ЗЬМЕСТ Душа, якую не адмарозяць сьцюжы... В. Іпатава Там, дзе сэрца маё Дзе ляжыць залатое вядзерца? Краіна вольных волатаў Калі куляюцца нябёсы Старая казка Новага году Дзе знайсьці сала для каляднае “казы”? Пасьля балю Не дражніце чарапах, на цягайце рыб за хвост! Мая Свабода

Са школьнага сшытку (пераклады эсэ, напісаных у школе ангелькае мовы

ў якасьці хатніх заданьняў) Упартасьць кветак Новая песьня Саламона Як зоркі нам сьвяцілі Гумар – справа сур’ёзная Сонечны зайчык на вішнёвых пялёстках Марні Вудроў. Сабачае жыцьцё. A Dog’s Life (пераклад з ангельскае Ірыны Варабей)

Брат родны. Брат малочны Аповед

Публіцыстыка Пра беларускае слова, шкварку і нацыянальны характар А можа, яна ня згасьне? Апосталы радзімы Як мы вясну загукалі Будзе нам утульным канадыйскі пэчварк Беларусы, вас чакаюць кнігі! ці Сьмех праз боль ...і вочы дзяўчынкі з вогненнай вёскі

ДУША, ЯКУЮ НЕ АДМАРОЗЯЦЬ СЦЮЖЫ... Нават калі б Ірына Варабей напісала ўсяго толькі адзін аповед, які называецца

“Брат родны. Брат малочны” – я без аніякіх ваганняў дала б ёй рэкамендацыю ў Саюз беларускіх пісьменнікаў.

Гэты аповед я чытала тройчы. Першы раз у вогненна - залатым ад кляновых лістоў Таронта, дзе з дваццаць чацвёртага паверху ўначы бачныя мігатлівыя агеньчыкі амерыканскага горада Ніагара, што пачынаецца адразу за залівам. Я чытала яго напару з вершамі ейнага геніяльнага брата Сашы, што памёр саракагадовым ад “той сацыяльнай бяды, што набыла памеры эпідэміі ў нашай краіне.” Я хадзіла па кватэры, доўга глядзела на тыя мігатлівыя агеньчыкі за залівам і зноў бралася чытаць тое, што напісала жанчына, якая толькі ў іншай краіне, і то праз некалькі гадоў, нарэшце адтала ад замарожвання душы – такі дыягназ паставіла сабе яна сама.

Другі і трэці раз, з перапынкам у тыдзень у часопісе “Дзеяслоў”, ужо ў Беларусі, дзе ўсё пачыналася даўно – у невядомым нам часе, у тым мінулым, якое мільгае ў чорнай бездані сусвету рэдкімі агеньчыкамі беларускага Быцця.

У невялікім аповедзе Ірыны Варабей, як у малекуле ДНК, сплятаецца не толькі лёс двух родаў, чые гены зышліся ў хлопчыку Сашы і дзяўчынцы Ірынцы – браце і сястры. У ім – тыя продкі, каго палілі, білі, знішчалі, мучылі на акрываўленай беларускай зямлі, але якія ўсё ж на ёй, зямлі, жылі, кахалі і любілі яе, ажно пакуль гэты запас любові і цярпення не скончыўся...

Брат і сястра у гэтым мастацкім творы, нягледзячы на вонкава пазнавальныя і нават пагрозлівыя рысы сённяшняга нашага часу, робяцца архетыпамі, яны -- амаль казачныя персанажы, накшталт Іванкі ды Аленкі. Яна перасцерагае яго: “Не пі вады з зачараванай калюжыны, ператворышся ў нешта іншае, ужо не чалавечае!”. Але ён не слухае – яго падганяе Лёс, бо ДНК роду станчаецца, і ўжо не хапае ні любові, ні нават жадання жыць. Бо прадзед, гледзячы на пераможны наступ калгаснае псіхалогіі, зрабіўся горкім п”яніцам, а дзед за адзіны пратэст “выправіўся ў Сібірскія лагеры на 10 гадоў”. Бо другі дзед, Барыс Качэрскі “так і не падняўся з ложку” пасля лупцоўкі немцаў ды пагроз партызанаў “вызваліцеляў,” а бацька быў звольнены з пасады журналіста толькі за наведванне магілы рэлігійнай сваёй маці...

Пад гэтым гнётам адна чыстая і чуйная душа ламаецца, як саломінка пад жалеззем рыдлёўкі. Другая, перажыўшы пакутлівую смерць маці, пасля -- любімага брата, і, нарэшце, бацькі, замярзае ледзь не да донца.

Яе ратуе эміграцыя, дзе яна ўпершыню адчувае сябе свабоднай ад страшных жорнаў агульнай Нелюбові. Агульнага раўнадушша Быцця – Для –Сябе, а не для іншых.

Адмарожаная душа ажывае, і Ірына Варабей удзельнічае ў стварэнні выдатнай, як не толькі на мой погляд, газеты канадыйская эміграцыі “Беларускае слова”. Там друкуюцца ейныя эсэ, навэлы, роздумы над жыццём і лёсам выдатных сыноў Айчыны. Яна знаёміцца са старэйшым беларускім пісьменнікам на эміграцыі Кастусём Акулам, разам з ім спявае ў царкоўным хоры і ў сваім эсэ пра яго разважае над лёсам Беларусі. Былая спартсменка, яна робіцца выдатнай вышывальшчыцай і стварае мастацкія творы высокага кшталту – напрыклад, партрэт перашаерарха БАПЦ Уладыкі Мікалая, а ейны сын Антось піша для Таронцкай праваслаўнай аўтакефальнай царквы абраз св. Кірылы Тураўскага, дабраслаўлены тым жа уладыкам. Пераканаўшыся падчас наведваньня школы аргельскае мовы, што канадыйцам вельмі цікавая невядомая для іх, яшчэ й экзатычная, культура Беларусі, Ірына з імпэтам бярэцца за вывучэньне ангелькае мовы, каб расказваць сьвету аб сваёй краіне. За чатыры гады яна авалодвае мовай ад самага нуля да такога ўзроўню, што пачынае пісаць эсэ па-ангельску, перакладаючы свае і чужыя творы.

Яе творы – гэта заўсёды згусткі болю і любові. Яны адкрываюць свет непаўторны

і чуйны, шматколерны і нераўнадушны. Традыцыйнасць формы не робіцца паўторам звыклага ў беларускай літаратуры. Гэта – проза перш за ўсё беларускай жанчыны, што ўздымаецца, як паламаныя ў навальніцы каласы, пасля самых цяжкіх выпрабаванняў. Гэта проза і вельмі сучаснай жанчыны, што ведае кампутар, чытае эзатэрыку і глядзіць у мінулае вострым поглядам зацікаўленага даследчыка, які пралічвае хады нацыі і яе памылкі ці беды як у мінулым, так і ў будучым.

На сваю зямлю яна цяпер часта глядзіць адтуль, з-за акіяну. І можа таму яе любоў робіцца мудрай і абачлівай. Вышывае Мірскі замак з замовай – каб выстаяў гэты сімвал Беларусі, каб не пахіліліся ягоныя сцены перад новай навалай. Піша пра Залатое Вядзерца – гэты вобраз народных спеваў і народнага шляху -- так, што на яе твор адгукаюцца замежныя польскія даследчыкі, параўноўваючы гэтыя залатыя сімвалы нацый і атрымліваючы ад погляду Ірыны Варабей асалоду і карысць сумоўя.

Яе свабода выпакутаваная душою і сэрцам, можа, ад гэтага творца так цэніць яе і хоча свабоды для ўсіх суродзічаў, якія часам не разумеюць свайго рабства і сваёй несвабоды.

Калі б Ірына Варабей папрасіла ў мяне рэкамендацыю ў Саюз беларускіх пісьменнікаў...

Але яна яе пакуль што не просіць. Яна проста аддае на суд чытачоў сваю першую невялікую кніжку, і няхай яны, чытачы, вырашаюць для сябе, ці захочуць яны чытаць наступныя кніжкі Ірыны Варабей.

Я веру, што яны абавязкова будуць. Бо ніякія сцюжы Ірынінай душы не адмарозілі, хіба што на час прыглушылі.

Бо яна цяпер піша і за сябе, і за свайго брата. За ўвесь свой беларускі радавод... Вольга Іпатава

Там, дзе сэрца маё "Дзе нарадзіўся, там і прыдаўся". Магчыма, гэтая прымаўка ёсьць рэхам тых Ведаў, якімі валодалі нашыя далёкія

продкі задаўга да хрысьціянізацыі і якія пацьвяржаюцца сучаснай навукай.

Кожны чалавек мае свае адметныя біярытмы і вібрацыі ягонага астральнага

(духоўнага) цела, і яны супадаюць з рытмамі ягонага народу і той зямлі, на якой

Богам і Лёсам яму прызначана жыць. Гармонія духоўных вібрацыяў чалавека і

ягонай зямлі вядуць да рэзансу, які праяўляецца ў чалавеку ўсплескам ягоных

творчых магчымасьцяў. Таму кожны народ мае сваю адметную культуру, мову,

веру і сьветапогляд і яны розняцца па ўсім сьвеце. Кожны чалавек духоўна

зьвязаны са сваёй зямлёй і культурай. Гэта дае яму адчуваньне еднасьці са сваім

стройна ўпарадкаваным навакольным сьветам і пачуцьцё ўнутранага камфорту і

самадастатковасьці -- быццам дзіцю ў матчыных руках... Але ж як змог бы абысьціся сьвет бяз тых людзей, якіх абуяе сіндром "terra

incognita"? Тых апантаных неразгаданымі тайнамі і нязьведанымі землямі? Мы,

напэўна, да гэтае пары так і ня ведалі б, што недзе ў сьвеце існуюць Кітай і

Пэрсія і што Індыя не ляжыць на сьпіне кіта, калі б не было тых вандроўных

гандляроў, хто проста не змаглі утаймаваць сваёй дапытлівасьці і цікаўнасьці, а

заадно вазілі нам гарбату ды шоўк. Гэта яны, тыя, хто валацугае па сьвеце ў

пошуках новых гандлёвых шляхоў, тымчасам знаходзіць новыя краіны і "землі

абетаваныя". Вось і мы, падхопленыя іхным прыкладам, пакідаем нашыя "гнёзды" ў пошуках

лепшай долі. Але "ад дабра дабра не шукаюць". Мая маці заўсёды казала мне: "Дзе закапаны быў твой пуп -- там будзе і сэрца

тваё назаўсёды". Маё сэрца -- у Беларусі. Здаецца, што беларусы ня ёсьць ні добрымі гандлярамі, ні цікаўнымі людзьмі.

Выглятае так, што "Не пакідай зямлі сваёй" сталася нашым старажытным

запаветам, што адлюстраваны спрэс у нашым фальклёры і нават у нашым

нацыянальным гербе. Бальшыня беларусаў пакідаюць свой край не па добрай

волі. Вось так і я: як і многія нашыя людзі, я люблю вандраваць -- але

абавязкава вяртацца дадому. Апынуліся мы тут, у Канадзе, кожны па волі свайго

лёсу, але тымчасам гэтая зьява адлюстроўвае той крызісны стан, у якім

знаходзіцца нашая дзяржава і культура. Нешта здарылася з нашай краінай. Нешта парушыла яе першасную стройную

структуру. Стагоднія гвалтоўныя прымушэньні чужароднай сілы звонку й знутры зьмяніць

нашую мову, культуру, веру і лад жыцьця парушылі гармонію нашай этнічнай

структуры і самога існаваньня ў гэтым сьвеце. Сёньня, як ужо шмат разоў у

нашай гісторыі, мы стаім перад задачай, якую іншыя народы ўжо для сябе

вырашылі: самавызначыцца як нацыі і захаваць сваю адметнасьць. Гэта азначае

-- выжыць. Гэта значыць -- здабыць умовы для далейшага культурнага і

духоўнага разьвіцьця. Таму маё сэрца застаецца ў Беларусі.

"Мне падабаецца Канада, але я яе не люблю. Я люблю Беларусь. Але яна мне не падабаецца", -- гаворым мы тут. Пагружэньне ў духоўную энэргетыку Канады абудзіла ўва мне дар, якім

надзяліла мяне мая зямля. І я прысьвячаю яго маёй краіне. У той жа час я

спадзяюся, што мая творчасьць стане вяртаньнем Канадзе яе бэнэфітаў. Я

спадзяюся, што знаёмства канадыйцаў з беларускай культурай і літаратурай

узбагаціць канадыйскую культуру. Вось дзеля гэтага я тут. Я хачу, каб знаёмячыся са мной, людзі, замест трывіяльнага "where is Belarus?",

узгадвалі імёны беларускіх пісьменьнікаў, як яны гэта робяць з Пушкіным,

Віктарам Хара і Амар Хайямам... На маім стале ляжыць кніга знакамітай пісьменьніцы з даравальным надпісам:

"Жадаю, каб твае кнігі сталі здабыткам і Канады, і Беларусі". Так ёсьць. Я не магу гэтага ў сябе падзяліць.

Таронта.

Травень, 2003 г.

...Туман-ярам, ярам-даліною. За туманам нічога ня відна. Толькі ж відна дуба зелянога. Пад тым дубам крыніца стаяла. З той крыніцы дзеўка ваду брала. Упусьціла залато вядзерца, Засмуціла казакова сэрца. “А хто ж мае вядзерца дастане, Той са мною на ручнічку стане”. Як узваўся казак маладзенькі: “А я ж твае вядзерца дастану, Я з табою на ручнічку стану”. ...Лепей буду ў моры парынаці, Чым зь нялюбым на ручнічку стаці. Лепей буду ў моры пясок есьці, Чым зь нялюбым на пасадзе сесьці. ...Туман-ярам, ярам-даліною. (Народная песьня)

Дзе ляжыць залатое вядзерца?

Маёй маці – пявуньні й майстрысе ...Гэта ж трэба такое: апынуцца на іншым канцы сьвету, каб менавіта тут і

загаварыць па-беларуску! Лёгка і свабодна, з душы сваёй і памяці продкаў. Знайсьці сяброў, блізкіх, як родзічы, і засьпяваць зь імі, і напаткаць песьню гэтую дзіўную, незразумелую, што так зачапіла нас журбой сваёю. І раптам акунуцца з галавой у гісторыю, сівую даўніну, каб адчуць, як жылі яны, продкі нашыя, у што верылі, аб чым марылі, што хацелі пакінуць нам, сваім нашчадкам...

Дарэчы, усё гэта падчас восеньскіх Дзядоў адбывалася. Сьвята гэтае ня толькі шаную, але існасьцю сваёю лічу. Яшчэ даўно некалі мая маці (былая камсамолка і атэістка) вучыла мяне (камсамолку тагачасную) ушаноўваць Дзяды. Гэта, можа, адна з галоўных нашых традыцый, якую ніякія навалы й стыхіі так і ня вынішчылі з душы народу. Мажа, ў звычаі памінаць продкаў і захавалася найбольш нашая “нацыянальная ідэя”, што з’ядноўвае нас усіх, прымушае адчуваць сябе менавіта беларусамі. (Нават камуністычнаму атэізму зацкаваць гэты звычай не ўдалося, бо штогод кожную Радаўніцу як быццам хваля ўздымае ўсіх, нават самых лянівых, і ніякая сіла ня можа стрымаць гэты ўсенародны паход, так што ў Менску нават мусілі ўлады здацца і на гэты дзень зьмяніць расклад руху гарадзкога транспарту. ...А некалі ж майго бацьку звольнілі з працы і ледзь ня выключылі з партыі – за тое, што на Радаўніцу наведаў магілу сваёй маці.)

Можа, і не такія далёкія ад сапраўднасьці былі нашыя продкі, калі верылі ў галоўнага бога Рода як жывую існасьць, якая няспынна ўтвараецца зь людзкіх душаў, што адляцелі да зорак. І глядзяць зь нябёсаў зоркі-вочы дзядоў нашых, мудрых, якім нарэшце ўдалося спазнаць Сусьвет. Сочаць яны за намі, дапамагаюць, накіроўваюць думкі і дзеяньні нашыя, каб ня даць разысьціся нам як народу сярод гістарычных віхураў.

Так і я ў думках сваіх і малітвах заўсёды зьвяртаюся да дзядоў. Парады прашу ці дапамогі. І ўсё гэта вельмі канкрэтна для мяне, бо так ужо склаўся лёс, што шмат маіх блізкіх – родзічаў і сяброў – ужо там, сярод зорак. Можа хто й не паверыць, але сапраўды, часам атрымліваю ад іх падтрымку, парады ды адказы на пытаньні.

Якраз на Дзяды і прысьнілася мне мая матуля. Нічога, праўда, не сказала. Ціхенька пасядзела побач і пайшла. Толькі нейкае вострае пачуцьцё журбы засталося.

Сон гэты, аднак, я прыняла як падтрымку, бо менавіта ў гэты дзень мелася

правесьці самы першы ўрок у нашай толькі што створанай нядзельнай школцы. Вядома, хвалявалася і баялася. А тут і страх прайшоў, бо адчуваю: дзяды – вось яны, побач. Вось толькі тая туга засталася – як прадчуваньне нейкае ці пытаньне.

У той жа дзень патрапіла мне ў рукі кніжка “Беларускі арнамэнт”. Айцец Вячаслаў выцягнуў яе з паліцаў царкоўнае бібліятэкі. З гонарам падкрэсьліў: “Нават ва ўкраінцаў такой няма”. (Сапраўды, мае сябры-ўкраінцы былі вельмі ўражаныя гэтым выданьнем і ўжо панарабілі сабе зь яго копій.) Вось! Гэта ж якраз тое, да чаго мае думкі імкнуліся! Даўно ведала, што беларускі арнамэнт – гэта ня проста прыгожыя ўзоры, квадрацікі, ромбікі, кружочкі. Што кожны значок у ім ёсьць нейкім старажытным сымбалем. Што ва ўзорах гэтых зашыфраваныя старажытныя міталёгія і астралёгія, сьветапогляд ды ўся жыцьцёвая мудрасьць даўнейшых беларусаў. А як хацелася б спазнаць мудрасьці гэтай, хаця б дыхнуць паветрам тае даўніны, знайсьці шлях да каранёў, да вытокаў тых, што многія вякі поўнілі наш народ (і дзяржаву, дарэчы) жыцьцёвай энэргіяй, сілай, што змагла пераадолець усе цяжкія выпрабаваньні на гістарычным шляху. Ат! Продкі нашыя, дасьціпныя, ведаючы пра марнасьць і часовасьць усяго рукатворнага, свае веды і мудрасьць захоўвалі для нашчадкаў у сымбалях і вобразах, значэньне якіх перадавалі вусна з пакаленьня ў пакаленьне (ці праз мэнтал, як цяпер кажуць). І новыя пакаленьні зноў і зноў увасаблялі гэтыя вобразы ў мастацкіх вырабах, песьнях і казках. На жаль, мы не перанялі эстафэты. І ўзоры, і сымбалі, і сама народная творчасьць адыходзяць у нябыт. А мы раптам кідаемся шукаць праўды то ў заморскіх гараскопах, то ў гермесаўскай філязофіі, ня ведаючы, што ўсё гэта ўжо было, ёсьць у нашых дзядоў...

Акурат той самай парою Віялета Кавалёва прынесла на нашыя штотыднёвыя вячоркі словы гэтай даўняй песьні: “Вельмі яна традыцыйная і распаўсюджаная, варта развучыць”. Песьня ўсім вядомая – “За туманам нічога ня відна...” Аднак словаў яе я так да канца ніколі і ня чула – ці можа, не задумывалася ніколі. А як пачала сама сьпяваць, дык міжволі кожнае слова асэнсоўваю. І зазначаю сабе дзіўнасьць гэтай песьні, нейкую непасьлядоўнасьць і нестыкоўку ў сюжэце – у парушэньне фальклёрных канонаў. Ці то лірычная яна, ці баладная? (Гэта ж некалі яшчэ студэнткай філфаку займалася я фальклярыстыкай...) Але ж якой журбой дыхае з гэтага радка: “Упусьціла залато вядзерца...”! Хаця, здавалася б, чаго ўжо так было бедаваць па нейкім там начыньні?

І тут раптам нехта зь дзяўчат: “А чаму вядзерца?” – “А сапраўды! Чаму ж ня больш паэтычна – пярсцёнак ці ручнік?”. Завялі дыскусію, якую проста і лягічна падсумавала Віялета: “Напрыканцы, “вядзерца” добра рыфмуецца з “сэрцам”!

На тым і пагадзіліся... Вось толькі – а “сэрца” самое тут навошта? Ой, не! Нешта ня ўсё тут так проста! Вучылі нас калісьці, перад студэнцкай фальклорнай практыкай, каб ані слова, ані літары ў запісваных творах не зьмянялі, бо ўсё ў народнай паэзіі да месца, ўсё мае сваё значэньне. Як у арнамэнце кожны кручок невыпадковы, так і ў песьні – кожнае слова. А тут – з логікай нішто не сябруе! ...Вось толькі пачуцьці песьня ва ўсіх выклікае аднолькавыя: тугу ды смутак. І яшчэ чамусьці сьпяваць яе хочацца, вось і мармычам цэлымі днямі.

Недзе праз тыдзень падыходзіць да мяне Надзя Дробіна – і зноў пра песьню: “Такая ж жаласьлівая, як і усе нашыя...” Ды што ж гэта такое! І табе яна з галавы ня йдзе? – Пярэчу, што ня ўсе ж у нас такія, дастаткова і вясёлых, і жартоўных. Гэта ж ў гэтай нешта такое, што нам так сэрца сьціскае...

Праз хвіліну-другую ізноў Надзя да мяне: “Слухай, я тут усё пра сэнс гэтай песьні думаю. Гэта ж трэба такая меркантыльнасьць: хто вядзерца маё дастане, за таго й замуж пайду, раз яно ўжо такое залатое... Ну, так?” ...Вось далося нам гэтае вядзерца! “Надзейка, ну адкуль у нашых дзяўчат вёдры залатыя ўзяліся б?” (Так, было Вялікае Княства Літоўскае казачна багатай дзяржавай, але не да такой жа ступені!) ...А сапраўды, чаму яно менавіта залатое? – “Не, Надзейка, “залатое вядзерца” тут – нейкі вобраз, сымбаль...”

Вось толькі які? Нідзе, ніколі не сустракала такога. Нават у той кніжцы пра

арнамэнт – там якіх толькі сымбаляў няма: і вазоны, і пчолы, і нават рогі. А вядзерца не прыгадваецца... А дзе ж яго знайсьці? Як зразумець гэтую песьню дзіўную, што спакою нам не дае? Яна, пэўна, уся на вобразах пабудаваная. А сэнс іхны даўно ўжо забыты...

І зноў я думкамі да дзядоў: ну, што вы тут наскладалі, што мы ніяк уцяміць ня можам? Давайце дапамагайце...

У наступную ж ноч на досьвітку бачу я сон: вось ідзем мы зь сябрамі па вуліцы нейкага канадыйскага гарадка. І раптам бачым: сярод крамаў – хата, як наша вясковая, на ёй шыльда вялізная “Беларускія вырабы”. Засьпяшаліся мы ў сярэдзіну. А там усё наскае, роднае. І бабулька старэнькая выходзіць да нас і кажа: “Даўно ўжо вас чакаю!” Абняліся мы зь ёю. Раптам я і пытаюся: “Бабулечка, дык а што ж гэта такое – “залатое вядзерца”? А яна і адказвае: “А “залатое вядзерца” – гэта тое, што адыходзіць ад нас і ніколі ня вернецца”. І ўсё, і зьнікла. ...Толькі думкі мае закружыліся, пабеглі. І як быццам з зорак гаснучых ляцяць да мяне прамяні-думкі, пераплятаюцца з маімі, успыхваюць іскрынкамі-адказамі на мае пытаньні (кажуць, тэлепатыя!).

...Адыходзіць? ...Што ад нас “адыходзіць”? – Маладосьць... каханьне... радзіма... Ага, радзіма! “Упусьціла залато вядзерца” – згубіла радзіму! Згубіла тое, чым чэрпала жыцьцёвую сілу з гаючых крыніц. І сама “крыніца” – гэта вядомы ўсім вобраз зямлі нашай.

Згубіла радзіму... А чаму? Дзе гэта яна апынулася: за “туманам”, “ярам”, “даліною”? – А гэта ж за стэпам. ...Дык у палоне! Гэта ж вядома, як моцна дапякалі нам паўднёвыя і ўсходнія качэўнікі, разбураючы гарады й вёскі. А галоўнай іхнай здабычай былі людзі, каб прадаваць іх у далёкіх краінах у рабства: хлопцаў на цяжкую працу, дзяўчат – у гарэмы тутэйшых паноў...

А “дуб”? ...Дуб – ведаю, гэта сымбаль лесу, краіны лясной. Вось і склаўся ясны вобраз дзяўчыны-паланянкі з таго краю, дзе лясы й дубровы,

дзе крыніцы б’юць зь зямлі на кожным кроку (няйнакш, ліцьвінка, палачанка ці паляшучка!). Адвезьлі яе, гаротную, далёка-далёка стэпам – “ярам-даліною” – і цяпер сумуе яна па радзіме, “нявіднай” ёй “за туманам” адлегласьці і часу.

Ну, а “казак маладзенькі”? – Дык гэта ж яе жаніх... Ну так! Быў у дзяўчыны і жаніх. Цяпер зразумела, што “засмуціла” яго сэрца. Ну, і далей? – “Узваўся” ён “дастаць вядзерца”. Ага, вызваліць з палону! Кінуўся ён у пагоню... Вось ён – старажытны закон нашых продкаў: дагнаць, адбіць, вярнуць на радзіму! Галоўны выток жыцьцяздольнасьці нашага гнароду! Сьвяты запавет, які стаў нашай сьвятой “Пагоняй”!

Дый казак ня просты быў хлапец. Нездарма “казак” – вольны, значыць. Шляхціц ці князь. І дзяўчына была, відаць, князёўна. І былі гэта канкрэтныя люді з канкрэтнымі імёнамі. І была гэта cапраўдная гісторыя, пра якую нехта склаў баладу. Людзі сьпявалі, а зь цягам часу канкрэтныя вобразы замяніліся на больш ёмкія, дасьціпныя, абагуленыя. І да нас гэтая гісторыя дайшла ўжо звычайнай лірычнай песьняй.

Час так і не данёс, што здарылася з казаком. Ці загінуў ён недзе ў няроўным баі, ці таксама патрапіў у палон... А вось лёс дзяўчыны апісаны дакладна – адзінае, што засталося ад балады (нездарма ж згадваецца менавіта “мора”, а не возера ці рака). Апошнія чатыры радкі так і засталіся нязьменнымі – як даніна павагі і ўшанаваньне ўчынку свабоднага выбару свабоднай беларускай дзяўчыны – “Рагнедавай унучкі”.

Ну вось і ўся гісторыя. Хочаце – верце, хочаце – не. А з вамі ніколі не бывае такога: быццам нехта нябачны вядзе вас па шляху

пазнаньня – то кніжку патрэбную падсуне, то сустрэчу, то абставіны так складзе?

Лістапад, 2002 г.

Краіна вольных волатаў - А ў тваёй краіны ёсьць жывёлы-сымбалі? - А як жа. Ёсьць. Два: бусел і зубр. - Зубр? Гэта што такое? - Гэта жывёла такая. Накшталт вашага бізона, але большы памерам. Ён жыве

толькі ў маёй краіне. А некалі ў старажытнасьці нашыя князі наладжвалі ігрышчы: паляваньні на зубра, падобныя да гішпанскай карыды, але не на арэне, а проста ў лесе. Смельчакі выходзілі адзін на адзін з разьюшаным зьверам.

- О! Як гэта цікава! Раскажы нам пра зубра і пра старажытныя звычаі сваёй краіны. Толькі не цяпер. Нехай гэта будзе тваім хатнім заданьнем. Да наступнага ўроку прынясі свой пісьмовы "проджэкт".

...Ат, цягнуў мяне нехта за язык! Цяпер май клопат: хатніх заданьняў наагул не люблю, пісаць прыгожа ня ўмею, ангельскай валодаю слаба.

Распавядаць пра сваю краіну і зубрынае паляваньне ў ёй? Чужынцам... удалечы ад радзімы... на чужой мове... Такое ж пад сілу хіба толькі Міколу Гусоўскаму!

Авохці мне! Вось успомніла! Вось нагода! Гэта ж трэба: амаль такія ж абставіны выклікалі дакладна такія ж пачуцьці ў майго выдатнага суайчыньніка! Але ў якой далечы вякоў: амаль што 500 гадоў таму. Толькі той выпадак быў шчасьлівы, вынікам таго кур'ёзнага здарэньня зьявіўся яскравы твор, узор высокай паэзіі, помнік прыгожага пісьменства, што належыць скарбонцы сусьветнай літаратуры. А яго аўтар быў прызнаны "самым таленавітым і самым адукаваным ўсходнім славянінам свайго часу ў Эўропе".

Мае ж дзёрзкія намаганьні параўнаць свае шкалярскія патугі з творчасьцю майстра скончыліся нічым. Таму мушу цешыць сябе ўспамінамі пра тую надзвычай адметную гісторыю, што адбылася з маім земляком, зноў і зноў знаходзячы асалоду ў прыгожых, дасьціпных радках яго "Песьні пра зубра".

Але цікава, як гэта ўсё пачыналася? ...1521 год. Ватыкан. Рымскі папа Лявон Х наладжвае забаўляльную імпрэзу

для сваіх гасьцей - пасла з далёкай паўночнай краіны (якую дынастыя папаў узяла тады за звычай называць Alba Rosia) біскупа Эразма Цёлка (Вітэлюса) зь ягонай сьвітай. Як хацелася папу ўразіць чужаземцаў новым відовішчам: тады яшчэ маладой італьянскай карыдай! Але нехта са сьвіты раптам заўважыў, што гэта нагадвае яму паляваньне на дзікага зубра ў яго краіне, чым і выклікаў шэраг цікаўных пытаньнаў папы. Быў тут, у сьвіце, і Мікола з Гусава: сын палясоўшчыка і сам выдатны паляўнічы, ён пачаў апавядаць пра свае лясныя прыгоды. Уражаны папа папрасіў пасла падарыць яму чучала дзіўнага зьвера і вершаваную паэму пра яго (як было тады модна).

Біскуп адразу адправіў ганцоў да князёў Радзівілаў за чучалам, а Міколу было загадана ўвесь яго аповед запісаць на паперу, скласьці праўдзівы паэтычны твор пра зубра, краіну і паляваньні.

Гэты кур'ёз і выклікае заўсёды маю ўсьмешку. Як прыемна празь вякі пазнаць такі родны, з хітрынкай, гумар свайго суайчыньніка (альбароса), які сам і апісаў гэтую падзею і свае адчуваньні:

Як і гаворыцца ў прыказцы мудрай, язык мой Мой жа быў вораг. Праслухаўшы ўсё ў захапленьні, Мне загадалі адразу ж узяцца за працу, Каб успаміны свае, пераліўшы ў памер вершаваны, Песьняй зрабіць і пра нас, і пра нашы аблавы.

Бачыце, я між паэтаў часовы абраньнік... ...і прыхапкамі авалодаць Мушу нязвычнаю зброяй: той самай рукою, Што налаўчылася лукам расьпісвацца, трэба Ўмельства сваё праявіць і ў пісьменстве прыгожым. З боязьзю нейкай, прызнацца, са страхам душэўным Пёрка нязвыклае ўзяў, адчуваю: пад ношай Гэтай бязважкасьці ніц упаду, бесталанны... ...Як жа мы з вамі згаворымся, лёгкія пёркі? Мне, прызнаюся, шчэ змалку ваш голас знаёмы Ў звоне стралы, на якой вы былі апярэньнем... ...Лепш бы ты сам пісанінай, чытач мой, заняўся. Вось гэткім чынам і зьявілася на сьвет у 1522 годзе "Сarmen de bisontis" -

"Песьня пра аблічча, дзікасьць зубра і паляваньне на яго", а па сутнасьці - песьня пра наш родны край, велічны гімн нашай радзіме, яе прыродзе, мужнай і прыгожай душы яе народу.

Напісаная на лаціне, тагачаснай міжнароднай мове, паэма мусіла распавесьці эўрапейцам пра нашу краіну, народ, ягоныя звычаі і сьветапогляд. І нам, нашчадкам - стаць хронікай-сьведкай тагачаснага жыцьця. Але пасьля заўчаснай сьмерці галоўнага заказчыка - рымскага папы - кніга пабачыла толькі адно выданьне ў 1523 годзе ў Кракаве.

І на долю гэтай жамчужыны нацыянальнай скарбонкі выпала "шчасьце" аддаць даніну той фатальнай традыцыі, калі лепшыя творы беларускіх мастакоў знаходзяцца недзе па-за межамі Беларусі і ані не вядомыя сваім суайчыньнікам. Толькі праз 4 стагодзьдзі паэма вярнулася на радзіму, але й цяпер цікавіць адно вузкае кола навукоўцаў.

Так і мяне асабіста закранула гэтая "прыкрая завядзёнка". Некалі даўно (яшчэ ў савецкія часы) юная выпускніца філфаку (якая нешта

чула пра Гусоўскага і зубра на адной зь лекцый - ня больш таго) праседзела, зьбянтэжаная, на падлозе ля кніжнай шафы ўвесь дзень, са зьдзіўленьнем і захапленьнем гартаючы старонкі сваёй нечаканай знаходкі. Было гэта ні блізка ні далёка ў горадзе Цьверы (тады Калінін), дзе я гасьцявала ў сваёй сяброўкі. Ані яна, ані яе сям'я ня мелі ніякага дачыненьня ні да "беларушчыны", ні наагул да літаратуры ці гісторыі. Аднаго дня гаспадары пакінулі мяне "пасумаваць" адну ў хаце, і я палезла ў кніжныя паліцы...

Заварожаная маляўнічымі, трапнымі карцінамі аблаў і пагонь (у праўдзівасьці якіх бажыўся расказчык-паляўнічы) я забылася на ўсё, вандруючы па старонках гэтага "прыгодніцкага раману", старонкі якога дыхалі водарамі родных пушчаў, рыкалі, зьвягалі зброяй, поўніліся крыкамі паляўнічых. А я й ня ведала, што наш сымбаль - ціхі, лагодны, сонны бычок - быў тады грозным асілкам, такім велічным сваёй высакароднай лютасьцю ў барацьбе за права на жыцьцё!

Лютасьцю больш небясьпечны, чым люты драпежнік, Зубр для людзей не страшны, не чапай - не зачэпіць... ...Зубр, як мы лічым спрадвеку, хоць зьвер, але ратнік, Ён прызнае перамогу, здабытую чэсна. Хутка да захапленьня прымяшаліся сорам і прыкрасьць: аказалася, я зусім ня

ведала сваёй радзімы. Ды не, не Савецкага Саюзу, а менавіта той дзяржавы, той краіны, адкуль мае карані. Але й не таго краю, што як "выкляты Богам", што як яго "ўбачыш, дык крывавым сокам, не сьлязьмі заплачаш"...

