, дар як тасвири байт манзараи табиати зебои кишварамонро тасаввур менамоем, дар мисраъу байтхои у мо ба гузаш- тахои дурамон сафар мекунем. Афсус ки ин маънихо то имруз кашф нашудаву тахкик; нагардидаанд.

Шеъри Рудакй баробарй маънихои олй бо санъати нотакрор ва бикри сухани манзум, бо ташбехоту истио- роти танхо рудакивори худ имруз хам дар олами шеъри форсй макому манзалате дорад, ки ба он расидан ё так- лид кардан амри мухол аст. Ин хамон саХли мумтанеъ аст, ки дар сифати шеъри Рудакй устод Айнй ба кор бур- дааст. Орзуи ба мацоми сухани Рудакй расиданро шоири бузурги асри XI, маликушшуарои доираи адабии Еазнин устод Унсурй кардааст:

Газал рудакивор неку бувад,Газалх;ои ман рудакивор нест.Агарчи бикушам ба борик ва%м,Бад-ин парда - андар маро бор нест.

Рашидии Самаркандй щоири карни XIII гуфтааст:

Гар сарй ёбад ба олам кас ба некушоирй,Рудакиро бар сари он шоирон зебад сарй.

44

Рашидй мегуяд, ки Рудакй на танхо пешсаф, пе- шоханг ва сарвари шеъри замони худ, балки имруз хам дар мартабаи устодй ба бехтарин шоирхо мебошад. Мо холо аз арзёбй ва фикрхои нокдцони сухани асрхои гу­зашта дар хакки шеъри Рудакй худцорй мекунем. Танхо баъзе мулохиза ва мушохидахои худро дар боби санъати сухани Рудакй мехохем мухтасаран ба арз расонем.

Сабаб чист, ки шеъри Рудакй бо ч;азобати худ имруз хам хонандаро ба шуру хдячон меорад, хонандаи имруз гуё сухани шоири хамасри худро мешунавад. Сабаби ин, ба назари мо, пеш аз хама дар он аст, ки шоир дар тамо- ми санъатхои шеър, махсусан дар ташбех ва истиора, хеч гох, ба фикрхои мучаррад, торик ва намохои абстракт рох намедихад ва хамеша ба воцеият, ба хаёти зинда руй меорад. Аз ин ч;ост, ки шеърхои у на акди мантшдй, бал­ки хаячони хонандаро бедор мекунад:

Дило, то кай ^амецуйй манеро,Чй кубй бе^уда сард о^анеро?!Дилам чун арзане, иищи ту ку%е,Чй сой зери ку%е арзанеро?!

Шоир худро ба охани сард монанд кардааст, яъне чушиши ишк фуру нишастааст ва дигар хучуми ишк, ба сари у охани сардеро куфтан аст. Ишк; хиссиёти бузург чун кух, дйли шоир дар пеши он нотавон ва нахйф аст - мисли донаи арзане.

Рудакй дар тавсифи табиат, дар тасвири рангу тобиш- хои гул, сабзаву дарахтон.... низ чунин тарзи тасвирро пеш гирифтааст. Тасвирхои у чунон равшан ва барчас- та аст, ки кас аз хондани он гуё ин манзараро дар руи лавхаи рассоми мохире медида бошад, лаззати комиле мебардорад. Бибинед, тасвири сабзиши бунафшахои нав- хез бо сухани шоир чй гуна аст:

45

Бунафша^ои тарй хайл-хайл cap бар кард Чу omaiue, ки ба гугирд бардавид кабуд.

Вацте ки гугирд (кибрити сулфур)-ро руйи оташ гузо- ранд, сузиши он як ранги латифи бунафштоб медихад. Ранги бунафшаи навхезро ба ранги чунин оташи кйбрит ташбех, кардан бо нигохи борикбинонаи санъаткор им- кон дорад.

Боз як чих,ати санъати тасвири Рудакиро мухтасаран шарх бояд дод. Шоир агар ишк, хаячон в'а холати рухи- яи инсонй, хурсандии зиндагй ва хусусан майро тасвир кунад, намохоро бештар аз табиат мегирад. Ва баръакс, агар ба тасвири табиат гузарад, он гох ташбеху истиораи у ба олами инсонй меояд. Дар натича намохои шоиронаи Рудакй гуё дар пеши назар равшан мутасаввир мегардад.

Замоне барк; пурханда, замоне раъд пурнола Чунон чун модар аз суги аруси сезда^сола.Ва гашта з-ин паранди сабз шохи беди бунсола Чунон чун ашки махщурон нишаста жола бар лола.

Маънихои баланд ва саноеъи сухан дар ашъори Руда­кй бо забони нихоят сода ва мардумй суруда шудааст. Рудакй шеърро аз такаллуфоти бадеиёти шеъри араб ва таъсири калимоти арабй озод кард ва дар шеъри худ таъ- биру вожахои тозаи форсии дариро ба кор бурд. Баъзе шеърхои Рудакй чунон содаву оханги имруза доранд, ки тасаввур мекунед шоир ин байтхоро на хазор сол пеш, балки дируз ё имруз гуфтааст.

Аз ин мисолхо хулосае ба миён меояд, ки устод Ру­дакй суханвар ва санъаткори нотакроре буд, ки вокеахои зиндагиро на танхо бо хисси баланди шоиронааш кабул мекард ва ба риштаи тасвир мекашид, балки онро бо фал- сафаи акли пурзаковат низ дарк ва чамъбаст менамуд. Аз

46

ин чост, ки таъсири назми у ба суханварони баъдй нихо­ят кал он аст.

О О О

Осори бозмондаи устод Рудакй борхо интишор ёфта- аст. Аввалин касе, ки дар ин чода кадами устувор гу- зоыгг, Х,ерман Эте - ховаршиноси олмонй буд. Вай дар чамъоварии мероси адабии Рудакй аз 24 маъхаз 52 китъа шеъри уро, ки 242 байт аст, соли 1873 хамчун замимаи маколаи «Рудакй - шоири Сомониён» (дар шумораи 25- уми мачаллаи «Анчумани подшохии улум ва Дониш- гохи Гёттинген») бо тарчумаи олмонй интишор дод. Дар байни солхои 1930 - 1940 адабиётшиноси маъруфи Эрон Саъид Нафисй рочеъ ба рузгору осори устод Ру­дакй бо номи «Ахвол ва ашъори Абуабдуллох Чдъфар ибни Мухаммад Рудакии Самарканда» тадкикоти сечил- да навиштаву ба нашр расонид, ки дар чилда севуми он дар заминаи 78 маъхази каламй 832 байт аз ашъори бозмондаи шоир чой дода шудааст. Соли 1958 1100-со- лагии устод Рудакй дар Точикистон тачлил гардид. Ба ин муносибат Нашриёти давлатии Точикистон «Осори Рудакй»-ро зери назари Абдулганй Мирзоев чоп намуд (Сталинобод, 1958), ки дар он 977 байт ашъори бозмон­даи у гирдоварй шуд. Дар нашри дувуми асари Саъид Нафисй, ки бо номи «Мухити зиндагй ва ахволу ашъори Рудакй» соли 1962 дар Техрон ба табъ расида, теъдоди

I абёти бозмондаи устод Рудакй ба 1047 байт расид. Дар Щ хамин заминахои муътамад баъдтар нашрхои чомеъи

ашъори бозмондаи устод Рудакй бо номхои «Осори ман- . зум» бо тарачумаи русй тахти назари И.С. Брагинский,

«Шеърхо» бо тавзеху шархи лугот ва тахияи У. Кари­мов ва С.Саъдиев, «1000 мисраъи Рудакй» дар тахияи Р.Хрдизода ва А.Афсахов, «Ашъор» дар тахияву тарчу- ма ва тавзехоту мукадцимаи Л.И. Брагинская, «Гузидаи

ашъори Рудакй» бо пажухдш ва шархи Чдъфари Шоир ва Х,асани Анварй, «Девони Рудакии Самарцандй» ва «Девони Рудакй» дар тахияи Манучехри Донишпажух, «Насими Мулиён» дар тахияи Асрори Рахмонфар, «Ру­дакй» бо тахкдк, ва баргардонии чопи дувуми осори боз­мондаи нашри Саъид Нафисй аз чониби Абдулманони Насридцин, Рудакй «Девон» дар тахияи Саййидрасули Мусавй, Масъуд Косимй ва А. Мирбобоев интишор ёф- танд, ки хар як аз ин мачмуахо дар кори чамъоварй, тасхеху тавзех ва таъбу нашри мброси адабии шоир хид- мати шоиста дониста мешаванд.

Девоне, ки холо ба хонандаи гиромй пешкаш мегар- дад, аз нигохи тартибу танзим ва тасхеху тавзех аз он чи то хол ба чоп расидааст, тафовуте дорад. Дар ин чо на- тичаи захмати панчсолаи мураттибон, ки аз пайи омода намудани матни илмии осори бозмондаи устод Рудакй кашидаанд, бори нахуст ба хонандагон такдим мегардад. Тафсили кори мо ва шархи истифода аз маъхазу сарчаш­махо, инчунин таълицоту фехрастхо дар нашри мукамма- ли матни интик,одии шеъри устод Рудакй ба муносибати 1150-солагии чашни шоир ба табъ хохад расид.

Дар охири девони хозир, барои осон намудани ниё- зи хонанда тавзехи номхо ва вожаномаи мухтасар илова гардид. Ин чо кушиш намудем, ки дар шархи ин ё он ка- лимаи душворфахм бо нишон додани маънии ба матни шоир наздик иктифо кунем.

Умедворем, ки китоби мазкур бо хусни таваччух ва тафохум аз чониби ахли каламу дониш пазируфта меша- вад ва онхо дар бехтар намудани чопхои ояндаи девони Рудакй ба мо ионат ва иноят хоханд кард.

РА СУ Л ХОДИЗОДА АЛИИ МЩ АММАДИИ ХУРОСОНИ

РАЗАЛИЕТ, ЦАСО ИД

В А ЦИТАЪОТ

ЗихД, фузуда чамоли ту зебу ороро, Шикаста сунбули зулфи ту мушки сороро.

Квасам бар он дили охдн хурам, ки аз сахтй Хдзор тарх нихода-ст санги хороро,

Киазту хсч мурувват тамаъ намедорам, Ки кас надида зи сангиндилон мудороро.

Хдзор бор Худоро шафеъ меорам,Вале чй суд, чу ту нашнавВ «худоро»-ро?!

Ту Рудакй ба гуломй кабул агар бикунй, Ба бандагй написандад хазор Дороро!

к А

51

£ ^ 3>

Дило, то кай х д м е ч у й й манеро,Чй дорй дуст харза душманеро?!

Чаро чуйй вафо аз бевафое,Чй кубй бехуда сард охднеро?!

Аё савсанбуногуше, ки дорй Ба рашки хештан хар савсанеро!

Яке з-ин барзани норох бар шав,Ки бар оташ нишонй барзанеро.

Дили ман арзане, ишки ту кухе,Чй сойй зери кухе арзанеро?

Бибахшо, ай писар, бар ман бибахшо, Макуш дар ишк хира чун манеро!

Биё, инак нигах кун Рудакиро,Агар бе чон равон хохй танеро.

52

Ба Х,ак нолам зи хачри дуст зоро Сахаргохон чу бар гулбун хазоро.

К̂ азо гар доди ман настонад аз ту,Зи сузи дил бисузонам кдзоро.

Чу ораз барфурузй, мебисузад Чу ман парвона бар гирдат хазоро.

Нагунчам дар лахад, гар з-он ки лахте Нишинй бар мазорам сугворо.

Ч,ахон ин асту чунин аст, то буд Ва хамчунин бувад инанд, ёро!

Ба як гардиш ба шахоншохй орад Дихад дайхдму точу гушворо.

Ту-шон зери замин фарсуда кардй, Замин дода мар эшонро загоро.

Аз он чонтуз лахте хуни раз дех, Сипарда зери пой-андар сипоро!

S3

Пупак дидам ба хдволий Сарахс, Бонгак барбурда бар абр-андаро.

Чодараке дидам рангин бар у, Ранг басе гуна бар он чодаро.

54

^ахоно, чунинЯ ту бо баччагон, Ки гах, модарй, гох модандаро!

На позер боад туро, на сутун,На девори хишту на з-охаетдаро!

55

к

С/АЧЭ-

Кас фиристод ба сир-андар Айёр маро,Ки макун ёд ба шеър-андар бисёр маро.

В-ин фажах, пир зи бахри ту маро хор гирифт, Бирах,онод аз у Эзиди чаббор маро!

56

Ба номи неки ту, хона, фирефта нашавам,Ки номи неки ту дом асту зарк, мар нонро.

Касе, ки дом кунад номи нек аз пайи нон, Якин бидон ту, ки дом аст нон-ш мар нонро!

57

Гирифт хохам зулфайни анбарини туро,Ба буса наждп кунам барги ёсамини туро.

Хдр он замин, ки ту як рах бар у кдцам бишщВ, Хдзор сачда барам хеки он замини туро.

Хдзор буса дихам бар сихои номаи ту,Агар бибинам бар мухри у нигини туро.

Ба тега хиндй, гу, дасти ман чудо бикунанд, Агар нигарам рузе ман остини туро.

Агарчи хомуш мардум, ки шеър бояд гуфт, Забони ман ба равй гардад офарини туро!

58

Бо ошикон нишину хдме ошикй гузин, Бо хар кй нест ошик, кам кун кдриниё.

Бошад гади висол бибинанд руйи дУст, Ту низ дар миёнаи эшон бибиниё.

То андар он миёна, ки бинанд руйи у, Ту низ дар миёнаи эшон нишиниё!

Гар ман ин дустии ту бибарам то лаби гур, Бизанам наъра, валекин зи ту бинам хунаро...

Асари мир нахохдм, ки бимонад ба чздон, Мир хохам, ки бимонад ба ч ах о н -д а р асаро.

Хар киро рафт, хдмебояд рафта шумарй,Хар киро мурд, хамебояд мурда шумаро!

60

Ч Т Я _ .. f ' - . Е

Омад бахори хуррам бо рангу буйи тиб,Бо сад хазор нузхату ороиши ачиб.

Шояд, ки марди пир бад-ин гах шавад чавон, Гетй бадил ёфт шабоб аз пайи машиб.

Чархи бузургвор яке лашкаре бикард, Лашкар-ш абри тираву боди сабо накдб.

Наффот баркде равшану тундар-ш таблзан, Дидам хазор хайлу надидам чунин махиб.

Он абр бин, ки гиряд чун марди сугвор В-он раъд бин, ки нолад чун ошикд каиб.

Хуршедро зи абр дамад руй гох-гох Чунон хисорие, ки гузар дорад аз ракиб.

Якчанд рузгор чахон дардманд буд,Бех шуд, ки ёфт буйи суманбодро табиб.

Борони мушкбуй биборид нав ба нав В-аз барф баркашид яке хуллаи кдсиб.

Кунче, ки барф пеш хамедошт, гул гирифт, Х̂ ар чуяке, ки хушк хамебуд, шуд ратиб.

Тундар миёни дашт хаме бод бардамад,Барк аз миёни абр хаме баркашад казиб.

61

Лола миёни кишт бихандад хдме зи дур, Чуй панчаи apfc ба хкнно туда хазиб.

Булбул хаме бихонад дар шохсори бед, Сор аз дарахти сарв мар уро шуда мучиб.

Сулсул ба сарвбун-бар бо нагмаи кухдн, Булбул ба шохи гул-бар бо лахлаки гариб.

Акнун хуред бодаву акнун зиед шод, К-акнун барад насиб хабиб аз бари хабиб.

СокД гузину бодаву май хур ба бонги зер, К-аз кишт сор ноладу аз бог андалеб.

Хдрчанд навбахор чахон аст ба чашм хуб, Дидори хоча хубтар - он мехтари хасиб.

Шеби ту бо фарозу фарози ту бо нишеб, Фарзанди одамй ба ту - андар ба шебу теб.

Дидй ту рижу ком бад-у - андарун басе,Бо ридакони мутриб буди ба фарру зеб.

62

Гули садбаргу мушку анбару себ, Ёсамини сапеду мурди базсб.

Ии хама яксара тамом шуда-ст Назди ту, ай бути мулукфиреб.

Шаби ошик-т лайлатулкадр аст, Чун ту берун кунй рух аз чилбеб.

Ба хдщоб андарун шавад хуршед, Гар ту бардорй аз ду лола хдоеб.

В-он занахдон ба себ монад рост, Агар аз мушк хол дорад себ.

Ба хирасар шумарад серхурда гурснаро, Чунон ки дарди касон бар дигар касе хор аст.

Чу пусти рубах бинй ба хони вотгарон, Бидон, ки тухмати у дунбаи ба саркор (?) аст!

64

Ин чдхон пок хобкирдор аст,Он шиносад, ки дил-ш бедор аст.

Некии у ба чойгохи б ад аст, Шодии у ба чойи темор аст.

Чй нишинй бад-ин чахон хамвор, Ки хдма кори у на хамвор аст?!

До ниши у на хубу чехра - ш хуб, Зишткирдору хубдидор аст.

65

Чун TeF ба даст орй, мардум натавон кушт, Наздики Худованд бадй нест фаромушт.

Ин TeF на аз бахри ситамкорон карданд,Ангур на аз бахри набиз аст ба чархушт.

Исо ба рахе дид яке кушта фитода,Х,айрон шуду бигрифт ба дандон сари ангушт.

Гуфто, ки киро куштй, то кушта шудй зор,То боз кй уро бикушад, он ки туро кушт?!

Ангушт макун ранчд ба дар куфтани кас,То кас накунад ранч,а ба дар куфтанат мушт!

66

\Т /

Имруз, ба х,ар холе Багдод Бухорост,Куно мири Хуросон аст, пирузй он ноет.

Соки, ту бидех бодаву мутриб, ту бизан руд, То май хурам имруз, ки вак,ти тараби мост.

Май хасту дирам хасту бути лоларухон хает, FaM нест в-агар хает, насиби дили аъдост!

Он садни чаман, ки аз дами дай Гуфтй дами гург ё паланг аст,

Акнун зи бах,ори монавитабъ Пурнакдну нигор хдмчу «Жанг» аст.1

1. Ин китъа дар чопхои пешин бо як байти дигар омада, ки аз нигохл маънй ба хам барнамехуранд ва мо онро дар кисмати абёти пароканда ной додем.

68

Ба саройи сипанч мех,монро Дил ниходан хамешагй на равост.

Зери хок-андарун-т бояд хуфт,Гарчи акнун-т хоб бар дебост.

Бо касон буданат чй суд кунад,Ки ба гур-андарун шудан танхост!

Ёри ту зери хок муру магас,Чашм бикшо, бибин, кунун пайдост!

Он ки зулфайну гесуят пирост, Гарчи динор ё дирам-ш бах,ост,

Чун туро дид зард гуна шуда,Сард гардад дилаш, на нобиност!

Рудакй чанг.баргирифту навохт, Бода андоз, к-у суруд андохт.

В-он акикин майе, ки хар кй бидид, Аз аклки гудохта нашнохт.

Х,ар ду як гавхаранд, лек ба табъ Ин бияфсурду он дигар бигдохт.

Нобисуда ду даст рангин кард, Ночашида ба торак - андар тохт.

70

\Т /

Замона панде озодвор дод маро,Замонаро чу наку бингарй, хама панд аст.

Ба рузи неки касон, гуфт, гам махур зинхор, Басо касо, ки ба рузи ту орзуманд аст.

Замона гуфт маро: - Хашми хеш дор нигох, Киро забон на ба банд аст, пой дар банд аст!

nT> "

Охири хар кас аз ду берун нест: Ё барозурданист, ё заданист.

На ба охир хама бифарсояд,Х,ар кй анч;омрост, фарсуданист!

72

Бо хирадуманд бевафо бувад ин бахт, Хештани хешро бикуш ту як лахт.

Худ хуру худ дех;, кучо набуд пушаймон Х,ар кй бидоду бихурд, аз он чи биялфахт?!

<1 / ‘

Мехр мафкан бар ин саройи сипанч,, К-ин чах,он пок бозию найранч.

Неки уро фасонаворй шав,Бади уро камар-т сахт битанч!

Пешам омад бимдод он дилбар аз рох,и кадух Бо ду рух аз шарм лаълу бо ду чашм аз сехр шух.

Остин бигрифтамаш, гуфтам, ки мехмони ман ой, Дод пушида навобам: - Мурду анч;иру кулух!

Маро бисуду фуру рехт, хар чи дандон буд; Набуд дандон, ло бал чароги тобон буд.

Сапеду симрада буду дурру марчон буд, Ситораи сахарй буду цатраборон буд,

Яке намонд кунун з-он, хама бисуду бирехт, Чй нахс буд? - Х,амоно, ки нахси Кайвон буд.

На нахси Кайвон буду на рузгори дароз,Чй буд? * Ман-т бигуям: - К̂ азои Яздон буд.

Чдхон хамеша чу чашмест гирду гардон аст, Х,амеша, то бувад ойин-ш, гирдгардон буд.

Х,амон, ки дармон бошад, ба чойи дард шавад Ва боз дард хамон, к-аз нахуст дармон буд.

Кухан кунад ба замоне, хамон кучо нав буд Ва нав кунад ба замоне, хамон ки хулкон буд.

Басо шикастабиёбон, ки боги хуррам буд Ва боги хуррам гашт, он кучо биёбон буд.

Х,аме чй донй, ай мохруйи мушкинмуй,Ки холи банда аз ин пеш бар чй сомон буд?!

Ба зулфи чавгон нозиш хамекунй ту бад-у, Надидй он гах уро, ки зулф чавгон буд?!

76

Шуд он замона, ки руяш ба сони дебо буд, Шуд он замона, ки муяш ба сони к,атрон буд!

Чунон ки хубии мехмону дуст буд азиз, Бишуд, ки боз наёмад, азиз мехмон буд.

Басо нигор, ки хайрон будй бад-у-дар чашм, Ба руйи у-дар чашмам хамеша хайрон буд.

Шуд он замона, ки у шод буду хуррам буд, Нишоти у ба фузун буду бими нуцсон буд.

Хдмехариду хамесахт бешумор дирам Ба шахр, хар кй яке турки норпистон буд.

Басо канизаки неку, ки майл дошт бад-у,Ба шаб зиёрати у назди чумла пинхон буд.

Ба руз чунки наёрист шуд ба дидани у, Нихеби хочди у буду бими зиндон буд.

Набиди рушану дидори хубу руйи латиф Агар гарон буд, зй ман хамеша арзон буд.

Дилам хизонаи пурганч; буду ганч сухан, Нишони номаи мо мухру шеър унвон буд.

Х,амеша шоду надонистаме, ки гам чй бувад, Дилам нишоту тарабро фарохмайдон буд.

Басо дило, ки ба сони харир карда ба шеър, Аз он сипас, ки ба кирдори сангу сандон буд.

!Х,амеша чашмам зй зулфакони чобук буд, Х,амеша гушам зй мардуми сухандон буд.

77

Аёл на, зану фарзанд на, маъунат на,Аз ин хама танам осуда буду осон буд.

Ту Рудакиро, ай мохру, хамебинй Бад-он замона надидй, ки инчунинон буд?

Бад-он замона надидй, ки зй чаман рафтй Сурудгуён, гуйй, хдзордастон буд.

Шуд он замона, ки у унси родмардон буд,Шуд он замона, ки у пешкори мирон буд.

Хдмеша шеъри варо зй мулук девон аст,Х,амеша шеъри варо зй мулук девон буд.

Шуд он замона, ки шеъраш хама чахон бинвишт, Шуд он замона, ки у шоири Хуросон буд.

Кучо ба гетй буда-ст номвар дехион,Маро ба хонаи у сим буду хумлон буд.

Киро бузургию неъмат зи ину он будй,Варо бузургию неъмат зи Оли Сомон буд.

Бидод мири Хуросон-ш чил хазор дирам,Дар у фузунии якпанчи мири Мокон буд.

Зи авлиёш пароканда низ хашт хазор Ба ман расид бад-он вакт, холи хуб он буд!

Чу мир дид сухан, дод доди мардии хеш Зи авлиёш чунон, к-аз амир фармон буд.

Кунун замона дигар гашту ман дигар гаштам, Асо биёр, ки вакти асову анбон буд!

78

Дар марсияи Абул^асан Муродй

Мурд Муродй, на хдмоно, ки мурд,Марги чунон хоч;а на корест хурд!

Чрни гиромй ба падар боз дод,Колбади тира ба модар супурд.

Они малак бо малаке рафт боз,Зинда кунун шуд, ки ту гуйй бимурд.

Кох набуд у, ки ба боде парид,Об набуд у, ки ба сармо фусурд.

Шона набуд у, ки ба муе шикает,Дона набуд у, ки заминаш фишурд.

Ганчи заре буд дар ин хокдон,К-у ду ч;ахонро ба чдве мешумурд.

Крлаби хокй суйи хокй фиканд,Цону хирад суйи самовот бурд.

Чони дувумро, ки надонанд халк,Мискдлае карду ба цонон супурд.

