Қазақ ұлттық аграрлық университеті

ӘОЖ 626.81 (574.51) Қолжазба құқығында

АЛДИЯРОВА АЙНУРА ЕСИРКЕПОВНА

Іле Алатауы солтүстік беткейі өзендері ағынын

тиімді пайдалануды зерттеу

6D080500 – Су ресурстары және суды пайдалану

философия докторы (Ph.D) ғылыми дәрежесін алу үшін

дайындалған диссертация

Ғылыми кеңесшілері:

Есполов Т.И.

ҚР ҰҒА академигі, э.ғ.д., профессор

Повилайтис А.

т.ғ.д., профессор (Литва)

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2015

2

МАЗМҰНЫ

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР......................................................... 3

АНЫҚТАМАЛАР................................................................................ 4

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР............................................. 5

КІРІСПЕ................................................................................................ 6

1 ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ӨЗЕН АҒЫНЫНЫҢ ПАЙДАЛАНЫЛУЫНА

ШОЛУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ.....................................................................

9

1.1 Өзендер ағынының зерттелуі............................................................. 9

1.2 Өзендер ағынын суғаруға пайдаланудың сушаруашылық

аспектілері.............................................................................................

14

2 ЗЕРТТЕУ АУДАНЫНЫҢ ТАБИҒИ-КЛИМАТТЫҚ

ЖАҒДАЙЫ...........................................................................................

21

2.1 Географиялық орналасуы.................................................................... 21

2.2.1 Ағын қалыптастырушы факторлар..................................................... 24

2.2.2 Төселіп жатқан беттік факторлары.................................................... 29

2.3 Өзен ағынының метеорологиялық факторлары................................ 33

3 ТАЛҒАР, ШЕЛЕК ӨЗЕНДЕРІ СУҒАРУ КӨЗДЕРІНДЕ

ЖҮРГІЗІЛГЕН ЗЕРТТЕУЛЕР.............................................................

38

3.1 Талғар және Шелек өзендерінің гидрологиялық

режимдері..............................................................................................

38

3.2 Талғар және Шелек суғару жүйелерінде өсірілетін дақылдардың

суғару нормаларының сумен қамтамасыздығы................................

54

4 ӨЗЕН АҒЫНЫН СУҒАРУҒА ПАЙДАЛАНУДА СУ

ҮНЕМДЕЙТІН ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІ...................

70

4.1 Тамшылатып суғару кезіндегі суғару нормаларының

қамтамасыздығы...................................................................................

70

ҚОРЫТЫНДЫ ..................................................................................... 88

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР................................................. 90

ҚОСЫМШАЛАР.................................................................................. 99

3

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР

Диссертациялық жұмыста келесі стандартқа сәйкес сілтемелер

қолданылған:

ҚР МЖБС 5.04.034 – 2011. ЖОО кейінгі білім беру. Докторантура.

Негізгі қағидалар.

МемСТ 2.105-95 Конструкторлық құжаттардың бірегей жүйесі.

Мәтіндік құжаттарға ортақ талаптар.

МемСТ 2.11-68 Конструкторлық құжаттардың бірегей жүйесі. Норма

бақылау.

МемСТ 7.32-2001. Ғылыми-зерттеу жұмысы туралы есеп. Рәсімдеудің

құрылымы мен ережелері.

МемСТ 7.1-2003. Библиографиялық жазба. Библиографиялық

сипаттама. Құрастырудың ортақ талаптары мен ережелері.

4

АНЫҚТАМАЛАР

Ұсынылған диссертациялық жұмыстағы терминдер, белгілер және

қысқартулардың анықтамалары төменде көрсетілгендей:

Ағын өзендегі немесе өзге де су арналарындағы су массасының

көлденең кеңістікті түгел қамтитын қозғалысы;

Өзен алабы

(бассейні)

жер бетімен әрі жер асты өзенге су жиналатын аймақ;

Су өтімі өзен арнасының көлденең қимасы арқылы уақыт

бірлігінде ағып өтетін су мөлшері;

Су ресурстары шарушылықта пайдалануға жарамды өзен, көл, бөген,

теңіз, мұхит, жер асты, топырақ, мұздық, батпақ және

атмосферадағы сулар;

Гидрологиялық

есептеулер

гидрологиялық режимнің түрлі сипаттамаларының

мөлшерін есептеуге мүмкіндік беретін әдістерді жасаумен

айналысатын инженерлік гидрологияның тарауы;

Гидрологиялық

режим

су нысандары жағдайының мерзімдік, негізінен алаптың

климаттық ерекшеліктерімен айқындалатын заңдылықпен

өзгеруі;

Суғару табиғи жағдайда ылғал жетіспеушілігі байқалатын

топырақтар мен өсімдіктердің су жүргісін (режім)

жақсартуға бағытталған шаралар кешені;

Суғару жүйесі мелиорациялық жүйе, белгілі бір суармалы алапты

суландыруға арналған мелиорациялық су құрылыстары.

Су көзі

(суғарудың)

кез келген уақытта суғару жүйелерін жоғары сапалы және

қажетті көлемдегі сумен қамтамасыз ете алатын өзендер

(табиға және реттелген қалпында), көлдер, тоғандар,

суқоймалары және жерасты сулары.

Суғару нормасы әр гектар жерге бір ретте берілетін су мөлшерін.

Суғару режимі дақылдарды суару мерзімі мен нормасы, сонымен қатар

белгілі бір климаттык ортадағы топырақты және

агротехникалық жағдайда өсіп-өнетін дақылдарды

суармалау мөлшері;

Су пайдалану су нысандарынан су ресурстарын шығындамай пайдалану;

Су тұтыну су нысандарынан су ресурстарын шығындай отырып

пайдалану;

Сумен

қамтамасыздығы

су тұтынушылар мен пайдаланушылардың суға деген

қажеттіліктерін қамтамасыз ету деңгейі.

5

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР

МС - метеорологиялық станция;

ПӘК - пайдалы әсер коэффициенті;

Кы - ылғалдылық коэффициенті;

Qi -і-жылының орташа су өтімі, м3/с;

Qорт -ортажылдық су өтімі, м3/с;

Qo -орташа көпжылдық су өтімі (жылдық ағын нормасы), м3/с;

Wo - среднемноголетний объем стока воды, (норма) м3;

OQ -жылдық ағын нормасының ортаквадраттық қатесі, %-бен;

Сv -жылдық ағынның құбылмалық коэффициенті;

VC -жылдық ағын құбылмалық коэффициентінің ортаквадраттық

қатесі, %-бен; ~

vC -жылдық ағын құбылмалығының ауыспалы коэффициенті;

Сs -жылдық ағын асимметриялық коэффициенті,

SC -жылдық ағын асимметрия коэффициентінің ортаквадраттық

қатесі, %-бен; ~

SC -жылдық ағын асимметриялығының ауыспалы коэффициенті;

r -іргелес жылдар арасындағы корреляция коэффициенті;

n -бақылау жылдар саны;

Кі -модульдік коэффициент;

F -бассейн ауданы, км2;

Мо -ағын модульі, л/с км2;

а1-6

-эмпиркалық параметрлер (СП 33-101-2003 «Определение

основных расчетных гидрологических характеристик»

анықтамасында бекітілген);

b1-6

-эмпиркалық параметрлер (СП 33-101-2003 «Определение

основных расчетных гидрологических характеристик»

анықтамасында бекітілген).

6

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Экономика салаларын сумен қамтамасыз ету

мәселелерін шешу Қазақстанның табысты дамуы үшін маңызды болып

табылады. Бұл мәселе, әсіресе құрғақшылық аймақтарда ерекше маңызға ие,

себебі, аймақтың су шаруашылығы мәселесінің бірқатар ерекшеліктерін

анықтайтын, гидрологиялық режиммен сипатталатын, сумен қамтамасыз

етудің негізгі көзі – өзендер болып отыр, ал басты су тұтынушы-суғармалы

егіншілік.

Елбасы су ресурстарына қатысты жаңа саясатты дамыту қажеттігін

атап көрсетті, ал ауылшаруашылық қажеттіліктері үшін судың орасан зор

көлемдері қажет болып отырғандықтан, агроөнеркәсіп кешенінде су

үнемдеуші технологияларға кешенді көшу керек [1].

Қазақстанның суғармалы егін шаруашылығындағы реформаларға,

негізінен, нарықтық қатынастарға көшу, шаруашылық жүргізуші

субъекттердің сан көптеген түрлерінің пайда болуы, фермерлік және шаруа

қожалықтарының пайда болуы, су пайдаланудың нарықтық механизмінің

енгізілуі себепші болып отыр. Бұл өтпелі кезең жұмыста зерттеліп отырған

Іле Алатауы солтүстік беткейі өзендерінің суғару жүйелеріне де әсер етті,

атап айтқанда, суғарылатын аудандарды пайдаланудың қысқаруына, тиімді

су пайдалануды басқару жүйесінің бұзылуына, ирригация жүйелерінің

техникалық жағдайының нашарлауына және суғарылатын алаптарда

ауылшаруашылық егістіктері жүйелеріне.

Бұл өңірлерде ауылшаруашылық дақылдарын егу агротехникалық

мерзімнің бұзылуымен жүргізілуде, бұл су пайдалану жоспарынан

айтарлықтай артта қалуына алып келеді. Сонымен қатар суаруға берілетін су

тиімсіз пайдаланылатындығын атап өту керек. Түнгі суғарулар іс жүзінде

барлық аудандарда жоқ болып отыр. Уақытша суғару желілерін кесу

технологиясы сақталмайды, суғару атыздарының сағалары

арматураланбайды, осының нәтижесінде жоғарғы қарашірік қабаты су

эрозиясына ұшырайды, топырақтың өнімділігі төмендейді.

Сондай-ақ, Талғар мен Шелек суғару массивтерінде іс жүзінде екінші

қайтара суғаруға арналған колекторлы-дренаж сулары қолданылмайды, ал

негізінен бұл сулар суғару суларын үнемдеуде айтарлықтай резерв болып

келгенімен.

Сонымен қатар, 2015 жылға қарай Іле өзенінің транзиттік ағынының

көлемі ҚХР су тұтынуының көлемі 3,5 бастап 5 км3 дейін артуына

байланысты және Қазақстан аумағына 2010 жылдары 14,7 км3 көлемде

түсетін ағынның орнына 13,2 км3 құрауы негізінде, алдағы жылдарға

жасалып отырған болжамдар Балқаш - Алакөл су шаруашылығы ауданында

қалыптасқан қатерлі экологиялық жағдайдың нашарлай түсетіндігін көрсетіп

отыр.

7

Егер орташа сулылық жылдары Балқаш көліне 9 км3 көлемдегі қажетті

су ағынының шамасын, су қоймаларындағы 2,3 және Іле өзенінің

аңғарындағы 0,35 км3 судың (бұл ең минималды шама) шығынын назарға

алатын болсақ, онда экономика салалары үшін бөлінетін көлем 0,5 км3аса

алмайды.

Осыған байланысты, өзен ағынының азаюымен және өзен экожүйелері

мен оларға жақын жатқан су көздеріндегі экологиялық тепе-теңдіктің

бұзылуымен байланысты мәселелердің ушығуын болдырмау мақсатында

суғармалы егін шаруашылығында су ресурстарын басқару жүйесін жетілдіру,

ілгерінді су үнемдеуші технологияларды енгізу мәселелерін шешу

Қазақстандағы аса ірі Балқаш-Алакөл су шаруашылығы бассейнінің

әлеуметтік, экологиялық және экономикалық жағдайларын жақсартудағы

бірінші кезектегі міндет болып табылады.

Жұмыстың мақсаты. Іле өзені бассейніндегі (Шелек және Талғар

өзендері мысалында) суғару жүйелерінде өсірілетін ауылшаруашылық

дақылдары суғару нормаларының сумен қамтамасыздығын, суғару режимі

мен өзен ағыны ауытқуларын ескере отырып, олардың өнімділігін және су

ресурстарын пайдаланудың экономикалық тиімділігін арттыратын

параметрлерін зерттеу және жетілдіру болып табылады.

Жұмыстың міндеттері:

- Талғар, Шелек суғару жүйелерінің жағдайларын зерттеу, суғарылатын

жерлер және Талғар мен Шелек өзендерінің гидрологиялық режимі бойынша

мәліметтер жинау және талдау;

- Талғар және Шелек суғару жүйелеріндегі суғарылатын жерлердің су

тұтыну режимін зерттеу және өзендер ағынының ауытқуларының өсірілетін

дақылдардың суғару нормаларының сумен қамтамасыздығына әсерін

анықтау;

- Өзен ағынын тиімді пайдалану үшін, дақылдарды суғарудың су

үнемдейтін технологиясы және суғару жүйелерін пайдалану тиімділігін

зерттеу.

Жұмыстың ғылыми жаңалығы.

- Өзеннің табиғи су қорының қалыптасуы және ауылшаруашылық егістік

жердің суды тұтынудың арасындағы уақыт масштабындағы сәйкестіктің

дәрежесі нақтыланған;

- Өзенінің табиғи су қорының қалыптасуы және ауылшаруашылық

егістік жерлердің суды тұтыну арасындағы сәйкестікті қамтамасыз ету үшін

егістік жүйесінің суғару технологиясын оңтайлау шарасы құрылған.

Жұмыстың негізгі қорғалатын қағидалары:

- Талғар және Шелек өзендері мысалында ағын ауытқуларының

өсірілетін дақылдардың суғару нормаларының сумен қамтамасыздығына

әсерін анықтау.

Бастапқы зерттеу мәліметтері. Жұмыстың бастапқы мәліметтер және

негізі ретінде «Қазгидромет» РМК Алматы қалалық филиалы, «Су

8

ресурстарын пайдалануды реттеу және қорғау жөніндегі Балқаш-Алакөл

бассейндік инспекциясы», «Қазсушар» РМК Үлкен Алматы каналы филиалы

т.б. мекемелердің мәліметтері пайдаланылды.

Жұмыстың жариялануы. Диссертация тақырыбы бойынша 10

ғылыми еңбек пен 1 ұсыныстарда жарияланды. Соның ішінде бір мақала

Австрия мемлекетінде өткен Техникалық және жаратылыстану

ғылымдарындағы инновациялар атты 5-ші халықаралық конференцияда

жарық көрсе, 1 мақала Scopus базасындағы «Biosciences, Biotechnology

Research Asia» журналында, ал мақалалардың қалған бөлігі ел ішіндегі

ғылыми конференцияларда, сондай-ақ, «ҚР ҰҒА Хабарлары. Аграрлық

ғылымдар сериясы», «Ізденістер, Нәтижелер» журналдарында жарық көрді.

Жұмыстың құрылымы және көлемі. Диссертация кіріспеден, 4

бөлімнен, қорытындыдан 146 пайдаланылған әдебиеттерден және

қосымшалардан тұрады. Диссертацияның жалпы көлемі компьютерде

терілген 98 беттен, оның ішінде 23 суреттен және 19 кестеден тұрады.

9

1 ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ӨЗЕН АҒЫНЫНЫҢ ПАЙДАЛАНЫЛУЫНА

ШОЛУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ

1.1 Өзендер ағынының зерттелуі

Диссертациялық жұмыста қарастырылып отырған Іле Алатауы

солтүстік беткейінің жекелеген өзендерінің ағыны алғаш рет ағымдағы

жылдың басында өлшене бастады. Өзендердің ағындарын және басқа да

гидрометеорологиялық элементтерді жүйелі түрде зерттеу өткен ғасырдың

30-шы жылдары басталды. Осы кезден бастап өзендердің және уақытша ағын

сулардың ағынын зерттеумен әртүрлі мекемелер: Қазақ КСР Мелиорация

және су шаруашылығы министрлігі, Алматы гидрогеологиялық

экспедициясы,әртүрлі жобалау және ғылыми-зерттеу ұйымдары айналыса

бастады.

Ең тұрақты және сапалы бақылауларҚазКСР ГМҚБ бекеттерінде

жүргізілді, ведомстволық желілердегі бақылаулардың сапасы төмен болды;

олар тұрақсыздығымен ерекшеленіп, әдетте тек вегетациялық кезеңде ғана

жүргізілді. Аталған себептермен бұл бекеттерде ағынды есептеу жүргізілетін

кезеңдер бақылаулардың жалпы кезеңіне қарағанда анағұрлым қысқарақ.

Ведомстволық бекеттердің көпшілігі суды суғаруға бөліп алу аймағында

орналасқан, дәл сол кезде ҚазКСР ГМҚБ бекеттері әдетте су алынатын

жерлерден ағын бойынша жоғарырақ орналасып, ағынды қалыптасу

аймағынан тіркеп отырады.

Іле Алатауының солтүстік беткейінің өзендерінде және ағын

суларында, тау етегіндегіжазық аумақта су ресурстарының балансын жасау

үшін қажетті де жарамды және аймақты тұйықтайтын ағын қатарлары бар 49

бекет болған. Олардың тек 2 ғана ҚазКСР ГМҚБ, ал қалған38 – басқа

ведомстволарға тиесілі; 35бекет 20 жылдан аса, 2-6 жылдан бастап 20 жылға

дейін, 2 - 6 жылдан бастап 10 жылға дейін, 5-6 жыл және одан аз бақылаулар

кезеңіне ие болды [2, 3].

Тау етегіндегіжазық аумақтағы аталған гидробекеттерден өзге,

негізінен суғарылатын жерлер ауданында Қазақ КСР мелиорация және су

шаруашылығы министрлігінің гидробекеттері болды, олардың саны, толық

емес мәліметтер бойынша, негізгі өзендерде 21, таудағы көздерде және

бұлақтарда - 29, қарасу өзендерінде – 77, магистралды арналарда -

110құрайды [4]. Автор қазіргі таңда осыаталған бекеттерден су алу

мөлшерлері есепке алынатын бекеттер бойынша материалдарды пайдаланды

(1.1-кесте және 1.1-сурет).

Ақпараттың негізгі көздері болып Қазгидрометтің жарияланған

анықтамалық материалдары [5], Қазақ КСР Мелиорация және су

шаруашылығы министрлігінің эксплуатациялық гидрометриясының архивтік

материалдары қызмет етті.

1.1 – сурет. Гидрологиялық бекеттердің орналасу сұлбасы (Қосымша-1)

11

1.1-кесте. Гидрологиялық бекеттер

Су нысанының

атауы

Құятын жері

Тізім бойынша

бекеттері нөмірі

Шелек Қапшағай су қоймасы

18-19

Түрген Алматы-Нарынқол автотрассасының

төменгі жағында жоғалады

20

Есік Қапшағай су қоймасы

Талғар Қапшағай су қоймасы 22

Қаскелен Қапшағай су қоймасы 30, 31

Үлкен Алматы Қаскелен өзені (оң жақ) 32, 33 (07)

Кіші Алматы Қаскелен өзені 23-27

Ақсай Қаскелен өзені (оң жақ)

Шамалған Қаскелен өзені (сол жақ)

Су шаруашылығы есептеулерінің негізгі міндеттерінің бірі экономика

салаларын сенімді түрде сумен қамтамасыз ету. Осы міндеттің табысты

шешілуі өзеннің су ағынын тиімді пайдалану әдістерін қорыта талдаусыз

және дамытусыз мүмкін болмайтын іс.

Өзеннің су ағынының мәндерін су ағыны режимі бойынша бастапқы

мәліметтер ретінде пайдалану тұрғысынан алғанда, өзеннің су ағынын

есептеулердің барлық қазіргі қолданыстағы әдістері мен тәсілдері келесі

топтарға бөлінеді:

гидрологиялық бақылаулардың өткен кезеңі ішіндегі

мәліметтерді тікелей пайдалануға негізделген әдістер мен тәсілдер;

жылдық су ағынының жалпылама гидрологиялық

сипаттамаларын пайдаланатын әдістер мен тәсілдер;

интегралдық теңдеулер әдісі;

статистикалық сынақтар әдісі.

Әдістердің көрсетілген алғашқы 2 тобының түпкілікті айырмашылығы

бірінші топ үшін анық, сенімді нәтижені бақыланған гидрологиялық қатарлар

санын шектеулі кезең үшін ғана алуға болатындығынан тұрады. Осы әдістер

бойынша жасалған есептеулердің дәлдігі, сенімділігі өзеннің су ағынын

бақылаулардың пайдаланылған қатары неғұрлым ұзынырақ болса, соғұрлым

жоғарырақ болып келеді.

Екінші топтың әдістері мен тәсілдері су ағыны режиміндегі келешек

кезеңге, іс жүзіндегі бақылаулардың шектеулі қатарының мәліметтері

бойынша анықталған заңдылықтарды таратуға мүмкіндік береді. Екінші

топтағы әдістердің негізгі артықшылығының бірі осында.

Интегралдық теңдеулер әдісі толық ықтималдық формуласын

қолдануға негізделеді.

12

Статистикалық сынақтар әдісі алғашқы екі топтың арасында аралық

орын алып жатыр. Онда күнтізбелік әдістің де, ықтималдық әдісінің де

элементтері бар.

Жалпы алғанда, күнтізбелік әдістер уақыттағы су ағыны мен тұтыну

режіміндегі келесідей ерекшеліктерді: өзеннің су ағынының жыл ішіндегі

және көпжылдық өзгергіштігін; жыл ішіндегі де, есептік кезеңнің жылдары

бойынша да тұтынудың бірқалыпсыз сипатын; уақыттың қатарлас

аралықтарындағы су ағындары мен суы аз және суы мол жылдардың

топтасуы арасындағы коррелятивтік байланыстарды, сондай-ақ

гидрологиялық қатарлардың тұрақсыздығының бұзылуының өзге де түрлерін

ескеруге мүмкіндік береді.

Су ағынының күнтізбелік гидрологиялық қатарлары бойынша

баланстық есептеулер әдістемесінің негізгі мәліметтері С.Н. Крицкий мен

М.Ф. Менкельдің [6], Я.Ф. Плешковтың [7], А.Н. Иванов пен Т.А.

Неговскаяның [8] ғалымдарының белгілі жұмыстарында қарастырылады.

Ықтималдық әдістері. Өзен ағынының өзгергіштігін бақылаулардың

тиісті заңдылықтарын анықтау үшін математикалық статистиканы пайдалану

әрекеттеріне алып келді. Ықтималдық теориясының және математикалық

статистиканың идеяларын қолданудағы тұңғыш жұмыс деп американдық

гидролог Аллен Хазеннің ұсыныстарын [9] қарастыруымызға болады. Ол,

су ағынының жылдық көлемдерінің ауытқуларын кездейсоқ болып отыратын

құбылыс ретінде қарастыра отырып, өзеннің су ағысының өзгергіштігінің

жалпы сипаттамасы ретінде келесі параметрлерді:

- су ағынының жылдық көлемдерінің орташа арифметикалық мәнін;

- су ағынының жылдық көлемдерінің стандартты (орташа квадраттық)

ауытқуын қолдана отырып, оларға бөлінудің қалыпты заңын қолданды.

А. Хазен идеясының жалғастырылуы Ч.Е. Садлердің жұмысымен [10]

байланысты, бұл еңбегінде автор су ағынының жылдық көлемдерінің

ауытқуларын Пирсонның 3-ші типтегі қисығымен есептеуді ұсынды. Ч.С.

Садлердің схемасының А. Хазеннің тұрғызғандарынан өзге ерекшелігі,

бақылаулардың эмпирикалық қатарын, оның асимметриясын ескере отырып,

жасанды қатармен алмастыруында болды. Ол жасанды қатарды, теориялық

қамтамасыздық қисығын елу ықтималдығы тең сатыларға бөлу арқылы

құрастырды; осы сатыларға сәйкес келетін су ағынының шамалары кездейсоқ

іріктеп алынды және мыңжылдық қатарға орналастырылды.

Бұл жұмыста тәжірибелер нәтижелерінің ықтималдығын бағалауда

өзгерістерге алып келіп отырғаны себепті және де теориялық

түсініктемелерінің жеткіліксіздігіне байланысты қолдауға ие болмады.

Қазақстан экономикасының дамуымен және оны басқару жүйесін

жетілдірумен байланысты көптеген табиғи құбылыстардың және

процестердің қасиеттерін және заңдылықтарын, оның ішінде су ресурстарын

жоспарлы пайдалануда дұрыс есепке алу қажеттігі арта түсті. Дәл осы

әртүрлі бассейндердегі және су шаруашылығы аудандарындағы ағыстың

13

көпжылдық ауытқулары, олардың циклділігі, синхрондылығы және

асинхрондылығы мәселесіне аса жоғары қызығушылық тудырып отыр.

Өзен ағынының асинхрондылығын анықтау өзен ағынын реттеу және

оны қайта бөлу үшін елеулі қызығушылық тудырады. Бұл мәселемен

суландырылмалы егін шаруашылығы аудандарында ауылшаруашылық

өндірісінің көлемін жоспарлау, ірі ирригация жүйелерінің оптималды жұмыс

режимдерін белгілеу тығыз байланысты болып отыр. Су шаруашылығын

жобалау және су-энергетикалық жобалау әдістемесі, нысанның тиімділігін

анықтау ағыстың ауытқуларының асинхрондылығына және оның

циклділігіне, сондай-ақ жыл ішіндегі ағынның және қатарлас жылдардағы

ағыстың өзара байланысына байланысты болады. Ірі энергетикалық

бірлестіктер үшін асинхрондылықты есепке алу ұзақ уақытқа созылған су

аздық себепші болған судың және электр қуатын берудің үлкен

тапшылықтарының туындау мүмкіндігін айтарлықтай азайтады.

Гидрологиялық болжамдардың кейбір әдістері өзеннің сулылығының

өзгеруіндегі инерциямен байланысты.

Жоғарыда атап өтілген ережелер өзен ағысының асинхрондылығын

зерттеу, осы құбылыстардың себептерін анықтау және оларды болжау

әдістерін жасау бойынша зерттеулердің қажет екендігін және олардың

өзектілігін растап отыр.

Ағыстың әртүрлі сипаттамаларының синхрондылығын зерттеулерге

мұнда әртүрлі әдістер қолданылған көптеген жұмыстар [11, 12, 13] арналған.

Бұл мәселенің арнайы тарауларын (асинхрондылық құбылысын

пайдаланудың мақсатқа лайықтылығы және нақты міндеттерді шешкен кезде

оны есепке алу бойынша кейбір болжамдар және т.б.) С.Н. Крицкий және

М.Ф. Менкель, Ж.Ж. Сванидзе, Н.С. Шарашкина, М.А. Мамедов және т.б.

қарастырған болатын.

Жоғарыда атап өтілгеніндей, жылдық ағыстың ауытқуларының

синхрондылығын, асинхрондылығын және циклділігін анықтау міндеттеріне

қатысты өзеннің сулылығының сипаттамалары ретінде жекелеген авторлар

әртүрлі көрсеткіштерді қабылдаған. Талдау әдістері де бірдей бола қоймаған..

Өзен ағысының көпжылдық ауытқуларының синхрондылығын

зерттеген кезде әдетте артықшылық аналитикалық әдістерге беріледі,

графикалық әдістерден өзгешелігі, олар ағыстың ауытқуларының

синхрондылық дәрежесін анықтауға мүмкіндік береді. Ағыстың

ауытқуларының синхрондылық немесе асинхрондылық дәрежесі жұп

корреляция коэффициенттерінің көмегімен, сондай-ақ одан қарапайым

тәсілмен – салыстырмалы сулылық коэффициенттерінің немесе өзендердің

сулылығының байланысы коэффициенттерінің көмегімен анықталуы мүмкін.

Корреляция коэффициенті, синхрондылық шамасы ретінде, сандық

анықтыққа және объективтілікке ие. Зерттеушілердің көпшілігі өзендердің

сулылығының көпжылдық ауытқуларының сипаты бойынша біртекті

аудандарды бөліп көрсеткен кезде, олардың ағысын белгіленгеннен төмен

14

емес деңгейде белгіленген әлдебір «өзен-индикатордың» ағысымен

корреляциялайды. Өзге авторлар осында әлдебір белгіленген шамадан төмен,

мысалға, 0,4, 0,5 және т.с. төмен корреляциясы бар бір де бір жұп

табылмайтын өзендер тобын ғана біртекті топ деп есептейді.

1.2 Өзендер ағынын суғаруға пайдаланудың сушаруашылық

аспектілері

Су шаруашылығының аса күрделі бөлімдерінің бірі өзен ағынын тиімді

пайдалану болып табылады. Тиімді пайдалану өзеннің су ағынын уақыт

бойынша қайта бөлу, оның режимін халық шаруашылығының әртүрлі

салаларының (суғару, гидроэнергетика, сумен қамтамасыз ету және т.с.)

қажеттіліктеріне сәйкес өзгерту түсіндіріледі.

Соның ішінде қарастырылып отырған суғару жүйелерінің оптималды

параметрлерін анықтауға әсер ететін негізгі сушаруашылық факторлары

болып суғару көзінің гидрологиялық режимі, су тұтынудың сипаты мен

көлемі және су ресурстарының тапшылығы кезінде суғаруды жүргізудің

қабылданған стратегиясы табылады.

Өзендерді олардың табиғи күйінде пайдаланған жағдайда суғарудың

сипаты су тұтынуды су көздерінің бірқатар жылдар ішіндегі гидрологиялық

режимімен тікелей салыстырумен айқындалады. Су тұтынудың шамасы

қолда барболып отырған су ресурстарынан артып түскен кезеңдерде жүйе

судың жетіспеушілігіне ұшырайды. Мұндай кезеңдер тапшылық деп

аталады.

Тапшылықтың максималды көлемі бар кезеңдер критикалық деп

аталады. Су көздерін пайдаланған кезде барлық су шаруашылығы

есептеулері, барлық өзге кезеңдер бойынша сумен ең жақсы қамтамасыз

етілген деп, алдын ала қабылдай отырып, критикалық есепті кезең бойынша

жүргізіледі. Алайда, бүгінгі таңда өзен ағынының ықтимал ауытқуларын

және су тұтынудың сипатын болжаудың сенімді әдістері болмай

отырғандықтан, тіптен бір критикалық есепті кезең үшін нақты су

шаруашылығы есептеулерін жүргізу өте қиынға соғады. Бұндайжағдайларда

өткен кезең ішіндегі құбылыстарды талдаумен және осы процестердің

болашақта ықтималдықпен жүруі туралы жуықтап алынған пайымдаулармен

толтырылып отырады. Тәжірибе көрсетіп отырғанындай, табиғи

құбылыстардың кездейсоқ сипатына қарамастан, оларда ықтималдық

теориясының және математикалық статистиканың әдістерімен анықталатын

белгілі заңдылық табылып отырады. Кездейсоқ X шамасының ықтимал

мәндері мен оларға сәйкес келетін ықтималдықтар арасындағы байланыс

F(Х) бөліну функциясымен анықталады. Гидрологиялық есептеулерде әдетте

суғару көзінің P(x)=1-F(x)қамтамасыздық қисығы қолданылады. Бұл

қисықтар бақылау мәліметтерінің көмегімен, сондай-ақ эмпирикалық

формулалардың, әлде аналитикалық тәуелділіктердің көмегімен құрылады

15

[14, 15, 16]. Осы қисықтардың көмегімен жүргізілген су шаруашылығы

есептеулері суғарудың қазіргі заманғы талаптарына жауап береді.

Суғару режимі суғару нормаларын ескере отырып, өсімдіктердің жалпы

суды қажетсінуі мен табиғи су ресурстарының (жауын-шашын, топырақ

ылғалының қорлары) арасындағы айырма ретінде анықталады. Осы

көрсеткіштердің негізінде суғару параметрлерін анықтаған кезде негізгі

элементтердің бірі болып табылатын гидромодуль графигі жасалады.

Ауыспалы егістің белгілі бір реті бар дақылдардың құрамы жалпы режимді

және өсімдіктердің су тұтыну көлемін анықтау үшін негіз болып табылады.

Оның критикалық есептік кезеңді анықтау кезіндегі ролі де елеулі.

Кейбір аудандарда табиғи су ресурстары өзінің маңызы бойынша нөлге

тең немесе оған жақын, мұндай жағдайларда суғару нормалары мен суару

мерзімдері жылдар бойынша өзгермейді. Бұл суғару параметрлерін

гидромодульдің максималды бірмәнді белгіленген ординатасы бойынша

анықтауға мүмкіндік береді. Кейбір аудандарда өсімдіктер пайдаланатын

табиғи су ресурстары нөлден көп, бірақ, әдетте, олардың жалпы су

тұтынуынан азырақ. Бұл осы аудандарда тіптен суғарусыз-ақ өнім алуға

мүмкіндік береді және суғару оның артуына және орнықтылығына қызмет

етеді. Бұл аудандарға жылдар бойынша табиғи ылғалдылық шамасының

елеулі ауытқулары тән болып келеді, бұл өз жағынан суғарылатын

егістіктерге су берудің айнымалы сипатын анықтайды. Бұл жағдайларда су

ресурстарын ирригациялық пайдалануды жоспарлаған кезде су тұтынуды

стохастикалық сипаттағы шама ретінде қарастыру керек.