Не - гэта была зусім іншая краіна! Я раптам патрапіла ў вандраваньне па цудоўнай, невядомай мне дагэтуль, чароўнай "тэра інкогніта", зь невядомай мне назвай(!), невядомымі яе ўладарамі, звычаямі, прыродай:

Ну, дык пакрочым на поўнач, у нетры лясныя. Я, следапыт, павяду вас, бо мне гэта звычна. Там і сустрэнемся з грозным, магутным асілкам. Хай ён рыкне, і прарвецца ў радкі мае рэхам Тое рыканьне - набудзе гармонію песьня; Хай ён бадне ў мой радок, каб маглі мы разгледзець Гэтае дзіва з абшараў Літоўскага княства. Волатным целам сваім ён настолькі вялікі, Што, калі раняць сьмяротна і ранены ўкленчыць, Трох паляўнічых садзяцца ў яго між рагамі... ...Край наш - дзівосны прыстанак загадкаў і цудаў... Гэта была краіна магутных волатаў - прыроды і чалавека, якія роўніліся сілай ў

барацьбе за жыцьцё. Краіна, дзе хлопцы-дзецюкі лічылі забаўляльным ігрышчам лютае спаборніцтва з разьюшаным дзікім зьверам: "Тут адпачынак і дзейнасьць спалучаюцца трапна і паразьвеюць навалу з душы. Паляваньне - лепшы бальзам падупаламу целу і духу".

Гэта была волат-дзяржава, якой кіравалі мудрыя, справядлівыя гаспадары, якую баранілі мужныя, дужыя ратнікі, доблесьць сваю гартуючы ў спаборніцтвах і паляваньнях.

Выдумка гэта карэньнем сваім пранікае Ў княжаньне Вітаўта ў годы найвысшага ўздыму Княства Вялікалітоўскага... ...Так рыхтаваў свае раці да бітваў наступных... ...Сам справядлівы ва ўсім, ён па гэтай жа меры Кожнаму мерыў... ...Ён двуадзіны ў асобе вялікага князя - Факельшчык войнаў са слабым, а з дужым анёл-міратворац

Ставіў аголены меч свой, як слуп пагранічны, Перад нашэсьцямі ворагаў з поўдня і ўсходу. Нават татарын, пакорліва ўнурыўшы голаў, Лук свой зламаны яму аддаваў і тлумачыў, Што, спаганяўшы ясак каля вотчын літоўскіх, Сам станавіўся пачварнай здабычай літвінаў. Быў літасьцівы да тых уладарцаў, якіх ён

Ставіў на княства па выбару ўласным і нават Грознай Ардзе мог прыцыкнуць: знай меру, татарын! Як знакаміты багацьцем і сілай Масковіі землі, Усё ж і яны прымірэньня прасілі зь літвінам. Турак з Таўрыды заўсёды цюкі падарункаў Вітаўту слаў, прыхаваўшы свой клопат таемны: Як бы задобрыць, улесьціць і гнеў не наклікаць На галаву сваю з боку Літоўскай дзяржавы. Тры каршуны, што наводзілі жах на паўсьвету, Як пылюкі, перад ім нават ціўкнуць ня сьмелі.

Гэта была заможная, вольная краіна, дзе "перад законам і правам лясным на здабытак роўныя ўсе там - палюй, здабывай колькі можаш". Дзе селянін ці сын палясоўшчыка меў магчымасьць вучыцца ў любым унівэрсытэце Эўропы ці заняць пасаду ў дзяржаўнай службе.

Гэта была краіна адукаваных мастакоў і паэтаў, дзе духоўнасьць лічылася вышэйшай каштоўнасьцю. Дзе паляўнічыя становяцца дыпляматамі, а дыпляматы пры выпадку – паэт

Княжаньне Вітаўта лічаць усе летапісцы Росквітам княства Літоўскага, нашага краю, І называюць той век залатым. Разьбяромся: Мне так здаецца, што гэтай шаноўнаю назвай Век той названы па простай прычыне: дзяржаўца Перад багацьцем і шчасьцем зямным пастаянна Ставіў багацьце духоўнае - злата дзяржавы.

Менавіта такая краіна здолела выстаяць перад нашэсьцямі Залатой Арды з усходу і адначасова крыжакоў з захаду.

І гэта была - мая краіна, наша краіна. Яна - была.

Безьліч выпадкаў, прыгод і жывых успамінаў Хваляй нахлынуць, палоняць душу - і здаецца: Зноў ты вярнуўся ў той край, дзе пачатак пачаткаў Сэнсу жыцьця і пачуцьця сьвятога - радзіма.

...Ці можа, гэта толькі прывідзілася мне тады ў вячэрніх мроях ля той кніжнай шафы: я бачыла постаці дужых людзей, апранутых у жупаны з шырокімі паясамі, з тварамі сьветлымі і строгімі, але знаёмымі да болю, як твары родзічаў (радзімічаў?). І глядзелі яны моўчкі, запытальна-дакорліва... Толькі коньнік адзін, стрымліваючы каня, праз брацаньне папругі і шпор пагардліва кінуў: "У табе закісьне кроў тваіх дзядоў! Стаць дужым, як яны, табе ня выпаў лёс..."

Усё так... Нас ніхто ня стане прымушаць гаварыць на нашай мове. Але пакуль мы так і будзем размаўляць на чужых мовах - нас будуць лічыць "пагарджанымі, глухімі, сьляпымі". Пакуль мы будзем лічыць гісторыі іншых краін - Кіеўскую Русь ці дынастыі маскоўскіх цароў - сваёй гісторыяй, пакуль ня ўспомнім гісторыю нашай дзяржавы і ня станем ёю ганарыцца - мы на ўвесь сьвет так і застанемся рабамі-"манкуртамі", і ня будзе ў нас аніякіх шанцаў "людзьмі звацца".

Люты, 2002 г.

Любіце Беларусь! Беларусь адродзіцца любоў'ю. Івонка Сурвілла

Калі куляюцца нябёсы Дужыя мужчынскія рукі крэпка трымалі яе за кісьці. Звыклая падпарадкоўвацца

ўсім моўчкі, яна пакорліва йшла сярод невялікага натоўпу незнаёмых мужчын. Страху не было: па вопратцы яна пазнала сьвятароў местачковай царквы. Аднак юнацкая цікаўнасьць прымушала яе выглядваць з-пад насунутай на вочы хусткі: куды й навошта яны вядуць яе?

Яны выйшлі на плошчу і накіраваліся да гарадзкой царквы. Ля царкоўнай сьцяны на зямлі сядзеў чалавек, басанож, без капялюшу, у простай кашулі. Яна ніколі ня бачыла яго, але здагадалася: гэта быў той дзіўны жабрак, пра якога гаворыць усё мястэчка. Людзі кажуць, што ён, напэўна, -- вар'ят: у яго ні кала ні двара, а ён жа ж ня хворы й не калека; малады здаровы дзяцюк -- а працаваць ня хоча, адно бадзяецца па гарадох, зьбірае вакол сябе людзей і тлуміць ім галаву нейкімі байкамі. Але ці то час такі, ці людзі зусім ужо зглузду паз'яжджалі: шмат хто слухае яго. Вунь і памагатых колькі ў яго сабралося, што цягаюцца разам зь ім. Бадай што такія ж лайдакі ды галота...

Чалавек сядзеў адзін. Яны падышлі да яго. Яна непрыкметна пасунулась наперад і выцягнула шыю, каб за сьпіной сьвятара разгледзець яго.

Ні на кога не зьвяртаючы ўвагі, ён спакойна і задуменна гуляўся са жвірам, нешта маляваў на зямлі.

...Аднойчы яна чула гаворку свайго мужа, вайсковага соцкага, зь ягонымі сябрамі. Яны гаварылі, што гэты жабрак -- ніякі не вар'ят, ён толькі прыкідваецца прыдуркам. Як раз-та ён вельмі хітры. Але ім ён вочы не засьціць! Хіба яны не разумеюць, што ён, насамрэч, -- злодзей і арыштант, і хоча забіць Цара, каб самому сесьці ўладарыць на яго месцы. Гэты самазванец называе царом сябе і баламуціць народ, каб схіліць на свой бок гэтых трутняў-галадранцаў. Але хутка яго арыштуюць і павесяць. І ўсю ягоную хеўру -- таксама...

-- Гэй! Валацуга! -- заенчыў брыдкім тэнарам нехта з натоўпу. Яго падтрымалі іншыя, але старэйшы сьвятар узьняў руку, і ўсе змоўклі.

-- Гэй, чалавек! -- загаварыў сьвятар. -- Мы прыйшлі пагаварыць з табой. Чалавек павольна ўзьняў галаву. Адкінуў назад валасы і пачаў спакойна

разглядаць людзей, што адарвалі яго ад важнай справы.

Цікаўнасьць апанала яе, так хацелася ёй разгледзець і зразумець гэтага дзівака. Ладны і страмкі. Простая даўгая кашуля. Валасы прамыя, даўгія. Звычайны твар. Але ж нешта-такі было ў ім незвычайнае. Ці то ў выразе твара: спакойнага і лагоднага, і здавалася, быццам, радаснага, хаця ён нават не ўсьміхаўся. "Сапраўды, блазьнюк." -- падумала яна... Ці гэтае нешта незвычайнае было ў колеры яго прыгожых вачэй і валасоў?.. Ці ў колеры ягонай скуры?.. Здавалася, што ня гэтае пякучае сонца асьвятляла ягоны твар, але, быццам, недзе ўнутры яго гарэла маленькая сьвечка, асьвячаючы ягонае цела. ...І вачэй такіх яна ніколі ня бачыла. Гэткі колер ён дзе ўзяў? Ці можа, гэта ўсе людзі там, у ягонай краіне, маюць гэткую сінь у вачах? ...А можа, ягоныя любімыя нябёсы падарылі яму гэткі колер?

...Людзі на рынку спрачаюцца. Многія кажуць: ён не блазьнюк, а проста шчыры чалавек. Ён прыйшоў з далёкай-далёкай краіны з дзіўнай назвай "нябёсы". Кажа, што там усе людзі шчасьлівыя, там няма гора і нястачы, няма злодзеяў і ашуканцаў, бо там пануюць любоў і спагада. І яшчэ ён кажа, што й тут, калі людзі будуць лагоднымі й шчырымі, то змогуць жыць шчасьліва, як і ў той краіне...

-- Мы прыйшлі запытацца ў цябе. -- Працягваў старэйшы сьвятар. -- Вось ты ўсё вучыш людзей, як правільна жыць. Ты нават бярэш на сябе сьмеласьць касаваць і перарабляць нашыя старажытныя законы...

-- Выгодная справа -- прыкідвацца сьвятым! -- Зноў заенчыў той жа голас. -- Гэта лепшы сродак прыхаваць свае асабістыя грахі!

Старэйшына ізноў узьняў руку, суцішваючы нецярплівага. Юнацкае сэрца доўга не сумуе. Яна ўжо не мучылася пытаньнем, нашто ж яна

спатрэбілася сьвятарам? Зь цікаўнасьцю сочачы за гэткай "размовай" (дзе адзін бок маўчыць), яна вярцела галавой, як маленькая сінічка сярод вараньня. Ёй ужо станавілася забаўна: ці то з уважлівай абыякавасьці гэтага дзівака і ледзь прыкметных хітрынак у ягоных вачах, ці то з таго, зь якой сур'ёзнасьцю расьпіналася "шаноўнае спадарства" перад нейкім жабраком.

...Любоў і спагада?.. Гэта што такое -- любоў? ...Яна ня ведала. ...І ў чым можа быць яе моц?

Калі яна была маленькай дзяўчынкай, яна сябравала з такой жа маленькай козачкай. Яна гуляла й размаўляла зь ёй. Мыла й часала ёй шорстку. Гадзінамі сумавала, седзячы на лаўцы ля хаты, пакуль чакала яе з выгану... А потым бацька ўзяў зарэзаў яе. Сказаў, што так патрэбна Богу.

Можа, маці яе любіла?.. Яна называла яе дачушкай, прыціскаючы да сябе, шкадавала яе. Часам уздыхала, расчэсваючы ёй косы... Але ледзь у яе акругліліся грудзі, яе аддалі замуж за гэтага брыдкага, ванючага старога дзядзьку. Кажуць, так патрабуе Божы закон.

А можа, любоў -- гэта тыя "матылі", што пачыналі біцца крыльцамі ў яе грудзях, калі яна бачыла таго новага юнака ў ейнай царкве. Яна пазнала яго: ён быў сынам суседзяў яе бацькоў, яна часам гуляла зь ім у дзяцінстве. Цяпер ён стаў ладным, прыгожым хлопцам. Сёньня яна сустрэла яго на рынку. Ён падышоў да яе, сказаў: "Я пазнаў цябе. Ты стала прыгожай. А мяне ты помніш?.. Давай твой кошык, ён цяжкі. Я данясу яго да дому." "Матылі" так забіліся ў яе грудзях, што яна нічога не змагла адказаць, толькі схіліла ніжэй галаву, каб за хусткай ён ня змог пабачыць яе здрадніцкіх вачэй і здагадацца пра "матылёў". Яны пайшлі разам. Але нават не пасьпелі нічога сказаць: амаль праз некалькі крокаў іх спынілі людзі. Хлопца адштурхнулі, а яе схапілі дужыя мужчынскія рукі... Хлопец моўчкі адышоў. Хто ж стане супярэчыць служыцелям Бога?..

-- Ты лічыш сябе праведнікам, -- працягваў старэйшына, -- і павучаеш іншых... -- А ўчора ты еў вячэру нямытымі рукамі! А пазаўчора -- учыніў бойку з

гандлярамі ў царкве! -- Таропка пракрычаў уладальнік тэнара і запнуўся пад позіркам старэйшыны.

...Людзі на рынку расказваюць яшчэ больш дзіўныя рэчы. Кажуць, што ён -- сын самога Бога. І што Бог паслаў свайго сына да людзей, каб той сказаў ім, што ён, Бог, пра іх думае, і навучыў сапраўдным законам, і ратаваў іх ад грахоў.

Ну, як гэта можа быць? Але чаго толькі не прыдумаюць людзі! Хіба ж можна верыць гэтым манюкам --

вандроўным гандлярам, што брэшуць бяз сораму і страху! А то во яшчэ расказваюць: недзе ў сьвеце, далёка-далёка на поўначы, ёсьць дзіўная краіна. Там бывае так холадна, што вада ператвараецца ў камень. А зь неба замест дажджу падае белы пух. І зіхаціць ён, як дыяманты. Ды гэтак шмат яго нападае, што тоўстым бліскучым покрывам усьцілае ўскрозь усё навакольле: і зямлю, і дрэвы, і дамы. І ўсё становіцца белым-белым, сінім-сінім. А дыяманты тыя так зіхацяць, што ўвачах балюча. Як у казцы! ...Ну, ці ж гэтаму верыць? Байкі -- дый годзе!..

-- Паглядзі сюды. -- Старэйшына раптам павярнуўся да яе. Яна хуценька апусьціла галаву, як дзіця, якое толькі што нашкодзіла. -- Вось кабета. Мы прывялі яе сюды, каб даведацца, што ты на гэта скажаш. Яна -- грэшніца. Гэтая жанчына замужам, але сёньня мы засталі яе з чужым мужчынай. Яна любадзейнічала!

Яна ўздрыгнула. Што ён такое гаворыць? Гэта ж жахлівая мана! Яна нават слова таму хлопцу не сказала! А што "матылі" жывуць у грудзях, ці ж гэта -- грэх?!

Але яна ведала, што азначае такое абвінавачваньне. Яны такое не даруюць... "Матылі" зьбіліся ў цяжкі-цяжкі ком страху, і ён рухнуў уніз.

-- Наш закон гаворыць: такую жанчыну трэба забіць камянямі. Што ты на гэта скажаш? Што мы павінны зрабіць зь ёй?

Яна прыўзьняла галаву, з надзеяй шукаючы вачыма яго позірк. У яго такія добрыя вочы, ён ня можа быць жорсткім! І раптам яны, сапраўды, паслухаюцца яго. А можа, тая любоў, што ўладарыць у яго краіне, падкажа яму, як зрабіць гэты цуд?

Урэшце, ён загаварыў. -- Калі ваш закон гаворыць так, так і рабіце. Грэшную душу патрэбна ачышчаць.

Калі гэткай сьмерцьцю маеце ачысьціць яе, тады забівайце яе. Але сьвятое ачышчэньне павінен рабіць толькі той, хто сам чысты. Хто ня памятае за сабой ніводнага граха?.. То кінь тады камень першым.

Такой здрады яна не чакала. Юродзівы блазьнюк! Як яна памылілася!.. Нявольна ўцягнула галаву ў плечы, ссунулася, стала адным маленькім камком жудаснага чаканьня...

Чакала доўга. З-за глыбока насунутай хусткі яна нічога ня бачыла. Толькі чула шолах жвіру пад нагамі людзей. Потым настала поўная цішыня. Паступова цікаўнасьць пабарола страх. Яна пачала падглядаць па баках. Урэшце, скінула хустку на плечы і азірнулася. Вакол нікога не было.

Адзін чалавек сядзеў на зямлі і гуляўся са жвірам. Яна стаяла, яшчэ ня верачы ў цуд, ня ведаючы, што цяпер ёй рабіць. Чалавек узьняў галаву, адкінуў на плечы валасы і шырака ўсьміхнуўся: -- Гэй, дзяўчына! А дзе ж твае крыўдзіцелі падзеліся? -- У вачах забегалі

хітрынкі. Яна толькі матнула галавой, ня здолеўшы што-небудзь сказаць. -- Ніхто не асудзіў цябе? -- Весела запытаўся ён. Ён гаварыў зь ёй проста, з

лагоднай усьмешкай, як з дзіцяці.

-- Не. -- Залыпала яна мокрымі вачыма. -- Дык і я не суджу цябе! -- Ён гарэзьліва падміргнуў і засьмяяўся. -- Але,

супакойся, далібог. Я ж ведаю, што усё гэта ня так. Ніхто яшчэ не размаўляў зь ёй так. Ёй стала так хораша, яна сьмяялася разам

зь ім, і сьлёзы каціліся зь яе вачэй. А ў яго вясёлых вачах панавалі Любоў і Спагада. Шалёна забіліся яе "матылі", вырваліся з грудзей, панесьлі яе далёка-далёка: некуды ў паднябесьсе, некуды ў краіну белай сухой вады і пухнатых дыямантаў...

-- Спадар, а што рабіць мне цяпер? Куды йсьці? -- Го, дзяўчо! Ты ж -- вольны чалавек. Усе людзі вольныя. Ты можаш ісьці, куды

хочаш, і рабіць, што хочаш... Толькі глядзі, больш не грашы! -- Ён жартаўліва пагразіў ёй пальцам і зноў засьмяяўся.

Яна хвіліну пастаяла задуменна і рашуча накіравалася да яго. Ён пасур'ёзьнеў, перавёў позірк дагары, нешта зашаптаў. Яна павяла вачыма туды, куды глядзеў ён, і раптам схамянулася, спынілася, прыціснула рукі да грудзей, ледзь ня ўскрыкнула.

Што убачыла яна раптам ў яго вачах, ці, можа, там, у нябёсах? Можа, пачула ўпарты тупы крык натоўпу: "Распні! Распні!"?.. Ці адчула жудасны боль ад цьвікоў, што ўздымаюць жывое цела ўгару, да нябёсаў?..

Спакойна і ўпэўнена яна падышла да яго, схіліла калені: -- Збавіцель, можна я застануся з Табой, каб я магла амываць Твае ногі перад

вячэрай? Яна стрымалася. Ня выпусьціла з грудзей крык, што біўся цяпер там набатам:

"Калі ў Тваіх вачах перакуляцца нябёсы, а верныя сябры паразьбягаюцца са страхам і сорамам, адракаючыся ад Цябе, -- хто зьніме з крыжа Тваё цела?! ...Акрамя мяне і Маці."

* * * О, Белая Русь! Хто зьніме цела тваё з крыжа?..

Сакавік, 2002

Гэтая казка была напісана адмыслова для сёлетняй дзіцячай “Ялінкі”.

Рыхтуючыся да сьвята, старшыня Таронцкага адзелу ЗБК Надзея Дробіна папрасіла мяне адшукаць інфармацыю, адкуль жа ж, насамрэч, зьявіўся Дзед-Мароз. І паколькі мы мелі моцную спрэчку па гэтым важным пытаньні, а шанцаў знайсьці сапраўдныя доказы за такі кароткі тэрмін у мяне не было аніякіх, я вырашыла скласьці гэтую гісторыю сама, пакладючыся на сваю генэтычную памяць і нашыя родныя беларускія міты.

Старая Казка Новага Году

Аднойчы Вялікае Сонца закахалася ў Зямлю. І стала Зямлі ад гэтага каханьня так цёпла-цёпла! Расталі на Зямлі адвечныя

сьнягі і ледавікі. Пабеглі ручаі і рэкі. І заплакала Зямля шчасьлівымі сьлязамі – цёплымі дажджамі. Ад гэтых дажджоў вырасьлі травы і дрэвы, лясы і сады.

Прыйшло Сонейка да Зямлі і прынесла з сабою сьвятло. Сталі дні доўгімі-доўгімі, а цемра адыйшла, і былі ночы зусім кароткімі. Такімі кароткімі, што амаль не было іх, бо Вячэрняя Зара з Ранішняй Зоркай у абдымку хадзілі.

Ад каханьня Сонца і Зямлі нарадзілася ў іх дачка Вясна. І калі прыйшла Вясна ў краіну яснавокіх русавалосых людзей – зацьвілі паўсюль на зямлі белым-белым цьветам сады, закрасавалі чырвоныя кветкі.

Вельмі ўзрадаваліся людзі цяплу і прыгажосьці: яснаму беламу Сонейку і чырвонай красуні Зямлі! Але ня ведалі яны, як цяпер жыць на зямлі. Тады прыйшоў да людзей другі сын Сонца й Зямлі – Ярыла. Прыехаў да іх на белым прыгожым кані. Ярыла навучыў людзей араць, сеяць жыта і гародніну, гадаваць жывёлу. А яшчэ навучыў ткаць з ільну лёгкія белыя кашулі й сукенкі ды вышываць на іх прыгожыя чырвоныя ўзоры, усхваляючы Сонца і Зямлю за дараванае імі Жыцьцё.

Слухалі людзі Ярылу. Навучыліся сумленна працаваць і карыстацца плёнамі сваёй працы. І тады прыйшла да іх трэцяя дачка Сонца й Зямлі – Купалінка. Весялуха й прыгажуня, гарэза й удаліца, яна прынесла з сабой песьні й танцы, забавы ды гульні людзям для адпачынку і весялосьці. Яна вадзіла карагоды разам зь імі кароткімі летнімі начамі. А белымі-белымі ад рос і туманоў сьвітанкамі шукала чароўную чырвоную Папараць-кветку, каб прынесьці людзям шчасьце.

І былі людзі шчасьлівыя. А калі надышла восень, сабралі людзі добры ўраджай са сваіх садоў і палеткаў.

Яны сьпявалі песьні й дзякавалі Сонцу й Зямлі за іхныя дары. Але... але былі ў Сонца яшчэ іншыя клопаты, і адышло яно ў далёкія краі. Сталі ночы доўгімі-доўгімі, а дні зусім кароткімі й хмурнымі. Заплакала Зямля

горкімі халоднымі дажджамі. Ізноў стала холадна-сьцюдзёна на Зямлі. Замерзлі рэкі й азёры, ізноў выпаў

белы-белы сьнег. Прыйшла на Зямлю пара, калі на ёй пануе і кіруе Мароз. І зьбянтэжыліся людзі, і спужаліся, што зьнікла Сонца назаўсёды. Што ніколі

больш ня будзе цяпла на Зямлі. Што ня прыйдуць да іх ні Вясна, ні Ярыла,ні Купалінка. Думалі яны, што Мароз – гэта стары, злы, люты дзед. Бо бачылі ягоныя іскрыстыя вочы ва ўзорах на шыбах дамоў, ягоныя сівыя валасы пад белымі каптурамі ялін і бяроз, ягоную доўгую сівую бараду, што акрыла іхныя палеткі.

Сталі людзі маліць і прасіць: “Дзед-Мароз, не марозь нашых палеткаў і нашага зерня, бо тады ня вырасьце наша жыта і ня будзе ў нас хлеба. Не марозь нашых садоў – бо ня будзе ў нас ні яблык, ні груш. Не марозь нашу жывёлу – бо ня будзе ў нашых дзетак малака. І не марозь нашых дзетак, бо яны захварэюць і могуць памерці, і ня будзе ў нас тады будучыні”.

Але ... але Дзед-Мароз зусім ня быў злым і жорсткім! Наадварот: ён быў добрым і

спагадлівым. Ён таксама любіў людзей і сумаваў у адзіноце. І калі пачуў ён, як просяць яго ў белым засьнежаным краі русавалосыя людзі, апрануў ён свой лепшы белы жупан і чырвоны кунтуш, узяў цэлы мех падарункаў, запрог свайго аленя і прыехаў да людзей.

І расказаў ён людзям, што зусім не злуецца на іх, і што халодныя доўгія ночы – гэта толькі часова, і што не замерзнуць палеткі й дрэвы – бо яны проста сьпяць і адпачываюць пад коўдрай белага пухнатага сьнегу. Раздаў Дзед-Мароз дзеткам падарункі, навучыў іх гуляць са сьнегам, з канькамі ды санкамі. І весяліўся зь імі, і вадзіў карагоды. А яшчэ прынёс ён новыя песьні да людзей і стаў сьвяткаваць зь імі новае сьвята – сьвята Новага году, новага календара, сьвята Каляд.

Бо... бо якраз у гэты час, у гэтую чароўную ноч, недзе далёка-далёка Вялікае Сонца павярнула свой шлях да Зямлі. А гэта значыць, што яно абавязкова вернецца сюды. Ізноў прыйдуць да людзей і Вясна, і Ярыла, і Купалінка.

Ізноў зацьвітуць белыя сады і чырвоныя кветкі. І зноў будуць шчасьлівымі русавалосыя людзі ў пару белых сьвітанкаў і рос... І гэтак будзе заўсёды на зямлі, што завецца

Белая Русь.

Студзень, 2003

Дзе знайсьці сала для каляднае “ казы”? Ніколі ня ведаеш, што з табой здарыцца ў Канадзе яшчэ... Часам расказваю сваім канадыйскім сябрам, што ёсьць такое нашыя

беларускія сьвяты. Заўсёды гэта спэктакль: падрыхтаваны ці не, з касьцюмамі ці без, але заўжды – поўная імправізацыя, камэдыя з адвольнымі сюжэтам і вобразамі, што нараджаюцца проста “па ходу п’есы”, нечакана й дасьціпна. Ня толькі ў сьвяты – беларус заўсёды знаходзіць месца жарту ды імправізацыі, вечна іграючы сабе нейкую камэдыйную ролю. Думаю, да знакамітай фразы “беларусы – нацыя паэтаў” можна сьмела дадаць яшчэ і “нацыя камэдыянтаў”.

Вось і Каляды – добрая нагода павесяліцца, “падурэць”, адвесьці душу. І

няважна, што мы так далёка ад месца нараджэньня Каляды – яна нашага дому ды не мінае.

Ці вяліш, гаспадáру, Каляду засьпяваці? Ці так Калядзе даці? Паколькі ў ніводную ноту зь “Яваровымі людзьмі” я не патрапляю, пэцкаць

“зьвязду ясну”, што “ўзыходзіла над Батлеем”, ня меруся. А калядаваць хочацца... “Казьліную” прапанову адхіляю адразу: уражаная карцінным грымценьнем аб падлогу леташняй “казы” (Росьціка Бушкевіча), вырашыла, што майго таленту для гэтага традыцыйнага вобразу ня хопіць. Нешта не карціць мне ляскаць галавой аб падлогу. І таму мой удзел у калядных гастролях пад пагрозай...

Мы – хлопцы ўсе здатныя, з далёкага краю... – Можна, я вам “зорку” буду трымаць? Ці ноты перакладаць? А душа просіць нечага ўзьнёслага... ”Ірка, заўтра на “Ялінцы” будзеш цыганкай!” – гучала ў слухаўцы наўмысна строга

і безапэляцыйна. Адмаўляць на просьбу кіраўніцтва – ня ў нашай завядзёнцы. Ой-й, я – цыганка маладая, А цыганка не прастая... А што! Цыганка – якая прастора для фантазіі! Такога ў маім жыцьці яшчэ ня

было! Пабольш каляровых хустак на ўсе выпуклыя мясьціны, незьлічоная колькасьць

пацерак, завушніц, бранзалетаў, такая ж колькасьць мурзатых дзяцей – чым я не цыганка! ...От, яшчэ б сьмеласьці і нахабства такую ж меру.

Ваша хата з гліны, з саломы падваліны. Як гэту развалім, дык нову паставім! Першы выхад на вялікую сцэну – я не патрапляю ня толькі ў ноты, але і ні ў адну

фразу адрэпэтаванае дзеі. Не пасьпеўшы параапрануцца пасьля папярэдняй ролі “бабы Евы”, забываюся “за кулісамі” то на пацеркі, то на сваё “немаўля”, таму бегаю туды-сюды пад выглядам “жывога дзеяньня”.

Мы ня толькі самі ідзем – Мы казу за сабою вядзем! І тут у “казы” адвальваюцца рогі. (Вялікая творчасьць – яна не бяз ляпсусаў,

прабачце...) І толькі цудоўны “анёл-ахоўнік” усёй падзеі ў вобразе адзінай цьвяроза-думаючай кіраўнічкі гурта ратуе становішча, затыкаючы ўсе нечаканыя паўзы патрэбнымі фразамі і прыдумкамі.

А ну, козанька, пакруціся, павярціся, Па ўсяму гаспадароваму дому расхадзіся. Дзе каза рогам – там жыта стогам! “Каза” ў выкананьні Надзі Дробінай – нешта адметнае ў сцэнічным мастацтве!

Гарэзьлівае дзяўчо, плястычная танцорка, што прымусіць кожнага пусьціца ў скокі, і раптам такое грацыёзнае падзеньне – рыхтык натхнёна паміраючая змагарка за народнае шчасьце з колішняга савецкага кіно.

Во-о-ой! Каза ўпала! Здохла, прапала! А што ж казе даці, Каб каза ўстала? Галосяць голасна каляднікі... І над неабсяжным канадыйскім харчовым раем

грыміць запаветнае і амаль сакральна-недасяжнае: “Казе трэба даць САЛА!” ...А во цыганка яшчэ да нас завітала! Я яшчэ вітаю ў аблоках, уражаная Надзіным талентам, і толькі адчувальны

кухталь у сьпіну ад Віялеты выпіхвае мяне на авансцэну і вяртае на зямлю: “А пазалаці ручку, мой сярэбраны. А я ўсю праўду табе скажу...” Калі зараз не набрашу цэлыя кішэні шчасьця – з наступнага рэпэртуару выкрасьляць як ні на што ня здатную. (Страх – ветразь натхненьня!)

...Гэта ўжо потым, у хаце спадароў Ціханоўскіх, удзячныя паклоньнікі будуць валяцца ў нагах у Каляды побач з “казой” і шалёна выграбаць свае кашалькі, і грошы пасыплюцца ў бязьмерныя цыганскія кішэні (нехта суне мне крэдытовую картку, а нехта – 10-цэнтавы купон з “Canadian Tire”).

А ўдома ў спадароў Эльляшэвічаў нашая суполка зробіць яшчэ адно “адкрыцьцё” – акторскі талент самай малодшай удзельніцы імпрэзы 6-гадовай Дамінічкі, што выконвала ролю майго мурзатага цыганскага дзіцяці, здзіраючы зь мяне ўсе спадніцы й хусткі ў законным патрабаваньні “Мамка, дай есьці!” І, як кожны год, будзе чакаць нас у хаце Эльляшэвічаў такая жаданая і такая смачная, ужо традыцыйная беларуская “бабка”.

Дарэчы, у кожным доме нас чакалі гасьціннасьць і шчырасьць. І Каляда ўдзячная ўсім “гаспадарам” і ўсім удзельнікам сьвята!

Але ніколі ня ведаеш, куды цябе занясе наступны раз... Каляда сто дарог прайшла, Пакуль да Ніягары дайшла. Пражыўшы тры гады ў Канадзе, я так і не наважылася пабываць на Ніягарскіх

вадаспадах. І вось мы едзем калядаваць у тыя мясьціны. Але наведваньне вадаспадаў не ўваходзіла ў пляны Каляды: замала часу.

У горадзе Ніягара наш кіроўца Ігар Цітавец зблудзіў-такі – згубіў дарогу. Не ўпусьцілі мы магчымасьці пакпіць зь яго – маўляў, ледзь у Штатах не апынуліся.

...Зьбіраючыся дамоў, Надзя стала выпытваць дарогу ў гаспадара – Барыса Кіркі. Ігар ляпае мяне па плячы, кажа: “Ну, пабачыш ты сёньня Ніягару!” Успрымаю, як жарт.

Але... – як я вам удзячная, сябры, за гэты падарунак! – мяне сапраўды прывезьлі да вадаспадаў, каб хоць кінуць на іх вокам. Дый самі не ўтрымаліся – павыскоквалі з аўта рабіць здымкі.

Ішоў сьнег, мяла завіруха, было -17ºС. А мы жартавалі, сьмяяліся, іграючы нейкія свае вясёлыя ролі...

І яшчэ невядома, каму пашанцавала больш: мне – убачыць яе вялікасьць Ніягару ў грандыёзнай лядовай мантыі. Ці Ніягары – прыняць у сябе ў гасьцях сапраўдную гарачую беларускую Каляду!

На нова лета радзі, Божа, жыта... Цыганка Рына з далёкага краю Люты, 2003

Пасьля балю Панядзелак і ў Канадзе цяжкі дзень. Відаць, гэта – паўсюдная зьява. “Human

nature”, кажуць канадыйцы. Але сёньня я ёрзаю на сваёй студэнцкай лаве ў школе ангельскай мовы больш

за маіх аднаклясьнікаў. Уздыхаю і раблю памылак больш, чым звычайна: у галаве кружэньне, у розуме замяшаньне... Мая суседка – турчанка – пацяшаецца зь мяне і ціхенька хіхікае (бо ў клясе мае быць цішыня: мы робім практыкаваньне-тэст у абмежаваным часе, каб “адчуваць сябе пад стрэсам, як і на сапраўдным экзамэне”).

Яна ўжо ведае, што я – беларуска і што беларусы нечым адрозьніваюцца ад астатніх славянаў. І што гэтыя паўночныя дзіўнаватыя (калі не сказаць горш) людзі любяць зіму і сьнег, ходзяць у грыбы ў лес, як у супэрмаркет, у клясе сядаюць бліжэй да адчыненага вакна, а кпіны-жарты з настаўнікаў строяць з сур’ёзным тварам. Кожнага разу, як я выходжу з-за стала, ёй даводзіцца падсоўваць сваё крэсла, то аднойчы яна й кажа:

– Мне варта браць падатак за транзыт, як на Басфоры... Ты ведаеш Басфор? Кожны хоча валодаць гэтым пралівам, каб зьбіраць грошы за транзыт.

Я ўсьміхаюся і выстаўляю вялікі палец на знак таго, што жарт удаўся і я яго прымаю.

– Праз маю краіну таксама ідуць важныя гандлёвыя шляхі. Прыкладам, гоняць нафту па трубах зь Сібіры на Захад...