Соф буд, омехта бо дурди май,Бар сари хум рафту чудо шуд зи дурд.

Дар сафар афтанд ба хам, ай азиз, Марвазию Розию Румию Курд.

Хонаи худ бозравад хар яке,Атлас кай бошад хамтои бурд?!

Хомуш кун чун нукдт, эро малак Номи ту аз дафтари гуфтан сутурд!

80

Сарсари хдчри ту, ай сарви баланд, Решай умри ман аз бех биканд.

Пас, чаро бастаи уям хдма умр, Агар он зулфи дуто нест каманд?!

Ба яке нон натавон кард суол,К-аз лаби лаъли ту як бус ба чанд!

Бифканад оташ андар дили хусн, Он чи хичрони ту аз сина фиканд!

Шод зи бо сиёхчашмон, шод,Ки ч,ах,он нест чуз фасонаву бод!

3-омада шодмон бибояд буд В-аз гузашта накард бояд ёд.

Ману он чаъдмуйи голиябуй, Ману он мохруйи хурнажод.

Некбахт он касе, ки доду бихурд, Шурбахт он, ки у нахурду надод.

Боду абр аст ин чахон, афсус, Бода пеш ор, хар чй бодо, бод!

Шод буда-ст аз ин чахон харгиз Х,еч кас, то аз у ту бошй шод?!

Дод дида-ст аз у ба хеч сабаб Х,еч фарзона, то ту бинй дод?!

Чахор чиз мар озодаро зи FaM бихарад Тани дурусту хуйи неку номи неку хирад.

Х,ар он ки Эзидаш ин дар чахор рузй кард, Сазад, ки шод зияд човидону гам нахурад!

Аз дуст ба хар чиз чаро боядат озард,К-ин айш чунин бошад - гах, шодию гах, дард!

Гар хор кунад мехтар, хорй накунад айб,Чун боз навозад, шавад он доги чафо сард.

Сад нек ба як бад натавон кард фаромуш, Гар хор барандешй, хурмо натавон х(в)ард.

У хашм хамегирад, ту узр хамехох,Х,ар руз ба нав ёри дигар менатавон кард!

84

Малико, чашни Мехргон омад, Ч,ашни шох,ону хусравон омад!

Хаз ба чойи малхаму хиргох Бадали 6oFy бустон омад.

Мурд ба чойи савсан омад боз, Май ба чойи аргавон омад.

Ту чавонмарду давлати ту чавон, Май ба бахти ту навчавон омад!

85

Гул дигар pax ба гулситон омад, Вораи богу бустон омад.

Вори озар гузашту шуълаи он, Шуълаи лоларо замон омад!

86

Мех,тарони чахон хама мурданд, Маргро cap хама фуру карданд.

Зери хок-андарун шуданд онон, Ки хама кушкхо бароварданд.

Аз хазорон хазор неъмату ноз На ба охир ба чуз кафан бурданд.

Буд аз неъмат, он чй пушиданд В-он чй доданду он чиро хурданд.

Дар мадх;и Наср ибни А^мад

Х,отами Тойй туй андар сахо,Рустами Дастон туй андар набард.

Не, ки Х,отам нест бо чуди ту род,Не, ки Рустам нест дар чднги ту мард!

88

Зулфи туро «чим» кй кард, он ки у Холи туро нуктаи он «чим» кард?

В-он давани танги ту, гуйй, касе Донагаке нор ба ду ним кард.

*

Маро ту рохдти чонй, муъояна, на хабар, Киро муъояна ояд, хабар чй суд кунад?!

Сипар бе пеш кашидам ханданги кдхри туро, Чу тир бар ч;игар ояд, сипар чй суд кунад?!

90

Ай руйи ту чу рузи далели мувахдидон В-ай муйи ту чунон чу шаби мулх,ид аз лах,ад.

Ай ман мукаддам аз хдма ушшок,, чун туй Мар хуснро мукаддам чун аз калом «кад».

Маккй ба Каъба фахр кунад, мисриён ба Нил, Тарсо ба ускуфу алавй б-ифтихори чад.

Фахри рахй бад-он ду сияхчашмакони туст, К-омад падид зери ницоб аз бари ду хад!

C ^3>

92

То кай гуйй, ки ахди гетй Дар хастию нести лаиманд?!

Чун ту тамаъ аз чахон буридй, Донй, ки хама чахон кариманд.

93

Май орад шарафи мард ме падид, Озоданажод аз дирамхарид.

Май озода падид орад аз бадасл, Фаровон хунар аст андар ин набид.

Х,ар он гах, ки хурй май, хуш он гах, аст, Хоса чун гулу ёсаман дамид.

Басо хисни баландо, ки май гушод,Басо курраи навзин, ки бишканид.

Басо дуни бахило, ки май бихурд, Карими ба чахон-дар пароканид.

94

Дер зиёд он бузургвор худованд,Чрни гиромй ба чонаш - андар пайванд.

Доим бар чони у биларзам, зеро-к Модари озодагон кам орад фарзанд.

Аз маликон кас чу у набуд чавоне Роду сухандону шермарду хирадманд.

Кас нашиносад хаме, ки кушиши у чун, Хал к, надонад хаме, ки бахшиши у чанд.

Дасту забон зарру дур пароканад уро, Ном ба гетй на аз газоф пароканд.

Дар дили мо шохи мехрбонй биншост, Дил на ба бозй зи мехри хоста барканд.

Х,амчу муаммост фахру химмати у шарх, Х,амчу Абастост фазлу сирати у Занд.

Гарчи бикушанд шоирони замона,Мадх касеро касе нагуяд монанд.

Сирати у тухми кишту неъмати у об, Хоти^вг мадцо^й у замшш^бйруь&нд.

Сирати у буд вахйнома ба Кисро, Чунки ба ойин-ш «Панднома» биёканд.

Сирати он шох, «Панднома»-и аслист, 3-он ки х,аме рузгор гирад аз у панд.

Х,ар кй cap аз панди шахрёр бипечид, Пойи тарабро ба доми гурм дарафканд.

Кист ба гетй хамирмояи идбор,Он ки ба икболи у набошад хурсанд?

Х,ар кй нахохад хаме кушоиши кораш,Гу: - Бишаву дасти рузгор фуру банд.

Ай малак, аз холи дустон-ш хаменоз,Ай фалак, аз холи душманон-ш хамеханд!

Охири шеьр он кунам, ки аввал гуфтам; Дер зиёд он бузургвор худованд!

96

Фариштаро зи хдловат дахон пуроб шавад, Чу аз хдловати май дилбарам лабон лесад.

Равон зи дидаи афлокиён шавад Ч,айх,ун, Нисоли тират агар кабзаи камон лесад.

Бахокхуфтаи тири ту аз халовати захм Забои баровараду захмро дахон лесад.

С/ачЭ\Т> -

Агарчи умр басе буд, рузгор набуд,Чунон ки буд, ба ночор хештан бахшуд.

Худойро биситудам, ки Кирдгори ман аст, Забонам аз газалу мадхи бандагон-ш насуд.

Хама ба тунбалу банд аст бозгаштани у, Шаранги нушомег асту руйи заррандуд.

Бунафшахои тарй хайл-хайл cap баркард, Чу оташе, ки ба гугирд бардавид кабуд.

Биёву хон, бидех он офтоб, к-аш бихурй, Зи лаб фуру шаваду аз рухон барояд зуд.

Ч,ахон ба коми худованд боду дер зиёд, Бар у ба хеч хаводис замена даст мадод.

Дурусту рост кунод ин масал Худой варо: Агар бибаст яке дар, хазор дар бикшод.

Худой арш чах,онро чунин ниход ниход, Ки гох мардум шодону гах бувад ношод.

Худой чашми б ад аз мулки ту бигардонод!

100

Даре ду чашму оташ бар дил хамефизояд, Мардум миёни даре, оташ чй гуна пояд?!

Бешак нахднг дорад, дилро хамехасояд, Тарсам, ки ногуворад, к-эдун на хурд хояд.

101

Анде, ки амири мо бозояд пируз,Марг аз паси дидан-ш раво бошаду шояд.

Пиндошт хаме хосид, к-у бознаёяд, Бозомад, то хар шафаке жож нахояд.

Низ або некувон чанг намояд-т фанд, Лашкари фарёд не, хоста не судманд.

Кднд чудо кун аз уй, дур шав аз захри данд, Х,ар чи ба охир бех аст чони туро, он писанд!

s t > -

Чун баччаи кабутар минцор сахт кард, Х,амвор кард парру биявганд муйи зард.

Кобукро нахохаду шох орзу кунад В-аз шох суйи бом шавад боз гирдгард.

104

Даре™ мидхдти чун дурру обдор газал, Ки чобукиш наёяд хаме ба лафз падид.

Асоси табъ санояст, бал цавитар аз он, Зи олати сухан омад хаме хама монид.

105

Кадом нахс баромад, ки-м аз ту гоиб кард, Кадом боди бало буд, к-аз туам бирбуд.

Якем хилъат пушид доги фуркати ту,Ки тори уст пушаймонию гами дил пуд.

Кор хама рост, ончунон ки бибояд, Х,олати шодист, шод бошй, шояд!

Андуху андешаро дароз чй дорй? Давлати ту худ хамон кунад, ки бипояд.

Ройи вазирон туро ба кор наёяд,Х,ар чи савоб аст, бахт худ фармояд.

Чарх наёрад бадили ту зи халоик,В-он ки туро зод, низ чун ту назояд.

Эзид харгиз даре набандад бар ту,То сад дигар ба бехтаре накушояд!

107

Х,ар бод, ки аз суйи Бухоро ба ман ояд,Бо буйи гулу мушку насими суман ояд.

Бар хар зану хар мард куно барвазад он бод?! Гуйй, магар он бод хаме аз Хутан ояд.

Не, не, зи Хутан бод чунин хуш навазад хеч, К-он бод хаме аз бари маъшуки ман ояд.

Ай турки камарбаста, чунонам зи фирокдт, Гуянд, кабои ту маро перахан ояд.

Х|ар шаб нигаронам ба Яман, то ту барой, Зеро ки Сухайлию Сухайл аз Яман ояд.

Кушам, ки бипушам, санамо, номи ту аз халк, То номи ту кам дар дахани анчуман ояд.

Бо хар кй сухан гуям, агар хохаму гар не, Аввалсуханам номи ту андар дахан ояд.

108

Дар мадхр вазир Абуттаййиб ат-Тохрри Мусъабй

Маро чуди у тоза дорад хаме,Магар чудаш абр асту ман киштзор?!

Магу як су афкан, ки худ хам чунин Бияндешу дидай хирад баргумор.

Або барку бо частани соъикд,Або гулгули раъд дар кухсор.

На мохи Сиёмй, на мохи фалак,Ки инат гулом асту он пешкор.

На чун пури мири Хуросон, ки у Аторо нишаста бувад Кирдгор!

109

Дарвозу даривоз фуру гашту баромад, Бим аст, ки якбор фуру ояд девор.

Девори кухангашта напардозад позер, Як руз х,ама паст шавад, ранчаш бигзор!

Бар рухаш зулф ошик; аст чу ман, Лочарам, хамчу ман-ш нест кдрор.

Ману зулфайни у нигунсорем,У чаро бар гул асту ман бар хор?!

Хамчу чашмам тавонгар аст лабаш, Он ба лаъл, ин ба луълуи шахвор.

То ба хок-андарат нагардонад, Хоку мок аз ту барнадорад кор.

Рук, ки то пеши ёр бинмой,Дили ту хуш кунад ба хуш гуфтор.

Бод якчанд бар ту паймояд,Андар оташ равон шавад бозор.

Лаъли майро зи дурчи хум баркаш, Дар кадунима кун, ба пеши ман ор!1

1. Баъди ин байте омада, ки мо онро ба кисмати «Абёти бозмонда» гузаро-нидем.

111

Агар гул орад бор он рухони у, на шигифт, Х,ар ойина чу хама май хурад, гул орад бор.

Ба зулф кажж, валекин ба к,адду комат рост, Ба тан дуруст, валекин ба чашмакон бемор.

112

Нигорино, шунидастам, ки гохя мехдату рохдт Се перохан салаб будаст Юсуфро ба умр-андар.

Яке аз кайд шуд пурхун, дувум шуд чок аз тухмат, Севум Яъкубро аз бу-ш рушан гапгг чашми тар.

Рухам монад бад-он аввал, дилам монад бад-он сонй, Насиби ман шавад дар васл он перохдни дигар.

из

Ба даври адли ту дар зери чархи миной Чунон гурехт зи дахри дуранг ранги футур,

Ки боз шона кунад хамчу бод сунбулро Ба неши чангали хунрез тораки усфур.

'Tw r

114

Чокаронат ба гахд разм чу хайётонанд, Гарчи хайёт наянд, ай малики кишваргир!

Ба гази найза кади хасми ту мепаймоянд,То бибурранд ба шамшеру бидузанд ба тир.

Вак,ти шабгир бонги нолаи зер./

Дусто, он хуруши барбат бу Хуштар ояд ба гушам аз такбир!

Зорин зеру ин мадор шигифт,Гар зи дангг-андар оварад нахчир.

Тани у тир на, замон ба замон Ба дил-андар хамегузорад тир.

Гох гирену гах бинолад зор Бомдодону руз то шабгир.

Он забоновару забонаш на, Хабари ошицон кунад тафсир.

Гох девонаро кунад хушёр,Гах ба хушёр-бар нихад занчир.

116

Гар шавад бахри кафи хдммати ту мавчзанон В-ар шавад абри сари рояти ту туфонбор,

Бар маволит бипошад хама дурру гавхар,Бар аъодит биборад хама шахкосаву хор.

Чархи фалак харгиз пайдо накард Чун ту яке сифлаи дуну жакур.

Хоча Абулкосим аз нанги ту Барнакунад cap ба киёмат зи гур.

118

-

Гирд кун, гирд кун дирам бисёр, Ганчхона бино кун аз динор.

Хост аз чо ни ту фигону хуруш В-омад аз бахри хоста пайкор.

Г

119

Зиндагони чи кутаху чи дароз,На ба охир бимурд бояд боз?!

Хдм ба чанбар гузор хохад буд Ин расанро, агарчи хает дароз.

Хо\й, андар анову шидцат зй, Хохй, андар амон ба неъмату ноз.

Хохй, андактар аз чахон бипазир, Хохй, аз Рай бигир то ба Тароз.

Ин хама боду буди ту хоб аст, Хобро хукм не магар ба мачоз.

Ин хама рузи марг яксонанд, Нашиносй зи якдигар-шон боз.

120

'

Руй ба мехроб них,одан чй суд? Дил ба Бухорову бутони Тароз.

Эзади мо васвасаи опнщй Аз ту пазирад, напазирад намоз!

121

'Ш Й " J

Хдмебароям бо он, ки барнаёяд халк Ва барнаёям бо рузгори хурдакурез,

Чу фазли мир Абулфазл бар хама маликон, Чу фазли гавхару ёкут бар набахра пашиз.

122

C W 3чТ/

Замона аспу ту роиз, ба ройи хешат тоз, Замона гую ту чавгон, барои хешат боз...

Агарчи чангнавозон латифдаст буванд, Фидои дасти налам бод дасти чангнавоз!...

Туй, ки чавру бахилй ба ту гирифт нишеб, Чунонки доду саховат ба ту гирифт фароз.

Чун сипарам нех, миёни базм ба Навруз, Дар махи Бахман битозу ч,они аду суз!

Боз ту беранч: бошу ч,они ту хуррам,Бо наю бо уду бо набиди Фаноруз!

124

Гар на бадбахтаме, маро кй фиканд Ба яке чоф-чофи зудгарас?

У маро пеши шер бипсандад,Ман натовам бар у нишаста магас.1

1. Баъди ин байте омада, ки мо онро ба кисмати «Абёти бозмонда» гузарони- дем.

125

-

Дар марсияи Шахрди Балхй

Корвони Шахид рафт аз пеш В-они мо рафта гиру меандеш:

Аз шумори ду чашм як тан кам В-аз шумори хирад хазорон беш!

126

Рах,й савору чдвону тавонгар аз рах,и дур Ба хидмат омад некусиголу некандеш.

Писанд бошад мар хочдро пас аз дах, сол, Ки бозгардад пиру пиёдаву дарвеш?!

127

Басо, ки мает дар ин хона будаму шодон, Чунон-к чрхи ман афзун буд аз амиру мулук.

Кунун хамонаму хона хамону шахр хамон, Маро нугуй, ки аз чй шуда-ст шодй сук!

128

3-он май, ки гар сиришке аз он дарчакад ба Нил, Сад сол мает бошад аз буйи у нахднг.

Оху ба дашт агар бихурад катрае аз он, Туррандашер гардаду н-андешад аз паланг!

Майи лаъл пещ 0ру пеши ман ой, Ба як даст чом^ ба як даст чанг!

Аз он май маро дех„ ки аз акси у Чу ёкут гардадба фарсанг санг.

Касон, ки талхии захри талаб намедонанд, Туруш шаванду битобанд ру зи ахди суол.

Туро, ки мешунавй, токати шунидан нест, Маро, ки металабам, худ чй гуна бошад хол?!

131

Ба шеъри шукр нигах, кун, ки Рудаки гуфта-ст:— «Х,ама касеро дарвешй асту ранни иёл.

Гаму аност маро, - гуфт, - з-ин зиёъу ик,ор, Фигон хдмекунам аз ранч;и ганчу зайъату мол».

132

Х,ама намоли ту бинам, чу дида боз кунам, Хдма танам дил гардад, ки бо ту роз кунам.

Хдром дорам бо дигарон сухан гуфтан, Кучо хадиси ту ояд, сухан дароз кунам.

<2Ж Э-

Х,ало, Рудаки, аз кас андарматоб, Бикун, хдр чи карданист бо мудом.

Ки фаргул барнадорад он руз,Ки бар тахта туро сиёх шуд фом!

Дарегам ояд хондан газофвор ду ном, Бузургвор ду ном аз газоф хондани ом:

Яке ки хубонро яксара наку хонанд, Дигар, ки ошик гуянд ошиконро ном.

Дарегам ояд, чун мар туро наку хонанд, Дарегам ояд, чун бар рах,ит ошик ном.

Маро дилест, ки аз гамгинй чу дур шавад, Ба гамгинон шаваду гам фароз гирад вом.

135

Чун гуси кардамат ба дастаки хеш, Гунахи хеш бар ту афкандам.

Хона аз руйи ту тихй кардам,Дида аз хуни дил биёгандам.

Ач;аб ояд маро зи кардаи хеш,К-аз дари гиряам хамехандам.

Чу дурпош гардад ба маъни забонам, Расад мархдбо аз замину замонам!

Ба савту навову ба сити маъонй Тараббахши рухам, фарахзойи чонам.

Хирад дар ба*о навди хастй фиристад, Гухархои рангин чу зояд зи конам.

Бад нохурем бода, ки мастонем В-аз дасти некувон май бистонем.

Девонагони бехушамон хонанд, Девонагон наем, ки мастонем!

138

Ман на онам, ки пеш аз ин будам, Тозагй доштам, бипажмурдам.

Дилам аз хар сухан биёзорад, Рост гуйй, ки кудаке хурдам.

Бийё, дилу нонро ба Худованд супорем, Андух,и дирамму гами динор надорем.

Чрнро зи пайи дину диёнат бифурушем В-ин умри фаноро ба раэуи газв гузорем!

140

Модари майро бикард бояд курбон, Баччаи уро гирифту кард ба зиндон.

Баччаи уро аз у гирифт надонй,То-ш накубй нахусту з-у накашй нон.

Чуз ки набошад халол дур бикардан Баччаи кучак зи шири модару пистон

То нахурад шир хдфт мах ба тамомй Аз сари урдибихишт то буни обон.

Он гах шояд зи руйи дину рахи дод Бачча ба зиндони тангу модар курбон.

Чун бисупорй ба хабе баччаи уро, Х,афт шаборуз хира монаду хайрон.

Боз чу ояд ба хушу хол бибинад,Чуш барорад, бинолад аз дили сузон.

Гох забар зер гардад аз гаму гах боз Зер забар, хамчунон зи андухи чушон.

Зарр бар отащ кучо бихохй полуд, Ч,ушад, лекин зи гам начушад чандон.

Боз ба кирдори уштуре, ки бувад мает, Кафк барорад зи хашму зояд султон.

Марди харас кафкхош пок бигирад,То бишавад тирагишу гардад рахшон.

Охир, к-ором гираду начахад низ Дар-ш кунад устувор марди нигахбон.

Чун бинишинад тамому софй гардад,Гунаи ёкути сурх гираду марчон.

Чанд аз у сурх чун акики ямонй,Чанд аз у лаъл чун нигини Бадахшон!

В-ар-ш бибуйй, гумон барй, ки гули сурх Буй бад-у доду мушку анбар бо бон.

Х,ам ба хум-андар хамегузорад чунин То ба гахи навбахору нимаи найсон.

Он гах агар ними шаб дараш бигушой, Чашмаи хуршедро бибинй тобон.

В-ар ба булур- андарун бибинй, гуйй:— Гавхари сурх аст ба каффи Мусии Имрон.

Зуфт шавад родмарду суст диловар Гар бичашад з-ую руйзард гулистон.

В-он-к ба шодй яке кадах, бихурад з-уй,Ранч набинад аз он фарозу на ахзон.

Андухи дахсоларо ба Танча рамонад,Шодии навро зи Рай биёраду Уммон.

Бо майи чунин, ки солхурда бувад, чанд Ч̂ ома бикарда фарози панчах хулкон.

Мачлис бояд бисохта маликона Аз гулу аз ёсамину хайрии алвон.

142

Неъмати фирдавс густарида зи дар су, Сохта коре, ки кас насозад чунон.

Чрмаи заррину фаршхои навойин, Шухра раёхину тахтхои фаровон.

Барбати Исову лавнхои Фаводй,Чанги Мадакниру нойи Чобуки Ч[онон.

Як саф мирону Балъамй биншаста,Як саф хуррону Пирсолихи Дехдон.

Хусрав бар тахти пешгох нишаста Шохи мулуки чахон - амири Хуросон.

Турк хазорон ба пой пеши саф-андар, Х,ар як чун мохи бар ду хафта дурафшон.

Х,ар як бар cap басоки мурд нихода Руш майи сурху зулфу чаъдаш райхон.

Бодадиханда буте бадеъ зи хубон Баччаи хотуни турку баччаи хокон.

Чун-ш бигардад набид, чанд ба шодй Шохи чахон шодмону хурраму хандон.

Аз кафи турке сиёхчашми парируй К^омат чун сарву зулфаконаш чавгон.

3-он майи хушбуй согаре биситонад,Ёд кунад руйи шахрёри Сичистон.

Худ бихурад нушу авлиёш хам эдун Гуяд хар як, чу май бигирад шодон:

143

Шодии Бучдъфар Ахмад ибни Мухаммад, Он мадн озодагону мафхари Эрон!

Он малики адлу офтоби замона,Зинда бад-у доду рушноии Кайдон!

Он, ки набуд аз нажоди Одам чун у,Низ набошад, агар нагуйй будтон!

Хучдати якто Худову сояи уяст,Тоъати у карда вочиб ояти <<Фурк,он».

Халд зи хоку зи обу оташу боданд В-ин малик аз офтоби гавдари Сосон.

Фарр бад-у ёфт мулки тираву торй,Адн бад-у гашт низ гетии вайрон.

Гар ту фаседй, дама манокдби у гуй В-ар ту дабирй, дама мадоиди у хон!

В-ар ту хакимию роди дикмат чуйй Сирати у гиру хуб мазхаби у дон!

Он, ки бад-у бингарй ба дикмат, гуйй:— Инак Сукроту дам Фалотуни Юнон!

В-ар ту факе^ию суйи шаръ гаройй, Шофиъй инак-ту Буданифаву Суфён!

Гар бикушояд зуфон ба илму ба дикмат, Гуш кун инак ба илму дикмат Лудмон!

Марди адабро хирад фазояду дикмат Марди хирадро адаб фазояду имон.

144

В-ар ту бихохи фариштае, ки бибини Инак уяст ошкоро Ризвон!

Хуб нигах, кун бад-он латофату он руй, То ки бибинй бар ин, ки гуфтам бурхон.

Покии ахлоки У покнажодй,Бо нияти неку бо макорими эхсон.

В-ар сухани у расад ба гуши ту як рох, Саъд шавад мар туро нухусати Кайвон.

В-ар-ш ба садр-андарун нишаста бибинй, Ч,азм бигуйй, ки зинда гашт Сулаймон.

Соми саворе, ки то ситора битобад,Асб набинад чун у савор ба майдон.

Боз ба рузи набарду кину х,амият,Гар-ш бибинй миёни мигфару хафтон,

Хор намояд-т жандапил бад-он гох В-арчи бувад маету шергаштаву F y p p o H .

В-ар-ш бибинй Сифандёр гахи разм, Пеши синонаш чдхон давидию ларзон.

Гарчи ба хангоми хилм кухи тари уй Кухи Сиём аст, ки кас набинад чунбон.

Душман ар аждахост, пеши синонаш Гардад чун мум пеши оташи сузон.