Су көздерінің шығындары бойынша және дақылдардың су тұтынуы

бойынша гидрологиялық ақпарат берудің сипаты мен мөлшері су

ресурстарын ирригациялық пайдаланудың 1.2-суретте келтірілген ықтимал

сұлбалармен анықталады. Суреттен су көздерін пайдаланған кезде келесідей

ирригациялық сұлбалары кездесуі мүмкін екендігі келіп шығады:

1) бір су көзіненбір массив (№ 1 тұстамадан - № 1массив) суғарылады

(сур.1.2-а);

2) бір су көзіненm массив(№ 1 тұстамадан -№1, 2,..., m массивтер)

суғарылады(сур.1.2-б);

3) n су көздерінен m массив суғарылатын (№ I, 2, ... , n тұстамалардан -

№1, 2,..., m массивтер), гидрологиялық өзара байланысты су көздерін сатылы

пайдалану (сур.1.2-в).

16

1.2-сурет. Жер-су ресурстарын ирригациялық игеру сұлбасы

17

Өздерінің іргелі жұмыстарында А.Н. Костяков [17], Г.К. Ризенкампф

[18], А.Д. Саваренский [19] және т.б.су ресурстарын оптималды

ирригациялық пайдалану мәселелеріне көп көңіл бөлген.

А.Н. Костяков еңбегінде реттеліп тасталмаған су ресурстарын

оптималды ирригациялық пайдаланудың негізіне ирригациялық жүйенің

есептік қамтамасыз етілгендігінің оптималды мәнін анықтауды алуды

ұсынған болатын. Қатерлі кезең ішіндегі шығындардың әртүрлі дискретті

шамаларын негізге ала отырып, суғаруға кететін күрделі шығындарды ескере

отырып, көп жылдар ішіндегі таза табыстың мәнін максималдандыратын,

белгілі бір қамтамасыз етілгендігі бар шама таңдап алынады. Осы шамаға

сәйкес ирригациялық жүйенің оптималды параметрлері анықталады да.

Г.К. Ризенкампф ирригациялық жүйенің оптималды параметрлерін

таңдаған кезде өсірілетін ауылшаруашылық дақылдарын суару нормаларын

азайтудың көмегімен суы аз жылдары жалпы шығындарды барынша

азайтуды ұсынған.

Су ресурстарын ирригациялық пайдалану стратегиясын анықтауда А.Д.

Саваренскийдіңжұмыстары маңызды рөл ойнап шықты. Автор реттеліп

тасталмаған су ағынында суғару жүйелерін жобалаған кезде су

шаруашылығы есептеулерінің міндетін үш кезеңге бөлуді ұсынады:

қамтамасыз етілгендікті ескерусіз жобалау, қамтамасыз етілгендіктің

нормативтік пайызы бойынша жобалау және суғарудың әртүрлі қамтамасыз

етілгендігі бар варианттарды салыстыра отырып жобалау. Есептердің осы

типтерін шешу үшін осыларды пайдалану қажет болатын шамалардың үш

негізгі тобы бөліп көрсетілді:

Көрсеткіштердің бірінші тобына табиғи, техникалық және шаруашылық

мәліметтері кіреді.

Екінші топқа дақылдардың белгіленген құрамы кезінде суғару жүйесінің

қуаты осыларға жататын суғару жүйесінің параметрлері және су пайдалану

ережелері кіреді.

Үшінші топқа сумен қамтамасыз етілгендік сипаттамалары – нақты су

беру шамасы, оның қамтамасыз етілгендік қисығы, сондай-ақ су

шаруашылығы есептеулері кезінде пайдаланылатын, қалыпты су тұтынудың

орнықтылық коэффициенті және қамтамасыз етілгендік пайызы.

Келтірілген әдістер мен ұсыныстар есептік қамтамасыздықты анықтаған

кезде нақты техникалық-экономикалық есептеулерді енгізуге мүмкіндік

бермейді. Мұндай қиындықтарды жеңіп шығу мелиорация саласында

математикалық әдістерді және ЭЕМ кеңінен қолданғаннан кейін мүмкін

болып шықты.

АҚШ-та су шаруашылығын жобалау міндеттерін, есептерін шешу үшін

ЭЕМ қолданудың алғашқы әрекеттері 1953 жылы Теннеси өзенінің

бассейнінде ағынды есептеулер жүргізілген, ал одан кейін Миссисипи

өзенінің бассейнінде су шаруашылығы есептеулері жүргізілген болатын. [20]

жұмыста су шаруашылығында есептеу техникасын қолдану бойынша

18

шетелдік жұмыстардың талдамасы берілген.1955-1960 ж.ж. АҚШ-та су

ресурстарын кещенді пайдалану схемаларын жасап шығару үшін есептеу

машиналарын қолдану бойынша күрделі зерттеулер басталып кетті. Бұл

жұмысқа есептеу математикасы саласынан мамандар, экономистер және

инженерлер қатысты. Оптималды вариантты табу үшін бес маңызды

параметр: су көзі, суғаруға арналған судың көлемі, су басудан келетін

шығын, гидроэлектр қуатын жасап шығару және қуаттың тапшылығын жылу

станцияларының есебінен өтеу қарастырылды. Әр варианттың тиімділігін

бағалау 50-жылдық гидрологиялық қатар бойынша көпжылдық қимада

жүргізілді. Оптималды вариантты бағалау үшін оны маңызды параметрлердің

әртүрлі мәндері үшін әдеттегі «қол әдістемесі» бойынша жасап шығарылған

43 вариантпен салыстыру жүргізілді. Бұл ретте ЭЕМ көмегімен таңдап

алынған оптималды вариантта әдеттегі «қол әдістемесі» бойынша

есептегенге қарағанда таза табыс 23,5% көбірек нәтиже берді.

КСРО-да су шаруашылығын бағдарламалау саласында математикалық

әдістерді және ЭЕМ қолдану 50-ші жылдардың соңында – 60-шы жылдардың

басында басталды.

Р.С. Мартиросян 1960 жылы [21, 22] жұмыстарда су көздерінің есептік

қамтамасыз етілгендігін рентабельдік коэффициентін максималдандыру

шартынан анықтауды ұсынды. Алгоритмнің көмегімен су көзінің

шығындарының дискреттің сандары қарастырылады және оның әрбір мәні

үшін техникалық-экономикалық көрсеткіштер анықталады,осылайша

оптималды шығынның шамасы айқындалады. Таза табысты есептеу процесі

есептіден асып түсетін шығындар үшін, сондай-ақ оның азырақ мәндері үшін

жеке жүргізіледі. Бұл ретте су тапшылығы шамасына байланысты

дақылдарды суарулардан алып тастау олардың материалдық құндылықтарын

ескере отырып жүргізіледі.

Келтірілген алгоритмдік амал-тәсіл су көздерін ирригациялық

пайдаланудың оптималды параметрлерін дәлелді анықтауға рұқсат береді.

Алайда, оны дақылдардың айнымалы су тұтынуы жағдайы үшін қорыта

талдауға болмайды, мұны тек есепті қатаң математикалық тұжырымдаған

кезде ғана жасауға болады. Осы тұрғыдан алғанда 1962 жылы [23] жұмыста

су көздерін оптималды пайдаланудың келесі экономикалық-математикалық

моделін ұсынған О.Г.Соломонияның жұмыстары [23, 24] белгілі бір

қызығушылық тудырады. Модель әртүрлі су көздері үшін шығындардың

қарастырылған дискреттік сандарынан жекелеген алаңдарға қатысты әрбір

суландыру көзі үшін есептік қамтамасыз етілгендікті таңдап алуға мүмкіндік

береді. Одан арғы жерде О.Г.Соломония 1966 жылы [24] жұмыста табиғи

ылғалданудың айнымалы сипатын ескере отырып, реттеліп тасталмаған су

көздері үшін оптимизациялау моделін ұсынады. Бұл мәселе суландыру

жүйелерінің қамтамасыз етілгендігінің шартты қисықтарын тұрғызумен

шешіледі.

19

Ирригациялық арналардың пайдалы әсер коэффициентін (п.ә.к.) ескере

отырып, су көздерін оптималды ирригациялық пайдалану есебін шешуге

алгоритмдік амал-тәсілді Р.С. Мартиросян және Г.Д. Степанян ұсынды. 1968

жылы [25] жұмыста авторлар ирригациялық каналдардың пайдалы әсер

коэффициентінінің (п.ә.к.) әртүрлі дискреттік мәндерін қарастыра отырып,

ағын сулардың оптималды параметрлерін анықтауды ұсынды. Бұл ретте, су

көзінің брутто шығындарының қамтамасыз етілгендік қисығын негізге ала

отырып, су көзінің ирригациялық арналардың пайдалы әсер

коэффициентінінің әртүрлі мәндеріне сәйкес келетін қамтамасыз етілгендік

қисықтарының жүйесі құрылады. Су көзінің нетто қамтамасыз етілгендігінің

әрбір қисығы бойынша суландырудың оптималды параметрлерін табу

бойынша есептеулерді жүргізе отырып, дақылдардың тұрақты су тұтыну

жағдайына қатысты болатын, су көзінің шығынының оптималды мәні және

оптималды суландыру алаңы анықталады.

В.А. Кардаш және В.Г. Пряжин бірлесе отырып, суғаруу көзінің

сулылығының және табиғи ылғалдандырудың өзгергіштігі жағдайларында су

ресурстарын оптималды пайдалану моделін [26] жасап шығарды.

Ауылшаруашылық өндірісін жақсарту ісінде суғару жүйелерін қайта

құруға қатысты модельдер мен әдістер маңызды роль ойнайды. Бұл тұрғыдан

Г.В. Воропаевтың, В.Н. Мухамеджановтың, В.С.Чернявскийдің [27] жұмысы

қызығушылық тудырады.

Қазіргі сәтке қарай су ресурстарын тиімді пайдаланған кезде есептік

қамтамасыз етілгендікті анықтау бойынша үлкен тәжірибе жинақталған [28-

31].

А.Л. Великанов 1973 жылы [28] жұмыста су шаруашылығы кешенінің

құрамдас бөліктерін дамытумен, алмастыратын кәсіпорындарды дамытуға

қажетті шығындарды және қалыпты сумен қамтамасыз етудің ықтимал

бұзылуымен (су ресурстарының тапшылығымен) анықталатын шығындарды

барынша азайтуды негізге ала отырып, су шаруашылығы кешенінің

ағынының есептік қамтамасыз етілгендігін анықтау әдісін ұсынды. Су

шаруашылығы кешенінің жекелеген құрамдас бөліктерінің экономикалық

шегін анықтау үшін салыстырмалы тиімділік әдісі қолданылды. Тиісті

есептік қамтамасыз етілгендікпен ағыстың белгіленген мәні үшін жасалатын,

есептік қамтамасыз етілгендікті анықтаудың математикалық сызықтық

моделі келтірілген. Бұл ретте жекелеген құрамдас бөліктердің мәндері

мақсатқа лайықты шектеулі тұрады деп шамаланады. Автордың пікірінше,

ұсынылып отырған әдістің (варианттарды іріктеп алу) тиімділігі нақты

есепке, міндетке байланысты болып келеді. Сондықтан динамикалық

бағдарламалау әдісіне негізделген өзге әдіс ұсынылады.

Келтірілген амал-тәсіл есептік қамтамасыз етілгендіктің аралық

мәндерін талдап шығуға мүмкіндік бермейді. [32-48] жұмыстарда осылар

математикалық бағдарламалаудың әртүрлі әдістеріне [49-55]негізделген, су

20

ресурстарын тиімді пайдалануды жобалаудың және пайдаланудың әртүрлі

модельдері мен әдістері келтірілген.

Су ресурстарын тиімді пайдалануды жобалауға арналған ауқымды

әдебиеттер көздері жеткілікті. [56, 57, 58] жұмыстарда су ресурстарын тиімді

пайдаланудың су шаруашылығы схемаларын жобалаудың математикалық

модельдері келтірілген.

21

2 ЗЕРТТЕУ АУДАНЫНЫҢ ТАБИҒИ -КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЫ

2.1 Географиялық орналасуы

Іле Алатауының солтүстік беткейіндегі қарастырылып отырған аумақ

ендік бағытта тау етегінің ұзына бойында, шығысында Шелек өзенінен

батысындағы Шамалған өзеніне дейін, ал бойлық бағытта 50-70 км созылып

жатыр; аумағының солтүстік бөлігі Қапшағай су қоймасымен тұйықталады;

жалпы ауданы 6 мың км2 жуық. Бұл аумақ өзінің шығу тегінде өте күрделі

жер бедеріне ие болып отырған және Іле тауаралық ойпатының (қазір

Қапшағай су қоймасының түбі) түбінен 4,0 - 4,5 км-ге биікте ендік бағытта

созылып жатқан Іле Алатауында тау түзілуінің дамуымен тығыз байланысты

(2.1 сур.).

Ең биік шыңдар Талғар тау торабы деген атауға ие орталық бөлігінде

орналасқан (ең биік нүктесі - Талғар шыңы - 5017 м.абс.). Жотаның батыс

және шығыс қапталдары батыста үстірт тәріздес Кіндіктас массивіне өте

отырып, төмендейді; шығысында - Сарытау, Боқай, Қараш және т.б. орташа

тау сілемдерін құра отырып тармақталады. Іле Алатауы анық білінетін

аймақтық құрылысқа ие. Тау жүйесінің өзі мұнда ылғалдың

конденсациялануы жүретін және оның ішінде Іле Алатауының солтүстік

беткейінің су ресурстары қалыптасатын, ағын қалыптасу аймағына жатады

[87, 88, 89].

Диссертациялық жұмыста зерттеліп отырған аймақ тау жүйесінен келіп

түсетін су ресурстарының таралу аймағы болып табылады және

ауылшаруашылық тұрғысынан жақсы игерілген аумақ болып келеді. Аудан

егін шаруашылығы үшін климаттық тұрғыдан да, топырақ тұрғысынан да

қолайлы болып табылады. Су ресурстарының қалыптасу жағдайлары және

өзара әрекеттесу сипаты бойынша Іле Алатау солтүстік беткейін және тау

етегіндегі-жазық аумақты үш аймаққа бөлуге болады [90, 91]:

1. Су ресурстарының қалыптасу аймағы – жартастық палеозой

жыныстарынан құралған және аймақ өзендерінің қоректенуінің негізгі

ауданы болып табылатын тау бөктері.

2. Ысырынды конустағы ағынның ысырап аймағы – өзендердің бірігіп

кеткен ысырынды конустарынан құрылған және өзендердің жер бетіндегі

ағынын, ирригациялық және метеорлық суларды қарқынды сіңіру аймағы

болып табылатын тау етегіндегі шлейф.

3. Жерасты суларының негізгі өзендерге және Қарасу өзеніне су

босататын аймағы болып табылатын, ұсақ түйіршікті, әлсіз өткізетін төменгі

төрттік шөгінділерден құрылған тау етегіндегі еңіс жазықтық (2.2 сур.).

22

2.1-сурет. Іле Алатауы солтүстік беткейінің сұлбалық картасы [92]

23

2.2-сурет. Іле Алатауы солтүстік беткейінде ағынның табиғи-географиялық аймақтарының орналасу сұлбасы

24

2.2 Өзендер ағынының қалыптасу сипатын анықтайтын

факторлар

Физикалық-географиялық цикл бойынша ғылыми мәліметтерді[93, 94

және т.б.] талдау, қарастырылып отырған аумақта өзендер ағынының

қалыптасуы жер бетіндегі және жер астындағы құрамдас бөліктердің тығыз

өзара байланысын білдіреді. Бұл қасиеттер өз кезегінде тау жыныстарының

түрлерінің (литологиялық құрамның) генетикалық жаратылысына

байланысты болып келеді және рельеф түзетін факторлармен анықталады.

[95] сәйкес, Іле Алатауының қазіргі рельефінің қалыптасуында шешуші

рольді ең жаңа тектоникалық қозғалыстар атқарады. Өз кезегінде, қоректену

мен ағын өзендердің рельеф құрайтын іс-әрекетіне тікелей әсерін тигізеді. Ал

қоректену ең алдымен әрбір географиялық аймақтың және сулылық циклінің

климаттық факторларымен байланысты.

Жоғарыда баяндалғаннан табиғи жағдайларда ағын қалыптасу

аймағынан Қапшағай су қоймасына қарай өзендер ағынының өзгеру сипатын

анықтайтын негізгі факторлар:

1. Ағын қалыптастырушы факторлар.

2. Төселіп жатқан беттік факторлары болып табылады.

Төменде осы факторлардың әрқайсысын жеке-жеке қарастырып

шығамыз.

2.2.1 Ағын қалыптастырушы факторлар

Өзендердің гидрографиясы және су режимі. Атап кетілгеніндей,

қарастырылып отырған аумақтың жер беті сулары аймақтың жерасты

суларын қалыптастыруда маңызды және елеулі роль атқарады, сонымен

қатар, генетикалық тұрғыдан жерасты суларымен өзара тығыз байланысты

болып келеді. Бұл ағын сулар Қапшағай су қоймасының сол жақ тармақтары

болып табылады (2.3-сурет). Ағын қалыптасу аймағындағы Іле Алатауының

солтүстік беткейінің су ресурстары – қарқынды дамыған тереңдік эрозиясы

бар жаңа ағындармен көрсетілген, сипатты тау өзендері, олардың ұзына

бойғы кескіні толық қалыптаспаған. Тау етегіндегі жазықтыққа шыға келе,

сулылығы азайып, ал ағындары – баяулай бастайды. Аталған аймақтың

өзендерінің ағынының және су режимінің қалыптасу жағдайларын зерттеулер

В.Л. Щульцтің, О.П.Щеглованың, З.Т. Беркалиевтің, А.Ф. Литовченконың,

Ю.Б. Виноградовтың, И.С. Соседовтың, Л.А. Емельяновтың және т.б.

жұмыстарында қарастырылған [96-99].

25

2.3-сурет. Іле Алатауы солтүстік беткейінің гидрографиялық желісі картасы

26

Өзендердің су режимі, негізінен алғанда, климат жағдайларымен, атап

айтқанда, жауын-шашын режимімен және мөлшерімен, ауа

температурасының және ылғалдылығының бөлінуімен, буланумен,

өзендердің қоректену көздерінің ара қатынасымен, жер бедерінің сипатымен,

сондай-ақ өзен бассейндерінің гидрогеологиялық және т.б. ерекшеліктерімен

анықталады. Ағын қалыптасуының негізгі факторларының бірі

бассейндердің жер бедері мен абсолюттік биіктіктігі болып табылады. Су

жинаудың абсолюттік биіктігінің өзгеруімен климат және төсеп жатқан

беттік әсерлер, өзендердің қоректену жағдайлары да өзгереді. Осыған орай

биік таулы аудандардың өзендерінің қоректенуінде мұздықтар мен қар

жамылғысының рольі ерекше, орташа таулы және тау етегіндегі белдіктерде

маусымдық қар жамылғысының, сұйық жауын-шашынның және жерасты

суларының ролі арта түседі.

Аймақтың өзендері биіктік орналасуы, жерасты қоректенуінің ара

қатынасы және ағын режимі бойынша 3 топқа бөлінеді [100]:

I. Мұзбен-қармен қоректенуі бар таулы өзендер ( Талғар, Есік, Үлкен

және Кіші Алматы, Шелек, Түрген, Қаскелең, Ақсай және т.б.).

ІІ. Мұздан және бұлақтан қоректенетін тау етегіндегі өзендер

(Қотырбұлақ, Қайназар, Рахат, Киікбай, Белбұлақ).

ІІІ. Бұлақтан қоректенуі және шығару конустарының перифериялық

бөліктеріндегі бастауы бар жазықтықтағы өзендер ( Сұлтан-қарасу, Саз-

Талғар, Қарасу, Лепсі және т.б.).

Таулы өзендер бастауын 3000 м асатын биіктіктерден алады және

аралас қоректенуге ие (2.1-кесте). Әртүрлі биіктік аймақтарындағы мұз

еруінің кешеуілдеуіне орай, көктемгі су тасуларыұзаққа созылады (наурыз-

мамыр). Ал маусымның басынан тамыздың аяғына дейінгі жазғы су тасуға

мұздықтардың еруі себепші болады (2.4-а сурет). Н.Н.Пальговтың

мәліметтері бойынша, 3000 м биігірек аймақта ағынтың 50-90%-ын

мұздықтардың еріген сулары құрайды [101].

Биіктіктің төмендеуіне және су жинау бассейндерінің аудандарының

ұлғаюына қарай жерасты суларымен қоректенудің үлесі артады. Таудан

шыққан кезде өзендердің қоректенуіндегі мұздық суларының үлесі 7-29%,

құраса, қалған үлес жауын, қар және жерасты суларына тиесілі. Алматы сел

ағыны станциясының мәліметтері бойынша, Кімасap өзенінің Кіші Алматы

өзені бассейніндегі вегетациялық кезеңдегі жерастынан қоректенуінің үлесі

56-дан 86%-ға дейін ауытқиды және төменгі деңгейде жерасты сулары

өзендердің қоректенуінің жалғыз көзі болып табылады.

Тау етегіндегі өзендер орташа тау аймағынан басталады және оларды

көбіне жерасты сулары қоректендіреді, ұзындықтары 15-20 км дейін.

Олардың орташа жылдық шығындары 1,0 м3/с дейін. Су тасуы кезеңінде бұл

типтің өзендері, су жинау бассейндерінде борпылдақ түзілімдердің кең

таралуына байланысты тасындылардың орасан зор мөлшерін тасиды. Бұл

өзендер аз сулылығымен және қар еру кезеңіндегі анық білінетін су тасуымен

27

ерекшеленеді (2.4-б сурет). Олардың көпшілігі, шығару конустарында «құлап

түсіп», тау бөктерінде ағынынан айырылады.

Жазықтық түріндегі өзендер (қарасу) жерасты суларының шығу

аймақтарында пайда болады, бұлақтан қоректенуге ие, сондай-ақ

мұздықтармен және жауынмен қоректену келіп қосылады. Қарасу

өзендерінің су режимі жыл бойына салыстырмалы тұрақтылығымен

ерекшеленеді (2.4-в сурет).

Тау етегіндегіжазық аумақта жауын-шашын аз түседі, дәл сол уақытта

ауаның жоғары температурасына байланыстыжоғарғы буланғыштық

байқалады. Сондықтан, ысырынды шығару конустарында борпылдақ

шөгінділердің кеңінен дамуына орай өзендер, жазықтыққа шыға отырып, өз

суларын грунтқа инфильтрацияға және булануға жоғалта отырып,

таязданады. Сонымен қатар, өзен ағынының үлкен бөлігі суғаруға алынады.

Осы себептерге орай, тіптен ең ірі өзендердің өзі суларын Қапшағай су

қоймасына дейін жылда жеткізе бермейді.

2.1-кесте. Іле Алатауы солтүстік беткейінің негізгі өзендерінің

гидрографиялық сипаттамалары [102]

Өзендер Ұзын-

дығы, м

Су жинау

ауданы,

км2

Өзеннің

құламасы, м

Су өтімі, м3/с

Таудан шығу

аймағында

сағасында

Шелек 245 4300 3449 33,4 30,5

Түрген 104 614 3423 7,18 4,10

Есік 96 256 3144 4,82 3,00

Талғар 117 444 3479 10,3 5,40

Қаскелен 177 290 3369 4,14 15,2

Үл. Алматы 96 425 2963 4,73 2,30

Кіші

Алматы

125 710 3379 2,06 1,32

Ақсай 70 566 2758 1,85 2,60

Шамалған 88 526 3059 1,60 1,40

Аумақтың таулы бөлігіндегі өзен торабының орташа жиілігі 0,8- 1,0

км/км2, жазықтық бөлігіндегі өзен торабының орташа жиілігі - 0,3 км/км2.

Таудан шыққан кездегі өзендердің ағынының орташа жылдамдығы 0,5-1,2

м/с, максималды жылдамдығы 3-4 м/с және одан көп.

Зерттеліп отырған аумақтың өзендер ағынының табиғи

шығындалулары таудан шыққан кезде олардың ағынынан 16-23% құрайды

[103,104]. 2.1-кестеден көрініп отырғанындай, Қаскелең өзенінің

сағасындағы су ағыны, оның таудан шыққан кездегі жиынтық ағынынан

асып түседі, ал басқа өзендерде болса, кері құбылыс байқалады. Бұл

28

Қаскелең өзенінің және оның тармақтарының арнасы басқа бассейндерден

қосымша жерасты ағынын дренаждайтындығын көрсетіп отыр. Құбылысты

аймақтың су сақтайтын қабаттарының геологиялық құрылысымен

түсіндіруге болады, оны келесі параграфта қарастырамыз.

а) Талғар өзені – Талғар қаласы

б) Киікбай өзені – Киікбай айырығы

в) Сұлтан-Қарасу – бастау

2.4 – сурет. Іле Алатауы солтүстік беткейі өзендері ағынының

гидрографтары (орташа сулы жылдар үшін 1963 және 2011 ж.)

29

2.2.2 Төселіп жатқан беттік факторлары

Жер бедері. Іле Алатауы айқын білінетін аймақтық және сатылы

құрылысқа ие. Мұнда жергілікті жер бедерінің аса өзгергіштігі байқалады.

Жергілікті жердің әлсіз толқынды, жазықтық аумақтарынан бастап биік

таулармен қатты тілінген альпілік жер бедеріне дейін кездесіп отырады.

3000-3500 м биіктіктерде альпілік жер бедері дамыған, мұнда 239 жуық

мұздық бар және гляциальды сел тасқындары пайда болады [105].

1500 м бастап 3000 м дейінгі биіктіктер аймағы мұнда өзендер кеңейген

етектері бар U-тәріздес аңғарлар бойынша ағатын қарқынды эрозиялық

әрекетпен ерекшеленеді. Бөктерлер тік, әр шөпті өсімдік қауымдастығы және

шыршалы ормандар басып жатыр. Орташа таулы аймақ – бұл ағынтың

транзитінің және сел тасқындарының қосымша пайда болуының аймағы.

Аласа таулы аймақ, 800...1000 м бастап 1500...2000 м дейінгі

абсолюттік белгілері бар «сөрелер» деп аталатындар төбелі-белесті жер

бедерімен ерекшеленеді. Олар борпылдақ түзілімдерден құрылған.

Сөрелердің бет жағы кертіштермен бөлшектенген, гидрогеологиялық желінің

ойындыларының тереңдігі бірнеше жүз метрден мыңдаған метрлерге дейін

жетеді. Сөрелер аймақтың орталық бөлігінде (Есік, Талғар, Үлкен және Кіші

Алматы өзендерінің бассейндері) ең анық бөлінген. Тау етегіндегі саты тау

өзендерінің шығару конустарына күрт, ойықпен үзіледі. Кей жерлерде ол

шайылған және біртіндеп тау етегіндегі еңіс жазықтыққа көшеді.

Іле Алатау етегінің ұзына бойына өзендердің бірігіп кеткен шығару

конустары құрған, анық көрінетін тау етегі шлейфі созылып жатыр. Шығару

конустарында өзен аңғарларының террасалары ұсталынбаған. Тау

өзендерінің апаттық су тасқындары бірнеше сағат ішінде биіктігі ондаған

метрлерге дейін жететін эрозиялық оймақтар жасауға қабілетті. Шығару

конустарының перифериясында ойықтың тереңдігі азаяды және өзен

аңғарларының көлденең кескіндері жұмсақ кескін қабылдайды.

Тау етегіндегі шлейф пен Іле өзені аңғарының арасында жатқан тау

етегіндегі еңіс жазықтықтың (Қапшағай су қоймасы) жер бедері шағын

өзендердің аңғарларымен және жыралармен тілімделген аласа шоқылы, кей

жерлерде мінсіз тегістелген бет жақ болып келеді. Мұнда өзен аңғарлары

10...15 метрден аспайтындай ойылған.

Қарастырылып отырған аумақтың жер бедерінің өзендер ағынының

өтуіне әсері әртүрлі көрініс табады. Мұндағы еңістер үлкен болатын биік

таулы, орташа таулы және аласа таулы аймақтарда өзендер суының су жинау

беті бойынша ағып түсуі үлкен жылдамдықтарда жүреді. Мұнда

гидрогеологиялық желі қарқынды дамиды. Өзендер бассейндерінің су ұстап

тұру қабілеті өте төмен.

Жер еңістігінің азаюымен өзен арналарындағы ағынның v

жылдамдықтары төмендейді, бұл бірігіп кеткен шығару конустарында

30

ағынтың фильтрацияға және булануға шығындалуының артуына жағдай

жасайды.

Осында аласа төбелі, жазық жер бедері және аз еңістер (0,005) бар тау

етегіндегі еңіс жазықтықта өзендердің айналмалығы және аумақтың

батпақтануы дамыған, бұл ылғалдың булануға шығындарының артуына

ықпал етеді.

Аймақтың топырақ-өсімдік жамылғысы және геологиялық құрылысы.

Топырақ-өсімдік жамылғысының Іле Алатауының солтүстік баурайының

аумағы бойынша бөлінуінде аумақтың таулы бөлігінде айқын білінетін

биіктік белдіктік және экспозициялық айырмашылықтар байқалады.

Гидрологиялық мақсаттар үшін топырақ-грунттардың

инфильтрациялық және т.б. қасиеттерін А.Ф. Литовченко, И.С. Соседов және

т.б. авторлар зерттеген [106].

Іле Алатауының солтүстік баурайының біз қарастырып отырған тау

етегіндегі-жазық аумағында келесідей ландшафттық белдіктерді бөліп

көрсетеді.

Бұталы далалар белдігі 850 – 1200 м. Осы аймақтың төменгі бөлігінде

қара топырақтың аналогтарына жатқызуға болатын топырақтарда дәнді-

жусанды далалар таралған. Аймақтың жоғарғы бөлігінде таудағы қара

топырақта бозды-бетегелі-бұталы және бозды-бетегелі-ақселеулі өсімдіктер

өседі [107].

850 - 800 м белгілерден төменіректе шөл-далалық (650 м дейін) және

шөл белдіктері (650 м белгіден төменіректе) орналасады.

Шөл-далалық аймақтың өсімдік жамылғысы ебелектің және

эфемерлердің қатысуымен бетеге-жусанды және жусанды

қауымдастықтармен көрсетілген, топырақтар ашық-каштан және сұр, тұзды.

Ашық-каштан топырақтар жазықтықтың оңтүстік жолағында (560-700 м

белгілері бар) таралған. Жазықтықтың 560-500 м белгілері бар солтүстік

бөлігін сұр топырақтар алып жатыр, ал жыралар мен өзен аңғарлары

бойынша шалғынды топырақтар таралған. Жазықтықтың төмендеген

учаскелерінде, «сағалық» деп аталатын жолақта шалғынды, шалғынды-

батпақты және шалғынды-сұртопырақтар кездеседі.

Бұл топырақтар грунт суларының деңгейінің жоғары тұруының және

жер бетіне бұлақтар мен қайнарлардың көптеп шығуының нәтижесінде

түзілген, бұл жергілікті жердің батпақтануына әкеліп соғады. Бұл

топырақтарда солодин, бидайық, ши және т.с. өседі.

Шөл аймағының топырақ-өсімдік жамылғысы аса алуан түрлі. Бұл

аймақта сұр топырақтар, шалғынды, шалғынды-қара топырақ, тақыр тәріздес

және сортаңды топырақтар басым болып келеді, олар құмдардың

массивтерімен кезектесіп отырады. Өсімдіктер – жусандардың және

солонкалардың тығыз емес жамылғысы, ол сексеуіл тоғайларымен және

ксерофитті бұталармен кезектесіп отырады.

31

Аймақтың геологиялық құрылысы күрделі және алуан түрлі болып

табылады . Ең ежелгі жыныстар жасы бойынша протерозойға жатады. Олар

жотаның осьтік аймағында шағын учаскелермен таралған. Жасырақ –

палеозой түзілімдеріне құмды-тақта тасты жыныстар, ізбестастар,

конгломераттар, құмдақтар, алевролиттер және т.б. жатады. Онымен қоса,

мататикалық жыныстар - порфириттер, сондай-ақ граниттер, гранодиориттер

және сиениттер кең таралған.

Жас кайнозой жыныстары тек борпылдақ немесе нашар цементтелген

жарықшақты түзілімдермен көрсетілген. Кайнозой шөгінділері қызыл түсті

саздардан, ұсақ малта тасты-қиыршық тасты конгломераттан және төрттік

дөрекі жарықшақты қойтас-қиыршық тас жыныстардан тұрады. Тізіп

көрсетілген кайнозой шөгінділерінің ішінен біз ең жастарын – төрттік

антропогендік кезеңнің жыныстарын қарастыратын боламыз, өйткені олар

зерттеліп отырған аумақта тұтас жамылғымен жатыр.

Жер бедері, антропогенді шөгулер және аймақтағы жиі жер сілкіністері

жер тарихының соңғы кезеңіндегі және қазіргі уақыттағы қауырт

тектоникалық қозғалыстарды көрсетіп отыр. В.Ф. Шлыгинаның (1965), М.Ж.