– Дык гэта ж пастаянныя грошы!.. – Пастаянныя войны! – перабіваю я яе, усплёскваючы рукамі. – Кожны хоча

валодаць гэтым кавалкам зямлі на дурніцу, каб не плаціць падаткаў за транзыт! – “Раша”? – сьмяецца яна і выстаўляе вялікі палец. ...Сёньня, калі чарговы раз я заблытваюся ў сваіх паперах і, крэкчучы, уздыхаю,

яна паказвае мне вялікі палец і глядзіць насьмешліва-запытальна. – У суботу ў маёй “кам’юніці” была вечарына... – У вас бываюць вечарыны? – Ага. “Восеньскі баль”. – Здорава! У вас вялікая кам’юніці? Колькі вас было? – 150 чалавек. Як ніколі. Ня ведалі, куды людзей садзіць. – О! Відаць, крутая была вечарына! – хіхікае яна. – Ага... Усё б нічога, але я вярнулася дамоў а чацьвёртай раніцы. А а сёмай

мяне ўжо пабудзіў тэлефонны званок... – (я ня стала ёй тлумачыць, як мой сябра Кастусь, пабачыўшы, што “ўсе верабейкі ўжо прачнуліся і нешта дзяўбуць”, вырашыў, што і я ўжо на нагах).

– Ого! Вы так доўга гуляеце? – Ведаеш, як калі. Гэтым разам было весела... – (менавіта апоўначы Надзейцы

раптам закарцела “разьвесяліць” мяне... і апошняя электрычка мэтро мяне не дачакалася. А калі б той стол з музычнай апаратурай, урэшце, не зваліўся а 3 гадзіне – не дачакалася б, відаць, і першая.) – А потым мы, як заўсёды, прыбіраем залю, каб з раніцы ўсё было чыста да службы ў царкве.

– О-оў... – усьмешка сыходзіць зь яе твару, і яна ўтаропліваецца ў паперы. Цяпер яна будзе ведаць яшчэ, што беларусы – прыстойныя артадоксы.

Але, таўчэ мяне ў бок: – А што вы там рабілі, на вечарыне – танчылі? – глядзіць хітравата. – Ня толькі. Быў канцэрт, канфэрансье... – Артысты?! – Так. Былі й прафэсійныя артысты. І нашыя сябры – таленавітыя, таксама

кожнага разу выступаюць. У нас свой фольк-гурт ёсьць, і кожны, хто хоча, сьпявае, вершы чытае. Яшчэ конкурсамі рознымі забаўляемся...

– Якімі? – “Беларуская прыгажуня”, “Самая добрая жанчына”... – Ты што-небудзь выйграла? – Не. Мой сын выйграў другі прыз як “Беларускі асілак”.

– А што ён рабіў? Дужаўся? – Гарбуза вялізнага падымаў. – Wow... Цікава ў вас... – і мы зноў паглыбляемся ў паперы. Праз хвіліну таўчэ мяне ў бок ізноў: – А вы п’яце на вечарыне? – такі не сунімаецца яна. (Перад вачыма ўсплывае

вобраз мілай сяброўкі Надзі...) – То выпіваем. Вядома ж... – які ўжо раз на сёньня ўздыхаю я. – А што вы п’яце? Я чула, расейцы любяць водку. Але ж ты – не расейка. – Любяць водку і ў нас. Мужыкі збольш. А жанчыны п’юць віно. Я асабіста водку

не люблю. – А колькі ты выпіла? Віна? – А-а... у-у... – я замаруджваюся... – Ну, колькі шклянак? – ёй здаецца, яна жартуе. А мне, ці дасьцё веры, ніколі ў

галаву не прыходзіла лічыць шклянкамі (тым больш, іхнымі)... Уваччу стаіць тая Надзькіна пузатая, памерам з добры гляк, бутля...

Раблю спробу схавацца за тварам прыстойнага артадокса... – Ты што, ня памятаеш, колькі шклянак выпіла?! – рагоча яна. Вяртаецца да сваіх папераў і, ня гледзячы на мяне, выстаўляе мне вялікі палец. Праз хвіліну зноў таўчэ ў бок: – А вы закусваеце? Ну, ясьцё на вечарыне? – Так, у нас вячэра была. – А што? – Беларуская кухня. – Праўда? А што менавіта? Што ў вас самае любімае, ваша нацыянальнае? Зноў я зьбянтэжаная: – Ты б ня стала гэтага есьці... – Сьвініна! – Ну, ты ведаеш... – А што, мяса як мяса, я спрабавала... – Але я маю на ўвазе тлустую частку, белую. Ды ў нас іншая парода сьвіньняў, і

вырошчваюць па-іншаму. Тут такога няма. – А, ведаю: ham. – Хутчэй: bacon. Белая тлустая частка. Вось такой таўшчыні. – Але... – задумваецца. – Але як вы яго ясьцё?... – бурчыць з кепска прыхаванай

агідай. – Мы прывыклі, – ўздыхаю. – Гэта традыцыйна. Ведаеш, яно добра захоўваецца

ў нашым клімаце. І ўзімку яно дае нам цяпло, разумееш, саграе. Яна ківае галавой, губляючы давер да мяне... Але цікаўнасьць перамагае агіду: – А як вы яго ясьцё? Асаблівыя стравы рыхтуеце? Варыце неяк, тушыце? (Ха! Рацэптаў хоча набыць?) – Не-а. Толькі солім. – Што?! – яе твар перакошваецца. – Што?! Вы ясьце гэта с-ы-р-ы-м?! Я моўчкі ківаю галавой. Яе твар зморшчваецца, вочы слупянеюць, язык

высоўваецца на ўсю даўжыню, як быццам на яго трапілі французкая жабіна лытка з кітайскім вусенем разам, і яна ня ведае, як іх пазбавіцца...

– Разумееш, мы прывыклі, – паціскаю я плячыма. – Зь дзяцінства. У нас калі немаўлятка падрастае, калі яго пычынаюць прыкармліваць – месяцаў у 5-6, ага? вось, – яму адразу даюць у руку сала. ...І яно так ...сабе ...смокча...

– Poor!!! children!!! – усплёсквае яна рукамі і адварочваецца ад мяне да сваіх папераў.

...Праз колькі хвілін нашыя позіркі сустракаюцца. У яе вачах ізноў хаваюцца хітрынкі.

– Poor children… – бурчыць яна, круцячы галавой. – Really poor… – падтакваю я ёй, і мы схіляемся над паперамі, выстаўляючы

адна адной вялікія пальцы. Лістапад, 2003

Не дражніце чарапах, не цягайце рыб за хвост!

Чыстая празрыстая вада. Хаця і чорная, што ноч. Ня ведаю, чаму. Напэўна, каб на чорным фоне выгадней выглядалі яны. Яны – маленькія, ёмкія. Каляровыя, яркія, як цацачкі. Жывыя. Рухаюцца жвава – напоўненыя нейкай асаблівай таямнічай энэргіяй, вабяць абяцаньнем падзяліцца ёю. Я зачаравана наглядаю за імі... працягваю руку, падхопліваю адну зь іх – і адчуваю яе трапятке цельца і такую невытлумачальную шчасьлівую дзіцячую радасьць!..

Рыбу голымі рукамі ловяць, як ведама, толькі вялікія рыбакі. Тыя, што па сумяшчальнасьці яшчэ й удалыя расказчыкі дома, на кухні, за добрай чаркай. Брахаць ня стану: так, гэта – сон. Сон, які паўтараецца зноў і зноў, які ходзіць мне усё маё жыцьцё.

А што вы сабе думаеце? Нешта-такі ў гэтым ёсьць. Рыба ў ва многіх культурах зьяўляецца нейкім сымбалем. Чынгіз Айтматаў у рамане “И дольше века длится день” падае эпізод, дзе герой прывозіць сваю цяжарную жонку да возера, каб выканаць яе дзівацкае жаданьне – патрымаць у руках жывую вялікую рыбу. ...Да возера мне ехаць не выпадала, калі была цяжарная сваім сынам, але кожную нядзелю цягалася на Cтаражоўскі рынак да таго кута, дзе гандлявалі менскія акварыюмісты. Там быў свайго роду клюб, і я гадзінамі наглядала за гэтымі каляровымі істотамі – рухавымі падводнымі “кветкамі”.

Першы свой акварыюм я купіла, калі мне было 11, за грошы, якія мне давалі на школьныя абеды. Маме нічога не заставалася, як тайна пасьпадзявацца, што “гэта хутка пройдзе”. Ані. За рыбкамі ў хату пацягнуліся ракі, трытоны, жабкі. А я занялася штудаваньнем усёй тагачаснай літаратуры па тэме – замест кніжак па школьнай праграме. Акварыюм не надакучваў ніколі. Дзіцячая забава ператварылася ў пажыцьцёвы “бзік” з тымі мілымі “мухамі ў галаве”, без якіх практычна пражыць-такі можна – але ж надта сумна.

Сын разам са мною стаў цягацца (а куды б ён падзеўся?) на “птушыны” рынак – сёе-тое купіць, паглядзець навінкі, паслухаць баек пра розныя дзівосы з “рыбінага жыцьця”. Напрыканцы 90-х на рынку зьявілася новая “цацка” – маленечкая зялёная, уся ў каляровых вузорах, з чырвонай плямай ля вуха, чарапашка. Айвохці мне! ...І я згубіла сон. Нават той, дзе лаўлю рыбу рукамі. Бо па цане тая чарапашка прыраўноўвалася да ювэлірных вырабаў. Сказалі хлопцы на рынку, што возяць тых чарапашак аж з самой ...Канады!

Толькі вам па сакрэту на вушка і скажу, за якім ражном, на самой справе, мы пасунуліся сюды, у гэную Канаду. Тсс...

Першы ў Канадзе акварыюм – маленькі, 15-літровы – набылі здагадайцеся дзе? – правільна: на фры-маркеце. Некаму “ўжо прайшло”: зьнёс у мувінгрум нашага дому. Другі, ужо 120-літровы, сын прыцягнуў у навагодні падарунак. Раней, чым у нашай хаце зьявіліся ложкі.

Чарапахаў у крамах не было. Ані ў воднай. Нават у місісагаўскім Кітай-горадзе, буйнейшым акварыюм-цэнтры. Я спыталася ў прадаўшчыцы. “Дык а іх у нас ніколі не бывае. Яны наагул не прадаюцца.” Яна перахапіла мой пагляд на паліцу, заваленую жбанікамі з кормам, на якіх красавалася мая прыгажуня з чырвонымі вушамі, ...і паціснула плячыма: “Гандаль чарапахамі ў Канадзе забаронены.”

Ёсьць у мяне адна прыхамаць: будзе якая-кольвечы экзатычная істота зьявіцца ў маёй хаце для сумеснага пражываньня – а я тыц! у інтэрнэт: паглядзець інфармацыю аб ёй: хто адкуль, і як яе гадаваць і як зь ёю сумяшчацца ў гэтай новай для ўсіх нас краіне. Вось самона – яна прыбыла з Мадагаскару. Хаворція – з поўдня Афрыкі. Норфолкская сасна – з выспаў Акіяніі. ...І вось табе дзіўная завядзёнка – нейкая тайная замова ўпартай невядомасьці ахутвае нашую Беларусь: нават на гэтым узроўні апалітычных аматараў-натуролагаў. Ні на водным сайце я так і не знайшла інфармацыі, што red-eared turtle – чырвонавухая чарапаха – родам з ...здагадайцеся, адкуль? – правільна, ...з палесскіх балотаў.

...Летась зайшла ў краму, што ў Кітай-горадзе на Спадайне ...і опа! аж села на

задніцу – адзін акварыюм на падлозе кішэў чарапашкамі! (Й да гэтае пары яны там ёсьцейка: відаць нехта налаўчыўся разводзіць іх у няволі.) Малюпанькія, меншыя за даляр, коўзаюцца адна па адной. ...Маладая вясёлая кітаянка зграбла іх рукой у місу і высыпала на падлогу мне пад ногі: “Выбірай! Тая твая, што хутчэй за усіх бегае! Здаровая, мусіць.” Сядзім, глядзім на іх: яны ж падабраліся ў сваіх мяккіх панцырках, ня рухаюцца. Адна высунула галаву, агледзелася ...і раптам са спрытам мышы – далібог! – панеслася ўпрочкі. Астатнія, як па камандзе – уроссып! І мы накарачках – за імі: ловім, што тых прусакоў.

Было гэта на Каляды, то я так і ўспрыняла яе як калядны падарунак ад свайго анёла. А падарунак назаўтра зьнік. Зусім. Ну, спрытная ж: вылезла па фільтру з акварыюму, звалілася на падлогу і, пакуль нас не было ўдома, некудысь зашылася. ...Праз два дні знайшоў яе мой сабака, як сякеру пад лавай: сядзела скукожыўшыся пасярод калідору. Пакуты без вады і ежы падаліся мацнейшымі за страх. ...У вадзе аджыла хутка. Праз нейкі час, падрослую, прыйшлося яе перасаджваць у асобны акварыюм: надта спрытна палявала на рыбак. І на ўсё, што вакола шаволілася.

Прошлым летам звоніць мая юная сяброўка Наташка: -- Зьбірайся. Заязжаем за табой празь дзьве гадзіны. -- Куды яшчэ? -- У канойны паход. Хлопцы нашыя чарнавіцкія запрашаюць. Я сказала, што безь

цябе не паеду. ...Хлопцы віталіся зь цёткай ветліва і аглядалі – як на мой “старэчы” пагляд – з

добра прыхаванай зьбянтэжанасьцю. -- Шо дывытеся? – выпаліла Наташка. – Яна – Майстра спорту па веславаньню!

Яшчэ форы вам дась. Да ракі мы прыехалі, калі ўжо сьмяркалася. Затока, да якой мы падышлі,

дакладна адпавядала мезансцэне казкі “Сястрыца Алёнушка і братка Іванушка”: нешта сярэдняе паміж маляўнічым лясным возерам і балотам. Для большага эфэкту пайшоў дождж. Трэба сказаць, што “канойны паход” – толькі кодавая назва. На самой справе, лодка была толькі адна, трохмесная. Нас усіх было шасьцёх. Трох хлопцаў. Перад якімі палягала задача, як перад тым старым з казой, качаном капусты і ваўком: як перавезьці нас і ўсе вандзэлкі адной лодкай. Заставацца тут было немагчымым: берагу не было наагул, ад вады адразу ўзьнімалася камяністая сьцяна. А недзе там, наперадзе, як абяцалі хлопцы, былі файныя месцы для стаянкі. Дзеўкі мае пад дажджом пачалі ўжо сплываць, і я вымушана была прызнацца: “Хлопцы, такі разьлічвайце на мяне як на веславальшчыка,” – чым усё ж узьняла сябе ў іх вачах аж да канцу паходу. Адным пераездам не абышлося: наперадзе быў вадапад, які мусілі абыходзіць пехам, празь лес, па камнях, з поўнай выкладкай, у поўнай цемры.

Да месца прыбылі змучаныя, мокрыя да трусоў. Толькі паставілі палаткі – дождж скончыўся. Паўночы сушылі над вогнішчам вопратку, коўдры... Затое прырода ўзнагародзіла нас рэдкім чароўным відовішчам! Пáра ад прагрэтай гарачым ліпенем зямлі. пасьля дажджу паднялася высака і засланіла поўнюю. Не, поўня была яркая, як заўсёды, але цяпер – у вялізнай, на паўнеба, сьветлавой кароне! Яна ўся адлюстроўвалася ў невялікім заціхлым везеры, схаваным ў цёмным, загадкавым цяпер, ноччу, лесе. Вада сьвяцілася. Стаяла белая антарыйская ноч.

Хіба ж можна такое пабачыць у горадзе? Колькі разоў наглядала такія “белыя ночы” за сваё спартовае жыцьцё. Але то было на беларускіх водах. У гэтай, антарыйскай, сваё асаблівае зачараваньне. Неба падаецца вышэйшым. Бо беларускія туманы не ўздымаюцца так высака, сьцелюцца збольшага над вадой. Можа таму, што ночы там халаднейшыя?

Раніцай я паднялася, ціхенька вылезла з палаткі (вядома, моладзі так сьпіцца ўраніцу) – разгледзець урэшце, куды ж мы трапілі. За мной пацягнулася і Наташка. (Ні на крок ад мяне не адступае...) Моўчкі глядзім удвох. Цішыня. Возера. Лес на скалах. Прыгажосьць невымоўная!

Трэба і ўмыцца. А лепш паплаваць. Пайшлі ўздож берагу. Які там бераг! Як

быццам хто валуноў тут сыпануў лянівай рукой, дый так і не ўпарадкаваў. Мы перабіраемся па камянях асьцярожна, каб не пасьлізнуцца. Між камянёў стаіць вада, як бы ў якіх лябірынтах.

У адной такой як бы пастцы я заўважаю рыбку, памерам меньш за маю далонь. Стаіць нерухома. Я павольна прысаджваюся, нахіляюся. Стаіць, не ўцякае. Вада ў цяні камянёў цёмная, амаль чорная. Я доўга разглядаю яе і ў думках размаўляю зь ёй. Чырвоныя вочы. На баку каля зябраў такая ж яркая чорная з чырвоным пляма – несапраўднае вока. Бруха густога жоўтага колеру. І па ўсяму зялёнаму целу рассыпаны маністы бірузовых жамчужын.

Я паціху працягваю руку – яна толькі матнула хвастом. Павольна апускаю руку ў ваду і трымаю нерухома. Рыбка заварушылася, стала разглядаць яе. Патым дзёўбнула. Нічога дзіўнага: акварыюмныя таксама клююцца, яны ўспрымаюць варсінкі скуры за нешта ядкое. Але ж то – дамашнія: яны ведаюць, кая рука іх корміць. ...Дзеўбанула яшчэ раз, яшчэ. Ня сільна: толькі тыкае носам. Я падводжу руку пад бруха – яна дазваляе дакрануцца да яе. Сьціскаю трохі далонь і адчуваю яе пругкае цельца. Яна не вырываецца!

-- Наташка! Нясі які-небудзь слоік! Хутчэй! Яна так і не трыпыхалася, спакойна дазволіла пераправіць яе ў слоік. У слоіку,

гледзячы мне ў вочы, заматала хвастом і плаўнікамі, замітусілася, поўная нейкай невызначальнай, нястрымнай энэргіяй. Самец.

-- Як ты яго злавіла? -- Вудай, на мармышку. ...Бач во! Рукой голай! Левай... -- Да ты што! – яна падазрона азіраецца, як быццам, сапраўды, хоча знайсьці тую

вуду ці хоць якія ўлікі. -- А што, ня чула баек, як у Манітобе і да гэтае пары гусі прызямляюцца на

выцягнутую руку паляўнічым? А бабры дык проста залазяць у іхныя лодкі. Дзікая краіна! Шаманамі тутэйшымі яны заварожаныя? ...Дзівосны сьвет твой, Госпадзе! Ведаеш... а мне ўсё жыцьцё сьнілася, што я лаўлю маленькую прыгожую рабку... рукой...

-- Бачыш, дзе твой сон спраўдзіўся! Што б гэта значыла, га? Хлопцы майго рыба выпадкова выпусьцілі. Так яны кажуць. Я-та ведаю, што гэта

ад тайнай зайздрасьці: цэльны дзень закідвалі вуды, так нічога не злавілі. Але я не шкадую: дарослая рыба цяжка мяняе жыхарства. Мне не было за цяжкасьць налавіць ягоных дзяцей, малькоў, проста цалафанавым пакетам. Адну пару пад хлопцавы кпікі завезла дадому.

У мясцовых кніжках знайшла яго – sun bass, сонечны акунь. Звычайны амерыканскі від.

Нядаўна аднерасьціліся. Ікры, праўда, ня зладзілі захаваць. Маладыя яшчэ, недасьведчаныя.

...Што б гэта ўсё значыла? І якой энэргіяй яны могуць падзяліцца? Хто б яго ведаў.

Але вось і апавяданьне нарадзілася... А сон? Зрэдку, бывае, бачу. Значыць, нейкая мая мара яшчэ спраўдзіцца

мае? ;)

Красавік, 2004

Мая Свабода (да конкурсу з нагоды 50-годзьдзя “Радыё Свабода”)

Аэрапорт Пірсан пасьля некалькіх гадзінаў вопытаў у сваім эміграцыёным

адстойніку, урэшце, выплюнуў нас у чорную верасьнёўскую ноч. І сябраўскі міні-вэн паімчаў нас, адурэўшых ад недасыпаў і поўнай згубы

адчуваньня часу, па хуткаснаму хайвэю міма начных агнёў і такіх нязвычных, незразумелых чорных сілуэтаў няведамай нам краіны. “Нязнаны, новы сьвет...”

...”Ты, сынок, а што той жураўлік зь песьні, усё таропішся ў палёт. Ня ведаеш

яшчэ, што радзіма мілейшая... Ат, едзем жа ж у белы сьвет, як у капеечку. Хто ведае, што нас там чакае. Глядзі, мо і не раз яшчэ там пачуеш “эмігрант паршывы”.

Цяжкое рашэньне. Я тады была ўзяла асадку, падзяліла аркуш надвая і напісала “за” і “супраць”. Пад загалоўкам “супраць” аказаўся толькі адзін запіс: “настальгія”.

Едзем – вырашыла я. І дала згоду сваёй сяброўцы, што ўгаворвала нас ехаць зь ёй у Канаду...

Усе маўчалі. Кожны, уткнуўшыся ў шкло носам, напружана ўглядаўся ў цемру

таронтаўскай ночы, у гэтыя загадкавыя, амаль незямныя, ляндшафты новае краіны. Заціснутая з усіх бакоў усімі нашымі вялізным валізкамі, самлеўшы, я клявала

носам на сумку. Напружаньне і сто-трывогі апошніх дзён раптам зрынулі, і нейкі ўнутраны голас (ці, можа, анёл-ахоўнік?) спагадліва так паўтараў: “Усё. …Усё ўжо скончылася. …Усё цяпер ззаду. Усё. …Цяпер гэтая – твая краіна. …Гэта твая краіна.” І расціраючы вочы, я прагна ўглядалася ў чорныя сілуэты за вакном, як быццам недзе там ў іх можна было ўгадаць контуры свйго будучага жыцьця…

Раніцай сябры павезьлі нас па горадзе. Вядома, у крамы, дый на горад

паглядзець. Першае ўражаньне ад спальных раёнаў з прыватнымі дамкамі: ціхі-ціхі казачны горад. Казачны – таму што бязьлюдны. Бо па вуліцах пехам ніхто ня ходзіць, усё збольшага на самаходах стараюцца.

На вуліцах мноства маленькіх крамаў (узгадваюцца нашыя кіёскі-шпакоўні). А назвы... назвы на ўсялякіх мовах: акрамя лацінскіх літараў – грэчэскія, арабскія, індзійскія, іярогліфы. А во раптам і нечым цёплым ахінула! – бачу: “Кулинария” родная!

Ходнікі вузенькія. Губляешся ў калаўроце розных твараў, розных моваў. Стракатасьць гішпанскай, дзеканьне кітайскай, шамканьне карэйскай, ляляканьне арабскай. І ўсе ўсьміхаюцца: старэнькія бабулькі ў красоўках і шлёмах на роварах, захутаныя мусульманкі за рулём самаходаў.

У крамах ля ўваходу на спецыяльных паліцах – газэты, таксама на розных мовах. На адной, на першай старонцы, -- вялізная карыкатура на Жана Крэцьена і Біла Клінтана. Сябар сабраў стос газэт на расейскай мове і сунуў мне: “Чытай”. “А грошы? – разгубілася я. “Якія там грошы! Усё задарма!”

Казачнасьць гораду прыдавала яшчэ адна дэталь. Мы нідзе ня ўбачылі ніводнага паліцэйскага самаходу, ніводнага паліцыянта.

-- Мамка, а як яны выглядаюць, тыя паліцыянты? Якая ў іх форма? -- А хто ж іх ведае, сынок. Бач, нямашакі іх нідзе. -- А можа, пашукаць? -- Не назаляўся б ты ўжо так крэпка. Таго глядзі, у каталажку трапіш. -- А дзе ў іх тут каталажка? Ну тая, што кшталту нашай на Валадарцы? Ці на

Акрэсьціна? Мае першыя лісты дадому сталі пачынацца адной і той жа фразай: “Мы ўжо два

тыдні ў Канадзе, а паліцыянтаў яшчэ ня бачылі...”, “Мы ўжо паўтары месяцы тут, а ніводнага паліцыянта...”, “Мы ўжо тры месяцы...”

-- Мама, мне сорамна перад сябрам. Ён пытаецца, якая форма ў канадыйскіх паліцыянтаў. Не напішу ж я яму, што чырвоненькая, як на тых паштоўках. Гэта ж несур’ёзна.

Пошукі паліцыянтаў пагражалі ператварыцца ў маніякальную ідэю. А людцы ж мае добрыя! А што за дзікая краіна! Дзе ж вашая паліцыя? Хто ж

парадак будзе адслежываць? Сьнежаньскім вечарам на куцьцю мы з сяброўкай рабілі сваю першую вылазку ў

мясцовы “лікёрстор”. Каляды ж наперадзе і першы Новы год, вось і атаварываліся мы на ўвесь традыцыйны сьвяточны сезон. Кожнага ж разу не набегаешся: крама далёка, на кожным рагу тут не прадаецца, бо сьпіртное – адзіны ў Антарыё тавар, на які трымае манаполію дзяржава.

Набралі мы бессаромна поўныя торбы, сяброўка ўжо выйшла на двор, і я разьлічыўшыся ў касе, накіравалася да выхаду. Яшчэ знутры праз шкляныя дзьверы бачу: стаяць перад ёй два здаравенныя бамбізы, усе ў чорным, абвешаныя рацыямі, грудзі выпуклыя: бронекамізэлі. Ззаду стаяў белы з сіняй паласой і з мігалкамі самаход. “Паліцыя!” – здагадалася я, і тут жа паслабела ў нагах. Рэфлексы спрацоўвалі хутчэй, чым сьвядомасьць – рванулася назад, тут жа апомнілася... У галаве поўная блытаніна... і я на ватных нагах падыходжу і жаласна (што тое казьляня ў знакамітым мульціку) прамаўляю: “Па-лі-цы-я...”

-- Поліс, поліс, -- радасна заківаў мне ў адказ той, што стаяў бліжэй. – Мэры Крыстмас!

Што? -- Ірка, рот закрой, -- тузанула мяне сяброўка. – Яны кавы выйшлі папіць. Ды вось

з дзеўкамі пагаманіць захацелася. Сама з перапуду ледзь ня ... Мэры Крыстмас, дыр! – тут толькі я заўважыла духмяныя кубкі ў іхных руках ды й лагодныя ўсьмешкі на тварах.

А гамонка нашая па-ангельску простая – на пальцах дый на інтуіцыі. Адзін, чарнявы, толькі пасьмяхаўся моўчкі; другі ж, бяляваты, быў надта эмацыйны й вясёлы і стракатаў без упынку:

...Я – Джоні. ...А мой сябар – Алі. ...А як вас завуць? ...Я з Італіі, а ён з Самалі. ...Як даўно вы тут? ...О! Вэлкам то Кэнада! ...А вы адкуль? ...О! Беларусь! ...Ведаю, ведаю! Я быў там! 7 год таму. ...Прыгожая краіна, прыгожыя людзі! ...Я люблю Беларусь! ...У вас там праблемы зараз? Так? ...Я ведаю, я сачу. ...Так,так, там кепска, вельмі кепска. ...Але я люблю Беларусь!

Больш падрабязна пагаварыць аб цудоўнай краіне Беларусь не выпадала. Дый сябар, гаворачы па рацыі, цягнуў яго ўжо за рукаў: на дзяжурства. Джоні напаследак яшчэ раз завярнуўся да нас і хуценька залапатаў, адыходзячы:

-- Скажыце... скажыце нешта... на вашай мове... гэтае ...вельмі вашае як... – -- Хай ня лезе, -- буркнула я (пад уплывам такога нечаканага эмацыйнага ўздыму,

відаць), – а лезе – хай ня плача! -- ...як слоган, як дэвіз. -- Ірка, што ты балбоніш? ...Жыве Беларусь! -- А што гэта значыць? Пераклад? Напарнік ужо махаў яму з самахода, ён тарапіўся. -- Гэта... ну... накшталт вашага “No pasaran!” ...Самаход ужо развярнуўся і выязжаў з паркінгу міма нас. З вакна ўзмыла ўверх

рука са сьціснутым кулаком: -- Хай ня лезе! Жыве Беларусь! Цалкам зьбянтэжаныя, мы моўчкі глядзелі наўздагон паліцэйскаму самаходу.

Потым адна на адну. Потым зарагаталі. Потым... Напэўна гэты букет, сплецены з перажытай за некалькі хвілін усёй гамы

кантрастных пачуцьцяў – ад апошняга ў тваім жыцьці, таго рэфлекторнага, нажытага папярэднім досьведам, прыступу жывотнага страху, схлынуўшага разам і саступіўшага месца новаму, раптоўнаму, салодкаму адчуваньню вызволенасьці – і абвострыў усьведамленьне простай, як сьвет, праўды – нармальнага, здаровага адчуваньня свабоды. І разам з ім – прадчуваньне свайго месца ў гэтай краіне. І яе – ў маім жыцьці.

Не, ня ведала я яшчэ тады, чым я буду займацца ў сваёй новай краіне, контуры

маёй будучыні усё яшчэ заставаліся загадкавым цёмным ляндшафтам. Ня ведала я, як лёгка і натуральна загавару я тут па-беларуску. І ніхто ў сьпіну

мне не працэдзіць пагардліва: нацыяналістка! Ня ведала я, што стану тут пісаць па-беларуску і аб Беларусі – і ніхто за гэта не

абзаве мяне “адмарозкам”. Што буду рабіць тут беларускую газэту – і мяне не пакараюць за гэта штрафам у выглядзе невымернага падатка. Я буду адкрыта сьвяткаваць тут Дзень Беларускай Волі – і мяне ня схопяць за каўнер і не адвалакуць у паліцэйскі акалодак.

Я яшчэ ня ведала гэтага. Але нейкім шостым пачуцьцём – можа, тым, дзе менавіта і захоўваюцца самыя

першасныя натуральныя чалавечыя пачуцьці – я зразумела тады: там мая Краіна, дзе мая Свабода. Травень, 2004

СА ШКОЛЬНАГА СШЫТКУ (пераклады эсэ, напісаных у школе ангелькае мовы

ў якасьці хатніх заданьняў)

Аднойчы я ўбачыла адну састарэлую пару... У той час я жыла пад уражаньнем знакамітага літаратурнага твора – “Найвышэйшая песьня Саламона” , выдадзеная прыгожай асобнай кнігай на беларускай, расейскай і ангельскай мовах, была знайдзена мной у бібліятэцы, дзе я працавала ў той час. Гэта сталася адкрыцьцём для мяне: ніколі раней не чытала яе ўважліва, і, спакусіўшыся параўнаньнем вершаў, была захопленая імі самімі. Прыгожыя, цудоўныя вершы! Трохі па-юнацкі наіўныя, але ж пры гэтым мілыя й шчырыя. Нешта, праўда, злёгку раздражняла ў іх. Хаця я і не задумывалася, што. Але, што ж з таго, калі вершы ўсё адно запаўняюць усе твае думкі і пачуцьці... А потым я ўбачыла тую пару. Ён быў з кіем, у чорных акулярах. А яна кіравала ягонымі крокамі. Ён трымаў яе за руку і быў такі ўважлівы да яе, што здавалася, што гэта ён вядзе яе, а не яна яго... Я глядзела на іх... а радкі “Песьні...” круціліся ў маёй галаве... і тады я зразумела, што раздражняла мяне ў іх. Адна фраза нарадзілася ў маёй галаве, і пазьней яна стала першым радком маёй песьні...

Новая песьня песьняў “Саламона” Я б кахала цябе, нават калі б была сьляпой. Мне не патрэбныя вочы, каб бачыць, якая прыгожая і пяшчотная твая душа ёсьць. Я б пачула голас сэрца твайго, нават калі б была глухой. На любой мове я зразумею, які сьветлы й добры твой розум. Я б магла быць нямой – ты разумееш мяне, нават калі я маўчу. Такія блізкія нашыя душы. Я б знайшла цябе, нават калі б жыў ты ў іншых сусьветах. Як гэтта я апынулася там, дзе ты жывеш? Гэта ўсьмешка зорак? – ці непазьбежнасьць? Так звязаны нашыя душы. Чаму?.. Што нам ў нашых целах? Калі яны адно - матэрыя. Мы адораны імі ў гэтым сьвеце, каб толькі магчы праявіць пяшчоту. Ведаю, аднойчы я растаю знічкай у тваіх руках... І там, у іншых сусьветах, дзе няма прасторы й часу, дзе няма зямных умоўнасьцяў і пут, – мы сустрэнемся ізноў. Дзе нашы думкі, зьлітыя ў адно, загучаць суладна і свабодна... І я гляжу ў твае вочы як у шлях да вечнасьці...

Верасень, 2002

О, толькі б ведаць вы маглі, зь якой гразі тут кветкі вырасьлі маі

Упартасьць кветак Ніколі ня думала, што мастацкі твор можа настолькі паўплываць на жыцьцё

чалавека, што зьменіць яго цалкам. Пакуль мой юны канадыйскі настаўнік ангельскай мовы не задаў мне гэткую незвычайную тэму для школьнага дамашняга эсэ.

Гэта вымусіла мяне перагартаць сваё багатае жыцьцё, як кнігу. Я разважала над ім, і раптам нечакана для сябе самой выявіла: сапраўды… Было такое ў маім жыцьці, яно зьмяніла мой лёс, і было гэта не аднойчы.

Адно, што я была зьбянтэжана: то ж пра які з тых выпадкаў яму распавесьці? Можа, расказаць яму, як я здзівіла сваіх школьных настаўнікаў? …Пасьля заканчэньня школы я раптам пайшла вучыцца на філялягічны

факультэт. Чаму раптам? …Ну так, хаця я і разьбіралася выдатна ў мовах і граматыцы, але на ўроках літаратуры й дзьвюх словаў не магла зьвязаць разам, а мае сачыненьні заўсёды былі “няправільныя” і “недарэчныя”. Меркавалася, што я адпраўлюся па дакладныя навукі: я была выдатніцай ў хіміі, матэматыцы і асабліва ў чарчэньні…

Але ў 10 клясе я прачытала раман Івана Мележа “Людзі на балоце”. Вядома, гэта была не першая мая беларуская кніга. І што мяне так ўразіла ў ёй, я

ўжо ня памятаю. Але я сказала тады: “Я іду вывучаць беларускую. Мая бабуля на ёй гаварыла. Гэта мова маіх продкаў.” Мама ...была ў паніцы, ледзь ня плакала. Яна ведала, як я ўжо пасьпела захапіцца лінгвістыкай, і поколькі працавала на філялягічным факультэце, то ведала і ягоныя парадкі: “Студэнта беларускага аддзяленьня ніколі не прымуць на катэдру агульнага і славянскага мовазнаўства, як ты гэтага хочаш. Туды бяруць студэнтаў толькі з аддзяленьня расейскай мовы.”

Я ведала гэта, але была ўпартай. Ня ведаю, чаму. Выглядала так, што беларуская мова не была сябрам ані “славянскага

братэрства”, ані сусьветнай супольнасьці моваў наагул. Сапраўды, гадамі й стагодзямі нам на нашай жа зямлі прамывалі мазгі, што

беларуская – гэта ня мова. Гэта немаведама што, але дакладна не для “высшего общества”. Нейкая “мужыцкая гаворка”: грубая, брыдкая – фу-у... Няма на зямлі месца для гэткай недарэкі. Асабліва “просветлённые умы” лічылі яе “мёртвым языком”.