• В-ар ба набард оядаш ситораи Бахром, Гушаи шамшери у шавад ба гаравгон.

145

Боз бад-он гах,, ки май ба даст бигирад, Абри бахорй чун у наборад борон.

Абри бахорй чуз оби тира наборад,У хама дебо ба тахту зарр ба анбон.

Бо ду каф у зи бас ато, ки бибахшад, Хор намояд хадису кдссаи Туфон.

Лочдрам, аз чуду аз саховати уяст Нарх гирифта мадеху сомит арзон.

Шоир зй у равад факдру тахидаст,Бо зари бисер бозгардаду хумлон.

Марди суханро аз у навохтану бир, Марди адабро аз у вазифаи девон.

Боз ба хангоми доду адл бари халд Нест ба гетй чун у набилу мусулмон.

Дод биёбад заъиф хамчу кдвй з-уй, Ч,авр набинй ба назди уву на удвон.

Неъмат у густарида бар хама гетй,Он чи кас аз неъматаш набинй урён.

Бастаи гетй аз у биёбад рохат,Хастаи гетй аз у биёбад дармон.

Бо расани афви он муборакхусрав Х,алкди танг аст, хар-ч дашту биёбон.

Пузиш бипзираду гунох бибахшад, Хашм наронад, ба афв кушаду гуфрон.

146

Он малики Нимрузу хусрави пируз Давлати у юзу душман охуи нолон.

Амр ибн-ул-Лайс зинда гашт бад-у боз Бо х,ашами хешу он замонаи эшон!

Рустамро ном агарчи сахт бузург аст, Зинда бад-уяст номи Рустами Дастон.

Рудакиё, барнавард мадхи хама халк,, Мидхати у гую махри давлат бистон!

В-арчи бикушй, ба чахди хеш бигуйй В-арчи кунй тез фахми хеш ба сухон,

В-арчи дусад тобиъа фаришта дорй,Низ парй бозу хар-ч чиннию шайтон,

Гуфт надонй сазошу хезу фароз ор Он ки бигуфтй, чунон-к гуфтй, натвон.

Инак мадхе чунон, ки токдти ман буд, Лафз хама хубу хам ба маънй осон,

Чуз ба сазовори мир гуфт надонам В-арчи Ч,арирам ба шеъру Тойию Х,ассон!

Мадхи амире, ки мадх з-уст чахонро, Зинат хам з-уву фарру нузхату сомон.

Сахт шикухам, ки ачзи ман бинамояд В-арчи Сареъам або фасохати Сахбон.

Бурд чунин мадху арза кард замоне В-арчи бувад чира бар мадоихи шохон.

147

Мадхи хама халк;ро карона падид аст, Мидхати уро карона неву на поён.

Нест шигифте, ки Рудакй ба чунин 40й Хира шавад беравону монад хайрон.

В-ар на маро Буумар диловар кардй В-он гах дастури баргузидаи Аднон,

Захра кучо будаме ба мадхи амире,К-аз пайи у офарид гетй Яздон?!

В-ар-м заъифию бебудим набудй В-он-к набуд аз амири Матриц фармон,

Худ бидавидй ба сони пайк мураттаб Хидмати уро гирифта чома ба дандон.

Мадх расул аст, узри ман бирасонад,То бишиносад дуруст мири сухандон.

Узри рахй заъфу нотавонию пирй,К-у ба тани хеш аз ин наёмад мехмон.

Давлати мирам хамеша бод бар афзун, Давлати аъдои у хамеша ба нук,сон!

Сар-ш расида ба мох-бар ба баландй, В-они муъодй ба зери мохй пинхон!

Талъат тобандатар зи талъати хуршед, Неъмат пояндатар зи Чудию Сахдон!

148

Зайгами, наел пазируфта зи дев, Охуй, ном нихода якрон.

Офтобй, ки зи чобуккддамй Бар сари зарра намояд чавлон.

Х,он, со ими наволаи ин сифла мизбон,3-ин бенамак або манех, ангушт дар дах,он.

Лаб тар макун ба об, ки талк, аст дар кддах,, Даст аз кабоб дор, ки захр аст тавъамон!

Бо коми хушку бо чигари тафта даргузар, Эдун, ки дар саросари ин сабз гулситон,

Кофур хамчу тал чакад аз души шохсор, Зайбак чу об барчахад аз нофи обдон.

150

Шохи, ки ба рузи разм аз роди Заррин нихдд у ба тир-дар пайкой,

То куштаи у аз он кафан созад,То хастаи у аз он кунад дармон.

151

Хохй, то март наёбад туро,Хохй, к-аз марг биёбй амон,

Зери замин хезу нихуфте бичуй, Пас ба фалак бар шав бе нардбон!

Х,аст бар хоча пехта рафтан, Рост чун бар дарахт печад сан.

Ин ачабтар, ки менадонад у Шеър аз шаъру хунбро аз хан.

Гунги фасех, аст, гуш нею суханёб, Ланги раванда-ст чашм нею чахонбин.

Тезии шамшер дораду равиши мор, Колбади ошикону гунаи гамгин.

154

Ёд кун, зерат андарун таншуй, Ту бар у хор хобанида ситон.

Чдъдмуён-т чаъд канда хаме, Бибурида ба руни ту пистон.

Ай Мач, кунун ту шеъри ман аз бар куну бихон, Аз ману дилу сиголиш, аз ту тану равон.

Гурй кунему бода хурему бувем шод,Буса дихем бар ду лабони паривашон.

156

Халлухиён х о х д ю чаммошчашм, Гирдсурин хохию борикмиён.

Кашкин нонат накунад орзуй, Нони шамад хохй гирду калон!

afisfesfea

Чумла сайди ин чахонем, ай писар, Мо чу саъва, марг бар сони заган.

Хдр гуле пажмурда гардад з-у на дер, Марг бифшорад хама дар зери ган.

158

Чй чиз аст он раванда тираки хурд?! Чй чиз аст он палолактеги буррон?!

Яке андар дах,они Х,ак забон аст, Яке андар дахони марг дандон.

Самоъу бодай гулгуну луъбатони чу мох Агар фаришта бибинад, даруфтад дар чох,.

Назар чй гуна бидузам, ки бах,ри дидани дуст Зи хоки ман хама наргис дамад ба чойи гиёх?!

Касе, ки огахй аз завкн ишки чонон ёфт,Зи хеш, хайф бувад, гар даме бувад огох.

160

Ман муйи хешро на аз он мекунам сиёх,То боз навчавон шаваму нав кунам гунох.

Чун чомадо ба вакти мусибат сиях, кунанд, Ман муй аз мусибати пирй кунам сиёх!

Замоне барк пурханда, замоне раъд пурнола Чунон чун модар аз суги аруси сездахсола.

Ва гашта з-ин паранди сабз шохи беди бунсола Чунон чун ашки махчурон нишаста жола бар лола.

Рафицо, чанд гуйй: - Ку нишотат?! Бинагрезад кас аз гарм офруша.

Маро имруз тавба суд дорад Чунон чун дардмандонро шануша.

163

Зих, доноро гуянд, ки донад гуфт,Х,еч нодонро донанда нагуяд: - Зих,!

Сухани ширин аз зуфт наёрад бар,Буз ба бич-бич; харгиз нашавад фарбех.

164

I

Фигони ман хама з-он зулфи тобдори сиёх,,Ки гох, пардаи лолост, гох миънари мох.

Ба вакти хуфтанаш аз мушки суда бошад ч;ой, Ба гохи рафтанаш аз сими сода бошад рох.

Х,азор тавбаи садсоларо ба бод дихад,Х,азор зохиди садсоларо барад аз рох.

Агар саъодат чуйй, ба чуз ризош мачуй В-агар саломат хохй, ба чуз хавош махох!

Агар ба кух расад боди хашми у як бор В-агар ба кох расад боди мехри у ногох,

Ба соат - андар монанди кох гардад кух,Ба лахза - андар монанди кух гардад кох.

Cl/АчЭ

Гули бах,ори, бути татори, Набид дорй, чаро наёрй?!

Набиди равшан чу абри батман Ба назди гулшан чаро наборй?!

3>

166

Он чист, бар он табак хдметобад Чун мулхдм зери шаъри уннобй?!

Сокаш ба масал чу.соъиди х,уро, Пояш ба масал чу пойи мургобй?!

167

Ой,.дарего, ки хирадмандро Бошад фарзанду хирадманд не!

В-арчи адаб дораду дониш падар, Х,осили мерос ба фарзанд не!

Мушавваш аст дилам аз карашмаи Салмо, Чунон ки хотири Мачнун зи турраи Лайло.

Чу гулшакар дих,иям, дарди дил шавад таскин, Чу туршруй шавй, ворах,онй аз сафро.

Ба гунчаи ту шакарханда нашъаи бода,Ба сунбули ту дури гуш мухраи афъо.

Бибурда наргиси ту оби ч;одуи Бобил,Кушода гунчаи ту боби муъчизи Мусо!

169

Чамани акдро хазони агар, Гулшани ишкро бахор туй!

Ишкро гар паямбарй, лекин Хуснро офаридгор туй!

Сапедбарф баромад ба кух,сори сиёх,Ва чун дарун шуд он сарви бустонорой.

Ва он куч;о бигуворид, ногувор шуда-ст Ва он кучо нагазойист, гашт зудгазой.

Маро зи мансаби тахдики анбиёст насиб,Чй об чуям аз чуйи хушки юнонй?!

Барой парвариши чисм чон чй ранча кунам, Ки х,айф бошад рухулкудус ба сагбонй!

Ба хусни савт чу булбул мукайяди назмам, Ба чурми хусн чу Юсуф асиру зиндонй.

Басе нишастам ман бо акобиру аъён, Биёзмудамашон ошкору пинхонй.

Нахостам зи таманно, магар ки дастурй, Наёфтам зи атохо, магар пушаймонй!

Биёр он май, ки пиндори, равон ёкути ноб асти Ва ё чун баркашида тег пеши Офтоб астй.

Ба покй, гуйй,, андар чом монанди гулоб астй,Ба хушшй, гуйй, андар дидаи бехоб хоб астй!

Сахоб астй кадах, гуйию май катрай сахоб астй, Тараб, гуйй, ки андар дил дуъои мустачоб астй!

Агар май нестй, яксар хама дилхо хароб астй, Агар дар колбад чонро надидастй, шароб астй!

Агар ин май ба абр-андар ба чанголи укоб астй, Аз он то нокасон харгиз нахурдандй, савоб астй!

173

Буйи Чуйи Мулиён ояд хаме,Ёди ёри мехрбон ояд хаме.

Реги Омуву дуруштий рохл у Зери поям парниён ояд хаме.

Оби Чдйхун аз нишоти руйи дуст Хинги моро то миён ояд хаме.

Ай Бухоро, шод бошу дер зй, Мир зй ту шодмон ояд хаме.

Мир мох асту ByxopQ осмон,Мох суйи осмон ояд хаме.

Мир сарв асту Бухоро бустон, Сарв суйи бустон ояд хаме.

Офарину мадх суд ояд хаме,Гар ба ганч-андар зиён ояд хаме.

174

Ай он ки гаминию сазовори В-андар миён сиришк хдмеборй,

Аз бахри он куно набарам номаш, Тарсам зи сахт андуху душворй!

Рафт он-к рафту омад, он-к омад Буд, он ки буд, хира чй гам дорй?!

Х,амвор кард хохй гетиро?Гетист, кай пазирад хамворй?!

Мустй макун, ки нашнавад у мустй, Зорй макун, ки нашнавад у зорй!

Шав, то киёмат ояд, зорй кун,Кай рафтаро ба зорй боз орй?

Озори хеш бинй з-ин гардун Гар ту ба хар бахона биёзорй.

Гуйй, гумошта-ст балое у,Бар хар кй ту дил бар у бигморй.

Абре падид нею кусуфе не,Бигрифт моху гашт чдхон торй.

Фармон кунй ва ё накунй, тарсам, Бар хештан зафар накунй боре.

То бишканй сипохи гамон бар дил, Он бех, ки май биёрию бигсорй.

Андар балои сахт падид оранд Фазлу бузургворию солорй.

175

-

Ин чах,онро нигар ба чашми хирад,Не бад-он чашм, к-андар у нигарй.

Х,амчу дарёст в-аз накукорй Киштие соз то бад-он гузарй!

О О ©

Сухан овардаму шамшеру калам наврузй,То ба дастат бувадо мояи хар пирузй.

Ба сухан ме ба забон бошу ба шамшер бирез Хуни аъдову ба тавкеъи калам дех рузй!

То хай абар гули рухи ту карда шабнами, Шабнам шуда-ст сухта чун ашки мотамй.

К-андар чахон ба кас магарав, чуз ба фотами!

Кай мор тарсгин шаваду гурба мехрбон,Гар муш моту мут кунад гохи дархамй?!

Садри чахон, чахон хама торикшаб шуда-ст, Аз бахри мо сапедаи содик хамедамй!

ь

С/жчЭчТ>.«BtfSSfeb

Морро хдрчанд бехтар парварй, Чун яке хашм оварад, кайфар барй

Сифла табъи мор дорад, бехилоф, Чдхд кун, то руйи сифла нангарй!

178

Касеро чу ман дустгон ме чй бояд, Ки дил шод дорад ба хдр дустгонй?

На чуз айб чизест, к-он ту надорй, На чуз гайб чизест, к-он ту надонй.

Бецимат аст шаккар аз он ду лабони уй, Косид шуд аз ду зулфаш бозори шох,буй...

Ин шдасарй ба чй кор ояд, ай фато?Дар боби дониш ин сухани бехуда магуй!...

То сабрро набошад ширинии шакар,То бедро набошад буйе чу дорбуй...

180

\Т>

Ай гофил аз шумор, чи пиндорй, К-ат холик, офарид ба х,ар коре?!

Умре, ки мар турост сармоя,Вид асту корх,от бад-ин зорй!

Ай дил, сазояш барй Боз бар чангали укобй!

Бе ту маро зинда набинад, Ман зараам, ту офтобй!

Чдьд хдмчун наварди об ба бод Гуйиё ончунон шикастастй.

Мёнакаш нозукак чу шонаи му, Гуйй аз якдигар гусастастй!

183

Ай бар хдма мирони чахон ёфта шохй,Май хур, ки бадандеш чунон шуд, ки ту хохд.

Май ход, ки бадхох, ба коми дили ту гашт В-аз бахт бадандеши ту овард табохд!

Шуд рузаву тасбеху таровех, ба як чой,Ид омаду омад маю маъшуку малохй.

Чун мох хамечуст шаби ид хама халк,Ман руйи ту чустам, ки маро шохию мохй!

Мах гох бар афзун буваду гох ба кохиш, Доим ту бар афзун бувию хеч накохй!

Мирй ба ту мухкам шуду шохй ба ту хуррам, Бар хира надоданд туро мирию шохй!

Хуршеди равон бошй, чун аз бари рахшй, Дарёи равон бошй, чун аз бари гохй.

Онхо ки хама майл суйи мулки ту карданд, Инак биниходанд cap аз тофтарохй.

Доми тамаъ аз мохй дар об фиканданд,На мард ба чой омаду на дому на мохй!

Мехтар нашавад, гарчи кавй гардад кехтар, Гохй нашавад, гарчи хунар дорад чохй!

Дил танг мадор, ай малик, аз кори худой, Орому тарабро мадех аз табъ чудой.

Сад бор фитода-ст чунин хар маликеро, Охир бирасиданд ба хар комравой.

Он кас, ки туро диду туро бинад дар чднг, Донад, ки ту бо шер ба шамшер дарой.

Ин кори самой буд, не куввати инсон, Касро набувад кувват бо кори самой.

Онон, ки гирифтор шуданд аз сипахи ту, Аз банд ба шамшери ту ёбанд рахой!

Он ки намонад ба х,еч халк, Худой аст, Ту на Худой, ба хеч халк намонй!

Руз шуданро нишон диханд ба Хуршед, Боз мар уро ба ту дихднд нишонй.

Х,ар-ч ба алфози халк мидхдт рафта-ст, Ё биравад то ба рузи хашр, ту онй!

РУБОИЕТ

Ч,ойе, ки гузаргохи дили мах,зун аст,Он чо ду хдзор найза боло хун аст. Лайлисифатон зи х,оли мо бехабаранд, Мачнун донад, ки х,оли Мачнун чун аст.

189

Бо он ки дилам аз гами хдчрон хун аст, Шодй ба гами туам зи гам афзун аст. Андеша кунам хар шабу гуям: - Ё раб, Х^ичрон-ш чунин аст, висолаш чун аст?!

Чашмам зи гамат бахри акике, ки бисуфт, Бар чехр хазор гул зи розам бишукуфт. Розе, ки дилам зи чон хамедошт нихуфт, Ашкам ба забони хол бо халк бигуфт.

Такдир, ки бар куштанат озарм надошт, Бар хусни навоният дили нарм надошт. Андар арабам зи ч,онситон, к-аз чу туе Ч,он бистаду аз чдмоли ту шарм надошт.

192

Дар рах,гузари бод чароге, ки турост, Тарсам, ки бимирад аз фароге, ки турост. Буйи чигари сухта олам бигирифт,Гар нашнидй, зих,й димоге, ки турост!

Дил хаставу бастаи мусалсалмуест, Хунгаштаву куштаи бути хиндуест. Суде надихад насихдтат, ай воиз, Ин хонахароб турфа якпахдуест.

194

Бе руйи ту Хуршеди чах,онсуз мабод, Х,ам бе ту чароги оламафруз мабод!Бо васли ту кас чу ман бадомуз мабод, Рузе, ки туро набинам, он руз мабод!

Чуз х,одиса х,аргиз талабам кас накунад,Як пурсиши гарм чуз табам кас накунад. В-ар ч;он ба лаб оядам, ба чуз мардуми чашм Як катраи об бар лабам кас накунад.

196

Чун руз алам зад, ба хусомат монад, Чун якшаба шуд мох, ба чомат монад. Такдир ба азми тезгомат монад,Рузй ба ато додани омат монад.

Зулфаш бикашй, шаби дароз андозад В-ар бикшойй, чангали боз андозад. В-ар печу хамаш зи якдигар бикшоянд, Доман-доман мушки Тароз андозад.

198

Номат шунавам, дил зи фарах, зинда шавад, Хрли ман аз ицболи ту фархунда шавад. В-аз гайри ту хар но сухан ояд ба миён, Хотир ба хазор гам пароканда шавад.

199

Х,он, ташначигар, мачуй з-ин бог самар, Бедистонест ин риёзи бадудар.Бехуда мамон, ки богбонат ба кафост, Чун хок нишаста гиру чун бод гузар!

200

Омад бари ман. Кй? Ёр! Кай? Вак,ти сахар. Тарсанда зи кй? Зи хаем! Хасмаш кй? Падар. Додам-ш ду буса. Бар куч;о? Бар лаби тар.Лаб буд? На! Чй буд? Акдк! Чун буд? Чу шакар!

Чун кушта бибиниям ду лаб гашта фароз В-аз чон тих,й ин цолаби фарсуда ба оз.Бар болинам нишину мегуй ба ноз,К-ай ману ту бикуштаву пушаймон шуда боз!

202

Дар чустани он нигори пуркинаву чанг Гаштем саропойи чахон бо дили танг. Шуд даст зи кору монд пой аз рафтор, Ин баски ба cap задему он баски ба санг.

203

Бар инщи туам на сабр пайдост, на дил, Бе руйи туам на акл барчост, на дил.Ин гам, ки марост, кухи Крф аст, на гам, Ин дил, ки турост, санги хорост, на дил.

204

Юсуфруйе, к-аз у фигон кард дилам, Чун дасти занони мисриён кард дилам. З-огоз ба буса мехрбон кард дилам, Имруз нишонаи гамон кард дилам!

Вочиб набувад ба кас-бар ифзолу карам, Воч;иб бошад, х,аройина, шукри ниъам. Таксир накард хоча дар новочиб,Ман дар вочиб чй гуна таксир кунам?!

206

Дар манзили FaM фиканда мафраш моем В-аз оби ду чашм дил пуроташ моем, Олам чу ситам кунад, ситамкаш моем, Дасти хуши рузгори нох(в)аш моем!

Дар пеши худ он нома чу булкома нихам, Парвин зи сиришки дида бар чома нихам. Бар посухи ту чу даст бар хома нихам, Хохам, ки дил андар шикани нома нихам.

208

Дар ишк, чу Рудакй шудам сер аз ч;он, Аз гиряи хунин мижаам шуд марчон. Алк;исса, ки аз бими азоби х,ичрон Дар оташи рашкам дигар аз дузахиён.

209

Дидор ба дил фурухт, нафрухт гарон, Буса ба равон фурушаду хает арзон. Оре, ки чу он мох, бувад бозаргон, Дидор ба дил фурушаду буса ба чон.

210

Аз х,ач;ри махи рухи ту, ай мояи нон, Пурдур карданд чун дахони ту чахон. Аз нохуни даст хаста кардам дилу чон, Фарёдраси гамат на ин буду на он.

Руят дарёи х,усну лаълат марчон, Зулфат анбар, садаф дахдн, дур дандон. Абру киштию чини пешонй мавч, Гирдоби бало габгабу чашмат туфон.

212

Ай аз гули сурх ранг бирбудаву бу,Ранг аз пайи рух рабуда, бу аз пайи му. Гулранг шавад, чу руй шуйй, хама чу, Мушкин гардад, чу му фишонй, хама ку.

213

Ай нолаи пири хонак,ох, аз гами ту В-ай гиряи тифли бегунох, аз гами ту. Афгони хуруси субхгох аз гами ту, Ох аз гами ту, хазор ох, аз гами ту!

214

Зулфат дидам, cap аз чамон печида В-андар гули сурхи аргавон печида, Дар х,ар банде хдзор дил дар бандаш, Дар *ар пече х,азор ч;он печида!

Чун кори дилам зи зулфи у монд гирах, Бар хар раги 40 н сад орзу монд гирах. Уммед зи гиря буд, афсус, афсус,К-он хам шаби васл дар гулу монд гирах!

Чархи качабоз то них,он сохт качд,Бо неку бади дойра дарбохт кача. Хднгомаи шаб гузашту шуд марра тамом, Толеъ ба кафам яке наяндохт кача!

Дил сер нагардадат зи бедодгарй,Чашм об нагардадат, чу дар ман нигарй. Ин турфа, ки дусттар зи чонат дорам,Бо он ки зи сад хдзор душман батарй!

Бо дода кдноъат куну бо дод бизй!Дар банди такаллуф машав, озод бизй! Дар без; зи худе назар макун, Fycca махур, Дар кам зи худе назар куну шод бизй!

Он харпадарат ба дашт хошок задй, Момот дафу дуруя чолок задй.Он бар сари гурх,о таборак хондй, В-ин бар дари хонахо табурок задй!

Норафта ба шохрохи васлат гоме, Ноёфта аз хусни ч;амолат коме, Ногох, шунидам зи фалак пайгоме, К-аз хумми фирок, нуш бодат номе!

220221

Гар бар сари нафси худ амирй, мардй! Бар куру кар ар нукта нагирй, мардй! Мардй набувад фитодаро пой задан, Гар дасти фитодае бигирй, мардй!

О О О

Х,он, Рудакй, аз кдйди гам озод бизй! Бо хотири хурраму дили шод бизй! Вайронии худ мангару ободии дахр, Вайронии дахр бину обод бизй!

АБЕТИ БОЗМОНДА АЗ АШЪОРИ

МУТАФАРРЩА

Гуши ту солу мах ба руду суруд,Нашнавй навяи хурушонро!

О О ©

Агар-т бадра расонад хаме ба бадри мунир, Мубодарат куну хомуш бош чандино!

226

Чу гирд оранд кирдорат ба махшар, Фуру монй чу хар ба мёни шилко!

О © ОКайхон ба адли хочди аднонй Адн асту корхо хама б-андомо.

227

Набошад з-ин замона бас шигифтй, Агар бар мо биборад озарахшо.

© о о

Гарчи Баштарро ато борон.бувад, Мар туро зарру гухдр бошад ато.

Пеши теги ту рузи саф душман Х,аст чун пеши доси нав карпо.

О О О

Ой паргунаву божуна чдх,он,Монда ман аз ту ба шигифт - андаро!

229

Чуз ба модандар намонад ин чдхони гуР^аРУ®’ Бо писандар кина дорад хамчу бо духГ&ндар0‘

О О О

Х,ар он-ч мадхи ту гуям, дуруст бошадУ Рост’ Маро ба кор наёяд сирешиму кабдо!

230

Х,амебояд-т рафту pox дур аст, Басагда дор яксар шупш рох,о!

О О ОРуза ба поён расиду омад навъид, Х>ар руз бар осмон-т бодо мурво!

231

Надида тунбали уву бидида мандали уй, Дигар намояду дигар бувад ба сони capo б.

О О ОФохтагун шуд хаво зи гардиши Хуршед, Чрмаи хона ба табк фохтагун об.

232

Агар судоб бикоранду аз ту ёд кунанд, Судоби мардй, ар тан фузун шавад зи судоб!

© О О

То кай барй азобу кунй ришро хизоб,То кай фузул гуйию орй хадиси гоб?!

