Ιπποκρατησ ιατρικά θέματα τόμος α'
-
Upload
partsunknown -
Category
Documents
-
view
323 -
download
11
description
Transcript of Ιπποκρατησ ιατρικά θέματα τόμος α'
Γί ίΠ'ΟΚΤΛ'Ι^ίΣ '
ΙΑΤΡΙΚΆ ΘΈΜΑΤΑ
/ /
Α Ρ Χ Α Ι Ο Ι Σ Υ Γ Γ Ρ Α Φ Ε Ι Σ
Διεύθυνση σειράς:
Δημ. Λυπουρλής, Θεόδ. Μαυρόπουλος, Κων. Ζήτρος
Φιλμ-μοντάζ: Μιιΐάηχάία Α .Ε.
Εκτύπωση: ΙΚΙδ Α .Ε.
Ι8ΒΝ: 960-442-690-7 5ΕΤ: 960-442-689-3 © 2000 Εκδόσεις Ζήτρος
Ειδική έκδοση, προσφορά για την εκπαίδευση, της εφημερίδας ΤΟ ΒΗΜΑ & των Εκδόσεων Ζήτρος
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ ΕΠΙΔΗΜΙΑΙ ΑΦΟΡΙΣΜΟΙ
ΠΕΡΙ ΧΥΜΩΝ ΠΕΡΊΤΕΧΝΗΣ
ΠΕΡΙ ΦΥΣΙΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ ΥΓΙΕΙΝΗΣ
ΠΕΡΙ ΚΡΙΣΙΩΝ - ΠΕΡΙ ΚΡΙΣΙΜΩΝ
Μετάφραση -εισαγωγή -σχόλια
Δ η μ ή τ ρ ι ο ς Λυπουρλής
Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ Ζ Η Τ Ρ Ο Σ
Στους μαθητές μου,
που παρακολουθούσαν πάντοτε με ενδιαφέρον
τις φιλολογικές μου επιλογές και αναζητήσεις.
7
Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α
Α Τ Ο Μ Ο Υ
Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η ι ι
Ε Π Ι Δ Η Μ Ι Α ! 37
Κ ε ί μ ε ν ο - Μ ε τ ά φ ρ α σ η 5 *
Α Φ Ο Ρ Ι Σ Μ Ο Ι 149
Κ ε ί μ ε ν ο - Μ ε τ ά φ ρ α σ η 159
Π Ε Ρ Ι Χ Υ Μ Ω Ν 207
Κ ε ί μ ε ν ο - Μ ε τ ά φ ρ α σ η 2 ι 5
ΕΙΣΑΓΩΓΉ
Μ ΙΛΏΝΤΑΣ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΆ ΓΙΑ Τ Ο Ν ΙΠΠΟΚΡΆΤΗ και την
Ιπποκρατική συλλογή στον πρώτο τόμο, το θεωρήσαμε από κάθε άποψη προτιμότερο, από τις αρχαίες πληροφορίες μας για τον μεγάλο γιατρό να μεταδώσουμε στον αναγνώστη εκείνες μόνο που μπορούν να ελεγχθούν ιστορικά. Τις βρήκαμε ελάχιστες, στο τέλος, τις πληροφορίες αυτές κι από μιαν άποψη ανεπαρκέστατες, κάναμε ωστόσο φανερό πως είναι πολύ περισσότερες οι πληροφορίες που έχουμε για τον Ιπποκράτη ως πρόσωπο του θρύλου. Δηλώσαμε μάλιστα πως τη δεύτερη αυτή εικόνα του Ιπποκράτη τη βρίσκουμε αποτυπωμένη στις ίδιες σχεδόν πηγές που μας μεταδίδουν και τις ιστορικές γ ι ' αυτόν πληροφο-
II
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
ρίες. Εννοώ, φυσικά, τις αρχαίες βιογραφίες του μεγάλου γιατρού, στις οποίες όμως, καθώς όλες τους ανήκουν σε πολύ μεταγενέστερες ενσχέσει με τον ιστορικό Ιπποκράτη εποχές, τα ολοφάνερα «θρυλικά» στοιχεία που μας προσφέρουν είναι σαφώς περισσότερα από εκείνα που μπορούν να μας δώσουν την εικόνα του Ιπποκράτη ως ιστορικού προσώπου. Το κρίνουμε λοιπόν σκόπιμο να προσφέρουμε τώρα στον αναγνώστη και