Я, аднак, з першай жа ўнівэрсітэцкай лекцыі з Нілам Гілевічам выйшла закончанай нацыяналісткай.

Ат, сапраўды... я была таленавітай (не баюся паказацца нясьціплай: што было – то было). Так, я вывучала агульную лінгвістыку (хаця і на расейскай мове) і паказывала свае цудоўныя здольнасьці да яе, зьдзіўляючы сваіх выкладчыкаў. Забаўна было: кожны месяц я адсутнічала па два-тры тыдні (я тады была яшчэ спартоўкай), але прылятаючы са сваіх спартовых прыгодаў, хуценька здавала экзамэны, натасківала аднакурснікаў і старшакурснікаў, пісала ім курсавыя – і адлятала ізноў.

Як любіла я лінгвістыку! Любоў была ўзаемнай: здаецца, ніхто больш ня быў так адораны тады, пад час

майго студэнцтва. Мама так ганарылася мною. Мяне ўгаворвалі застацца ў асьпірантуры ...на любой катэдры, але толькі ...не

агульнай лінгвістыкі. Але, але, але...

Уся мая навука скончылася тым, што я плюнула на яе – і пайшла ў спорт. (На 5

курсе мяне запрасілі на працу трэнэра ў дзіцячую спартовую школу; я працавала і вучылася, там і засталася пасьля заканчэньня ўнівэрсітэту.)

Бедная мая мама... яна так ніколі і не даравала мне маёй упартасьці. Ці можа, расказаць яму амаль што містычную гісторыю? ...Яшчэ студэнткай я чытала толькі што апублікаваны ў часопісе раман

Уладзімера Караткевіча "Чорны замак Альшанскі" -- гэты дзівосны, містычны дэтэктыў. Твор стаў адпраўнай кропкай для мяне. І ня толькі таму, што адчыніў маёй сьвядомасьці шлях да роднай гісторыі і легендаў.

Я чытала адзін з правізорлівых сноў галоўнага героя, дзе ён бачыў падзеі старажытнай легенды, якую дасьледаваў, такімі як яны і былі, -- гэта была сцэна пагоні ў начным лесе -- і раптам я ўбачыла гэты лес, коней, гэтых людзей, іх вопратку. Усё было так выразна – я пачула конскі храп, зьвяганьне збруі і нават той яхідны голас: "Ну што, Валюжыніч, удалася табе твая замова?".

Я зразумела -- я была там! Гэта была я – я скакала на кані ў тых адзеньнях, я білася на шаблях...

Так абудзілася мая гэнэтычная памяць. Дзесяць год пазьней, калі пачаліся ўсе гэтыя нацыянальныя "рухі", сталі ўсюды

зьяўляцца нашыя сапраўдныя нацыянальныя сымбалі. Вядома, раней – у маім жыцьці – я не магла іх бачыць. Але я зараз успамінаю і дзіўлюся: яны не былі для мяне нечаканымі. Я не задавалася пытаньнямі, як іншыя: чаму бел-чырвона-белы? Якая Літва? Што за "Пагоня"? Хто такі Вітаўт?

Я не даведвалася – я пазнавала і ўспамінала. Некалі я іх ужо ведала. Гэта я – некалі – уразалася на кані ў бітвы і гінула пад

гэтымі штандартамі і з гэтымі песьнямі. Так семяно памяці, пасеянае пакаленьнямі, усё ж прарасло. СЕМЯ... яно мае вялікую сілу ў сваёй прыродзе. Гэта яно – семяно – трымае мяне ў сувязі з маімі продкамі. Гэтая гэнэтычная

памяць дапамагла мне шмат гадоў пазьней адкрыць адметную гісторыю адной старажытнай песьні.

Напэўна б я прымкнула да нацыянальнага руху. Але Жыцьцё завязала мяне ў вузел і наступіла ботам на горла. Яно наладзіла

мне зацяглы экспэрымент на фізічнае і маральнае выжываньне. А "перастройка" выкінула мяне за каляіну жыцьця. Я ўпраўлялася толькі з падлікам сваіх стратаў: праца, грошы, здароў'е, сябры, каханьне, упэўненасьць, воля, надзея... Сваякі пакідалі мяне адзін за адным, застаўляючы мне толькі зайздрасьць да іх – калі душа разам з усімі яе кампанетамі пакідае цела, цела імкнецца за ёй.

10 гадоў (якія маюць быць лепшымі) былі выдраны з майго жыцьця і адкінуты прэч.

А мы так і не навучыліся жыць у гэтым сьвеце. І мая любімая бацькаўшчына вышчэміла мяне, як пасту зь цюбіка. Калі мы выпраўляліся ў Канаду, зайшлі на разьвітаньне да маёй сяброўкі Алы

Сьвірыдзенка – мастачкі, якая вучыла майго сына батыку. Гэта быў клясны пакой, увесь запоўнены работамі яе вучняў. Я разглядала іх усіх, і маю увагу прыцягнула адна карціна. Звычайна батыкавыя сюжэты яркія, радасныя: кветкі, матылі, рыбкі... На гэтай жа быў – пень. Не такі і стары, аднак сьсечаны. Мёртвы ва ўсіх сваіх абрубках. Падсечаныя галіны раскінуты, як рукі ў расьпяцьці. Калі нешта жывое і было ў ім, дык толькі твар, застылы ў пакуце.

"Дрэва, што не дае плоду – сьсякаюць і кідаюць у вагонь." – успомніла я. "И не растет трава на голой правде, листва не вещих кольях не растет" *... -- Што ты глядзіш так доўга? – падышла да мяне сяброўка. – Здзіўляешся? Так,

часам бывае і такое ў батыку. Дзіўнае, непрыемнае – але добрая работа. -- Гэта я. Яна не зразумела мяне: -- Ты здурэла? Ты – маладая, прыгожая кабета і ... і та, та, та... Колькі разоў, пасьля, я прасіла свайго сына намаляваць такую ж карціну для

мяне. Не разумее мяне і ён: “Ой, мама, кінь ты гэта! Ты ня бачыш? Гэта ж – страшыдла! У цябе ніякага густу.” (Ці можа, гэта такі мой мазахізм...)

Нядаўна, калі я рыхтавала гэтае эсэ, я дастала фотаздымак карціны, каб глянуць на яе яшчэ раз...

Так: стары, крывы пень. З гэткім калецтвам далёка ня пойдзеш. Змучаныя вочы кідаюць апошні позірк скрозь мяне далей ...куды? ...у неба?.. Падсечаныя галіны раскінутыя вольна, як крылы...

І тут я заўважыла маленькую, кволую кветачку на баку пня. Я не бачыла яе раней.

Чаму? А вы? Вы ведаеце, чаму на старых пнях вырастаюць кветкі? ............. Цветы, што выходят к дорогам гибнут раньше других. Их топчут безжалостно ноги, руки срывают их. Но все-таки с наступлением солнца и теплоты вглядись, с каким исcтупленьем к дорогам выходят цветы.*

*З сшытку вершаў майго брата Аляксандра Вараб’я.

кастрычнік, 2002 г.

Як зоркі нам сьвяцілі.

Зоркі юнацтва сьвецяць ярчэй... Кветкі юнацтва пахнуць мацней. Трава ў юнацтве – зелянейшая, неба

блакітнейшае, вада макрэйшая, а соль саланейшая. Сябры юнацтва – найвярнейшыя. І застаюцца такімі назаўсёды. Якія маладыя мы тады былі, як шчыра мы любілі і як верылі ў сябе... Маё юнацтва засталося там, дзе ўзімку суворыя маразы закоўваюць рэкі ў

серабрыстыя ільды, а ўлетку малочныя туманы запялёнваюць вазёры ў ранішнюю росную прахалоду. Дзе ўвосень пранізьлівы вецер аплаквае кароткае лета блакітнымі бясконцымі дажджамі. Там – у краіне, што завецца Белая Русь. Там засталіся мае сябры, якія меліся быць вернымі назаусёды.

Толькі сябрамі не абдзяліў мяне Лёс... Вось і мы – юныя спартоўцы-байдарачнікі, чые лодкі ўспорваюць хвалі, вятры,

туманы, ільды і дажджы... – сябры зборнай рэспублікі. Мы былі вельмі блізкія. Вядома. Зьяжджалі ж з дому на 20 (а то і болей) дзён штомесяц. Тры дзяўчыны, што жылі разам у гатэлях (ну хлушу... – часьцей гэта было проста абы якое жытло) і ўсё рабілі разам: працавалі, адпачывалі, дзяліліся рэчамі й грашамі. Было й сварыліся. Часам былі закахаўшыся, і часам разам у аднаго ж.

Дзіўная, дурасьлівая кампанія – мы былі маладыя, жыцьцярадасныя й вясёлыя, знаходзячы нагоду для жартаў усюды і заўсёды. Гарэзьлівыя й дасьціпныя, увесь час нешта сабе імправізаваўшы, скрозь забаўлялі нашых сяброў па камандзе. Прыдумкам нашым не было канцу, даставалася ж і трэнерам ад нашых жартачкаў ды розыгрышаў.

Мы былі дружныя. І (але...) часам мы марылі аб нашай будучыні, намагаючыся ўявіць сабе сваіх дзяцей і мужэй і нават саміх сябе ў новым стагодзьдзі. І здаваліся там самім сабе зусім старымі.

Таня да нашай дзівацкай кампаніі не належала. Але яна любіла бавіць з намі час. Мы былі “скандальныя”, а яна не цярпець не магла аніякіх сварак і заўсёды мірыла нас, як старэйшая сястра. Мы звалі яе “Чайка”. Ня ведаю, чаму. Яна была найлепшым чалавекам, якаго я калі ведала. Жыцьцярадасная і рамантычная, знала сотні вершаў і чытала іх нам адвячоркамі, нагадваючы, што вясна ўжо блізка (нейкі блазан назваў веславаньне “летнім відам спорту”!). У яе быў цудоўны голас, і яна сьпявала нам ціхія, прыгожыя песьні (вядома ж, аб каханьні), і мы даравалі ёй усе ейныя “грахі” за гэтыя ейныя песьні.

Была ў яе дзівацкая мара. Па заканчэньню інстытута яна хацела працаваць трэнерам і трэніраваць менавіта дзяўчынак. Называлася гэта – “падымаць беларускае жаночае веславаньне”. Гэта была даволі блазноцкая ідэя: усе нашыя трэнеры былі мужчынамі. Але ж... яна была апантаная.

З цягам часу мы ўдвох зблізіліся найбольш. Пару вечароў шчырай дзявочай балбатні – і мы зразумелі, якія роднасныя нашыя душы. Ёй ня трэба было нічога тлумачыць: яна разумела мае думкі і пачуцьці, нават калі я маўчала. Я была рада, што мне так пашчасьціла, і ганарылася, што яна пасябравала менавіта са мной, і нашыя дарагія сяброўкі злёгку раўнавалі нас абаіх.

Таня пісала вершы і даслала некаторыя ў сваіх лістах мне (яна жыла ў іншым горадзе). Я, дурнота (часам я бываю такой тугадумнай), такі зразумела ўрэшце, толькі праз 20 гадоў, што гэты верш быў прысьвечаны мне:

А звёзды?... Как светили звёзды нам! В них было столько радости и грусти. Та радость оттого была, Что рядом были – ты и я. А грусть –

что ночь была последней в жизни.

Таня загінула, калі ёй было 22. Я праводзіла яе на той збор на Каўказ і на разьвітаньне пажадала “лёгкай вады”.

А назад так і не сустрэла... Там раптам наляцеў штармавы вецер, і яна ня ўправілася з лодкай. Яе падвяла ейная “рамантычная прывычка” трэніравацца адной, убаку ад каманды.

...Я памятаю дзень і час, калі яна – ейная душа – прыйшла да мяне ...і засталася ў ва мне. Дзесяць гадоў я спаўняла ейную мару. Гэта не было ...(ня ведаю, як сказаць...) Гэта была – мая страсьць. Маё жыцьцё.

Хто зможа мне гэта растлумачыць? Дыялектычны матэрыялізм, які я так доўга і старана вывучала?..

Верасень, 2002

Гумар – справа сур’ёзная Жыцьцё напоўнена забаўнымі, вясёлымі рэчамі. Жыцьцё напоўнена болем і журботамі. Але на самай справе, сьвет – нашае навакольле – абсалютова індыфэрэнтны да

нас. Гэта толькі наш выбар, што бачыць у гэтым сьвеце, што зь яго прымаць і карыстаць у нашым жыцьці. Бог дасылае нам розныя праблемы і турботы, але Ён жа надзяліў нас і дарам сьмеху. І роля гумару ў нашым жыцьці – гэта пераадоленьне тых цяжкасьцяў, зь якімі сутыкаемся мы на шляху жыцьця.

Напэўна таму я надзелена такім багатым запасам пачуцьця гумару. Гумар заўсёды дапамагаў мне выжываць у гэтым сьвеце. Нават калі я губляла

адчуваньне сэнсу Жыцьця – пачуцьцё гумару працягвала жыць і зьберагала мне жыцьцё. І таму гумар навучыў мяне глядзець на Жыцьцё па-філязофску і прымаць яго, як яно ёсьць.

У маім паглядзе на Жыцьцё гумар стаў індыкатарам высокага інтэлекту. (Разумны, дасьціпны мужчына – мая слабасьць, то мае сябры і гавораць: таму ты і самотная. ☺ ) Я думаю, што людзі з пачуцьцём добрага гумару – талерантныя, спагадлівыя і аптымістычныя, яны ніколі не панікуюць, а таму могуць пераадолець усё.

Гумар дапамагае мне лёгка знаходзіць сяброў. Мне ніколі не бракавала на іх. Але дзеля таго, каб ладзіць з людзьмі, гумар правёў мяне праз “школу стрыманасьці “. (Першыя ўрокі я атрымала яшчэ ў школе, калі і тыдня не праходзіла, каб я ня мела магчымасьці прагуляцца па пустых калідорах, выгнаная з клясы за сваю “дасьціпнасьць”.) Паэт сказаў: “Нам не дано предугадать, как наше слово в людях отзовётся”. Таму я заўсёды прашу ў сваіх маіх малітвах: “Даруй, калі я некага пакрыўдзіла памылкова або з-за нястрыманасьці”.

Блаславі, Госпадзе, добры, дасьціпны жарт – ён дапамагае нам цягнуць у

паўсядзённасьці бясконцую маркотнасьць нашага Жыцьця! Няхай жывуць здаровы людзі са здаровым пачуцьцём гумару – яны

паварочваюць да нас Сьвет ягоным вясёлым, жыцьцярадасным, а таму жыцьцяздольным і каштоўным тварам, вартым таго, каб у ім быць!

І калі я не прасьпявала зараз хвалу Гумару – можаце парваць на шматкі маю

пісаніну і выкінуць прэч.

Травень 2003

Сонечны зайчык на вішнёвых пялёстках. Ох, шчасьце... Гэтта ж хто даўмеўся да такой авантуры: даць яму вызначэньне? Яму... самаму

невытлумачальнаму і недаступныму розуму. Таму... што ёсьць такім няўлоўным і крохкім.

Яно такое далікатнае і непаддатлівае. Яго немагчыма злавіць, як немагчыма злавіць той сонечны промнічак, што скоча яркай вясёлай плямай на сьцяне твайго пакою. Мы завем яго “сонечным зайчыкам”. Вось і ты – маленькае наіўнае дзіця! – ты гойсаеш, каб схапіць яго, і вось яно! – ты ўпэўнены, яно ў тваім кулачку, але – гопля! – яно ізноўку скоча па сьцяне...

Хто ж з нас не спрабаваў ўтрымаць ваду ў сваёй жмені ці злавіць за хвост ранішнюю зорку?

Мудры той сказаў, шчасьце не бывае ў цяперашнім часе, яно можа існаваць толькі ў прошлым ці ў будучым. Колькі ўжо разоў ты строіў пляны, збудоўваючы свае мары, як тыя маякі на даляглядах свайго жыцьцёвага мора. Ты хацеў асягнуць далягляду... Але нават калі табе і ўдавалася, раптам выяўлялася, што аазісы, зрэшты, такія нудныя, або тыя маякі проста растайвалі ў міражах...

У нашай будзённасьці мы ўсё імкнемся да добрай работы, грашэй ці прэстыжных рэчаў, спадзяючыся, што яны і прынясуць нам шчасьце. А калі аглядаемся назад і ўспамінаем моманты, калі мы сапраўды былі шчасьлівымі, ...хто з нас можа ўспомніць, што ён еў на сьняданак у той дзень, або колькі грашэй брынчэла ў кішэні тады і ці хваліў яго начальнік? Памятаеш? Гэта было тады, як ты імчэў са школы, каб пахваліцца маці сваёй першай пяцёркай? Або тады, як ты дарма стараўся ўтаймаваць сваё сэрца па дарозе да першага спатканьня? Ці калі ўпотай пытаўся лізнуць свой новы спартовы мэдаль – ці ён-такі салёны ад твайго поту? Або ...або калі ты ўрэшце пачуў крык свайго першанца? ...Але ты нават не памятаеш, як быў ты апрануты ў той дзень.

У той дзень ты нават не спасьцярог, якімі прыгожымі былі бліскучыя пад яркім зімовым сонцам сьняжынкі, што падалі на твой белы горад. ...Ці тады цьвілі вішні? ...О, магчыма, гэта было цёплае, ласкавае сонца, што садзілася ў гарачы пясок тваёй трапічнай лагуны...

А тады... калі каханая сказала табе “не”, хіба не чуўся ты, нібы тыя вішнёвыя пялёсткі, зьмеценыя долу ў веснавую гразь раптоўным парывам ветру? А калі паміраў твой найблізкі сябар, хіба ня быў ты гатовы аддаць усе грошы сьвету разам з тымі, што толькі што дабавілі ў твой заробак, – дзеля таго, каб ён жыў?

Шчасьце. Аж ты – пералётная птушка. Хіба ж табе патрэбныя грошы, каб застацца са мной назаўсёды? ...Ты ізноў адлятаеш. Ляці. Некалі ж засьвяткуем тваё вяртаньне.

Шчасьце – як сонца: маленькая хмарка пройдзе па небе ціхім сярод дня, -- сонца ўжо сьвеціць так жутла, няярка, момант – і сонца няма. Шчасьце – як вішняў вясьняныя краскі: вецер павее, заплача вясна, -- сыплюцца сьнегам на дол яны гразкі, момант – і красак няма. Шчасьце – як сьветлыя, ясныя мары: рэзкае слова, заўвага адна, -- і дагараюць яны ў пажары, момант – і мараў няма. (Н.Арсеньнева)

Травень 2003

МАРНІ ВУДРОЎ (MARNIE WOODROW) нарадзілася ў 1969 годзе ў г. Арыла (Orillia), што ў Антарыё, у Канадзе. Выкладае курс прыгожага пісьменства ва Ўнівэрсітэце Таронта. Марні выдала дзьве кнігі апавяданьняў: Why We Close Our Eyes When We Kiss (Чаму мы заплюшчваем вочы, калі цалуемся) у 1991 г. і In The Spice House (Дом з перцам) у 1996 г. Ейны першы раман Spelling Mississippi (Як Місісіпі варкоча) – гісторыя каханьня дзьвюх дзяўчын – выйшаў у 2002 г. і атрымаў Першую прэмію ад кампаніі Amazon.ca. Марні Вудроў (як яна гаворыць пра сябе на саім вэб-сайце www.marniewoodrow.com жыве, марае паперу, глытае кнігі, фатаграфуе, і наагул свавольнічае дзе толькі можна па Таронта. Да свайго 40-годзя яна плянуе выдаць сваю новую кнігу. Марні Вудроў

Сабачае жыцьцё A Dog’s Life

(пераклад з ангельскае Ірыны Варабей)

У Ідэн Хавард ёсьць адзін яркі ўспамін зь дзяцінства. Зьвязаны ён з сабакам. І хаця гэты сабачы досьвед быў зусім не прыемны, ён усё ж не абверг ейнае любові да сабак. Было ёй тады пяць, ці шэсьць, і была яна здурэўшы па суседзкай нямецкай аўчарцы – псіне з дзікаватымі вачыма па мянушцы “Лінда”. Яна аж шалела за гэтай Ліндай з ўсімі яе блохамі, сьлінявым носам і сьмярдзючай поўсьцю. І ўжо калі дзе і можна было яе знайсьці, так гэта ля сабаку, дзе яна, сядзячы на карачках, будзе шаптаць яму нешта бясконца пяшчотнае. Сабака ведаў усё, што толькі можна было ведаць, з жыцьця няшчаснай Ідэнавай сям’і.

-- Не чапай сабакі, калі ён есь, – сказалі Ідэн рослыя постаці дарослых. -- Лінда любіць мяне! – заўпарцілася Ідэн. Ну й, вядома, яна тут жа завярнулася й

ляпнула Лінду па сьцёгнах -- акурат калі сабака, звычайна рахманы, пад’ядаў сваю вячэру – наўмысна дзеля доказу, што Лінда любіць Ідэн безумоўна.

Ненавідзела Лінда таксама безумоўна і адказала на сяброўскую Ідэнаву тузанку скрыгатам зубоў. Пасьля шаснаццаці швоў Ідэн атрымала першую “а-што-я-табе-гаварыў” дозу ад тых самых дарослых. Але ейная любоў да Лінды, як і павага да яе пэрсанальных межаў, толькі паглыбелі. Зрэшты, гэта, напэўна, і стала пачаткам яе дзівацкай страсьці -- і нават апантанасьці -- да сабак.

Ідэн не дазвалялі мець свайго сабаку. Ейныя бацькі валодалі глыбокім ахоўным пачуцьцём у вадносінах да белага калматага дывановага насьцілу ў іхнай хаце й адмовіліся прымаць жывёл якога б там ні было віду, уключаючы й гома сапіенс, абутых у чаравікі. Ідэн узьненавідзела гэтыя дываны, таму што яны паўсталі паміж ёй і магчымасьцю мець свайго собскага любага шчанючка. Сабакі, як сказала мама, толькі то й робяць, што жруць, нагаўняюць і згрызаюць анціквар зараз жа, як толькі ты да іх сьпіной.

-- Я буду сачыць за ім, -- абяцала Ідэн, але маміна рашэньне было канчатковым. -- У твайго бацькі алергія, -- сказала мама, хаваючы вочы. -- А што, Лінда багата нагаўняе? – спытала Ідэн дзядзьку. Таго, што карміў Лінду і

гуляў зь ею і меркаваў сябе ейным гаспадаром. -- Халера, яшчэ як! – адказаў дзядзька. – А ты думаеш, чаму мы больш ня робім

барбэкю на заднім дворыку? – ён затыкнуў нос і вымавіў глыбокае “фу-у-у!”. -- А можа, мы маглі б завесьці сабаку, які ўмее карыстацца лазёнкай? – упрошвала

Ідэн маці. -- А можа ты магла б уцямяшыць у сваю галаву штосьці іншае, акрамя сабакі!

Далібог, Ідэн, не дуры мне галавы ўсёй гэтай сабачай балбатнёй. Сабакі ня ходзяць у лазёнку! І не хачу я ніякага сабакі ў маёй купальні. Яны сьмярдзяць!

Ідэн успомніла пра парфуму, што маці вылівала на сябе кожны дзень, – тую, ад якой

у Ідэн цяклі сьлёзы і запірала ў горле, і толькі дзівілася, як гэта можна ўважаць, што сабакі сьмярдзяць.

-- Нам, відаць, ня варта хадзіць зь ёй на “Лэсі вяртаецца дамоў”, – сказала неяк маці свайму мужу, лежачы ў ложку. – Яна ж апантаная за гэтымі сабакамі.

Містэр Хавард перавярнуўся на бок і ўздыхнуў: -- Будзь яшчэ рада, што яна ня з тых “конскіх дзяцей”, Мэдлін. -- Ты гэта пра што? -- Ну, ведаеш, -- ён пазяхнуў у падушку, -- тыя дзяўчынкі, што носяцца вакола

галопам, і думаюць, што яны – коні. У Фрэда Коннара вось такое дзіцё, і яму каштуе цэлую вязанку грошы, каб угаварыць яе зьесьці што-небудзь іншае, акрамя яблыкаў і цукровых кубікаў. Кажа, яна нават набыла сабе нейкія “жавальныя зубы“ і больш нічога ня хоча рабіць, адно што іржаць. Ідэн проста ў такой фазе, яна перарасьце гэта. Гэта мая чарга шампуняваць дываны заўтра ці твая?

-- Твая, -- буркнула місіс Хавард. “Конскія дзеці”? І дзе ж гэтта ён пабачыў хоць адно такое?

* * * Ідэнава дзяцінства цяпер далёка. Ёй трыццаць два. Ні дзяцей, ні мужа, толькі

псыхіятар. Некалі яна хацела стаць вэтэрынарам, але калі прафэсар паклаў перад ёй здохлага

пудзеля і заявіў, што яны зараз будуць расчляняць ягоны мозг, яна зьбегла з унівэрсітэцкае лябараторыі й больш туды не вярнулася. О, вядома, яна магла б стаць сабачай цырульніцай ці фатографам, але ж ня кожны можа пераплавіць свой боль у кар’еру.

Ідэн была прызнаная непрацаздольнай і жыла на псыхіятрычную пэнсію ўжо даволі часу. Хаця ейны выпадак незвычайны і, напэўна, беспрэцэдэнтны (ці прынамсі іншыя такія ж не былі задакумэнтаваныя, як гэта бывае), ейны псіхіятар сочыць, каб даглядалі за ёй добра. Ён – стары сябар сям’і і ведае інтымныя падрабязнасьці аб белых калматых дыванах, якія, як ён падазрае, і сталіся прычынай Ідэнавага трывожнага сімптому. Сам аднойчы быў брутальна выгнаны з Хавардавага дому за тое, што пасьмеў не зьняць галёшы, і цяпер віну за свой выніковы страх перад прэзэрватывамі ён ускладае менавіта на Хавардаў.

Цяпер, урэшце жывучы адна, Ідэн, вядома, магла завесьці сабаку, што яна і зрабіла. Яна знайшла Дэбі ў мясцовым SPCA*. Дэбі – нейкая помесь колі – нагадвала ёй ейную ўлюбёную старую Лінду. Любоў была кароткай, бы “палёт зьнічкі” (як Ідэн потым называла гэта), таму што Дэбі напаткала хуткая сьмерць. Праз тры тыдні, як яна прыйшла жыць разам з Ідэн у яе кватэру ў цэнтры гораду, Дэбі ўзяла й сіганула з балкона. Яна б яшчэ выжыла ад падзеньня, каб раптам на ходніку не зьявіўся маньяк на роліках і не прыкончыў яе, перарэзаўшы, калі яна, ачумелая, ляжала, скуголячы, на бэтоне. Забітая горам і зусім ачмурэлая, Ідэн лічыла, што менавіта тое, што яна не купіла сабачага корму ў прыгожанькіх абгортках, спанукнула Дэбі да сабачага самазагубства. Боль згубы быў такім невыносным, што яна паклялася больш ніколі не заводзіць сабак. З тае пары яна задавольвала сваю любоў да сабак толькі збоку, вачыма, адорваючы усёй сілай сваёй вялікай пяшчоты і тым, што яна ўяўляла сабе як “тэлепатычную сабачую размову”, кожнага сабаку, з якім сутыкалася. *SPCA (The Society for the Prevention of Cruelty to Animals) – Таварыства аховы жывёл.

-- Як справы, Ідэн? – пытаецца доктар Гелбэр. Сёньня аўторак, пасьля палудня. Доктар сядзіць, ёмка ўладкаваўшыся ў сваім

вялікім фатэлі ”хлопчык-лайдачык”, на ягоным твары – фотаздымак жоўтага рэтрывера. Гэта іхны мэтад – “прымер-павер” тэхніка, на якую яны аднаго дня выпадкова трапілі.

Было тое ў нейкую даждлівую сераду, і доктару Гелбэру тады хацелася паддаць

настрою Ідэн. Весяліць пацыентаў не ўваходзіла ў ягоныя прафэсійныя абавязкі, але яго гэта не абыходзіла. Ягоная спагадлівасьць да Ідэн часам рабіла яго непрафесійным. Ён дурасьліва прыклаў да свайго твару часопіс “Сабачыя фантазіі” і прамовіў радасным тонам:

-- Прывітаньне, Ідэн! Я – Барні Жоўты Рэт! Як маесься сёньня? Упершыню за гады Ідэн адказала на гэтае пытаньне шчыра. Што было б подзьвігам

для любога, калі над гэтым задумацца. -- Поўны гамон, -- буркнула яна суха. Утаропіўшыся проста ў вочы Барні Жоўтага Рэта (доктара Гелбэра, пра якога яна

ўжо забылася), яна працягвала: -- Часам я не хачу быць тут. Здагадаўшыся па той бок часопіса, што прабіў-такі пралом у муры, доктар Гелбэр

зрабіў наступны крок тым жа вясёленькім лабрадорчыным голасам: -- Што ты маеш на ўвазе, Ідэн? Ты ня хочаш быць тут, у гэтым кабінэце? -- Я маю на ўвазе – у гэтым сьвеце, -- ціха сказала Ідэн, ня зводзячы вачэй ад Барні.

Яе апанаваў такі парыў любові, што яна ледзь уседзела ў сваім “лайдачыку”. – Я ні з кім не магу гаварыць, ні на кога не магу глядзець. Гэта жахліва.

-- А чаму ты ня можаш ні на кога глядзець? – зацікавіўся Барні/др.Гелбэр. -- Я не выношу тое, што бачу ў людзкіх вачох, -- закруціла галавой Ідэн. – Я шалею

ад усяе іхнае нудоты ...і падазронасьці ...і злоснасьці. -- І гэта табе некага нагадвае? – настойваў Барні. -- НЕ! – ускрыкнула Ідэн з жарсьцю. – Гэта доктар Гелбэр увесь час пхнецца

скіраваць мяне так, каб я вінаваціла сваіх бацькоў ў тым, што са мной нешта не так. Але я ведаю, што ён – проста мех гаўна, які абчытаўся Фройдам ў сваім коледжы.

-- Тады чаму ж ты лічыш, што ня можаш ні на кога глядзець? – напіраў Барні, намагаючыся забыцца на тое, што доктара Гелбэра, які быў па другі бок ад яго, толькі што вэрбальна абразілі. Цярпець гэткія паскудствы БЫЛО ягоным прафэсійным абавязкам, таму ён вытрымаў Ідэнаву крытыку, усьцешаны тым, што яна думае, што яго тут няма.

-- Я хачу пацалаваць цябе, – раптам сказала Ідэн, ускочыла са свайго “лайдачыка” і ўляпіла буську ва ўсьмешлівую папяровую Барневу пысу. Потым заплюшчыла вочы і аддалася пацалункам. Доктару Гелбэру аж запёрла дых па-за нумарам “Сабачых фантазіяў”, і ён паабяцаў сабе, што зробіць тлумны запіс адразу, як Ідэн пойдзе.

-- Я люблю цябе, Барні, – прастагнала яна, падаючы зноў у свой фатэль. Гэтая знаходка, як вы здагадваецеся, пацягнула за сабой іншыя, і доктар Гелбэр ужо

цешыўся прадчуваньнямі “новых земляў” у псыхіятрычным сьвеце. Нічога так не задавальняе, як адкрыцьцё новых формаў мэнтальных хвароб.

Сёньня, з сабачай пысай на сваім месцы, доктар Гелбэр цярпліва чакае на Ідэн, каб пакончыць з пацалункамі самога Барні. Яна не спазьняецца на прыём. Урэшце. На тэрапэўтычнай мове гэта называецца – Прагрэс. У яго ёсьць новая ідэя, але ён хоча дачакацца, каб Ідэн дала ёй хады сама.

-- Ну, як прайшоў тыдзень? – спанукае ён. -- Два мопсы, чатыры джэк-расэл тэр'еры і два шы-тсу, – ківае Ідэн. – Мы мелі

глубокіе зносіны. У парку. Мы размаўлялі аб палітыцы. -- А як выглядалі іх гаспадары? – наважваецца доктар Гелбэр хрыпатым Барневым

голасам. -- Адкуль мне ў дупу ведаць? – пытаецца Ідэн па-сапраўднаму напалохана. -- Ну-у... э-э... Слухай, Ідэн, мне прыйшла адна добрая ідэя нядаўна ноччу, калі я

грыз сырамятную костку... Хочаш паслухаць, якая? -- Вядома, Барні, безумоўна хачу. Я люблю цябе. -- І я цябе, Ідэн. Вось мая ідэя: бачыш гэты партрэт сабакі – ён мой сябра, між

іншага, – цудоўны стандартны пудзель, з усімі прышчэпкамі. ...Бадай што вазьмі яго з сабой і трымай ў сваёй клумцы.

-- Навошта? – трохі бянтэжыцца Ідэн. Ці не пытаецца ён гэтым нешта сказаць?

Можа, ён больш ня хоча яе? Яна замірае ў сваім фатэлі, стаіўшы дыханьне, чакае. -- Бач, ты казала, што ў цябе ёсьць некаторыя цяжкасьці ў тваіх побытавых

справах... Вось я і падумаў, што, каб ты насіла ...здымак Бандэра з сабой. Ты магла б карыстацца ім, каб ...праходзіць праз трывожныя моманты...

-- Бандэр? – пытаецца Ідэн, беручы здымак, які працягвае ёй Барні/др. Гелбэр. Ён плястыкавы, якасны, з усялякімі аздобамі. Яна запіхвае яго ў сваю клумку. І пасьля таго, як Барні тлумачыць, як Бандэр будзе дапамагаць ёй заходзіць у аўтобус, рабіць пакупкі, – яна просіць, ці не маглі б яны проста трошкі пасядзець ціха.

-- Можна пачасаць табе жывоцік, Барні? – з надзеяй прамаўляе яна. І па той бок часопіса доктар Гелбэр толькі кхеркае, запнуўшыся на паўслове. А што, к чарцям сабачым, мусіць ён адказаць на гэткае запатрабаваньне? А што калі Бэна, ягоная сакратарка, хавае відэакамэру дзесь у прыёмным пакоі й тады засудзіць яго на дзесяць мільёнаў даляраў? Аднак Ідэн чакае на адказ, і доктар Гелбэр мусіць вярнуцца ў Барневу пэрсону. Барні – не з панікёраў, гаворыць сам сабе доктар Гелбэр. З часопісам на твары ён кладзецца на падлогу свайго прыёмнага пакою й чакае, калі Ідэн падыдзе й пачэша яму жывоцік.

”Госпадзе! Няхай бы той Бэне было не ў галаве... ” – думае ён сабе, вымушаны асалоджвацца Ідэнавым шкрабаньнем па ягоным жываце.

* * *

Ідэн рухаецца да касы супермаркета разам са сваімі пакупкамі, што ляжаць на

стужцы канвэера. Ёй не падабаецца, калі ейныя ўважліва выбраныя тавары зьбягаюць ад яе наперад. Доктар кажа, гэта называецца ”комплекс пакінутасьці”, і што ў ейным выпадку гэта дзіўнавата, бо місіс Хавард, Ідэнава маці, амаль што ніколі не пакідала свайго дома. Яна сядзела ў хаце, як на варце, -- сачыла, каб Ідэн не рабіла шкоды й не хадзіла па тых казачных дыванах. На самой справе, у тыя рэдкія гадзіны, калі місіс Хавард рабіла вылазкі за прадукатамі, Ідэн была свабодна. На ейны розум, гэта было доказам таго, што доктар Гелбэр поўны гаўна, але не таго, які можна сабраць у плястыкавы мяшок*. Вось Барні, ён жаж насупраць, -- сьвяты і мудры. *У Канадзе гаспадары прыбіраюць на вуліцы за сваімі сабакамі. (Перак.)