233

Ба бози курези бимонам хдме,Агар кабк бигрезад аз ман, равост!

О О О

Х,ама ниющаи хоча ба некуию ба сулх аст, Х,ама ниюшаи нодон ба чднгу фитнаву гавгост.

234

Хубон хама сипох,анд, ушон худойгон аст, Мар некбахтиямро бар руйи у нишон аст.

О О ОЛодро бар бинои мухкам нех,,Ки нигахдори лод бунлод аст.

235

Шаби кадри васлат зи фархундаги Фарахбахштар аз фириснофа аст.

© © ©

Бахори Чин кун аз он руй базмхонаи хеш, Агарчи хонаи ту навбах,ори бархдман аст.

Х,еч рох,ат менабинам дар суруду руди ту, Ч̂ уз ки аз фарёду захма-т халкро котура хост.

© © ©

Буданат дар хок бошад, ё фато,Х,амчунон, к-аз хок буд анбуданат.

237

Чи гар ман хдмеша ситогуй бошам, Ситоям набошад наку чуз ба номат.

© © ©Бар руйи пизишк зан, маяндеш,Чун буд дуруст песёрат!

238

Маъзурам доранд, ки андух, вагеш аст В-андух,и вагеши ман аз он чаъди вагеш аст.

О О О

Ой аз он чун чароги пешонй,Вой аз он зулфи пуршикасту микаст!

239

Хоки кафи пойи Рудаки насази ту,Хам бишавй гову хам бихойй баргаст.1

О О О

Бо дили пок маро чомаи нопок равост,Бад мар онро, ки дилу дида палид асту палишт.

1. Ин байтро ба Кисоии Марвазй нисбат медиханд.

240

То либоси умри аъдояш нагардад бофта Тор-тору пуд-пуд андар фалоти он фавот.

О О О

Чугд, ки бо бозу бо кулангон паррад, Бишканадаш парру болу гардад лат-лат.

241

Бар кшптии умр такя кам кун, К-ин Нил нишемани на*анг аст!

О О О

Мург дидй, ки бачча з-у бибаранд, Чов-чов - андар асту чуён аст.

242

Боз чун баргирифт парда зи руй, Карвадандону пуштчавгон аст.

© О ОХ,амчу хинду, ки у бувад гаввос, Мог дар об дуррчуй шуда-ст.

243

Сирри х,акимон ба Хуросон марост!

© О О

Ро*е осону рост бигзин, ай дуст,Дур шав аз рох,и бекаронаву тарфанч!

244

Зи мехраш мабодо тих,и эч дил,Зи фармон-ш холй мабод эч марч!

О О О

3-ину з-он чанд бувад бар кех,у мех,, Мар туро кашшию фирину гунуч?!

245

K < J >

Чарх чунин асту бар ин рах равад,Лек ба хар неку бадат шуд наванд.

О О О

Бирав, зи тачрибаи рузгор бахра бигир, Ки бахри дафъи хдводис туро ба кор ояд.

248

Мурда нашавад зинда, зинда ба сутудон шуд, Ойини чах,он чунин, то гардун гардон шуд.

О О О

Гусфандему чдхрн х,аст ба кирдори нагил, Чун гахд хоб шавад, суйи нагил бояд шуд.

249

Рухи аъдот аз таши накбат Х,амчу киру шабах сиёх омад.

О О О

Бахту давлат чу пешкори туанд, Нусрату фатх пешёри ту бод!

250

Ба ту бозгардад гами ошикД,Нигоро, макун ин хама зиштёд!

О О О

Аё балоя, агар коркард пинхрн буд, Кунун тавонй боре хушук пинх,он кард.

<г_>̂ ффнфф<̂ !к*_5>

Х,ар он карим, ки фарзанди у бал о да бувад, Шигифт бошад, агар аз гунох, сода бувад.

© © ©

Мог дар обгир гашта равон,Рост чун киштиест кирандуд.

«t ’n !

252

Бунлоди ту шуд тарбияти хоча, вале-к Бунлоди ту суст х,амчу бунёди ту бод!

© О Ф

Имруз ба изболи ту, ай мири Хуросон, Х,ам неъмату х,ам руйи наку дорам васнод.

253

Яке зарби гупол вак,ти набард Дарорад сари хдмнабардон ба гард.

О О О

Хдр дам ки маро гирифта, хомуш Печида ба офият чу фарганд.

Ситохе баромад аз бари шохи дарахти уд, Ситохе зи мушку шох зи анбар, дарахт уд (?).

О О О

Бад-он мургак монам, ки хаме душ Ба зор аз бари шохак хамефунуд.

255

Ч,уз он ки мастии ишк, аст, х,еч масти нест, Х,амин бало-т бас аст, ай ба х,ар бало хурсанд!

© О О

Бифнуд танам бар дираму обу замин,Дил бар хираду илму ба дониш бифнуд.

Ай хоча, ин хама, ки ту бар медих,и шумор, Бодоми тарру секию барону бостор.

О О О

Мор аст ин чахону чахончуй моргир,Аз моргир мор барорад хаме димор!

257

То зиндаам, маро нест чуз мадхд ту дигар кор, Кишту дурудам ин аст, хирман камину шудгор.

О О ОАгар ман заванчат нахурам гах,е,Ту акнун биёву заванчдм бихур!

258

Бувад аъвару кусачу лангу бас ман Нишаста бар у чун калоге бар аъвар.

О О О

Мо*й осон гирад кабудар, гуйй, Тегат монист, душманон - т кабудар.

Мудхилонро рикоб заррогин,Пойи озодагон наёбад cap.

О О О

Гузида чах,ортуст, ба дудар чах,он, х,он Х,аморо ба охшич, хдморо ба корзор.

260

To зиндаам, нарафта маро номи ту зи ёд, Х,аргиз нагуфтай, ки маро ошик,ест зор.

О О О

Чунон бор баровард ба хештан,Ки ман гуям: - Хурда-ст сусмор.

Тангу торик чун дари хдрам (?), Зишту бадранг хдмчу боми задор.

О О О

Бо дирафши Ковиёну товдис, Зарри муштафшору шох,она камар.

262

Очиз шавад зи ашки ду чашМУ гиреви ман Абри бах;оргох,ию бухтур дар матир.

О О О

Фохта бар сарв шохруд бар£>ваРД>_Захма фуру хдшт зандвоф б^ танбур.

Зану духтар-ш гашта муякунон,Рух карда ба нохунон шудгор.

© О ©

Х,аме бикуштй, то дар аду намонд шучоъ, Х,аме бидодй, то дар вило намонд факир.

266

Басо касо, ки бара-сту фарахша бар хонаш, Басо, касо, ки ч;авин нон хаменаёбад сер.

О О О

Тозиёну давон хамеояд Х,амчу андар фасила аспи нихор.

267

Аё нигори Тароз аз бутони Туркистон Наёмад эдар чун ту бут ба бах,ори Тароз.

© © ©

Них,од руй ба хдзрат, чунонки рубахд пир Ба тими вотгарон ояд аз дари тимос.

270

Гиради оби нуйи раз пундом, Чун бувад баста нек рох, зи хас.

© © ©

Бут агарчи латиф дорад накды, Назди рухсораи ту хает харош.

271

Аз чй тавба накунад хочд, ки хдр чо ки бувад, Кедахе май бихурад, рост кунад зуд харош?!

О О ©

Гирди гули сурх - андар хатте бикашидй,То халки чах,онро бификандй ба халолуш.

272

Кофури ту болус шуду мушки ту бонок, Болуси тару кофур кунй доим маппуш (?).

О © ©

Бонг кардам-т, ай фаги симин,3-уш хондам туро, ки хдстй зуш!

Х,аме то кутб бохур аст зери гунбади ахзар, Шакарпошаш зи як палла-сту аз дигар фалосангаш.

О О О

Ай дарего, ки мурдзори маро Ногахрн бозхурд барфи вагеш!

274

Х,ар, к-у биравад рост, нишаста-ст ба шодй В-он, к-у наравад рост, хама мужда х,амедеш.

О О О

Ай дарего, ки лашкари асбоб Гашт кам лашкареву буд вагеш!

275

Ту чй гуна Чдми, ки дасти ач;ал Бар сари ту хамезанад сарпош?

О О О

Бар хдбк них,ода чоми бода В-он гох, зи хдбк нуш кардаш.

Х,асудон-тро дода Бахром нах,с,Туро ваъда карда саъодат Завош.

О О О

Чун чомаи ашан ба тан-андар кунад касе, Хохдд зи Кирдгор ба х,очат муроди хеш.

277

Гушаи чони хеш аз у бирабой, Пеш ояд-т марги пойогеш!

О О О

Он чи бо ранч ёфтишу ба зилл, Ту ба осонй аз газофа мадеш!

278

Гургро кай расад салобати шер?! Бозро кай расад них,еби шахеш?!

О О О

Ох, аз наври ин замонаи шум, Х,ама шодии у гамономег!

279

Бар сари шохи чанор истода 30F, Бонг барбурда зи х д р су: - K o f - k o f !

О О О

Бас азизам, бас гиромй, шод бош Андар ин хона ба сони навбуюк!

п>

280

Як ба як аз дар даромад он нигор,Он гарошида зи ман, рафта ба чанг.

О О О

Бо ду-се буса рах,о кун ин дил аз дарди хунок, То ба ман эх,сон-т бошад, ах,сана-л-Лох,у чазок!

Яхча бориду пойи ман бифусурд, BapF барбанд яхчаро зи фалак.

О О О

Ай лак, ар ноз хохию неъмат, Гирди даргохи у кунй лаку пак.

Лаб-т себи бихишту ман мухточ, Ёфтанро хаменаёбам вел.

О О О

Чу хомун душманонат паст боданд, Чу гардун дустон воло хама сол!

283

Ёр бодат тавфик,, рузбехд бо ту рафик Давлатат боз харик, душманат гешаву нол!

О О О

Ай шох,и набисират, имон ба ту мухдам, Ай мири алих,икмат, олам ба ту даргол!

284

Шукуфт лола,ту зигол бишкуфон, ки хаме Ба даври лола ба каф барнихода бех зигол.

О О О

Агар амири чахондор доди ман надихад, Чахорсола навиди маро кй хает хиром?!

Чаро хаменигарам, то чаро кунад тани ман, Ки низ то начамам, кори ман нагирад чам.

О О О

Гар кунад ёрие маро ба гами ишк он санам, Битавонад зудуд з-ин дили гамхора занги гам.

286

Орзуманди он шуда ту ба гур,Ки расад нонпорает ба рам.

О О О

Ман бад-он омадам ба хидмати ту, Ки барояд рутаб зи конозам.

Бомхоро фарасп хурд куни Аз гаронй-т, гар шавй бар бом.

О О О

Бутпарастй гирифтаем хама,Ин чдхон чун бут асту мо шаманем.

288

Х,ануз бо манию аз них,еби рафтани туБа руз вак,т шуморам, ба шаб ситора шуморам!

О О О

Бар рух хазор захраи сомур баршукуфт,Эдун зи бог кдтраи шабнам наёфтам!

То даргах,и у ёби, магзар ба дари кас, Зеро ки хдром аст таяммум ба лаби ям.

О О О

Дорй маро бад-он, ки фароз оям,Зери ду зулфакон-т бинахчизам.

290

Чун барги лола будааму акнун Чун себи пажмурида бар овангам.

О О О

Сарв будем чанд гох, баланд,Куж гаштему чун даруна шудем.

Чун чашша фишони, ай писар, дар куям, Хоки цадамат чу мушк дар дида занам!

О О О

Басе хусрави номвар пеш аз ин Шудастанд зй сорию сориён.

292

Аз пайи алфагдаву рузй ... ба чдхд Ч,онвар суйи сипаний хеш чуёну равон.

© © ©

Яке олудае бошад, ки шахреро биёлояд,Чу аз говон яке бошад, ки говонро кунад рихан.

Ба оташ дарун-бар мисоли самандар,Ба об андарун-бар мисоли нахднгон.

О О О

Гетй-т чунин омад, гарданда бад-он сон:— Х,ам боди барин омаду хдм боди фурудин.

296

Ба чанголи кахри ту - дар х.асми баддил Бувад хамчу чарзе ба чанголи шохин.

О О О

Аз он кузобрии бозкирдор Калафташ буссадину тан-ш заррин.

297

Ай харидор, ман туро ба ду чиз:Ба тану ч,ону мех,р дода рабун.

© © ©

Гирифта руйи дарё чумла киштих,ои бирри ту,Зи бахри мадх,хох,онат зи Шарвон то ба Обаскун.

298

Каннаро дар napoF кард сабук,Пас дар у кард андаке руган.

О О О

Мелови манй, ай фагу устоди туам ман, Пеш ою се буса дех,у меловия бистон!

299

Худ гами дандон ба ки тавонам гуфтан?! Заррин гаштам ба руни симин дандон!

© © О

Ба навбадорон бистой абри гирёнро,Ки аз гиристани уст ин замин хандон.

300

Талхию ширинияш омехта - ст, Кас нахурад нушу шакар бо пиюн.

О О О

Пири фартут гашта будам сахт, Давлати у маро бикард чдвон.

Яхча меборид аз абри сиёх,Чун сигора бар замин аз осмон.

© О ©

Чун бигардад пойи у аз пойи дор, Ошикухида бимонад хдмчунон.

302

Аз гесуйи у насимаки мушк ояд В-аз зулфаки у насимаки настарван.

ф О О

Хар он ки хотами мадх,и ту кард дар ангушт, Сар аз даричаи заррин бурун кунад чу нигии.

303

Ба сарв монад, гар сарв лоладор бувад, Ба мурд монад, гар мурд руяд аз насрин.

О О ОЧунон ки хоксириштй, ба зери хок шавй, Ниё-т хоку ту андар миёни хок огин.

304

Турунч;и бедор андаршуда ба хоби гарон, Гули гунуда барангехта cap аз болин.

О & О

Он рахту куёни хеш ман рафтаму пардахтам, Чун гурд бимондастам танх,о ману ин бох,у.

305

Чаро умри булбул дусад сол, вайхдк, Намонад фузунтар зи соле парасту?!

© О ООчиз шавад аз ашку гиреви ман Х,ар абри бах,оргох, бо бахнав.

306

Дилбаро, з-у кай мачоли хосиди гаммози ту, Ранги ман бо ту набандад, беш аз ин малмоз ту

О О О

Ба чашмат-андар болор нангарй ту ба руз,Ба шаб ба чашми касон-андарун бибинй кох.

Мох,и тамом аст руйи дилбараки ман В-аз ду гули сурх андар у паргола.

© О ©

Хуш он набиди горчй бо дустони ядила,Гетй ба ором андарун, мачлис ба бонгу валвала!

308

Ба чойи хдр гаронмоя фурумоя нишонида, Намонида-ст сори уву куррай у-т монида.

О О ОГ ар ниъамх,ои у чу чархи давон Х,ама хоб асту хоб бодафрах,.

309

Дар роди Нишобур деде дидам бас хуб, Ангуштаи уро на адад буду на марра.

О О О

Як су кашамаш чодар, як су нидамаш муза, Ин мурда агар хезад в-арна ману чалтуза!

310

Талх шуд рузгорам аз карими, Мархамат кун ба кадре офруша.

© © ©

Ба т-кук аз он гузидаам ин коза К-ам айши неку дахли беандоза.

311

Ай хуни дустон-т ба гардан макун база, Кас барнадошта-ст ба дасте ду харбуза!

© © ©

Бузургони чадон чун гардбандан,Ту чун ёкути сурх андар миёна!

312

Ай бар ту расида бахри хдр як чора, Аз х,оли мани заъиф чуйй чора?!

О О ОЗулфайнаки у них,ода дорад Ба гардани Х,орут зовлона.

313

Нест аз ман ач;аб, ки густохам,Ки ту кардй ба аввалам даста!

ф © ф

Надорад майл фарзона ба фарзанду ба зан хдргиз, Бибуррад наели ин дар ду, набуррад наели фарзона!

316

Манам xy карда бар бусаш, чунон чун боз бар миста, Чунон бонг орам аз бусаш, чунон чун бишканй писта.

© © ©Аё Хуршеди солорони гетй,Савори размсозу гурди настух,!

317

Оташи дачри туро дезум манам В-оташи дигар -тро дезум пада!

О & О

Чдъде сиёд дорад, к-аз кашшй Пин дон шавад бад-у-дар сардора.

О О ОК-аз шоирон наванд манаму навгувора, Як байта парниён кунам аз санги хора!

© © ©Ногод бароранд зи кунч;и ту дуруше, Гарданд дама чумлаву бар риши ту шоша.

318

Пушт кужу cap тавилу руй бар кирдори нил, Сок, чун судону дандон бар мисоли устура.

© © ©

Бар канори чуй бинам растай бодому сарв, Рост пиндорам катори уцггурони обара.

© О ©Рухсораи у пардаи ушшок, дарид,Бо он ки нихуфта дорад андар парда.

© и ©Медр чуйй зи ману бемедрй,Худа ходи зи ману бедудай!

3 14

Гад армандаию гад аргандаи,Гад ошуфтаию гад одистай.

О О ОГад дар он кундизи баланд нишин,Гад бад - ин бустон назар бикшой!

О О ОЗар додию турунч, инак аз ин руди ман,Май додию гулу наргис, аз он ду рух чуй!

О О ОАз у беандудй бигзину шодй бо таносонй,Ба темори чадон дилро чаро бояд, ки бихсонй?!

320

Шудам пир бад - ин сону ту дам худ на чавони, Маро сина пуранчуху ту чун чафтакамонй!

О О О

Ай мояи хубию некномй,Рузам надидад бе ту рушнойй!

© © ©

Омад ин навбадори тавбашикан,Парниён гашт богу барзану куй.

О © ©Шоир Шадиду шудра Фароловй В-ин дигарон ба чумла дама ровй!

321

Оду зи танги куд биёмад ба дашту pOF,Бар сабза бода хуш бувад акнун, агар хурй!

О О О

Ман кунам пеши ту дадон пурбод,То занй бар лабам ту зобгаре.

© © ОB o fh мулк омад тарй аз рашдаи килки вазир, 3-он ки афшак мекунад мар 6oFy бустонро тарй!

о © оЧй неку сухан гуфт ёре ба ере,Ки то кай кашем аз хусур зиллу хорй?!

Аз хару полик он чой расидам, ки даме Музаи чинй меходаму аспи тозй!

О О ОБа чумла ходам якмода буса аз ту, буто,Ба кеч-кеч находам, ки фоми ман тузй!

О О ©

Маро бо ту бад-ин боб тоб нест,Ки ту роз бед аз ман ба cap барй.

© © ©Ай он ки ман аз ипщи ту андар чигари хеш Оташкада дорам саду бар дар мижае жй!

323

Чуз бартари надони, гуйи, ки оташи,Чуз ростй начуйй, моно, тарозуй!

о о о

Кори буса чу об хурдан шур,Бихурй, беш ташнатар гардй!

О О О

Буто, находам гуфтан тамом мадди туро, Ба шарм дорад хуршед, агар кунам сипарй.

О О О

Нили даманда туй ба годи атият,Пили даманда ба годи кинагузорй!

324

Чадоно, дамоно, к-аз ин бегуноди Гунахкор моему ту беканозй!

© © ©Сарв аст он ё боло, мод аст он ё руй?! Зулф аст он ё чавгон, хол аст он ё гуй?!

© © ©Ай турфаи хубони ман, ай шудраи Рай, Лабро ба сапедарак бикун пок аз май!

© © ©

Мардумон аз хирад сухан гуянд,Ту давозй дадиси fo 6 кунй!

325

^(арди ту чисту куружу хуррамй, ронг барзад аз куружу хуррамй.

О О Ориё, газал бисаро, ай газалсаройи бадеъ,^игир чанг, ба чанг - андару газал бисарой!

О О ОуСоре, ки ба ман - дар халад андар сафари Х,инд, рех,, чун ба х,азар дар кафи ман дастаи шаббуй.

О О О<|уз ин дуъот нагуям, ки Рудакй гуфта-ст: ^Хазор сол бизй, сад хдзор сол бизй!»1

---- ;---------^рвал аз Манучехрии Домгонист (а. XI).1. МисраИ *

АБЁТИ БОЗМОНДАИ МАСНАВИВА

ДОСТОЩ О

АЗ ДОСТОНИ «КАЛИЛА ВА ДИМНА» (дар бахри рамал)

Кор чун баста шавад, бикшоядо В-аз паси хар гам тараб афзоядо.

О О О

Х,ар кй ёри хешро ёвар шавад,Ёр бояд буд, агар кофар шавад.

О О ОВакти нокомй тавон донист ёр,Чун бувад дар комронй сад хдзор.

О О ОХ,ар кй н-омухт аз гузашти рузгор, Низ н-омузад зи деч омузгор.

О О ОТо чадон буд аз сари одам фароз,Кас набуд аз роди дониш бениёз. Мардумони бихрад андар дар замон Рози донишро ба хдр гуна забон Гирд карданду гиромй доштанд,То ба санг - андар дамебингоштанд. Дониш андар дил чароги равшан аст,' В-аз дама бад бар тани ту чавшан аст!

О О ОХ,еч ганче нест аз фарданг бед,То тавонй, рав туву ин ганч нед!

329

о о ©

Хдмчунон сурма, ки духти дубруй Х,ам ба сони гард бардорад зи руй, Гарчи дар руз андаке бардорадаш, Бофдум рузе ба поён орадаш.

О О ®Шаб зимистон буд, каппй сард ёфт, Кирмаки шабтоб ногоде битофт. Каппиён оташ дамепиндоштанд, Пуштаи дезум бад-у анбоштанд.

© © ©

Он-кро донам, ки уям душман аст В-аз равони пок бадходи ман аст, Х,ам ба дар гад дустй чуям-ш ман, Х,ам сухан б-одистагй гуям-ш ман.

© © ©

Доштй он точири давлатшиъор Сад катори сор андар зери бор.

© © ©

Танг шуд о лам бар у аз бадри гов, Шур-шур - андар фиганду ков-ков.

© © ©

Димнаро гуфто, ки то ин бонг чист, Бо нидебу садм ин овойи кист?! Димна гуфт уро: - Чуз ин ово дигар Кори ту на дасту садме бештар!Об дар чй бештар неру кунад, Банди варги сустбуда бифганад.

ззо

Дил гусаста д о р й аз бонги баланд, Ранчаке бошад - ту озору газанд!

© © ©

Пас табире дид наздики дарахт,Хдр гаде бонге бичдстй тунду сахт. Гурсна рубод шуд то он табир Чашм зй у бурда, монда хир-хир.

О © О

Зан, чу ин бишнида шуд, хомуш буд, Кафшгар конову марде луш буд.

© © ©

Боз кард аз хоб занро нарму х(в) аш, Гуфт: - Дуздонанду омад пойпаш.

© © ©

Шер гужм оварду наст аз чойи хеш В-омад он харгушро алфагда пеш.

© © ©

Хдмчунон капте, ки дорад ангубин, Чун бимонад достони ман бар ин?! Кабт ногах, буйи нилуфар биёфт, Хушшаш омад, суйи нилуфар шитофт. В-аз бари хушбуй нилуфар нишаст, Чун гади рафтан фароз омад, бичаст. То чу шуд дар об нилуфар нидон,У ба зери об монд аз ногадон.

© © ©

Подшо симурги дарёро бибурд, Хонаву бачча ба он тайту супурд.

331

© © ©

Чун кашаф анбуди гавгои бидид,Бонгу жаххи мардумон хашм оварид.

О О О

В-аз дарахт-андар гуводй додад уй,Ту бад-он гад аз дарахт-андар бигуй К-он табангу, к-андар он динор буд,Он ситад з-эдар, ки нохушёр буд.

IхО О О

Назди он шоди замин кардаш паём:— Доруе фармой зомахрон ба ном.

О О О

Андар он шахре, ки муш охдн х(в) арад, Боз паррад дар хдво, кудак барад.

О О О

Ман сухан гуям, ту коной кунй,Хдр замоне даст бар дасте занй.

О О О

Марди динй рафту овардаш кананд, Чун даме медмон дари ман дост канд. Гуфт диниро, ки ин динор буд,К-ин фажокин мушро парвор буд.

© © ©Х,еч шодй нест андар ин чддон Бартар аз дидори руйи дустон,Х,еч талхй нест бар дил талхтар Аз фироки дустони пурдунар.

332

Худ туро чуяд хаме хубию зеб, Хдмчунон чун тучаба чуяд нишеб.

© © ©

Гуфт бо харгуш: - Хона хони ман, Хезу хошокат аз у берун фикан!

© © ©

Боз кажмардум ба кунгур-ш андаро, Чун аз у суд аст мар шодй туро!

© © ©

Офарида мардумон мар ранчро, Пеша карда чони ранчоханчро.

© © ©

Бо курузу хуррамй оху ба дашт Мехиромад чун касе, к-у мает гашт.

© © ©

Чун даромад он кадевар, марди зафт Бел хишту доскола баргирифт.

© © ©

Гар хурй, аз хурдан афзояд - т ранч В-ар дихй, мину фароз орад - ту ганч!