Жандаевтың (1972) және т.б. авторлардың зерттеулеріне сәйкес, таулы-

қатпарлы Іле Алатауы елі ең жаңа тектоникалық қозғалыстар дәуірі деп

аталатын, Жер тарихының соңғы кезеңінде пайда болды. Неотектоникалық

қозғалыстардың нәтижесінде аумақ жарылу сызықтары бойынша

бірқалыпсыз көтерілулерді және төмен түсулерді бастан кешіріп отырған екі,

бөлек облысқа бөлінген болатын [107]. Көтерілу облысына Іле Алатауы

жотасының ең биік таулы бөлігін, төмен түсу облысына – тау етегіндегі иілу

аймағын жатқызуға болады. Төмен түсу облысы тау астындағы аймақты

қамтиды, мұнда палеозой іргетасы (аймақтық су сақтағыш) жер бетінен 1000-

1200 м (Түрген-Шелек өзендері аралығы) бастап 3500 м (Алматы иілімі)

дейінгі тереңдікке түскен. Бұл орасан зор шұңқырлар жерасты суларының

негізгі коллекторлары болып табылатын, кайнозой дөрекі борпылдақ,

жарықшақты аллювиальды-прелювиальды шөгінділерінің қуатты

қабаттарымен толтырылған. М.Ж. Жандаевтың зерттеулері [108] және басқа

да авторлардың картометриялық зерттеулері тау етегінің батыс бөлігінің

(Ақсеңгір жоғарылауы) инверсиялық көтерілуіне байланысты, Қаскелең

өзенінің арнасының шығысқа ауытқитындығын, ал Алматы ойпатының

қарқынды батуына байланысты Есік, Талғар өзендерінің батысқа

ауытқитындығын көрсетіп отыр.

Іле ойпаты үшін төрттік шөгінділердің бөлшектелуінің алғашқы

схемасын Н.Г. Кассин ұсынған болатын, ол геоморфологиялық деңгейлердің

Тянь-Шаньның үш мәрте мұздануымен байланысы туралы пікір айтқан

болатын [109]. Кейініректе төрттік шөгінділердің геологиялық-литологиялық

құрылысын көптеген авторлар Н.Н. Костенко, В.Ф. Еспадов, В.Ф. Шлыгина,

В.П. Бочкарев, В.Д. Мадахов және т.б.ірі масштабты геологиялық,

гидрогеологиялық және инженерлік-геологиялық карталау барысында

32

зерттеген болатын. Олардың зерттеулеріне сәйкес зерттеліп отырған

аймақтың төрттік шөгінділерінің геологиялық-литологиялық құрылысы

жалпы түрде көрсетілген.Жекелеген учаскелерде бұл шөгінділер сазды

толтырғышпен тығыздалған. Олардың максималды қабаты 160 м, минималды

қабаты 10-15 м (Николаевка пос. жанында) [110].

Шығару конустарының қойтасты-малта тасты шөгінділерінде орташа

төрттік жастағы сары топырақ тәріздес саздақтардың және сары

топырақтардың қабаты жатыр. Тау етегіндегі шлейфте олар ежелгі шығару

конустарының тар терраса-остандықтары түрінде сақталып қалған.

Саздақтардың қабаттарының қуаты Алматы учаскесіндегі 120 метрден

бастап, Талғар, Түрген өзендерінің бассейндеріндегі 25-30 м дейін ауытқиды.

Жазық жерде орташа төрттік аллювиальды-пролювиальды шөгінділер,

Қаскелең өзенінен шығысқа қарай жатқан қазіргі өзендердің су айырықтарын

құрай отырып, жайылма үстіндегі террасалардың екінші кешенін түзеді.

Бұл жыныстардың литологиялық құрамы алуан түрлі. Олардың

арасында ірі шығару конустарына (Шелек шығару конусы) шектесіп жатқан

жазық жер учаскелеріне тән құмдақ-саздақ (Кіші Алматы, Талғар, Түрген,

Шелек өзен аралықтары) және құмды-малта тасты түзілімдер кездеседі.

Қазіргі гидрографиялық тораптың төменгі террасаларының кешенін

құрай отырып, жазық жердегі жоғарғы төрттік аллювиальды-пролювиальды

шөгінділер су айырық учаскелері арасындағы қазіргі төмендеу рельефінде

әзер байқалатын төмендеулерді орындайды. Жазық жерде жоғарғы төрттік

шөгінділердің қуаты әдетте 20-30 м аспайды. Аллювиальды-пролювиальды

шөгінділер жоғарғы жағынан қуаты бірнеше метрге дейін жететін сары

топырақ тәріздес саздақтардың және құмдақтардың қабатымен жабылып

жатыр.

Қазіргі заманғы шөгінділер барлық жерде таралған және өзендердің

сағалық учаскелерін құрайды, мұнда олар малта тастардың линзалары бар

лайлы құмдармен, саздақтармен, құмдақтармен көрсетілген. Бұл

түзілімдердің қуаты шамалы: әдетте ол бірнеше метрден аспайды. Қазіргі

заманғы шөгінділерге сонымен қатар өзендердің арналарын және

жайылмаларын қалыптастыратын аллювий де жатады.

Осылайша, қарастырылып отырған аумақтың геологиялық-

литологиялық құрылысы саздақ және сазды жыныстардың қуаты және

ұзақтығы әртүрлі қабаттары мен линзалары бар құмдақ-малта тасты-

қиыршық тасты шөгінділердің басым дамуымен сипатталады, литологиялық

құрамның алмасуы айтарлықтай жиі жүріп отырады. Осы төрттік

шөгінділердің барлығы бірыңғай су сақтайтын қабат түзеді және аймақтық су

өткізбейтін қабат болып табылатын палеозой іргетасында жатады.

Гидрогеологиялық тұрғыдан аудан мұның қоректену облыстары болып

оның таулы жоталары қызмет ететін ірі, көп ярусты Іле артезиан бассейнінің

орталық бөлігіне жатады [111-113]. Аталған аймақтың гидрогеологиялық

жағдайларын ҚазКСР ҒА Гидрогеология және гидрофизика институтының

33

бірқатар зерттеушілері (У.М. Ахмедсафин, В.Ф. Шлыгина, Ф.В. Шестаков

және т.б.) егжей-тегжейлі зерттеген.

Жоғарыда баяндалған заңдылықтан өзге, табиғи жағдайларда

қарастырылып отырған аумақта өзендер ағынының өзгеруі, біздің

пікірімізше, сонымен қатар аймақтың жиектері бойынша сынулардың және

көтерілулердің (Аксеңгір және Шелек) төмен түсуінің және салынуының тау

етегіндегі облысының орналасу сипатына да байланысты болып келеді.

Аймақ солтүстік-батысқа қарай еңкейген астау түрінде (аймақтық су

өткізбейтін қабаттың – палеозой іргетасының жату тереңдігі 3200-3500 м)

елестетуге болады, тиісінше, астаудың шығыс бөлігі көтерілген (палеозой

іргетасының жер бетінен жату тереңдігі 1000-1200 метр). Аймақтағы су

өткізбейтін жыныстардың осындай қалпы жерасты ағынын Қаскелең өзенінің

бассейнінің алып қалуына немесе, Қапшағай су қоймасына соқпай өтіп,

аталған аумақтан жер астында кері қайтуына алып келуі мүмкін. Мұның

дәлелдемесі болып Қскелең өзенінің сағаға ағынының олардың таудан

шығуы кезіндегі өзендердің жиынтық ағынынан айтарлықтай асып түсуі

мысал бола алады. Бұл мысал 2.1- кестеде келтірілген болатын.

2.3 Өзен ағынының метеорологиялық факторлары

Ауданның климатын және оның жекелеген сипаттамаларын

зерттеулермен әртүрлі кезеңдерде біршама мамандар: метеорологтар,

географтар, топырақтанушылар және т.б. айналысып келді. Аймақтың

климат жағдайларын қорыта талдау [114 және т.б.] жұмыстарында

қарастырылған. Метеорологиялықбақылауларалғаш рет 1885 жылы, Алматы

метеостанциясында басталды. Әрі қарай қарастырылып отырған аумақта

Қазақ КСРгидрометеорология және табиғи ортаны бақылау басқармасының

және басқа ведомстволарғақарасты 7 метеостанция және қатарлас жатқан

аудандарда – 3 метеостанция жұмыс істеп тұрды [115, 116, 117].

Метеостанциялар аумақ бойынша бірқалыпсыз орналасқан. Бақылаулардың

ең ұзақ кезеңіне Алматы МС (1885 ж. бастап) ие. Қалған метеостанциялар

бойынша бақылаулардың кезеңі орташа алғанда 40 жыл құрайды (2.5-

сурет).Бақылаулар саны айтарлықтай жоғары [118, 119].

Іле Алатауы материктің терең түкпірінде орналасқан, полярлық,

тропиктік және арктикалық ауа массаларының солтүстіктен, солтүстік-

батыстан және батыстан баса көктеп енулеріне ұшырап отырады. Ең көп

қайталанғыштыққа полярлық ауа массасы, ең аз қайталанғыштыққа -

арктикалық ауа массасы ие. Қыста аумақта сібір антициклоны үстемдік етеді.

Көктемде циклондар жиі болып тұратындықтан Атлант, Жерорта және Қара

теңіз аудандарынан ылғалды ауа массалары жылдық жауын-шашынның

көпшілік бөлігін әкеледі. Жазда құрғақ аңызақ желге себепші болатын жылы

тропиктік ауаның баса көктеп енулері жиі болып тұрады.

Атмосфераның жалпы циркуляциясының аясында жазықтық бөлікте

буланған ылғалды тауға көшіруді және конденсациялауды іске асыратын

34

жергілікті тау-аңғар циркуляциясы көрініс табады. Жалпы алғанда, зерттеліп

отырған аумақтың климаты күрт континенталды, құрғақ, жартылай шөл,

таулы бөлігінде бірқалыптырақ. Жазықтықта: ыстық жаз, жылымықтары

және суып кетулері бар жұмсақ қыс, ауа температурасының үлкен жылдық

және тәуліктік амплитудасы, шамалы бұлттылық, аса жоғары булануға

себепші болатын айтарлықтай құрғақтық тән. Ауданның климат

жағдайларында негізгі эементтері атмосфералық жауын-шашындар, ауа

температурасы мен ылғалдылығы болып табылады.

Атмосфералық жауын-шашынның аймақ аумағы бойынша бөлінуі

бірқалыпсыз. Жауын-шашынның түсуі гипсометриялық және

геоморфологиялық жағдайлардың алмасуы тудыратын анық білінетін

аймақтықпен сипатталады. Мұнда жылдың жылы кезіндегі максимуммен,

жылына 300-750 мм жауын-шашын түседі. Батыстан шығысқа жылжи түсуге

қарай, жауын-шашынның жиынтығы барлық табиғи-географиялық

аумақтарда азаяды.

Биіктік аймақтықтан өзге, жауын-шашынның бөлінуінде ендік

аймақтық анық білінеді (2.2-кесте). Жауын-шашынның ең көп мөлшері

аймақтың ең биік Талғар жотасы көмкеріп жатқан орталық бөлігіне (Үлкен

және Кіші Алматы, Талғар, Есік өзендерінің бассейндері) келеді. Шығыста

орналасқан, ылғалды солтүстік-батыс желдерінен Талғар тау торабының

қуатты кедергісімен жабулы аудандар азырақ ылғалданған. Мысалға, Алматы

метеостанциясындағы (батыста) және шамамен бір биіктікте тұрған Малыбай

МС-дағы (шығыс периферияда) жауын-шашын мөлшері тиісінше 629 және

216 мм (2.2-кесте). Осының барлығы Талғар тау торабының, қоршаған

аумақтан биікте тұрып, барлық кезде суық болып қала отырып, өзіне

атмосфералық ылғалды тартатындығын және оны мұздықтарда

конденсациялайтындығын куәлендіреді.

Шығу конустарының тау етегіндегі шлейфтерінде қыс бірқалыпты

суық, қарлы; жазы жазықтыққа қарағанда азырақ ыстық, әдетте жауынды.

Тауға көтерілген сайын 1800-2500 м биіктіктерде, биігіректе біршама азая

отырып, жауын-шашын мөлшері1000 мм және одан көпке дейін арта

түседі.Қар жамылғысы режиміне шешуші әсерлерді жердің биіктігі және

баурайлардың экспозициясы көрсетеді. Аласа таулы аймақта солтүстік

экспозиция баурайларында қар жамылғысы қарашаның ортасында –

желтоқсанның басында, ал оңтүстік экспозиция баурайларында - 18-25 күн

кейінірек орнығады. Тау етегіндегі-жазықтық аумағында қар жамылғысының

бұзылуы наурыздың екінші-үшінші онкүндігінде жүреді.

35

231 Қарашоқ

232 Шелек

233 Есік

236 Ассы

237 Алматы (К.П)

238 Алматы қаласы

240 Жалаңаш

242Алматы көлі

2.5- сурет. Метеорологиялық станциялардың қазіргі таңдағы орналасу картасы

36

Осылайша, орнықты қар жамылғысы кезеңі биіктік аймақтыққа

байланысты болып келеді: егер Іле өзенінің аңғарында ол жылына 60-90

күннен аспаса, онда аласа таулы аймақта ол жылына 120 күнге жуықты

құрайды. Қар жамылғысының биіктігі де әртүрлі: жазықтықта және тау

етегіндегі жолақта 40-60 см максималды мәндерге жете отырып, 10-30 см

шегінде ауытқиды. Жердің биіктігімен және экспозицияның оңтүстіктен

солтүстікке өзгеруімен қардағы су қоры да өседі. 456 м абс. Биіктікте

(Қапшағай) максималды қар қорлары 78 мм, шамамен 1000 м биіктіктерде -

50-100 мм құрайды.

Аталған ауданда ауа температурасының өзгеруінің негізгі заңдылығы

жер биіктігінің артуымен оның азаюы, сондай-ақ 1400 м бастап 1600 м

дейінгі биіктіктерде жылдың қысқы мезгілінде температуралық инверсияның

болуы болып табылады. Ауа температурасының жыл ішінде жердің биіктігі

бойынша, сондай-ақ жердің ені бойынша өзгеру сипаты туралы 2.2-кестенің

мәліметтері бойынша пікір айтуға болады. Кестеден көрініп отырғанындай,

ауа температурасы үшін аумақ бойынша айтарлықтай өзгергіштік тән.

Орташа жылдық ауа температурасы жазықтағы 8-9°С бастап шамамен 3000

м биіктіктегі -2,4°С дейін (Мыңжылқы МС) ауытқиды, ал гляциальды

аймақта ол -8 —10°С дейін азаяды. Ауаның теріс орташа айлық

температуралары бар кезеңнің ұзақтығы жазықтықта 3-4 ай, ал биік тауда 7

және одан көп ай. Ең суық ай - қаңтар, ал ең жылы ай - шілде.

Аталған аумақ үшін сонымен қатар таулардағы ауаның тәуліктік

температураларының үлкен амплитудасы тән болып табылады, бұл

ылғалдың жартастардың бетінде және үймелерде конденсациялануына

жағдай жасайды, мұнда конденсацияланатын ылғал, осылайша таулардағы

жерасты суларының қорларының толықтырылуына қатыса отырып,

жарықшақтар бойынша ағып үлгереді. И.С. Соседовтың және Л.Н.

Филатованың (1969) мәліметтері бойынша, мұндай конденсация Іле Алатау

тауларында негізінен жазда болады, алайда жылдың бұл мезгілінде булану

конденсациядан басым болып келеді [ 120; 121].

Аймақтың ауасының ылғалдылығына ауа температурасы,

атмосфералық жауын-шашын мөлшері, булану шамасы және циркуляция

процестерінің сипаты себепші болады. Жергілікті жердің биіктігінің өсуімен

орташа жылдық абсолюттік ылғалдылық 456 м биіктіктегі 7,3 мб бастап

(Қапшағай МС) 3017 м биіктіктегі 3,4 мб дейін (Мыңжылқы МС) азаяды. Ауа

ылғалдылығының тапшылығының орташа жылдық шамалары жергілікті

жердің абсолюттік биіктігінің өсуімен 9,2 мб бастап 2,6 мб дейін азаяды.

37

2.2-кесте. Меторологиялық элементтердің көпжылдық шамалары

МС

Биіктік, м.

абс.

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Год

Ауа температурасы, оС

Қапшағай 456 -11,4 -8,1 2,4 11,9 17,9 22,7 25,4 24,1 17,7 9,4 -0,4 -7,6 8,7

Шелек 605 -9,4 -5,8 3,0 11,9 17,4 21,6 23,1 22,7 16,9 9,4 1,3 -5,7 8,9

Малыбай 870 -5,4 -3,6 3,7 12,0 17,6 22,3 24,5 24,0 18,1 10,7 2,8 -2,6 10,3

Есік 1098 -6,0 -4,9 1,3 9,3 14,6 19,0 21,7 20,7 15,2 8,2 0,7 -3,5 8,0

Талғар 1015 -7,2 -5,4 1,3 9,6 15,0 19,2 21,6 20,2 15,1 7,6 -0,2 -4,5 7,7

Алматы 847 -7,4 -5,6 1,8 10,5 16,2 20,6 23,3 22,3 16,9 9,5 0,8 -4,8 8,7

Қаскелен 1137 -5,8 -4,5 0,9 8,6 13,9 18,2 21,3 20,2 15,0 8,1 0,8 -3,4 7,8

Ауа ылғалдылығының жетіспеушілігі, мб

Қапшағай 456 0,8 1,1 3,2 8,0 12,3 17,4 23,0 21,0 14,0 6,8 2,2 1,1 9,2

Шелек 605 1,0 1,3 3,4 8,0 11,5 15,5 19,0 17,3 12,6 7,0 2,4 1,2 8,4

Есік 1098 2,0 2,1 2,9 6,0 8,5 12,0 15,8 14,7 10,6 5,9 3,0 2,1 7,1

Алматы 847 1,3 1,4 2,6 6,3 9,5 13,5 17,7 16,5 12,1 6,6 2,4 1,4 7,6

Алма-Ата,

АМСГ

647 0,6 0,7 1,9 5,5 8,1 11,3 15,5 14,3 9,9 5,2 1,6 0,7 6,3

Атмосфералық жауын-шашын, мм

Қапшағай 456 18 18 29 36 42 34 28 16 14 25 25 21 306

Шелек 605 10 9 16 20 29 21 15 10 15 16 21 15 197

Малыбай 870 12 12 18 21 37 25 19 13 12 13 19 15 216

Есік 1098 40 40 74 118 117 73 48 32 33 63 64 48 750

Талғар 115 39 42 85 121 116 71 47 31 33 63 63 44 755

Алматы 847 33 34 70 99 98 61 40 26 28 52 52 36 629

Қаскелен 1137 32 32 68 94 93 58 38 25 27 49 49 34 599

Таутүрген 1140 35 38 78 108 106 66 44 29 31 58 58 43 694

38

3 ТАЛҒАР, ШЕЛЕК ӨЗЕНДЕРІ СУҒАРУ КӨЗДЕРІНДЕ

ЖҮРГІЗІЛГЕН ЗЕРТТЕУЛЕР

3.1 Талғар және Шелек өзендерінің гидрологиялық режимдері

Талғар және Шелек суғару жүйелерінің негізгі су көздері

трансшекаралық Іле өзені бассейніне жататын Талғар және Шелек өзендері

болып табылады [122, 123].

Талғар өзеніайқын байқалатын сипатқа ие мұздық-қарлы қоректенетін

өзендерге жатады және де таулардың төменгі, ортаңғы және ішінара жоғарғы

аймақтарындағы қарлардың еруінен болатын көктемгі тасқыны бар.

Тау етегінің аймағындағы қарлардың еруімен тұспа-тұс келе отырып,

көктемгі тасқын сәуірдің екінші жартысынан немесе мамырдың бірінші

жартысынан басталады. Мамырда ол орманды аймақтың қарының қуаты мен

ауданы бойынша айтарлықтай еруінен және көктемгі жауындар есебінен күрт

артады.

Суы аз жылдары, қар жамылғысы терең болмаған кезде, көктемгі

тасқынның шарықтау шегі мамырдың аяғында немесе маусымның бірінші

декадасында өтеді. Көктемгі тасқын мұздықтардың еруіне себепші болатын

шілде және тамыз айларына келеді. Талғар өзенінің су режимін Оң және Сол

Талғар өзендерінің бірігуінен төменіректе 190 м жерде орналасқан Қазақ

КСРгидрометеорология және табиғи ортаны бақылау басқармасының

гидрометрия бекетінің жақтауында зерттеледі.

Талғар өзеніне салыстырмалы түрде жиі болып тұратын, кейде

айтарлықтай қуатты селдердің болуы тән. Осы типті лай-тас ағындарының

пайда болу ошақтары, негізінен алғанда, бүйір аңғарларда орналасады,

өйткені мұнда борпылдақ қалдық материалдан тұратын ежелгі мұздық

шөгінділерінің үлкен массалары сақталып қалған.

Осындай тасқындардың ең күштісі 1921 жылғы 8 шілдеде жүріп, В.Д.

Городецкийдің есептеулері бойынша 3059 м3/сек шығынға ие болған.

Вегетациялық емес кезеңде Талғар өзенінің шығындары 4-8 м3/сек

шамасында ауытқиды. Минималды бақыланған шығын 1934 ж. 23 наурызда

өтіп, 2,2 м3/сек тең болған. Вегетациялық кезеңде (әсіресе шілде-тамызда)

шығындар күрт арта түсіп, 20-25 м3/сек жетеді. Максималды шығын 1947 ж.

16 мамырда байқалды және 106,0 м3/сек тең болды.

Талғар өзенінде судың негізгі мөлшері жаз кезінде өтеді: ағын судың

2/3 бөлігі вегетациялық кезеңде және тек 1/3 бөлігі одан тыс кезеңде өтеді.

Ағын судың осылайша бөлінуі суғару мақсаттары үшін аса ыңғайлы.

Бірақ ирригациялық желінің қазіргі жағдайында Талғар өзенінің суы

жеткіліксіз болып шығады. Суғару үшін судың ең басты жетіспеушілігі

мамырдың аяғында және маусым айларында байқалады. Өзеннен

максималды су беру тек шілде-тамыз айларында ғана жүргізіле алады.

39

Шелек өзені – Іле Алатауының ең ірі өзені, Іле өзенінің көлемі

бойынша екінші саласы – Жаңғырық, оңтүстік-шығыс Талғар және оңтүстік

Есік өзендерінің бірігуінен түзіледі. Жоғарғы бөлігінде Жаңғырықтың

ұзындығы 245 км, бассейнінің ауданы 4.980 км². Бастауын Іле Алатауының

оңтүстік баурайынан алады, төменіректе Іле қазаншұңқырына шығып, мұнда

Кур - Шелек және Ульхун – Шелек тармақтарына бөлінеді, Қапшағай су

қоймасына келіп құяды. Мұзбен-қармен қоректенеді. Сағасынан 63 км жерде

судың орташа шығыны 32,2 м³/сек. Суғару үшін пайдаланылады.

Шелек өзені – Іле Алатауының жотасының (Солтүстік Тянь-Шань) ең

ірі өзені, Іле өзенінің сол жағалау тармағы болып табылады, Алматы

облысының оңтүстік бөлігінде солтүстік Тянь-Шаньның екі жотасының – Іле

және Күнгей Алатауының арасынан ағып өтеді. Оның бассейнінің жалпы

ауданы 4300 км2, ұзындығы 245 км. Өзен ағынын гидрологиялық бақылаулар

қатары айтарлықтай ұзақ, 84 жыл, 1929 жылдан 2012 жылға дейін. Шелек

өзенінің жылдар бойынша орташа айлық шығындары Қосымша-2 келтірілген

[124].

Өзеннің бастаулары 3350 м асатын биіктікте Шелек-Кемин

мойнағының шығыс баурайында Жаңғырық, Богатырь, Корженевская

мұздықтарынан басталады.

Айтарлықтай бөлігін өзен биік таулы ауданда өтеді. Өзен алдымен

шығысқа ағады, одан кейін Жалаңаш аңғарына кірер жерде өзен күрт

солтүстікке бұрылады. Бұл жерде каньонда 100 м дейін тереңдікке жетеді.

Бұл ауданда бірнеше үлкен тармақтары бар: сол жағында Жіңішке өзені, оң

жағында Саты өзені, Көлсай өзені – ұзын-соңы 45 тармағы бар. Өзеннің

биіктіктен жалпы құлдырауы 3500 м (3000 м таулы бөлікте) құрайды.

Бастауларынан таулардан шыққанға және Жалаңаш аңғарына құйылғанға

дейін ол 70 аса тармақты қабылдайды және Тау Шелек атауына ие.

Төменіректе су фильтрацияға жоғалады және суғаруға бөліп алынады.

Орта таулы аймақта Шелек бағытын меридионалды бағытқа өзгертеді. Бұл

жерде ол Торайғыр және Соғатты жоталарын кесіп өтіп, солтүстік-батысқа

ауытқиды, тау етегіндегі жазыққа шығады. Таулардан шыққан кездегі судың

орташа шығыны секундына 32 текше м. болады. Судың айлар бойынша

ағысы айтарлықтай бірқалыпты. Ортаңғы ағысында судың температурасы 6-8

градус. Өзеннің орташа еңісі км-ге 10 м. Арнасының ені жоғарғы ағысында –

5-6 метр, ортаңғы ағысында 10 – 15 метр, максималды тереңдігі– 1,5 – 2 м.

Шелекте жоғары сулар маусымның екінші жартысынан қыркаүйектің

ортасына дейін байқалады. Ең ыстық кезеңде Шелектегі тасқын сулар әдетте

сәуір және мамыр айларына келеді. Шелектегі судың шығыны: сәуір 13,7;

мамыр 29,6; маусым 42,3; шілде 75,6; тамыз 77,0; қыркүйек 42,1 м3/с

құрайды.

Өзен Қапшағай су қоймасының өзіне дейін бір арнамен ағады. Өзеннің

ұзындығы 245 км, өзен арнасының ені орташа алғанда 10-15 метр, тереңдігі

1,5-2 метр, судың орташа шығыны сағасынан 63 кмжерде 32,2 м3/сек,

40

өзендегі судың орташа жылдық шығыны – 44,81 м3/с., ағысы 1010,0 млн.м3,

су жинау бассейнінің ауданы 4300 км2. Шелек өзенінің су жинау бассейні Іле

Алатауы жотасының оңтүстік-шығыс бөлігін және Күнгей Алатау жотасының

солтүстік-шығыс бөлігін алып жатыр. Тауда өзен 45-тен аса, негізінен

мұздықтармен қоректенетін салаларды қабылдап алады.

Сонымен қатар, Шелек өзені Іле Алатауының ең лайлы өзендерінің бірі

болып табылады: Шелек өзені - Малыбай ауылы тұстамасындағы орташа

жылдық лайлылықтың нормасы 738 г/м3 құраған, ал 1982 ж. Бартоғай су

қоймасы енгізілгеннен кейін 12 есе азайды және 82 г/м құрайды.

Шелек өзені – Малыбай ауылы.Гидрологиялық бекет ауылдан 5 км

биігіректе, өзеннің тау шатқалынан Іле маңындағы аңғарға шығатын жеріне

жақынырақта, Асы өзенінің сағасынан 5,5 км жоғары, Үлкен Алматы

каналының негізгі су жинау құрылымынан 3,0 км жоғары, Бартоғай су

қоймасының бөгетінен 20 км төменіректе, су бекетінің тұстамасында

орналасқан [124].

Талғар таулы өзенінен 5 магистралды канал бастауын алады, олардың 4

өзен шатқалдан шыққан кезде тарайды. Бұл 4 канал тәулік бойына жұмыс

істейді. Бесінші магистралды канал өзеннен 5 км, Талғар қаласынан

төменіректе тарайды және тасқын су кезеңінде жұмыс істейді.

Бұлардың ең үлкені Алматы магистралды каналы және ең шағыны

Коммунар магистралды каналы болып табылады.

Құлжа тас жолынан Есік өзенімен біріккенге дейінгі учаскеде өзен

Қашқан Талғар деген атауға ие. Мұнда өзен грунт суларымен қоректене, ал

тау суы тек арна бойынша үлкен тасқындар кезеңінде ғана жетіп отырады,

егерде тау етегіндегі аймақтың каналдарына бөлінбеген жағдайда. Өзеннің

осы учаскесінің шегінде өзеннен 5 канал: сол жағалауда 4 канал, ал оң

жағалауда – бір канал бастау алады.

Қарасу аймағында желінің суғаруға берілетін судың айтарлықтай

жетіспеуі байқалып отырғандықтан, қарасу көздері каналдар желісі арқылы

Талғар өзенінің тау суымен қоректеніп отырады.

Қоректенуі тұрақсыз, негізінен Талғар өзеніндегі тасқындар кезеңінде

немесе қарасу аймағындағы судың аса жеткіліксіздігі кезінде жүргізіледі.

Талғар өзенінің ағыны энергетика, шаруашылық және ауызсу

қажеттіліктері үшін пайдаланылады, бірақ қазіргі кезде негізгі су тұтынушы

суғару болып табылады.Талғар өзенінен бүкіл суды вегетациялық кезеңде

суғару үшін тау етегіндегі аймақтағы жоғарыда аталған бес каналарқылы

алынады.

Есептік гидрологиялық сипаттамаларды анықтаған кездегі негізгі

нормативтік құжаттар СП 2.01.04 – 83 және СП 33-101-2003, әртүрлі ресми

басылымдарда басылған сондай-ақ есептік шамалардың номограммалары,

кестелері, түзету және өту коэффициенттері, әртүрлі графиктер және т.с.

болып табылады [125; 126]. Ал гидрологиялық есептеулер жүргізген кезде

келесі ортақ ережелерді ұстанып отыру ұсынылады [127].

41

Гидрометриялық бақылау мәліметтері ұзақ болған кезде ЕГС анықтау

артып кетудің жыл сайынғы ықтималдықтарының бөлінуінің аналитикалық

функцияларын қолдану арқылы жүргізіледі. Егер қарастырылып отырған

кезең репрезентативті (өкілетті) болса, ал зерттеліп отырған гидрологиялық

сипаттаманың есептік мәнінің салыстырмалы орташа квадраттық қатесінің

шамасы 10% аспаса, бақылаулар кезеңінің ұзақтығы жеткілікті деп

есептеледі [128].

Бақылаулардың мәліметтері болған кезде өзен ағынының жылдық

шамаларының статистикалық параметрлері келесі әдістермен анықталады:

- үлкен шындыққа жақын әдісі;

- моменттер әдісі;

- графикалық-аналитикалық әдіс (Ж.А. Алексеевтің әдісі).

Шелек өз. – Малыбай ауылы тұстамасындағыағынның орташа жылдық

шығындарының 1929 – 2012 ж.ж. бақылау кезеңі ішіндегі ауытқу графигі 3.1-

суретте көрсетілген, мұнда суы аз және суы көп жылдардың кезектесіп

отыруы анық көрінеді. Әрі, соңғы жылдары климаттың өзгеруіне орай,

ағынның артуы және циклдың 2 жылға дейін қысқаруы байқалып отыр.

3.1- сурет. Шелек өз. – Малыбай ауылы тұстамасындағы өзен

ағынының 1929 – 2012 ж.ж. кезеңіндегі ауытқуларының графигі

Төменіректе ағыстың статистикалық параметрлерін анықтау бойынша

есептеулерді орындаудың (Шелек өзені – Малыбай ауылы мысалында)

реттілігі сипатталған:

Өзен ағысының орташа көпжылдық шамасы анықталады (есептеулер

ыңғайлы болуы үшін орташа жылдық шығындарды кемитін ретпен

орналастырған жөн):

42

4,3384

34,28051

n

Q

Q

n

i

i

cp (3.1)

мұнда:Qi– өзеннің i- шы жылдағы орташа жылдық шығыны;

n– бақылау жылдарының жалпы саны.

Келесі есептеулер Қосымша-Ә келтірілген.

Шелек өзенініңвариацияCv және асимметрияCsкоэффициенттерін

келесі формулалар бойынша анықтаймыз:

.14,0

184

6777,1

1

1~ 1

n

K

C

n

i

i

v (3.2)

.24,0

001,08283

019,084~

21

1~

3

1

3

v

n

i

i

sCnn

Kn

C (3.3)

Анықталған ағын нормасы және вариация коэффициенті мәндеріне

сәйкес %10OQ , %10

VC шарты орындалса, Qo, Сv анықтау үшін бақылау

қатарлар саны жеткілікті болады.

%10%53,1%10084

14,0%100

n

CvQ (3.4)

%10%79,7%100842

14,01%100

2

1 21

n

CvCv

(3.5)

(3.4) және (3.5) формулалары бойынша есептелген шамалардың

ортаквадраттық қатесі белгіленген талаптарға сай келіп тұр, яғни

есептеулерді жүргізуге қабылданған бақылау қатарлар саны жеткілікті

болғаны.

43

Келесі формулалар бойынша үш параметрлік гамма-бөлу және

биномиалдық бөлу үшін есептік вариация және асимметрия коэффициенттері

анықталады Қосымша-3:

2

654321

~1~11vvv Ca

naCa

naa

naC

12,001,054,184

101,001)88,0(

84

199,019,0

84

10

(3.6)

2

654321

~1~11sss Cb

nbCb

nbb

nbC

;24,30576,010,884

103,024,0)09,5(

84

192,000,2

84

103,0

(3.7)

мұнда: а1, …, а6 және b1, …, b6 - Қосымша-4 бойынша анықталатын

коэффициенттер.

а1, …, а6 және b1, …, b6 коэффициенттерін анықтау үшін келесі

формула бойынша іргелес жатқан жылдар арасындағы автокорреляция

коэффициентін r(1)анықтаймыз:

,

1

1

2

21

2

1

1

21

1

1

1

1

n

i

i

n

i

i

i

n

i

i

QQQQ

QQQQ

r (3.8)

Бұдан шыққан нәтиже r(1)=0,002тең.