αυτήν την εικόνα του μεγάλου γιατρού. Ο αναγνώστης θα συμμεριστεί, τότε, τη γνώμη μας πως οι μεγάλοι έχουν, θαρρείς, μια περίεργη μοίρα: τη μνήμη των μικρών τη σβήνει ο χρόνος, τους μεγάλους όμως, θέλοντας, θα έλεγες, να τους εκδικηθεί που δεν μπορεί να σβήσει τη θύμηση τους, φροντίζει να τους παραλλάζει, να τους αλλοιώνει στα μάτια των ανθρώπων* το αποτέλεσμα είναι μερικές φορές αφάνταστα λυπηρό: τους μεγάλους -αντίθετα με τους μικρούς- τους θυμούνται τελικά οι άνθρωποι, μέσα όμως από τη θύμηση αυτή αναδύονται κάποτε μορφές ολότελα διαφορετικές από εκείνες που υπήρξαν στην πραγματικότητα. Όπως και νά 'ναι, ο αναγνώστης θα έχει τουλάχιστο την ευκαιρία να διαπιστώσει ποιας περήφανης αγάπης αποτέλεσμα ήταν αυτή η παράλλαξη της ιστορίας.
Πρώτη στη σειρά για την περιδιάβαση μας αυτή
12
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
δεν μπορεί παρά να είναι η «κατά Σωρανόν» βιογραφία του Ιπποκράτη (βλ. γι' αυτήν στη σ. ιό του πρώτου τόμου):
Ιπποκράτης γένει μεν ήν Κωος, υιός'Ηρακλείδα καϊ
Φαιναρέτης, εις Ηρακλέα και Άσκληπιόν το γένος
αναφερών, άφ'ούμεν εικοστός, άφ' ού δε εννεακαιδέ-
κατος. μνημονεύει δε της γενεαλογίας αύτοΰ Ερατο
σθένης και Φερεκύδης καϊ Απολλόδωρος χαϊ'Άρειος 6
Ταρσεύς. μαθητής δε γέγονεν'Ηρακλείδα του [ίδιου]
πατρός, είτα Ήροδίκου, κατά δέ τι ν ας και Γοργίου του
Λεοντίνου ρήτορος, φιλοσόφου δε Δημοκρίτου Άβδη-
ρίτου. κατά δε τους Πελοποννησιακούς ήκμασε χρό
νους γεννηθείς, ώς φησιν Ίσχόμαχος εν τω πρώτω Πε
ρί της Ιπποκράτους αίρέσεως, κατά το πρώτον έτος
της όγδοηκοστής Ολυμπιάδος, ώς δε Σωρανός 6 Κωος
ερευνήσας τά εν Κω γραμματοφυλακεΐα προστίθησι,
μοναρχοΰντος Άβριάδα, μηνός Άγριανίου εβδόμη καϊ
εικοστή, παρ' δ καϊ έναγίζειν εν αύτη μέχρι νυν Ίππο-
κράτει φησϊ τους Κωους. συνασκηθεϊς δε εν τη ιατρική
καϊ τοις εγκυκλίοις μαθήμασι τών γονέων αύτοΰ τε-
λευτησάντων μετέστη της [ιδίας] πατρίδος, ώς μεν
κακοήθως Άνδρέας φησιν εν τω Περϊ της ιατρικής γε
νεαλογίας, διά τό εμπρήσαι το εν Κνίδω γραμματο-
φυλακεΐον' άλλοι δέ φασιν ότι προθέσει του κατά τό-
ΐ3
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ,
πους τά αποτελούμενα θεάσασθαι καϊ συγγυμνασθή-
ναι ποικιλώτερον" ώς δέ Σωρανός ό Κωος ιστορεί,
δνειρος αύτω παρέστη κελεύω ν την Θεσσαλών γη ν
κατοικεΐν. την δέ σύμπασαν Ελλάδα θεραπεύω ν έ-
θαυμάσθη, ώστε καϊ υπό Περδίκκα του Μακεδόνων
βασιλέως φθισικού νομισθέντος παρακληθέντα δημο