© © ©

Сурхии хафча нигар аз сурхбед Мусъафаргун пушиши у, худ сафед.

б © @

ззз

© о о

Оху аз дил - андарун овоз дод,Посухи гурза ба дониш боз дод.

© О ©

Киштие бар обу киштибон-ш бод, Рафтан андар водие яксон ниход.На хала бояд, на бод ангехтан,На зи киштй биму на з-овехтан.

© © ©

Рузи частан тозиёнй чун наванд,Рузи дан чун шастсола судманд.

© © ©

Сар фуру кардам миёни обх(в) ар,Аз фузунчи ман-ш хашм омад магар?!

© © ©

Хур ба шодий рузгори навбахор,Май гусор андар такуки шохвор!

© © ©

В-аз чаковак нуф бинй растахез, Дашт баргирад бад-он овои тез.

© © ©

Чун гули сурх аз миёни пилгуш,Ё чу заррин гушвор аз хубгуш.

© © ©

Аблаху фарзонаро фарчом хок, Ч,ойгохи хар ду андар як магок.

334

Зад кулухе бар хабоки он фазок, Шуд хабоки у ба кирдори магок.

О О О

Чун фароз ояд бад-у огози марг, Диданаш бегор гардонад мачдрг.

О О ОЧох пуркарбошаву пуркаждумон, Хурди эшон пусти руйи мардумон.

О О ОГар дирам дорй, газанд орад ба дин, Бифкан уро, гурми дарвешй гузин!

О О ОАз хамолон в-аз бародар ман фузун, 3-он ки ман уммедворам не зи юн.

О О ОКард бояд мар маро в-уро раван, Шер то темор дорад хештан.

О О ОТоки раз бинй, шуда диноргун, Парниёни сабзи у зангоргун.

О О О

Аз хама хубию некй дорад у, Модавар бар кори хеш ар дорад у!

О О О

335

© © ©

Бедтарин ёрону наздикон дама, Назди у дорам дамеша андама.

© © ©

Пар биканда, чангу чангал рехта, Хок гашта, бод хокаш бехта.

© © ©

Кош он гуяд, ки гуяд хеч на,Бар яке - бар чанд бифзояд фара.

© © ©

Х,аст аз магзи сарат, ай мангала, Х,амчу руш монда тихи аз кашкала.

© © ©

Х,ам ту омода бувй в-ороста,Чанги уро хештан пероста.

© © ©

Пас биявборид эшонро хама,Не шубонро меш зинда, не рама.

© © ©

Чой кард аз бахри будан козае, 3-он ки карда будашон андозае.

© © ©

Чун яке хошоки афканда ба куй, Гушхоронро ниёз ояд бад-уй.

336

Дастгоди у надонад, к-аз чй руй Тунбалу канбура дар дастони уй.

О О О

Хоягони ту чу кобила шуда-ст, Ранги у чун ранги потила шуда-ст.

О О О

АЗ ДОСТОНИ «СИНДБОДНОМА» (дар бахри рамал)

Баски бар гуфта пушаймон будаам, Баски бар ногуфта шодон будаам.

0 0 ©

Хашм омад - шу хам он гах гуфт: - Век! Хост, к - уро барканад аз дида кек. Мода гуфто: - Х,еч шармат нест, век,Бас сабуксорй, на бад донй, на нек!

О © ©

Он гурунчу он шакар бардошт пок В-андар он дастор он зан бает хок.Он зан аз дуккон фуруд омад чу бод, Пас фаларзангаш ба даст - андар ниход. Мард бикшод он фаларзаш, хок дид, Кард занро бонгу гуфташ: - Ай палид!

© © ©

Гуфт: - Х,ангоме яке шахзода буд, Гавхарию пурхунар, озода буд.Шуд ба гармоба - дарун як руз гушт, Буд фарбию калону хубгушт.

© © ©

Чунки занро дид лаг, кард уштулам, Х,амчу охан гашту надод эч хам.

© © ©

Думми саг бинй або батфузи саг,Хушк гашта, к-аш начунбад хеч par.

338

© © о

Бонги зилла кард хохдд карр гуш В-эч н-осояд ба гармо аз хуруш. Барзанад овоз дунонак ба даст,Бонги дунонак сечандовой хает.

© © ©

Зишту нофархихтаву нобихраде, Одамируеву дар ботин даде.

© © ©

Нони он мудхил зи бас зиштам намуд, Аз пайи хурдан гувориштам набуд.

© © ©

Аспялле омад он гах нарм - нарм,То барад мар аспро у гарм - гарм.

© © ©

Пас шитобон омад инак пирзан,Руй як су, кога карда хештан... Мардро нахмор хашм омад аз ин, Говшанге бар каф овардаш гузин... То ба хона бурд занро бо далом, Шодмона зан нишасту шодком... Андаромад мард бо зан чарб - чарб, Гандапир аз хона берун шуд ба тарб.

© © ©

Шох дигар руз 6 o f орост хуб,Тахтхо бинходу баргустард буб.

339

Гурбузони шах,р бо ман тохтанд,Ман надонистам, чй тунбал сохтанд.

О О ОГуфт: - Хез акнун, ту сози рах бисеч, Рафт бояд, ай писар, мамгаз ту хеч!

О О О

Кард рубах юзворй як заганд, Хештанро з-он миён берун фиканд.

О О ООбканде дуру бас торик чой, Лагз-лагзон чун дар у бинханд пой?!

О О ОГунбаде нахмор барбуда баланд, Н-аш сутун аз зеру н-аз барсуш банд.

О О ОАз ту дорам, хар чи дар хона ханур В-аз ту дорам низ гандум дар канур.

О О О

Марди муздур андарогозид кор, Пеши у дастон хамезад бекиёр.

О О О

Оташе биншонад аз тан тафту тез, Чун замоне бигзарад, гардад гумез.

О О О

340

Муйи cap чагбуту чома римнок,Аз бурунсу боди сарду бимнок.

О О О

Аз дахони ту хдмеояд гашок,Пир гаштй, рехт муят аз хабок.

О О О

Истода дидам он цо дузди гул,Руй зишту чашмхо хамчун дагул.

О О О

3-аш аз у посух дихам андар нихон, З-аш ба бедорй миёни мардумон.

О О О

Чунки молида бад-у густох шуд, Кори молида б ад - у дарвох шуд.

О О О

Чун бигардад пойи у аз пойдон,Худ шикухида бимонад хамчунон.

О О О

Гуфт: - Фардо наштар орам пеши ту, Худ биёханчам ситем аз реши ту.

О О О

Суси парварда ба май бигдохта,Нек дармоне занонро сохта.

О О О

341

Руйи дар як чун духдфта гирдмох Чома - шон гуффа, самурй - шон кулох,.

О О О

Санчиду челон ба ду нима шуда,Нуктаи сурма ба як - як барзада.

О О О/

Ошикухад бар замин хамвортар, Х,амчунон чун бар замин душхортар.

О О ОШав бад - он кунч андарун, хумме бичуй, Зери у самчест, берун шав бад - уй!

О О ОХумму ханба пур, зи андух дил тихй, Заъфарону наргису беду бихй.

О О ОАз фаровонй, ки хушкомор кард,3-он нихон мар мардро бедор кард.

О О ОГуфт риман, марди хоми лакдарой Пеши он фартут, пири жожхой.

О О ОПесию носуркуну гурбапой,Хоя Fyp дорй ту чун уштурдарой!

О О О

342

Дасту каффу пойи пирон пуркалахч,, Риши пирон зард аз бас дуди нахч;.

О О О

Омад он шабдиз бо марди хироч;, Дар бичунбонид бо бонгу талон.

О О ООн гахе ганчур мушкомор кард,То мар уро з-он бад-он бедор кард.

О О ОЧун яке чагбут пистонбанди уй, Шир душй з - у ба рузе ду сабуй.

О О О

АЗ МАСНАВИИ «ДАВРОНИ ОФТОБ» (дар бахри рамал)

Аз Хуросон барвази товусваш Суйи Ховар мехиромад шоду каш.

О О ©

Мехр дидам бомдодон, чун битофт, Аз Хуросон суйи Ховар мешитофт.

О О О

Офтоб ояд ба бахшаш зй Бара,Руйи гетй сабз гардад яксара.

О О О

Нимрузон бар сари мо баргузашт,Чун ба Ховар шуд, зи мо нодид гашт.

О О ОАхтаронанд, осмон - шон чойгох, Хдфт тобанда давон дар дуву дох.

Аз маснавии бахри мутакорибБа кух - андарун гуфт камкони мо, Биёву бикан, бигсалад чони мо.

О О ОБа андо намуданд вахшурро,Бидид он саропо хама нурро.

О О ОКафан хулла шуд кирми бахромаро, К-аз абрешими чон кунад чомаро.

344

Тавокй бар у кор бастан фиреб,Ки нодон дама рост бинад вуреб.

О О О

Гирифт об коша зи сармой сахт,Чу заррин варак гашт барги дарахт.

О О ОЗи кдлб ончунон суйи душман битохт, Ки аз дайбаташ шери нар об тохт.

О О ОЧу гашт он парируй бемори ганч, Ъибуррид дил з-ин саройи сипанч,.

О О ОСиголида дар чанг монанди гуч, Табар бурда бар cap чу точи хуруч.

О О ОКй бар обу гил накдш мо ёд кард,Кй модор дар бинии бод кард?!

О О ОБа душман - бар аз дашм овоз кард, Гу гуфтй, магар тундар огоз кард?!

О О О

Нафасро ба узрам чу ангез кард,Чу озарфазо оташам тез кард.

О О О

345

© © ©

Тани хингбед арчи бошад сапед,Ба таррию нармй набошад чу бед.

© © ©

Нишасту суханро хдме хош зад,Зи оби дахдн кух,ро шош зад.

© © ©

Зи хдр хошае хештан парварад,Ки чуз хош вайро чй андарх(в)арад?!

© © ©

Ба бодафрах,и човидон кардманд,Ба дузах бимонад равонаш нажанд.

© © ©

Яке базми хуррам биёростанд,Маю руду ромишгарон хостанд.

© © ©

Кафидаш дил аз гам чу он кафтанор, Кафида шавад санги теморхор.

© © ©

Дурахш ар нахандад ба вакти бах,ор, Х,амоно нагиряд чунин абр зор.

© © ©

Ба домам наёмад ба сони ту гур, Рах,ой наёбй, бад - ин сон машур!

346

Расиданд зй шахри Чиндон фароз, Сипах, хайма зад дар нишебу фароз.

О О О

Чй хуш гуфт он мард бо он хадеш:— Макун бад ба кас, гар находй ба хеш!

О О ОТан аз хай пуробу дадон пур зи хок, Забон гашта аз ташнагй чок-чок.

О О ОФиканданд бар лод парнихсанг, Накарданд дар кори мубад даранг.

О О ОБа як бод агар бештар тор ранг (?),Ки бошад, ки бешй бувад бедаранг.

О О О

Ду чуйе равон аз дадонаш зи хилм,Ду хирман зада бар ду чашмаш зи хим.

О О О

Бадор аст дамвора дар рузиям,Ба мункар фаровон, ба маъруф кам.

О О О

Макун хештан аз ради рост гум,Ки худро ба дузах барй бофдум.

О О О

347

Аз маснавии бадри хафиф

Нест фикре ба гайри ёр маро,Ипщ шуд дар чадон фиёр маро.

О О О

То самув cap бароварид аз дашт, Гашт зангоргун дама лаби кашт. Х,ар яке корде зи хон бардошт,То пазад аз самув таъомаки чошт.

О б ®Заръу заръ аз бадор шуд чу бидишт, Заръ кишт асту заръ гушаи кишт.

О О ОУштури гурсна касема д(в) арад,Кай шикудад зи хор, чира чарад.

О О ОХ,ар киро родбар заган бошад, Гузари у ба маргазаи бошад.

О О О

Дева дарчанд, к - абришим биканад, Х,арчи он бештар, ба деш танад.

О О О

Гови мискин зи кайди Димна чй дид В-аз бади 3 o f бумро ч й расид?!

О О ОДур монд аз саройи дешу табор, Насаре сохт бар сари кудсор.

350

© © оГарчи номардум аст он нокас, Нашавад сер аз у дилам яргас!

© © ©

Духти Кисро, зи наели Кайковус, Дурситй ном, нагз чун товус.

© © ©

Табар азбаски зад ба душман кус, Сурх шуд хдмчу лолакои хурус.

© © ©

Он ки аз ин сухан шунид арзиш, Боз пеш ор, то кунад пажух,иш.

© © ©

Хештандор бошу бепархош,Х,еч касро мабош ошики гош!

© © ©

Хеш бегона гардад аз пайи диш, Хо^й он руз музд камтар диш!

© © ©

Хештан пок дору бепархош,Ру ба огош - андарун махрош!

© © ©

Аз бузурги, ки хдетй, ай хаштук, Чокарат бар китиф нихдд дафнук.

351

© © ©

Аз ту холй нигорхонаи Ч|ам,Фарши дебо фиканда бар бачкам.

© © $

Ман чунин зор аз он чамош шудам, Хдмчу оташ миёни дош шудам.

© © © Ч^онтаранчидаву шикастадилам; Гуйй, аз гам хдме фуру гуси лам.

© © ©

Бод бар ту мубораку хуншон Нашни Наврузу гуспандкушон!

© © ©

Буданй буд, май биёр акнун,Ратл пур кун, магуй беш сухун!

© © ©

Чун них,од у пахдндро неку,Кдйд шуд дар па*анди у оху.

© © ©

Чун ба бонг омад аз хдво бахнав, Май хуру бонги руду чанг шунав!

© © ©

Аз шабистон ба башкам омад шох, Гашт башкам зи дилбарон чун мо*.

352

О О ООн ки нашк офариду сарви сихй В-он ки бед офариду нору бихй...

О О О

Ришу сиблат *аме хизоб кунй, Хештанро хаме азоб кунй!

Аз маснавии бахри х,азач

Диранг ор, ай сипехри чархворо, Каёхантар -т бояд кард коро!

О О ОБихиштойин саройеро бипардохт,Зи хар гуна дар у тимсолхо сохт.Зи уду чандан уро остона,Дараш симину заррин поликона.

О О ОШабе деранду зулматро мухайё,Чй нобино дар у ду чашми бино!

О О ОЧарогон дар шаби чак ончунон шуд, Ки гетй рашки хдфтум осмоншуд!

О О О

Агарчи дар вафо бешабхию дес, Намедонй ту кадри ман, дизандес!

353

О О О

Чу ёвандон ба мачлис май гирифтанд, Зи мачлис, мает чун гаштанд, рафтанд.

О О О

Наёрам бар касе ин роз бикшуд,Маро бо холи хиндуи ту бифнуд.

О О ОБувад зудо, ки ойй нек хомуш,Чу мургобй занй дар об погуш?!

О О ОИлох,о, аз худам бистону гум кун,Ба нури пок бар ман уштулум кун!

О О ОСари сарви кдцаш шуд божгуна,Дуто шуд пушти у хамчун даруна.

О О ОТу аз фаргул бояд дур бошй,Шавй дунболи кору чон харошй!

О О ОБа рох - андар хдмешуд рохшохе, Расид у то ба назди подшох,е.

Аз маснавии дигари бахри хазач

Бигрифт ба чанг чангу биншаст, Бинвохт ба шаст чангро шаст.

354

Фархор бузургу нек чоест, К-он мавзиъи он бути навоист.

О О О

Накафшгарй, на духтастй,На гандуму чав фурухтастй!

О О О

Аз маснавии бахри музореъ

Ай булбули хушнаво, ово дех, Ай сок,й, он кадах, бо мо дех!

О О ОЧ,авонй гузашту чиразабонй, Табъам гирифт низ гаронй.

О О ОБо сад хдзор мардум танхой, Бе сад хдзор мардум танхой!

Аз маснавии бахри сареъ

Ч^омаи пурсуратй дахр, ай чавон, Чирк шуду шуд ба кафи гузарон. Ранг хама хому чунон печутоб, Мунтазирам, то чй барояд зи об.

355

о & &/

Чарх чунин асту бад - ин рах раванд, Лек ба хар неку бадат шуд наванд.

О О О

Лукмае аз зах,р зада дар дахдн,Марг фишурдаш хама дар зери FaH.

ТАВЗЕХИномхо

Абасто - Авасто китоби динии Зардушт, пайгамбари эрониёни пеш аз ислом, ки аз панч чузъ аст: Ясно, Виспа- рад, Вандидод, Яшт ва Хурда Авасто.

Аднон - аз ашхоси муътабар ва аз мукдррабони дар- бори амир Наср ибни Ахмади Сомонй (914 - 943 мило- дй), ки устод Рудакй аз у дар касидаи «Модари май» ёд кардааст.

Абуттаййиб Тохири Мусъабй - аз вазирони ахди Сомониён буда, дасти чуду карамашро хамеша барои ус­тод Рудакй дароз мекард.

Абучаъфар Ахмад ибни Мухаммад - амири онвактаи Систон аст, ки устод Рудакй касидаи худро бо дархос- ти амири сомонй Наср ибни Ах,мад ба шарафи галабаи у (яъне Абучаъфар ) бар Мокон ном амири саркаш, ки зидди дарбори марказй бархоста буд, эчод кардааст.

Амр ибн ил-Лайс - хокиме аз хонадони Саффориён (хокимияташон солхои 873 - 903 мелодй), ки аз соли 876 мелодй хукумат рондааст.

Афлотун - (Фалотун, Платон) аз файласуфони идеа- лии Юнони кадим буда, байни солхои 428 - 348 то милод умр басар бурдааст. Вай аз шогирдони Сукрот, поягузо- ри идеализми объективй ва муаллифи беш аз 30 мунози- раи фалсафист. Суханварони адабиёти форс-точик аксар авкот номи уро рамзи хираду дониш талмех кардаанду мекунанд.

Багдод - номи шах,р дар Ирок.Бадахшон - вилояте, ки як кисми он Вилояти Мухто-

ри Бадахшони Кухии Чумхурии Точикистони кунуниро ташкил медихад ва кисми дигараш дар Ч,умх,урии Афго- нистон аст; лаъли Бадахшон навъи аълои лаълест, ки аз кухистони Бадахшон ба даст меоранд.

Балъамй - Абулфазл Мухаммад ибни Убайдуллох (соли таваллудаш номаълум - соли вафоташ 940 мелодй, Бухоро) олим, ходими давлатй, вазири амир Наср ибни Ах,мади Сомонй (хукмронияш солхои 914 - 943 мелодй).

359

Вай шахси баландмаърифат ва хомии шуарову уламо буд. Балъамй кадри устод Рудакиро шинохта, уро аз ха- маи шоирони муосири арабу форсизабон боло мегузо- шт. Дар шеъри устод Рудакй «Мир Абулфазл» ишора ба Балъамист.

Бахман - номи мох,и ёздахуми солшумори'и шамсй, ки ба 22 январ - 20 феврали исавй рост меояд.

Бахром - ситораи Миррих (Марс) аст, ки ситораши- носони кадим: онро барангезандаи фитна ва ч;анг донис- таанд.

Баштар - фариштаи Микойил, муваккали борон ва ронандаи абрхо.

Бобон - махалле буда наздики Маври кадим.Буумар - аз балегуёну наздикони устод Рудакй барои

навиштани касидаи «Модари май».Буханифа — дар солхои 699-767м. умр ба cap бурда,

аз номгузорони мазхаби ханафй будааст.Доро - писари Доробшохи Каёнй, ки дар дувоздах-

солагй пас аз сари падар ба шохй расид ва аз румиён бож хост, ки кдссааш дар «Шохнома»-и Абулкосими Фирдавсй мукаммал омадааст. Искандар, ки ба ривояти «Шохнома» писари дигари Дороб буд, аз бож додан даст кашид ва бар ч;анг хест. Дар ин ч;анг эрониён шикает хурданд. Ду тан аз сардорони Доро, ки вазъи уро дигар- гун диданд, шабона дашна бар синаи у заданд. Хабар ба Искандар расид, бар болини бародар омад ва зорй карду бар у фош кард, ки бародари уст. Доро Искандарро ба додгарй васият карду чон дод. Зории Искандар бар бо­лини Доро аз кисматхои бисёр муассири «Шохнома»-и Фирдавсист. Низомии Ганчдвй низ дар «Искандарнома»- и худ хамин сахнаро ба шевоии тамом сурудааст. Сухан- варон дар адабиёти форсии точикй номи Дороро талмех кардаанд.

360

Жанг - мухаффафи «Аржанг». Китоби машхури Монй, ки дар он накдлу мусавварахои муаллиф мундарич будааст.

Занд - китоби шархи «Авасто» ба забони пахдавй.Зивош - номи кадимии форсии точикии Муштарй

(Юпитер), ки аз бузургтарин сайёрах,ои манзумаи Офтоб буда, онро Бирчис ва Хурмуз низ меноманд ва муначчи- мони кадим Муштариро муборак шуморида, Саъди ак- бар ва Крзии фалак хисоб мекарданд.

Исо - барбати Исо, барбате, ки Исо пайгамбар менавохтааст.

Кайвон - сайёраи Зухал, Сатурн, ки мувофики акидаи муначчимони гузашта дар осмони хдфтум хдракат меку- над. Кайвон (Зухдл) нахс шуморида мешуд.

Кайковус - аз шохони силсилаи Каён, ки тасвираш дар «Шох,нома»-и Абулкосими Фирдавсй муфассал омадааст. Вай писари Кайкубод буда, бо кумаки Рустам Мозандаронро фатх, кард, аз банди шохи Х,омоварон халос шуд, духтари шохи Х,омоварон Судобаро ба занй гирифт, бо фиреби Ахриман ба осмон парвоз кард. Чун марде худкому тунд буд, хдтто бо Рустаме, ки уро борхо аз ранчхо рахонида буд, рафтори тунд дошт,чунонки аз додани нушдору дар марги Сухроб худдорй кард. Хатто ба Сиёвуш - писари худ муомилааш нек набуд.

Каррух - дехд сабзу хуррам дар атрофи Хдрот.Кисро-Анушервони одил - Хусрави аввал аз шохо­

ни Сосонй, писари К^убод. Номи у дар арабй ба сурати Кисро омада ва дар адабиёти форс-точик низ голибан ба хамин сурат ба кор рафтааст. Дар замони падараш Ку- бод Маздак ойини наве овард ва Кубод дини вайро пази- руфт. Вале баъди чанде аз у ру бигардонд ва Кисро бо фармони падар Маздак ва маздакиёнро кушт ва чун ба тахт нишаст, ба кишвардорй ва ободонй пардохт. Дух­тари хокони Чинро гирифт ва дустии Эрону Чинро ус- тувор сохт. Дар замони Анушервон шатранч аз Хднд ба

361

Эрон омад. Хдмчунон бо дастури у китоби «Калила ва Димна» ба василаи Барзуяи табиб ба Эрон оварда шуда, ба забони пахлавй тарчума гардид ва дар царни дувуми хичрй Ибни Мукаффаъ онро ба арабй баргардонд.

Дар адабиёти форс-точик Анушервон намунаи дод- гарй ва раъиятпарварй дониста шудааст.

Кова - Коваи О^ангар. Мутобики достони «Шохдо- ма»-и Абулкосими Фирдавсй (934-1020м.) Кова бар Зах,- х,ок, ки писаронашро кушта, магзи сарашонро туъмаи морони худ карда буд, шурид ва чармпорае бар сари чуб карду мардумро ба пайкор бо Захдок барангехт. Заххокро дар кухи Дамованд ба зиндон карду Фаридун- ро ба тахт нишонд. Аз руйи ишораи Асадии Туей (1005- 1073м.) дар «Гаршоспнома» Коваи Охднгар дар замони подшохии Фаридун ба мансаб расида, хокими хиссае аз Эрони бузург гардида будааст.

- номи кухи нихоят баланди афсонавист, ки гуё давродаври оламро гирифтааст.

Лайлй - аз симохои намоёни достонхои арабист. Лай- лй духтаре аз кабилаи Ибни Омир, ки аз кудакй мавриди алока ва ишки Мачнун (К̂ айс) кдрор мегирад ва худ низ ба у дил мебандад. Падари Лайлй онхоро аз хам чудо ме- намояд ва духтарашро ба Ибни Салом медихдд. Лайлй х,еч гох тани худро ба шавхар намесупорад ва саранчом ба нокомй чон медихад.

Достони ишкд Лайлй ва Мачнун тавассути бисёре аз сухангустарони форсизабон ба назм омадааст, ки нахус- тину маъруфтарини онхо «Лайлй ва Мачнун»-и Низомии Ганчавист.

Луцмон - пири хирад ва какими кадим аст, ки ба номи у дар «Куръон» сура омадааст.

Мач - ровии апгьори устод Рудакй будааст.Мачнун - кдхрамони асосии достонхои ишкии адабиё­

ти форс-точик ва дигар халкдои Шарк, мебошад. Дар ав- вал номаш К,айс буда, ишкд Лайлй ба чунун (девонагй)

362

гирифтораш кардаву номи аслияш аз ёдх,о рафтааст. Мачнун лак,аб мегирад ва бо ин тахаллус шеър х,ам мена- виштааст. Адибони форсигуй номашро хеле зиёд талмех кардаанд. Ниг. Ба Лайлй.