Вариация және асимметрия коэффициенттерінің ара қатынасы 2-ге тең.

Өзен ағынының эмпирикалық қамтамасыздық қисығы тұрғызылады

(3.2-сурет). Алдын ала формула: эмпирикалық қамтамасыздық есептеп

шығарылады:

,%1001

n

mP (3.9)

мұнда: m – кемі тәртібімен орналасқан өзен ағынының реттік номері;

n – бақылау қатарлар саны.

Әрі қарай өзен ағынының теориялық қамтамасыздық қисығы

тұрғызылады. Эмпирикалық нүктелер теориялық нүктелермен айтарлықтай

дәрежеде қиысады.

Шелек өзені ағынының 85%-дық қамтамасыздалған есептік өтімі

төмендегідей анықталады:

44

0,284,3385,008585 QKQ м3/с. (3.10)

3.2- сурет. Шелек өзені, Малыбай ауылы тұстамасындағыжылдық

ағынныңэмпирикалық және теориялық қамтамасыздық қисықтары

Негізгі гидрологиялық сипаттамалар келесі өрнектермен өзара

байланысқан:

Wo= Qo∙ Т= 33,4∙31,5 ∙ 106 =1052,1 млн. м3 (3.11)

Mo =103Qo

F =

103∙32,4

4300= 7,76 л/скм2 (3.12)

ho =Wo

103F=

1052,1 ∙ 106

103 ∙ 4300= 244,7 мм (3.13)

мұнда:F – су жинау ауданы, 4300 км2;

T – уақыт аралығы (жыл – 31,5∙106 с, ай – 2,63∙106 с, тәулік – 86400 с).

мұнда: Qo, Wo, ho, Mo – өзен ағысының мыналар арқылы көрсетілген орташа

көпжылдық шамасы (нормасы):

Qo – өзен ағынының орташа көпжылдық өтімі, м3/с;

Wo –өзен ағынының орташа көпжылдықкөлемі, м3;

ho– су ағынының орташа көпжылдыққалыңдығы, мм;

Mo– су ағынының орташа көпжылдық модулі, л/(с ∙км2);

kp– Р% есептік қамтамасыздалған өзен ағынының модульдіқ

коэффициенті, бұл коэффициент келесі өрнекпен анықталады:

45

k85 = f( Cv , Cs , Р85%)= 0,85 (3.14)

Ал Шелек өзені ағынының жыл ішінде таралуын анықтау үшін нақты

жыл әдісі қолданылды.Өзеннің қоректену типіне байланысты (3.1-кесте),

жылды екі кезеңге – шектейтін және шектемейтін деп бөледі. Шектейтін

кезеңді шектелетін және шектелмейтін маусымдарға бөледі.

Шектейтін кезең – бұл табиғи ағын су тұтынуды шектеуі мүмкін

болатын кезең:

3.1-кесте. Өзеннің қоректенуінің әртүрлі типтері үшін шектейтін және

шектемейтін маусымдарының шамамен алынған мерзімдері

Өзеннің қоректену типі

Шектейтін кезең (IV – IX), соның ішінде:

Шектелмейтін

маусым

Шектелетін

маусым

Жазықтық IV - V VI – IX

Тау

лы

Мұздық-қарлы 0,1 VI - IX IV – V

Қарлы-мұздықты 0,127,0 V - VII IV, VIII – IX

Қарлы 27,018,0 IV - V VI – IX

Қар-жаңбырлы 18,0 IV - V VI - IX

Қосымша-5 Шелек өзені – Малыбай ауылы тұсындағы ағынның жыл

ішіндегі таралуы есептеулері толығымен келтірілген.

Мұнда жыл ішіндегі, шектейтін кезең және шектелетін маусым ішіндегі

ағын қамтамасыздығы белгіленген қамтамасыздыққа тең (немесе оған жақын

мән) болатын есептік жыл таңдап алынады және табиғи ағынның есептік

гидрографы тұрғызылады.

Қосымша-В келтірілген кестенің есептеу нәтижелері бойынша суғару

үшін Р=85%есептік нормативті қамтамасыздалған Шелек өзені – Малыбай

ауылы тұсытамасындағы ағынның есептік гидрографы тұрғызылды, 3.3-

сурет.

46

3.3-сурет. Шелек өзені - Малыбай ауылы тұсындағы

85 %-қамтамасыздалғанағынның есептік гидрографы

Шелек өзені су ресурстарын тұтынушылары: коммуналдық -

тұрмыстық, өнеркәсіптік және ауылшаруашылығын сумен қамтамасыз ету.

Алайда, негізгі су тұтынушысы Шелек және Талғар суғару массивтерінің

ауылшаруашылық дақылдары болып табылады.

Шелек өзенінің экожүйесінің орнықтылығын сақтау үшін жылдық

табиғат қорғау (экологиялық) ағынының 24,0 млн.м3көлемдегі шамасы

анықталған.

Шелек өзеніауылшаруашылық дақылдарын өсіру үшін

пайдаланылатын суғарылатын судың негізгі көзі болып табылады. Жыл

сайын 902 млн. м3ағын көлемінен суғаруға 594,2 млн. м3 (65% аса) жылдық

көлемін пайдаланатындығы анықталған, 3.2-кесте.

47

3.2-кесте. Шелек өзені – Малыбай ауылы тұсындағы 85%-дық қамтамасыздалған ағынның есептік гидрографы

мен экономика салаларының су тұтыну режимін салыстыру

Көрсеткіштер Айлар

Жыл I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

Ағын м3/с 13,4 12,6 12,9 13,9 22,7 55,4 62,4 57,2 36,2 23,5 18,2 14,5 142,9

Ағын млн. м3 35,2 33,1 33,9 36,5 59,7 145,7 164,112 150,4 95,8 51,8 47,8 38,1 902

Су тұтынушылар

Коммуналды-

тұрмыстық

қажеттіліктер, млн. м3

0,0004 0,0004 0,0004 0,0004 0,0004 0,0004 0,0004 0,0004 0,0004 0,0004 0,0004 0,0004 0,005

Өнеркәсіп, млн. м3 0,0003 0,0003 0,0003 0,0003 0,0003 0,0003 0,0003 0,0003 0,0003 0,0003 0,0003 0,0003 0,004

А/ш сумен қамтамасыз

ету, млн. м3 0,103 0,103 0,103 0,103 0,103 0,103 0,103 0,103 0,103 0,103 0,103 0,103 1,240

Суғару, млн. м3 - - - 59,42 89,13 148,6 178,3 118,84 - - - - 594,2

Табиғатты қорғау

шығыны, млн. м3 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 24

Барлығы, млн. м3 2,104 2,104 2,104 61,53 91,24 150,7 178,4 121 2,104 2,104 2,104 2,104 619,2

48

Су шаруашылығы балансын жасай отырып, Шелек өзені ағыны мен су

тұтынудың вертикалды ось бойынша ауытқушылық орын алған

гидрографтары тұрғызылады, 3.4-суретте.

Шартты белгілер: 1 - өзен ағыны; 2- су тұтыну

3.4- сурет. Шелек өзені – Малыбай ауылы тұсындағы

өзен ағыны мен су тұтынудың гидрографтары

Бақылаулардың 17 жылдық қатарына ие Талғар өзені–Талғар

қаласытұстамасы үшін де жоғарыда келтірілген есептеулер жүргізілді. Талғар

өзені –Талғар қаласытұстамасы ағынының жыл ішіндегі таралуын төмендегі

3.3- кестеде және 3.5- суретте көрсетілген.

3.3-кесте. Талғар өзені - Талғар қаласы тұстамасындағы өзен ағынының

айлар бойынша бөлінуі

Айлар 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Су өтімі,

м3/с

4,51 4,15 4,04 4,55 8,59 15,8 23,4 25,7 14,5 8,43 6,19 5,03

Өзен ағынының асинхрондылығын анықтау өзен ағынын реттеу және

оны қайта бөлу үшін елеулі қызығушылық тудырады. Бұл мәселемен

суғарылатын егін шаруашылығы аудандарында ауылшаруашылық өндірісінің

көлемін жоспарлау және ірі ирригациялық жүйелердің оптималды жұмыс

режимдерін белгілеу тығыз байланысты.

49

3.5-сурет. Талғар өзені –Талғар қаласы тұстамасындағы өзен ағынының

жыл ішінде таралуының графигі

Су шаруашылығын жобалау және су-энергетикалық жобалау

әдістемесі, нысанның тиімділігін анықтау ағынның ауытқуларының

асинхрондылығына және оның циклділігіне, сондай-ақ жыл ішіндегі ағыстың

және қатарлас жылдардағы ағыстың өзара байланысына байланысты болады.

Ірі энергетикалық бірлестіктер үшін асинхрондылықты есепке алу ұзақ

уақытқа созылған су аздық себепші болған судың және электр қуатын

берудің үлкен тапшылықтарының туындау мүмкіндігін айтарлықтай

азайтады. Гидрологиялық болжамдардың кейбір әдістері өзеннің

сулылығының өзгеруіндегі инерциямен байланысты.

Жоғарыда атап өтілген ережелер өзен ағынының асинхрондылығын

зерттеу, осы құбылыстардың себептерін анықтау және оларды болжау

әдістерін жасау бойынша зерттеулердің қажет екендігін және олардың

өзектілігін растап отыр.

Ағынның әртүрлі сипаттамаларының синхрондылығын зерттеулерге

мұнда әртүрлі әдістер қолданылған көптеген жұмыстар [129] арналған. Бұл

мәселенің арнайы тарауларын (асинхрондылық құбылысын пайдаланудың

мақсатқа лайықтылығы және нақты міндеттерді шешкен кезде оны есепке

алу бойынша кейбір болжамдар және т.б.) С.Н. Крицкий және М.Ф. Менкель,

Ж.Ж. Сванидзе, Н.С. Шарашкина, М.А. Мамедов және т.б. қарастырған

болатын. Жоғарыда атап өтілгеніндей, жылдық ағыстың ауытқуларының

синхрондылығын, асинхрондылығын және циклділігін анықтау міндеттеріне

қатысты өзеннің сулылығының сипаттамалары ретінде жекелеген авторлар

әртүрлі көрсеткіштерді қабылдаған. Талдау әдістері де бірдей бола қоймаған.

Өзен ағынының көпжылдық ауытқуларының синхрондылығын

зерттеген кезде әдетте артықшылық аналитикалық әдістерге беріледі,

графикалық әдістерден өзгешелігі, олар ағыстың ауытқуларының

синхрондылық дәрежесін анықтауға мүмкіндік береді. Ағынның

ауытқуларының синхрондылық немесе асинхрондылық дәрежесі жұп

50

корреляция коэффициенттерінің көмегімен, сондай-ақ одан қарапайым

тәсілмен – салыстырмалы сулылық коэффициенттерінің немесе өзендердің

сулылығының байланысы коэффициенттерінің көмегімен анықталуы мүмкін.

Корреляция коэффициенті, синхрондылық шамасы ретінде, сандық

анықтыққа және объективтілікке ие. Зерттеушілердің көпшілігі өзендердің

сулылығының көпжылдық ауытқуларының сипаты бойынша біртекті

аудандарды бөліп көрсеткен кезде, олардың ағысын белгіленгеннен төмен

емес деңгейде белгіленген әлдебір «өзен-индикатордың» ағысымен

корреляциялайды. Өзге авторлар осында әлдебір белгіленген шамадан төмен,

мысалға, 0,4, 0,5 және т.с. төмен корреляциясы бар бір де бір жұп

табылмайтын өзендер тобын ғана біртекті топ деп есептейді.

Бұл жұмыста өзеннің максималды ағынының көпжылдық

ауытқуларының синхрондылығының дәрежесін зерттеу үшін бақылаулардың

ұзақтығы 84 жыл (Шелек өзені) және Талғар өзенінің интегралды-айырма

қисықтары (ИАҚ) қолданылды, олардың мысалдары 3.4-кестеде және 3.6-

суретте келтірілген.

3.4-кесте. Талғар өзені - Талғар қаласы тұстамасындағы ағынның модульдік

коэффициенттерініңинтегралдық-айырмашылық қисығының және

эмпирикалық қамтамасыздық қисығының координаталары

Жылдар Qорт,

м³/сек Кi Кi-1

(Кi-1)² (Кi-1)/Cv

Сумма

(Кi-1)/Cv

Кiкему

тәртібі

1997 10 0,96 -0,04 0,0015 -0,283 -0,283 1,28 5,6

1998 8,77 0,84 -0,16 0,026 -1,135 -1,418 1,28 11,1

1999 8,35 0,8 -0,2 0,04 -1,418 -2,836 1,19 16,7

2000 9,98 0,96 -0,04 0,0016 -0,283 -3,119 1,19 22,2

2001 8,83 0,85 -0,15 0,023 -1,064 -4,183 1,17 28

2002 9,06 0,87 -0,13 0,02 -0,922 -5,105 1,08 33,3

2003 11,32 1,08 0,08 0,0064 0,567 -4,538 1,04 39

2004 12,23 1,17 0,17 0,03 1,206 -3,332 0,97 44,4

2005 9,57 0,92 -0,08 0,006 -0,567 -3,899 0,96 50

2006 12,82 1,28 0,28 0,078 1,986 -1,913 0,96 55,6

2007 10,79 1,04 0,04 0,0016 0,283 -1,63 0,95 61

2008 10,34 0,99 -0,01 0,0001 -0,071 -1,701 0,9 67

2009 9,85 0,95 -0,05 0,0025 -0,355 -2,056 0,9 72,2

2010 10,15 0,97 -0,03 0,0009 -0,213 -2,269 0,87 78

2011 12,41 1,19 0,19 0,0361 1,347 -0,922 0,85 83

2012 9,36 0,9 -0,1 0,01 -0,709 -1,631 0,84 89

1997 12,37 1,19 0,19 0,036 1,347 -0,284 0,8 94

51

3.6-сурет. Талғар өзені - Талғар қаласы ағынының модульдік

коэффициенттерінің интегралдық-айырмашылық қисығы

Интегралдық-айырмашылық қисығынталдау, Шелек және Талғар

өзендерінің айлық ағынының жеке ерекшеліктеріне қарамастан, жалпы

алғанда аумақ бойынша фазалардың келіп жетуінің және көрініс табуының

біртекті сипаты байқалатындығын көрсетіп отыр.

Ағынның ай ішіндегі ауытқуларының негізгі белгісі фазалардың анық

білінетін алмасуы болып табылады: бірінші жартыда суы аз фаза, екінші

бөлігінде – суы көп фаза байқалып отырды.

Мамырда ағынның салыстырмалы жақсы синфазалығы байқалады. Бес

жылдық сәуір циклдарының орнына ұсағырақ екі және үшжылдық циклдер

келеді. Ұзақтығы аз циклдермен қатар, ірі циклдер де кездеседі.

Өзендерде мұздық ағынының түскен жауын-шашынның мөлшеріне

емес, температуралық режимге тәуелділігіне орай, ауытқулардың

фазаларында сулылықтың әлдебір сәйкес келмеуі (асинхрондылық) байқалып

отырады. Маусымда ұзақтығы үлкен екі фаза сақталады, тек олар сәуірдегіге

қарағанда, азырақ айқын көрінеді.

Егер олардың ауытқуларын барлық айлар ішінде бір мезгілде қадағалап

отырсақ, суы аз және суы көп фазалардың көрсеткіштерінің ай ішіндегі

өзгерістері де, аса күрделі ауа райы жағдайларына қарамастан, әбден заңды

сипатын көрсетеді. Ағынның суы аз фазаларының модульдық

коэффициенттері фазалардың ұзақтығына байланысты өзгеріп отырады:

қысқа фазаларға азырақ мәндер, ал ұзағырақ фазаларға – көбірек мәндер

сәйкес келеді. Қармен және қармен-мұзбен қоректенетін өзендерге қарағанда,

мұзбен қоректенетін өзендер үшін суы көп фазалардың ағысының модульдық

коэффициенттерінің мәндері анағұрлым көбірек.

Интегралдық қисықтарды талдау тек ағынның ауытқуларының

циклділігін қадағалап қана қоймай, олардың синфазалығын немесе

52

асинхрондылығын аңғаруға да мүмкіндік береді. Алайда, синфазалықтың

дәрежесін және ағыстың байланысының тығыздығын анықтаудың

объективтірек құралы болып корреляция қызмет етеді. Байланыстың

тығыздығын айқындау үшін әр жақтаудың ішінде де, дәл сол айларда басқа

бақылау пункттерімен үйлесімде де барлық өзендер бойынша әр айдың одан

кейінгі айлардың сулылығымен корреляция коэффициенттерін есептеулер

жүргізілді. Әр өзеннің айлық ағысының жылдық ағыспен ең тығыз

байланысы басым бөлігінде жылдың екінші жартысында (тамызда,

қыркаүйекте, қазанда) байқалады, бұл кезде корреляция коэффициенті 0,85-

0,98 тең, бұл осы уақыттағы интегралдық қисықтардың сипатымен де

расталып отыр. Көктем-жаз айларында коэффициент 0,80 бастап 0,86 дейін

ауытқиды. Мұндай құбылыс көктем-жаз кезеңінде судың су жинағышқа

келіп түсу жағдайларының әлдебір ортақтығымен түсіндіріледі.

Қарастырылып отырған аумақта аталған кезең ішінде барлық

өзендердің сулылығының тиісті өзгерістері байқалды. Алайды, бұл

ауытқулар әрқашан синхронды бола бермеді, яғни, әртүрлі өзендердің

сулылығының ара қатынасы бүкіл уақыт ішінде тұрақты болып қалып

отырған жоқ. Жылдық ағыстың интегралдық қисықтарын талдаудың

нәтижесінде сулылықтың өзгеруінің екі: суы аз (1934-1950 ж.ж.) және суы

көп (1950-1966 ж.ж.)ұзаққа созылған кезеңі бөліп көрсетілді.

Жазғы тасқын суы бар, мұзбен қоректенетін Талғар және Шелек

өзендеріндегі жылдық ағыстың ауытқуларының сипаты бойынша,

мұздықтардың және мәңгілік қарлардың еріген сулары жалпы жылдық

ағыстың 35-40% құрайды. Мұздықтың ағысының көлемі негізінен түскен

жауын-шашын мөлшерімен емес,температуралық режиммен

анықталатындықтан, жылдық ағыстың ауытқу фазаларындағы әлдебір

сәйкессіздің әбден түсінікті. Интегралдық қисықтардың қиылысуын талдау,

ағыстың қалыптасу жағдайларының үлкен әр алуандығына орай, жылдық

ағыстың ауытқуларының синфазалығы айтарлықтай азырақ білінеді.

Осылайша, Талғар және Шелек өзендерінің жылдық ағынының циклдік

ауытқуларын талдау, ағынның синфазалы немесе асинхронды өзгерістері

байқалатын жекелеген уақыт кезеңдерін қоспағанда, олардың негізінен

синфазалы болып табылатындығын көрсетіп отыр. Бұл ретте осы өзендерде

бір мезгілде ағыстың ауытқуларының бірдей фазалары – суы аз және суы көп

фазалары байқалатындығын, бірақ бұл өзендердің ара қатынасының әртүрлі

кезеңдерде өзгеріп отыратындығын және олардың ықтимал жылжуымен,

сулылықтың ауытқуларының бір фазалылығымен сипатталатындығын ескеру

керек.

Шелек өзені ағынының және ауылшаруашылық дақылдарын суғару

режимінің ауытқуларындағы синхрондылықты анықтау үшін Шелек суғару

жүйесінде су көзінің және бас тоғанның интегралды-айырмашылық

қисықтары тұрғызылған, 3.5-кесте, 3.7-сурет.

53

3.5-кесте. Шелек өзені - Малыбай ауылы тұстамасындағы суғару

нормаларының интегралды-айырмашылыққисығы мен эмпирикалық

қамтамасыздық қисығының координаталары

Шартты белгілеулер: 1 - өзен ағынының модульдік коэффициенттерінің

ИАҚ;

2 - су алудың ИАҚ

3.7-сурет. Шелек өзені - Малыбай ауылы тұстамасындағы ағынның

және ауылшаруашылық дақылдарын суғару үшін су алудың модульдік

коэффициенттерінің интегралды-айырмашылық қисығы

Жылдар Кi - 1 (Кi –1)/Cv ∑(Кi – 1)/Cv (Кi – 1)2 Кi Р,%

1 2 3 4 5 6 7

1997 0,383 1,824 1,824 0,1467 1,383 5,88

1998 0,346 1,648 3,472 0,1197 1,346 11,76

1999 0,203 0,967 4,439 0,0412 1,26 17,65

2000 0,256 1,219 5,658 0,0655 1,203 23,53

2001 0,12 0,571 6,229 0,0144 1,12 29,41

2002 -0,146 -0,695 5,534 0,0212 1,0703 35,29

2003 -0,143 -0,681 4,853 0,0205 1,0212 41,18

2004 -0,0206 -0,0981 4,755 0 0,979 47,06

2005 -0,0212 -0,101 4,654 0 0,909 52,94

2006 -0,198 -0,943 3,711 0,0391 0,883 58,82

2007 -0,0905 -0,431 3,28 0,0082 0,856 64,71

2008 0,0703 0,335 3,615 0,0049 0,854 70,59

2009 -0,164 -0,781 2,834 0,0269 0,836 76,47

2010 -0,206 -0,981 1,853 0,0426 0,802 82,35

2011 -0,314 -1,495 0,358 0,0987 0,794 88,23

2012 -0,117 -0,557 -0,199 0,0137 0,686 94,12

54

3.7-суреттен көрініп отырғанындай, 1999 жылдан 2011 жылға дейінгі

кезеңде Шелек өзені – Малыбай ауылы тұстамасындағы өзеніндегі ағынның

және суғару мақсаттарында су көзінен су алудың ауытқуларының шамалы

асинхрондылығы байқалады. Бұл, сірә, осы жылдары ауыл шаруашылығында

қайта құру жүріп жатқандығымен байланысты болса керек.

3.2 Талғар және Шелек суғару жүйелерінде өсірілетін дақылдардың

суғару нормаларының сумен қамтамасыздығы

Іле өзені бассейніндегі негізгі су тұтынушы ауыл шаруашылығы және

суландырылатын егін шаруашылығы болып табылады. Әрі, әлеуметтік-

экономикалық жағдайдың нашарлап кетуімен, қазіргі таңда суғарылатын

жерлердеірі суғару массивтері төмен өнімділікке байланысты істен

шығарылған.

Жалпы алғанда Алматы облысы бойынша 1992 жылдан бастап тұрақты

суғарудың нақты аудандары 656,7 мыңга бастап 426,548 мыңга дейін немесе

35%-ға қысқарды, тұрақты суғаруға су алу 5783,81 бастап 3114,067 млн.м3

қысқарып кетті, 47%-ға қысқару болды.

597,23 мың га суландырылатын жер болып отырған кезде 133,179 мың

га немесе 23,3% пайдаланылмаған күйінде қалды.

Іле өзенінің бассейнінде тұрақты суғаруға су алу 1992 жылдан бастап

3664,61млн.м3 бастап 2231,942 млн.м3 дейін немесе 40%-ға қысқарды. Нақты

тұрақты суландырылатын аудандар Іле өзенінің бассейнінде 415,2 бастап

261,248 мыңға дейін (38%) қысқарды.

Д.А.Қонаев атындағы «Қазсушар» Үлкен Алматы арнасы» РК

мәліметтері бойынша, 2013 жылы Еңбекшіқазақ ауданы бойынша

суландырылатын жерлердің ауданы 59,0 мың га, оның ішінде

пайдаланылатыны - 34,3 мың га (58,13%) және пайдаланылмайтыны – 24,7

мың га; Талғар ауданы бойынша – тиісінше 5,9 мың га, 4,5 мың га (76,27%)

және 1,4 мың га.

Ауылшаруашылық дақылдарының орташа өлшенген суғару нормасы

Еңбекшіқазақ ауданында 12,554 м3/га, Талғар ауданында – 8,044 м3/га құрады

[130].

Талғар және Шелек өзендерінің бассейндері бойынша қазірде бар

суғару жүйелері оқшауланған болып табылады. Шелек өзенінде Бартоғай су

қоймасын және Үлкен Алматы каналын (ҮАК) салу оқшауланған жүйелерді

бірыңғай су шаруашылығы жүйесіне біріктіруге мүмкіндік берді, мұнда ҮАК

ағысты бассейнаралық жіберудің негізгі арнасының рөлін орындайды. Іс

жүзінде барлық ірі және ұсақ тау өзендерінде суғару жүйелеріне су алу

орындарында гидротораптар салынған.

Бүгінгі таңда жер балансы бойынша Талғар суғару жүйесінің

аумағында есепте тұрған тұрақты суғарудың жалпы ауданы 116,9 мың га

құрайды, оның ішінде Құлжа тасжолымен шектелген тау етегіндегі аймақта

55

21,13 мың га және қарасу аймағында 95,83 мың га орналасқан, бұлардың

ішінен 78,4 мың га нақты суарылған.

Табиғи дрендер болып табылатын қарасу көздерінің, сайлардың және

белдемдердің арналары нашар жағдайда тұр. 1991 жылы жаңбырлатумен

суғару 10 мың га ауданда жүргізілді, бұл суландырылатын жерлердің жалпы

ауданынан 21% аса шаманы құраған. Қазіргі сәтте барлық жаңбырлату

техникасы өзінің ресурсын тауысқан және істен шыққан, сондықтан суарулар

ауданның көпшілік бөлігінде атыздар мен жолақтар бойынша жүргізіледі.

Суғару жүйелерінің көпшілігінің ПӘК осы уақытқа дейін айтарлықтай төмен

және 0,45-0,5 құрайды[131].

Шелек суғару жүйесінің негізгі су көзі Шелек өзені болып

табылады.Одан 14 магистралды канал шығарылған, олардың ішінде 7 - оң

жағалауда, 7 - сол жағалауда. Шелек өзені ирригациялық жүйесі қамтып

жатқан аудан 47465 га құрайды. Алайда, Шелек жүйесі бойынша

суландырылатын егін шаруашылығы үшін жарамды аудандар, ғалымдардың

мәліметтері бойынша, 120 мың га жетеді. Реттеліп тасталмаған ағыс кезінде

өзеннің суғару қабілеті 72 мың га, реттеліп тасталған ағыс кезінде - 88 мың га

құрайды [131].

Бұл мәліметтер реттелмеген режим кезінде, бірақ суару техникасында

тиісті тәртіп орнатқанда Шелек ауданында суарылатын егін

шаруашылығының ауданын су ресурстары бойынша 3 есе және жер

ресурстары бойынша 5 есе арттыруға болатындығын көрсетіп отыр. Шелек

өз. ағысының реттелген режимі кезінде суармалы егін шаруашылығын

кеңейту ммүкіндіктері одан бетер артады.

Сонымен бірге Шелек өзеніне таралған магистралды каналдар

жаңартуды қажет етіп отырғандығын атап өтуіміз керек. Мысалға, 70 жыл

бұрын тұрғызылған Қорам каналының әлі күнге дейін негізгі құрылысы жоқ.

Арнаны лай басуына орай, оның өткізу қабілеті қазіргі кезде айтарлықтай

төмендеген.

Сондай-ақ, Жоғарғы Малыбай, Байсейіт арналары да нашар күйде тұр,

сондықтан жерлердің орасан зор массивтері игерілмеген күйде қалуда.

Қалған өзендер мен бастаулардың ирригациялық жүйесіне кіретін аудан

10873 га құрайды. Оның ішінен нақты суландырылатыны 3975 га.

3.6-кестеде Шелек суғару жүйесінің магистралды каналдарынан су

алулар бойынша ақпарат берілген.

28 шаруа қожалығының мәліметтері бойынша суғарылатын аудандар

және Талғар мен Шелек суғару жүйелеріне су беру 3.7-кестеде келтірілген.

Осы кестеден келіп шығатынындай, жалпы суландырылатын 64,9 мың га

ауданнан тек 38,8 мың га, немесе 60% пайдаланылып отыр.

56

3.6-кесте. Шелек суғару жүйесінің магистралды каналдарынан су алу көлемдері мен суғару нормалары, 2013 ж.

Суғарылатын

дақылдар

Суғару

нормасы

м3/га Кы=0,2-

0,15

Малыбай-I

с/ш

ПӘК-0,54

Малыбай-II

с/ш

ПӘК-0,55

Шамсудин

с/ш

ПӘК-0,56

Байсейт

с/ш

ПӘК-0,66

Корам

с/ш

ПӘК-

0,64

Объеде

нительный

с/ш

ПӘК-0,65

Ассинский

с/ш

ПӘК-0,59

Коктерекский

с/ш

ПӘК-0,51

Дәнді масақтардың

жамылғы астында

6400 11852 11636 11429 9697 10000 9846 14746 12549

Астықтық жүгері 4960 9185 9018 8857 7515 7750 7631 8407 9725

Сүрлемдік жүгері 3900 7222 7091 6964 5909 6094 6000 6610 7647

Темекі 7300 13519 13273 13036 11061 11406 11231 12373 14314

Жаздық дақылдар 300 556 545 536 455 469 462 508 588

Күздік дақылдар 3550 6574 6455 6339 5379 5547 5462 6017 6961

Күнбағыс 4250 7870 7727 7589 6439 6641 6538 7203 8333

Көпжылдық шөптер 7200 13333 13091 12857 10909 11250 11077 12203 14118

Бұршақ 3800 7037 6909 6786 5758 5938 5846 6441 7451

Қант қызылшасы 6550 12130 11909 11696 9924 10234 10077 11102 12843

Көкөністер 6100 11296 11091 10893 9242 9531 9385 10339 11961

Картоп 4800 8889 8727 8571 7273 7500 7385 8136 9412

Шаруашылық

телімдері

6100 11296 11091 10893 9242 9531 9385 10339 11961

Орман алқабы 5600 10370 10182 10000 8485 8750 8615 9492 10980

Бақтар 6750 12500 12273 12054 10227 10547 10385 11441 13235

Жүзімдіктер 4200 7778 7636 7500 6364 6563 6462 7119 8235

Егілетін жайылымдар 7200 13333 13091 12857 10909 11250 11077 12203 14118

57

3.7-кесте – Талғар және Шелек суғару жүйелеріндегі суғарылатын

аудандар мен су беру көлемдері

Аудан

атауы

Суғарылатын

жер көлемі,

мың га

Пайда-

ланыл-

ғаны,

мың га

Су алу

жос-

пары

Суды

алудың

нақты

көлемі

млн. м3

% Суғаруға

су беру,

млн м3

Канал

ПӘК

1 га

жұмса-

латын су

шығыны,

м3/га

Еңбекшң-

қазақ

59,0 34,3 669,0 543,45 81 430,60 0,79 12,554

Талғар 5,9 4,50 44,8 36,2 0,81 8,044

Климат жағдайлары мен суаратын судың болуы Талғар және Шелек

суғару массивтерінде көптеген ауылшаруашылық дақылдарын өсіру үшін

қолайлы жағдайлар жасайды.

Қарастырылып отырған аумақтың төменгі бөлігі 300-450 м

биіктіктердесуғару кезінде де, тәлімі жерлер кезінде де (жерасты сулары

жақын жатқан кезде) жемшөп және дәнді дақылдар өсіру үшін; ортаңғы

бөлігі (450 - 800 м) суландырылатын көкөніс дақылдарынағ қант

қызылшасына, жемшөп дақылдарына және ішінара дәнді дақылдарға

пайдаланылады; жоғарғы бөлігі басым бөлігінде суландырылатын бақтарға

және жүзімдіктерге бөлінеді. Мұнда қатал қыста да, гүлдену кезінде көктемгі

үсіктермен де зақымдану жүрмейді, теңіз деңгейінен 1400 м биіктікке дейінгі

жылу қорлары барлық сорттағы алма ағаштарының, жеміс шаруашылығының

негізгі өнімінің өсіп, жеміс беруі үшін қолайлы жағдайларды қамтамасыз

етеді. Жердің биіктігі ұлғайған сайын оның ылғалмен қамтамасыз етілгендігі

арта түседі. Сондықтан Іле Алатауында теңіз деңгейінен 1100 м және одан да

көп биіктікте өнеркәсіптік бақтарды суғарусыз да өсіруге болады деген пікір

бар. Алайда, тіптен 1400-1500 м биіктіктегі суарылатын бақтар тәлімі жерде

орналасқан бақтардан 1,5-2 есе қуаттырақ болып шыққан, ал есептік

жылдары өнім 2-4 есе көп болған мысал да орын алған.Жеміс дақылдары

көпжылдық өсімдік болғандықтан, ылғалдың жетіспеушілігінің оларға әсер

етуі құрғақ жылмен шектеліп қалмай, осылардың арасында, әрине, тек құрғақ

жылдар ғана болып қоймайтын одан кейінгі көптеген жылдар бойына әсерін

тигізеді. Сондықтан ылғалмен жеткіліксіз қамтамасыз етілудің зардаптары

көп жағдайда бақыланып отырған құбылысқа тікелей емес, жанама қатысы

бар басқа факторлардың әсеріне жазылып жатады. Мұнда (ішінара) сорттың

жеткіліксіз қысқа төзімділігін, салыстырмалы қатал емес қыстарда

тамырлардың және ағаштың аяздармен зақымдануын, қыста гүл

бүршіктерінің жиі үсіп қалуын, штамбтардың күннен күйіп қалуын, сондай-

ақ әлсіреген ағаштардың зиянкестермен және аурулармен зақымдануларын

жатқызуға болады. Осылайша, екпе жеміс ағаштарында топырақ

ылғалдылығының оптималды режимін ұстап отыру бұл аймақта бақ

шаруашылығын қарқынды ету мәселесін шешудегі негізгі міндеттердің бірі

58

болып табылады. Бақтарда суғаруды қолдану бұл, ең алдымен, оның жоғары

сапасын сақтаған кезде еңбек өнімділігін күрт арттыруға, топырақ эрозиясын

болдырмауға және суаратын суды үнеммен пайдалануға мүмкіндік беретін,

суарудың ең тиімді тәсілдері туралы мәселені шешу.