Назіраньне за сваімі прадуктамі, якія ўцякаюць ад яе па чорнай гумовай стужцы, напаўняе Ідэн трывогай. Але яна робіць глыбокі ўздых і праціскваецца да іх. Касірка пачынае пералічваць тавары, а Ідэн не адрывае вачэй ад свае клумцы.

-- Цудоўны дзень, га? – заводзіць размову касірка. Ідэн пачынае пацець. -- Так, – выціскае зь сябе Ідэн і вырашае, што зараз самы той выпадак, каб

паспрабаваць выкарыстаць фатаздымак Бандэра. Выцягвае яго з клумцы. Яна прычапіла ззаду да яго гумовую стужку – так, як наінструктаваў Барні.

-- Будзе дождж заўтра, -- працягвае касірка, заглядваючы Ідэн у вочы. -- Ці б вы пагадзіліся, -- пачынае Ідэн, працягваючы касірцы фатаздымак, -- начапіць

гэта на сябе? -- Хэх? – дзівіцца касірка. Яна паглядзела на гумовую стужку ззаду, акінула вокам

краму: ці ня сочыць дзе мэнэджэр, паціснула плячыма: -- Добра. Чаму не? – і нацягвае карцінку з Барні сабе на твар. – Так? Ейны голас прыглушаны кардонкай, але Ідэн ўздымае вочы, марудна, уважліва.

Сэрца яе ўзьнімаецца. Уставіўшыся ў вочы Бандэра, Ідэн гаворыць ясным, агрэсіўным тонам: -- Вось гэтая бляшанка тапіокі – пагнутая. Будзьце ласкавы, заніжку!

* * * Жыцьцё Ідэн зьмянілася. Вядома, некаторыя адмаўляліся надзяваць маску Бандэра. Працаўнік хімчысткі – той

дакладна ўпёрты, так што Ідэн прыйшлося вярнуцца да прасаваньня сваіх блюзак самой. Але, пераважна людзі былі даволі спагадлівыя. І яна рада паведаміць Барні/др.Гелберу, што пасьпяхова зьдзейсьніла два паходы ў аптэку, адзін да хірапрактара і тры візіты да ”Малочнай каралевы” і што яна глядзела кожнаму проста ў вочы. З дапамогай Бандэра, вядома.

Але Ідэн зноў напалохана, калі Барні бярэцца за старое: -- Ну, цяпер, Ідэн, -- гаворыць ён ласкава, -- як наконт сяброўства, спатканьня? -- НЕ, -- трасе яна галавой. – Не напірай на мяне, Барні: ты дзейнічаеш, як адступнік.

Я задаволена ўсім, як ёсьць. -- Хіба ты не самотная? – настойвае ён. Ідэн трыццаць два, і яна цнатлівая. Гэта,

вядома, добра. Але доктар Гелбер упэўнены, што брак сэксу можа прывесьці да мэнтальных парушэньняў. Калі б у яго спыталі доказаў, ён бы паказаў на сваю жонку, Хілары.

Ідэн утаропліваецца ў Барні. -- Ты запрашаеш мяне на спатканьне? -- Э-э... не, Ідэн, я баюся, у мяне ужо ёсьць нехта дарагі ...жонка. У нас ...у сабак

нават ...яны ёсьць, разумееш. -- А дзе яна жыве? Як яе завуць? – пытаецца Ідэн усхвалявана. – У цябе ёсьць

ейнае фота, каб мне паглядзець? Думай хуценька, кажа доктар сам сабе. Пракашліваецца на самы лепшы сабачы

манер, на які ён здольны, і кажа: -- Яна жыве за некалькі дзьвярэй ад мяне па маёй вуліцы. Яна ...балонка, завуць яе

Тві – Твіты-Пай. -- Я хачу ўбачыць ейнае фота! – настойвае Ідэн. -- Ну ...няма ў мяне з сабой, -- заікаецца доктар. -- Ты носіш з сабой фота свайго лепшага сябра Бандэра, а жончына – не? – кпіць

Ідэн. – Доктар Гелбер назваў бы гэта дзіўным. Падаўлены гомасэксуалізм, сказаў бы ён. Яна хмурыцца й адкідваецца на спінку ”лайдачыка”. -- Усе сабакі бісэксуалы, -- кажа раптам Барні/др.Гелбер і скурчваецца за сваім

часопісам. Якую халеру ён тут вярзе? -- Я меркавала, -- усьміхаецца Ідэн. -- А ты як? – парыруе Барні. -- Не-а. Я – ніякая. Чыстая й свабодная ад сэксу. Дзякуй за пытаньне. Успрымаю сэкс

гэтаксама, як мая маці брудныя чаравікі, -- уперыўшыся ў столю, круціць вялікімі пальцамі. – Бадай што, я пайду. Хачу паглядзець, ці ўдасца ўгаварыць хлопца, што працуе ў ”Відэа Відэа”, надзець маску Бандэра. Ён даволі прыемны такі, на чалавечы манер.

-- А як ты гэта ведаеш? – пытаецца Барні/др.Гелбер, стрымліваючы хваляваньне. Часам праломы бываюць і напрыканцы прыёму, і ўжо няма часу разважаць, нашто гэтта ён ляпнуў наконт сабачай сэксуальнасьці.

Ідэн ужо каля дзьвярэй, забірае сваю клумку. -- Я, бач, здалёк магу глядзець на людзей. Гэта толькі калі яны побач, тады я

панікую. Добрага табе дня, Барні. І не забудзься наступны раз прынесьці фота свае Твіты-Пай.

* * *

Калі ўвечары Ідэн цішком украдаецца ў ”Відэа Відэа”, там ужо нікога няма. Ён працуе сёньня, той прыемны. Яна робіць выгляд, што разглядае замежныя фільмы, і ўпотай кідае на яго позіркі. Калі ён уздымае вочы, яна – апускае.

-- Вам памагчы? – пытаецца ён лагодна.

О чорт, ці – так, думае Ідэн. У жываце нейкае дзівачнае цягуча-пякучае адчуваньне.

Яно пужае яе й ніяк не зьнікае, і яна мяркуе сабе, што гэта, напэўна, глісты. Яна выбірае дацкую палітычную мэлядраму пра трыкатажную фабрыку і, намагаючыся дыхаць нармалёва, накіроўваецца да касы.

-- А я ўжо глядзеў яго, -- разглядае ён скрынку. Замацаваўшы свой пагляд на касе, яна вымаўляе: -- Не маглі б вы? Сэца ейнае забухала, быццам яна ганяла мяч цэлы дзень безь перапынку. -- Э-э... – запінаецца ён і паварочваецца, каб знайсці касэту да скрыні. Калі ён паварочваецца назад, у Ідэн ужо ў руках фота Бандэра, і не падымаючы

вачэй, яна амаль што бязгучна прамаўляе: -- Ці не начапілі б вы гэта на сябе? Хлопец разглядае маску, пазірае на Ідэн і ўсьміхаецца. -- Гы, звычайна я неяк больш нямецкая аўчарка, але сёньня я зраблю выключэньне,

-- нацягвае на твар маску і кажа прыглушана, -- Ну як? Ідэн узьнімае вочы і шырака ўсьміхаецца. Нізкім голасам – голасам, пра які Ідэн

нават не меркавала, што ён у ёй ёсьць, -- яна прамаўляе, чуючы саму сябе нібы збоку: -- Слухай... Маркус, -- курлыча яна, вышпіёніўшы ягонае імя на бэджыку, -- а чаму б

табе не зачыніцца й не пайсці да мяне. Мы будзем прыкідвацца, што глядім кіно, і піць віно.

-- Э-э... безумоўна, -- ківае ён. Гучыць прыглушана, як таямнічае ”мурр”.

* * * -- Прывітаньне, Ідэн! – кажа Барні, намагаючыся прыхаваць раздражненьне. Ідэн

адмяняла прыёмы чатыры тыдні запар, і цяпер спазьняецца без усялякіх тлумачэньняў. Трэба будзе зноў насварыцца на яе за гэткія гульні з мэдыцынай.

– Ну, як ты сёньня? -- Цяжарная, дзякуй за пытаньне, -- радасна паведамляе яна. Доўгая, доўгая паўза. -- Га, -- кракае Барні/др.Гелбер, -- Як... цікава. -- Ага. Я знайшла сабе сапраўднага нямецкага аўчара і БУМ! – цяпер сьвет для мяне

зусім іншы! – яна сядзіць на ўскрайку ”лайдачыка” і ўсьміхаецца Барні. ”Сабачыя фантазіі” трымцяць, як лісьцё па ветры. – Што такое, Барнічка? Цябе трасе! Бедны хлопчык!

Доктар трасецца ня ў жартачкі. Яго бярэ жах, што Ідэн стала ягоным монстрам Франкештэйнам. Ён ужо бачыць загалоўкі газэтаў: ”ЖАНЧЫНА ПАНЕСЛА АД НАПАДЗЕНЬНЯ САБАКІ Ў МЯСЦОВЫМ ПАРКУ”. Ён шлёпае на стол часопіс і ўтаропліваецца ў Ідэн, якая нечакана не адводзіць-такі вачэй.

-- Та-ак... Як яго завуць, гэтага нямецкага аўчара? – доктар намагаецца гаварыць, як звычайна, спакойна. І псыхіятры могуць час ад часу адчуваць шок і агіду. Гэта як раз той час.

-- Маркус, -- усьміхаецца Ідэн і пляскае ў далоні. – Мне аж ня верыцца, нарэшце ў мяне будзе свой собскі шчанючок!

Доктар губляе прытомнасьць. Якую такую халеру ён зрабіў, што спанукнула яе бачыць людзей сабакамі і сабак людзьмі? Пот цячэ градам па ягоным ілбе, а сэрца зараз проста выскачыць зь ягонай дахоўкі. Цяжка дыхаючы, ён пацягнуўся за гарлачом з вадой.

-- Расслабься, док, – варкоча Ідэн. – Маркус – гэта мужчына. А ты што падумаў? Тут яна здагадваецца, што доктар падумаў, і выпальвае: -- Ісусе, лячыцца трэба, док! Я люблю сабак, безумоўна – люблю, але ж божа мой, як

ты мог падумаць пра мяне такое! – заходзячыся ад злосьці, яна падымаецца з фатэлю. -- Ня ўпэўнена, што магу працягваць гэткую тэрапію, калі яна ідзе такім чынам! -- І я ня ўпэўнены, што магу, -- задыхаецца доктар. -- А я толькі хацела сказаць табе, як здорава яна дзейнічала, твая ідэя. Я хацела

расказаць, як гэта было з Маркусам, як ён пагадзіўся начапіць маску Бандэра першы раз, калі мы кахаліся, і як я папрасіла яго зьняць яе, і ўсё было цудоўна. Як дзякуючы самому факту, што ён захацеў надзець яе дзеля мяне, я ўбачыла, што усе людзі не такія страшныя... Як ён часам надзявае маску нямецкай аўчаркі, каб пасьмяшыць мяне, калі я прыходжу з працы. Так, між іншага, я цяпер працую – выгульваю сабак для вечна занятых япі... Я хацела падзякаваць табе і усякае такое. Купіць табе ”малочных костак” дзеля пацехі. Але цяпер – ні за што!

Ідэн торгае ручку дзьвярэй і кідае апошні гадлівы позірк на доктара. На ягоным твары ізноў ”Сабачыя фантазіі”. Хрыплым голасам Барні/др.Гелбер

усхліпвае: -- Віншую, Ідэн! Найлепшыя зычэньні! Яна мякчэе. -- Дзякуй, доктар Гелбер. Дзякуй Барні. Прабач, што набрахала на цябе так. Прагледзеўшы сваю квітанцыю, Ідэн хіхікае. Узмахвае рукой і падыходзіць да стала

доктаравай сакратаркі Бэны, упэўненая, што яна, верагодна, чула ўсё, што крычала Ідэн доктару. Кіўнуўшы Бэне, Ідэн пераможна ўздымае кулак і выгукае:

-- Няхай жывуць сабакі ва ўсіх нас! Бэна ўсьміхаецца. Таму шта гэта – яе работа. -- Лекар, дапамажы сабе сам, -- жалобна прамаўляе доктар Гелбер ў сваім фатэлі-

”лайдачыку”, усе яшчэ з сабачым часопісам на твары. Шырака распахнутыя дзьверы даюць Бэне магчымасьць разгледзець рэальную асобу Барні/др.Гелбера.

-- Абы дапамагала, доктар! – адгукаецца Бэна, і доктар урэшце прыбірае часопіс з твару.

-- Бэна, -- кліча ён. -- Ессэр? – яна падымаецца з-за стала, падыходзіць да адчыненых дзьвярэй і,

склаўшы рукі на грудзёх, нэрвова ўсьміхаецца. Доктаравы вочы злёгку шклянеюць – яна ведае, што гэта ён пагружаецца ў сваю асаблівую ”мэдыцыяцыю”.

-- А ці ведала ты, што ўсе сабакі бісэксуалы, нават гэты Барні? – ківае ён на часопіс у руках.

Крыху памарудзіўшы, Бэна бярэ “Сабачыя фантазіі”, абыякава гартае старонкі. -- На сёньня усё, -- кажа доктар, гледзячы проста, міма яе, як быццам нічога такога

асаблівага на гэтым месцы няма. -- Усё? – ціха выдыхае яна. Адыходзячы, яна закрывае дзьверы неяк шчыльней. Доктар Гелбер патрос галавой, адкінуў часопіс і нахіліўся да магнітафона: -- Заўваж для сябе: Барні сумуе па Бандэры больш, чым па жонцы. Гаў, гаў.

З ангельскае мовы 2004 г.

Брат родны. Брат малочны. Аповед

Замест прадмовы Сёлета мінае трыццаць гадоў ад часу масавага нішчэньня беларускіх кніжкаў у

БССР. Зьнішчана каля 2000 назоваў накладам звыш за 10 мільёнаў. Сказаў-бы хто, што чужак-калянізатар, высяляючы беларускі творчы й кіруючы элемэнт у Сібір, разбураючы культурныя асновы паняволенага народу, пераняў прыклад ад свайго блізьняка-пачвары 20-га стагодзьдзя - гітлераўскае Нямеччыны. Гэта не зусім так. (...) У ХVІ ст. Маскалі спалілі Скарынавы кнігі ў Маскве, калі слаўны сын зямлі беларускае, выдатны навуковец і першадрукар завёз іх туды для пашырэньня.

Улада маскоўскіх цароў, баяраў і царкоўнікаў абапіралася тады на гвалце й народнай цемнаце. Яны пільна сьцераглі, каб ніякі сьветач звонку не разагнаў цемры - асновы іхнага панаваньня. Усё, што бязь іхнага дабраславенства пранікала ў Маскоўшчыну, падганялі пад агульны назоўнік «хулы» і «ерасі». Баяліся, каб сьвятло навукі й праўды не дайшло да простых людзей. А Скарына-ж якраз і перакладаў на беларускую мову й друкаваў кнігі Сьвятога Пісаньня «для пажытку й дабра люду паспалітага».

Ёсьць выразная паралель між лёсам Скарынавых кнігаў у Маскве й тых, што амаль чатыры стагодзьдзі пазьней маскоўскія калянізатары спалілі ў Менску. Тут і там Маскалі нішчылі беларускія навуковыя й культурныя каштоўнасьці, бо баяліся, каб народ не пазнаў праўды й ня стаўся вольным. (...)

.Чужакі-акупанты стагодзьдзямі забаранялі народу тварыць свае культурна-навуковыя скарбы, нішчылі ў цяжкіх умовах створанае, заціралі-замяталі сьляды нашых продкаў, каб нашчадкі былі сьляпыя.

...Як жа гэта сталася, што народ наш, доўга прыгнятаны-ганьбаваны, пазбаўлены сваёй царквы, навуковых і культурных інстытуцыяў, арганізацыяў, даведзены да жахлівае рабскае галіты, зусім бяcпраўны, так заняволены, што ўжо пазьней, каб выплысьці з гэтага жахлівага бяздоньня, мусіў насамперш дамагацца «людзьмі звацца»; як-жа народ гэты ня толькі ператрываў, але й захаваў сваю чыстую, багатую самабытнай культурай, народную душу? Дзе й у чым сакрэт народнае ўстойлівасьці?

Адказу давялося шукаць між жывых, намі знаных людзей. Гэтыя людзі жылі з намі й побач нас. Трэба было адно ўмець іх бачыць, да іх прыслухоўвацца. У безпрасьветнай цемры яны выглядалі простымі, звычайнымі. Адылі яны розьніліся ад іншых тым, што тварылі, вялі як умелі, ды безаглядна змагаліся з чужнікамі за свой быт і правы. Прыгадайце непісьменных, можна сказаць, вусных паэтаў і казачнікаў, вясковых мудрацоў, таленавітых мастакоў-самародкаў, сьпевакоў, якім чужнікамі былі пазачыняныя ўсе дарогі ў людзі. У вольнай сваёй дзяржаве, здабыўшы навуку, гэтыя людзі вялі б за сабой народ, былі б ягонай славай. Колькі-ж нашых талентаў змарнела, або, выхапленых з народнае гушчы чужнікамі-калянізатарамі, пасьля сталася красой і славай чужых дзяржаваў і культураў!

Гэтыя народныя мудрацы й самабытныя творцы якраз і былі тымі жыцьцядайнымі клеткамі, празь якія ў чужой няволі пульсавала беларуская нацыянальная кроў. Гэта ў найбольшай меры былі тыя ўстойлівыя карані, якіх ня мог падсячы чужы барбар-прыблуда. (…)

Працэс падсяканьня чужнікамі нашых народных карэньняў, устойлівасьць і рост гэтых карэньняў, цяжкое змаганьне з чужой навалой - тэма вялікая, удзячная й цікавая. Яна даўно кліча да працоўнага варштату тварцоў беларускае культуры.

Кастусь Акула, «Гараватка» 1963 г.

Дай, Боже, силы мне не соскользнуть с луча, Сгорая на Пути – не превратиться в дым!..

Брат родны. Брат малочны 1. -- Саша, а дзе ж мама? – дзівіцца бацька, прыйшоўшы дамоў. -- Яна паехала... на машыне... белай... прыгожай такой, з чырвонай палоскай... зь

вялікім дзядзькам доктарам... Тата, яна рабіла вось так: ой! ой! – і мой трохгадовы брат красамоўна выцірае лоб усёй рукой і падае на канапу.

Мяне яшчэ няма. Я яшчэ толькі ўваходжу ў гэты цудоўны, дзіўны, несуладны, незразумелы Сьвет.

Мой старэйшы трохгадовы брат яшчэ ня ведае, як зьяўляюцца на сьвет дзеці: яму скажуць, што ягоную, такую жаданую, сястрычку пасьля бясконцага зьбіраньня грошай урэшце купілі ў краме.

Мая маці міжволі працягнула традыцыю сваёй маці, якая мела звычку нараджаць дзяцей, не пакідаючы працы. І маю маму яна нарадзіла проста ў полі, тады, “як аўсы дажыналі”, як гаварыла заўсёды бабка. Яна ня памятае дня: у тыя часы народзінаў ніхто не спраўляў, а ў маміным пасьведчаньні запісана: “першая палова жніўня”. Бабуля проста перавязала пупавіну і пайшла жаць далей: была гарачая пара. Маміным зьдзіўленым чатыром братам і сёстрам сказалі: “Во, дзяўчынку знайшлі ў полі...”

Першыя схваткі мама адчула, калі рыхтавалася да вялікага мыцьця. Яна толькі-толькі замачыла бялізну. Баючыся, што калі яе колькі дзён ня будзе ўдома, бялізна канчаткова зьгіне, яна вырашыла хуценька парабіць усё, пакуль прыедзе “скорая”. Зразумела, ні пра якія пральныя машыны тады яшчэ ня ведалі, а ваду насілі з калодзежа. Раз-пораз мама кідалася на канапу, стогнучы і выціраючы пот з ілба, потым ізноў кідалася да начовак, уражваючы гэтым майго маленькага брата, з чыіх расказаў і асабліва паказаў яшчэ доўга будзе пацяшацца ўся сям’я.

Мае бацькі жывуць зараз у Менску; сюды яны пераехалі год таму. Брат нарадзіўся там, на іх радзіме, у Чэрвені, дзе яны сустрэліся і пажаніліся.

2. Чэрвень – маленькі, непадалёк ад Менску, гарадок, чыё навакольле вядомае

выключна сваёй глухаманьню – глухімі непралазнымі лясамі і балотамі, поўнымі сваіх дароў – дзічыны, грыбоў, ягад. Асабліва дурніцаў, як іх там называюць. Дурніцы ў тых краях зьбіраюцца посьцілкамі – шчодры ягадны куст страсаецца над расьсьцеленай посьцілкай, потым ягады высыпаюцца ў вядро. Адылі дурніцы за добрыя ягады там ня лічацца. Чалавек рэдка цэніць тое, што мае забагата і надурніцу.

“Чэрвень” ня ёсьць першай назвай гораду. Ён быў перайменаваны паводле назвы месяца, у якім быў “вызвалены ад польскіх акупантаў” на пачатку 20-х. Мае бацькі ня любяць успамінаць пра тыя падзеі. Я пачую аб іх талькі аднойчы. І толькі праз колькі дзясяткаў гадоў даведаюся пра Слуцкае паўстаньне 1920 году супраць Савецкай улады ў гэтых мясьцінах.

Старажытная назва гораду была Ігумен. Наўрад ужо там знойдзецца той, хто зможа ўспомніць сівую легенду аб манастыры, які насамрэч там існаваў, і ягонай настаяцельке. Тым больш ніхто ўжо ня памятае аб адважным, няўлоўным

партызанскім атрадзе Б.Сьвентарэцкага, што ўдала дзейнічаў у мясцовых лясах падчас Паўстаньня 1863-64 гадоў. Пераможаныя ўрэшце незьлічонай расейскай арміяй, паўстанцы, пераважна шляхцічы, каб пазьбегнуць рэпрэсіяў, вымушаныя былі бадзяцца па лясах, потым наймацца фурманамі, кавалямі ці чорнарабочымі. Ніхто ўжо ня помніць, што не было тады ніводнага шляхецкага дому, дзе б не аплаквалі хоць аднаго свайго забітага, пакаранага ці зьніклага бязь вестак.

“Мы живём, под ногами не чуя страны.” Дрымотная глухамань. Пасталеўшы, я паспрабую даведацца ад маіх сваякоў аб паходжаньні мамінага

прыгожага дзявочага прозьвішча Качэрская, якое выгладае на дзіва старажытна-шляхетным, каб быць сялянскім. Па-другое кожны, каго я сустрэну ў сваім жыцьці з гэткім жа прозьвішчам, акажацца маім даволі блізкім сваяком. Але... на свае роспыты я пачую больш пытаньняў, чым адказаў. Так, гэта яны памятаюць: наш пра-прадзед Качэрскі пасяліўся ў маленькай, самай глухой вёсачцы Зелянкі, набыў сабе дом, завёў сям’ю. Але адкуль ён прыйшоў? Чаму? Адно толькі я зразумею: калі. Гэта было а другой палове ХІХ стагодзьдзя. ...Магчыма, і ён быў сярод тых тысячаў, што блукалі па лесе з запаленымі сьвечкамі ў руках – каб знайсьці адзін аднаго, расьцярушаных пасьля чарговага бою, сабрацца разам і рыхтавацца да наступнага.

Усе сьвечкі спаленыя. І я, усяго толькі праз сто год, уваходжу ў гэты добры і невыносны Сьвет у

дзівотнай, безнадзейна-вымерзлай Краіне Забыцьця. 3. Кто шел впереди, не радел о великих корнях: Сушил чернозем и срывал золотые соцветья. Наверное, думал, что он истребляет сорняк. Но он истреблял все, что люди растили столетья. Мая маці Шура (Аляксандра) нарадзілася ў гэтай жа вёсачцы Зелянкі, але хутка

сям’я пераехала на бацькаўшчыну яе маці – у вялікую (больш за 100 двароў) вёску Рудню. Бацька маёй бабкі Мікола Буры трымаў млын, а таму быў крэпкім, заможным селянінам. Нездарма паненка са зьбяднелай шляхецкай сям’і пагадзілася выйсьці за яго замуж. Яна была адукаваная і прасунутая: ведала па-беларуску, расейску й польску і “хадзіла па вёсцы летам з парасонам”. Толькі яна адна была супраць, каб ейная дачка (мая бабка) выдавала нагвалт сваю дачку Ніну, камсамолку, замуж за багатага старога. (Старая, як сьвет, гісторыя: Ніна зьбегла са свайго вясельля да вясковага настаўніка, камсамольскага сакратара. Раптам пачалася Другая сусьветная вайна – і яна нахлябалася ўсіх балот партызынскай вайны разам зь ім і іхным маленькім сынам. Зрэшты, пражывуць яны разам 45 гадоў, вырасьцяць дваіх дзяцей, трох унукаў і праўнукаў – так і забыўшыся ажаніцца. Пажэняцца толькі ў апошні месяц ягонага жыцьця, калі ён будзе ўжо ў больніцы.)

Дык вось. Быў мой прадзед добрым дбайным гаспадаром. Менавіта таму на пачатку 30-х яго павінны былі раскулачыць і саслаць у Сібір. Адно, што да гэта часу ён ужо пасьпеў зрабіцца старым п’янчугам, то напэўна, Камтэт беднаты ўважыў яго за свайго. Млын, аднак, забралі і пасьпяхова зруйнавалі. Ды вось яшчэ сын ягоны Антось, чалавек сумленны й прамы, дый на гора ўпарты, узяўся падвучыць Савецкую уладу ў асобе старшыні калгаса, (чыя сям’я спрадвеку-такі лічылася за абібокаў і лайдакоў) зь якога ж боку, урэшце, запрагаецца тая кабыла. За свае намаганьні атрымаў аддзяку: “Табе што?! Савецкая ўласьць ня нравіцца?!” – і выправіўся ў Сібірскія лягэры на 10 гадоў. Калі ягоны тэрмін ужо заканчваўся, пачалася вайна.

Яго адправілі ў штрафны сапёрны батальён, які некалькі разоў за ўсю вайну быў

цалкам зьнішчаны – а ён пры гэтым заставаўся адзіным жывым. Дахаты вярнуўся цэлым і здаровым, з поўным наборам мэдалёў Салдацкай славы; і я буду чуць часам ад гэтых атэістак – маіх цётак і мамы – на кухне за чаркай: “А ёсь жа ж Бог на белым сьвеце...” Дзед Антось надоўга перажыве сваіх крыўдзіцеляў і памрэ 85-гадовым у той самы дзень, як народзіцца мой сын Антон.

4. Когда ты сам не ведаешь, не знаешь, Куда тебе идти и с кем тебе идти, Ты вспоминаешь детство, вспоминаешь Мелодию, забытую почти. Но тонут звуки песни колыбельной В борьбе бесчеловечной и бесцельной. Мая бабка Надзея (сястра Антося) – адзіная з маіх родных бабак і дзядоў, каго я

буду ведаць у сваім жыцьці. Ня так доўга, праўда: яна памрэ, калі мне будзе дванаццаць. Астатнія не дачакаюцца нават майго нараджэньня.

Мае самыя раньнія ўспаміны будуць зьвязаны з бабулінай хатай на ўскрайку вёскі, з маёй калыскай ля печы, зь вялікай рудой каровай, на ўсю акругу ведамай праз свае свавольствы, з маленькай козачкай, зь якой я буду сябраваць... Зь нямецкімі каскамі з бабулінага агароду, прыстасаванымі практычнай беларускай рукой нам з братам пад зручныя начныя гаршкі... Зь вялізным колам – рэшткамі нейкага разваленага млына – ля маляўнічай рэчкі, дзе мы будзем купацца і вудзіць рыбу... З дарогай, што проста ад бабульчынай хаты нырае ў зяпу гэтай змрочнай зялёнай пачвары. Напэўна, менавіта так былі ўяўлялі сабе немцы такі небясьпечны для іх наш лес, што кішэў тады партызанамі. ...А я дык ніколі ня буду баяцца лесу. Зь першых крокаў на гэтай зямлі нас з братам будуць прывучаць да лесу нашыя бабуля і мама.

Бабуля Надзя гаворыць па-беларуску, і кожнае лета яна будзе сустракаць нас словамі: “А-а, мае любыя, то я бачу, вы ўжо навучыліся гаварыць па-гарадзкому!” І кожную восень менскія настаўнікі будуць выпраўляць нам з братам мову: “Дети должны говорить и писать правильно!” ...Мова нашых бацькоў ужо выпраўленая: мама будзе расказваць мне, як яна плакала па начах, калі ў вучэльні настаўнікі кпілі зь яе і каралі за “дзеравенскае” вымаўленьне.

Бабуля Надзя ўмее чытаць і пісаць, і яна будзе чытаць мне казкі і апавяданьні. Яна будзе першай, ад каго я пачую аб Ісусе. Я, ужо “готовая к борьбе за дело Коммунистической партии” піянэрка, буду слухаць яе толькі зь ветлівасьці і думаць сабе, спачуваючы, якая ж мая бабуля цёмная і забабонная, што верыць у гэткія казкі.

5. Мой дзед Барыс Качэрскі (ейны муж) памёр падчас вайны. Не, ён не ваяваў. Ён

пакутаваў на астму, якую набыў пасьля газавых атакаў у Першую сусьветную. Пасьля ён ваяваў у Грамадзянскую ў Чырвонай арміі і быў накіраваны на Курсы чырвоных камандзіраў. Мог бы зрабіць добрую кар’еру ваеннага афіцэра, але надта сьпяшаўся дахаты – гэтта ж спраўджвалася ягоная мара, за якую і ваяваў: сялянам раздавалі-такі абяцаную зямлю. Дзед Барыс быў спакойным, лагодным, разумным чалавекам. Мама ніколі ня чула, каб ён лаяўся. Нават калі бабуля і лаялася на яго. П’яным яго яна бачыла толькі аднойчы, калі ёй было 4 гады: пад вечар перад тым ён і абое ягоныя шурыны доўга і шумна аб нечым раіліся, назаўтра дзед пайшоў некуды з канём, а вярнуўся без каня. Тады і напіўся... ”Зямля абяцаная”, за якую ён ваяваў і на якой цяжка і сумленна працаваў, адправілася за канём і цесьцевым млынам...

То не забралі яго ні ў армію, ні ў партызаны ў Другую сусьветную. Сям’я, аднак,

рабіла шмат на партызанаў: пяклі хлеб і гналі самагонку (для стэрылізацыі і анэстэзіі параненых таксама...). Партызаны забіралі ўсе харчы па начах (як немцы свае “падаткі” – ўдзень).

Аднойчы прыйшлі ў хату: – Дед, скидай валенки! А тыя ж былі апошнія на ўсю вялікую сям'ю. Дзед якраз сядзеў у іх каля печы. – Ты ж у хаце сядзіш – табе ня трэба, – кажуць. Тут мая наравістая бабка і выступіла: – А ці ж ты ня бачыш, які ён хворы! А ці ня бачыш, колькі ў мяне дзецей на печы!

Можа гэта ты прынясеш нам дроваў ды пасячэш іх! – Ты што, старая? Или тебе Советская власть не нравится? Але ж мой лагодны дзед і ўзарваўся! – Я ж ваяваў за гэтую ўласьць! Я за яе здароў’е аддаў! А вы, с..., яе немцу

аддалі! Дзецюкі проста пхнулі яго, звалілі з лаўкі, садралі валёнкі і пайшлі. Заадно

прыхапілі 17-гадовага сына Міколу. (Усё сваё жыцьце надалей – колькі буду яго ведаць – заўсёды, калі ён будзе п'яны, а п'яны ён будзе заўсёды, ён будзе ўзгадваць сваю “партызаншчыну” і далейшую атаку Кенігзбэргу.)

Аднойчы ў вёсцы застаўся на ноч нямецкі атрад. Нехта зь мясцовых жартаўнікоў далажыў у Чэрвеньскую камэндатуру, што ў Рудні начуюць партызаны. ...Начны бой паміж немцамі і немцамі, што заляглі па абодвух берагах ракі, цягнуўся 4 гадзіны. Раніцай, як разабраліся ў сваім дурноцьці, яны сабралі ўсіх вясковых мужчын і адхвасталі іх шампаламі. Потым спалілі вёску. Добра што безь людзей. Як яны зрабілі гэткае ў суседняй.

Пасьля тае лупцоўкі мой дзед Барыс так і не падняўся... 6. Майму бацьку пашанцавала. Ён нарадзіўся ў маленечкай такой дрымотнай

вёсачцы Брадок – шэсьць хат, схаваных у глухім лесе, – што немцы не асьмельваліся саваць туды і носу. Мама часам кпіць зь яго: “То ты хоць немца бачыў, га?”

Я наведаюся ў Брадок толькі адзін раз за ўсё жыцьцё, але ў памяці гэта застанецца. Гэта будзе скора, калі я ўжо стану вялікай дзяўчынкай, настолькі вялікай, што змагу пешшу пераадолець шлях ад вёскі Замятоўка, дзе цяпер жывуць бацькавы сваякі. Ат, мы з братам будзем любіць бавіць тут свае басаногія канікулы, разам са сваімі стрыечнымі і пляменьнікамі займацца ўсім, чым займаюцца на вёсцы дзеці, і псаваць сваю “правильную речь” мясцовымі дасьціпнымі фразамі, прымаўкамі, як, зрэшты, і сакавітай лаянкай.

Мой дзед Сідар Верабей памёр, калі яму было 72. Ён сёк дрэвы сам у лесе, і яго заваліла сасной. Пасьля сябе пакінуў даволі маладую ўдаву - сваю трэцюю жонку (першыя дзьве памерлі) – з чатырма ейнымі дзецьмі. Старэйшая зь іх была ягоная падчарка: мая бабка Дар’я яшчэ дзяўчынай была “падманутая маладым панам”. Зь дзіцем на руках ёй, вядома ж, ужо было ня суджана выйсьці замуж. Але калі ейнай дачцы было 10 год, браты знайшлі ёй замужжа – выдалі за старого двойчы ўдаўца, у якога было ўжо 11 дзяцей. Зь ім яна нарадзіла яшчэ трох. Сярэдні зь іх – мой бацька Пятро.

Нельга сказаць, каб яна мела шмат клопату са сваімі пасынкамі і падчаркамі – яны былі ўжо даволі вялікія. Каторыя ўжо пасталелі, каторыя пайшлі з Чэрвеньшчыны і нават з Беларусі па адукацыю. Мой бацька нават добра і ня ведае некаторых. Адзін, Яўгеній Вараб’ёў (расейскі канчатак? – відаць, дзеля кар’еры) вырас да гэнэрала падчас Другой сусьветнай.

Ціхая, працавітая і цярплівая жанчына Дар’я памерла незадоўга да майго нараджэньня, так і не даведаўшыся, што ейную ўнучку (а потым ужо і ейную дачку) хацелі назваць Дар’яй...