Мехргон - иди хосилот, ки мох,и мех,р (20-21 сентябр) фаро мерасад ва эрониёни кадим онро муборак шумори­да ид мекарданд ва ин рузро Мехргон меномиданд. Му- вофики асотири кадимй х,амчунон рузи хабе карда шуда- ни Захлок дар кухд Дамованд будааст.

Мири Мокон - яке аз амирони Хуросон аст, ки устод Рудакй дороиру сарватмандии даврони гузаштаи худро аз у бештар нишон додааст.

Монй - номи накдош ва рассоми даврони Шопури аввал, ки модараш мансуб ба хонадони шохии Ашконй буд ва иддаъои пайгамбарй дошт. Монй барои ин даъво- яш кушта мешавад. Китоби маъруфи Монй «Шопургон» ном дошт ва китоби «Аржанг» (ё «Артанг»), ки мушта- мил бар накднхо ва тасвирхои дилкаш буд, ба у мансуб аст. Ойини Монй то чандин карн дар Осиё ва Авру по ривоч дошт. Монй дар адабиёти мо бештар бо хунари наккошй шухрат дорад.

Мудакнир - устоди чанг буда, мах,филоройй мекард. Аз рузгору фаъолияти х,унарияш маълумот нест.

Муродй - Абулхасан Мухаммад ибни Мухаммад Муродии Бухорой аз шоирони маъруфи хамзамони ус­тод Рудакй буда, ба забонх,ои форсии точикй ва арабй шеър мегуфтааст. Аз мероси адабйи у то ба мо ду байт бокй мондаасту халос.

Мулиён - минтак,аи истирохдтгохи берун аз шахри Бухоро, ки бо боготи зебоманзари худ машхур буда, аз пахдуяш дарёчаи Мулиён чорй мешуд.

Мусо - Мусии Имрон, аз пайгамбарони мурсал аст. Дар алокдмандй бо номи Мусо (а) киссаву ривоятхое хастанд, ки дар адабиёти форс-точик зиёд истифода ме- шаванд, монанди дар чихдлсолагй чупонй кардан, дар

363

ин син ба пайгамбарй расидан, дар кухи Тури Сино бо Худо роз гуфтан, диссаи Сомириву гусолапарастии хам- кабилахояш, муъчизавй будани асои Мусо, яди байзо ва гайра.

Навбахор - номи маъбади будоие будааст дар Балх.Навруз - аз чашнхои бошукухи эронитабороя буда,

таърихи кддимй дорад ва имруз хам бо шукухи тамом тачлил мегардад. Дигар кдвму халдиятхои Шарк Навруз- ро аз эрониён ба орият гирифта, хамакнун хамрох бо мо тантана мекунанд.

Наср ибни Ахмад - амири Сомониён Насри 11 ибни Ахмади Сомонй дар назар аст, ки солхои 914 - 943 м. ху- кумат рондааст.

Нил - дарёи бузурги Миср.Нимруз - номи кддимии шахри Систон.Нишопур - iiiaxpe аз шахрхои Хуросон, ки дар хоки

имрузаи Ч,умхурии Исломии Эрон мавкеият дорад.Обаскун - номи шахре дар Табаристон.Оли Сомон - сулолаи шохони Сомонй (875 - 999м.),

ки хокимияти арабхоро бархам зада, дар худуди Хуро- сони Бузург давлати марказонидашудаи точиконро бар- по карданд, ки бо номи Хуросону пойтахташ Бухоро шухрат ёфт. Замони салтанати Сомониён давраи авчи таракдии тамаддуну фарханги мардуми форс-точик буда, устод Рудакй аз ситорагони дурахшонтарини адабиёти ин давра махсуб мешавад.

Ораши Нев - номи пахдавони эронист, ки бо таршди ривоёти бостонй дар лашкари Манучехр буд ва барои таъйини марзи Эрону Турон тире андохт, ки он дар ка- нори дарёи Ч,айхун фуруд омад. Нев лакаби Ораш буда, маънии далеру пахлавонро дорад.

Панднома - китобест дар он андешахои хикматоме- зи Хусрави Анушервон (Кисро), ки лакдби Нушервони Одилро дошт, чамъ оварда шуда будаанд.

364

Парвин - номи умумии шаш ситораест, ки хеле ба хам наздиканд. Парвин ба забони арабй Сурайё ном дош- та, ба маънии зичу анбух меояд. Парвин дар адабиёти форс-точ;ик мачозан ба маънии гурух, чамъият ва хам- рохй низ кор фармуда мешавад.

Пирсолихи Деадон - аз дорандагоне, ки ба дарбори Сомониён рох, доштааст.

Рай - аз шахрхои кддимии Эронзамин буда, имруз хдм дар таракдиву инкишофист.

Рустами Достой - Аз пахлавонони маъруфи «Шох- нома»-и Фирдавсй ва писари Золу Рудоба ва набераи Сому Мехроби Кобулй. У дар замони подшохии Ма- нучехр ба дунё омад, хунару мардй омухт ва дилова- рихои бисёре кардааст. Ч,анги у бо Деви сафед, овардани Кайкубод аз Албурзкух, чанг бо писараш Сугроб, чанг бо Исфандёр ва кур кардану куштани у аз он чумлаанд.

Рустам пас аз диловарихои зиёд саранчом ба хиёнати бародараш Шагод ба чох афтоду пас аз даруни чох бо ти- ри камон партофтан ба болову куштани Шагод чон дод. Маълум мешавад, ки устод Рудакй то Абулкосими Фир­давсй бо достонхои Рустам огохии тамом доштааст.

Салмо - мувофики ривоят номи яке аз занхои зебои араб будааст. Мачозан дар шеър ба маънии маъшука низ истифода шавад.

Сарахс - номи шахре дар Хуросон, ки имруз тобеъи Чумхурии Афгонистон аст.

Сареъ - Сареъи Еавонй аз шоирони араб буда, солх,ои 747 - 823 милодй умр ба cap бурдааст. Шоири номдори давраи Аббосиёни аввал мебошад.

Сахбон - хатиби араб Сахбон ибни Зуфар ибни Аёс (вафот 673 милодй) аз суханварони фасехбаён буд. Вай тахти химояи Муовия дар давраи сулолаи умавиён зиста, чун хатиби муктадир метавонист соатх,ои зиёд хастанопа- зирона вазъ гуяд. Аз машхуртарин хутбахои у «аш - Шав- хо» ном дошта, намунаи волои балогату фасохати сухан

365

дониста шудааст. Устод Рудакй уро аз руйи хунараш тал- мех намудааст.

Сахлон - номи кухест, ки дар водии Начди Арабис- тон вокеъ мебошад. Мачозан ба маънии баланд ва мур- тафеъ низ омада.

Сиём - номи кухе дар Самарканду Нахшаб (Шахри- сабз). Ривоят аст, ки Муканнаъ аз чохе дар акиби ин кух, ба сехру чоду мох мебаровард, ки онро мохи Сиём ме- гуфтанд.

Сифандёр - Исфандёр аз кахрамонхои асотир, дос- тону ривоятхои мардуми эронитабор, осори таърихй ва «Шохнома»-и Абулкосими Фирдавсй аст. Исфандёр яке аз чехрах,ои машхури адабиёти кадим ва асрхои миёнаи мардуми эронй, рамзи пахлавонию кахрамонй, дилова- рию фидокорй дар рохи химояи ватан мебошад. Талмехи номи Исфандёр дар адабиёти мо зиёд аст.

Сичистон - номи кишвар.Сом - дар тасвири Асадии Туей (дар «Гаршоспно-

ма») ниёи Рустам ва писари Наримон аст. Падари Зол. Дар «Шох,нома»-и Абулкосими Фирдавсй бошад ханго- ми подшох,ии Нузар мардум, ки аз ситами у ба чон ома­да буданд, аз Сом хостанд, ки бар тахти шохй нишинад, вале напазируфт.

Сорй - номи шахре дар Мозандарон будааст.Сукрот - файласуфи машхури Юнони кадим (462-

399) то милод.Сулаймон — яке аз пайгамбарон, писари Довуд пай-

гамбар (а) аст, ки чун ангуштарии давлат дар ангушт ниход, тамоми чину инсону чонварон ва бод мутеъи у шуданд. Шавкату шукухи тамом дошта бошад хам, хар руз занбиле бофта мефурухт ва аз он нони чавине пухта дар Байтулмукаддас бо дарвешон мехурд ва дуъояш ин буд, ки «Ё Худованд, бо дарвешон дарвешам, бо мали- кон малик ва бо пайгамбарон пайгамбар, маро рахм кун, ки ман шукри ин неъмат чй гуна тавонам гузорид». Су-

Збб

лаймон киссахои зиёде дорад, чун мехмонияш дар назди шохи мурчагон ва аз пойи малах зиёфат хурдан, пайгоми Худхуд ба мулки Сабо ва малика Билк,ис, киссаи Осафу ангуштарини уро рабудани Истахри дев, ки суханварони форс-точик борхо аз онхо талмех кардаанд.

Суфён - Суфён ас - Саврй, мутакаллим ва мухадциси номдори олами ислом (715 - 778 милодй) шинохта шуда- аст.

Сухайл - дувумин ситораи равшантарини Осмон act, ки аз чднуб барояд ва сокинони шахри Яман онро авва- лин шуда бинанд.

Танча - номи шахре дар наздикии гулугохи Ч^абалут- торики Африк,о; Мачозан дурй. Асадии Туей дар досто­ни «Гаршоспнома» Танчаро аз шахрхое тасвир кардааст, ки хокимонаш мутеъу хирочдихандаи шохони бузурги эронй будаанд.

Тароз - номи шахре дар Туркистон, ки бо хушликоён ва мушки асил машхур аст.

Тойй - Абутамом Х,абиб ибни Авс, аз шоирони маъ­руфи араб буда, соли 846 милодй вафот кардааст.

Уммон - номи шахре дар тарафи Шом, дар нимчази- раи Арабистон, ки нихоят сабзу хуррам ва чойи шодмо- ниву дилкушодии Сулаймон ( а) будааст.

Уторид - сайёраи Тир (Меркурий), ки дар осори хайати кадим «дабири фалак» номида мешуд.

Фаноруз - махалле дар Самарканд, ки аз ангури он чо шароби хуб мекашиданд. Набиди Фаноруз - май аз ангури Фаноруз.

Фароловй - Абуабдуллох Мухаммад ибни Мусо Фароловй аз шоирони хеле забардасти номаи аввали асри X буда, устод Рудакй уро дар катори Шахиди Бал- хй мегузорад. Аз ашъори зохиран зиёди у то ба рузгори мо абёти андаке ба мерос мондааст.

367

Халлух - номи шахре дар Туркистон, ки бошандат- ни он дар хусну зебой машхури атрофу акноф будаанд. Халлухиён - ахли Халлух.

Хутан - аз кадимтарин шахр ва вилоёти фархангй дар Туркистони шаркй, наздикии Кршгари Чин ба шу- мор меравад. Дар ахди кадим дар ин диёр сакоихо ме- зистанд. Шахри Хутан дар ду сохили дарёи Юрудкаш вокеъият дошта, дар асри XIX бо корхонахои колибофй, матоъхои пахтагию пашмй ва коркарди калъагй, зумур- рад, ёкут, мумиё ва гайра машхур буд. Аз нофи охуво- наш мушк хосил мекарданд. Соли 1884 милодй Хутан ва дигар шахрхои Туркистони Шаркй Синтезян ном гириф- та, дар музофоти 19 - уми Хитой чойгир аст.

Х,айдар - шер, лакаби Алй (а) аст, ки ба далерй ва мардонагй маъруф буд.

Харрон - имруз шахсияташ торик аст.Х,ассон - ибни Собит аз шоирони араб буда, гуяндаи

нахустини ашъори динй (исломй) шинохта шудааст. Вай байни солхои 563 - 673 милодй умр ба cap бурдааст.

Х,инд - кишвари пахновар ва афсонавик Х,йндустон.Х,орут - фариштае, ки гуйё хамрохи Морут ном

фариштаи дигаре ба зане аз чинси инсон бо номи Зухра ошик шуда, бо ин рафтор ба газаби Худо гирифтор гар- дида, ба чохи Бобил сарозер овехта шудаанд. Онхо то киёмат дар хамин хол хоханд монд. Х,оруту Морут дар адабиёти форс-точик рамзи сохириву чодугарй мебо- шанд.

Чиндон - номи шахре дар Чин (Хитой)-и кадим.Чобуки Ч,онон - зохиран хунарманди найнавоз буда­

аст.Ч а̂йхун - номи Амударёи имруза.Нам - мухаффафи Ч^амшед. Дар устурахои эронита-

борон ва хамосахо подшохи сулолаи Пешдодиён ва Пи­сари Тахмурас мебошад. Дар «Авасто» Йима ном дорад.

368

Фирдавсй дар «Шохнома» ва Асадии Туей дар «Гаршосп- нома» подшох,ии хдфсадсолаи ур° тасвир кардаанд. Ч,амшед ба одамон пушидани либосхоро аз матоъ ёд дод, давлатдориро асос гузошт ва табацахои чамъияти- ро ба вучуд овард. Чун шухрати Чдмшед афзуд Ахриман ба дили у гурур ва худхохиро чой дод. Дар замони под- шох,ии вай касе нафавтида буд ва Чдмшед худро Худо пиндошта, ба чазо гирифтор шуд. Бузургони кишвар уро аз тахт ронда, ба чояш Заххокро хостанд. Захдок ба тах- ти шохии Эрон нишаст ва Чдмшеди гурезаро пайдо на- муда кушт. Дар адабиёти форс-точик номи Ч^амшед хам- чун шохи одилу раъиятпарвар ва замони хукмронии у чун асри заррин тасвир ёфтааст.

Чдрир - Чдрир Атийя-ал-Хатафа, шоири хичогуйи араб буда, дар замони хилофати Умавиён зиндагй ме- кард. Соли таваллудаш маълум нест. Байни солхои 728- 733 милодй аз олам даргузаштааст.

Чуди - кухе, ки киштии Нух пас аз фуру нишастани туфон бар он карор гирифт. Ба ин маънй Анварии Абде- вардй (1100 - 1186м.) гуяд:

Туфони щводис агар офок, бигирад,Бар сидраи у боги, ки Ч,удии нацот аст!

Мачозан ба маънии поянда ва устувор низ омадааст.Шаврон / Шервон - номи шахре дар Озарбойчон.Шахид - Абулхасан Шахид ибни Хусайни Варрок,и

Ч^ухудонакии Балхй аз шоирону донишмандони бузурги асри X буда, бо устод Рудакй хамкории эчодии наздик дошт. Вай илова бар он ки бо забонхои арабй ва форсии точикй шеърхои баландмухтаво меофарид, дар хикмат ва фалсафа низ машхури замони худ буд. Шахиди Балхй тахминан соли 937 милодй, пеш аз устод Рудакй фавтида- аст ва суханвари Панчрудй дар марги ин дусти суханва-

369

раш марсияе дорад. Аз мероси адабии Шахид то замони мо камобеш 170 байт омада расидааст.

Шофеъй - Абуабдуллох Мухаммад ибни Шофеъии Идрис аз асосгузори мазхаби шофеъй буд.

Юсуф - аз пайгамбарон ва писари Яъкуб пайгамбар (а), ки аз бародарони дигар назди падар азизтар буд ва шабе хоб дид, ки моху ситорагон дар баробараш ба сай­да афтодаанд ва онро барои падар ва бародарон накд кард. Бародарон бар у хасад бурданд ва ба чох андох- танду ба падар бардуруг гуфтанд, ки Юсуфро гург хурд. Корвоние уро аз чох халос карда, ба Миср бурд ва ба Азизи Миср фурухт. Минбаъд мочдрои Юсуф бо Зулай- хо, вохурй бо бародарон дар кахтсол, огохии Яъкуб аз зинда будани Юсуф ва гайра, ки ин хама дар сураи ду- воздахуми Куръон ба таври мукаммал омадааст. Дар адабиёти форс-то^ик рочеъ ба кдссаи Юсуф ва Зулайхо осори манзуму мансури зиёде эчод шудаанд.

Яман - номи мамлакате дар чанубии нимчазираи Арабистон, ки бо матоъи махсус, адик ва шамшери аъло- сифаташ машхур будааст.

ВОЖАНОМАИМУХТАСАР

А

Або - боАбо - гизо, ош.Авборидан - нохоида фуру бурдан.Адн - бих,ишт, чаннат.Авлиё - валиён, дустон, наздикон.Авгандан - афкандан, партофтан.Азбар - бар болои.Азбар кардан - азёд кардан.Азпй - барои.Айёр - чусту чолок, маккор; номи гуломе, ки устод

Рудакй онро ба маблаги зиёд харида буд.Айш - зиндагй, даёт.Акобир - чамъи кабир, мардуми сарватманд ва тавоно.Алавй - пайрави халифа Алй (р).Алам - парчам, дирафш, байрак.Алам задан - парчам бардоштан.Алам задани руз - дамидани субх,.Алвон - рангоранг.Алфагда - андухта; чизхои чамъкарда, монанди молу

мулк, симу зар ва Fafipa.Алфанчидан - чамъ кардан; маялфанч душман -

душманро зиёд макун.Алфахтан - чамъ кардан, андухтан.Анбар - навъе аз хушбуйихост, ки бештар дар укёнуси

Хднд ва Ором аз меъда ва рудаи мохии анбар Х.ОСИЛ менамоянд. Х,акимони собик онро дар тиб низ истеъмол мекарданд. Х,оло асосан дар саноати атриёт ба кор меравад.

Анбон - ин чо ба маънии сандук, ки дар он зару мол ни- гах медоранд. Чунин сандукдои чармиро дар Бухорои куруни ахир яхдон мегуфтанд; маънии дигар халтаи чармй ё карбосй, ки дарвешону каландарон дар он туша андозанд.

373

Анбудан - офаридан.Анбух, - бисёр, беандоза.Ангашба - точир, дехкони молдор ва некуахвол.Ангушта - шохаи хирманбодкунй.Андалеб - булбул.Андама - ёдоварй кардани гаму андухи гузашта.- Андо - кохгил.Анис - хамдам, дуст.Ано - ранчу машаккат, азоб.Анчух - чину ожанги пирй дар рую пусти тан.Аргавон - дарахте нихоят сурх ва хушранг.Арганда - хашмгин, ошуфта.Армида - ин калима дар чойе нест. Шояд хулоса кард, ки

аз калимаи «Орамида» ё «Оромида» ва асли он «Армида» буда бошад.

Аспял - дузди асп.Атият - бахшиш кардан.Ато - бахшиш.Атой ом - ба тамоми мардум бахшиш кардан.Афзол - некуй.Афлокиён - сайёра ва чирмхои осмонй, малакут; ситора-

гон.Афшак - шабнам.Ахзон - чамъи хузн.Ахли гетй - ахди дунё, дунёпарастон, харифони молу сар-

ват.Ахсануллохи чазок - Худой ба ту подошу мукофоти хуб

фармояд.Ашан - чомаи чаппапушидаро гуянд.Аъвар - марди якчашма; рахнамои бадрохй.Аъдо - чамъи аду; душман.Аъён - ашроф, покнажод.Аъодй - чамъи аъдо аст ва ин чамъи аду ба маънии душ­

ман.

374

ББадеъ - навойин, навовард; зебо.Бадил - мисл, монанд, чойнишин.Бадр - мох,и шаби чахордах, ки хеле рушан мешавад. Бадра - хамёни зар.База - гунох.Балода - фосик, бадкор.Балоя - табохкор, нобакор, бехдё.Банд-фиреб.Бандагй - гуломй.Б-андом - мухаффофи ба андом.Банди BapF - банде, ки пеши об андозанд.Барбурдан - боло бурдан.Барин - боди хуше аз Машрик.Барзан - куй, махал.Бароз - хушй, некуй.Барфурухтан - шуълавар кардан, мачозан парда аз рух-

сор бардоштан.Бар шудан - бархостан.Басагда - омада.Ба сир - пинхонй.Бахмону бостор - дар мавриди ишора ба чизхои мачхул

гуянд, ки холо байни мо - точикон чун фалону бисмадон истифода мешавад.

Баштар - номи фариштаест, ки муваккали борон ва набо- тот аст.

Бард - гилеми сиёхи чахоргуша, ки араб худро ба он печад.

Баровардан - сохтан, бино кардан.Бартарй - фузунй, болоравй.Баруманд - хосилхез, борвар.Басар - биной; чашм, дида.Басаркор - гунахгор.

375

Басен /басен/ пасен - омодагй, корсозй; ба маънии амр низ омадааст.

Басок - тонеро гуянд, ки аз гулу раёхин созанд.Баста - асир; бастаи гетй - асири душворидои дунё. Батфуз - атрофи дадон.Бахил - хасис, мумсик.Бахнав - раъд, тундар.Бахт - бурч, бурчи фалак.Бахшудан - радм овардан, тарахдум кардан.Бачкам - хонае, ки атрофашро панчдра карда бошанд;

хонаи тобистонй.Башкам - хонаи тобистонй.Бахори монавиштабъ - бадори сабзу хуррам.Бебудй - ночорй.Бегор - кори бемузд.Бедор - хушёр.Безовар - бекувват, нотавон.Бефаёр - бекор.Бехилоф - бечуну чаро.Бир (р) - эхсон, бахшиш.Бинбин - калимаи нидое, ки шубонон буз ва гусфандонро

\ фарёд кунанд.Боб - дар.Бодафрах - чазо ва мукофоти бадй.Боди барин - боди салкдн, ки аз чониби шарк, мевазад,

боди форам.Боди фурудин - боди дабур, боде, ки аз тарафи гарб мева­

зад ва зарараш аз фоидааш зиёдтар аст.Бодрон - фариштае, ки бодро ба чунбиш меоварад.Боду буд - дар чй даст ва дар чй буд.Божгуна - вожгуна, надс, номуборак.Боз додан - баргардонидан.Болус - нотоза, маппуш, омедта.Бонг - савт, ово.

376

Бонгак - бонг, овози охдста.Бор - хосили дарахт, мева.Бора - асп.Бофдум /бофдам - окдбати корхо.Боху - асои дасти чупонон.Бошгуна - чаппа, остар беруншуда.Буб - фарши хона.Бувем - бошем.Бувй - бошй.Буд - чора; Бебуд - бечора.Булкома - умедвор.Бум - як навъи чугзест, ки нихоят бузург ва чашмонаш

мисли чашмони гурба аст.Бунлод - пуштбонй; поя, пойдевор, тахдсурсй.Буногуш - рухсор.Бунсола - солхурда, кухан.Бурдан - анчом додан; сачда бурдан - сачда кардан. Буруз - зохиршавй, берун омадан.Бурхон - далел, хуччат.Буссад - марчон.Буссадин - марчонй.Бут - мучассама ва сурате, ки барои парастиш дуруст ку-

нанд; мачозан ба маънии маъшук.Бухтур - раъд.Бухтон-дуруг.

ВВагеш - бисёр.Вайхак - вой бар холи ту.Вали - дуст.Варг - банди пеши об ба воситаи чубу алафу гил.Васнод - фаровон, зиёд.Вахшур - пайгамбар, расул.Вах» - каломи осмонй, пайгоми Худо.

377

Век - нидои нафрат.Вел - фурсат ёфтан ба коре ба муроди дили хеш.Велчу - комчу, максадхох.Веч - хеч.Вид - андак, кам; гумшуда.Вило - дустон.Воз - боз, кушода.Вом - карз.Вор - навбат, мавсим.Вора - фасл, навбат.Вотгар - пустиндуз.Вочиб - хатмй, зарурй; коре, ки ичро намуданаш хатмй

аст.Вуреб - кач, уреб.

ГГав - пахдавон.Г авхарй - чавонмард.Газ /огаз - дарахте, ки бештар дар канори рудхонахо ме-

руяд.Газоидаи - газидан, газанд расонидан.Газоф - бехуда, харза.Газофа - бехуда.Гардбандан - гарданбанд, зеби гардан.Гарм - мачозан тез, зуд.Гарох - монанд, шабех.Гимез - пешоб.Гозур - чомашуй.Год-тахт.Гохй - сохиби тахт, дорой мартаба.Гуворидаи - созгор омадан, хазм кардан.Гуворишт - хурише, ки барои хазми таъом истеъмол ку-

нанд.

378

Гудохтан - ба воситаи гармй ва харорат об кардан, чу- нончи охднро.

Гузо - номи паррандае.Гулбун - дарахти гули сурх.Гулшакар - шириние, ки аз гулу шакар ё кднд созанд.

Гулканд низ гуянд.Гуморидан - мансуб кардан. Дил гуморидан - дил додан. Гумошта - фиристода.Гуна - навъ, шакл.Гурбуз - фиребгар, маккор.Гурза - мори калони захрнок.Гурм - гаму андух.Гусилидан - канда шудан, гусаста шудан.Гусй - мухаффафи гусел.Гу сило - хамшуда, дуто.Гусоридан - дар миёна ниходан, чунончи майро, мачозан

майнушй.Гуй - хар чизи гирд, туби чавгон.Гупол - гурзи оханин.Гур - гурхар, ки шикораш кунанд.Гурй - нишоту айш, хуррамй.Гушвора - зевари гуш.Гушхор - хазандае ба номи хазорпо, ки ба гуш дарояд.