Қазақстанның оңтүстік-шығысының бақтарының ерекшелігі

көпжылдық шымдалудың астында қатар аралықтарын ұстау болып

табылады. Жеміс шаруашылығының практикасында бақтарда топырақты

ұстаудың бірнеше жүйесі белгілі, олардың ішінде қара пар мен көпжылдық

шымдалу ең кең таралған.

Өзімізге белгілі, алма ағашы Алматы облысының негізгі жеміс

дақылдарының бірі болып табылды және жеміс-жидек екпелерінің 90 % аса

ауданын алып жатқан болатын. Қазақстанның Іле-Балқаш су шаруашылығы

бассейнінде судың арта түскен тапшылығы жағдайларында (болжамдық

мәліметтер бойынша, 2015 жылы ҚХР Іле өзені суының көлемін 5 км3 бастап

3 км3 дейін қысқартады) өнімділігі жоғары өнеркәсіптік бақтар жасауды

жаңғырту және өндіріске алма ағашын суғарудың ілгерілемелі тәсілдерін

кеңінен енгізу қажет.

Жүзім ылғалдың айтарлықтай шамасын тұтынатын, бірақ сумен

жеткіліксіз қамтамасыз етілген кезде де өсе алатын өсімдіктерге жатады.

Топырақ ылғалы жетіспеген кезде топырақтың қоректік заттары нашарырақ

сіңіріледі, жүзім бұтасының өсімі мен өнімділігі төмендейді.

Суарылмайтын жүзімдіктерде жүзімнің өнімі 1 га жүзімдіктен 250 ц, ал

суарылатын жүзімдіктерде – 800 ц дейін құрайды. Жүзімдіктегі жүзімді

суғару – бұл жүзім өнімділігін арттырудың өте маңызды құралы. Оның грунт

сулары терең жатқан құрғақ аудандардағы маңызы бәрінен зор. 300 мм

азырақ жауын-шашын мөлшері кезінде жүзімдіктерді суғару қажет деп

есептеледі. Грунт сулары 1,5-2 м тереңдікте жатқан жүзімдіктердің

шалғынды (сазды) топырақтарында жүзімдіктер тіптен Орта Азияның өзінде

суғаруды қажет етпейді.

Сондықтан жеміс ағаштарының және жүзімдіктердің қалыпты өсуі мен

дамуы үшін, сондай-ақ жоғары әрі орнықты өнімдер алу үшін, жеміс

ағаштарының күйіне және өнімділігіне орасан зор әсерін тигізетін және

ересек екпеағаштардың өнімділігі мен ұзақ өмірлігін күрт арттыратын

суғаруды қолдану қажет.

Суғарулардың сонымен бірге ағаштардың төмен температураларға

төзімділігін де арттыратындығынатап өту керек: суғарылатын учаскелердегі

жеміс ағаштары, суғарылмайтын учаскелердегі ағаштарға қарағанда,

анағұрлым азырақ тоңазиды.

Бақтарды суғару үшін біршама суғару көздеріпайдаланылуы мүмкін:

өзендер, көлдер, бұлақтар, тоғандар, шахталық және артезиан құдықтары.

Суғару үшін берілетін суда өсімдіктер үшін зиянды еріген тұздар болмауға

тиіс. Егер олардың мөлшері судың литріне екі грамнан көбірек болса, бұл

ағаштар үшін қауіпті бола бастайды.

59

Суғару режимін су көзінің режимімен үйлестіруде, суғару жүйесінің

қуатын анықтаған кезде суғару режимінің және өзен ағынының

ауытқуларындағы асинхрондылық құбылысын, яғни аталған суғару

учаскесіндегі құрғақшылықтың өзеннің аз сулылығымен уақыт бойынша

сәйкес келмеуін ескеру қажет.

Суы аз жылдардың құрғақ жылдармен сәйкес келмеуін сандық

бағалауды асинхрондылық коэффициентінің көмегімен жүргізу ұсынылады.

Асинхрондылықкоэффициенті – бұл өзен ағысының және суғару режимінің

ауытқуларындағы асинхрондылықтың болуына орай су көзінің суғару

қабілетінің арту коэффициенті.

Біз жасап шығарған және 2012 жылғы есепте баяндалған, өзен

ағынының және суғару режимінің ауытқулары әсер ету әдістемесіне сәйкес,

ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігін және су ресурстарын

пайдаланудың экономикалық тиімділігін арттыру мақсатымен келесі

реттілікте есептеулер жүргізілді.

Ағынның және суғару нормаларының қолда бар көпжылдық қатарлары

бойынша белгілі тәсілмен хронологиялық қатардың әр жылы үшін суғару

қабілеті есептеліп шығарылады. Алынған мәліметтер бойынша осыны нақты

деп атауға болатын, өзеннің суғару қабілетінің қамтамасыздық қисығы

тұрғызылады, 3.8-кесте, 3.8-сурет. Осыдан кейін ағын мен суғару

нормаларын осының кезінде көбірек суғару нормасына азырақ өзен ағыны

сәйкес келетін, тең қамтамасыз етілген ретпен орналастырады, яғни,

суғарылатын учаскедегі құрғақшылық пен өзендегі аз сулылық уақыт

бойынша тұспа-тұс келеді деп шамаланады. Осындай үйлесім кезінде

сонымен қатар өзеннің суғару қабілеті анықталады және мұны теориялық деп

атауға болатын, қамтамасыздықк қисығы тұрғызылады, 3.9-кесте, 3.9-сурет.

Белгілі бір қамтамасыз етілгендіктегі асинхрондылықкоэффициенті суғару

қабілетінің қамтамасыз етілгендіктің жобалық қисығына қатынасы ретінде

анықталады.

Суғарылмаған жерлердің салыстырмалы орташа көпжылдықауданы

(орташа көпжылдық суғарылмаған ауданның Р есептік қамтамасыздық

кезіндегі су көзінің суғару қабілетіне қатынасы) (3.15) формула бойынша

анықталған:

𝑓 =1

100 − Р𝑚𝑖𝑛⌈(𝑃 − 𝑓др − 0.5) −

Кас 𝑖ср

Кас р∗

Кмр

К𝑄𝑝−

𝐾мр

К𝑄𝑝− ∑

𝐾𝑖𝑄

𝐾𝑖𝑚

𝑛−1

𝑖=1

⌉ (3.15)

мұнда: 𝑓др–суғарудың есептік қамтамасыздық кезіндегі суғарылмаған

жерлердің орташа көпжылдықсалыстырмалыауданы;

Рmin –суғарудың минималды қамтамасыздығы;

КQp және 𝐾𝑖𝑄

- Р есептік қамтамасыздық және i-шы тапшы жылдың

Рiқамтамасыздық кезіндегі су көзіндегі су шығындарының модульдік

коэффициенттері;

60

Кмржәне𝐾𝑖𝑚–Р есептік қамтамасыз етілгендік және i-шы тапшы

жылдың Рiқамтамасыз етілгендігі кезіндегі су көзіндегі суғару

нормаларының модульдік коэффициенттері;

Кас.iор. және Кас.р.–Р есептік қамтамасыздық кезіндегі және орташа

алғанда тапшы жылдары суғару режимінің және су көзінің режимінің

ауытқуларындағы асинхрондылықкоэффициенттері.

Белгілі Сv және Csкезіндегі ағынның және суғару нормаларының

модульдық коэффициенттері гидрологияның белгілі тәсілдері бойынша

анықталады [132; 133].

3.8-кесте. Шелек өзенінің Шелек суғару жүйесі жерлерін нақты суғара

алу қабілетінің есептік қамтамасыздығы

Жылдар

Суғару

нормасы,

м3/с

Су алу көлемі,

мың м3

Ағынның нақты суғару қабілеті, га Қамтама-

сыздық, % Хронологиялық

қатар бойынша

Кему

тәртібімен

1997 8640 1031,6 119,4 142,99 5,88

1998 7953 1004,4 126,29 140,03 11,76

1999 6636 895,7 134,97 134,97 17,64

2000 7042 937,03 133,06 133,06 23,52

2001 6632 835,68 126,01 126,29 29,41

2002 4551 637,26 140,03 126,01 35,29

2003 8650 639,1 73,88 119,4 41,18

2004 11309 730,61 64,60 110,17 47,06

2005 7219 761,86 105,53 105,53 52,94

2006 4185 598,428 142,99 101,83 58,82

2007 6663 678,48 101,83 88,09 64,71

2008 7248 798,506 110,17 85,21 70,59

2009 7081 623,756 88,09 80,23 76,47

2010 7380 592,077 80,23 76,19 82,35

2011 6716 511,706 76,19 73,88 88,23

2012 7730 658,713 85,21 64,60 94,11

61

3.8-сурет. Шелек өзенінің нақты суғару қабілетінің эмпирикалық

қамтамасыздық қисығы

3.9-кесте. Шелек өзені суғару қабілетінің теориялық қамтамасыздығын

есептеу

Жылдар

Суғару

нормасы,

м3/га

Суғару

нормасы кему

тәртібімен,

м3/га

Су алу

көлемі,

мың м3

Су алу

көлемі өсу

ретімен,

мың. м3

Теориялық

суғару

қабілеті, га

Қамтама-

сыздық, %

1997 8640 11309 1031,6 511,706 45,25 5,88

1998 7953 8650 1004,4 592,077 68,45 11,76

1999 6636 8640 895,7 598,428 69,26 17,64

2000 7042 7953 937,03 623,756 78,43 23,52

2001 6632 7730 835,68 637,26 82,44 29,41

2002 4551 7380 637,26 639,1 86,6 35,29

2003 8650 7248 639,1 658,713 90,88 41,18

2004 11309 7219 730,61 678,48 93,98 47,06

2005 7219 7081 761,86 730,61 103,18 52,94

2006 4185 7042 598,428 761,86 108,19 58,82

2007 6663 6716 678,48 798,506 118,9 64,71

2008 7248 6663 798,506 835,68 125,42 70,59

2009 7081 6636 623,756 895,7 134,97 76,47

2010 7380 6632 592,077 937,03 141,29 82,35

2011 6716 4551 511,706 1004,4 220,7 88,23

2012 7730 4185 658,713 1031 246,36 94,11

62

3.9-сурет. Шелек өзенінің суғару қабілетінің

теориялық қамтамасыздық қисығы

Жоғарыда келтірілген есептеулер реті Талғар суғару жүйесі үшін де

жүргізілді, мұнда Касинхр. = 0,34 тең нәтиже берді.

Жоғарыда көрсетілген әдістемеге сәйкес есептеулер жүргізе отырып,

Талғар және Шелек суғару жүйелерінің аумағында Талғар және Шелек

өзендерінің суғару қабілеттері, суғарылмаған жерлердің аудандары, сондай-

ақ суғарылатын ауданның артуының есебінен ауылшаруашылық

дақылдарының өнімдеріне қосымшалар (үстемелер) анықталды, 3.10-кесте.

2013 жылы алдындағы жылдармен салыстырғанда, соя, күріш, жүгері,

дәндік жүгері, көкөністер, бақша дақылдары секілді ауылшаруашылық

дақылдарының өнімділігі орташа алғанда 10-12% өсті. Климаттық

жағдайларға байланысты дәнді дақылдардың, жүзімнің, жеміс-жидек

дақылдарының, қант қызылшасының, сафлордың өнімділігі орташа алғанда

10-20% кеміді.

Талғар және Шелек суғару жүйелерінің қала маңындағы аймағында

өсірілетін дақылдардың суғару нормаларының шамасы қамтамасыз

етілгендік пайызына байланысты өзгереді: 85% қамтамасыздалған кезінде

суғару нормалары өсірілетін дақылдардың су тұтыну тапшылығын өтейді

және суғару көздерімен (Талғар және Шелек өзендері) толығымен сумен

қамтамасыз етілген, 3.11-кесте.

Нәтижесінде келесі мәндерді аламыз:

Р = 85%, Fнақты.=137,6 га; Fтеор.=174,9 га;

Касинхр.= 42,82/61,25 = 0,79

63

3.10-кесте. Алматы облысының Талғар және Шелек суғару жүйелерінде жетекші ауылшаруашылық

дақылдарының су ресурстарын пайдалануының өнімділігі

Шаруашылықтар

А/ш

дақылдары

Суғару

нормасы,

м3/га

Суғарылмайтын

аудан,

мың га

Суғарылатын

аудан,

мың га

Өнімділік,

ц/га

Ішкі өнім,

т

Пайдаланылған

су көлемі,

млн. м3

А/ш бірлік

өніміне

шығындалған

суғару суы,

мың м3/т

Судың

өнімділігі,

т/мың м3

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

ш/қ Абылайхан Ас бұршақ 6200 70 100 14,3 143 000 1050847 7,348 0,136

ш/қ Бакыт Жоңышқа 10850 24,9 2,5 67,2 16 800 48437 2,883 0,35

ш/қ Зангар Жоңышқа 10850 2,8 2,5 67,2 16800 48448 2,883 0,35

ш/қ Рахмет Астық жүгері 6950 0,3 4,0 52,9 21160 49693 2,348 0,42

ш/қ Ержан Жоңышқа 10850 0,4 4,0 67,2 26880 58125 2,162 0,46

ш/қ Куаныш Астық жүгері 6950 0,1 4,0 52,9 21160 49643 2,346 0,43

ш/қ Кудрет Сүрлемдік

жүгері 6950

0,4 22,0 60,0 132000 248214 1,88

0,53

ш/қ Арман Арпа 8700 1,5 4,0 16,9 6760 46607 6,894 0,14

ш/қ Томирис Жоңышқа 10850 0,2 7,0 67,2 47040 58125 1,235 0,81

ш/қ Ерик 94 Жоңышқа 10850 71,5 50,0 67,2 336000 968750 2,883 0,34

ЖШС Ауыл

АМС

Жоңышқа 10850

78,4 2,0 67,2 13440 38750 2,883

0,34

ш/қ Мысакожа Жоңышқа 10850 2,6 34,0 67,2 228480 658750 2,883 0,34

Сыбаев Тасташ Жоңышқа 10850 20,0 5,0 67,2 33600 96875 2,883 0,34

ш/қ Сырым Жоңышқа 10850 1,4 4,0 67,2 26880 77500 2,883 0,34

ш/қ Сагыныш Жоңышқа 10850 5,0 2,0 67,2 13440 38750 2,883 0,34

ш/қ Оркен Жоңышқа 10850

34,5 2,5 67,2 16800 48437

2,883 0,34

ш/қБайбосынов Жоңышқа 10850 2,7 5,0 67,2 33600 96875 2,883 0,34

ш/қАян Жоңышқа 10850 1,1 5,0 67,2 33600 96875 2,883 0,34

ш/қАйдар Жоңышқа 10850 400 18,0 67,2 120960 348750 2,883 0,34

ш/қДидар Жоңышқа 10850 1,3 2,5 67,2 16800 48437 2,883 0,34

ЖШС

Кызылшарын

Жоңышқа 10850

106

300 67,2 2016000 5085938 2,52 0,40

Жүгері 6950 110 52,9 581900 1194331 2,052 0,49

Көкөністер 8700 160 249,8 3996800 2175000 0,544 1,84

Картоп 7857 20 145,3 290600 245531 0,845 1,183

64

Бау-бақша 9800 10 240,2 240200 153125 0,637 1,568

Жүзім 6150 246 29,0 713400 2568906 3,601 0,278

ш/қРамил Көпжылдық

шөптер 10850

1,9 2,1 47,5 9975 32879 3,296

0,30

ЖШС Шарип Жоңышқа 10850 1,25 1,5 67,2 10800 24659 2,283 0,41

ЖШС Ак иол Жоңышқа 10850

1,1 3,0

20160 49318 2,446

0,41

ЖШС Заман Жоңышқа 10850 0,1 1,5 67,2 10800 24659 2,283 0,41

ЖШС Байсерке

Агро

Соя 4750

2627,64

342 17,3 5916600 2620161 0,443 2,258

Сүрлемдік

жүгері 4400

228 60,0 1368000 1618064

1,183

0,845

Көпжылдық

шөптер 8250

566 47,5 2688500 7531451 2,801

0,357

ЖШС Айршир

Соя 4750 791,4 578 17,3 999940 4428226 4,428 0,226

Көпжылдық

шөптер

8250

228

47,5 1083000 3033871

2,801

0,357

Жаздық арпа 3600 507 16,9 856830 2943871 3,436 0,291

ш/қ Байткай»

Бақтар 9800 27 3 41,2 12360 47419 3,836 0,261

Астық жүгері 6950 10 52,9 52900 112097 2,119 0,472

Жоңышқа 10850 10 67,2 67200 175000 2,604 0,384

ш/қБаденко Бақтар 5350 5 22 41,2 90640 189838 2,094 0,477

65

3.11-кесте. Қамтамасыздалған пайызына байланысты Талғар және Шелек

суғару массивтерінің тау етегіндегі аймағы үшін ауылшаруашылық

дақылдарының суғару нормалары

Табиғи зона Кы

Қамтамасыздық пайызы

50 75 95

Картоп

Тау бөктеріндегі дала 0,30-0,35

0,35-0,40

2900

2500

3500

3200

4500

4100

Көкөністер

Тау бөктеріндегі дала 0,30-0,35

0,35-0,40

3600

3000

4400

3900

5400

4800

Көпжылдық шөптер

Тау бөктеріндегі дала 0,30-0,35

0,35-0,40

4600

4000

5450

4650

6500

5350

Сүрлемдік жүгері

Тау бөктеріндегі дала 0,30-0,35

0,35-0,40

2300

2100

2800

2650

3650

3450

Астық жүгері

Тау бөктеріндегі дала 0,30-0,35

0,35-0,40

3100

2700

3600

3250

4500

4050

Қант қызылшасы

Тау бөктеріндегі дала 0,30-0,35

0,35-0,40

3900

3300

4450

3950

5300

4700

Күздік дәнді-дақылдар

Тау бөктеріндегі дала 0,30-0,35

0,35-0,40

1400

1050

1800

1500

2650

2250

Күнбағыс

Тау бөктеріндегі дала 0,35-0,40 2700 3250 4050

Соя

Тау бөктеріндегі дала 0,30-0,35

0,35-0,40

2750

2400

3200

2950

4100

3750

Бау-бақша

Тау бөктеріндегі дала 0,30-0,35

0,35-0,40

1850

1500

2300

1950

3050

2650

Бақшалар

Тау бөктеріндегі дала 0,30-0,35

0,35-0,40

4000

3550

4850

4150

5850

4850

Жүзімдіктер

Тау бөктеріндегі дала 0,30-0,35

0,35-0,40

2400

2050

2650

2400

3500

3150

66

2013 ж. 01.10. қалыптасқан жағдай бойынша,Талғар ауданында

суландырылатын жерлердіңауданы - 33057 га, оның ішінде, егістіктер - 29499

га құрады.

«Талғарирригация» СШ МКК мәліметтері бойынша,2013

жылыауылшаруашылық айналымында 32784 га суландырылатын жер

пайдаланылған:

Дәнді дақылдар - 11021 га

Техникалық дақылдар - 4878 га

Жемдік дақылдар -5010 га

Көкөніс (бақша дақылдары) - 2123 га

Бақтар және жидектер - 1498 га

Бақша - 1719 га

Орман жолақтары - 323 га

Картоп -3616 га

Өзгелері- 2596 га

273 га жер пайдаланылмады, оның ішіндемына себептермен:

Тасқын су басу -37 га.

Жоспарлаудың болмауы -126 га.

Өзгелері (шаруашылық себептері) -110 га, негізінен бұл – қаржылық

қиындықтар, жанар-жағар материалдардың, механизмдердің қосалқы

бөлшектерінің қымбатшылығы және тиісті техниканың болмауы.

Ауданда жаңбырлатқыш агрегаттарды қолдану тоқтап қалды.

2013 жылы өзіндік су алу 85,8 млн.мЗ; су беру 67,6 млн.м3 құрады,

онымен қоса, тікелей жасалған шарттар бойынша өзіндік су берумен 8,8

мыңга физикалық аудан суарылды.

Ауданда жалпы ауданы 10632 га болатын 3127 шаруа қожалығы бар.

Суландырылатын ауданы 604 га болатын 6039 бақшашы, сондай-ақ суғару

ауданы 16763 га болатын 94 мемлекеттік емес кәсіпорын бар.

2013 жылы 2012 жылмен салыстырғанда су көздерінің (Талғар өз.)

сумен аз қамтамасыз етілгендігіне орай, жаз айларында су алу 91,7 млн.м3

бастап 85,8 млн.м3 дейін азайды.

Салыстырмалы талдау:

Суғарылатынаудан: - 2013 жылы - 8,8 мың га;

- 2012 жылы - 10,2 мыңга.

Су алу көлемінің өзгеру динамикасы:

Ауыл шаруашылығы: 2013 жыл 2012 жыл

Суғару 85,8 млн.м3 91,7 млн.м3

3.10-суретте жылдар бойынша (1998 жылдан 2013 жылға дейін)

жерлерді суғару үшін Шелек өзенінен су алу көлемінің және су көзінің

суғару қабілетінің орташа өлшенген шамасының өзгеру динамикасы

көрсетілген [134].

67

Суғару нормаларының және су алудың ауытқуларының

синхрондылығы байқалады: су көзінен су алудың

ұлғаюынаауылшаруашылық дақылдарының үлестік су тұтынуының артуы

сәйкес келеді.

Ауылшаруашылық дақылдарын суғару нормалары ылғалдану

аймақтары бойынша өзгереді: ең көп мәні Кы (0,2-0,15) болатын құрғақ

аймаққа, ең аз мәні – мұнда Кы=0,4- 0,35 болып отырған жоғары ылғалдылық

аймақтарына келеді.

3.12-кестеде Талғар және Шелек суғару жүйелерінің ауылшаруашылық

дақылдарын ылғалдану аймақтары бойынша суғару нормаларының мәндері

көрсетілген.

Шартты белгілеулер: 1 –өзеннің орташа жылдық су өтімдері;

2 - Шелек өзенінен су алу көлемі

3.10-сурет. Шелек өзенінен суғару үшін су алу көлемінің

және суғару нормасының өзгеруі

68

3.12-кесте. Талғар және Шелек суғару жүйелерінің ауылшаруашылық

дақылдарын суғару нормалары («Талғарирригация» мәліметтері бойынша),

м3/га.

Ауылшаруашылық

дақылдары

Ылғалдылық зоналары бойынша

брутто суғару нормасы, м3/га

Кы

0,4 - 0,35

Кы

0,3 - 0,25

Кы

0,2-0,15

1 2 3 4

Жаздық дәнді-дақылдар 3145 3871 4839

Күздік дәнді-дақылдар 2419 3145 4113

Астық жүгері 5242 6452 7984

Сүрлемдік жүгері 4274 5081 6290

Соя 4774 5565 6855

Қант қызылшасы 6371 7661 10565

Көпжылдық шөптер 7500 9516 12097

Жаздық жоңышқа 7016 8952 11129

Біржылдық шөптер 3145 4758 10887

Көкөністер 6290 7742 9839

Картоп 5161 6290 7742

Бау-бақша 3145 4032 5242

Бақша 5161 7742 9839

Бақтар 6649 8629 10887

Орман жамылғысы 3508 5121 5121

Шелек суғару жүйесінде орташа өлшенген суғару нормасының

қамтамасыздығы шамамен 920 м3/га құрайды, 3.13-кесте, 3.11-сурет.

3.13-кесте. Шелек суғару жүйесінің ауылшаруашылық дақылдарын суғару

нормасының қамтамасыздығы

Жылдар Суғару нормасы,

м3/га

Суғару нормасы кему тәртібімен,

м3/га

Қамтамасыздық,

%

1 2 3 4

1998 8640 11309 5,88

1999 7953 8650 11,76

2000 6636 8640 17,64

2001 7042 7953 23,52

2002 6632 7730 29,41

2003 4551 7380 35,29

2004 8650 7248 41,18

2005 11309 7219 47,06

2006 7219 7081 52,94

2007 4185 7042 58,82

2008 6663 6716 64,71

69

2009 7248 6663 70,59

2010 7081 6636 76,47

2011 7380 6632 82,35

2012 6716 4551 88,23

2013 7730 4185 94,11

3.11-сурет. Шелек суғару жүйесінің ауылшаруашылық

дақылдарының орташа өлшенген суғару нормасының

эмпирикалық қамтамасыздыққисығы

70

4 ӨЗЕН АҒЫНЫН СУҒАРУҒА ПАЙДАЛАНУДА СУ

ҮНЕМДЕЙТІН ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІ

4.1 Тамшылатып суғару кезіндегі суғару нормаларының

қамтамасыздығы

Бүгінгі таңда ауылшаруашылық дақылдарын тамшылатып суғару

жүйесі бірқатар оң қасиеттері бар ең алдыңғы қатарлы суару технологиясы

болып табылады, атап айтқанда:

- суаратын суды тікелей өсімдіктердің тамыр жүйесінің астына дер

кезінде және мөлшерлеп беру;

- сумен бірге минералды тыңайтқыштар, ынталандырғыштар және

өсуді шектегіштер мен басқа химикаттарды беру. бұл кезде өсімдіктер үшін,

олардың даму фазасына байланысты оптималды су, қорек, ауа және жылу

режимдері қамтамасыз етіледі.

Тамшылатып суғарудың артықшылықтары: судың үнемді шығындалуы

(1,5-2 есе азырақ) және дақылдардың өнімділігінің 20 – 50% өсуі [23, 24, 25].

Зерттеулер тамшылатып суғару кезінде судың үнемделуі қолданылатын

технологияға және техникалық құралдарға, топырақ-климат жағдайларына

және өсірілетін дақылдардың ерекшеліктеріне байланысты жер бетінде

суарумен және жаңбырлатумен салыстырғанда 40 - 60 % жетуі мүмкін

екендігін көрсетт.і. Мұндай жүйелерде судың үнеммен шығындалуы ПӘК

0,8-0,95 дейін (жер бетімен суландырған кезде 0,5 - 0,6, жаңбырлатумен

суландырған кезде 0,7 - 0,8) есебінен олардың жоғары тиімділігін қамтамасыз

етеді.Шағын көлемді суғаруды пайдалану топырақты механикаландырылған

өңдеу санының азаюына, жоспарлау жұмыстарының, сондай-ақ дренаждың

қысқаруына немесе толығымен алынып тасталуына жағдай жасайды.

Тамшылатып суғару жүйелерінде ауылшаруашылық дақылдарының ертерек

пісіп-жетілуі байқалады, суаратын сумен бірге қоректік заттарды және

гербицидтерді енгізу мүмкін болады, бұл оларды енгізудің дәстүрлі

тәсілдерімен салыстырғанда тыңайтқыштар тұтынуды 30-50 % төмендетеді

[135-137].

4.1-суретте Еңбекшіқазақ ауданының «Кәкімжанов» шаруа

қожалығының өндірістік учаскесіндежүзімдікті тамшылатып суғару

жүйесімен суғару режимі көрсетілген.

Тамшылатып суғару кезде суландыратын суды құбырлар жүйесі

бойынша тікелей өсімдікке немесе өсімдіктер тобына алып келеді және суды

тамшылар немесе ағыстар түрінде бір нүктеге судың жер бетіндегі ағыстың

түзілуінсіз немесе судың тереңге ағызылуынсыз толығымен сіңуін

қамтамасыз ететін шығынмен микросушығарғыш арқылы береді. Қазіргі

кезде тамшылатып суғару әлемде кеңінен таралған және 1,5 млн. гектардан

аса ауданда қолданылады. Тамшылатып суғару ауданының 70 % астамын

бақтар мен жүзімдіктер алып отыр, ал қалған ауданда көкөніс, жилектер,

71

мақта және т.б. өсіріледі. Бұл тәсіл АҚШ, Австралияда, Израильде, Италияда

және Францияда ең көп дамыған.

4.1-сурет. Алматы облысы Еңбекшіқазақ ауданы «Кәкімжанов» шаруа

қожалығының өндірістік учаскесінде жүзімдікті тамшылатып

суғару жүйесімен суғару режимі

Бақша дақылдарын өсірген кезде тамшылатып суландырған және

ағаштың астында жаңбырлатқан кезде суғару технологиясының

ерекшеліктері. Суғару вегетация фазасына және ауылшаруашылық

жұмыстарының жүргізілуіне байланысты іске асырылады. Жеміс

дақылдарының және жүзімдіктердің дамуы үшін оптималды параметр болып

ауаның 250С температурасы және тамыр өсетін қабаттағы топырақтың ең аз

ылғал сыйымдылықтан 70 - 80% төмен емес ылғалдылығы табылатындығын

ескере отырып, бұл дақылдар үшін барлық құрғақшылық аймақтарында өнім

жинап алғаннан кейін жүргізілетін, күзгі ылғал толтырушы суару міндетті

болып табылады. Бұл күзде берілмеген жерлерде, ылғал толтырушы суаруды

көктемде немесе шырынның қозғалысы басталардың алдында жүргізуге

болады. Вегетация кезеңі кезінде топырақтың оптималды ылғалдылығын

ұстап отыру үшін өсімдіктердің дамуының әрбір кезеңінде ылғалдандырушы

суарулар жүргізіледі, оларды жүргізудің жиілігі күн сайын немесе бірнеше

күн үзіліспен болуы мүмкін. Бұл дақылды өсіру технологиясы бойынша

қажет болғанда, тыңайтқыштар беруді суарулар жүргізумен бірге жүргізуге

болады. Одан кейін жемістің пісу фазасына қарай біртіндеп төмендете

отырып, су берудің қарқындылығы вегетацияның ең қауырт кезеңдерінде

арттырылады. Жемісте қант жинақталу фазасында суаруларды толығымен

тоқтату қажет. Алайда, жоғары температуралар және ауаның төмен

салыстырмалы ылғалдылығы жағдайларында өсімдіктерге тіптен судың

топырақтағы жеткілікті мөлшері кезінде де су жетіспей жатады. Ауаның

салыстырмалы ылғалдылығының гүл қалыптасу кезеңінде артуы олардың

санының көбеюіне мүмкіндік береді және ұрықтану үшін қолайлы жағдайлар

жасайды.

72

Атыздар бойымен суарғанмен салыстырғанда, тамшылатып суғару

кезінде өнімділік 20-30% артады, жүзімдіктер 3 жылдың өзінде-ақ қарқынды

жеміс әкелуге кіріседі. Жеміс бақтарында тамшылатып суару екпе ағаштарды

отырғызғаннан кейін жуық арада жиі және талшықты тамыр жүйесінің

дамуына, жер астындағы бөліктің қарқынды өсуіне және сортқа байланысты

3-4 жылы қарқынды жеміс әкелуге кірісуге ықпал етеді. Тамшылатып

суарған кезде алма ағашының қарқынды бақтарының өнімділігі жеміс

әкелудің шарықтаған шағында 450 бастап 750 ц/га дейін құрауы мүмкін.

Әртүрлі елдерде қолданылатын, бақтар мен жүзімдіктерді суғаруға

арналған ең кең таралған тамшылату жүйесі 2 л/сағ бастап 8 л/сағ дейін су

өткізетін және бір бірінен 0,70 - 1,25 м қашықтықта орналасқан

тамшылатқыштары бар қатардың ұзына бойына бір тамшылату сызығынан

тұрады. Тәжірибе бойынша, шамалы мөлшерлермен 1-3 күн аралықпен

тамшылатып суғару сирегірек – 1-2 аптада 1 рет суғаруға қарағанда

жақсырақ әсерін тигізеді. Суару үшін қажетті судың көлемі әдетте булану

коэффициенті бойынша анықталады [138].

Еріген тыңайтқыштар суарумен бірге тікелей тамыр аймағына

енгізіледі. Қоректік заттардың жылдам және қарқынды сіңірілуі жүреді. Бұл

құрғақшылық климаттық жағдайларда тыңайтқыштар енгізудің ең тиімді

тәсілі 4.2 және 4.3 суреттерде Алматы облысының Еңбекшіқазақ ауданында,

«Кәкімжанов» шаруа қожалығындағы және Ұйғыр ауданындағы «Алма –

Продакс» ЖШС шаруа қожалығындағы жас жүзімдіктегі тамшылатып суғару

арматурасы көрсетілген.

4.2- сурет. Алматы облысының Еңбекшіқазақ

ауданында, «Кәкімжанов» шаруа қожалығындағы

жүзімдіктердегі тамшылатып суғару

73

4.3-сурет. Алматы облысының Ұйғыр ауданында «Алма –Продакс»

ЖШС шаруа қожалығындағы тамшылатып суғаруды

қолданылатын алма бақтары

Өсімдіктердің жапырақтары жаңбырлату кезіндегідей ылғалданбайды,

аурулардың таралу ықтималдығы төмендейді, инсектицидтер және

фунгицидтер жапырақтан шайылып кетпейді.