7. Зрэшты, маё нараджэньне было яшчэ пад пытаньнем. Ня тое, каб мае бацькі не любілі дзяцей і не хацелі іх. Мама-такі хацела

дзяўчынку. Ну, а бацька – усіх і розных. У зруйнаваным дашчэнту Менску яшчэ не хапае жыльля. (Яго ніколі ня будзе

хапаць; і я не разумею, чаму.) Таму бацькі здымаюць адзін пакойчык плошчай 7 кв.м. у прыватнай хаце на ўскраіне Менску – у Паўночным пасёлку. Аб нарадженьні яшчэ адного дзіцяці не магло быць і гаворкі.

Хутка, праўда, зьявілася надзея на атрыманьне асобнай кватэры. Бацька працуе ў выдавецтве “Ўраджай”, а тады якраз Інстытут глебазнаўства быў распачаў будоўлю двух дамоў для сваіх супрацоўнікаў. Гэта быў невялікі шанец для простага журналіста, але ж. І мая рашучая мама выправіла бацьку да мясцкаму выпрошваць, каб іх паставілі ў чаргу “на паляпшэньне жыльлёвых умоваў”.

Другое дзіця магло стаць ладным аргументам у прасоўваньні чаргі... і тымчасам спраўдзіць мару іхнага маленькага сынка.

8. Стаіўшы дых, Саша пільна разглядае гэтае дзіва, толькі што прынесенае ў хату і

названае “твая сястрычка” – туга спавітую ляльку, якая ляжыць цяпер упоперак ложка. Ён ня йдзе да стала на вячэру, адмаўляецца ад печыва і цукерак...

Але вось мае вусны заварушыліся. Цмокнулі. Я расплюшваю вочы і ўтаропліваюся ў яго: “Будзем знаёмы, браце!”

Саша вохкае, вылупіўшы вочы. Аж затросься: – Мама! Мама! Яна ж жывая! Паглядзі на яе! Яна жывая! – так ашаломлены, што

топае нагамі, трасе рукамі. Гэтта ён упершыню спасьціг тую вялікую, адвечную Тайну – Цуд Жыцьця. Я ж у гэткім жа ўзросьце буду значна больш прыземленай: аднойчы да маёй

мамы – выхавацелькі дзіцячага садка, які і мы з братам будзем наведваць, – прыйдзе бацька маёй таваркі скардзіцца на яе дачку, якая скрозь прапагандуе ў садку, што дзеці выходзяць на свет Божы з мамінага жывоціка.

Можа гэта ад таго, што я спазнаю праўду Жыцьця, Холад ягонай Рэальнасьці зь першых дзён майго жыцьця?

...Гэтая зіма ўдалася вельмі халоднай. Жудасна. Як ніколі. Саракаградусны мароз зьявіўся напрыканцы кастрычніка, дый так і не сышоў.

Але ж нават і такім марозам чалавек мае быць чыстым, тым больш пасьля нараджэньня дзіцяці – так вырашае мая мама. Яна заўсёды была адчайнай да безразважнасьці: наважвалася нават купацца ў траўні дый верасьні ды гаварыць начальству усё, што яна насамрэч думае. То ці ж мы з братам можам затрымаць яе ад паходу ў лазьню? І бацька наш на працы...

Ноччу ў яе пачалася гарачка. Бацька не заўважыў гэтага: цёмным ранкам ён ціхенька вышмыгнуў на працу. І гаспадары хаты таксама. Мы застаемся адны ў хаце, якую ніхто не ацяпляе, і яна хутка настывае. Саша залазіць да мамы пад коўдру, а я, галодная, паціху замярзаю ў сваіх мокрых пялёнках, з жахам адчуваючы сябе пакінутай назаўсёды. І тады я крычу! Голасна, патрабавальна! ...Мама ня чуе мяне: яна беспрытомная.

Колькі часу гэта цягнецца? Я стамілася, ахрыпла, зьмерзла...

Урэшце прыходзіць малая дачка гаспадароў, што з-за марозаў засталася ўдома.

– Цёця Шура, так холадна! Трэба распаліць грубку. Вось яна ўгледзела нас, няшчасных, растурхвае, прыводзіць у прытомнасьць

маму. Тая просіць яе распаліць у печы, прынесьці дроваў з павеці.

– А я ж не магу адамкнуць замка – ён замёрз! – плача дзяўчо. Мама падымаецца

з ложка і прабіраецца да павеці... Урэшце мы выратаваны. На шчасьце, усё абышлося. Хутка прыдзе бацька,

выкліча доктара для мамы і для мяне. Як ні дзіўна, я нават не захварэла. Але гэты выпадак мы будзем узгадваць праз усё нашае жыцьцё.

9. Потянем время, ибо нам спешить резона нет ни при каком раскладе. Потянем время, чтобы дольше жить не радостного будущего ради, не ради грандиозных дел страны, погрязшей в перевыполненьи планов, и не во искупление вины за преступленья проклятых тиранов. Потянем время, чтоб не уходить из этого измученного мира, чтобы успеть друг друга полюбить среди чумой оплаченного пира. Бацькі не рашаюцца мяне ахрысьціць. Дарма, што бацька наш камуніст, мама былая камсамолка, і абое яны атэісты –

мой брат быў ахрышчаны. Там, дзе нарадзіўся, – у Чэрвені. Але цяпер яны баяцца. Не, не марозу. Тыя падзеі, з-за якіх яны апынуліся ў

Менску, яшчэ надта сьвежыя ў іхнай памяці. ...Гэта была першая Радаўніца пасьля сьмерці бабкі Дар’і. Бацька тады проста

прыехаў да магілы сваёй маці і моўчкі пастаяў крыху каля яе. Празь некалькі дзён яго звольнілі з працы. (Ён працаваў у адзінай чэрвеньскай

газэце.) А выключэньне яго з партыі было адно толькі справай часу. Ён дабіўся прыёму да сакратара абкаму. Ім тады быў П.Машэраў. У ягонай

прыёмнай бацька сустрэў свайго лепшага школьнага і інстытуцкага сябра Сашу Найдовіча. “Ты што тут робіш? ...Звольнілі? ...Та-ак. ...Слухай, а давай да нас! Я пагавару з начальствам, думаю, яны змогуць цябе ўзяць”. Ну й, вядома, выйшлі яны адтуль разам, пайшлі выпілі...

Як ужо бацька прасіўся ў Машэрава, я ня ведаю (кажа, той быў лагодны), але з партыі яго ня выключылі.

Такім чынам, неўзабаве мае бацькі пераехалі ў Менск, што усё яшчэ цяжка ўздымаўся з руінаў, дзе бацька быў прыняты на работу ў выдавецтва “Ураджай”.

Мама ўсё ніяк ня можа прывыкнуць да вялікага чужoга гораду, хаця ёй тут бліжэй да інстытуту, дзе яна завочна вучыцца. Бо там яна пакінула сваю любімую працу ў дзіцячым доме для сіротаў вайны і сумуе таксама па сям’і сваёй сястры Ніны, у чыім доме яна пражыла 10 год і каго мы цяпер наведваем кожныя выходныя. Любяць яны стройна выпіць і пасьпяваць разам свае любімыя “чэрвеньскія рамансы”. ...З цягам часу мама палюбіць Менск, які стане прыгажуном, і дзе ў яе будзе і любімая работа ў БДУ, і багата цудоўных сяброў. Але да сястры ў Чэрвень яна будзе езьдзіць праз усё сваё жыцьцё, каб пасьпяваць зь ёй разам ...Зрэшты, і памруць яны ў адзін дзень.

10. Ради хлеба куска -- о добре и о зле, и о жалости нету помину. Если хлебом единым живут на Земле, пусть возьмут и мою половину.

Чарга, аднак, ніяк не прасоўваецца. Першы дом, прынамсі, закончаны, і людзі яго ўжо засяляюць. Аднаго дня бацька

прыходзіць і абвяшчае, што ніякай кватэры мы не атрымаем і ў другім доме таксама. Гэта ёсьць рашэньне мясцкаму.

Мая адчайная да безразважнасьці мама спавівае мяне цяплей і шыбуе да адваката.

– Вы такая ж кабета, як і я – вы можаце мяне зразумець... Такая ж кабета, як і яна, уладкаваўшыся ў мяккім крэсьле, глядзіць холадна-

абыякава паверх акуляраў. Мама, каму ты тлумачыш? – Навошта ж вы нараджаеце дзяцей, калі ў вас няма нармалёвых умаваў, каб іх

гадаваць? – знойдзены самы спагадлівы адказ. А во як! Ты бачыш, дачушка, нам нат і дзяцей мець ужо нельга! – Але яна ўжо нарадзілася, і я ня ўпхну яе назад! – мама проста уткнула мяне ёй

у рукі. – А ў цябе, напэўна ж, добрыя ўмовы! На, гадуй! – і ляснула дзьвярыма. Я чуюся раптам кінутай назаўсёды і заходжуся ровам. Голасна, патрабавальна! ...Праз паўгады, мы, шчасьлівыя, уедзем у нашую новую 2-пакаёвую “хрушчоўку”

ва ўтульным дамку ў вёсцы Курасоўшчына – былым маёнтаку генэрала Ададурава, што за паўднёвай мяжой Менску. Тут мы з братам і будзем гадавацца ў нашым дзіцячым садку, які разьмесьціцца ў прыгожанькай Белай дачы, і ў нашым доме пасярод старого кляновага парку, бавячы час у Дубовай даліне сярод пяцьсотгадовых дубоў каля рэчкі Мышкі, гойсаючы па Лысай гары – старажытным кургане (я даведаюся, што гэта курган, толькі дарослай), гуляючы ў лялькі з кукурузнымі пачаткамі на інстытуцкіх дасьледчых палях, што месьціліся проста за парогам нашага дома, п’ючы сырадой зь мясцовай гаспадаркі, зьбіраючы бярозавы сок у бліжэйшых гаях, латошачы яблыкі ў незлічоных калгасных садох. Пазьней нам, “першапасяленцам” - напалову гарадзкім, напалову бездаглядным – прыдзецца назіраць, як вялікі горад, хутка разрастаючыся, будзе паглынаць гэты прыгожы куток, выцінаючы шэрымі будынкамі гэтыя сады і паркі.

У гэтай кватэры я і навучуся хадзіць. Навучуся чытаць і пісаць. Тут я закончу школу і ўнівэрсытэт. Сюды буду вяртацца са сваіх спартовых вандровак. Тут народзіцца мой сын і навучыцца хадзіць, чытаць, пісаць... Гэтую кватэру я і прадам, ад’яжджаючы на другі канец сьвету.

11.

У мяне яшчэ няма імя.

Бацькі ўсё рáдзяцца і спрачаюцца. Кожны заве мяне, як яму падабаецца. Брацік у іх рáдах ня ўдзельнічае і заве мяне няйнакш як “нашая дачушка”.

Кожнай раніцы ён бяжыць да маёй калыскі даглядаць “сваю дачушку”. У ягоныя абавязкі ўваходзіць сачыць за маёй пустышкай, каб вяртаць яе на месца, як толькі я яе выплюну. Не такая лёгкая справа, між іншым. А таму ён поўны гонару і адказнасьці. Адылі, прынцэса дасталася яму ох дый несьмяяна: чыста адмовілася смактаць несалодкую пустышку. Выхад адзін – макаць яе ў мёд. Дапамагае, праўда, толькі на тры хвіліны.

Аднаго разу бацькі, пакінуўшы нас на дзьве гадзіны і вярнуўшыся наглядаюць такую карціну: Саша стаіць на зэдліку ля маёй люлькі, цярпліва чакае. Вось узьлятае пустышка, і тут жа выбухае скандал: я лаюся громкім крыкам. Саша хапае праклятую пустышку, злазіць з зэдліка, шаркае валёнкамі хуценка да кухоннага стала, залазіць на другі зэдлік, макае праклятую пустышку ў мёд – і далей зваротнай хадой да калыскі... І гэтак усе дзьве гадзіны.

Мне дастаўся адказны брат.

Сойду на станции заснеженной, Затерянной в глухом лесу. На станции с названьем нежным! "Я на руках вас донесу". --Таких названий не бывает,-- Так скажет тот, кто вас не знает...

...Калі яму будзе 8, а мне 5, ён вырашыць зрабіць сюрпрыз бацькам. Нейкім чынам ім не пашанцуе з навагодняй ялінкай, і ён вырашыць пайсьці ў суседні лес, каб самому сьсячы і прынесьці яе дамоў. А інакш – як жа нам атрымаць падарункі ад Дзеда Мароза? Куды ж мы паставім свае валёнкі, калі ў нас ня будзе нашай прыгожай ялінкі?

Ён возьме мяне з сабой у гэты цудоўны паход па навагоднюю ёлку.

Паход, аднак, акажацца не такім ужо і лёгкім. Нам прыдзецца збочыць ад дарог у сумёты. Некаторыя з нас вышынёй. Мы ледзь прабіраемся скрозь іх. Стаміліся і ўзмоклі. Але ўсё яшчэ натхнёныя. Выбіраем прыгожую ялінку, і Саша здолее сьсекчы яе. Ён – сапраўдны дрывасек: у вялікай футраной шапцы, вялікіх рукавіцах, валёнках, зь сякерай за поясам. І я ня горш: захутаная ў хусткі і шалікі, я рашучая і адчайная (як мама, я спадзяюся...).

Усё натхненьне зьнікае яшчэ далёка ад дому. Я зьмерзла. Ногі адмаўляюцца мясіць гэты бясконцы сьнег. Я бы села адпачыць, але Саша не дае. Ён ідзе й ідзе. Неяк хутка сьцямнела, пайшоў сьнег і разгуляўся вецер. Ісьці стала зусім немагчыма. Мне сьмяротна хочацца сесьці ў гэты мяккі сьнег, схавацца ад завеі і прыснýць, але баюся застацца тут адной і цягнуся за братам.

– Саша, давай спынімся! Хоць натрохі.

– Гэта нельга! Разумееш? Трэба ісьці! Інакш мы замерзьнем тут да сьмерці!

– А мне ўжо ня холадна! Я толькі хачу сесьці, вытрусіць сьнег з валёнак і трохі прыснуць.

– Не! Спаць нельга! Гэта зман! Ты можаш так памерці ў сьнезе назаўсёды! Трэба ісьці!

– Ты – гадкі і злы! Ці ты ня чуеш? Я не магу больш ісьці! – я спыняюся. Саша бярэ мяне за руку і цягне за сабой. Я працягваю паўзьці. Сьнег, наш любімы, прыгожы пушысты сьнег, зь якім так весела і захапляльна гуляцца – укалыхвае, вабіць да сябе...

Саша прыцягне дамоў і ёлку, і сякеру, і мяне.

Маленькі, ён ужо будзе даражыць Жыцьцём.

12.

Нядзельнымі раніцамі мама бярэ мяне ў свой ложак. Саша ўладкоўваецца побач. Мама распялёнвае мяне, і мы пачынаем наш урок. Саша вучыць мяне чытаць.

Наш Саша – вундэркінд.

Ён вывучыў алфавіт, калі яму было 2 гады. Сам. Ніхто не зьвяртаў увагі на ягоную “навуку”, ніхто не ўспрымаў гэтага ўсур’ёз. Чым бы дзіця ня бавілася, абы не плакала. Не расстаючыся са сваёй новенькай азбукай, туляўся ён па хаце, прыставаў то да вечна занятых бацькоў (бо яшчэ вучыліся завочна), то да гаспадароў са сваім:

“Як гэта літара?” “Сынок! – маліла маці. – Некалі пойдзеш у школу – усё дазнаешся!” Але, мама, ці ж можна дачакацца гэтага няпэўнага “некалі”? ...З адной толькі літарай выйшаў у яго канфуз. З апошняй. Гэта ж якраз бацьку патрапіла кінуць хутка і нядбала: “Гэта “Я”, сынок”. Доўга яшчэ дэманстраваў Саша кожнаму сустрэчнаму свае веды ў алфавіце: “Гэта – “А” ... гэта – “Пэ” ... гэта – “Эф” ... гэта – “тата”.

У свае тры гады ён ужо ўмее чытаць. Праз год ён запішацца ў нашую інстытуцкую бібліятэку і будзе насіць кніжкі дамоў. Зноў жа – сам. Адно што суседзкі хлопчык, школьнік, дапаможа яму. То ня дзіва, што работнікі будуць давяраць яму: у нашым маленькім “інстытуцкім пасёлку” ўсе яны будуць нашымі суседзямі і будуць ведаць Сашу як добра выхаванага, разумнага хлопчыка.

Кнігі і чытаньне стануць ягонай сапраўднай сьвятыняй.

Ня толькі кнігі. Усё, што тычыцца навукі і ведаў, стане найбольш важным.

Маленкага росту, за першай партай, сьветлагаловы хлопчык з вялізнымі блакітнымі вачыма мусіць быць самым ахайным і лепшым за ўсіх. Ён усё будзе рабіць самым лепшым чынам. Гэта ягоная натура. Ён мусіць быць першым! Для першай клясы мама адмыслова пашые яму касьцюм – школьную форму, бо ў крамах ня знойдзецца наагул стандартнай формы такога маленькага памеру – і ён будзе насіць яе, як новенькую, аж тры гады, пакуль зь яе ня вырасьце. Ён нізавошта ня пойдзе ў школу ў непрасаванай кашулі. Усе ягоныя сшыткі і падручнікі будуць рупліва абгорнутыя ў вокладкі і заўсёды неверагодна чыстыя. Аднаго разу на бацькоўскім сходзе настаўніца зробіць экспэрымэнт зь ягоным поўнасьцю сьпісаным сшыткам: яна ўкладзе яго ў стос новых і падыме стос, трымаючы за адзін край, так, каб атрымаўся веер: “Ці знойдзеце вы тут Сашаў сьпісаны сшытак?” Ня знойдуць.

Ён будзе змагацца за кожную з тых шматлікіх “чырвоных зорак”, што трапяць у ягоныя сшыткі (вынаходзтва ягонай настаўніцы замест пяцёрак), і залівацца сьлязьмі над кожнай чацьвёркай. “Госпадзі, - будзе гараваць над ім маці, – сынок, чацьвёрка таксама добрая адзнака!” – “Табе добрая – ты і атрымлівай!” ...Зрэшты, ён бадай што ня будзе мець праблемаў з хатнімі заданьнямі: усё будзе давацца яму лёгка. І ён будзе імкнуцца чытаць больш, каб ведаць больш, чым нават вучні старэйшых клясаў.

Настаўнікі будуць гаварыць: “А Варабей наш – вылеціць са школы арлом!”

13.

Нядзельная раніца.

Мы ляжым на падушках на маміным ложку і вывучаем алфавіт.

– Ірынка, тым разам мы развучвалі літары “А” і “Б”...

Я абдорваю яго шчасьлівай усьмешкай і ляскаю няўклюдна ў далоні.

– Не сваволь, Ірынка! Паўторым урок. Глядзі сюды. Памятаеш? Гэта ёсьць “А”. Паўтарай за мной – “А”...

Я запяваю нешта, напэўна ж чароўнае на маёй мове, і паказваю яму язык.

– Малайчынка! ...А цяпер скажы – “Б”. Ну гавары ж!.. Ну, скажы, скажы, мая любая. Ты ж гаварыла тым разам!

Я гучна мурлычу і высьліньваю вялікую бурбалку.

– От так сказала! Мама, ты чула? Яна ж сказала “Б”! ...Сказала, праўда! Малайчына, Ірынка!

Не зьвяртаючы аніякай увагі на бясконцыя бацькоўскія спрэчкі, Саша называе мяне гэтым імем. Толькі такім чароўным імем (такім жа, як і ў ёйнай маленькай, але крыху старэйшай, стрыечнай сястрычкі) маюць называцца такія прыгожыя прынцэсы, як “ягоная дачушка”.

...Маёй маці прыдзецца шыць школьную форму і для мяне. Паколькі я пайду ў школу на год раней адпаведнага ўзросту, то і для мяне ў крамах ня знойдецца школьнай сукенкі такога маленькага памеру. ...Калі мае дзетсадаўскія сябры, якія нейкім чынам акажуцца на год старэйшымі за мяне, выправяцца ў школу, я, абражаная да глыбіні душы гэткім фактам, ушчэнт адмоўлюся йсьці ў садок і закачу ўдома скандал на тры дні, аж пакуль на чацьвёрты маці не завядзе мяне ў школу. Ім прыдзецца прыняць мяне: дзякуючы майму брату, я ўжо буду ўмець чытаць, трохі пісаць і лічыць. ...Гэтак і атрымаецца, што сьвяточны, зь белымі фартухамі і вялізнымі букетамі “Першы званок” так і не адбудецца ў маім жыцьці.

Мой день не собирается в сюжет...

Ён-такі навучыць мяне чытаць...

Але спачатку хадзіць.

Потым будаваць сьнежныя фартэцыі і тунэлі ў нашай засьнежанай Даліне... І адшукваць грыбы ў лесе. Што да яго – то грыбы чамусьці самі будуць выбягаць на тыя шляхі, дзе ходзіць ён. ...А потым плаваць. Я ня ведаю, хто ж навучыць яго, але плаваць ён будзе па-майстэрску, як і ўсё, што ён робіць. І менавіта ягоным незвычайным спосабам навучаньня плаваньню я буду карыстацца ў сваёй будучай працы. ...Ён будзе вучыць мяне маляваць: ягонае няведама адкуль здабытае пачуцьцё колеру і ліній і ягоныя парады будуць дапамагаць мне ў маіх спробах. Ягоныя ж малюнкі будуць на ўзроўні мастака, хаця ён ніколі ня будзе цікавіцца маляваньнем. А я дык заўсёды буду занятая піянэрскімі ды камсамольскімі насьценгазэтамі – што ў школе ды ў лягерах, так і ва ўнівэрсытэце. ...Ён жа навучыць мяне гуляць у шахматы, і я буду выйграваць у спаборніцтвах...

Ды й лыжы... Лыжы стануць нашай агульнай любоў’ю. Здаецца, я навучуся бегаць на лыжах раней, чым хадзіць нагамі. Насуперак любому марозу, некалькі гадзін кожнага дня будуць прысьвечаны нашай любімай засьнежанай Даліне і Лысай гары. Я абавязкава буду праторваць першую лыжню пасьля кожнага сьнегападу, Сашка ж аддасьць перавагу гэтым на злом галавы скачкам і палётам з крутога схілу Лысай гары. Хаця ўсяго таго рыштунку й будзе, што прасьцецкія вузкія лыжы, прыладжаныя да валёнкаў звычайнымі гумкамі, але будзе ён самым сьмелым і адчайным маленькім скакуном ва ўсёй акрузе.

Навучыць ён мяне і ...біцца, і я буду бараніць яго ад “бальшуноў”. Гэта будзе ўзаемна, праўда. Нават ад нашай жа маці: адчайнна будзе падстаўляць ён свае плечы і рукі пад пагрозьлівы рэмень, прыкрываючы мяне, шкоднае дзіця, ад мамінага суправядлівага гневу: “Мама, яна ж маленькая, яна больш ня будзе!” ...Адылі пазьней нам будзе даставацца напару за нашыя бязглуздыя вычварэньні: нішчэньне посуду прыгатаваньнем нейкіх новых цукерак, гульню ў футбол у кватэры, вынаходзтва пораху...

Дзівавацца будзе ўсё нашае атачэньне такому сяброўству паміж братам і сястрой. Бадай што... Дружалюбныя да ўсіх, поўныя жыцьцядайнай энергіяй, мы будзем адорваць усіх нашым вясёлым жыцьцёвым спэктаклем.

Пойдем с тобой гулять по зверобою и ветер на веревочке за собою давай водить по замалининым долинам, и дружно есть зеленую малину.

14.

А часам будзе і так:

Прыцягвае мяне (яшчэ дашкольніцу) дадому за каўнер майго ўшчэнт засьнежанага футра:

– Во! – дакладвае ён маці.

– Што такое? – выглядае яна з кухні.

– Во яна. Бач, зноў з Дзімкам гуляла.

– Дык што?

– Так, – адрываю я ягоную руку ад каўнера. – Ён мой жаніх.

– Я ж табе казаў ужо! ...Ты не разумееш: толькі ў тых сем’ях, дзе дзьве дзяўчынкі ці два хлопчыкі, яны мусяць жаніцца! А ў тых, дзе хлопчык і дзяўчынка, – ня трэба. Калі мы вырасьцем, мы проста станем муж і жонка.

Мілая дзіцячая наіўнасьць...

Калі мы будзем ужо ў старэйшых клясах, у нашай хаце то там, то тут я часам буду натыкацца на апавяданьні аб шлюбах паміж братам і сястрой, складзеныя ў самых розных частках сьвету...

Калі ён пойдзе ў войска, мы будзем пісаць адзін аднаму лісты памерам з добры сшытак дробным почыркам. То будуць проста нашыя думкі аб Жыцьці. Аб ягоным сэнсе. Аб сэнсе жыцьця ў гэтым, такім датклівым і распусным, нашым заблытаным Сьвеце. “Ведаеш, сястрычка, – напіша ён мне, – я адчуваю ў сабе вялізную сілу індывідуальнасьці. І са свайго шляху я ніколі не сыйду...” Мама будзе крыху раўнаваць нас і так цікаўна падглядаць праз маё плячо...

У арміі ён навучыцца граць на гітары і прывязе дамоў некалькі сваіх вершаў і песень. Мы будзем бавіцца зь імі: я нават напішу перафраз на адзін ягоны верш.

Вершы... Зрэшты, ніхто – ні бацькі, ні я – так і ня будзе ставіцца сур’ёзна да ягоных паэтычных спробаў.

Ужо пасьля пачатковых клясаў стане ясна, што надзея “ўзьляцець арлом са школы” мае важкую падставу – высьветліцца, што Саша вельмі таленавіты: ён фэнамэнальна адораны ў матэматыцы. Праз усе гады ягонай вучобы ў сярэдніх і старэйшых клясах, настаўнікі будуць дзівіцца ягоным здольнасьцям. Як потым і выкладчыкі ва ўнівэрсытэце. Гэтак будзе шмат шуму і размоваў вакол яго... Знаёмячыся са мною, настаўнікі будуць вітаць мяне: “О, дык ты сястра таго матэматычнага хлопца! То, напэўна, і ты такая ж таленавітая, га?” Магчыма. Але не настолькі яскрава, як ён.

Ты – геніяльны, мой маленькі старэйшы брат.

...Мы натхнёна працягваем наш нядзельны ўрок, і я ахвотна прыступаю да наступнай “В”, ...але са мной адбываецца нейкі канфуз, і мы пераходзім да водных працэдураў.

15.

Кто связь между добром и злом разрубит?

Кто сможет это сделать не греша?

У сваіх лістах і размовах ён будзе гаварыць мне: ”Ты, сястрычка, нарадзілася ня ў тым стагодзьдзі. Ці то запозна. Ці то зарана. ...А мусіш верыць, што твой прынц яшчэ адшукае цябе, мая дарагая прынцэса.”

...Пазнаньне таго, які зьменлівы гэты цудоўны Сьвет, яшчэ чакае мяне наперадзе ў маім жыцьці.

Якім пакручастым можа быць Жыцьцё – як нашыя зьвілістыя беларускія ручаі. Якімі нечаканымі, зацягучымі вірамі – як у нашых глыбокіх рэчках – запоўнена яно... Як Любоў у абдымках Хлусьні становіцца Ільдом. Як Гвалт можа ўбірацца ў вопратку Дабра...

І ніколі ня зможаш ні прывыкнуць да прыхамацяў Жыцьця, ні быць гатовым да ягоных паваротаў.

Не будет моей части в разгадке Бытия...

У сярэдніх клясах высьветліцца, што ў Сашы падазроныя схільнасьці да недаравальнага граху: ён відавочна ня будзе цікавіцца “общественной жизнью школы” і ўсяляк памкнецца пазьбягаць удзелу ў піянэрскай і камсамольскай рабоце. Што неабвяргальна мусіць быць выпраўленым!

Уступ у піянэры ня будзе для нас нас выбарам, а вось прыём у камсамол мы павінны будзем яшчэ заслугоўваць. Непрыняцьце ў камсамол – страшэннае пакараньне!

Саша нават не складзе заявы туды...

Вайна з свавольным хлопчыкам разгорнецца не на жартачкі. Саша праявіць нечувана-недапушчальную ўпартасьць. Асобны фронт вайны праляжа праз буржуазна-недапушчальную даўжыню валасоў, шырыню штаноў і разбэшчаную музыку “Бітлз”. З часам, калі іншыя хлопцы ўжо супакояцца ці хаця б будуць хаваць свае захапленьні, гэты цьвердалобы неслух – не. Ня пусьцяць яго ў клясу ў шырокіх штанінах – ён здабудзе сабе яшчэ шырэйшыя. Яго будуць стрыгчы нагала – ён будзе прагульваць школу...

Да старэйшых клясаў ён ператворыцца ў абсалютова няўпраўнага, невыносна агрызьлівага “цяжкага падлетка”. Будзе пастаянна прагульваць школу, запусьціць вучобу і ня будзе прызнаваць ніякіх парадкаў.

Я хаця і буду даволі актыўным сябрам касамолу, але дух супярэчлівасьці ня будзе чужым і для мяне. І часьцяком, нават пасьля таго, як мой брат закончыць школу, я буду чуць у адказ на мае пярэчаньні настаўнікам: “А-а, это ты достойная сестра своего наглого брата!”

Я должен был родиться журавлем, но по ошибке -- или по улыбке! -- явился в мир в обличии своем, чтоб досаждать себе -- колючей рыбке.

Калі ён будзе ў 10 клясе, у школе грымне страшэнны скандал. Райкам камсамолу разам з гарана будуць праводзіць дасьледаваньне сярод вучняў старэйшых клясаў на прадмет іхнай “моральной устойчивости и политической зрелости”. Вучням трэба будзе запоўніць анкеты-апытальнікі.

Пасьля гэтай анкеты Сашу разам з бацькамі выклічуць на пэдсавет школы ў прысутнасьці прадстаўнікоў райкама камсамолу. На парадку дня будзе выключэньне Сашы са школы. (Што – там, у Сашавай анкеце, ня будзе абмяркоўвацца нават дома “на кухні” шэптам...)

Мая бедная мама... мая адчайная да безразважнасьці мама скажа ім:

– А вы памятаеце, якога вучня я прывяла да вас у першую клясу дзесяць гадоў таму? Забыліся ўжо! ...І што вы зь ім зрабілі? ...

Саша ледзь закончыць школу. Мама ўгаворыць яго ўступіць у камсамол, каб падаць дакумэнты ва ўнівэрсытэт на матфак: некамсамольцаў у ВНУ не прымаюць.

Складкаў, аднак, ён ні разу не заплоціць.

Ва ўнівэрсітэце ў яго будуць нейкія праблемы з дэканатам, і напрыканцы трэцяга курсу яго выключаць з унівэрсытэту пасьля таго, як ён проста ня пойдзе здаваць экзамэны па навуковаму камунізму, гісторыі партыі і ўсе астатнія разам зь імі.

Адразу ж яго забяруць у армію. ...Ён будзе шмат расказваць мне ў лістах і пасьля, як гэта складана – змагацца з “дзедаўшчынай”, што махровым цьветам буяе ў войску. Так, ён і тут не супакоіцца, а распачне свайго роду рэвалюцыю на злом ненармальных, нялюдзкіх парадкаў у сваёй часці. Сярод афіцэраў ён праслыве ці то адпетым лайдаком, ці то нахабнікам, але ягоныя захопленыя саслужыўцы яшчэ доўга нават пасьля заканчэньня ягонай службы будуць зьвяртацца да яго – пагаварыць, параіцца. “...І няхай начальства наракае зараз на мяне і баіцца як бунтара, але я рад, што лёд крануўся і ў гэтым ёсьць і нейкая мая заслуга, дзякуючы нежаданьню мірыцца з гэтым усім.”

Кругом идёт война.

Я дрался, что есть силы...

Праблемы з начальствам у яго будуць заўсёды. Хаця ён і зробіцца выдатным будаўніком з вышэйшай кваліфікацыяй па ўсіх будаўнічых спэцыяльнасьцях. Але ягонае атачэньне будзе любіць яго: ён будзе лагодным, вясёлым і інтэлігентным хлопцам.

З гадамі, праўда, – ўсё больш замкнёным і адстароненым.

И у кого мне с ужасом спросить

О том, как становлюсь я холоден к народу,

И через сколько протащили сит

Мою необозримую свободу?

– Ты ведаеш, – скажа ён мне праз гады, – ды нічога асаблівага ў той анкеце я не напісаў. Я напісаў тое, што кожны зь іх ведаў і што кожны думаў. Тое, што ёсьць. ...Ну, напісаў: “Камунізм – гэта гульня ў адныя вароты паміж ілгунамі і дурнямі”, “Праграма Камуністычнай партыі – лухта, напісанія некім”, а “Маральны кодэкс маладога будаўніка камунізму – мантра палітычна сьпелага ідыёта”, ну і ўсякае такое. Зрэшты, гэта былі жарты. Я не зьбіраўся перадаваць ім гэты варыянт. Ня ведаю, як ён да іх патрапіў. Хаця я і не шкадую аб тым: от жа весела было! Ты памятаеш? – засьмяецца ён. – Яны ж там насіліся тады, што тыя прусакі пад сьвятлом!..”

О, Госпадзе!

Шчыры да ўпартасьці! Наіўны да безразважнасьці!

Як зьбіраешся жыць ты – у гэтым безнадзейна неласкавым, марозна-кусьлівым, ашчэраным Сьвеце?!

Ты плачешь? Не плачь. Взгляни лучше вверх На эти тяжелые тучи. Там дождь ледяной Превращается в снег, Празднично бел и могучий. Он будет блистать, вызывая у всех То нежность, то детскую радость. А слезы – они переплавятся в cмех, Ты подожди только малость.

16.

Нядзельная раніца.

Дзьве вясёлыя, разьбітныя цёткі – цётка Аня і цётка Маня – прыйшлі да нас у госьці.

Цётка Маня – маміна старэйшая сястра. Яна трапіла ў Менск ў 1944 пасьля ягонага вызваленьня, калі там пачалі будаваць аўтазавод. Яе, 17-гадоваю камсамолку, мабілізавалі на ахову будаўніцтва. Там яна пазнаёмілася з былым партызанскім камандзірам і выйшла за яго замуж. Яны абое адпрацуюць на аўтазаводзе аж да самай пэнсіі.

А цётка Аня – іхная траюрадная сястра, жонка іхнага брата Мікалая – “вечнага партызана”.

Цёткі прыйшлі ў адведкі. Пасьля чаркі яны пачуваюцца яшчэ больш жыцьцярадаснымі й сьмелымі.

– Пятро! Як гэта дзіцё не пахрысьціш? – дражняць яны майго партыйнага бацьку, які ж ...дык ...павінен быць атэістам. Замест бацькі гэтта ж я – выбухваю лаянкай на нейкай сваёй мове.

– Ого! А што галосная!

– А-а... равець бясконца. Як ніхто. – уздыхае мама.

– Пятро, то ж ня гожа! Трэба табе яе ўпарадкаваць. Га?

І вось яны са сьмехам, блазнуючы, запіхваюць мяне ў сумку. Саша, зьбянтэжаны такім паваротам, стаіць разгублены.

– Бач, хлопе... калі яна ўжо такая крыкуха – мы яе забяром! – Саша ўскоквае дзікай кошкай і ўчэпліваецца рукамі і нагамі ў ручку сумкі, кусае цётчыны рукі.

– Ірынка! Наша дачушка! Мама, яны забіраюць яе! Не аддавай!

– Ай, сынок, яна благая. Равець во дзень і ноч. Я так стамілася. Не магу больш зь ёй. Давай аддадзім яе.