F

Гадр - макру хила, ахдшиканй.Еазв - бо душманони дин чанг кардан.Гайба - порахои охан, чавшан.Гаммоз - суханчин, хабаркаш.Ган - санге, ки ба тирчуби ширакашй ё руганкашй барои

вазнинй банданд.Ганч / гунч - бахамомада, чамынуда.Гарае - кахру газаб, тундй.Гариб - ачиб, нав.

379

Гарошидан - хашм гирифтан.Fappa - магрур.FauiOK - буйи бади дах,он.Feuia - гиёхе, ки аз он к о х д а ш о н чувол созанд.Гирев - шуру raBFo.Роб - сухани бехуда, сафсата.Говшанг - говрона, халачуб.Голия - таркибест аз мушку анбар ва амсоли он ва буйи

хуше дорад ва муйро бад -он ранг мекунанд. Горчи - сабухй; набиди горчи - щароби субхона; шаробе,

ки аз горч (самбуруг) тайёр кунанд.Гош - ошик, ошики гош - ошик,и тамом, ошикд шайдо. Гужм - хашм, газаб, кахр.Гунудан - хобидан.Fyp - шох, ки ба он хун мегиранд.Гуфрон - аз гунох гузаштан, бахшидани гунох.Гуффа - пустин аз пусти барра, ки бисёр гарм аст.Fyn - гусфанди шохдори чангй, кучк,ор.Гул - харомзода.Гушт - барахна, луч.

дДавлат - бахт.Дад - хайвони вахшй.Дагул - харомзода.Дай - зимистон.Дайхим - кулохи мурассаъ ба чавохир, ки мулуки пешин

доштанд; точ- Далел - рахнамо, рохбалад.Дам - нафас.Даманда - хашмгин, гурранда, мавчафкан.Дан - аз феъли данидан - фарёд ва гавгои нишотомез,

мачозан хушхолй.Данд - он чи таъми гализ дошта, дахонро хушк ва кок

мекунад.380

Дарвоз - бузургшахр ё калъа.Дарвох - хуб, дуруст.Даргол - амну осойиш.Даруна - рангинкамон, кдвси кузах.Дархамй - парешонй.Даста - ёр, мададгор.Даст додан - руй додан, иттифок, афтодан.Дастон - хилаву найранг.Дастур - ичозат, фармон.Дафнук - пардае, ки бар руйи такягох афкананд.Дашвор - замине, ки пасту баландихо дорад.Дастхуш - зердаст, забун.Дебо - матоъи абрешимии нихоят нафис.Дева - кирми пила.Девон - идораи давлатй.Деранд - дарозмудцат, ба маънии давру замон ва дунё

омадааст.Дербоз - мудцати дароз.Дес - хамто, монанд.Диранг - таъхир.Дй - ш - ба у бидех.Дорбуй - чуби дарахти уде, ки барои буйи хушаш месу-

занд.Дидор - рух, чехра.Дизандес - хамоно; ошкоро.Дилом - макру хила.Димор - нафасу дами охирин.Дин - адолат, роста.Дирамхарид - гулом, чокаре, ки ба дирам харидаанд. Дирафш - байрак., ливо.Дирафши ковиёнй - пешдомани чармии Коваи охангар,

ки баъди галаба бар Заххок онро Фаридун байракд мукдддаси Эрон эълон доштааст.

Дод - адлу инсоф.

381

Дог - чойи аз охани тафсон сухта.Донистан - тавонистан.Дониш - хикмат, шинохт.Доскола - доси хурд, качкорд барои буридани шохи да-

рахт.Дох - дах (шумора).Дош - кураи сафолпазй, танури хиштпазй.Дуву дох - дувоздах, киноя аз дувоздах бурчи фалак.Дун - паст, фурумоя.Дунонак - як навъ паранда ё чонвар, ки овози баланд до­

рад.Дуранг - мачозан ба маънои гаддор, мунофик омадааст.Дурафшон - дурахшон, рушан.Дурахш - барк.Дуруя - як намуди дойира; табле, ки аз ду чониб бо пуст

пушида шудааст.Дустгон - дустдор, махбуба.Дустгонй - ба ёди дустон шароб хурдан, кадах бардош-

тан.

ЁЁванд - подшох; ёвандон - подшохон.Ёд кардан - ба хотир овардан.Ёсамин - дарахтчаест, ки шохахои болоравандаи он

гулхои барги сафед ва муъаттар дорад. Барги ёсамин ё гули ёсамин мачозан руйи маъшука аст.

Ёфа - гумшуда, нопадидгашта.

ЖЖай - обдон; мурдоб; кули хурд.Жакур - мумсик, фурумоя, сифла.Жандапил - пили азимчусса.

382

Жард - пурхурй.Жах(х) - нола ва садои зорй.Жож - аслан номи гиёх,е аст, ки хордой хурд дорад ва

онро хоидан натавон; мачозан жож хоидан - харза гуфтан аст.

Жожхойй - дарзагуйй.

3Заванч - рудадои гусфанд, ки ба он гушту равган пур ку-

нанд ва дасиб тайёр намоянд.Завлона - банди оханй, ки ба пойи асирон ва бандиён за-

нанд.Заган - зог.Заганд - чадиш.Загор - замини намнок.Задан - хор кардан.Зайбац - симоб.Зайгам -шер,Зайъат - замину обу дарахт, молу мулк.Замон - афлок, табадоти осмон.Замй - мухаффафи замин.Занахдон - манад.Зангор - занги одану филиззот.Зандвоф - мурги хушхон, ки дар фардангдо годе фодта ва

годе кумрй гуфтаанд.Зарк - риё, дуруг.Заръ - бо дарфи «зол» - арабй, ба маънии гушаи кишт,

лаби кишт.Заръ - бо дарфи «зе» - арабй, ба маънии кишт, зироъат. Захма - нохунаки танбур, мизроб; нохун ба соз задан. Зах,ор - шармгоди занону мардон.Задра - далерй, чуръат.Зеб - некуй; базеб - зебо.Зер - пардаи мадини мусидй.

383

Зегол - к,адах,и бузург.Зех, - ахсант, офарин.Зиёд - аз феъли (масдари) зистан; дер зиёд - дурудароз

зиндагй кунад, умраш дароз бод.Зиёъ - замину обу дарахт.Зил - хорй.Зилл - тахдир.Зилла - хашаротест, ки дар шиддати гармо бонг бардо-

рад.Зистан - зиндагй кардан.Зихй - нидои тахсин; ахсан ба ту.3-иш - ба у.Зишёд - бадгуйй.Зй - назд, пеш.Зй - амр ба зиндагй кардан.Зобгур - он бошад, ки касе дахони худро пурбор кунад ва

касе дигар чунон дасте ба он занад, ки он бод бо садо берун чахад; зобгур.

Зовар - зур, ниру.Зовлона - завлона, банде оханин, ки бар гардани зиндо-

ниён андозанд.Зомахрон - доруест, ки хосияти позахрй дорад.Зор - нотавон, очиз.Зоро - нолаи гаму андух- Зулфайн - ду зулф.Зуфон - забон.Зуфт - дурушт, нохинчор.Зуш - хашмгин.

И

Идбор - бадбахтй.Игда - бехудагуйй, сабуксорй.Игдасарй - сабуксарй.

384

Инанд - адади мачхул миёни се ва нух, мачозан парда аз рухсор бардоштан.

Ицор - мулк, зироъат.Ифзол - некуйй кардан.

К

Кабдо - ширеше, ки бо он охан ва руйинаро ба хам часпо- нанд.

Кабт - занбури асал.Кабудар - кирмаки обиест, ки мохиёни хурд хуранд.Кавн - зиндагй, дунё.Кадевар - сохибхона, дехцон; кадхудо.Кадунима - куза ва зарфи шаробхурй.Кадух - гармоба.Каёхан - охиста, нарм.Каёхантар - нармтар.Каж - каллоб, фиребгар.Каиб - андухгин, гамгин.Кайд - макр, фиреб.Кайфар - подош ва мукофоти некй.Калафт - минкори паррандагон, нул.Калог - зоги ало.Каманд - дом ва танобе, ки дар чанг ба гардани душ-

манон андохта, ба суйи худ кашанд.Камкон - кухкан.Кананд - каланд.Кангар - чангу хусумат, таассуб.Канбура - макру фиреб.Канда - аз хам гусаста.Кангар - хусумат, бахилй; саркашй.Канна - фатилаи чарог.Каноз - асосу бунёд; беканоз - беасос, бебунёд.Канур - хуме, ки дар он гандум нигох медоранд; ханба. Каппй - бузина, маймун.

385

Карам - химмат, чавонмардй.Карбоса / карбоша - калтакалос.Карвадандон - каси дандощояш пусида.Кардаманд - шитобон.Карим - одами пок; сахй, хдмматбаланд.Карими - саховатмандй.Карона - охир, интихо.Карпо - номи гиёхест давой, юнучкд хам гуфтаанд. Касема - хоре, ки шутур хурад.Кафта - кафида, шикофшуда.Кафтанор - анори аз пухтагй кафида.Кача - номи бозиест, ки бо ангуштарини бенигин

бозанд.Качабоз - он ки качабозй мекунад. Дар ин бозй чандин

нафар иштирок мекунанд ва кача (ангуштарини бенигин) дар кафи яке буда, дигарон бе кача муштхоро гирех мекунанду аз хариф талаб менамоянд, то онро ёбад. Качабозон баробари муштро гирех кардан мегуяд: - Кача дар кафи кист?

Каш - хуб, зебо.Кашшй - хубй, зебой.Кашаф - сангпушт.Кашкала - гузаи аз пунба холй.Кашкин - нони чавин.Кашт - кишт.Кек - мардумаки чашм.Кеч - кам,андак.Кехтар - хурд; каси мартабааш паст.Кеху мех - хурду калон.Киёр - кохилй, танбалй: бекиёр - чусту чолок.Кинагузорй - интикомчуй.Кирдор - феълу хуй, хулк; сифат.Кирми бахрома - кирми абрешим.

386

Китиф - душ, китф, шона.Кобила - зарфе аз чуб, ки дар он галла кубанд.Кобук - ошёнаи мургон, сабаде, ки дар миёнаи хона ё

чойе овезанд, то кабутар ё парандаи дигаре дар он бача кунад.

Ков-ков - худ ба худ гур -гур карда ran задан.Ковиён - мансуб ба Кова: ниг. Кова.Кога - тачохул, худро ба нодонй задан; тан зада, ибо кар­

да.Коза - нишастангохест, ки полизбонон аз чуб ва алаф со-

занд.Колбад - тани одам, колаб.Колив - гаранг, бекдрор, гумрох.Коно - ахмак;, нодон.Коноз - буни хушаи хурмо.Коной - нодонй, аблахй.Коной кунй - худро ба нодонй занй.Корзор - чангу набард.Косид - касод, беравнак,.Котура - хайронй, ошуфтагй.Кофур - моддаи хокаи хушбуйе, ки ранги сафед дорад

ва онро занон барои оройиш истифода мена- моянд.

Коша - яхи тунуки руйи об, сафолаки ях.Куён - хаймаи гирд, ки бо сутун барпост. Рахту куён -

бору бугча.Кузоза - мургест монанди булбул.Куланг - турна.Кундиз - мухаффафи кухандиз; диз - калъа, арк.Кулух - гили хушкшуда ба сурати сангпора.Кунод - кунонад, гардонад.Куном - оромгохи хайвоноти вахшй.Курез - рехтани пари мургон. Хурдакурез - ба маънии

зиндагии парешон.

387

Куруж / куруз - нишоту шодмонй.Кусуф - гирифтани офтоб ё мод.Куж - куз, хамидапушт.Кус - табли бузург.Кусач - шакли арабишудаи куса.Кух,кон - кухкан.Кушк - каср, сарои олй.

ККабо - чомаи пушиданй, ки аз болой либос ба тан ку*

нанд.Казиб - теги буррон.Калб - маркази кушун, миёнаи майдони набард.Казо - амру хикмати Худо. Дар асл ба маънии фармон

додан аст.Кайд - банд.Карибй - дустй, хамнишинй.Касиб - матоъи абрешимии рангоранг.Катрон - моеъи равгании с и ё х ,р а н г , ки аз дарахти махсус

мегиранд.Кир - як навъ чисми сахти сиёхранг.Кутб - дар яки ду тарафи мехвари фалак (Кутби Ши-

молй, Кугби Чднубй); мачозан шахси воло- маком.

Л

Лавн - ранг, навъ; мачозан навои мулавван.Лаг - ноустувор; барахна.Лайлатулкадр - шаби кадр; шаби бехтарин, ки ба акдцаи

ахли ислом дуъои бандагон ичобат мешавад ва он шаби 27 рамазон аст.

Лак - нодон.Лакдорй - бехудагуйй.

388

Лаку пак - ду тан, нафари содаву нодон.Ларзидан - гамхорй кардан ба биму таре.Лат-лат - лахт - лахт, пора - пора.Лахт - пора, чузв.Лаъим - нокас, паст.Ло - хдссачаи инкории не.Лобуд - на балки.Лод - девор.Лолако - точи хурус.Лоло - дурахшанда, тобон.Лочарам - бешак, бидуни шубхд.Луъбат - зеборух.Луьлу - марворид, гавхар.Луш - паст, фурумоя.

М

Маволй - наздикон, ёрон.Маддох - мадхкунанда, он ки ащъори мадхй гуяд.Мадех - мадх, касидаи мадхй.Мадоех - чамъи мадеха; шеъре, ки дар васфи физилат ва

аъмоли неки шахсе супурда шудааст.Мадор - номи пардаи мусикД аст.Магок - чох, хандак.Мазхаб - роху русум.Маккй - зода ё сокини шахри Макка.Макорим - чамъи макрамат; бузургворй, иззату эхтиром. Макрух - нораво, нохуш.Малак - фаришта.Маликона - шохона, хусравона: хар чизи хубу олй. Малмоз - ранге, ки ба он чома ва матоъро зардранг ку-

нанд.Малохй - бозй ва дилхушй.Малхам - чойи пургушт.Мамгаз - таъхир макун, даранг макун: сигаи амрй.

389

Мангула - навъе аз рустанихои сахрой.Мандал - як навъ уди хиндй.Манокиб - чамъи манкабат; сифоти хамида, хислатхои

нек.Мансаб - пойгох, маком.Мар - харфест, ки ба назари фархангнависон барои

зинат ва тахсини калом, ё барои ифокди вазн, ё барои таъйид дар чумла зикр мешавад. Ба акидаи гурухи дигар аз чумлаи аломоти зиёда аст ва хазфаш хеч латмае ба чумла бор наёрад.

Марво - фоли нек, дуъои хайр,Маргазан - гуристон.Маргул - печида, шикаста.Марра - андоза, хад.Марч - марз, замин; чаманзор.Матир - боридани борон, давраи боронгарй.Мафраш - хар чизе, ки зери по мегустаранд, монанди ги-

лем, палое ва гайра.Мафхар - фахр, нозиш, мояи фахр.Махиб - бимангез, хавлнок.Махр - накду моле, ки барои арус аз чониби домод, дар

вацти никох муайян мекунанд.Махшар - киёмат, растохез.Мачарг - мардумро бо ситам бемузд кор фармудан.Мачд - бузургворй.Машиб - пирй:Машид - гачкоришуда, мустахкам.Машхур - шухратёфта, номдор.Маъунат - хамдамй, хамнафаей.Мелов - шогирд.Меловия - шогирдона, музди хидмати устод.Мехтар - хоча, бузургзода.Меъчар - рупуш ва либоси занон.Мидхат - ситойиш, мадх гуфтан.

390

Мигфар - кулохи оханин, ки дар чангу набард ба cap пу- шанд.

Микаст - печутоб; шикасту микаст - пурпечутоб.Мину - забарчаду зумуррад; дорой.Мискала - асбоби сайцалдихй; сайкдлхурда, суфташуда. Мискала кардан - поку рушан кардан, сайкал додан. Миста - туъма, сайд.Модвар - модарвор; мухаффафи модар.M of - мургобии сиёх ва думдароз.Модар - киноя аз хок, замин дар мисраъи «Колбади тира

ба модар супурд».Можумуж - фарёди муш хангоми таре, чунончи аз дида-

ни гурба.Мок - замин; хоку мок - дунё.Молида - кдморбоз.Монавй - мансуб ба Монй, ниг.Монй.Мондан - шабех будан, монанд будан.Монидан - мондан, гузоштан.Моно - гуё, пиндорй, хамоно.Мохй якшаба - мохи серуза, ки дар шаби севум намоён

мешавад.Мохй - мохй дар назар аст, ки ба акддаи цадимиён зери

замин аст ва замин бар пушти вай устувор ме­бошад.

Мохор / махор - расане, ки бар бинии шутур банданд. Моя - сармоя, дорой.Мубодарат - саъю кушиш.Муваххид - он ки Худоро якто медонад.Мудом - шароб, май.Мудоро - сулху оштй, муомилаи нек.Мудхил - мумсик, бахил.Мукайяд - бандшуда, асир.Мулук - чамъи малик, подшох.

391

Мулукфиреб - он ки дар ишва хдтто подшохонро мефире- бад.

Муллам - чомае, ки аз абрешим бофанд.Мулхид - аз дин баргашта, бедин.Мунир - пурнур.Мункар - инкоршаванда, радёбанда.Муояна - ба чашм дидан, руёруй дидан; ошкор.Мурво - дуъои хайр, фоли нек.Мурувват - бузургворй.Мусалсал - пурпеч, халкд - халкд, маргула.Мусибат - мотам.Муста - туъмаи мургони шикорй.Мустачоб - кабулшуда.Мустй - шикоят, гила.Мутриб - муганнй, сароянда.Мушавваш - ошуфта, парешон.Мушаххар - шухратёфта.Мушаччар - матоъи абрешимин, ки накднхояш ба шакли

дарахт бошад.Муштафшор - нарм, мулойим. Зари муштафшор - тилои

нарм, ки гуё ин гуна зар дар хазинаи Хусрави Парвиз нигох дошта мешудааст.

Мухайё - омода.Мучиб - чавобгуй.Муъаммо - калом ё байте, ки дар он исме ба тарики рамз

пушида о яд ва онро ба шарху хисоб пайдо ку- нанд.

Муъодй - душманикунанда.Муъояда - ошкор, бепарда, возех.Муъасфар - номи гул.Мурд - дарахти хамешасабз, ки баргхои хушбуй ва гул-

хои сафеди муаттар дошта, дар дорусозй низ истифода мешавад.

Мухр - танга, пули сиккадор.392

Мухра - навъе аз санг, ки дар сари мор ёфт мешавад ва аз ин ч;о онро мухраи афъй номанд.

Муъчизи Мусо - каромот ва эъчози Мусой пайгамбар (а). Ниг. Мусо.

Муя - нолаи охистаи бо гиря, навха.

Н

Набахра - беарзиш (барои симу зар).Набид - шароб, аъроб шароби хурморо гуянд.Набил - заковатманд, доно.Набк - захоб; таровиш аз канори обу рудхона.Наванд - пайки хабаровар; хушфахм.Навард - печу тоб, мавч; аспи тезгард.Навардан - чамъ кардан, печонидан.Наварди об - мавчи руйи об.Навардидан - кдтъ кардан, барпечидан.Наваштан - гаштан, паймудан, тай намудан.Навбуюк - наварус.Навгувора - пургуй, ба маънии хуб.Навзин - маркабе, ки ба он барои савор шудан зини авва-

лин мебанданд.Навид - хабар, мужда.Навола - луцмаи хурок.Навохтан - мехрбонй кардан, шафкат намудан.Навчаба - селоб.Навха - гиря, нола.Нагил - чойе, ки дар сахро ё дар домани кух барои бузу

гусфандон тайёр намоянд; огил, кадок.Нажанд - фурумонда, забун, пажмурда.Н-аз - на аз.Найранч - шакли арабишудаи калимаи найранг.Найсон - мохй хафтуми таквими сурёнй, ки ба мохй

апрели милодй рост меояд.Накбат - бадбахтй, баргаштабахтй.

393

Нациб - фармондехи сипох, сардор.Насар - соябонест, ки аз шоху хасу хошок тартиб ди-

ханд.Насиб - бахра, лаззат.Насрин - настаран.Настарван - гули насрин.Настух, - хастагинопазир.Насудан - мухаффафи носудан.Наффот - машъал; оташбоз.Нахч - гиёхе, ки аз он чоруб созанд.Нахчиз - печида.Нахчир - сайд; ч,ое, ки шикор кунанд.Нахмор - бехад, нихоят; бузург.Нахе - шум, номуборак.Н-аш - на уро.Нашк - дарахти бебор, санавбар.Нева - нола ва афгони гурба.Некусигол - некандеш.Нигорида - зинатёфта, мунакдаш.Нигорхона - хонае, ки дар он суратхои рангоранг нихода

бошанд.Ниё - чад, падар.Нил - сипанди сухта сиёхшуда.Нилуфар - гуле, ки дар об меруяд.Ниру - кувват, зур, мадор.Нисол - пайкон, нуги тези найза ва тир.Ниход - хилкат, асл.Нихеб - бим, таре, хавл, хавф.Нихон - пушида, махфй.Нихор - тарсида.Нихуфтй - бенишонй.Нишеб - фуруд, пастй.Нишостан - нишондан.Ниъам - чамъи неъмат; ризку рузй.

394

Ниюша - гуш додан, шунидан.Нобихрад - бехирад.Нозидан - фахр кардан.Нок - нософ, олуда.Нол - найи дарунхолй.Норох - берох.Носур - реше, ки дар макъад барояд.Нофархихта - беадаб.Нохушёр - беакл, ахмак.Нузхат - хушию хуррамй.Нуксон - кохиш ёфтан.Нукт - нукта гузоштан.Нухусат - шумй, нишони номуборак.Нуф - шуру raBFO.Нушомег - нушомехта; нуш - шарбат.

О

Об - кадру кимат.Обара - он ки дар рох рост меравад.Обгир - дарё, бахр.Обдон - обгир, хавз.Обканд - обканда; чукурие, ки дар асари кандани об ё

сел пайдо мешавад.Об тохтан - мезидан.Обхур - сарчашма.Ованг - ресмоне, ки ба он ангур овезанд.Овар - якин, хатман.Ово - садо, овоз.Огандан -пур кардан,чамъ кардан; панднома биёганд

- панднома тартиб дод.Огин / оган - огушта, пур.Огана - мачозан дармиёнмонда, ночору лоъилоч.Огеш - чанг бар чизе задан, андаровехта.

395

Огош - аз феъли аголидан - шуронидан, тез кардан; дил- бохтагй.

Одиянда - рангинкамон, кавси кузах,.Оз - тамаъ, зиёдаталаби.Озарахш - барк.Озардан - ранч;идан, дилтанг шудан.Озарм - шарм, х,аё.Озарфазо - дами оташафруз, дами охангарй; оташгира. Озода - он ки банда набошад.Озодвор - холисона, пок.Олагда - газаболуд, хашмгин, алагда.Омег - омезиш; омехта.Омор - шумор, хисоб.Орагда / орувда - газаболуд.Ораз - руй, рухсор.Орамда - орамида, хотирчдмъ.Оранг - хамоно.Осон - беранч, бедушворй. Осонидан - осойиш додад. Офруша, афруша - навъе аз халвой хонагй, ки аз орду

асал пазанд.Офтоб - мачозан ба маънии шароб.Охшич - зид, мухолиф, зиддият.Оханч - кашида.Оханнидан - бадар овардан, кашидан.Ошикухидан - пешпо хурда афтодан; ногахон лагжида

афтодан.

П

Пада - дарахти бесамар.Падар - киноя аз осмон дар мисраъи «Чрни гиромй ба

падар боз дод».Пажованд - чубе, ки бо он дарро банданд, танба.Пайк - хабаррасон.Пайкон - нуки тези найзаву тир; синон.

396

Пайкор - чангу чидол, пархош.Паймудан - андоза кардан, чен кардан.Палолак - чинсе аз фулоди чавхардор, ки аз он шамшер

созанд.Парвин - шаш ситораи рушан ва шафоф, ки ба дам пай-

ванданд.Парвор - ганчина; такягох.Паргола - дарбех, ямок.Пардахтан - мухаффафи пардохтан, тамом кардан, бар-

доштан; сохтан.Паргуна - зишт, нопок.Парнихсанг - тахтасанг.Парниён - хдрир, матоъи нафис.Пароканидан - интишор додан, нисор кардан.Пархош - хусумат, чангу чидол.Паханд - дом барои шикори оху.Пахлавонй - пахдавй, забони пахдавй.Пашиз - тангаи мисин, пули сиёх.Пероста - зебу зинатёфта.Песёр - пешоби бемор, ки барои мукаррар кардани дард

ба табиб нишон диханд.Пехта - дар худ печидан чун мор.Пешкор - ходими калон ва наздики шахсони воломаком. Пешёр - пешхидмат, муздур.Пизишк - табиб, духтур.Пилгуш - гули савсан.Писанд - кабул кардан, баргузидан, писандидан. Писандар - писарандар, писари угай.Пованд - подшох.Погуш - гута.Погуш задан - гута хурдан.Позер - чубе, ки зери сакф ё деворе, ки кусур кардаву айб-

нок бошад, гузоранд; такя, тирак.Пайдон - кафш; поя.