Қатарлар арасындағы топырақ учаскелері бүкіл маусым бойына құрғақ

болып қалатындықтар, тамшылатып суару топырақ өңдеуді, тозаңдатуды

және өнімді жинап алуды кез келген уақытта жүргізуге мүмкіндік береді.

Тамшылатып суғару арнайы кертпештер жасаусыз немесе топырақты

ауыстырусыз, баурайларда немесе күрделі топографиясы бар учаскелерде

суаруды қолдануға мүмкіндік береді.

Әрбір лентаның арнайы су шығарғыштары бар, бұл судың жүйектерді

бұзуы және жапырақтарды зақымдауы мүмкін ағындар түзбей, бірқалыпты

бөлінуін қамтамасыз етеді. Мұны қолданудың мәнісі су берудің су

шығарғыштар арқылы бірден тікелей өсімдіктің тамыр маңындағы аймағына

жүретіндігінде болып отыр, бұл суғарудың басқа тәсілдерімен

салыстырғанда маңызды артықшылықтарға ие. Осының арқасында грунттың

егістік қабаты үнемі капиллярлық ылғал сыйымдылық деңгейінде дымқыл

күйінде ұсталына алады, бұл ретте қатар аралықтары құрғақ болып қалады,

бұл арамшөптер санының азаюына ықпал етеді. Судың бос беттен булануға

шығындалуы болмайды, грунт қыртысының түзілуі және грунт

құрылымының бұзылуы болмайды [139; 140]. Тек өсімдіктердің тамыр

маңындағы аймағы, жалпы ауданның көлемінің 40 бастап 60% дейіні

ылғалданады; булануға шығындар төмендейді; судың шеткері ағуынан

шығындар болмайды.

Шаюдың автоматты режимі бар және шаю шығыны 20 л/сағ бастап

(«Молдавия – 1А») 40 л/сағ дейін болатын, үздіксіз және порциямен әрекет

ететін тамшылатқыштар қолданылады (4.1-кесте):

74

n

М

VII

М

VI

M

V

Мор МММММ ... , м3/га (4.1)

4.1-кесте. Тамшылатқыштың техникалық сипаттамасы

Көрсеткіштері «Молдавия –

1А» «Горная» КУ – 1 К - 383 «Таврия»

1 2 3 4 5 6

Жұмыс қысымы, МПа 0,08 – 0,25 0,03 – 0,6 0,05 -

0,06 0,2 -0,6 0,4 – 0,8

Шаю режимі кезіндегі

қысым, МПа

0,01 – 0,04 0 – 0,03 0,03 0,02 -

Өнімділігі,л/сағ. 4 1 2 0,65 4 1 5,5 1 7 - 10

Масса, кг 0,01 0,01 0,025 0,01 -

Қалқымалы заттардың

шектік мөлшері, мг/л

50 100 80 100 -

Пайдалану жағдайы - - - Биіктігі 60

м дейінгі

құламалы

жерлер

Еңістік

0,02

Тамшылатып суғарудың су шаруашылығы есептеулері

тамшылатқыштың айлық суғару нормасын анықтаудан тұрады:

увM KAdKM )10( , м3/га (4.2)

мұнда: K – биоклиматтық коэффициент;

d - ай ішіндегі ылғалдылық тапшылығының жиынтығы, м3/га;

Кы- ылғалдану коэффициенті (көкөністер үшін – 0,6; жемістер үшін -

0,3);

А –ай ішіндегі жауын-шашынның жиынтығы, м3/га.

Тамшылатқышты суғару нормасы келесі формула бойынша

анықталады:

ПOH кhm )(100 , м3/га (4.3)

мұнда: h - топырақтың ылғалдану тереңдігі; - топырақтың есептік қабатының көлемдік салмағы, т/м3;

OH , - шекті суару ылғал сыйымдылығы және салмақтық %-дармен

топырақтың жуықтық ылғалдылығы;

Пк - булануды және транспирацияны ескеретін коэффициент.

75

Ай ішіндегі суғару саны және суғару арасындағы кезең:

mMN Mn / , (4.4)

MM MTmT / , (4.5)

мұнда: T -айдағы күндер саны (30 немесе 31 тәу.).

Тамшылатып суғарудың суғару жүйелерін жобалаған және салған кезде

су тұтынудың суғару нормаларының есептік қамтамасыз етілгендігінің

параметрлерін техникалық-экономикалық негіздеудің ғылыми негізделген

әдістерінің болмауына орай нормативтер белгіленіп отырды, бұл көбінесе

дөрекі қателіктерге және тамшылатып суғаруды салуға инвестициялардың

экономикалық тиімділігінің төмендеуіне алып келіп отырды. Тамшылатып

суғарудың суғару нормаларының да, суғару жүйелерінің де есептік

қамтамасыз етілгендігін техникалық-экономикалық негіздеу әдістемесі үш ең

тән жағдайды қосады [141-143].

Бірінші тип - бұл жобаланып отырған жүйенің ауданы белгіленген,

яғни Fпр = const болған, ал қолда бар су ресурстары шектелмеген кездегі

есептер. Бұл жағдайда есептік қамтамасыз етілгендіктің өзгеруіне

байланысты суғару нормаларының (Mi = uar) шамалары өзгеретін болады

және тиісінше су бөлу желісі, су шығарғыштар, су таратқыштардың диаметрі

және, осының нәтижесі ретінде, суғару жүйесінің экономикалық

көрсеткіштері өзгереді.

Екінші типке осыларда қамтамасыз етілгендіктің әртүрлі мәндері

кезінде су алу тұрақты (Qвод = const) болып қалатын, ал жобаланып отырған

жүйенің ауданы (Fi = uar) болса суғару нормасының шамасының өзгеруіне

байланысты өзгеретін есептер.

Үшінші типке осыларда жоғпрыда қарастырылған құрамдас бөліктер

суғару нормаларының да (Mi = uar), ағын сулардағы судың шығындарының

да (Qi = uar) есептік қамтамасыз етілгендігінің қабылданған мәніне

байланысты айнымалы шамалар болып табылатын, ал демек Fiор = uarде

болатын есептер жатады. Бұл жағдай суғару көзіндегі су шектеулі болғанда

орын алады. Сондықтан есептеу кезінде бір мезгілде су көзіндегі су

шығындарының да, суғару нормаларының шамасының да жылдар бойынша

өзгергіштігін ескеру қажет.

Суғару жүйелерінің және нормалардың есептік қамтамасыз

етілгендігінің опти малды шамаларын анықтаудың ұсынылып отырған тәсілі

келесі шарттарды қанағаттандыруға тиіс:

-инженер-гидротехниккомпьютерде оларды анықтау бойынша қажетті

есептеулер жүргізе алатындай айтарлықтай қарапайым және сенімді болуға,

негізгі гидрологиялық және экономикалық факторлардың іздестіріліп

отырған параметрге әсерін ескеруге тиіс;

- қарастырылғандардың ішінен опти малды вариантты айқындауға тиіс.

76

Әртүрлі ауылшаруашылық дақылдарын суғару нормаларының есептік

қамтамасыз етілгендігінің шамаларының өзгеруі ол осыларға «сезімтал»

болуға тиіс жобаланып отырған жүйенің негізгі техникалық-экономикалық

параметрлеріне және көрсеткіштеріне елеулі әсер етеді. Мысалы, суғару

нормаларының есептік қамтамасыз етілгендігінің шамаларының өзгеруіне

қарай жүйенің келесі параметрлері мен көрсеткіштері өзгереді:

- жобаланып отырған жүйеде алынатын ауылшаруашылық өнімінің

көлемі (есептік қамтамасыз етілгендіктің төмендеуіне қарай

ауылшаруашылық өнімінің жиынтық көлемі көбейетін болады);

- өзеннің немесе өзге су көзінің ағысының көлемі және пайдаланылу

дәрежесі;

- жобаланып отырған жүйенің экономикалық көрсеткіштері / суғару

жүйелерін салуға үлестік және жиынтық инвестициялардың шамалары,

сондай-ақ оларды пайдалануға шығындар;

-суғару нормаларының азаюына қарай суландырылатын дақылдардың

өнімділігі төмендейді және т.с.

Суғару нормаларының шамаларын немесе олардың есептік

қамтамасыздықтарын негіздеген кезде экономикалық критерий ретінде

инвестициялардың жалпы тиімділігі көрсеткіші қабылданады, ол мынаған

тең:

К

СЦЭ

(4.6)

мұнда: Э – кәсіпорынның таза табысы бойынша экономикалық тиімділік

коэффициенті;

Ц –мелиоративтік жерлердегі ауылшаруашылық өнімінің құны;

С –мелиорацияланатын жерлердегі қосымша өнімнің жылдық

көлемінің өзіндік құны;

К –мемлекеттің және ауылшаруашылық кәсіпорындарының

мелиоративтік нысандар, ауылшаруашылық нысандарын салуға және

мелиорацияланатын жерлерді ауыл шаруашылығында игеруге

инвестициялары.

Оларды негіздеген кезде суғару нормаларының есептік қамтамасыз

етілгендігінің неғұрлым көбірек мәні қабылданса, жобаланып отырған

жүйенің параметрлерінің өзі – арналардың, тірек құрылғылардың және су

бөлу желісінің қималары, шаруашылық ішіндегі желінің ұзындықтары,

жүйені салуға және пайдалануға шығындар соғұрлым көбірек болады.

Әртүрлі ауылшаруашылық дақылдарының суғару нормаларының

оптималды есептік қамтамасыздығын таңдауды төмендегі формула бойынша

анықтау ұсынылады:

КсхКоо

СibЦiУibУээУiорCiоiЦii

Эi

n

i

1

)]()[(

(4.7)

77

мұнда: Эi–су тұтыну тапшылығының есептік қамтамасыз етілгендігінің i– ші

шамасы/суғару нормаларының шамасы кезінде суғару жүйесін салуға

инвестициялардың жалпы тиімділігі коэффициентінің мәні;

Ψi - i - ші ауылшаруашылық дақылының ауыспалы егістегі үлес

салмағы, бірліктің үлестерімен, әрі

n

i

i1

1;

n–ауыспалы егістегі ауылшаруашылық дақылдарының саны;

Уiор - i - ші ауылшаруашылық дақылын суландырған кездегіорташа

көпжылдықөнімділік шамасы, ц/га;

Уiob - i- ші ауылшаруашылық дақылын суландырғанға дейінгіорташа

көпжылдықөнімділік шамасы, ц/га;

Цi, Сiор, Сib, - тиісіншеi-ші дақылдың бір центнерінің сатып алу бағасы,

ауылшаруашылық өндірісінің үлестік шығындары/топырақ өңдеу, егу, суару,

өнім жинау/суландырған кезде, теңге/га;

Кiор, Кib –суғару жүйесін жасауға және жерлерді ауылшаруашылық

игеруге үлестік инвестициялар, теңге/га.

Суғару нормаларының есептік қамтамасыз етілгендігінің оптималды

мәні инвестициялық салымдардың жалпы тиімділігі коэффициентінің (4.6)

теңдеудің көмегімен табылатын ең көп мәніне сәйкес келеді. Бұл теңдеуді

пайдалану үшін, осы теңдеудіңк есептік қамтамасыз етілгендікатің шамасына

байланысты өзгеріп оытратын мүшелерін аналитикалық көрсету қажет.

Олардың қатарына төменіректе келтірілген, суғару жүйесін пайдалану

бойынша шығындар, ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігі шамалары,

су шаруашылығы құрылысына үлестік инвестициялар және таза табыс

шамалары жатады.

i-шы ауылшаруашылық дақылының өнімділігінің суғару

нормаларының қамтамасыз етілгендігінің әртүрлі мәндері үшін шамасы

формула бойынша анықталады:

,)( YibGiуi

MiPigfУij

(4.8)

мұнда: Уij - есептік қамтамасыз етілгендіктің j–шы мәні кезіндегі i- ші

ауылшаруашылық дақылының өнімділігі, ц/га;

Pig - бірліктің үлестеріменi-ші ауылшаруашылық дақылының есептік

қамтамасыз етілгендігінің мәні;

Mi - есептік қамтамасыз етілгендіктің j–шы мәні кезіндегі i-ші

ауылшаруашылық дақылын суғару нормасының шамасы, м3/га;

Giуi - i-ші ауылшаруашылық дақылының су тұтынуының үлестік

шамасы, м3/ц;

78

Yib - i-ші ауылшаруашылық дақылының суғарғанға дейінгіорташа

көпжылдықөнімділігі, ц/га.

Әрбір ауылшаруашылық дақылы үшін үлестік су тұтынуды формула

бойынша анықтауға болады:

,%95

YibYin

MiGiуд

(4.9)

мұнда: %95Mi - 95 %-дық қамтамасыз етілгендік кезіндегі i-ші

ауылшаруашылық дақылы үшін суғару нормасының шамасы, м3/га;

Yin , Yib - тиісіншеауылшаруашылық дақылының суландырғанға

дейінгі өнімділігінің жоспарлық шамасы және орташа көпжылдықөнімділігі,

ц/га.

Есептік қамтамасыз етілгендіктің әртүрлі мәндері үшін

ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігінің орташа көпжылдықшамасы

формула бойынша анықталады:

),1(2

PijnУiзУin

PijnУinУij

(4.10)

мұнда: Уij - суғару нормаларының есептік қамтамасыз етілгендігінің

әртүрлі мәндері кезіндегі i - ші ауылшаруашылық дақылының орташа

көпжылдықөнімділігі, ц/га;

Уin - i- ші ауылшаруашылық дақылының оны есептік қамтамасыз

етілгендіктің -шы мәніне сәйкес келетін суғару нормаларымен суландырған

кездегі жоспарлы өнімділігі, ц/га;

Pijn - осының кезінде суғару нормаларының есептік қамтамасыз

етілгендігінің -шы мәні үшін барлық ауылшаруашылық дақылдарының

өнімділігінің жоспарлы шамасы алынатын, жүйенің есептік қамтамасыз

етілгендігінің мәні, бірліктің үлестерімен;

Уiз - i- ші дақылдыңқұрғақщылық жылдары оптималдыдан азырақ

суғару нормаларымен суарған кездегі өнімділігі, ц/га. Pijn -мәнінің графикалық жолмен табылатындығын және оның

шамасының әрқашан тиісті суғару нормасының есептік қамтамасыз

етілгендігінің мәнінен азырақ болатындығын атап өту керек.

Есептік қамтамасыз етілгендіктің әрбір мәнінің суғару жүйесін жасаған

кездегі үлестік инвестициялардың шамасын формула бойынша анықтауға

болады:

%95%95 1( KKдK пастnacm

(4.11)

79

мұнда: дK - суғару нормаларының есептік қамтамасыз етілгендігінің

- шы мәні кезіндегі және 95 %-дық қамтамасыз етілгендік кезіндегі суғару

жүйесінің құрылысына үлестік инвестициялық салымдар, теңге/га;

паст - жүйені салуға инвестицияның тұрақты бөлігінің үлес салмағы,

бірліктің үлестерімен;

- суғару нормаларының шамаларына байланысты олардың

айнымалы бөлігіне инвестициялардың өзгеруін ескеретін коэффициент,

бірліктің үлестерімен.

Бұл коэффициенттің мәні анықталады:

%95M

M

немесе %95g

gi

,

(4.12)

мұнда: М - тиісінше -шы мән кезінде әр дақыл үшін суғару

нормаларының шамалары;

%95M - есептік қамтамасыз етілгендіктің және 95 % - дық қамтамасыз

етілгендік кезінде.

Осыған ұқсас gi және g95%i -шы және 95 % -дық қамтамасыз етілгендік

үшін тұтынудың жинақталған графиктерінің гидромодульдерінің шамалары,

л/сга.

Есептік қамтамасыздықтың әртүрлі мәндері үшін қажетті есептік

үлестік инвестицияларды есептеп шығарып, олардың қамтамасыздық

тәуелділік графигін тұрғызады, яғни дK = )( Pf .

Жобаланып отырған суғару жүйесі бойынша үлестік пайдалану

шығындары жүйедегі суғару нормаларының шамаларының өзгеруіне

байланысты мынаған тең болады:

).( рCтСзnСддКэкU ам

(4.13)

мұнда: экU - есептік қамтамасыз етілгендіктің γ – шы мәні кезінде

жобаланып отырған жүйе бойынша үлестік пайдалану шығындары, теңге/га;

дK - суғару нормаларының есептік қамтамасыз етілгендігінің γ – шы

мәні кезінде жүйені салуға үлестік инвестициялар, теңге/га;

ам - жалпы жүйе бойынша амортизациялық ақша аударымдарының

орташа өлшенген нормасы, бірліктің үлестерімен;

Сд - суғару нормаларының есептік қамтамасыз етілгендігінің γ – шы

мәні кезінде суғару жүйесін пайдалануға үлестік шығындар, теңге/га;

Сзn - эксплуатациялық штатты ұстауға жүйе бойынша үлестік

шығындар, теңге/га;

рCт. - жүйенің негізгі қорларын ұстауға үлестік шығындар, теңге/га.

80

Суғару нормаларының есептік қамтамасыз етілгендігініңәртүрлі

мәндері үшін суғару жүйесін пайдалануға үлестік шығындар формула

бойынша анықталады:

см

LTtSэлQэлC

..102

(4.14)

мұнда: Q–суғару жүйесінің қажетті су шығыны, м3/с;

L - судың толық арыны, м;

Т - сорап станциясының маусым ішіндегі жұмыс істеу тәуліктерінің

саны;

t - сорап станциясының тәуліктегі жұмыс істеу сағаттарының саны;

см.. - сорап станциясының ПӘК;

Sэл - бір киловатт-сағат электр қуатының құны,теңге/квт.сағ;

102-сорап станциясының қуатын анықтауға арнадған көшіру

коэффициенті.

Жобаланып отырған жүйенің суғару нормаларының есептік

қамтамасыз етілгендігінің әр мәні үшін қосымша таза табыстың шамасы

формула бойынша анықталады:

)]()(

)1()([

CibЦiУibiЦэкСiарЦi

nPУiарЦэкСiарЦinPiУiniД

(4.15)

мұнда: Д - су тұтыну тапшылығының есептік қамтамасыз

етілгендігінің Рγ мәні кезіндегі жобаланып отырған жүйенің бір құрылымдық

гектарына таза табыстың үлестік өсімі, теңге/га;

n - ауыспалы егістегі ауылшаруашылық дақылдарының саны, бірліктің

үлестерімен;

Цi- i - шыауылшаруашылық дақылының сатып алу бағасы, теңге/га;

Сiар , Сib - тиісінше суландырғанға дейінгі және суландырғаннан кейінгі

бір центнер дақылды өсіруге және жинап алуға ауылшаруашылық өндірісінің

үлестік шығындары, теңге/ц; i - i-ші ауылшаруашылық дақылының ауыспалы егістегі үлес салмағы,

бірліктің үлестерімен;

экЦi - есептік қамтамасыз етілгендіктің γ – шы мәні кезінде суғару

жүйесі бойынша үлестік пайдалану шығындары, теңге/га;

Уin ,Уiар , Уib - тиісіншетамшылатып суғаруды салғанға дейінгі және

салғаннан кейінгі суландырған кездегі жоспарлы өнімділік, дақылдың оны

суландырған кездегі өнімділігінің орташа көпжылдық шамасы, теңге/га.

81

Суғару нормаларының есептік қамтамасыз етілгендігінің шамасын

таңдау мынандай реттілікпен жүргізіледі:

Ауыспалы егіске кіретін әрбір i– ші дақыл түрі үшін ауа-райын

бақылаудың әр жылы үшін гидромодульдің жинақталған графиктерінің

орднаталарын және суғару нормаларының шамаларын анықтайды.

1. Бұл үшін, ең алдымен, нақты жағдайларда баланстық әдіспен

алынған нәтижелерге жақын нәтижелер беретін әдістерді (А.Н. Костяков,

И.А. Шаров, А.М. Алпатьев және т.б.) пайдалана отырып, әрбір

ауылшаруашылық дақылы үшін жылдар бойынша вегетациялық кезең

ішіндегі жиынтық су тұтынуды анықтайды.

Әртүрлі ауылшаруашылық дақылдарының жиынтық су тұтынуын

анықтау үшін су балансы әдісінің мәліметтерімен ең аз алшақтықтарды

беретін, А. М. Алпатьевтің жалпыға мәлім формуласы қолданылды:

dKiEi

(4.16)

мұнда: Ei –өсімдіктердің вегетация кезеңі ішіндегі суды (транспирацияға

және топырақ бетінен булануға) жалпы қажетсінуі, мм;

Ki –өсімдіктердің биологиялық ерекшеліктерін ескеретін коэффициент;

d - вегетациялық кезең ішіндегі ауа ылғалдылығының орташа

тәуліктік тапшылығының жиынтығы, мм.

Қамтамасыз етілгендіктің әртүрлі мәндері кезіндегі ауылшаруашылық

дақылдарын суғару нормаларының шамалары былай анықталады:

)( KHрRгacPdKiMi

(4.17)

)(1

KH

П

рRгacPdKiiMi

(4.18)

мұнда: Mi , Mi - тиісіншеесептік қамтамасыз етілгендіктің γ – шы мәні

кезінде жасалынып отырған жүйе бойынша ауылшаруашылық дақылын

суғару нормасының шамасы және орташа өлшенген суғару нормасы, мм;

acP - қамтамасыз етілгендіктің γ – шы мәні кезінде вегетациялық кезең

ішінде түскен жауын-шашынның жиынтығы, мм; - вегетациялық кезең ішінде түскен жауын-шашынды пайдалану

коэффициенті;

рRг - топырақ грунттарының есептік қабатының грунт суларымен

қоректенуі, мм;

KH - топырақтың есептік қабатындағы вегетациялық кезеңнің

басындағы және аяғындағы, яғни суарар алдындағы және суарғаннан кейінгі

ылғал қорлары, мм;

- i - шы дақылдың ауыспалы егістегі үлес салмағы, бірліктің

үлестерімен;

82

П - ауыспалы егістегі ауылшаруашылық дақылдарының саны.

2. Орташа көпжылдықсуғару нормасының мәні, оның вариация Сv және

асимметрия Сs = 2Сvкоэффициенттері анықталады, ал одан кейін суғару

нормаларының шамаларының )( PfMiap қамтамасыз етілгендігікке

тәуелділігінің қисығы тұрғызылады.

3. Су тұтыну тапшылығының қамтамасыз етілгендігінің әртүрлі

мәндері үшін (4.7; 4.8; 4.9) теңдеулерді пайдалана отырып, әрбір i - ші дақыл

үшін қамтамасыз етілгендіктің әртүрлі мәндері кезіндегі оның көпжылдық

өнімділігі анықталады және орташа көпжылдық өнімділіктің қамтамасыз

етілгендікке тәуелділігінің қисығы тұрғызылады.

(4.9) теңдеуді қолдана отырып, кез келген ауылшаруашылық

дақылдарының өнімділігінің орташа көпжылдық мәндерін анықтаған кезде,

осының кезінде жоспарлы өнімділік алынатын, жүйенің есептік қамтамасыз

етілгендігінің шамасы суғару нормаларының қамтамасыз етілгендік мәні

кезінде нөлге тең емес екендігін есте ұстау керек. Басқаша айтар болсақ,

жүйенің ( nP ) есептік қамтамасыз етілгендігінің мәні суғару нормаларының

( acP ) есептік қамтамасыз етілгендігінің мәніне тең емес, өйткені біріншісі

әрқашан екіншісінен азырақ немесе оған тең, яғни nP ≤ орP .

Осының кезінде жүйеде суғару нормасының қабылданған шамасы

кезінде ауылшаруашылық дақылдарының жоспарлы өнімділігі алынатын,

жүйенің ( nP ) есептік қамтамасыз етілгендігінің мәнін анықтау үшін

графикалық әдісті пайдаланады (4.4-сурет).

4.4-сурет. Суғару жүйесінің есептік қамтамасыздығы мәнін

анықтаудың графикалық тәсілі

83

Бұл үшін жауын-шашынның қамтамасыз етілгендікке тәуелділігі

қисығынан (1 қисық) жоғарырақ суғару нормасының (Miy) шамасына тең

қашықтықта жиынтық су тұтынудың тік сызығын қиып өтетін қисық 3 түсіру

керек.

Вегетациялық кезең ішінде түскен жауын-шашынның, суғару

нормалары және дақылдардың өнімділігі шамаларының суғару

нормаларының есептік қамтамасыз етілгендігінің мәндеріне тәуелділіктері:

1-түскен жауын-шашын мөлшерінің өзгеруінің суғару нормаларының

)( PfPan қамтамасыз етілгендігіне тәуелділігі;

2-суғару нормаларыныңшамаларының өзгеруінің қамтамасыз

етілгендікf(Pарi) нормаларына тәуелділігі;

3-жүйелердің ( ) жиынтық су тұтынуының қамтамасыз

етілгендігінің өзгеруінің А(В) = АВ тең суғару нормасының шамасы

кезіндегі тәуелділігі.

4 -Абсциссалар суғару жүйесіндегі суғару нормасының АВ тең шамасы

кезінде жобаланып отырған жүйенің ( nP ) іркіліссіз жұмыс істеу

жылдарының санын көрсететін нүкте.

4 нүктесінен абсциссалар суғару жүйесіне түсірілген перпендикуляр

суғару нормасының осы шамасы кезіндегі суғару жүйесінің ( nP ) іркіліссіз

жұмыс істеуінің есептік қамтамасыз етілгендігінің шамасын көрсетеді.

Осыған ұқсас, суғару нормасының ( арP ) әрбір шамасы үшін суғару

жүйесінің ( nP ) іркіліссіз жұмыс істеуінің есептік қамтамасыз

етілгендігінің мәнін табады.

4. Есептік қамтамасыз етілгендіктің әртүрлі мәндеріне байланысты

жүйені қайта құрастыруға үлестік инвестициялық салымдардың шамасын

анықтаймыз, бұл үшін (4.13; 4.14) теңдеулерін пайдаланамыз.

Осыдан кейін )( PfКуд тәуелділігін тұрғызамыз.

5. Есептік қамтамасыз етілгендіктің әр мәні үшін (4.15; 4.16)

теңдеулердің көмегімен суғару жүйесі бойынша эксплуатациялық

шығындардың үлестік шамаларын анықтаймыз.

6. (4.16) теңдеуді пайдаланып, 95% бастап 10 % дейінгідиапазонда

есептік қамтамасыз етілгендіктің әрбір мәні үшін таза табыс өсімінің үлестік

шамаларын анықтаймыз және )( PД тәуелділік қисығын тұрғызамыз.

7. 10% бастап 95% дейінгі диапазонда су тұтыну тапшылығының

есептік қамтамасыз етілгендігінің әр мәні үшін (4.9) теңдеуге тиісті

мәліметтерді қоя отырып, суғару жүйесі бойынша инвестициялардың жалпы

тиімділігі коэффициентінің шамаларын анықтаймыз, ал одан кейін графикте

коэффициент шамаларының қамтамасыз етілгендікке тәуелділігін құрамыз.

Әрбір i-ші дақылды суғару нормасының шамасының есептік

қамтамасыз етілгендігінің оптималды мәніжалпы тиімділік коэффициентінің

( max ЭnP ) ең көп шамасына сәйкес келеді.

84

Алма бақтарының суғару нормаларының шамасын анықтау үшін

(есептік қамтамасыздықты есептеу) тамшылатып суғарудың қолданылуын

нақты нысанда көрсетіп берейік. Есептеулер үшін қабылданған бастапқы

мәліметтер Алматы облысының Еңбекшіқазақ ауданының фермерлік бағын

суғару жобасынан алынған. Бақты суғару ауданы (нетто) 321 га. Жоспарлы

өнімділік Уn = 350 ц/га, суландырғанға дейін Уn = 150 ц/га болған.Су

шаруашылығы құрылысына үлестік инвестициялық салымдар Kуу =300мың

теңге/га. Жүйе бойынша амортизациялық аударымдардың орташа өлшенген

нормасы жалпы Вам=0,08 деп қабылданған. Электр қуатының құны Sэ=6

теңге/кВт.сағ.Инвестицияның тұрақты бөлігінің үлес салмағы айнымалы

бөліктен nocm = 0,55. Жемістердің сатып алу бағасы Цi = 3600 теңге/ц; өзіндік

құн, ауылшаруашылық өндірісінің шығындары 1 вариантта суландырылатын

жерлерде 1080 теңге/ц, суландырғанға дейін 2400 теңге/ц, ал екінші

вариантта тиісінше 1680 және 1800 теңге/ц деп қабылданған.

Жоғарыда келтірілген теңдеулердің көмегімен тиісті есептеулер

жүргізе отырып, біз жасалынып отырған жүйенің бастапқы параметрлерінің

әртүрлі үйлесімдері кезінде есептік қамтамасыз етілгендіктердің әртүрлі

мәндері үшін инвестицияның жалпы экономикалық тиімділігі

коэффициентінің шамаларын анықтадық.

Жобаланып отырған жүйе үшін: суғару нормаларының(Cv) вариациясы

коэффициентінің, су шаруашылығы құрылысына инвестициялардың (Куд)

үлестік шамаларының және суғару жүйесін пайдалану бойынша (Цэк)

шығындардың, суарған кездегі ( Уn ) бақтардың өнімділігінің және

(Цс)ауылшаруашылық өндірісінің шығындарының, суландырылатын

жерлердегі( Д ) таза табыстың өзгеріп отыратын шамаларының әртүрлі

мәндері кезінде бірқатар варианттар есептелінді.

Мысал ретінде негізгі жобалық вариантты есептеулердің нәтижелері

келтірілген(Куд= 300000 теңге/ц, Ссх=1080 және 1440 теңге/ц, Cv= 0,63,

Уn =350 ц/га, = 150 ц/га кезінде, (4.2-кесте). 4.2-кестеде келтірілген

қорытынды нәтижелер бойынша жалпы тиімділік ( Эрс )коэффициенттерінің

шамаларының әртүрлі есептік вариантар үшін қамтамасыздығы, яғни,

суретте келтірілгендеріне тәуелділіктер құрылған.

Есептеулердің алынған нәтижелерін талдай отырып, алма бағын

тамшылатып суғарудың есептік қамтамасыздығының оптималды мәнінің

70% сәйкес екендігін оңай анықтауға болады [144-146].

85

4.2-кесте. Бақтарды суғару нормасының оптималды есептік

қамтамасыздығын таңдау К=300 мыңтеңге/га, Cv=0,63, С1=1680 теңге/ц,

С2=1800 теңге/ц, Уn = 350ц/га болған жағдайда

Суғару

нормасының

қамтамасыз-

дығы, %

Нетто

ауданы мт ,

га

Суғару

норма-

сы М,

м3/га

Көпжыл-

дық

орташа

өнімділік,

ц/га

Мен-

шікті

қаржы,

мың

тенге

Меншікті

пайдалану

шығын-

дары

(Цэкс),

мың тг/га

Таза

пайда-

ның

меншікті

өсуі,

( УД ),

мыңтг/га

Жалпы

тиімділік

коэффици-

енті,

(Эр)

95 2320 3500 350 300,0 30,48 479,52 1,23

90 2320 3100 348 285,12 28,92 453,24 1,29

80 2320 2700 340 268,92 27,12 355,68 1,37

75 2320 2500 336 260,88 26,28 348,84 1,33

70 2320 2250 330 251,4 25,32 338,28 1,34

60 2320 1900 318 237,96 23,88 316,68 1,33

50 2320 1500 303 223,08 22,32 289,44 1,29

40 2320 1150 290 209,52 20,76 266,04 1,26

30 2320 830 276 197,4 19,56 240,36 1,21

20 2320 500 266 183,96 18,12 222,6 1,20

10 2320 260 258 174,48 17,16 169,8 0,97

4.5-суретте 100 га ауданда 2 500 ағаш/га отырғызу тығыздығымен

қарқынды типтегі алма бағының ирригациялық желісінің схемасы

көрсетілген.

Суғарылатын массивтің су айналымын жоспарлау үшін жұмысқа

кезекпе-кезек қосып отырылатын, ауданы 20 га, 5 аймақ бөлінген.

Әрбір аймақта автоматты фильтрациялық жүйені, су өлшегішті және

тертигациялық қондырғыны қосатын субконтроллер орнатылады.

Фильтрациялық сүзгінің өлшемі аймақтық учаскенің тәуліктік су

тұтынуының максималды нормасына сәйкес келеді. Бүкіл массивті суарудың

максималды уақыты - 16 сағат. Магистралды (тасымалдаушы) құбыржолдың

диаметрі бұл жағдайда минималды болады, ал демек, тамшылатып суғару

жүйесі қымбат болмайды деген сөз.

4.3-кестеде әртүрлі өндіруші фирмалардың ирригациялық жабдығының

құнын, тасымалдау және кеден шығындарын, қосылған құн салығын, сондай-

ақ инфрақұрылым жасауға (сорап станциясы бар бас тоған, электр берілісі

желілері және т.б.), құрылыс-монтаж жұмыстарына және жобаны техникалық

пен агрономиялық сүйемелдеуге кететін шығындарды ескере отырып,

тамшылатып суғару жүйелерін салуға кететін орташаландырылған шығындар

келтіріліп отыр. Кез келген нақты жағдайда бұл шығындардың нормативтік

шығындардан көбірек немесе азырақ болуы мүмкін екендігін атап кету керек.