– Я! ...Я сам буду яе гадаваць!

17.

Праз увесь прамёрзлы горад, схаваную ў звычайнай сумцы, мяне прывезьлі ў Касьцёл сьвятых Сымона і Алены, што на плошчы Леніна каля дома Ўраду.

Наш любімы Чырвоны касьцёл цудам ацалеў у апошнюю вайну. Некалі пабудаваны быў як каталіцкі касьцёл на сродкі аднаго багатага гараджаніна ў памяць аб сваіх памерлых дзецях. Але пасьля рэвалюцыі каталікі ж былі забаронены, і цяпер тут ідзе праваслаўная служба. Пазьней забароняць і яе, і там атабарыцца Саюз кінематаграфістаў, што і выратуе будынак ад поўнага “революционного преобразования”.

...Я сяджу на руках абаіх маіх цётак. Разамлеўшы і падабрэўшы ад цёплага водару, я цікаўна разглядаю дзіўны пакой, прыгожыя іконы, пакрытыя белымі з чырвоным ручнікамі, агеньчыкі сьвечак. Сьвятар у залачонай вопратцы гаворыць дзіўнавата незразумелымі словамі і махае перад намі нейкай дымнай штукай. Потым ён пырскае на мяне вадой, перахрышчвае і надзявае мне на шыю маленькі крыжык...

Мяне нараклі Ірынай. Імем, якое выбраў для мяне мой брат.

...Праз гады, калі людзі будуць казаць, што я такая цярплівая і цярпімая, ці дзівавацца маёй цўдоўнай устойлівасьці да марозу – я буду адказваць: гэта таму, што ў мяне аж дзьве хросныя маці. Ну, а мароз... а з Марозам мы ж проста – “малочныя браты”.

* * *

Не шутят такими вещами, Но каждой прожилкой в судьбе Я верю: меня завещали На этой планете тебе. Бери же любовь! И печали В смущенной душе не таи... Меня, как огонь, передали В неловкие руки твои.

Саша памёр пахмурным лістападаўскім днём 1996 году, калі яму было 40. Памёр ён ад той сацыяльнай бяды, што набыла памеры эпідэміі ў нашай краіне. Ён аказаўся слабым перад хваробай, якая замяніла Любоў у нашым доме на Злосьць і Боль.

Той, хто мусіў нарадзіцца жураўлём, хацеў бачыць Сьвет дасканалым ...і выбраў доўгі і пакутны шлях адыходу зь яго.

Мама ня бачыла ягонай сьмерці: яна памерла на два гады раней. Бацька ж пакінуў сям’ю даўно: маючы дзьве вышэйшыя адукацыі, ён так і ня змог пракарміць сям’ю за свой заробак. Развод быў такім бурным, што ён так да нас больш і не прыходзіў, а свайго сына пабачыў пасьля 23-гадовай разлукі толькі ў дамавіне. Праз год я пахавала і яго.

Пасьля Сашавай сьмерці я знайшла ў ягоных рэчах два сшыткі, сьпісаныя ягоным прыгожым дробным почыркам. Два сшыткі вершаў, напісаных на “правильном языке” без адзінай памылкі, аб якіх я ня мела раней ніякага ўяўленьня.

Ягоныя прыгожыя, мудрыя, неабсяжныя, дзівосна прароцкія вершы.

Путь простёрся за чертой конца пути – Парадокс, противоречье, вызов безднам...

І толькі гэтыя вершы і той маленькі крыжык, які я выпадкова знайшла ў старых сямейных паперах, калі выпраўлялася ў Канаду, грэюць тут мне душу, адмарожаную там – ў маёй цяпер далёкай, цудоўнай, крохкай, непаддатлівай краіне.

Тая Зіма была вельмі халоднай...

Я ненавижу всякое насилье. Но худший тип -- насилие добра: под каблуком хрустят чужие крылья, зато идет по правилам игра. Я не играю в жизнь -- мои ошибки зачтутся мне -- не вам о них жалеть. Вы говорите, нынче в моде скрипки? Но с детства я предпочитаю медь. Любить?! -- Люблю. Надеяться?! -- Надеюсь. Пускай легко обидеть и сломать, но никогда не выбить эту ересь из тех, кто не боится умирать. Я не боюсь. Я верю в воскрешенье. Не там, а здесь. Бездонные миры -- соединятся люди во спасенье. И к черту ваши правила игры.

*Тут і вышэй: вершы з паэтычнага сшытку Аляксандра Вараб'я. 2003 г. Аўтарскі пераклад з ангельскай.

ПУБЛІЦЫСТЫКА

Пра беларускае слова, шкварку і нацыянальны характар Тое, што беларусы для ўсяго сьвету невядомы народ, мы ўжо ўцямілі і

прызвычаіліся. Яшчэ 50 гадоў таму самое Згуртуваньне Беларусаў Канады нашыя суайчыньнікі ніяк не маглі зарэгістраваць: “няма такой краіны, няма такога народу”...

Так, на нас забыліся. На працягу 200 гадоў нас секлі шаблямі, палілі агнём, нішчылі ў лягерах, труцілі гербіцыдамі і стронцыем, нас вымушалі гаварыць на чужых мовах, выціраючы з нашых галоваў нават спрадвечны наш саманазоў – “Літва”, нас раскідала па сьвеце, але мы ўсё ж жывем.

Роўна празь дзве сотні гадоў мы ізноў зьявіліся на мапах сьвету, хаця і зь іншай назвай – “Беларусь”. Але дзіўная рэч: ужо тут, у Канадзе, прыходжу да думкі, што нават для нашых найбліжэйшых суседзяў – украінцаў, расейцаў, палякаў – мы народ нейкі загадкавы. Ні характару нашага ня ведаюць, ні мовы ня чулі. Сапраўды, дзе было людзям пачуць беларускае гаворкі – мо толькі на кружэлках гурта “Песьняры”...

Заходжу ва ўкраінскую сувэнірную краму, заводжу гутарку са старым гаспадаром (па ўсім відаць – ”захаднік”). Глядзіць на мяне падазрона-зьдзіўлена: якой гэта мовай я гавару – ці то расейскай, ці то ламанай украінскай? Тлумачу: гэта, дзядзька, беларуская... Ага, позірк адразу лагоднее.

...Неяк раз на працы, у чыста ўкраінскім асяродку, маё сакрамэнтальнае пытаньне – “А калі грошы будуць даваць?” – выклікала такі рогат! “Што гэта ты гаворыш! Ужо сказала б “когда” ці хоць бы па-людзку “колы”!” Але, зь іншага боку, колькі разоў мяне прасілі пагаварыць па-беларуску, каб пачуць “вашае прагажуні, вашае мовы”. Колькі прыгожых вершаў я прачытала сябрам!

А колькі мітаў-баек пра нашыя нацыянальныя рысы я тут наслухалася! Розных, амаль працілеглых. “Ой! Я лічу, беларусы – яны такія палымяныя, свабодалюбныя!” (Ну, гэтая, відаць, нагледзелася савецкіх фільмаў пра партызанаў. Адкуль ёй ведаць, што для большасьці беларусаў сёньня – “бульба е, дах не цячэ, абы не была вайны...”.) “Я была ў Беларусі. Яны – харошыя людзі, толькі дзіўныя. Ведаеце...такія... як сказаць... заземленыя ўсе. Адны думкі – пра свой лапік зямлі. Калі ў каго няма лецішча – капае агарод дзе папала, проста ў горадзе, пад вокнамі!” (Вось гэта ўжо бліжэй да праўды.) “Я да знаёмства з табой ня думаў, што беларусы такія несур’ёзныя!” (О! Гэты дакладна пацэліў!) “А сала ў вас ядуць?” – “Го, як ядуць! Яшчэ больш, чы у вас, бо ў нас – холадна! А шкварка нам душу саграе!”

Адзін мой сябар-расеец, які ня мог надзівіцца з нашай здольнасьці свабодна размаўляць з усім славянскім сьветам – украінцамі, палякамі, чэхамі, сэрбамі – нарэшце дапяў: “Трэба вывучыць адну мову – беларускую – каб разумець усіх!”

Магічнае наша і магутнае беларускае слова... Тым больш крыўдна, што новае пакаленьне беларусаў, якое прыбывае і прыбывае ў Канаду, да гэтага часу ня мела магчымасьці пабачыць тут друкаванае выданьне ў сваёй мове. Дык вось яно цяпер у вас у руках – чытайце, гартайце, пішыце!

Так, няхай нас мала тут, і няхай мы такія “размазаныя” (як трапна выразіўся адзін мой сябра), і ня ведаем, наколькі хопіць у нас сіл, уменьня і сродкаў, але вось яно – “Беларускае слова” жыве, як жыве і любая нашаму сэрцу Беларусь!

Цётка Александрына з-пад Ігумена “Беларускае слова” №1, студзень 2002

А можа, яна ня згасьне? Зоркі загараюцца і гаснуць. Чалавек нараджаецца і памірае. Так здараецца і з

этнасамі: яны ўзьнікаюць, дасягаюць росквіту і, часам бывае, зьнікаюць... Так я думала, сабраўшыся ў далёкую дарогу са свайго "раскіданага гнязда" з того

краю, дзе пяшчотныя маткі сьпяваюць калыхынкі сваім немаўляткам на чужынскай мове, дзе клапатлівыя бацькі патрабуюць, каб на гэтай мове навучалі ў школах іх дзетак, а людзі ня помняць свайго радаводу далей за бабку і дзеда. Там стомленыя вечнай працай старыя, забытыя "парціей і правіцельствам", што ўголас абяцалі ім "сьветлае будушчэе", дажываюць свой век у роспачы і нястачы. А маладыя цьвердзяць абыякава:"Какая нам разніца на каком языке гаварыць, главнае, чтоб жылось харашо. А без Расіі нам не выжыць".

Гэтаму народу сто годоў бухцелі, што яго мова -- ня мова, а дыялект польскай, потым сто год -- што гэта дыялект расейскай, потым яшчэ семдзесят -- што ён наагул не нацыя, а зусім іншае "новаабразаваніе" -- "савецкій народ", і як гэта добра: жыць у супольніцтве, (г.зн.-- "у камунальнай кватэры") са сваім (самазваным) "старэйшым братам" (які будзе клапатліва кіраваць тваёй працай і распараджацца тваім бюджэтам).

Чалавечая гісторыя ўжо неаднойчы індэферэнтна наглядала, як зь яе твара зьнікалі і больш буйныя і магутныя народы і этнасы. І гэта не тое, што я не любіла і ня верыла ў свой народ, але асэнсоўваючы ўсю колькасьць і веліч выпрабаваньняў, што выпалі на яго галаву, бачачы ўсё яшчэ невялікую колькасць тых самаахвярных і апантаных змагароў (не пакінь іх, Божа, у іх барацьбе), што ўсё стукаюць, не дастукаюцца да розуму гэтых укалыханых расейскімі абяцанкамі людзей, я была ўжо гатовая ў роспачы зьмірыцца і прызвычаіцца да думкі, што й гэтая зорка гасьне, і майму народу выпадае лёс дакаў, палабянаў ці лацінаў, што проста разышліся сярод іншых народаў (пэўна ж, "старэйшых братоў").

І вось я тут, у Канадзе, сярод гэтых вясёлых, лагодных, дабразычлівых людзей, якія нікога не прымушаюць і не пераконваюць мяняць сваю мову, звычаі, веру (нечым падобныя яны на беларусаў). І хоць многія зь іх нічога ня ведаюць пра мой народ, і часьцяком не разумеюць нашых "нацыянальных праблем", але спагадліва прымаюць нас як мы ёсьць, роўнымі ў сваё вольнае супольніцтва.

І пашчасьціла мне патрапіць, хаця і не адразу, ў нашую беларускую суполку. І тут адчуць сябе як дома, на радзіме, сярод сваіх. Праз паўтары гады адасобленасьці як бальзам на душу пачуць такую родную беларускую мову. Як я сумавала па ёй! Як гэта прыгожа: весьці гаворку на нашай мове, чуць натуральную, сапраўдную мову ў выкананьні старэйшых суайчыньнікаў, якіх воля лёсу занесла сюды яшчэ больш паўстагодзьдзя таму, якія і стварылі гэтае Згуртаваньне беларусаў Канады. А галоўнае, менавіта тут я і адчула, што можам мы, беларусы, быць зьяднанымі, мэтанакіраванымі, плённымі. І людзі старэйшага пакаленьня -- нізкі паклон ім, што прымаюць нас, маладзейшых, "савецкіх"(што скажаш), як ёсьць, не дзелячы з намі нашай радзімы (што бывае ў іншых суполках) -- нястомныя, аддалі ўсё жыццё захаваньню нашых нацынальных каштоўнасьцей. І новыя беларусы, што ўсе сваі сілы і энтузіазм прыкладаюць для таго, каб нашы суайчыньнікі не спачувалі сябе ў вялікай Канадзе адасобленна, а ведалі , што і тут яны сярод сваіх.

Тут, побач зь сябрамі, я адчуваю сябе інакш. Новая думка надае мне сілы і спадзяванні: дыктатары прыходзяць і адыходзяць, а народ застаецца.Разам з сябрамі я ізноў веру, што не загасьне зорка ў небе, што мы яшчэ пабачым, як жыве і квітнее наша родная Беларусь!

Цётка Александрына з-пад Ігумена

“Беларускае слова” № 2 травень, 2002

Ідэя гэтага артыкула ўзьнікла пасьля прачытаньня старонак дзёньніка дзяўчыны Вольгі Яноўскай, што былі апублікаваныя ў газеце “Беларускае слова”, №2. Я паабяцала тады ёй адказаць праз газету. Акрамя таго, мне вельмі хацелася абнародаваць прамову Я.Лёсіка, якую я знайшла ў бібліятэцы ЗБК.

.

-- Каго любіш? -- Люблю Беларусь. -- То ўзаемна. (Пароль паўстанцаў 1863-64 гг.)

Апосталы радзімы “Шчасьлівы той, хто жыцьцё аддае для друзі своя”. Ці была яна хрысьціянкай, загнаная на чужыну гвалтам, нашая першая “бабка”

Рагнеда? А мо ўзьняла яна там паганскі меч на крыўдзіцеля і разбуральніка радзімы сваёй – Уладзімера? ...Мы гэтага ўжо не даведаемся. Але важным ёсьць тое, што полымя яе гордага і непакорнага сэрца так і ня гасьне для нас.

Ці прадчувала яе праўнучка, юная прыгажуня-князёўна Прадслава, якія пакутныя стагодзьдзі чакаюць яе радзіму, калі ўпершыню ўвайшла яна ў храм і засталася там, каб запаліць сьвечкі і прысьвяціць жыцьцё сьвятлу асьветы і любові да роднай зямлі? Якія прадчуваньні павялі Ігуменьню Эўфрасіньню на схіле жыцьця ў далёкі сьвет, каб там і заступіцца за родную зямлю? Там, ля сьвятой Труны, “яко луча солнечная”, шчыра малілася яна да самай сьмерці і запальвала, запальвала сьвечкі...

Зь мячом Рагнеды, крыжам Прадславы... Колькім пакаленьням нашчадкаў яны асьвяцілі шлях! Тым, што ўзьнімалі мячы

змаганьня і паходні асьветы... Што ведаем мы аб іх? Літва пала перад нашэсьцямі, калі ў ХVІІІ ст. згубіла палову насельніцтва... Тую

лепшую палову -- адукаваную, мужную, змагарную. Пала, але не здалася! У Беларусі паўстаньні ўспыхвалі кожныя трыццаць год. Як

толькі вырастала новае пакаленьне... Зьнішчаны, закатаваны, павешаны. Гасьлі жыцьці іх, як сьсечаныя шабляй сьвечкі... Але засталіся – суправядлівасьць мечаў Тадэвуша, прамяні “Мужыцкай праўды” Кастуся!

Не пашанцавала імпэрыі з народам. І што рабіць ёй з гэткім калекам з нягнуткімі каленямі, што ня ўмее згарбаціць сьпіну пад бізун? Выдатнае вынаходства – зьнішчыць памяць, загасіць сьвечы розуму, перарабіць у чужынцаў на сваёй жа зямлі...

Што ведаем мы пра тое “паўстаньне” асьветы і адукацыі, веры і адданасьці? Пра іх – “рыцараў” беларушчыны? Ці так і застануцца яны забытымі, аблаянымі “нацдэмамі”?

Закатаваны, растраляны, выгнаны з радзімы... Але застанецца сьвятло іх веры ў аддраджэньне. Яны дойдуць да нас – іх мары-надзеі, іх малітвы, іх запаветы:

“Вашы сьвечкі запалены, і вы становіцеся апосталамі беларускае справы. Цяпер, як ясныя зоркі, разыдзецеся вы па сьвеце, каб панесьці з сабою вялікую радасьць аб уваскрэсеньні Беларусі. Вы скажаце народу беларускаму, што айчына яго ўваскросла, што ўжо разьбіта дамавіна яго і далёка адкінуты камень ад гроба яго. Вы скажаце яму, што Беларусь жыла, жыве і жыць будзе і што недалёка ўжо Абяцаная Зямля яе. А калі знойдзецца Фама няверны, што ўсумніцца ў праўдзе слоў вашых, дык скажыце яму, што вы самі бачылі яе, сваю Маці-Беларусь, і ўкладалі пальцы свае ў раны яе. А калі і гэта не паможа, то адыдзецеся ад яго прэч, а пасьпяшайцеся туды, дзе чакаюць вас, дзе слова ваша ня будзе голасам, гукаючым у пушчы. Але бойцеся, каб не пагасла сьвечка ваша, бо ня раз бура захопіць вас у дарозе, і не адну навальніцу давядзецца перажыць вам у часе свае падарожы. Пільнуйце і бойцеся, каб не пагасла

сьвечка замілаваньня вашага да свае многапакутнае Маці-Беларусі. Пільна сачэце за сабою і не забывайце падліваць алею ў сьвяцільні вашы, каб было з чым сустрэць яе, сваю Белую Русь, калі яна прыйдзе судзіць нас ва ўсёй славе сваёй.”*

“Можна любіць без памяці жанчыну, але ж не радзіму”. ...Прачнуцца па другой палове жыцця, калі сэрца ўжо стомлена “радасьцямі”

сацыялізму, а галава паўнютка сядых валос, пачаць цярпліва сашкрабаць з памяці павуціньне дурнотных сноў... Зразумець сябе “ашуканым пакаленьнем”, народжаным пад асфальтам бяспамяцтва, у цемры хлусьні. ...Апынуцца на чужыне і ўжо тут пачуць – з вуснаў самага сьветлага, сьвятога і чалавечнага, нашага дарагога “дзядулі” Ўладыкі – Мітрапаліта Мікалая -- апошні ягоны запавет: “Мы молімся за нашу сьвятую Беларусь. Нашую – таму, што мы любім яе, дзе б ні былі. Сьвятую – таму, што яна пакутуе”.

Там, за акіянам, мая расьпятая радзіма. Што магу я пасьпець зрабіць для цябе?.. Царква і вера мая – Беларусь! Я пастрыгаю сябе ў манахіні твае і запальваю

сьвечы праўды тваёй... Але што там побач, чуеце?.. Маленькі, маладзенькі расток-галасок сілай прагі

сьвятла прабівае глухату асфальта: “Дзякуй, што прынялі. Дзякуй, што дазволілі далучыць у вашу гармонію галасоў і свой слабенькі і

нявопытны. Запыталіся мяне сёньня – ці баюся я? Казала, што не. Але ня так гэта! Баюся!

Яшчэ як! Баюся, што як падарылі, так і адбярэце маё шчасьце!”** Ці вы ня бачыце, колькі іх – расткоў-галаскоў?.. Хутка тут будзе гай! Але нічога ня бойцеся, юныя сябры. Шчасьце адабраць немагчыма, бо шчасьце

– гэта тое, што аддаеш сам. Расьціце, мацнейце і сьмела ідзіце... І толькі сьвечкі, толькі сьвечкі запаліце...

Цётка Александрына з-пад Ігумена.

* Прамова Язэпа Лёсіка да выпускнікоў курсаў беларусаведы ў 1922 г. у Менску. З кнігі: Яўхім Кіпель. Эпізоды., Нью Ёрк, Выдавецтва газэты “Беларус”,1998, с.74. ** Зь дзёньніка дзяўчыны Волі, старонкі якога былі апублікаваныя ў газеце “Беларускае слова”, №2. “Беларускае слова” № 3 Лістапад, 2002 г.

Як мы вясну загукалі (сьвяткаваньне Дня Незалежнасці Беларусі ў Канадзе)

Рэпартажы пісаць ня ўмею. З часоў свайго камсамольскага юнацтва маю

трывалую алергію да справаздач, дакладаў, рэфэратаў, фанфараў і заклікаў “даёш..!” Таму аматарам “выконваць і перавыконваць”, “даганяць і пераганяць” параю адкласьці маю пісаніну ўбок: пісаць буду толькі пра свае асабістыя ўражаньні. Не чакайце ад мяне пераліку дакладчыкаў з цытаваньнем урыўкаў зь іх рэфэратаў. Не судзіце і за сумбурнасьць маіх нататкаў: усё запісана “па гарачых сьлядах”. Сьвяткаваньні Дня Незалежнасьці БНР праходзілі ў Канадзе тры тыдні запар: у Манрэалі – 23 сакавіка, у Таронта – 30, у Атаве – 6 красавіка.

Мая галоўная ідэя простая, як жыцьцё, – мы сьвяткавалі дзень нараджэньня нашай, собскай дзяржавы, імя якой Беларусь! Мы – гэта новае пакаленьне эмігрантаў, дзеці драконаўскай дзяржавы, што ўсе намаганьні прыклала, каб парасьціць з нас манкуртаў, – мы ўсё ж перанялі эстафэту ў старэйшага пакаленьня, якое захавала і данесла праз усе змрочныя гады да нас яе – нашую БНР. І мы проста радаваліся і весяліліся, хоць і стараліся трымацца ўзьнёсла-ўрачыста – ну, як усе дзеці, што сьвяткуюць свой дзень нараджэньня. А гэты сьвяточны трохтыднёвы маратон – Манрэаль – Таронта – Атава – кружыў нас у коле падзей і ўражаньняў.

Праўда, сама тэма вымушае да сур’ёзных разваг. Я, як і многія мае равесьнікі, прыехала ў Канаду, так і не разумеючы: чаму 25 Сакавіка? У падручніках майго дзяцінства такой даты не было... Аднойчы мой сын, студэнт high school, атрымаў заданьне зрабіць проджэкт аб якой-небудзь падзеі (на выбар) з часоў першай сусьветнай вайны. Я параіла яму: а напішы пра Беларусь. Якраз пра тое, як дзьве імпэрыі біліся міжсобку да на тэрыторыі трэцяй краіны – на нашай зямлі. Пра Брэсцкі мірны дагавор, які падзяліў яе на дзьве часткі. Напэўна ж, думала, канадыйскія настаўнікі не акцэнтуюць на гэтым ўвагі. Хаця я і сама ня ведала пра гэты факт падрабязна. Сын, сапраўды, не знайшоў інфармацыі на ангельскай мове. Ужо не на жартачкі зацікаўленая, я палезла ў нашую царкоўную бібліятэку. Ойча Вячаслаў (наш жывы даведнік) пакрысе знайшоў для мяне ўсю патрэбную інфармацыю: мэмуары, гістарычныя нарысы, энцыклапедыі... Ідэя прыйшла сама сабой: “А напішы, сынку! Напішы гэтым канадыйцам, як сярод пажараў і разрухі галодны, змучаны вайной мірны народ сабраўся і абвесьціў сябе незалежнай дзяржавай – Народнай Рэспублікай! ...І як два ненажэрныя драпежнікі, што ваявалі між сабой, сустрэліся на тэрыторыі гэтай дзяржавы і вырашалі яе лёс, нават не запрасіўшы яе прадстаўнікоў на перагаворы, – разадралі яе на дзьве часткі! А потым самая доблесная Чырвоная Армія задушыла яе канчаткова.” (...А я ж усё жыцьцё расказвалі сваім сябрам-небеларусам, які спакойны й лагодны наш народ: нават рэвалюцыя прайшла ў нас мірна – прыйшоў у Мінск бранепоезд, якраз на плошчу Мясьнікова, і ўсе былі шчасьлівыя і кідалі ў паветра шапкі.) “Ведаеш, сын, а ўсё ж не задушылі. БНР жыве. Яна жыве за мяжой. Там, дзе мы с табой цяпер. І цяпер гэта нашая справа – берагчы яе і не даць ёй згаснуць, як эстафэтнаму агню.”

Кожны год, на кожнае сьвяткаваньне прыходзяць новыя беларусы – нашыя новапрыбылыя суайчыньнікі. І кожны раз прыходзіцца тлумачыць, якую падзею мы тут сьвяткуем. Таму прысутнасьць часткі дакладаў як асьветніцкай працы на нашых сьвяткаваньнях усё ж апраўданая. І калі я чую з прамоваў маіх равесьнікаў такія ж самыя думкі і пачуцьці пераасансаваньня тых падзей, я разумею, што гэта – наш агульны лёс, які нас яднае.

Івонка Сурвіла прывезла у Таронта аудыа касэту з прамовай Васіля Быкава. Жывы голас нашага вялікага суайчыньніка – гэта хвалюе і таксама дае пачуцьцё еднасьці з радзімай і з усімі, хто па-за яе межамі.

Але душою нашых сёлетніх сустрэч стала, вядома, наша госцья – пісьменьніца Вольга Іпатава. Чалавек вялікай душы, неардынарны, з адметным талентам і лёсам, яна ператварала свае выступы ў літаратурныя вечарыны. Цікавыя расказы, развагі, вершы – мы даўно ўжо засумавалі па такім імпрэзам. Людзі віталі яе стоячы.

Адметнай падзеяй сталася і выстава работ нашых дзяцей-мастакоў Яўгеніі

Шаўчэнка, Антона Вараб’я, Анны і Аляксандры Русецкіх. Мой асабісты ўдзел у гэтым сьвяточным маратоне быў зьвязаны з гуртам

“Яваровы людзі”, выступ якога ад пачатку меркаваўся як “цьвік праграмы”. Менавіта яго жадалі бачыць і чуць нашыя сябры ў Атаве і Манрэале. (У апошнім, дарэчы, яшчэ ні разу не былі, так што гастролі абяцалі быць хвалюючымі.) Я, праўда, у гурце не сьпяваю (толькі “ноты гартаю”), таму мая паездка была пад сумненьнем: бракавала месцаў у машынах. Але літаральна ў апошні тыдзень кіраўніка гурта (маю сяброўку) Віялету Кавалёву азарыла новая ідэя. Рэч у тым, што гурт рыхтаваў цыкль песень з абраду “Загуканьне вясны”, і ёй зьявілася цудоўная думка: зрабіць з гэтага нешта накшталт спэктаклю з вядучым-казачнікам, які будзе тлумачыць сэнс кожнае песьні. За тры дні да паездкі яна давярае мне ўвасобіць яе мару, і мой першы марш-кідок да Манрэаля ператвараецца ў блуканьне па нэрвах: хаця тэкст і напісала за адзін дзень, але да выступу цалкам не гатовая. Праўда, усе мае дэбютанцкія хваляваньні заштрыхоўваюцца колерамі майго “шчасьлівага квітка”: мне пашчасьціла ехаць у адной машыне з Вольгай Іпатавай! Што я магу сказаць – сяброўства з такім чалавекам, размовы аб гісторыі, літаратуры, філязофіі – я проста пакуль што не ў стане апісаць усе свае ўражаньні...

Манрэаль сустрэў нас хмурымі аблокамі і праліўным дажджом. Упэўнена, што менавіта яны спрычыніліся таму, што мы раптам апынуліся ў порце. Аказалася, ня так лёгка адтуль выбрацца, не дапамагала і мапа, дарам што напісаная ня нашай (не ангельскай) мовай. Скончыўся дождж, і ўрэшце мы выбраліся ў цэнтр. Усе непрыемнасьці, зьвязаныя з дажджом і блуканьнем, нам цалкам кампэнсавала наведваньне сабора Нотр-Дам. Прагуляліся і па вуліцах. Цудоўны горад, зусім не падобны на ўжо прывычны і родны Таронта. Раптоўнае пачуцьцё: вуліцы Манрэля чамусьці нагадалі Менск і невеялі крыху суму.

На зьмярканьні накіраваліся да дома, дзе меліся начаваць, – і апынуліся ў порце. ...Каюся: я засталася ўбаку ад агульных пошукаў выйсьця з гэтай загадкавай плямы на манрэальськай мапе – уся мая творчая энергія была накіраваная на стрыманьне майго нястрымнага языка, што раптам атрымаў такую нагоду патачыць сваю вастрыню. Тымчасам, я не сумавала. Як стары спартовец-валацуга, я захавала былую любоў да вандровак, і любое знаходжаньне на калёсах прыносіць мне асалоду. Тым больш, кампанія добрых сяброў пераважвае ўсе складанасьці дарогі... Спадары Анатоль і Крысьціна Хрэноўскія дачакаліся нас дома ўжо ўзацемку.

Ведаеце, гэтыя нашыя беларускія хаты... Шчырыя гаспадары, гасьцінны прыём, вячэра з прымýсам. А яшчэ – клапатлівыя ўмелыя рукі нашай гаспадыні – спадарыні Крысьціны: прыемна ўразілі ня толькі смачныя стравы, а і цэлая калекцыя цудоўных вышываных кашуль і блюзак. І ўсё гэтае – размовы дапазна, апошняя рэпэтыцыя ў бэйсмэнце, агульны начлег са сьмехам да паўночы (што дзеці, далібог!) – я бы прыдумала сьвяты, калі б іх не было, адно дзеля такіх сустрэч і прыгод.

Сама імпрэза была ўрачыстай і ў той жа час камэрнай і цёплай. Бальшыня манрэальскіх беларусаў прыйшлі ў вышыванках (напэўна ж, зробленымі рукамі майстрыхі Крысьціны). Я сама вельмі зацікаўленая вышыўкай і беларускімі сымбалямі і думаю, гэтаму нашаму адметнаму старажытнаму рамяству яшчэ зарана адыходзіць у нябыт, яму цалкам можа знайсьціся месца ў сучасным як выяўленчым, так і прыкладным мастацтве.

Цёплы сяброўскі прыём, новыя знаёмствы, сустрэчы – зноў прыходзіць думка, што сьвяты – добрая нагода, каб зьбірацца разам, пабачыцца, пагутарыць... Здаецца, паўтараюсь. Ну, што ж, як той казаў: будзем сябраваць гарадамі.

Ужо на разьвітаньні пачула: “А вы прыязжайце да нас яшчэ. Летам! Ведаеце, у нас тут цудоўны порт – наша любімае месца летам...” – “М-да, – адказала я, – ваш порт – цудоўнае, чароўнае месца! Мару пабываць там яшчэ і ўлетку.” ...Спадзяюся, нястрымнасьць майго языка нікога на зачапіла.

Якой бы глыбокай ні была традыцыя загуканьня вясны, але ў Канадзе сьнег і

мароз у першы тыдзень красавіку пасьля па-веснавому цёплага надвор’я ў сакавіку – традыцыя яшчэ больш трывалая!

Напярэдадні нашай паездкі ў Атаву раптам пахаладала, пайшоў мокры сьнег, які тут жа і замярзаў. Усё навакольле пакрылася ледзяной коркай. Гэта, можа, добрая нагода для фатографаў, каб нарабіць дзівосных здымкаў, але не для падарожнікаў! Такі безупынны двухдзённы мокра-мёрзлы сьнегапад вызваў халадок сумненьняў у нашых душах, але Атава чакала нас.

Суботні вечар ператварыў хату спадароў Пятра і Натальлі Мурзёнкаў у сапраўдны “востраў чаканьня” сярод засьнежанай і туманнай Атавы. Мы выязжалі з Таронта чатырма машынамі ў розны час, і толькі ўжо прыбыўшы да Мурзёнкаў бальшыня з нас, асабліва жанчыны, прызнаваліся, што, сапраўды, баяліся, але дарогай маўчалі і толькі ў душы маліліся за нашых кіроўцаў. Хата нашых сяброў вытрывала “нашэсьце” нашай неспакойнай разнастайнай кампаніі ў складзе 22 чалавек і нагадвала ў той вечар нешта сярэдняе паміж пчаліным вульлем і тавэрнай: на кухні вячэрае чарговая “зьмена”, нехта п’е сваю гарачую каву ў гасьцёўне на падлозе, бо за столікамі ідзе апошняя падрыхтоўка строяў: нешта ш’ецца, перашываецца, прасуецца; у бэйсменце (ужо традыцыйна) ідзе рэпэтыцыя; грукацяць ад ног лесьвічкі; ляскаюць уваходныя дзьверы, прымаючы ўсё новых вандроўнікаў, якіх ужо чакае смачная, гарачая вячэра і цёплая бяседа. Пятро, наш гаспадар, аказалася, ня толькі добры прамоўца на афіцыйных імпрэзах, але й цудоўны тамада: “Я дзякую Богу, што мы ўсе сабраліся разам. Я ўдзячны Яму за гэтую магчымасьць зьбірацца разам, дзяліцца думкамі, разумець адзін аднаго, падтрымліваць адзін аднаго. Я спадзяюся, і надалей гэтак будзе.”

Сьнегапад да раніцы скончыўся, але мароз трываўся. Нядзеля выдалася па-зімоваму марознай і сонечнай. Хаця надвор’е ўжо не мела для нас паважнага значэньня. Мы рабілі тое, што меліся зрабіць: нашай галоўнай мэтай у Атаве было пікетаваньне Расейскай амбасады. Разам зь сябрамі – беларусамі з Атавы і Манрэаля – мы выйшлі з бел-чырвона-белымі сьцягамі і плякатамі на вуліцу насупраць будынку Расейскай амбасады, каб высказаць свой пратэст супраць планаў расейскіх уладаў па аннэксіі Беларусі. Мы скандыравалі разам: “Жыве Беларусь!”, “Пуцін, ганьба!”, “Independent Belarus!”, “Hands off Belarus!” (апошнія два, праўда, былі больш дзеля канадыйскіх паліцыянтаў, што двума машынамі ахоўвалі нас). Мы нават, нягледзячы на мароз, прасьпявалі гімн “Мы выйдзем шчыльнымі радамі” (дарам што артысты!)

А імпрэза сьвяткаваньня Дня Незалежнасьці прашла ў City Hall. Пасьля афіцыйнай часткі, прайшой канцэрт дуэта “Простыя рэчы” з удзелам

Міхаіла Рыкава (гітара) і Ўлады Шамецька (скрыпка). Іх папуры з нашых любімых беларускіх песень заўсёды кранае слухачоў да сьлёз.

Наш гурт ужо другі раз з гонарам і задавальненьнем выступае ў атаўскім City Hall: выступы праходзяць проста ў файе, а там, па-першае, цудоўная акустыка (якраз для загукальных песень), па-другое, да нас далучаюцца людзі, што праходзяць міма і, такім чынам, мы маем магчымасьць прадставіць нашую нацыянальнцю спадчыну іншым канадыйцам. Дарэчы, я колькі раз размаўляла з канадыйцамі, што ўпершыню слухалі беларускую музыку і сьпевы: яны атрымовываюць лёгкі шок, для іх гэта, сапраўды, экзотыка, але якая чаруе, ўражвае, вабіць. Кажуць, што гэта нешта абсалютова адметнае.