397

Пойидан - устувор истодан, вучуд доштан.Пойогеш - попеч, дар по печанда; марги пойогеш - марги

ногузир.Пок - тамоман, билкул.Полик - кафш, пойафзоли чубй; чоруки сокаш ресмон-

дор.Поликона - дарича, равзан, панчара.Полудан - соф кардан.Пора - гурзи оханин.Потила - деги дахонкалон.Пур - писар; зода, фарзанд.Пузиш - узрхохй.Пупак - худхуд, шонасарак.

Р

Рабун - пешмузд.Раван - озмойиш; сабаб, боис.Равон - чон.Равон - раванда, чунбанда.Равй - серобй, фаровонй.Раз - ангур.Разм - чанг, набард.Ракиб - посбон.Рам - гуша; дахон.Рам (м) - хурдан.Ранча - озурда.Растахез - мачозан гулгула.Ратиб - тар, намнок.Ратл - чом, пиёла.Рафтан - гаштан.Рахт - асбобу анчом.Рахш - барк, партав, аспи тездав.Рах - мухаффафи рох ба маънии карат, маротиба аст. Рахй - банда, чокар; аз рахидан - озод шудан аст.

398

Раш - чомаи абрешимй.Рашха - чакра, катра.Рашхаи килк - чакидаи калам, навиштачот.Реж - орзуву хдвас.Ридак - амрад, гуломи чавон.Ризвон - номи фариштаи нигахбони бихишт.Рикоб - узангу.Рим - чирки чарохдт.Рих - дарунравии одам ва хдйвон.Ровй - киссагуй, хонандаи шеър.Род - чавонмард, сохибхиммат.Рог - доманаи хамвору сабзазори кух ба чониби сахро. Ройиз - ромкунандаи асп, аспбоз.Ромишгар - мутриб.Рохшох - макдуби шохрох аст, марде, ки ба роххо раф-

тан пешаи у бошад.Роят - байрак.Рун - сабаб, иллат.Рутаб - хурмой нав ва тару тоза.Рузгор - замон, вакт.Рузй - ризки харрузаи зиндагй.Руй - умед, чустучуй; ба руй гаштан - умедвор шудан. Руй додан - руй намудан.Рухулкудус - рухи мукаддас, киноя аз ^абраил.

С

Сабо - боде, ки дар фасли бахор аз тарафи Машрик мева- зад.

Сабуй - согар, ширдуша.Савр - гиёхест, ки шираи баргаш нихоят талх аст.Савсан - гул.Савт - овоз, садои хонанда.Сада - оташи баланди шуъладиханда.Сазо - сазовор, арзанда.

399

Салаб - чома, пушиш.Салмо - мачозан маъшуда. Ниг. Салмо.Самандар - мургест, ки гуё дар оташ намесузад; мурги

оташ.Самин - сергушт, сафед, хушнамо.Салобат - бузургй.Самовот - чамъи само, осмон.Самоъ - суруд, охднг.Самой - осмонй; такдир, сарнавишт.Самув - сабзаи даштй, ки аз он таъом пазанд.Самур - чонваре, ки пусти нихоят нарм дорад ва аз он

пустину кулох, дузанд.Самурй - пустину кулохи аз пусти самур духташуда.Самч - хонаи зеризаминй, нак,б.Сан - гуле, ки ба дарахт печад, ба арабй ашаха гуянд ва

дар Вароруд ошики печон номанд.Сандон - абзоре аз пулод, ки охангарон охану филизотро

болои он мекубанд.Сапедарак - дасторча.Сар - асп.Capo - хона.Сарпос - гурзи калон.Сарсар - тундбод, боди шадид.Сархора - сузани заррин, ки занон чихати зинат ба муйи

cap банданд.Сафро- моеъи талху зард, ки дар меъда пайдо шавад. Сахтан - хисоб кардан, санчидан.Сахм - бим, харос.Сахоб - абри боранда, абри боронй.Саъд - нек, мукобили нахс.Себи бихй - хамоно бихй аст.Сеч - мухайё, омода.Секй - май, шароб.Сиблат - муйлаб.

400

Сигол - андеша, ният, фикр.Сиголанда - хусуматкунанда.Сиголидан - андешидан.Сиголиш - фикру андеша.Сима - асбобест чорубмонанд, ки бофандагон матоъро

бо он об пошанд.Сипанч - орият, чойи мувакдатй.Сипарам - як навъ гули хдмешабадор.Сипарда - ба пой фишурда.Сипарй - анчомёфта, бапоёнрасида.Сипарй кардан - тамом кардан, ба охир расонидан.Сипор - зарфе, ки дар он ангур меафшурданд.Сират - тарика, роду равиш, одат.Сиреш - чизе, ки бо он чарм, когаз ва чизхои дигарро ба

дам часпонанд.Сит - овозаи неку, зикри хайр.Ситадан - гирифтан, ситондан.Ситем - хуну чирки чародат.Сито - ситойиш, мадху сано.Ситон - бар пушт хобидан.Ситонидан - гирифтан.Ситох - шохи дарахт, навдаи дарахт.Сифла - фурумоя, ночавонмард.Сихо - банд ва унвони нома. Ресмонест, ки бар нома

печонанд ва мудр бар он ниданд, то каси гайр номаро нахонад.

Сода - холй аз наксу гунод.Соз - радт, асбоб.Соидан - судан, ба дам молидани ду чиз.Сойим - шахсе, ки аз хурдан худро боз медорад; рузадор. Солор - сардор, раис.Солорони гетй - киноя аз дафт сайёраи фалак (Мод, Уто-

рид, Зудра, Офтоб, Миррих, Муштарй, Зудал). Сомгирох, - мисли Сом падлавону зурманд.

401

Сомит - зару сим.Сомон - низом ва ривоч.Сор - шутур.Сор - мурги хушхон.Соро -холис.Соруна - токи ангур.Соъид - бозу, банди даст аз болои каф то оринч.Соыща - оташак, бард; барке, ки аз абр бар замин аф-

тад.Судан - сойидан, зер кардан.Судур - чамъи садр; болонишинон.Сулсул - фохта.Суол - тамаъ; ахли суол - тамаъкорон.Сур - як навъ кафш.Сус - номи гиёхест доруй, ки решааш ширину баргаш

талх бошад.Суси парварда - суси богй ва махсус,ки бахри доруву да-

во парваранд.Ситудан - ситойиш ва рахм намудан.Сутудон - гурхона, дахма; гуристон.Суффа - нишастгох, ки бештар вакт дар миёнаи бог ме-

сохтанд.Суг - мотам.Сугвор - мотамзада.

Т

Табангу - сандуки асбоби заргарй.Табир - накора.Табира - табл, накора.Табк - як навъ матоъи абрешимй.Таборак - шпора ба сураи «Таборак».Табохй - фасод, харобй.Табурок - даф, дойира.Тавил - cape, ки пешонияш муй надорад.

402

Тавил - дароз.Тавкеъ - имзо кардани нома ва фармон.Тавьамон - омехта, якчоя.Тайту - як навъ мурги обй.Таз - парандаи хушхон, саъва.Такбир - «Аллоху акбар» гуфтан.Такук (т-кук) - кадах ва номе, ки аз симу зар ба шакли

мург ё мохй сохта туда бошад. Ба маънии хуч- ра ва гурфа низ омадааст.

Таксир - кутохй, фуругузорй.Тал - хун.Талк - маъдани кимиёй, ки бо расидани об зуд махдул

мешавад.Талон - шуру гавго.Талъат - дидор, руй.Талк - санги сафеди кабат - кабат; манозан захр. Таманно - орзу, дархост.Таносойй - осойиш ва ропати тан.Таннидан - сахт кашидан, танг кашидан.Таншуй - тахтае, ки болои он мурдаро шуянд.Тарб - хила, бахона.Тарй - шодоб, ботароват.Тарсгин - тарсанда, бимзада.Таровех - бист ракъат намозе, ки дар шабхои рамазон гу-

зоранд ва онро бад - он сабаб таровех гуянд, ки баъд аз хар чахор ракъат худро оромиш ва рохдт диханд.

Тарсо - насронй, исавй.Тараннида - куфта, фишурда.Тарх ниходан - ба миён гузоштан.Тасбех - Худоро ба покй ёд кардан.Тафт - гарм, сузон.Тафта - бисер гарм, гудохта.

403

Тахт - нишастгох,, чахорпоя, ки руйи он истирохат меку- нанд.

Тахкик - ба аслу мохият расидан.Таш - мухаффафи оташ.Таяммум - барои гузордани намоз дар сурати набудани

об ба хок дасту руй молида тахорат кардан.Теб - саргашта, хайрон.Тез гаштан - дар газаб шудан.Тезгом - тезгард, тезрафтор.Теморхор - гамхор, парастор.Темос - беша, найистон.Тиб - атр; форам, хуш.Тим - сарой; раста.Тир - тираву тор.Тоб - сабр, токдт.Тобидан - давйдан.Товистан - муховимат кардан.Тозиён - тозон, давон.Тозй - арабй; аспи тезрафтори арабй; саги шикорй. Токдес - номи тахти Хусрави Парвиз.Томур - хуни дил, заъфарон.Торак - тори cap, фарди cap.Тори - мухаффафи торик.Тохтан - хамлавар шудан.Тофтарохй - качрахй, качравй.Тучаба - селоб.Туибал - макру хила.Туидар - раъд.Турра - зулф, кокул.Турунч - меваи лиму ё афлесун; мачозан занахдони ёр бо­

шад.Тузидан - пардохтан, адо кардан; талаву тороч намудан. Туфон - кдссаи туфон, хикояти туфони Нух (а) дар назар

аст.404

Тухмат - гумони бад.Туша - таъоме, ки мусофирон барои рох, гиранд.

У

Удвон - ситам кардан; бадй, адоват.Унвон - сарлавхди китоб, сарнома.Унноб - навъе аз санчид, ки ранги сурх дорад. Уннобй

- сурхранг.Урдубихишт - мохй дувуми солшумории шамсй, ки ба ни-

маи дувуми мох,и апрел ва нимаи аввали мох,и майи солшумории милодй рост меояд.

Уне - хдмдамй.Ускуф - пешвои тарсоён.Устара / устура - тег, поку.Уефур - гунчищк.Уторид - сайёраи Тир (Меркурий), ки дар осори хайати

кадим «дабири фалак» низ хондаанд.Уштулум - таъадцй, зуроварй; саркашй.Уштурдарой - зангулаи уштур.

УУ-т - он туро, у ба ту.У-шон - у эшонро.

Ф

Фавот - даргузаштан, мурдан.Фаг - бут, нигор.Фаги симии - дилбари сафедруйи хушнамуд.Фажах - палид, зишт.Фажокин - чиркин.Фаёл - замине, ки бори аввал зироъат мекоранд.Фаёр - шугл, пеша.Фазок - палид, нопок.

405

Фацех; - донуншиноси шариъат, донишманди коидах,ои дини ислом.

Фаларз - мухаффафи фаларзанг.Фаларзанг - дастдор барои бастани хурок.Фалосанг - фалохун, фалахмон, олати сангандозй.Фалот - ресмоне, ки аз он чизе бофанд.Фалч - занчир ва кал ид.Фанд - фиреб, макру дуруги бехуда.Фар - шукух, шавкату азамат.Фара - хуб, писандида.Фарасб - болор.Фарахша - нони баравган, фатир.Фарбй - фарбех,.Фарганд - печак, зарпечак, ки бар дарахт печида сабзад

ва амал кунад.Фаргул - гафлат, таъхир дар корхо.Фарзона - каким, донишманд.Фарог - рушанй, фуруг.Фароз - кушода.Фаромушт - фаромуш.Фарсуда - кухна, пусида.Фарханг - дониш, маърифат.Фарчом - ок,ибат.Фарша - кумош ва хдр бисоте, ки ба замин густарда ме­

шавад.Фасила - галаи аспон.Фасона - афсона.Фасонаворй шав - афсонахонй кун.Фарсудан - ях кардан.Фато - чавонмард.Фахмидан - дона аз пунба чудо кардан.Физин - истехзо, масхара.Фиканда мафраш - манзилгирифта.Фирдавс - боги хуррам; бихишт.

406

Фириснофа - шаби Навруз, ки бегох,и соли нави эронита- борон аст.

Фом - вом, карз.Фохтагун - хамранги фохта.Фунудан - фирефта шудан, гарра шудан.Фунудан - баъзе фархангнависон маънии осудан ва хоби-

данро овардаанд, ки шояд тахрифи гунудан бо­шад. (Деххудо).

Фуркон - Куръон.Фурунч - атрофи дахон.Фурумоя - бадаслу разил, сифла.Фусурдан - афсурдан; ях кардан.Футур - афсурдагй, сустй.

XХабар - шунидан, огохй ёфтан.Хабок - чахордевори саркушода, ки шабхо чупонон

гусфандонро дар он чой кунанд.Хад - рухсор, хар як аз ду чониби руй.Хаданг - дарахти сахте, ки аз он тир созанд; мачозан ба

маънии тир.Хадеш - кадбону.Хайёт - либосдуз, дарзй.Хаз - пустин аз пусти хаз; хаз чонварест, ки пусти он

барои пустин хуб аст.Хазиб - рангин, рангкардашуда.Хазидан - охиста ба чойе дохил шудан.Хазон - тирамох, пойиз.Хай - араки руй.Хайл - гурухи лашкариён, сипох,иён.Халкон - мардум, одамон, чамъият.Хала - чубе, ки ба он киштй ронанд.Хал олуш - ошуб, фитна.Халлухиён - ахли Халлух. Ниг. Халлух.

407

Хамирмоя - хамиртуруш; хамирмояи идбор - сарчашмаи бадбахтй.

Хан - хона бошад, хох дар руйи замин, хох дар зери за­мин.

Ханур - хум, хурма, куза ва гайра.Харош - бефоида, аз кор афтода.Харошидан - дар ташвиш гузоштан.Хастан - мачрух кардан, реш кардан.Хафтон - чавш ан, 4 0 май оханин, ки дар чанг аз таги зи-

рех пушанд.Хафча - шушаи зару сим.Хаштук - фарзанди харомй, харомзода.Хашук - харомзода.Хик - машки об.Хилм - оби бинй.Хим - чирке, ки аз чашм барояд.Хизона - хазина.Хинг - асп, аспи сафед.Хингбед - хори сапед.Хир -хир - хайрон.Хира - хайрон, очиз; нокис.Хира - бехуда. Бар хира - ба бехудагй.Хирасар, сархира - нок,исулакд.Хиргох - чойи хуш, хайма ва саропардаро низ гуянд, ки

чойи хуш аст.Хиром - вафо ба ваъда, ахду паймон.Хисойидан - ба дандон реш кардан; пажмурда кардан. Хобанидан - хобонидан.Ховар - Магриб.Хокон - лакаби подшохони Турку Чин.Хоксиришт - фурумоя, паст.Хор - ночиз, сахд; забун.Хоста - зару мол.Хотам - ангуштарй.

408

Хотун - лакдби занони бузурги турк.Хона - сохиб, мухтарам.Хош - резахои чубу хошоку кох. Хош задан ба маънии

хойидан низ омадааст; сухан хоидан, суханро тул додан.

Хоша - хасу хошок.Хубдидор - хубруй ва зеборуй.Худованд - лакдбе, ки ба шохону вазирон хитоб мешуд. Хулкон - кухна, фарсуда.Хунб - хуми шароб.Хунба - хуми бузурги пур аз галла.Хунёгар - мутриб, сурудхон.Хуншон - ху часта.Хурд кардан - шикастан, майда кардан.Хуросон - дар асл ба маънии Машрик омадааст.Хуруч - хурус.Хусур - падари арус; падари зан.Хусуф - гирифтани мох-Хушкомор - ба нихояти чизе расидан, тадкику тафтиш

кардан.Хуштан - хушандом.

XХабиб - ошик, маъшук.Х,абк - кафи даст.Х,абок - фарци cap, тораки cap.Х,авозй - ногох, ба як бор.Х,аволй - атроф, гирдогирд.Хазор - хазордастон, булбул.Х,азрат - даргох, остона.Х,ак - парвардгор, офаридгор.Х,ало - калимаи нидо; ай, хой.Х,аловат - лаззат, ширинй.Х,амвор — мувофики майл, муносиб.

409

Хамедун - хдмчунон.Хамият - устуворй ва далерй дар мухофизати дини ис-

лом.Хамлон - шутури борбардор.Хамол - дуст, кдрин.Хаморо - хамвора, хамеша.Хамто - монанд, хамчинс.Хан - миннат.Харам - гирдогирди хона.Харас - нигах,бонй кардан; марди дарас - нигахбон. Харза - бехуда.Харом - истигфо, кай.Х,арош - к,й-к,й кардан, истигрок,.Х,астй - дорой, сарват.Х,афт тобанда - х,афт ситора дар назар аст.Х,ашр - киёмат, растохез.Х,илм - вазнинй, бурдборй.Х,исеб - некукор; имолаи хисоб.Х,исн - калъа, х,исор.Хисорй - мадбус дар хисор, калъа.Хичеб - имолаи хичоб.Хиштан - ниходан, гузоштан.Ходиса - вок,еъаи шум.Хол - холо, акнун.Хосид - хасадбаранда, нотавонбин.Хотамфаш - хотамваш.Худа - рост, хак.Хулла - матоъи абрешимй; ч.ома.Хуллаи касиб - либоси рангин.Хумлон - чамъи барра; умуман хайвоноти чорпойи хо-

нагй.Хунар - фазилат.Хунар - бахшидани чазо ва мукофот дар он дунё.Хуро - зани сафедпуст, ки чашмон ва муйхои нихоят сиёх

дорад.410

ХУРР - озодмард, чавонмард.Хусом - шамшер.

Ч

Чагбут - пахтакухда.Чак - хуччат, санад. Шаби чак - шаби барот. Мувофики

акддаи гузаштагон он дар нимаи мох,и шаъ- бон, яъне 15-уми шаъбон (мохй хаштуми сол­шумории хичрии камарй) фаро мерасад, ки дарвозахои осмон кушода шуда,малойик хд- соби умру таксими рузй мекардаанд ва хар дуъо кабул мешудааст.

Чаковак - мурги хурди хушовоз, садои хушохднг.Чам - чашм; барор; печу хами зулф.Чамидан - хиромон рафтан, чам гирифтани кор - барор

гирифтани кор.Чамон - хиромон; аз феъли чамидан - хиромидан, ба ноз

рох рафтан.Чанбар - халкд, каманд.Чанг - панча.Чангал - нохун, чанголи му pro ни шикорй.Чандан - чуби сандал.Чарб - нарм..Чарз - як навъ мурги сайдшаванда.Чархвор - монанди чарх, шабаши чарх.Чархушт - чойи хавзмонанд, ки ангур дар он резанд ва

бо пой зер кунанд, то оби ангур гирифта ша- вад.

Чафта - хамида.Чафтакамон - хамидакамон, камони омодаи тирандозй.Чахидан - саъй кардан, кушидан.Чах;ор - ишора ба чах,ор унсур аст; хоку об ва боду оташ.Чехр - чехра, руй.Чира - пируз.

411

Чобук - бозигар, фурузон.Чов-чов - тарзи овоз баровардани мургон, чув-чув.Чома - шеър.Чора - илоч, тадбир.Чох,й - зиндонй.

чЧ|аббор - тавоно; яке аз сифоти Худой таъоло.Ч,ад - падари падар, падарбузург.Ч а̂зм - якин, рост.Ч^алгуза - меваи дарахтест ба санавбар монанд.Ч,аммош - шух, мает (сифати мах,буба).Ч,аммошчашм - шухчашм, киноя аз нозанин.Ч а̂нг - хусумат, низоъ; рафта ба чанг - сари хусумат ги-

рифта.Ч|аъд - печида, маргул, шикаста (нисбат ба муй).Чилбеб - имолаи чилбоб аст ба маънии чодар, ки бад -

он руйро панах кунанд.Чрдуи Бобил - ишора ба киссаи Хорут аст, ки бо Морут

дар Бобил дар чох мах,бус аст ва у кудрати чодугарй ва чодуомузй дорад.

Ч о н б у з - ЧОМ.

Чрноханч - чонкан, чонбарор, чонкох.Ч,оф-чоф - зани бадкирдор, фохиша.Ч|о* - маком, мартаба.ЧУД - сахо, бахшандаги.Ч,умла - чамъ.Чушша - остини перохан, остини курта.

ШШаба - санги сиё*и барроки нарм.Шабах, - монанд, мисл.Шабгир - субх, сахаргох.

412

Шабдиз - шабранг; аспи сиёх,, аспи покнажод.Шабистон - хдрамсаройи подшох,он.Шабоб - чавони.Шамад - нони сафед.Шаман - бутпараст.Шануша - атса; шикебой.Шаранг - хднзал, харбузаи талхи сайрой.Шаст - тори соз, ки аз абрешим ё руда созанд.Шаст - мизроб, нохунак барои навохтани рубоб, танбур

ва гайра.Шафкан - нобакор, бехунар.Шафеъ - хохишманде, ки мехохад барои дигарон кумак

расонад.Шахеш - мургаки хурди хушхон.Шахкоса - яхча, жола.Шахвотар - шохона, сазовори шохон.Шаър - муй.Шахра - чанбари гулх,ое, ки ба cap банданд, хусусан ба

сари арус ва домод.Шеб - мухаффафи нишеб, пастй.Шебу теб - саргаштаву ошуфта; таркибест мисли хону-

мон, торумор.Шигифт - таачдуб.Шиддат - сахтй, тангии ах,вол.Шиз - чуби сахти сиёх.Шикаста - харобшуда.Шикан - чин, он чойе ки номаро ба хам медузанд. Шиканидан - шикастан.Шикастан - маглуб кардан.Шикух,идан - тарсидан, бим донгган.Шилко - гили сиёхи часпанда.Шинохтан - фарк, ва тафовут карда тавонистан.Шиъор - аломат, нишон.Шодбош - калимаи тах,син.

413

Шон - ч,ома, болопуш.Шон - шахр- Шот - гуспанд.Шош - пешоб, шоша.Шохбуй - анбар.Шох;вор - шошона, аъло; такуки шохвор - чоми шохона. Шохруд - сози мусикД.Шудан - дур шудан, гузаштан.Шудёр - шудгор.Шумор - бозпурсй, бозхост.Шучоъ - далер, пурдил.Шур - шур - фарёд, гавго.Шуридан - ошуфта шудан.

ЭЭхсон - бахшиш, накукорй.

ЮЮн - фулус, пули сиёх.

Я

Яздон - Худованд.Як панча - панчяк.Якдила - якдил, х,аммаром.Якпахлу - якру.Якрон - аспи асил ва зотй.Ям - чохи об.Ямонй - тобишдор, тобон.Яргас - харгиз.Яхча - жола.

М У Н Д А Р И Ч А

Ганчинаи бегазанд................................................................5

Абуабдуллоди Рудакй - поягузори адабиёти форс-точик.....17

Еазалиёт, кдсоид ва китаъот...............................................49

Рубоиёт.............................................................................187

Абёти бозмонда аз ашъори мутафаррикд..........................223Абёти бозмондаи маснавй ва достонх,о..............................327

Тавзехи номхо.................................................................. 357Вожаномаи мухтасар.........................................................371

Ч

"АХТАРОНИ АДАБ" (СИЛСИЛА) И БО РАТ АЗ 50 Ч И ЛД

Ч.ИЛДИ 1

Абуабдуллохи РудакйАШЪОР

!

Мухаррири ороиш У. Ашуров Мухарририсахифабандй М. Саидова Мусавдех,он А. Хоуаев ва

Р. Атоева Таррох Ф. РахимовХуруфчиникомпютерй Р. Мух,аммадиева

Ба матбаа 24.06.2007 тахвил гардид. Чопаш 02.08.2007 ба имзо расид. Когази офсет. Чопи офсет. Хуруфи адабй. Айдозаи 60х90'/16. Чузъи чопии шартй 26,0. Адади нашр 500Q нусха. Супориши №65/07.

Нашриёти "Адиб"-и Вазорати фархднги Чумхурии Тоникистон, 734018, ш. Душанбе,

кучаи Неъмат ^аробоев, 17а.

Дар матбааи нашриёти «Э%02>» чоп шудааст.734025, ш. Душанбе, хиёбони Рудакй, 36.Тел.: 221-95-43. E-mail: [email protected].

Ичрои корхои зехгирЯ дар ЧСНК «Матбуот»6а анчом расидааст.

ISBN 978-99947-32-61-6

9 7 8 9 9 9 4 7 3 2 6 1 6