86

4.5-сурет. 100 га аудандағы тамшылатып суғарудың ирригациялық желісінің схемасы (отырғызу схемасы 4х1 м)

87

4.3-кесте. Ауданы 100 га қарқынды бақтың тамшылатып суғару жүйесін салуға нормативтік шығындар, $ АҚШ, мың

Шығындар Басқару

түрі

Израиль Италия Греция Украина КНР Орташа

Суғару қондырғылары

1. 1. Басқарылатын тамшылатып суғару жүйесінің құны (ТСЖ) ж/автомат 270 240 200 210 170 218

1а.Автоматты түрде басқарылатын ТСЖ құны автомат 450 400 360 - - 403

2. ТСЖ тасымалдау құны (суғару қондырғысы құнының 10%) ж/автомат

автомат

27

45

24

40

20

36

21 17 22

40

3.ТСЖ кедендік шығыны (суғару қондырғысы құнының 14%) ж/автомат

автомат

38

63

34

56

28

50

30 24 31

56

4. ҚҚС (суғару қондырғысы құнының 12%) ж/автомат

автомат

32

54

29

48

24

43

25 21 26

48

Барлығы: суғару қондырғысының құны ж/автомат

автомат

367

612

327

544

272

489

286 232 297

547

Инфрақұрылымдарды жасақтау және монтаждау жұмыстары

5.100 га арналған тәуліктік реттейтін су жинағыш және

тұндырғышы бал су алу құрылымының құны.

50 50 50 50 50 50

6. ТП, ТОС және т.б. электр құрылғыларының құны ж/автомат

автомат

40

60

40

60

40

60

40 40 40

60

7.Жерасты төселімі бар тасымалдау құбырларының құрылыс-

монтаждау жұмысыстарының құны (суғару қондырғысы

құнының 30%)

ж/автомат

автомат

110 98 83 86 70 90

8. 1 жылдық техникалық және агрономиялық қолдау көрсететін

бас монтаждаушы

ж/автомат

автомат

40

60

40

60

40

60

30 30 36

60

Барлығы: Инфрақұрылым мен монтаждау жұмыстарының

құны(100 га)

ж/автомат

автомат

240

280

228

268

213

253

206 190 215

267

Барлығы: 100 га арналған шығын ж/автомат

автомат

607

892

555

812

485

742

492 422 512

815

Барлығы: 1,0 га есептегендегі барлық шығын ж/автомат

автомат

6,07

8,92

5,55

8,12

4,85

7,42

4,92 4,22 5,12

8,15

Ескерту: Бұл шығындар тамшылатып суғару инфрақұрылымын жасақтау үшін орташа жағдайларды көрсетеді.

88

ҚОРЫТЫНДЫ

Шелек, Талғар өзендері бассейндерінің табиғи-климаттық жағдайлары

көптеген техникалық дақылдарды және жеміс-көкөніс дақылдарын өсіруге,

жоғары өнімдер алуға және өзендердің гидрологиялық режимі мен олардың

ауытқуларын ескере отырып, суғару суының өнімділігінің артуына қолайлы

жағдай жасайды.

1. Шелек, Талғар өзендерінің ағынының ауытқларына және олардың

циклділігінде, ауаның температуралық режиміне тәуелділігіне орай ауытқу

фазаларында әлдебір сәйкес келмеу байқалады. Жылдың бірінші жартысында

суы аз фаза, екінші жартысында – суы көп фаза байқалып отырады. Әр

өзеннің айлық ағынының жылдық ағынмен ең тығыз байланысы жылдың

екінші жартысында байқалады, ал корреляция коэффициенті 0,85 – 0,98

шамасында өзгереді.

Вегетациялық кезеңде Талғар өзенінің шығыны 4 – 8 м3/с шегінде

ауытқиды; минималды шығын – наурыз айында – 2,0 м3/с; жазғы кезеңде

маусым – тамыз айларында өзендегі судың шығыны 42 – 77 м3/с құрайды,

орташа шығын – 44,81 м3/с, күз-қыс кезеңінде – 13,7 м3/с.

2. Жерлерді суғару үшін дақылдардың суғару нормаларының 85% -дық

қамтамасыз етілгендігі кезінде Шелек өзені бассейнінде өзеннен су алу 28,8

м3/с, немесе өзеннің суғару кезеңіндегі орташа сулылығынан64,3% құрайды.

Шелек өзенісуғару кезеңіндегі ағынының көлемі 902 млн. м3 құрайды; оның

ішінен суғаруға 594,2 млн. м3 (65,85%), ауыл шаруашылығын сумен

жабдықтауға – 1,24 млн. м3, коммуналдық шаруашылыққа және өнеркәсіпке

– 900 мың м3, табиғат қорғау ағысына - 24 млн. м3 жұмсалады. Көлемі 281,7

млн.м3 болатын қалған потенциалды бос ағынды, суғарылатын жерлерді

суару үшін пайдалануға болады. Осылайша, 85 %-дық қамтамасыздықтың

есептік шығыны Шелек суғару желісінің суғарылатын жерлерінің суға деген

қажеттілігін толығымен өтейді.

3. Талғар суғару жүйесінің суландырылатынжерлері 116,9 мың га,

Шелек суғару жүйесінің суландырылатын жерлері- 47 465 гақұрайды.

Суландырылатын жерлердің пайдаланылуын талдау, 2013 жылы 28 шаруа

қожалығы бойынша мәліметтер жерлердің тек 60% суарылатындығын,

қалған жерлердің күздік дәнді дақылдарға, суарусыз пайдаланылатындығын

көрсетіп отыр, бұл Талғар және Шелек өзендерінің ағыны барлық

ирригациялық дайындалған жерлерді суғаруға және қант қызылшасы, темекі

секілді рентабельділігі жоғары техникалық және жеміс-жидек дақылдарын,

жүзімдіктерді, бақтарды және т.с. өсіруге мүмкіндік береді.

4. Талғар және Шелек өзендерінің бассейндері бойынша дақылдарды

суғару нормаларының сумен қамтамасыз етілгендігіесептік 85%-дық

қамтамасыздықтан жоғарырақ, суландырылатын жерлерді ұлғайту

мүмкіндігі бар: суарудың су үнемдейтін технологияларына ( тамшылатып

суғару) көшкен кезде суландырылатын жерлердің ауданын, өзендер

89

бассейндерінің басқа су тұтынушыларына және табиғи кешендерге зиян

келтірмей, 10 – 20% көбейтуге болады.

5. Соңғы жылдары Талғар және Шелек өзендерінің бассейндерінде

өсірілетін дақылдардың өнімділігі артты: жеміс-жидек дақылдары 4,17 ц/га

(10%), бақша дақылдары –18,8 ц/га (8-11%), дәнді дақылдард –4,9 ц/га (10-

12%) артты. Өнімділіктің артуы, негізінен алғанда, суландырылатын

жерлерде ауылшаруашылық дақылдарын өсіру технологиясын жақсарту

есебінен орын алды.

90

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Концепция перехода Республики Казахстан к устойчивому развитию на

2007-2024 гг.- Астана, 2007. – 69с.

2. Достай Ж.Д. Трансформация стока рек северного склона Заилийского

Алатау: Автореф. дис. ... канд. геогр.наук. – Алма-Ата, 1990. – с. 10-25.

3. Ресурсы поверхностных вод СССР. – Т. 13: Центральный и Южный

Казахстан. – Вып. 2: Бассейн оз. Балхаш. –Л.: Гидрометеоиздат, 1977. – С.

300-310.

4. Имитационно-Математическое моделирование трансформации стока рек

на северном склоне Заилийского Алатау: Отчет о научно-

исследовательской работе (заключит) / Институт географии Ан Казахской

ССР. – 04.04.Н1. №ГР 018600866779. –Алма-Ата, 1988 г, 245 с.

5. Ежегодные данные о режиме и ресурсах поверхностных вод суши 2012 г.

Вып.7. Бассейны рек оз. Балхаш и оз. Алаколь. Астана 2004-2014.- 341 с.

6. Крицкий С.Н., Менкель М.Ф. Водохозяйственные расчеты.-

Л.:Гидрометеоиздат, 1952.-392с.

7. Плешков Я.Ф. Регулирование речного стока.-Л.:Гидрометеоиздат, 1972.-

507 с.

8. Иванов А.Н., Неговская Т.А. Гидрология и регулирование стока.-

М.:Колос, 1979.-383с.

9. Hazen A. Storage to be provided in impounding reservoirs for minipal Water

Supply.-Transactions of ASCE, 1914, vol.77, p153-169.

10. Sudler C.E. Storage required for the regulation of streem flow.-Transactions of

ASCE, 1927, vol.91, p.622-660.

11. Ресурсы поверхностных вод СССР. Т. 13 Центральный и Южный

Казахстан, вып.2. Бассейн оз. Балхаш. Л.: «Гидрометеоиздат», 1970.

12. Шульц В.Л. Реки Средней Азии. Л.: «Гидрометеоиздат», 1965.-691с.

13. Ресурсы поверхностных вод СССР. Т. 13 Центральный и Южный

Казахстан, вып.2. Бассейн оз. Балхаш. Л.: «Гидрометеоиздат», 1967.

14. Руководство по определению расчетных гидрологических

характеристик». Л.: Гидрометеоиздат, 1973 г, 112 с. (80)

15. Плешков Я. Ф. «Регулирование речного стока». Л.: Гидрометеоиздат ,

изд. П., 508 с. (81)

16. «Указания по определению расчетных гидрологических характеристик.

Л.: Гидрометеоиздат, 1972 г, 19 с. (82)

17. Костяков А. Н. «Основы мелиорации» М.-Л.: Сельхозиздат, 1933 г, 886 с.

18. Ризенкампф Г. К. «Основы ирригации». М.: Сельхозиздат, 1925 г, т. 1, 623

с.

19. Саваренский А. Д. «Водохозяйственные расчеты при регулировании

стока». Куйбышев, 1935 г, 236 с.

20. Астрецов В. А. , Буреев Л. И., Гофштейн Л. С., Дунин-Барковский Л. В.,

Лорх И. Г., Щегловитов А. Ф. «Применение вычислительной техники в

91

водном хозяйстве». – В сб.: «Применение математических методов и

вычислительной техники в гидротехнике и мелиорации. М.: ЦБНТИ, 1966

г, №2, с. 3-16.

21. Мартиросян Р. С. «К вопросу выбора расчетной обеспеченности

орошаемых систем». – Труды АрмНИИВПиГ, 1960 г, т.5, с. 261-280. (8)

22. Мартиросян Р. С. «Об устойчивости продуктивности орошаемого

хозяйства при ограничении водоподачи в маловодные годы. – Труды

АмрНИИВПиГ, 1960 г, т.5, с. 211-229.

23. Соломония О. Г. «Применение методов линейного программирования

при гидромелиоративном проектировании. –Труды ГрузНИИЭГС, 1962 г,

т.ХУ, с. 36-47.

24. Соломония О. Г. «Некоторые вопросы многоэтапного ирригационного

проектирования с помощью методов линейного программирования. – В

сб.: «Применение математических методов и вычислительных машин в

мелиорации. М.: ЦТНТИ, 1966 г, с. 54-65.

25. Мартиросян Р. С., Степанян Г.Д. «Некоторые вопросы определения

эффективности орошения». – В сб.: «Оптимальные модели орошения».

М.: ВНИИГиМ, 1968 г, с. 96-108.

26. Кардаш В. А., Пряжинская В.Г. «О стохастике задач планирования

орошаемого земледелия. – В кН.: «Оптимальное планирование»

Новосибирск, Наука, 1966 г, вып.3, с. 51-56.

27. Воропаев Г. В., Мухамеджанов В. Н., Чернявский В.С. «Оптимизация

составов и очередности мероприятии по реконструкции оросительных

систем». – В сб.: «Математика и ЭВМ в мелиорации. М.: ВНИИГиМ,

1971 г, ч.1, с. 159-175.

28. Великанов А. Л. «Экономическое обоснование расчетной обеспеченности

в водохозяйственных комплексах. В сб.: «Оптимизация параметров и

режимов компонентов водохозяйственного комплекса». М.: ЭНИН, 1973

г, вып. 17, с. 13-37.

29. Фельдман М. П. «Оптимальное распределение и расчетная

обеспеченность отдачи водных ресурсов при комплексном

использовании». – В сб.: «Оптимизация параметров и режимов

компонентов водохозяйственного комплекса». М.: ЭНИН, 1973 г, вып. 17,

с. 3-12.

30. Кудинов А.Г. «Резервы и надежность в комплексных водохозяйственных

системах. – В сб.: «Оптимизация параметров и режимов компонентов

водохозяйственного комплекса. М.: ЭНИН, 1973 г, вып. 17, с. 38-62.

31. Бестужева К. Г. «Выбор оптимального водопотребления компонентов и

его обеспеченности в проектируемых водохозяйственным комплексах. –

В сб.: «Оптимизация параметров и режимов компонентов

водохозяйственного комплекса . М.: ЭНИН, 1973 г, вып.17, с. 63-92.

32. Воропаев Г. В., Гофман К.Г., Комавец Б.И., Райник В.Е. «Основные

принципы экономического сопоставления планово-проектных вариантов

92

в мелиорации и водном хозяйстве и формирования критерия выбора. М.:

Водные ресурсы, наука, 1980 г, №2, . 91-100.

33. Воропаев Г.В., Исмайылов Г. Х., Федоров В. М. «Принципы построение

имитационной модели и опыт ее применении для водохозяйственных

систем бассейнов рек Амударьи и Сырдарьи. М.: Водные ресурсы, Наука,

1980 г, №4, с. 55-81.

34. Галямин Е. П. «Оперативное планирования водораспределения в

орошении. М.: Водные ресурсы, Наука, 1975 г, №, с 47-63.

35. Григорчук А. А., Ислайылов Г. Х. «Расчет оптимальных параметров

оросительных систем на незарегулированном стоке в зоне неустойчивого

естественного увлажнения». М.: Водные ресурсы, Наука, 1977 г, №6, с.

76-85.

36. Дунин-Барковкий Л.В. «О внедрений электронно-вычислительной

техники в гидромелиоративное проектирование». С.: Гидротехника и

мелиорация, Колос, 1967 г, № 5, с. 24-32.

37. Золотарев Т. Л. « К вопросу оптимизации параметров водохозяйственных

систем». – В сб.: «Проблемы гидроэнергетики и водного хозяйства».

Алма-Ата, Наука, 1964 г, вып. 2, с. 41-67.

38. Кадышев Б.И. «Сетевые методы планирования и управления

проектированием водохозяйственных объектов». М.: Гидротехника и

мелиорация. Колос, 1971 г, № 7, с. 19-26.

39. Калачев Н. С. «К вопросу оптимизации структуры водохозяйственных

систем». Амла-Ата, Вестник АН казССР, 1965 г, №1, с. 3-11.

40. Мечитов И. И. « Об оптимальном распределении воды на ирригацию при

дефиците». Тбилиси, ИНТИиП 1966 г, с.39.

41. Мечитов И. И., Гаршкович М. И. «Оптимизация использования водных

ресурсов в дефицитных по воде бассейнах». М.: Гидротехника и

мелиорация, Колос, 1967 г, с. 35-44.

42. Можин В. П. «Оптимизация плановых решений в сельском хозяйстве».

М.: Экономика, 1974 г, 151 с.

43. Немчинов В. С. « Модель экономического района «. В сб.: «Применение

математики в экономических исследованиях». М.: Соцэкгиз, 1961 г, с.

121-135.

44. Полубаринова-Кочина П. Я., Пряжинская В. Г., Эрмих В.Н.

«Математические методы о способах орошения. М.: Наука, 1969 г, 414 с.

45. Сьепанян Г. Д., ацагорцян Г.Г., Тамразян Ж.Ш. «Математическая модель

задачи по определению оптимальной структуры сельскогохозяйственного

производства с учетом стохастичности водности рек и естественной

увлажненности» - В кн.: Тр. Научно-технической конференции молодых

научных работников и специалистов Минводхоза АрмССр, посвященный

17 съезду ВЛКСМ и 50-летию присвоения ВЛКСМ им В. И. Ланина.

Ереван, Айастан, 1977, с. 92-107.

93

46. Ацагорцян Г. Г. «Модель ирригационного проектирования

незарегулированных стоков при переменном естественном увлажнении».

Биологический журнал Армении. ХХХ1У, 1981, №5, с. 467-472.

47. Ацарорцян Г. Г. «Об одной модели расчетной обеспеченности

незарегулированных стоков» Ереван, Известия АН АрмССр, Сер.тех.

наук, т.ХХ111, 1980г, №5, с. 23-28.

48. Соломония О.Г., Ацагорцян Г.Г «Установление оптимальных параметров

водохозяйственных объектов при ступенчатом использовании

водостоков. Тбилиси, ГрузНИИЭГС, т. 1984 г.

49. Гасс С. «Линейное программировании». М.: Физматгих. 1961 г, 303 с.

50. Беллман Р. «Динамическое программирование» М., Ил, 1960 г, 400 с.

51. Данциг Д. «Линейное программирование. Его применение и обощение».

М.: Прогресс, 1960 г, 660 с.

52. Ланге О. «Оптимальные решения. Основы программирования. М.:

Прогресс, 1967 г, 285 с.

53. Лихтенштейн В.Е. «Модели Дискретного программирования», М.: Наука,

1971, 239 с.

54. Хади Э.. Кандлер д. «Методы линейного программирования». М.: Колос,

1965 г, 447 с.

55. Юдин Д.Б. «Математических методы управления в условиях неполной

информации. М.: Советское радио, 1974 г, 400 с.

56. Бусленко Н.П.. Шрейдер Ю.А. «Метод статистических иыпытании. М.:

Физматгиз, 1961 г, 228 с.

57. Баур Б.Т., Хафшмидт, Риди В.В. «Методы управления: их роль в

проектировании водохозяйственных систем с помощью анализа

моделирования». – В кн.: «Проектирование схем комплексного

использования водных ресурсов. М. –Л., Энергия, 1966 г, 240-253 с.

58. Дорфман Р. «Математические модели: многоструктурное приближение».

– В кн.: «Проектирование схем комплексного использования водных

ресурсов». М. –Л., Энергия, 1966 г, с. 282-316.

59. Технический отчет управления эксплуатации водохояйственных систем

комитета по водным ресурсам за 2012 год.

60. Журавлев Г.И. Гидротехнические сооружения / Г. И. Журавлев. – М.:

Колос, 1979. – 423 с.

61. Румянцев И.С. Гидротехнические сооружения / И. С. Румянцев, В. Ф.

Мацея. – М.: Агропромиздат, 1988. – 430 с.

62. Джимшели Г.А., Саралидзе А.З., Кереселидзе Н.Б. Нанососбрасывающий

донный водозабор //Гидротехническое строительство.– 1958.- №2.- С. 36-

38.

63. Ефремов Л.В. Уменьшение взвешивающей способности потока в

песколовке с щелевым дном непрерывного промыва //Труды САНИИРИ.

-Ташкент, 1960.- Вып. 100.- С. 52-57.

94

64. Волков И. М., Кононенко П. Ф., Федичкин И. К., Гидротехнические

сооружения, М., Колос, 1968

65. Данелия, Н. Ф. Водозаборные сооружения на реках с обильными

донными насосами / Н. Ф. Данелия. – М.: Колос, 1964. – 334 с.

66. Арыкова, А. И. Улучшенный тип водозабора с донной решетчатый

галереей / А. И. Арыкова, Р. Ж. Жулаев. – Изд-во АН Казахской ССР,

1961.

67. Арыкова, А. И. Некоторые результаты исследований водозабора с донной

решетчатой галереей / А. И. Арыкова. – Изд-во АН Казахской ССР. –

Вып. 3 – 1950

68. Сельскохозяйственные мелиорации: учеб. пособие / А. И. Безме- нов [и

др.]; под ред. А. И. Безменова. – М.: Колос, 1974. – 576 с.

69. Арыкова А.И. Траншейная пескогравиеловка на каналах. //Труды

института энергетики.- Алма-Ата: изд-во АН Каз.ССР, 1960.- Т.2.- С. 175-

182.

70. Колесников И.Т. Промывные галереи с винтообразным движением воды

//Гидротехническое строительство. – 1940.- №7.- С. 40-43.

71. Бахтыбаев К. Круглый циркуляционный наносоуловитель // Проблемы

гидроэнергетики и водного хозяйства.- Алма-Ата: Наука, 1967.- Вып. 5.-

С. 167-171.

72. Жаманмурунова Б.Т. Пескогравиеловка на водозаборах с боковым

отводом воды //Вестник сельхоз. наук.- Алма-Ата, 1965.- №5.- С. 48-52.

73. Арыкова А.И. Результаты исследований промывной галереи траншейной

пескогравиеловки //Известия АН Каз.ССР, серия энергетическая.-Алма-

Ата, 1965.- Вып.10.- С. 48-63.

74. Понер П.А., Афанасьев В.А. Борьба с наносами на оросительных каналах

с высокими скоростями течения //Режим орошения и техника полива

сельскохозяйственных культур в условиях юга Казахстана: Сб. научн. тр.

ДГМСИ.- Ташкент: изд. САНИИРИ, 1974.- Вып. 66.- С. 132-146.

75. Жусекееева А.Б, Сейтасанов И.С, Ірі каналдардағы түптік тасындылардан

күресу жолдары, «Поиск» №1, 2014. – 117-120.

76. Предпатент РК №11537. Пескогравиеловка /Абдураманов А.А., Жолдасов

С.К., Утегалиев Т.Т.; опубл. 30.09.2002, №16.- 3б: ил.

77. Рекомендации по проектированию и эксплуатации песколовки с

продольными наносозахватными щелями.- Тараз, 2002.- 32с.

78. Сарсекеев С.А., Утегалиев Т.Т. Улучшение эксплуатации магистральных

каналов //Актуальные вопросы проектирования, строительства и

эксплуатации гидромелиоративных систем: Тез. докл. научно-произв.

конф.-Джамбул, 1991.- С. 52-54.

79. Методические указания по регулированию твердого стока на

водозаборных узлах горно-предгорной зоны Казахстана// Кахахский

НИИВХ.- Алма-Ата, 1987.— 47 с.

95

80. Жулаев Р.Ж. Водозаборные сооружения с донной решетчатой галереей и

методика их гидравлического расчета: Дисс...канд.техн.наук.-Алма-Ата,

1958.- 344 с.

81. Данелия Н.Ф. Основы эксплуатации бокового водозабора с

наносоперехватывающи- ми галереями. "Гидротехника и мелиорация" №

9,1959.

82. Валентини Л.А. К вопросу головного водозабора на горных и предгорных

участках малых рек.// Труды САНИИРИ., Вып. 104.- Ташкент, 1959.- с.3-

14.

83. Салахов Ф.С. Рациональные конструкции водозаборно-

наносорегулирующих сооружений на горных реках, их исследования,

методика гидравлических расчетов и опыт эксплуатации: автореферат

дис. док. тех. наук: 05.23.07.- Тбилиси, 1972. - 60 с.

84. Абрамбаев А.К. Пути уменьшения эолового занесения каналов аридной

зоны //Совершенствование конструкций и методов расчета

гидротехнических сооружений оросительных систем: Сб. научн. тр.

ДГМСИ.- Ташкент, 1988.- С. 59-63.

85. Алтунин B.C. Мелиоративные каналы в земляных руслах. - М.: Колос,

1979. - 255 с.

86. Вознесенский Н.А. Донные струенаправляющие устройства на

оросительных каналах. - М.: Колос, 1967. - 120 с.

87. Жамдаев М. Ж. Геоморфология Зайлийского Алатау и проблемам

формирования речных долин. Алма-Ата: Наука КазССР, 1972 г, 162 с.

88. Илийский артезианский бассейн / Под ред У.М. Ахмедсафина. –Алма-ата:

Наука КазССР, 1980 г, 148 с.

89. Ресурсы поверхностных вод СССР. Т.13., вып.2, -Л.:Гидрометеоиздат,

1970 г, 645 с.

90. Достаев Ж. «Трансформация поверхностного стока рек северного склона

Зайлийского Алатау» // «Вопросы гидрологии орошаемых земель

Казахстана, - Алма-Ата: Наука КазССР, 1988 г.

91. Емельянова Л. А., Корвин В. И. Характеристика рек «карасу» восточной

части левобережья Илийской долины // Биология и география. Вып.У.

Алма-Ата: изд. МВ иССО КазССр, 1970 г, с. 219-229.

92. Aldiyarova A.E., Assanbekova B.A., Povilaitis A., Sarkynov E., Kalybekova

E. Regularities of runoff formation of rivers falling into the Kapshagai

reservoir. BBRA Biosciences, Biotechnology Research Asia (India, ISSN

0973-1245, Scopus).-Volume 12, Issue 1, 1 April 2015, p. 627-638.

93. Ахметсафин У. М. «Ресурсы подземных вод Южного Казахстана и

перспективы их хозяйственного использования // Производительные силы

Южного Казахстана. –Алма-Ата: Наука КазССр, 1966 г, т.4. – 274 с.

94. Ахметсафин У.М., Шлыгина В.Ф. «формирование подземных вод. Алма-

Ата: Наука КазССР, 1985 г, 2-160 с.

95. Жамдаев М.Ж Речные долины. –Алма-Ата: Казахстан, 1984 г, -184 с.

96

96. Шульц В. Л. и др. к вопросу изменений стока реки Сырдарьи в районе

Чардарынского водохранилища в связи с развитием орошения // Известия

АН Уз ССР, сер. Техн. Наук, 1961 г, №2. С. 20-31.

97. Шульц В. Л. Реки средней Азии. –Л.:Гидрометеоиздат, 1965 г, 391 с.

98. Литовченко А.Ф. Экспериментальное изучение элементов водного

баланса горных водосборов. Киев: "вища школа" 1986г.

99. Виноградов, Ю.Б. Математическое моделирование процессов

формирования стока. Критический анализ Текст.: монография / Ю.Б.

Виноградов. Л.: Гидрометеоиздат, 1988.-312 с.

100. Алдиярова А.Е., Асанбеков Б.А., Қайпбаев Е.Т. Іле Алатауы солтүстік

беткейінің өзендерінің су режимдерін талдау. ҚР ҰҒА Хабарлары.

Аграрлық ғылымдар сериясы., 2015, №2(26), ISSN 2224-526Х. 26-30 б.

101. Пальгов Н.Н. Современное Оледенение в Зайлийском Алатау. – Алма

Ата: Изд. Ан КазССР, 1958 г, 313 с.

102. Алдиярова А.Е., Зәуірбек Ә.К., Қайпбаев Е.Т. Қаскелең өзені жылдық

ағынының статистикалық параметрлерін есептеу. Ізденістер, Нәтижелер

Алматы, 2013, №3, ISSN 2304-3334. 87-91 б.

103. Емельянова Л.А. Формирование стока рек «карасу» в Илийской

предгорной равнине // Известия ВГО, 1970 г, 102. Вып 1, с 71-75.

104. Дуйсенов Е. Д. «Селевые потоки в Зайлийском Алатау». – Алма-Ата:

Казахстан, 1971 г. 191 с.

105. Токмагамбетов Г.А. Ледники Зайлийского Алатау. Алма-Ата: Наука

КазССР.. 1976 г, 368 с.

106. Соседов, И.С. Исследование баланса снеговой влаги на горных склонах

Заилийского Алатау / И.С. Соседов. Алма-Ата, 1967. - 198 с.

107. Изучение и оценка руслового баланса стока рек предгорной равнины в

зоне командования Чилик-Чемолган: отчет о научно-исследовательской

работе (заключит) /Казахский гос. университет-10.02.Н5. №Гр

01818008496: инв. №02840032695. 1984. -93 с.

108. Жандаев, М. Ж. Геоморфология Заилийского Алатау и проблемы

формирования речных долин. - Алма-Ата : Наука, 1972. - 164 с.

109. Мирзаев С. Ш., Бакушева Л. П. Оценка влияния водохозяйственных

мероприятий на запасы подземных вод: на примере Средней Азии,

Ташкент: Фан. 1979 г, 123 с.

110. Жандаев, М. Ж. Речные долины. - Алма-Ата : Казахстан, 1984. - 180 с.

111. Кассин Н. Г. Гидрогеологический очерк Илийского бассейна // Тр. ВСНХ

СССР, 1930 г, вып. 3. 46 с.

112. Костенко Н.П. Геоморфология М.: МГУ, 1999 - 379 с.

113. Территориальное распределение ресурсов подземных вод Казахстана / У.

М. Ахмедсафин, В.Ф. Шлыгина и др. Алма-Ата: Наука казССР, 1979 г, 15

с.

97

114. Формирование, прогноз. Управление режимом подземных вод конусов

выноса / У. И. Ахмедсафин и др. : Под ред. Ж.С.Сыдыкова. Алма-Ата:

Наука КазССР, 1978 г, 155 с.

115. Шлыгина В.Ф. Формирование подземных влд конусов выноса на

предгорной равнине Зайлийского Алатау // Формирование подземных вод

Казахстана. Алма-Ата: Наука КазССр, 1965 г, с. 64-91.

116. Гельмгольц Н.Ф. «Горно-долинная циркуляция северных склонов Тянь-

Шаня, -Л.: Гидрометеоиздат, 1963 г, -330с.

117. Достаев Ж. «Состояния изученности основных элементов водного

баланса орошаемых земель предгорной равнины северного склона

Зайлийского Алатау в междуречье Чилик-Чемолган» // «Проблемами

комплексного использования водных ресурсов Или-Балхашского

бассейна». Алма-ата: изд. КазГу, 1985 г, -с. 20-25.

118. Имитационно-Математическое моделирование трансформации стока рек

на северном склоне Заилийского Алатау: Отчет о научно-

исследовательской работе (заключит) / Институт географии Ан Казахской

ССР. – 04.04.Н1. №ГР 018600866779. –Алма-Ата, 1988 г, 245 с.

119. Соседов И.С. Водный баланс и водные ресурсы северного склона

Джунгарского Алатау / И.С. Соседов, Л.Н. Филатов, О.В. Киктенко и

др. Алма-Ата :Наука, 1984. 152 с.

120. Соседов И.С. Температурный и водный режим горных склонов / И.С.

Соседов, Л.Н. Филатов, О.В. Киктенко и др. Алма-Ата :Наука, 1983. 92 с.

121. Climate and Hydrology in Mountain Areas / Ed. C. de Jong, D. Collins, R.

Ranzi. – John Wiley & Sons Ltd, 2005. – 350 p.

122. Ресурсы поверхностных вод СССР. Том 13. Центральный и Южный

Казахстан. Вып.2. Бассейн оз. Балхаш.- Ленинград:

Гидрометеоиздат,1970.-646 с

123. Шульц В.Л.Реки Средней Азии. Часть I и II. – Л.: Гидрометеоиздат,1961.-

681 с.

124. Ежегодные данные о режиме и ресурсах поверхностных вод суши 2012 г.

– Вып. 7: Бассейны рек оз. Балхаш иоз. Алаколь. – Астана, 2014. – 341 с.

125. СП33-101-2003. Определение основных расчетных гидрологических

характеристик. – М.: ГосСтрой, 2004. – С. 7-30.

126. СНиП 2.01.14-83. Определение гидрологических характеристик – М:

Стройиздат, 1985. – 36с.

127. Практикум по гидрологии, гидрометрии и регулированию стока. /Под.

Ред. Е.Е.Овчарова. – М.: Агропромиздат, 1988. – 224с.

128. Зәуірбек Ә.К., Нарбаев Т.И., Калыбекова Е.М. Методическое пособие по

определению расчетных гидрологических характеристик.- 2-ое

изд.,перераб. и доп. - Алматы: КазНАУ, 2010.-121 с.

129. Гасанова Н.И. Анализ синхронности и асинхронности многолетних

колебаний максимального стока рек Азербайджана….Труды Бакинского

Государственного Университета, 2008.

98

130. Материалы Талгарского ГКП водного хозяйства «Талгарирригация»

131. Материалы РГП «Казводхоз» Большой Алматинский канал им. Д.Кунаева

132. Мелиорация и водное хозяйство. Т5. Водное хозяйство. Справочник /

И.И.Бородавченко,Ю.А.Килинский,И.А.Шикломанов и др:под ред. И.И.

Бородавчегнко. -М.:Агропромиздат,1988.-399 с.

133. Заурбеков А.К. Выбор оптимального варианта орошаемой площади в

бассейна реки: Учебное пособие. -Ташкент: ТИИИМСХ. -1987. -86с.

134. Данные Балхаш-Алакольского БВИ за многолетний период, 2013.

135. Заурбек А.К. Научные и инженерные аспекты управления

поверхностными водными ресурсами в бассейне реки Или //

Информационный бюллетень. Современные проблемы Балхаш-

Алакольского бассейна.- Алматы: ТОО Контур, 2006.- С.47-66.

136. Заурбеков А.К. Выбор оптимального варианта орошаемой площади в

бассейна реки: Учебное пособие. -Ташкент: ТИИИМСХ. -1987. -86с.

137. 3аурбеков А.К. Оросительная способность водотока при многолетнем

регулировании стока реки // Режим и техника орошения

сельскохозяйственных культур.- М.: Тр. МГМИ, 1982.- С.90-94.