Нашая новая праграма – з абрадам “Загуканьне вясны” – прайшла на біс. Малайчыны ўсе: дзяўчаты і хлопцы. Маёй сяброўцы Віялеце ёсьць чым ганарыцца. Дарэчы, вельмі радуе тое, што цяпер ў нашым гурце бальшыня – моладзь. І тое, зь якім імпэтам і аданасьцю яны ўсё больш і больш захапляюцца ўдзелам у гурце. Для іх гэта і забава, і агульная справа, і пачуцьцё абуджэньня нечага дарагога і сьвятога. Магічныя нашыя старажытныя песьні: аднойчы іх пачуўшы, тым больш засьпяваўшы – ужо не забудзеш і не пакінеш.

І я, пахвалюся, таксама атрымала пэрсанальныя падзякі (значыць, не падвяла!).

Словы, сказаныя перад першым выступам Вольгай Іпатавай, якая ўжо апякавалася мною: “А ты думай, што нясеш людзям радасьць,” – надалі ўпэўненасьці і спакою: сапраўды, усе тут свае, і ўсе мы тут разам. Гэта ўсё нашае агульнае.

А закончыць свае хуткія нататкі хачу словамі з майго выступу: “Мы бачым вельмі сымбалічным, што сьвята незалежнасьці нашай радзімы

прыпадае менавіта на вясну – пару адрадженьня ўсяго жывога. А таму хочам паказаць вам частку песень з абраду загуканьня вясны. Традыцыя

загуканьня вясны мела асабліва важнае значэньне. Справа ў тым, што нашыя продкі шчыра верылі, што вясну трэба абавязкава загукаць, інакш яна так і ня прыйдзе. Яны гэтую справу на самацёк не папускалі. А для гэтага карысталіся цэлым арсэналам магічных сродкаў. Перш-наперш, трэба ўзяць ключы і замкнуць зіму, а вясну адамкнуць. Такім ключом ёсць гучная песьня – зь якой зьвяртаюцца да старэйшага роданачальніка як да вышэйшай сілы прыроды. Таму што ўсе нашыя дзеяньні маюць быць бласлаўленыя нашамі продкамі.

...Скажыце каму зіма не абрыдла? ... І ўсе глядзім прагноз па тэлевізары: чакаем, хто калі нам вясну прынясе.

А вось нашыя продкі дакладна ведалі, што рабіць. А трэба сабрацца ўсім гуртам на самай высокай гары і сьпяваць без упынку і так

гучна, каб чуваць было ў суседняй вёсцы – на наступным “зборным пункце”. Каб песьні чароўныя пераклікаліся, не спыняліся, луналі ад аднаго гурта да другога, ад Полацка да Брэста, ад Манрэаля да Атавы, ад Атавы да Таронта... Каб далёка ў паўднёвых краінах пачулі яе нашыя птушкі, што выбраліся ўжо ў дарогу. Каб ляцелі яны на гэтыя песн, як на маякі, і не згубілі дарогу дамоў. А чаму гэта так важна? А таму, што менавіта яны нясуць ў дзюбах ключы ад вясны...”

Мы – заходнія і ўсходнія, праваслаўныя і каталікі, тутэйшыя і савецкія, старыя і новыя (на каго яшчэ там нас дзялілі ў гісторыі?..) – а ўсё беларусы, – давайце выйдзем усе разам на самую высокую гару і... загукайма!

Газэта “Беларус”, №484 Ню-Ёрк Травень, 2003

Будзе нам утульным канадыйскі "пэчварк"

А ў Канадзе скончыўся сэзон дажджоў, ...і пачаўся сэзон фэстываляў. І вось ужо

ўзмываюць у неба кітайскія языкатыя цмокі, імчаць навыперадкі філіпінскія шматвёсельныя чоўны, маршыруюць галаногія шатляндцы ў клятчастых спадніцах, думдзяць афрыканскія барабаны, скочуць у бразільскай румбе таронтаўцы...

Фальклёрна-этнічныя фэстывалі сталі ня проста характэрнай асаблівасьцю Канады. Шматнацыянальная яе сутнасьць нагадвае тутэйшую стракатую коўдру "пэчварк", ва ўзоры якога кожны этнас займае сваё адметнае месца. Гарманічны, мудрагелісты арнамэнт! Так прыемна ўсьведамляць, што ў гэтым сусьветным калейдаскопе сваё пачэснае і неад'емнае месца займае і нашая беларуская культура. І нам ёсьць што паказаць і чым зьдзіўляць народ.

...Роўна два гады таму Віялета Кавалёва, толькі прыехаўшы ў Таронта, напісала: "Краіна гэта - амаль уся наша плянэта ў мініятуры. Тут ёсьць свой вялікі "Чайнатаўн", шматлікія польскія крамы, украінскія цэрквы, расейскія газэты, габрэйскія дантысты, нямецкія духавыя аркестры й лацінаамэрыканскія карнавалы... Тут няма, на жаль, амаль нічога беларускага, шырока вядомага па-за межамі ЗБК". ...А вось цяпер, праз два гады, газэта "Беларускае слова", што пад яе рэдакцыяй, разыходзіцца з паліцаў украінскіх і расейскіх крамаў у лічаныя дні. А 21-га чэрвеня павезла Віялета сваіх "Яваровых людзей" на фолк-фэстываль аж у Кітчэнэр.

Калі ўжо гартаць хроніку назад, дык можна прыгадаць, што менавіта Кітчэнэр тады, два гады таму, стаў месцам нараджэньня нашага фольк-гурта, а з гэтым і кропкаю адліку ў жыцьці таронтаўскіх беларусаў.

А пачалося ўсё з таго, што дзякуючы асабістым сувязям і намаганьням спн. Вікторыі Ціханоўскай, тамтэйшая расейская суполка запрасіла нас на мясцовы фэстываль і па-сяброўску падзялілася 15 хвілінамі свайго часу для выступу ў канцэрце. На што старшыня ЗБК Надзея Дробіна проста ўсплёснула рукамі: "Ой! А што ж паказвацьмем?" Ідэя, праўда, спадабалася, і, як заўсёдны "гэнэратар ідэй", пачала яна шукаць па сусеках таленты: а хто-ж тут у нас граць-пяяць умее? І так ужо, відаць, было ад самага пачатку задумана Тым, хто мудрэйшы за нас, але менавіта ў гэты час і прыехала Віялета. Чалавек у гэтай справе спрактыкаваны (у Менску сьпявала і нейкі час кіравала калектывам "Майстроўня"), яна пачала неназойліва, але пераканаўча прыводзіць да дысцыпліны нашу стыхійную, неарганізаваную групу энтузыястаў (трэба сказаць, усе з радасьцю і аддалі ёй пальму адказнасьці).

Часу для рэпэтыцыяў бракавала. Затое імпэту колькі было! ...На лужайку перад гледачамі, мінаючы адмыслова падрыхтаваную сцэну зь мікрафонамі (бо яна не ўмясьціла-б нас усіх), мы выйшлі, лічы, ўсёй суполкаю, зь дзецьмі й старэйшымі, у зробленых на хуткую руку строях і зь бел-чырвона-белымі сьцягамі...

Посьпех быў настолькі ашаламляльны, што цяпер мы маем адмысловыя запросіны для ўдзелу ў фэстывалі ад яго арганізатараў.

Але ў той дзень позьнім вечарам на банкеце, наладжаным сябрамі-расейцамі, усё яшчэ ўзбуджаныя гэтым нечаканым фурорам больш, чым віном, мы раптам вырашылі: а давайце зьбірацца штотыдня і сьпяваць! ...І хто мог тады сабе ўявіць, чым гэта ўсё абернецца.

Cьпяваючая група стала ня проста адзінкаю самадзейнасьці. Ва ўмовах, калі таронтаўская парафія страціла сьвятароў, і службы адбываюцца нерэгулярна, яна стала цэнтрам нашых пасядзелак-вячорак. Штотыдня людзі сустракаюцца, гутараць, гуртуюцца, справы робяцца, жыцьцё ідзе.

З таго часу гурт зьмяніў амаль увесь ягоны склад, цяпер бальшыню ўдзельнікаў складае моладзь, што вельмі радуе. Сьпяваючыя і несьпяваючыя юнакі й дзяўчаты цягнуцца да гурта, як матылі да сьвятла, а з тым уліваюцца ў жыцьцё Згуртаваньня. Зьмяніліся, сталі больш дасканалымі строі, стала абнаўляецца рэпэртуар, у які ўваходзяць старыя, нават старажытныя песьні (і дзе Віялета іх толькі знаходзіць!). "Яваровы людзі" ўдзельнічаюць ва ўсіх сьвятах і імпрэзах, што ладзіць Згуртаваньне Беларусаў Канады, езьдзяць з канцэртамі да беларусаў у іншыя гарады.

"Віялета, а ці магла ты сабе ўявіць, калі выпраўлялася ў Канаду, чым ты там

будзеш займацца?" - "З усяго, што ўяўляла пра Канаду, толькі гэта і адбылося..." ...І вось зноў Кітчэнэр. Усё той жа Victoria Park у цэнтры гораду, тая-ж сцэна. Да

пачатку канцэрту публіку забаўляе, як і летась, нямецкі духавы аркестар (горад некалі заснавалі немцы, раней ён называўся Бэрлін). У праграме канцэрту ўкраінцы, грэкі, пуэрта-рыканцы, самалійцы... Нашыя дзяўчаты ў строях адразу прыцягваюць агульную ўвагу. Людзі падыходзяць, распытваюцца, хто мы й адкуль. Нашыя строі, бадай, што самыя прыгожыя, людзі кажуць, што такога ніколі ня бачылі. Гэта яшчэ што!.. А вось і выступ, першы ў праграме. ...Я назіраю за рэкцыяй гледачоў: адкрытыя вочы й рты, на замерлых тварах зьдзіўленьне, захапленьне. Потым пачынаюць адстукваць рытм ногі, пляскаць рукі... Я ўжо ведаю гэтую рэакцыю, гэты першы шок. Сапраўды, зараз акрамя "amazing!" яны нічога больш сказаць ня здольныя.

Але вось больш тлумныя словы маіх сяброў-канадыйцаў, якім я часам наладжваю "міні-фэстывалі", даючы праслухаць дыскі зь беларускай фальклёрнай музыкай:

Сюзан Глоб: "Калі я ўпершыню пачула музыку Беларусі, я была ашаломленая рэхам барабаннага бою канадыйскіх індзейцаў. Першыя гукі агортваюць тваё сэрца, рытм нарастае, ён падхоплівае тваё сэрца і цябе і нясе на зьяднаньне са страсьцю сьпевакоў... Я заўважаю, што мае сьцёгны рухаюцца, і я чакаю, што вось зараз сьпевакі паведамяць мне нешта патаемнае. Я не разумею слоў, але адчуваю, як гукі гэтыя ўзьнімаюцца з глыбіні зямлі й яны пахнуць агнём. Яны чаруюць мяне... Ну як можна словамі сказаць, што адчувае маё цела, калі яно ў экстазе?!"

Лінда Вандэр Ступ (ўдзельніца індзейскага фольк-гурта): "Па-першае, хачу сказаць, гэта - унікальныя сьпевы. Я б не сказала, што яны падобныя да індзейскіх, хутчэй мэлёдыка песень падобная да ірляндзкай, як і музычныя інструмэнты. Як сьпявачка, я бачу ўнікальнасьць у надзвычайнай гармоніі галасоў, у гэтым шматслойным спалучэньні мужчынскіх і жаночых галасоў, якія твораць рытм песьні нават без інструмэнтаў! Ніколі ня чула такой манеры, калі ўдзельнікі ўступаюць не адначасова. І гэтыя канцоўкі музычнай фразы: то працяжныя, то раптоўны абрыў з нейкімі трукамі ў голасе - гэта майстэрства! Вельмі ўражаная дыяпазонам настрою і эмоцый. Варыяцыі ад узьнёслай радасьці, нястрымнай весялосьці да пяшчотнага суму і журбы адчуваюцца выразна, нягледзячы на моўны бар'ер. Колькі моцы, свабоды, пяшчоты, любові... як быццам із сэрца самой зямлі! ...Музыка дапамагае нам дзяліцца агульнымі каштоўнасьцямі й вучыцца адзін ў аднаго."

Фэстываль - гэта ня толькі канцэрт. Па ўсяму парку стаяць намёты, сталы, дзе можна пабачыць і набыць якіх толькі дзівосаў і цудаў, створаных майстрамі з усіх канцоў сьвету. Індзейскія "дрымкатчары" ("лаўцы сноў"), узбэцкія цюбяцейкі, эгіпэцкія папірусы, пэруанскія губныя гармонікі, пэрсыдзкія бранзалеты, афрыканскія глякі... Нас прывабіла выстава пакістанскіх вырабаў з оніксу. Доўга круціла я ў руках прыгожыя фігуркі й пацеркі, размаўляла з майстрамі, а думкі мае блыталіся з пытаньнямі. Няма тут беларускай палаткі, а як бы дзівіліся людзі нашай вышыўцы, саломцы, кераміцы... Раптам успомніла: у мяне-ж з сабой бурштынавыя пацеркі (ад майго строя, яшчэ маміны...). "Хлопцы, а ці ведаеце вы гэткі камень?" - "О, прыгожа! Які лёгкі! Ці ж гэта камень?" Я тлумачыла, а яны глядзелі на мяне няўцямна... "О, бой! Я ж чуў пра гэта! Смала сасны! Амбэр. ...Вось як яно выглядае. Адкуль гэта?" - "Зь Беларусі." - "Беларусь?.. Ага, хакейная каманда! ...Прызнацца, я толькі на Алімпіядзе пра Беларусь і пачуў." (Вось жа, сапраўды, наперадзе плянэты усёй, побач з расейскім балетам і індыйскім кіно...)

Падаліся дамоў, ідзем каля "харчовых радоў": каўказкія шашлыкі, карэйскія разнасолы, бэльгійскія вафлі... "Віялета, уяўляеш, а як бы тут нашыя дранікі з мачанкай..." - "А хто рабіцьме? Нас на ўсё пра ўсё два дзясяткі чалавек, і так ужо кожны і жнец, і швэц. ...Ат, кінь."

Цудоўны горад Кітчэнэр... А можа, нашыя майстры, кулінары, камэрсанты ўжо

едуць да нас? ...Сонца ўзьнімалася ўсё вышэй. Заканчваўся чэрвень - сэзон дажджоў. Гарачае лета ахутвае, пакрывае сьпякотнай коўдрай Канаду. І кружаць,

закружваюць яе каляровыя карнавалы. Сэзон фэстываляў у разгары...

“Беларус” № 487, жнівень 2003. Ню-Ёрк “Наша ніва” 21 жнівеня, 2003, Менск.

Беларусы, вас чакаюць кнігі! ці Сьмех праз боль

Назва вабіла, распаляла цікаўнасьць. Гараватка – гэта што ж такое? Мянушка (на

ўспамін прыходзіў “гаўрош”)? Ці назва зброі? Ці, можа, яшчэ якое невядомае мне слова – ці мала я іх ужо тут пачула й прачытала ў кнігах “старое эміграцыі”? ..А гербавая “кірпатая” птушка, празваная аўтарам “дзярлівай”, раставіўшы крылы ў бакі, хітра касавурылася на мяне з вокладкі кнігі, дражніла мянушкай: “дзярлівая” нагадвала расейскае “драчливая”.

…Напэўна, упершыню ў маім жыцьці сталася так, што я спачатку пазнаёмілася з чалавекам, а потым зь ягонымі кнігамі. Дый ці многа ў сваім жыцьці я сустракала іх, пісьменьнікаў? Трэба ж было прыехаць у Канаду, уключыцца ў жыцьцё ЗБК, каб пасябраваць тут з добрым і разумным, вясёлым і шчырым, але й вострым на язык чалавекам, якім аказаўся выдатны (але недастаткова вядомы пакуль на радзіме!) беларускі пісьменьнік Кастусь Акула.

...Наша знаёмства пачалося з таго, што ён даверліва, як старому сябру, расказаў адну гісторыю з часоў сваёй маладосьці: удзельнічаў у нейкай дэманстрацыі; толькі памкнуўся быў зьдзейсьніць палітычны подзьвіг, як на яго, бач, напусьцілі конную паліцыю. “...Слухай, а ты ведаеш, як на кані атакуюць?” – “Ага, ведаю. Задам!” – “Го, да ты ўсё ведаеш! ...Але, скажу табе, ніхто ня можа зладзіць з конскім азадкам!”

Потым было яшчэ шмат аповедаў зь ягонага складанага, супярэчлівага жыцьця, поўнага і трагічных, і камічных падзей. А таксама неардынарных учынкаў, што зрабілі яго адметна вядомым, але далёка не ў літаратурных асяродзях.

Напэўна, праз гэтыя подзьвігі яго як лідэра “штурмавой брыгады” канадыйскіх студэнтаў, якая граміла на палітычных дэманстрыцыях левых ды камуністаў, ведала таронтаўская паліцыя, уключыўшы ў свой “чорны сьпіс”. А ў такі ж цёмны сьпіс, але ўжо славутых заакіянскіх “ворганаў” ён трапіў, калі са сваёй брыгадай наладзіў ветлівую сустрэчу Ансамблю песьні і танцаў Чырвонай Арміі: “Мы рады приветствовать вас на благославенной канадской земле! И мы ненавидим коммунистический режим так же, как ненавидите его вы!” ( “Ты ж ведаеш, палова зь іх – “левыя”: “спартоўцы” вось з такімі пузамі – кэдэбэшнікі!”)

Гэты “цёмны шыбенік, што бадзяўся па задворках “вольнага сьвету”* заслужыў званьне “ганаровага агента” ЦРУ, калі наладзіў асьветніцкую імпрэзу для наведвальнікаў беларускага дня на Манрэальскай сусьветнай выставе “EXPO-67”: з воклічам “Сьмерць крамлёўскім забойцам! Свабоду беларускаму народу!” шпурнуў у натоўп пачак улётак, у якіх тлумачылася, што існуе ў Канадзе “Згуртаваньне беларусаў Канады” і яно змагаецца за незалежнасьць Беларусі. (Па дарозе ў суд ён нястомна працягваў адукацыйную місію, супакоіўшы свайго бялявага канваіра, што ягонае незразумелае прозвішча Kozel азначае на мове ягоных продкаў прадстаўніка менавіта мужчынскага полу ўсімі любімай жывёлы.)

...Цяпер яму 78. Ён мудры, але не стары. Ён паспакайнеў, але ўсё такі ж безжурботны і дасьціпны, а часам і зьедлівы. Усё яшчэ поўны цікаўнасьці да ўсяго, што робіцца ў сьвеце, і жаданьня працаваць.

А подзьвігам сталася ўсё ягонае жыцьцё. ...Ён пакінуў сваю радзіму ў 1944 г., каб пазьбегнуць савецкіх рэпрэсіяў: да гэтага

часу ён уступіў у Беларускую Краёвую Абарону, што змагалася за незалежнасьць Беларусі. Потым далучыўся да 2-га Корпусу польскага Брытанскай Арміі. З гэтай жа прычыны ён зьмяніў сваё імя Аляксандар Качан на Кастусь Акула. (У польскай школе афіцэрскай у Англіі пра яго – адзінага беларуса – палякі перасьцерагалі: “Не чапайце Акулы: бо ён укусіць!”– бо гэты рослы, магутны дзяцюк мог абараніць свой нацыянальны гонар ня толькі вялізнымі кулакамі, але й вострым языком!)

Эміграцыя ў Канаду не была асаблівым выбарам. Сярод цэлай хвалі

паваенных перасяленцаў Канада прыняла і тысячы беларусаў. Канада дала ім спакойны, надзейны прытулак, а галоўнае, тое, чаго ня мелі мы на радзіме – магчымасьць захоўваць сваю нацыянальную свабоду. Тут Акула стаў адным з ініцыятараў стварэньня ЗБК і аднаўленьня Беларускай Аўтакефальнай Царквы на выгнаньні, а таксама арганізаваў беларускі друк. Гэтае пакаленьне беларускай эміграцыі ўсе намаганьні свае прыклала да таго, каб тут, у вольным сьвеце, нас прызналі як адметную нацыю і як паняволеную нацыю асабліва.

Акула турбаваў ня толькі паліцыю. Ён шмат супрацоўнічаў з канадыйскімі і таронтаўскімі выданьнямі. Сябры ўраду памятаюць яго таксама: “Акула ваш трымаецца яшчэ? Як ён там?”

Для мяне так і засталося загадкай – таямнічай і захапляльнай! – як ён пасьпяваў працаваць на фабрыцы, даглядаць сям’ю, выпускаць газэты, выконваць абавязкі старшыні ЗБК і яшчэ пісаць кнігі?! А лёс ягоны ня быў простым: жонка цяжка хварэла. Хварэлі і дзеці (выхавала іх спадарства Акулаў чацьвёра). Сын Алесь памёр 20-гадовым.

Ён выдаваў свае кнігі за свой кошт і ніколі ня меў зь іх прыбытку. Злыя языкі жартавалі, што Акула сам піша кнігі, сам іх выдае і сам чытае. Але ён заўсёды гаварыў: “Я не пішу за грошы”. А цяпер ён дапамагае іншым: дасылае грошы на Беларусь для падтрымкі маладых пісьменьнікаў, незалежных выданьняў і іншых грамадзкіх ініцыятываў. Сьв. пам. В.Быкаў у тэлефоннай размове з канадыйчкай дасьледчыцай сваёй творчасьці З.Гімпелевіч аднойчы запытаўся: “Ці ёсьць там у Акулы што паесьці ў хаце: ён жа ўсе свае грошы раздае!”

А кнігі Кастуся Акулы яшчэ чакаюць сваіх чытачоў. І сапраўдная, заслужаная вядомасьць і любоў суайчыньнікаў яшчэ прыйдуць да яго. Раман “Змагарныя дарогі” ўжо знайшоў сваю дарогу на радзіму і адразу, у 1995 г., ня гледзячы на разгубленыя пратэсты “сьвежаагульнанароднавыбранага”, атрымаў Нацыянальнаю прэмію. Пасьля таго шлях, зразумела, закрыўся ізноў...

Я сваё знаёмства з творамі Акулы пачала з “Гараваткі” – рамана у трох кнігах: “Дзярлівая птушка”, “Закрываўленае сонца” і “Беларусы, вас чакае зямля!”

...Недзе на поўначы Беларусі (адкуль родам сам аўтар), каля адметнага агромнага сугра (ці кургана) Гараваткі, сярод лясоў, у лагчыне ўтульна разьмесьцілася ціхая вёсачка Літоўцы. Жыве там сабе пад Богам і сонцам мірны, працавіты народ. І ўсё б нічога, але “пашчасьціла” менавіта тут пралегчы вялікаму гасьцінцу, што сабраў у сябе ўсе шляхі з усходу на захад і назварот. А таму так ужо лёсам склалася: переканаўся за стагодзьдзі “літоўскі люд, што як калі дзе гістарычны вецер і разьдзьмухае вялікую буру, дык ня мінуць ёй іхнае краіны і Літоўцаў”. Каго толькі і чаго не насіла па гэтых шляхах! І ўсё больш шчодрых “вызваліцеляў” усіх родаў і масьцей. Помнілі тут людзі яшчэ “Напалеонаўскіх пранцузаў”, а зусім нядаўна толькі “памірылі” яны ў гараватчыных нетрах тых, што іншага месца сабе ва ўсім сьвеце былі не знайшлі, як ускараскацца во на Гараватку, каб за грудкі тут ўзяцца й хойдацца між сабой – адны за “гаймат”, другія “за веру, цара і ацечаства”.

Разам са старым, як легенда, магутным волатам-дубам Архіпам, што стагодзьдзямі азірае навакольле са сьпіны Гараваткі, мы станем сьведкамі жыцьця вёскі Літоўцы на працягу трох канкрэтна азначаных гісторыяй і кнігамі пэрыядаў. У “Дзярлівай птушцы” – пад уладай Польшчы; потым “дзярлівую (драпежную) птушку” зьменяць “закрываўленыя” серп і молат; а далей тое чырвонае “сонца вызваленьня” саступіць месца чарговым “вызвольнікам зь непераможнага Райху”, што будуць шчыра надзяляць беларусаў беларускай зямлёю – кожнаму, колькі хто захоча! – ну вось хоць бы і метр на тры...

Нам прапануецца паглядзець на падзеі гэтага бурнага, супярэчлівага і яшчэ не

да канца асэнсаванага пэрыяду нашай гісторыі не праз старонкі савецкай хронікі, а вачамі літоўскіх сялян. І галоўная каштоўнасьць рамана ў тым, што аніводны эпізод, ніводзін пэрсанаж у рамане не прыдуманыя аўтарам (зьмененыя толькі імёны; а некаторыя героі жывуць там і па гэтую пару). Хаця сам Кастусь не хацеў бы, каб раман лічылі проста аўтабіяграфічным творам. Не, цымус ня ў гэтым!

А справа ў тым, што ты паступова заўважыш, што і ўсе гэтыя гісторыі, сьмешныя і сумныя, і чалавечыя лёсы, перакручаныя ў гістарычнай мясарэзцы разам зь лёсм краіны (як той казаў “наўмысна не прыдумаеш” – ды й ня трэба!) нейкім чынам не чужыя табе. Ты ўспомніш, што гэткія ж развагі і думкі ты чуў ад сваіх бацькоў і дзядоў. Чуў, але тады не зрабіў апошніх некалькіх крокаў да той, іншай праўды, але толькі сёньня пагаджаешся, што “вызвольнікі” бяруцца ў двукосьсе, а “партызаны” замяняюцца на “бальшавіцкія банды” нездарма. А ў сымптомах “чужой моднай хваробы” пазнаеш сьветлыя ідэі самага правільнага ў сьвеце вучэньня... І ты ўбычыш жыцьцё якім яно і было – праўдзівым. Гэтай праўдзе можна верыць – бо занатоўвалася яна, хранікавалася чалавекам, якому не было патрэбы азірацца ні на дырэктывы “руководящей и направляющей”, ні на статуты якіх бы там ні было “творческих союзов”.

Той, хто цікавіцца новым паглядам на падзеі даваеннага і ваеннага часу ў Беларусі, але засынае на сур’ёзных гістарычных артыкулах – чытайце Акулу! Голас ягоны, што вы пачуеце са старонак кнігі, часам вясёлы да сарказму, часам горкі да болю; мова ягоная такая калярытная, якую цяпер, можа, толькі на вёсцы ад якога зухаватага дзеда-барадзеда і пачуеш, – сумаваць вам не дадуць!

...А што ж Гараватка? Дык там легенда пра яе ёсьць. А як жа ў нашым краі безь легенды! Звалі князя Гаравік... Але далей я расказываць ня буду – Кастусь ужо зрабіў гэта лепш за мяне – чытайце.

Чытайце – нарагочацеся, наплачацеся... а заадно спазнаеце тае праўды, што перахоўвала тут нашая “старая эміграцыя”.

Калі б я прачытала гэтыя кнігі ў 70-х гадах – я б, сапраўды, падумала, што іх напісаў агент ЦРУ. Калі б я прачытала іх у сярэдзіне 80-х – яны б былі для мяне поўным адкрыцьцём. Але я чытаю іх толькі цяпер... Цяпер гэта – мудрасьць. І прыклад.

...Ат, можа, ці не раз пашкадавала, што ня ведала яго маладым, у тыя яго зухаватыя гады, калі пісалася “Гараватка”. Але ж я тады яшчэ толькі вастрыла свой язык аб соску ў калысцы: Кастусь дакладна равесьнік майго бацькі. Але бацькі майго ўжо даўно ў мяне няма. А ёсьць тут, у Канадзе, добры і мудры дзядзька Кастусь. І я вучуся ў яго.

Я вучуся ў яго цярплівасьці і аптымізму. Я вучуся берагчы нашую Веру ў адраджэньне і незалежнасьць, як храніў яе і змагаўся за яе праз гады і гады выгнаньня ён.

Ён вучыць мяне: “Аддзялі свой розум ад сэрца. Усе чалавечыя беды ўзьнікаюць ад страху і панікі, што зьяўляюцца ў ягоным сэрцы. Я ведаю, гэта ня так проста. Я сам вучуся гэтага праз усё жыцьцё. ...Я ведаю, тваё сэрца поўнае гора; гэта ня можа быць інакш. Зрабі гэта – тваё сэрца і твой розум вартыя таго. Ты мусіш.”

Ён гаворыць: “Творчасьць нараджаецца ад болю”. І я згодная зь ім: гэта так і ёсьць для нас цяпер. Але спадзяюся, што ў будучым будзе па-іншаму.

...”Слухай, а ты ведаеш, што дапамагае нам так упарта трымацца ў гэтым сьвеце і выжываць?” – “Але, ведаю!” – “Ага, ты ўсё ведаеш! ...То так, гэта Гумар!”

Гэта так. Я веру яму. Я адчуваю боль з кожнай старонкі ягонай кнігі, таму што кожная зь іх прымушае мяне сьмяяцца.

*Цытата ўзятая з кнігі фельетонаў аб беларускай эміграцыі: В.Мацкевіч., Выкапні., Мінск., 1973, с.52.

Гэты эпітэт змайстраваны аўтарам менавіта для К.Акулы.

«Беларускае слова» № 8-9

жнівень, 2004

...і вочы дзяўчынкі з вогненнай вёскі. У імя Бога, самага Спагадлівага, самага Міласэрнага. О Госпадзе, Спагадлівы й Міласэрны! У гэтыя цёмныя часы мы просім Цябе: Дай нам ведаў і мудрасьці Рабіць правільны выбар і трымацца Праўды. О Госпадзе, Спагадлівы й Міласэрны! Мы просім Цябе: зрабі нас Прыхільнікамі Міру. Каб мы баранілі Праўду і Справядлівасьць Толькі словам і ўчынкамі. О Госпадзе, Спагадлівы й Міласэрны! Мы просім Цябе: зрабі нас Заступнікамі Міру. Дай нам сілу, мужнасьць і волю, Каб мы маглі супрацьстаяць несправядлівасьці і гвалту. О Госпадзе, Спагадлівы й Міласэрны! Мы просім Цябе: зрабі нас Абаронцамі Міру. Каб мы маглі супрацьстаяць Прыгнятальнікам зямлі, Якая належыць людзям рознай веры і расы. О Госпадзе, Спагадлівы й Міласэрны! Мы просім Цябе: ахіні нас, каб не стаць нам Адхільнікамі Міру. Тымі, хто пераборліва грэбуючы Правамі чалавека Падбухторвае і дапамагае гвалту. О Госпадзе, Спагадлівы й Міласэрны! Мы просім Цябе: адхілі нас ад Руйнаваньня Міру. Каб ня сталі мы цярпімымі да прыгняценьня Праз нашае маўчаньне і бяздзейнасьць. О Госпадзе, Спагадлівы й Міласэрны! Мы просім Цябе: ня дай нам стаць сярод Герастратаў. Тых, хто гаворыць за мір, А сам налагае санкцыі і абвяшчае вайну, якая забівае нявінных. О Госпадзе, Спагадлівы й Міласэрны! Мы просім Цябе: ня дай нам Забыцца На жахі ўсіх генацыдаў, прошлых і цяперашніх, Каб мы не паўтаралі зьверстваў, якія мы так палка праклінаем. О Госпадзе, Спагадлівы й Міласэрны! У гэтую патрабавальную гадзіну мы прасім Цябе: дапамагі нам Асягнуць Міру Праз нашую безупынную працу, каб пакончыць з усёй несправядлівасьцю,

і Праз нашую безупынную і няўхільную працу, каб пакончыць з прыгнётам. Амінь.

Гэтую Малітву – зварот да Госпада Ісуса Хрыста – склаў добры і лагодны

чалавек Ахмед Мацьяр (Ahmed Motiar). Так, мусульманін. Мусульманін, народжаны ў Паўднёвай Афрыцы, які зьведаў на сябе нялюдкасьць апартэіду. “Мая Малітва за Мір” была натхнёная павучаньнем Ісуса Хрыста, які сказаў: Ня мір Я прыйшоў прынесьці, а меч. (Мацьвей, 10:34) Сутнасьць гэтага паведамленьня палягае для нас у тым, што мір ня прыдзе праз “меч”, але праз нашую актыўную дзейнасьць, накіраваную на тое, каб пакончыць зь несправядлівасьцю і прыгнётам.

Ахмед Мцьяр як прадстаўнік арганізацыі “Рада Згуртаваньня мусульманаў Канады” зачытаў сваю малітву напрыканцы імпрэзы, прысьвечанай “Тыдню супраць генацыду”, якая адбылася сёлета 23 сакавіка ў Доме ўраду Антарыё. Ініцыятарам і арганізатарам “Тыдня” і імпрэзаў – тых, што адбыліся, і тых, што маюць праводзіцца штогод, -- зьяўляецца арганізацыя “Канадыйцы за Музэй генацыду”. Мэтай арганізацыі ёсьць асьветніцкая праца па вызначэньню сапраўдных і справядлівых – агульных для ўсяго чалавецтва – паглядаў на зьявы расізму, дыскрымінацыі і генацыду, а таксама яднаньне усіх міралюбных сілаў з тым, каб пакончыць з гвалтам на нашай планеце. Зараз у арганізацыі больш за сорак нацыянальных суполак-сябраў.

А пачалася імпрэза з Малітвы-навучаньня-ў-добры-шлях, зробленай сьвятаром-шаманам Графтанам Антонам ад імя індзескіх плямёнаў Канады – народаў першапасяленцаў на гэтай зямлі, народаў, якія напоўніцу спазналі ўсе жахі генацыду.

Уздымаліся малітвы, маўчала памінальная хвіліна... А ў гэты час на ўдзельнікаў імпрэзы, канадыйцаў з рознымі тварамі, веравызнаньнямі, звычаямі глядзелі вочы дзяцей, ахвяраў генацыду, з усіх куткоў сьвету – і сярод іх і вочы беларусай дзяўчынкі “з вогненнай вёскі” – у якіх пакута і парок: “Будзьце пільнымі!” Гэта – фотавэрнісаж, падрыхтаваны сэрбам Баянам Пятровічам. “Калі я прабіраў здымкі, дасланыя мне, яны былі бяз подпісаў (такімі былі ўмовы выставы), і я ня ведаў, чыі гэта былі твары, але чым я быў уражаны – незалежна ад колеру скуры і валасаў – вочы ва ўсіх былі абсалютова аднолькавыя. Пакута і жах ня маюць нацыянальнасьці.” – скзаў ён у саім выступе.

Няма рэлігіяў “правільных” ці “няправільных”, ваяўнічых ці агрэсіўных. Ёсьць палітыкі, якія выкарыстоўваюць рэлігіі ў сваіх мэтах. Мы мусім быць мудрымі, цярпімымі і цярплівымі. Аднойчы людзі зразумеюць і прымуць адзіную простую Ісьціну: усе рэлігіі гавораць адно і тое ж – ёсьць Бог; Ён любіць нас усіх; і Ён навучае нас любіць адзін адніго.

Гвалт і генацыд ня маюць нацыянальнасьці. Яны ёсьць толькі мэтай самой у сябе. Сутнасьць яе – нішчэньне.

Сутнасьць нацыяў – творчасьць і разьвіцьцё шляхам этнакультуры. Уся прыгажосьць сьвету, створанага Богам, у разнастайнасьці і роўнасьці ягоных культураў.

Божа, навучы нас мудрасьці, цярпімасьці і цярплівасьці. У імя Жыцьця.

«Беларускае слова» № 8-9

жнівень, 2004