138. Тарасов В.И. Методика расчета оросительной способности

незарегулированных водотоков (на примере Амурской области) //ТР.

ГГИ. -1981.-вып., 227. -С.43-48.

139. Westcott, M. Vines K. Sprinkle vs. Flood irrigation for rice II Bull I northeast

Research Station, 1983.-P 84-86.

140. Black welt, J C. Rowth and yield of rice under sprinkler irrigation on a

frecdraining soil I J Black welt. W.S. Meger. R.C.O. Smith II Angfral. J. Exp.

Arg. 1985.-V25 №3-P 636-641.

141. Голченко М.Г. и др. Мелиорация и эксплуатация гидромелиоративных

систем /

142. Лагун Т.Д., Ковалев М.Т. Практикум по мелиорации и рекультивации

земель. – Горки: БГСХА, 2000. – 184 с.

143. Голченко М.Г. Мелиорация и водное хозяйство. Введение в

специальность / М. Г. Голченко, Т. Д. Лагун, В. Н. Основин ; под. ред. М.

Г. Голченко. – Мн.: Бестпринт, 2004. – 201 с.

144. Лагун, Т.Д. Мелиорация и рекультивация земель: учебное пособие Т.Д.

Лагун. – Минск: «Тонпик», 2008. – 384 с.

145. Драгавцев А.П. Возделывание плодовых культур в горных условиях

Заилийского Алатау. Алма-Ата: КазОГИЗ, 1947.-132 с.

146. Водяницкий В.И., Быков М.Д., Каштанов А.Я. Орошение должно быть

эффективным. Садоводство, 1978.- 8.-7с.

99

Қ О С Ы М Ш А Л А Р

100

Қосымша А

Ізденушінің диссертациялық жұмысы бойынша 2012 – 2015 жылдар

аралығындағы жарияланған мақалалар тізімі

1. Алдиярова А.Е., Заурбек А.К., Кайпбаев Е.Т. Оценка состояния водных

экосистем. Труды международной научно-практической конференции

«Развитие науки, образования и культуры независимого Казахстана в

условиях глобальных вызовов современности» посвященной к 70-летию

южно-казахстанского государственного университета им. М. Ауезова,

Шымкент 2013. 78-80 стр.

2. Aldiyarova A.E., Assanbekov B.A., Zulpykharov B.A. Analysis of the

current state of the river Turgen. Proceedings International scientific and practical

conference “Actual problems of water resources management and water savings”

devoted to the 80 anniversary since the birth of N. Kipshakbayev, Almaty 27 May,

2014. ISBN 978-601-228-652-6, p.43-45

3. Асанбеков Б.А., Алдиярова А.Е. Қайпбаев Е.Т. Определение периодов

повышенной и пониженной водности рек. Материалы международной

научно-практической конференции «Актуальные проблемы развития

образования и науки в условиях глобализации», посвященной 60-летию

видного ученого-экономиста и педагога, заслуженного деятеля Казахстана,

академика Национальной академии естественных наук РК, д.э.н., профессора

Сапарбаева А.Д., Алматы 19-20 декабря, 2014. ISSN 2226-1052, 26-28 стр.

4. Assanbekov B.A., Aldiyarova A.E. LevelregimeofriversoftheTrans-

IliAlatau. 5thInternationalscientificconference on Innovations in Technical and

Natural Sciences, Austria, Vienna 23th December, 2014. ISBN-13 978-3-902986-

33-7; ISBN-10 3-902986-33-6, рp. 146-149.

5. Espolov T.I., Rau A.G., Kalybekova E.M., Aldiyarova A.E. Water

availability for irrigation norms of crops in Chilik and Talgar irrigation systems of

the ili river basin. Proceedings of the International scientific and practical

conference dedicated to the 85th anniversary of the kazakh National Agrarian

University and the 100th anniversary of the honored worker of science of the

Republic of Kazakhstan Tazhibaev L.E. 2-3 October, 2015. ISBN 978-61-241-584-

1. рр.71-84.

6. Есполов Т.И., Алдиярова А.Е. Асинхронность и ицикличность

колебаний стока рек талгар и Шелек. Материалы Международной научно-

практической конференции, посвященной 85-летию Казахского

национального аграрного университета. 4-том. Алматы 2015. С. 3-6.

7. Алдиярова А.Е., Зәуірбек Ә.К., Қайпбаев Е.Т. Қаскелең өзені жылдық

ағынының статистикалық параметрлерін есептеу. Ізденістер, Нәтижелер

Алматы, 2013, №3, ISSN 2304-3334. 87-91 б.

101

8. Алдиярова А.Е., Асанбеков Б.А., Қайпбаев Е.Т. Іле Алатауы солтүстік

беткейінің өзендерінің су режимдерін талдау. ҚР ҰҒА Хабарлары. Аграрлық

ғылымдар сериясы., 2015, №2(26), ISSN 2224-526Х. 26-30 б.

9. Алдиярова А.Е., Асанбеков Б.А., Қайпбаев Е.Т. Исследование

внутригодового распределение стока рекбассейна р. Иле. Ізденістер,

Нәтижелер Алматы, 2015, №1-2 , ISSN2304-3334-01, 25-29 б.

10. Асанбеков Б.А., Алдиярова А.Е., Зулпыхаров Б.А. Анализ

современного состояния р.Есик. Научный журнал «Экология и водное

хозяйство», Баку, 2014 № 2.

11. Aldiyarova A.E., Assanbekova B.A., Povilaitis A., Sarkynov E.,

Kalybekova E. Regularities of runoff formation of rivers falling into the

Kapshagai reservoir. BBRA Biosciences, Biotechnology Research Asia (India,

ISSN 0973-1245, Scopus).-Volume 12, Issue 1, 1 April 2015, p. 627-638.

102

Қосымша -Ә

103

Қосымша -1 Өзендердегі бекеттердің тізімі

Су объектісінің

коды

Бекет

коды

Құяр жерінен

арақашықтығы, км

Су жинау

алабының ауданы,

км2

Бекет нөлінің белгісі Жұмыс істеу кезеңі (саны, айы,

жылы)

Бекеттің

тиесілігі

биіктігі, м Биіктік

жүйелері

ашық жабық

Шелек өзені- Бартоғай су қоймасынан жоғары

113200483 14159 88 3390 3.00 шартты 01.01.2005 жұмыс істейді Қазгидромет

Шелек өзені -Малыбай ауылы

113200483 14160 40 4300 866.79 НБ 22.03.1928

(04.03.)983

жұмыс істейді Қазгидромет

Түрген өзені -Таутүрген ауылы

113200597 14187 66 614 1141.79 НБ 18.04.1912

(05.05.1981)

жұмыс істейді Қазгидромет

Есік өзені- Есік қаласы

113200668 14198 68 256 4.00 шартты 18.04.1912

(01.01.2005)

жұмыс істейді Қазгидромет

Талғар өзені- Талғар қаласы

113200683 14200 92 444 4.00 шартты 14.04.1912

(01.01.2005)

жұмыс істейді Қазгидромет

Үлкен Алматы өзені -Алматы қаласы

113200783 14262 99 118 1174.91 НБ 06.05.1908

(14.07.1999)

жұмыс істейді Қазгидромет

Үлкен Алматы өзені- Үлкен Алматы көлінен 1,1 км жоғары

113200768 14239 86 71,8 2559.88 НБ 05.09.1951

(07.06.2002)

жұмыс істейді Қазгидромет

Үлкен Алматы өзені-Проходной өзен сағасынан– 2 км жоғары

113200768 14242 77 155 1467.90 НБ 01.04.1952

(21.08.1999)

жұмыс істейді Қазгидромет

Қаскелен өзені -Қаскелен қаласы

113200734 14218 116 290 1128.50 НБ 14.05.1909

(21.06.1982)

жұмыс істейді Қазгидромет

Қаскелен өзенінің сағасы

113200734 14223 13 2640 6.80 шартты 18.05.1970

(01.01.2009)

жұмыс істейді Қазгидромет

104

Қосымша-2

Шелек өзені – Малыбай ауылы тұстамасындағы айлық өтімдер, Ғ = 4300 км2

№ Жылдар 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Жыл

1 1929 15,1 12,7 13,1 16,9 18,4 47 77,5 80,3 45,8 23,5 19,9 16 32,2

2 1930 13,2 11,6 12,5 11,4 22,2 54,6 80 81,7 34,6 21,4 17,4 13,2 31,2

3 1931 11 11,4 13,3 13,7 16,4 72,8 92,4 90,1 56,4 32,4 19,2 15,5 37

4 1932 14,2 12,7 11,8 14,4 18,1 38,3 74,9 59,1 37,6 22,3 16,4 13,2 27,7

5 1933 11 9,99 10,9 13,6 23,5 48,2 63,1 94,8 49,6 25,5 18,2 15,5 32

6 1934 13,1 13,6 11,5 12,4 31,8 82,8 74,5 77,4 42,8 27,3 20,9 17,5 35,5

7 1935 13,2 13,3 12 13,6 31,5 68 81,1 96,2 45,1 24,3 17,9 13,3 35,8

8 1936 13,3 11,9 12,4 16,9 42,7 63,7 84,2 69,7 39,2 25,6 19 14,1 34,4

9 1937 12,1 11,2 10,9 12,1 25,7 38,2 65,9 61,7 37,3 23,1 16,5 14,1 27,4

10 1938 12,9 11,9 11,4 14,1 25,2 27,7 67,5 61,6 32,9 23,9 17,7 14,6 26,8

11 1939 12,9 11,6 10,7 11,1 40,1 43,5 87 84,2 41,2 23,4 17,3 13,7 33,1

12 1940 12,1 11,6 10 11,5 21,5 53,3 60 59,6 27,8 21,9 17,6 14,3 26,8

13 1941 13,4 11,6 10,7 13,8 35,5 61,6 69 79,8 39,9 25,4 19,6 16,6 33,1

14 1942 13,7 12,1 12,8 13,4 41,8 71,3 89 89,9 46,2 24,5 18,9 14,9 37,4

15 1943 12,7 12,4 11,2 12,8 22,8 35,9 71,7 74,4 50,2 22,2 15,8 13,8 29,7

16 1944 13,5 12,6 11 10,3 18,7 39,4 76,7 90,9 46,6 20,9 15,5 12,2 30,7

17 1945 11,2 12,9 11,1 13,1 28,9 62,6 86,2 79,1 45,2 28,3 20,7 13,2 34,4

18 1946 13,9 12,3 10,5 19 30,8 50,1 78,7 80,9 42,9 30 20,7 17,8 34

19 1947 14,5 13,6 13,3 15 30,8 45,8 69,5 80,6 49,7 27,4 20,2 16,2 33,1

20 1948 14,4 14,4 13,8 16,7 23,2 43,2 73,1 82 46,9 22,3 16,4 14,4 31,7

21 1949 11,8 12,9 11,9 13,1 27,5 56,9 80,8 83,4 43,8 28,7 19,6 16,8 33,9

22 1950 15,4 14,6 12,5 12,4 33,2 41,5 85,2 89,6 45,6 27,2 17,8 15 34,2

23 1951 13,1 11,1 11,3 14,5 50,5 59,1 63,6 65,4 35,9 27 19,5 15,2 32,2

24 1952 13,3 12 11,1 18,2 30,3 65,8 85,5 93,6 47,1 26,3 19,2 13,6 36,3

25 1953 13,3 13,7 12,4 12,6 40,2 67,8 78,1 72,3 50,3 25,3 18,3 15,7 35

26 1954 16,1 15,1 16,1 17,2 22,4 55,5 77,2 87 47,1 27,5 20,6 16 34,8

27 1955 15,2 14,3 13,5 13,9 34,3 73,3 61,7 81,9 37,5 22,4 16,8 14,3 33,3

28 1956 11 11,9 11,3 14,1 30 42,2 100 90,4 53,7 28,3 21,1 14,7 35,7

29 1957 14,4 13,1 11,8 10,6 14,5 50,5 57,5 61,1 30,2 21,4 15,3 12,2 26,1

30 1958 12 11,3 10,5 13,3 15,6 48 78,8 67,1 38,4 23,8 17,2 13,7 29,1

31 1959 12,4 12,1 12 22,2 23,6 49,8 80,5 71,5 58,9 30,5 20,4 16,5 34,2

32 1960 15,1 11,8 10,7 13,8 21,1 56,3 81,1 73,4 38,6 23,1 16,4 13 31,2

105

33 1961 12,5 11,1 10,1 12,3 28,5 42,4 67,4 69,6 44 22,9 15,7 12,9 29,1

34 1962 11,1 10,9 10,2 10,6 30,1 58 67 80,1 42,7 23,9 17,4 15,5 31,5

35 1963 13,4 12,6 12,9 13,9 22,7 55,4 62,4 57,2 36,2 23,5 18,2 14,5 28,6

36 1964 12,4 11 12,8 14,8 22,8 54,2 70,1 71,4 40,6 26,5 19,8 15,1 31

37 1965 13 12,4 11,1 17,2 35,8 46,2 64,5 77,1 34,4 21,5 16,4 12,9 30,2

38 1966 12,3 11,4 10,8 15,1 22,2 89,2 72,8 82,9 49 27,6 19,6 16,2 35,8

39 1967 14,4 13,6 13,8 20 27,6 56,9 54,8 60,4 36 24,9 18,5 16,6 29,8

40 1968 15,7 12,1 11,3 17,2 36,6 52,7 65,7 73,9 29,4 21,5 17 13,9 30,6

41 1969 10,6 10,6 14,4 17,4 40 61,2 71 65 38,9 25,1 19,5 15,9 32,5

42 1970 14,3 13,3 12,8 18,4 35,9 52,9 75 71,8 55,3 28,8 22,2 17,5 34,9

43 1971 13,7 13,8 15,3 19,8 33,6 67,1 69,7 71 42,4 25,7 19,3 16,1 34

44 1972 12,1 11,8 13,4 15,1 35,4 48 54,8 74 45 30,3 22,8 18,5 31,8

45 1973 15,2 15,1 14,6 21,1 26,6 59 88,1 75,1 48 27,5 20,8 15 35,5

46 1974 12,3 11,9 13 18,1 28,2 42,4 71,2 60,4 34 24,3 17,9 13,1 28,9

47 1975 12,6 11,3 11,3 13,6 14,9 46,5 61,1 69,4 40,9 25,4 18,9 16 28,5

48 1976 14,2 11,5 10,5 17,9 32,7 40,2 70,7 65,8 42,5 23,1 18,1 12,1 29,9

49 1977 11,7 11,3 13,9 15 18,9 55,1 66,7 64,5 46,1 25,5 18,7 14,3 30,1

50 1978 10,7 11,6 11,8 18,3 31,2 57,6 88,7 90,7 35,7 24,4 17,1 15,1 34,4

51 1979 13,1 11,6 11,3 12,2 15,9 44,7 62,1 83,5 39,4 22,6 17,3 14,7 29

52 1980 11,3 10,5 10,3 15,8 32 43,2 69,9 68,7 42,6 24,4 17,6 13,8 30

53 1981 11,6 11,3 11,4 14,1 38,9 53,4 84 66,4 33,8 24,6 17,6 13,5 31,7

54 1982 12,3 12,4 12,1 17,1 24 30,4 55,2 78,6 32,5 21,4 16,6 12,2 27,1

55 1983 5,09 4,08 9,4 22,2 22,9 52,5 70,8 96,4 50,8 24,7 17,6 7,64 32

56 1984 2,23 2,08 3,68 26,3 45,8 64,7 77,2 86,3 50,7 10,4 5,12 3,01 31,5

57 1985 4,7 1,25 1,25 22,7 55,3 58,4 86,9 80,4 43,8 7,2 7,07 7,27 31,4

58 1986 4,05 2,12 2,57 19,7 47,6 66,5 77 71,9 43,3 10,7 2,69 0,65 29,1

59 1987 0,62 0,79 2,39 21,4 44,8 57,8 92,3 100 49,9 9,57 3,42 0,87 32

60 1988 1,49 45,3 18,4 26,9 84,3 82,1 105 108 56,6 36,5 16,8 1,27 48,6

61 1989 1,47 1,5 2,02 28 44,3 85,1 92,1 90 41,1 15,4 4,63 2,75 34,0

62 1990 3,19 3,27 3,17 27,7 74,8 101 109 86,3 47,2 14,2 4,53 3,59 39,8

63 1991 3,8 4,17 4,37 34,6 99,1 93,2 88,4 90,1 61,1 14,2 4,24 2,83 41,7

64 1992 1,11 1,18 1,3 48,2 72,3 74,1 106 90,3 46 14,2 4,02 1,78 38,4

65 1993 1,58 1,59 1,68 39,3 72,9 83,1 102 91,4 52,9 22,1 66,4

66 1994 72,7 107 121 114 54,4 12,3 5,89 5,89 73,0

67 1995 5,73 5,84 4,4 31,3 79,2 74,7 77,8 76,8 46 59,6

68 1996 3,42 19 48,2 88,4 99,4 96,1 10,3 2,35 0,98 61,0

69 1997 5,32 18,6 79,9 83,7 96,8 78,7 78,9 62,4

70 1998 4,82 2,26 49,3 100,2 98,2 86,7 12,8 12,1 1,33 56,8

106

71 1999 0,41 2,33 12,8 49,3 96,3 100,3 11,3 0,99 34,22

72 2000 0,56 1,32 53,4 92,1 96,2 45,3 8,42 42,5

73 2001 0,64 13,3 58,7 - 91 104 82,7 21,4 0,66 0,76 41,5

74 2002 0,92 1,29 8,68 20 42,2 122 133 125 95,9 56,4 0,85 0,66 50,6

75 2003 0,67 0,67 0,72 20,9 58,6 105 117 108 73,4 29,4 0,71 0,72 43,0

76 2004 0,74 0,73 0,85 10,9 62,9 83,3 118 112 52 11,9 24,6 0,72 39,9

77 2005 0,79 0,86 0,76 12,2 72,4 83,2 97,6 84,4 50,4 39,9 0,67 0,7 37,0

78 2006 0,69 0,7 0,7 19,8 56,2 88,1 105 111 51,8 31,5 9,59 0,74 39,6

79 2007 0,7 0,65 1,08 26,9 63,5 77,1 91,8 96,7 94,1 37,6 12,1 0,67 41,9

80 2008 0,66 0,69 0,69 18,7 69,5 96 88,5 77 39,1 21,6 9,14 0,67 35,2

81 2009 0,67 0,68 0,8 21,7 58,1 69,8 94,2 81,3 37,6 22,7 15,1 0,69 33,6

82 2010 0,65 0,97 1,36 4,35 54,4 80,3 103 125 79,3 32,2 11,8 0,64 41,1

83 2011 0,67 10,6 29,7 5,65 50 77,4 95,1 110 76,2 36,6 10,3 0,6 41,90

84 2012 21,6 20,8 68,1 89,7 107 107 73,2 4,17 0,6 0,68 49,3

107

Қосымша-3

ТАБЛИЦЫ ЗНАЧЕНИЙ ПАРАМЕТРОВ РАСЧЕТНЫХ ФОРМУЛ

Т а б л и ц а Б . 1 - Значения коэффициентов a и b

Значение Cs / Cv r(1) Коэффициенты

a1 a2 a3 a4 a5 a6

2 0 0 0,19 0,99 -0,88 0,01 1,54

0,3 0 0,22 0,99 -0,41 0,01 1,51

0,5 0 0,18 0,98 0,41 0,02 1,47

3 0 0 0,69 0,98 -4,34 0,01 6,78

0,3 0 1,15 1,02 -7,53 -0,04 12,38

0,5 0 1,75 1,00 -11,79 -0,05 21,13

4 0 0 1,36 1,02 -9,68 -0,05 15,55

0,3 -0,02 2,61 1,13 -19,85 -0,22 34,15

0,5 -0,02 3,47 1,18 -29,71 -0,41 58,08

r(1) Коэффициенты

b1 b2 b3 b4 b5 b6

0 0,03 2,00 0,92 -5,09 0,03 8,10

0,3 0,03 1,77 0,93 -3,45 0,03 8,03

0,5 0,03 1,63 0,92 -0,97 0,03 7,94

108

Қосымша-4

Шелек өзені Малыбай ауылы тұстамасындағы жылдық ағынның вариация коэффициентін есептеу, F=4300 км2

Жылдар Су өтімі

Qi, м3/с

Ағынның модульдік

коэффициенті

Кi=Qi / Qорт.

Модульдік коэффициенттің

орташа мәннен ауытқуыКi -

1

(Кi – 1)2

Ағынның эмпирикалық

қамтамасыздығы

,%1001

n

mP

(Кi – 1)3

1 2 3 4 5 6 7

1929 32,0 1,437 0,437 0,0840 1,18 0,024400

1930 31,2 1,29 0,290 0,0440 2,35 0,009200

1931 37,0 1,221 0,221 0,0360 3,53 0,006800

1932 27,8 1,21 0,210 0,0230 4,71 0,003400

1933 32,0 1,19 0,190 0,0230 5,88 0,003400

1934 35,5 1,19 0,190 0,0190 7,06 0,002700

1935 35,8 1,19 0,190 0,0140 8,24 0,001700

1936 34,4 1,17 0,170 0,0100 9,41 0,001000

1937 27,4 1,169 0,169 0,0100 10,59 0,001000

1938 26,8 1,167 0,167 0,0100 11,76 0,001000

1939 33,1 1,15 0,150 0,0100 12,94 0,001000

1940 26,8 1,15 0,150 0,0100 14,12 0,001000

1941 33,1 1,14 0,140 0,0080 15,29 0,000700

1942 37,4 1,133 0,135 0,0080 16,47 0,000700

1943 29,7 1,126 0,126 0,0064 17,65 0,000500

1944 30,7 1,12 0,120 0,0049 18,82 0,000300

1945 34,4 1,108 0,108 0,0049 20,00 0,000300

1946 34,0 1,1 0,110 0,0036 21,18 0,000200

1947 33,0 1,1 0,110 0,0036 22,35 0,000200

1948 31,7 1,1 0,110 0,0036 23,53 0,000200

1949 33,9 1,1 0,110 0,0025 24,71 0,000100

1950 34,2 1,1 0,110 0,0025 25,88 0,000100

1951 32,2 1,09 0,090 0,0016 27,06 0,000060

1952 36,3 1,09 0,090 0,0016 28,23 0,000060

1953 35,0 1,08 0,080 0,0016 29,41 0,000060

1954 34,8 1,07 0,070 0,0004 30,59 0,000008

1955 33,3 1,07 0,070 0,0004 31,76 0,000008

109

1956 35,7 1,06 0,060 0,0004 32,94 0,000008

1957 26,0 1,06 0,060 0,0001 34,11 0,000001

1958 29,1 1,06 0,060 0,0000 35,29 0,000000

1959 34,2 1,051 0,051 0,0000 36,47 0,000000

1960 31,2 1,05 -0,05 0,0001 37,65 -0,000001

1961 29,1 1,05 -0,05 0,0001 38,82 -0,000001

1962 31,5 1,04 -0,04 0,0004 40,00 -0,000008

1963 28,6 1,04 -0,04 0,0004 41,18 -0,000008

1964 31,0 1,04 -0,04 0,0004 42,35 -0,000008

1965 30,2 1,02 -0,02 0,0009 43,53 -0,000270

1966 35,7 1,02 -0,02 0,0009 44,71 -0,000270

1967 29,8 1,02 -0,02 0,0016 45,88 -0,000060

1968 30,6 1,01 -0,01 0,0016 47,06 -0,000060

1969 32,5 1,00 0,00 0,0016 48,23 -0,000060

1970 34,8 1,00 0,00 0,0016 49,41 -0,000060

1971 34,0 0,999 -0,00 0,0016 50,59 -0,000060

1972 31,8 0,99 -0,01 0,0016 51,76 -0,000060

1973 35,5 0,99 -0,01 0,0025 52,94 -0,000100

1974 28,9 0,98 -0,02 0,0025 54,12 -0,000100

1975 28,4 0,98 -0,02 0,0036 55,29 -0,000200

1976 30,2 0,98 -0,02 0,0036 56,47 -0,000200

1977 35,7 0,97 -0,03 0,0036 57,65 -0,000200

1978 29,8 0,97 -0,03 0,0064 58,82 -0,000500

1979 30,6 0,96 -0,04 0,0064 60,00 -0,000500

1980 32,5 0,96 -0,04 0,0064 61,18 -0,000500

1981 32,2 0,96 -0,04 0,0064 62,35 -0,000500

1982 37,4 0,96 -0,04 0,0080 63,53 -0,000700

1983 26,0 0,96 -0,04 0,0080 64,71 -0,000700

1984 30,2 0,96 -0,04 0,0100 65,88 -0,001000

1885 35,7 0,955 -0,0045 0,0120 67,06 -0,001300

1986 29,8 0,95 -0,05 0,0140 68,23 -0,001700

1987 30,7 0,95 -0,05 0,0190 69,41 -0,002700

1988 34,5 0,95 -0,05 0,0190 70,59 -0,002700

1989 27,8 0,94 -0,06 0,0230 71,76 -0,003400

1990 30,8 0,94 -0,06 0,0290 72,94 -0,004900

1991 41,7 0,94 -0,06 0,0290 74,12 -0,004900

1992 38,4 0,92 -0,08 0,0400 75,29 -0,008000

1993 39,02 0,92 -0,08 0,0400 76,47 -0,008000

110

1994 41,09 0,92 -0,08 0,0400 77,65 -0,008000

1995 33,45 0,92 -0,08 0,0400 78,82 -0,008000

1996 29,54 0,91 -0,09 0,0400 80,00 -0,008000

1997 30,20 0,91 -0,09 0,0400 81,18 -0,008000

1998 30,00 0,9 -0,10 0,0484 82,35 -0,00810

1999 30,80 0,89 -0,11 0,0121 83,53 -0,008200

2000 31,10 0,883 -0,117 0,0137 84,71 -0,009200

2001 31,10 0,883 -0,117 0,0137 85,88 -0,009600

2002 50,57 0,88 -0,12 0,0144 87,06 -0,011100

2003 42,98 0,875 -0,125 0,0156 88,23 -0,013100

2004 39,89 0,86 -0,14 0,0196 89,41 -0,015400

2005 36,99 0,86 -0,14 0,0196 90,59 -0,017260

2006 39,65 0,858 -0,142 0,0200 91,76 -0,019960

2007 41,90 0,852 -0,148 0,0219 92,94 -0,020108

2008 35,19 0,85 -0,15 0,0225 94,12 -0,022308

2009 33,61 0,839 -0,161 0,0259 95,29 -0,028500

2010 41,16 0,83 -0,17 0,289 96,47 -0,026311

2011 41,90 0,83 -0,17 0,289 97,65 -0,03500

2012 39,1 0,80 -0,20 0,0400 98,82 -0,003800

2805,34 83,999 0,0003 1,6777

111

Қосымша-5

Нақты жыл тәсілімен ағынның жыл ішіндегі таралуын есептеу (Шелек өзені-Малыбай ауылы тұстамасы)

Жылдар

Жиынтық өтімдер, м3/с Жиынтық өтімдер кему

тәртібімен, м3/с Ағынның эмпирикалық

қамтамасыздығы

Жиынтық ағын кезіндегі жылдар

Жылдық

Шектейтін

кезең

Шектелетін

маусым

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

1929 384,2 304,3 53,7 500,11 466,5 133,7 0,55 1991 1991 1991

1930 373,8 284,5 33,6 477 445,7 120,5 1,55 1931 2012 1992

1931 477 341,8 30,1 469,05 436,9 76,9 2,55 2012 1992 2012

1932 333 242,4 32,5 460,49 351,6 65 4,55 1942 1942 1981

1933 383,89 292,8 37,1 448,5 351,6 65 7,12 1929 1982 1951

1934 425,6 321,7 44,2 448,5 341,8 59,6 8,64 1982 1931 1936

1935 429,5 335,5 45,1 436 340,5 57,4 10,15 1952 1952 1969

1936 412,8 316,5 59,6 429,5 335,5 57,4 11,66 1935 1935 1980

1937 328,8 240,9 37,8 428,7 330,4 55,2 13,18 1956 1956 1982

1938 321,4 229 39,3 428,7 330,4 55,2 14,69 1977 1977 1942

1939 396,7 307,1 51,2 428,7 330,4 54,3 16,21 1985 1985 1970

1940 321,2 233,7 33 425,6 321,7 53,8 17,72 1934 1934 1968

1941 396,9 299,6 49,3 423,1 321,3 53,8 19,24 1973 1953 1979

1942 448,5 351,6 55,2 420,4 316,5 53,8 20,75 1959 1936 1990

1943 355,9 267,8 35,6 420 315,1 53,7 22,27 1953 1988 1929

1944 368,3 282,6 29 418 315,1 53,4 23,78 1954 1945 1971

1945 412,5 315,1 42 417,6 314,9 53 25,30 1970 1973 1965

1946 407,6 302,4 49,8 412,8 308,7 53 26,81 1936 1970 1976

1947 396,6 291,4 45,8 412,5 307,1 53 28,33 1945 1939 1984

1948 380,8 285,1 39,9 412,5 306,6 52,8 29,84 1988 1959 1953

1949 407,2 305,5 40,6 409 306,5 51,2 31,36 1950 1954 1939

1950 409 306,5 44,6 407,6 306,5 50,5 32,87 1946 1950 1972

1951 386,2 289 65 407,5 305,5 49,8 34,39 1971 1949 1946

1952 436 340,5 48,5 407,2 304,3 49,3 35,90 1949 1929 1941

1953 420 321,3 52,8 399,1 303,6 48,5 37,42 1955 1971 1952

1954 418 306,6 39,8 396,9 302,6 48,2 38,93 1941 1955 1955

1956 428,7 330,4 44,1 396,6 299,6 47,6 41,96 1947 1941 1967

%,1001

3,0

n

mP

rQ лпQ ЛСQ г

убQ уб

лпQ уб

лсQ

112

1957 312,6 224,4 25,1 389,6 293,5 47,6 43,48 1969 1969 1978

1958 359,7 261,2 28,9 389,6 293,5 47,6 45,00 1980 1980 1986

1959 420,4 306,5 45,8 386,2 292,8 46,3 46,51 1981 1933 1974

1960 374,4 284,3 34,9 386,2 291,4 45,8 48,03 1951 1947 1947

1961 349,4 264,2 40,8 384,2 289 45,8 49,54 1929 1951 1959

1962 377,5 288,5 40,7 383,89 289 45,1 51,06 1933 1981 1935

1963 342,9 247,8 36,6 381,2 288,5 44,6 52,58 1972 1962 1950

1964 371,5 273,9 37,6 380,8 285,1 44,2 54,09 1948 1948 1934

1965 362,5 275,2 53 377,5 284,5 44,1 55,60 1962 1930 1977

1966 357,4 259,5 37,3 374,4 284,3 44,1 57,12 1960 1960 1985

1967 357,5 255,7 47,6 373,8 282,6 44,1 58,63 1930 1944 1956

1968 367 275,5 53,8 371,5 282,6 42 60,15 1964 1987 1945

1969 389,6 293,5 57,4 368,3 275,5 42 61,66 1944 1990 1988

1970 417,6 308,7 54,3 368,3 275,5 40,8 63,18 1987 1968 1961

1971 407,5 303,6 53,4 367 275,5 40,7 64,69 1979 1979 1962

1972 381,2 272,3 50,5 367 275,2 40,6 66,21 1968 1976 1949

1973 423,1 314,9 47,7 367 275,2 39,9 67,72 1990 1965 1948

1974 346,8 254,3 46,3 362,5 275,2 39,8 69,24 1976 1984 1954

1975 340,7 245,2 28,5 362,5 273,9 39,3 70,75 1984 1964 1938

1976 362,5 275,2 53 362,5 272,3 37,8 72,27 1965 1972 1937

1977 428,7 330,4 44,1 359,7 267,8 37,6 73,78 1958 1943 1964

1978 357,5 255,7 47,6 357,5 264,2 37,3 75,30 1978 1961 1966

1979 367 275,5 53,8 357,5 261,2 37,1 76,82 1986 1958 1933

1980 389,6 293,5 57,4 357,5 259,5 36,6 78,33 1967 1966 1932

1981 386,2 289 65 357,4 255,7 35,6 79,85 1966 1986 1943

1982 448,5 351,6 55,2 355,9 255,7 34,9 81,36 1943 1978 1960

1983 312,6 224,4 25,1 349,4 255,7 33,6 82,87 1961 1967 1930

1984 362,5 275,2 53 346,8 254,3 33 84,39 1974 1974 1940

1985 428,7 330,4 44,1 342,9 247,8 32,5 85,90 1963 1963 1963

1986 357,5 255,7 47,6 340,7 245,2 32,5 87,42 1975 1972 1989

1987 368,3 282,6 29 333 242,4 30,1 88,93 1989 1983 1931 1988 412,5 315,1 42 333 242,4 29 90,45 1932 1989 1987

1989 333 242,4 32,5 328,8 240,9 29 91,96 1937 1937 1944

1990 367 275,5 53,8 321,4 233,7 28,9 93,48 1938 1940 1958

1991 500,11 466,5 133,7 321,2 229 28,5 95 1940 1938 1975

1992 460,49 436,9 120,5 312,6 224,4 25,1 96,52 1957 1932 1983

2012 469,05 445,7 76,9 312,6 224,4 25,1 98,03 1983 1957 1957