σία προς αυτόν έλθεΐν μετ' Εύρυφώ ντος, δ ς χαθ' ήλι-
κίαν πρεσβύτερος ήν αύτοΰ, καϊ σημειώσασθαι φυχής
είναι τό πάθος, ήρα γάρ μετά τον τοΰ πατρός Αλεξάν
δρου θάνατον Φίλα ς της παλλακίδος αύτοΰ, προς ήν
δηλώσαντα τό γεγονός, επειδή παρεφύλαξεν ταύτης
βλεπομένης παντελώς εκείνον τρέπεσθαι, λΰσαι μέν
τήν ν όσο ν, άνακτήσασθαι δέ τον βασιλέα, παρεκλήθη
δέ υπό [τών] Αβδηριτών προς αυτούς άπελθεΐν καϊ
Δημόκριτονμέν ώς ένμανία θεραπεΰσαι, ρύσασθαι δέ
λοιμού την πόλιν όλην. άλλά και εις τήν Ιλλυριών καϊ
Παιάνων βαρβάρων γήν λοιμού κατασκήφαντος καϊ
δεομένων τών εκεί βασιλέων προς αυτούς έλθεΐν,
παρά τών πρέσβεων τίνα ήν έκεΐτά πολλά τών πνευ
μάτων μαθών εκείνους μέν άπρακτους άπέπεμφε,
συλλογισάμενος δέ τήν νόσο ν έπϊ τήν Αττική ν ήξειν,
προειπών τό γενησόμενον καϊ τών πόλεων καϊ τών
μαθητών έπεμελήθη. τοσούτον δέ φιλέλλην ύπήρξεν,
ώστε της δόξης αύτοΰ μέχρι Περσών διαπύστου γενο
μένης καϊ διά τούτο καϊ τοΰ Άρταξέρξου διά Ύστά-
14
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
νους τοΰ Έλλησποντίων υπάρχου επί μεγάλαις δω-
ρεαΐς δεομένου προς αυτόν έλθεΐν, δια τό σεμνό ν καϊ
άφιλάργυρον και φιλοίκειον άρνήσασθαι, ώς και τού
το διά της προς αυτόν επιστολής δηλοΰται. έρρύσατο
δέ τήν εαυτού πατρίδα πολεμεΐσθαι μέλλουσαν υπό
Αθηναίων, Θεσσαλών δεηθείς επιβοήθησαν διό και
λαμπρών έτυχε τιμών παρά Κωοις, άλλά και Θεσσα-
λοΐς και Άργείοις και Άθηναίοις, οϊτινες και δεύτερον
αυτόν άφ' Ηρακλέους δημοσία τοΐς Έλευσινίοις έ-
μύησαν και πολίτην έγραφαν και τήν έν πρυτανείω
σίτησιν έδοσαν εις έκγόνους. άφθόνως δέ τους επιτη
δείους έδίδασκε τήν τέχνην μετά τοΰ προσήκοντος
'Όρκου. έτελεύτα δέ παράΛαρισσαίοις, δτε και Δημό
κριτος φέρεται τελευτήσας, και οι μέν ένενήκοντα ε
τών, οι δέ όγδοήκοντα πέντε φασίν, άλλοι εκατόν
τεσσάρων, τινές εκατόν εννέα, τέθαπται δέ μεταξύ
Γυρτώνος καϊ Λαρίσσης, και δείκνυται άχρι δεΰρο τό
μνήμα, έν ώ μέχρι πολλού σμήνος ή ν έργαζόμενον
μέλι, άφ' ου τά άφθώντα παιδάριαχρίουσαι παρά τω
τάφω ραδίως άπήλλαττον αι τιτθαί έν δέ ταΐς πολ
λοίς είκοσι ν έσκεπασμένος τήν κεφαλήν γράφεται, ώς
μέν τίνες λέγουσι πίλω, παράσημον ευγενείας, καθά-
περ Όδυσσεύς, άλλοι δέ τω ίματίω' και τούτων οίμέν
δι' εύπρέπειαν, έπεϊ φαλακρός ήν, οί δέ διά τό ασθενές
της κεφαλής, οί δέ δι' έμφασιν τοΰ δεΐν τό τοΰ ήγεμο-
15
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
νικοΰ χωρίον φρουρέίν, οί δέ τοΰ φιλαποδήμου τεκ-
μήριον, οί δέ της έν τοις συγγράμμασιν ασάφειας, οί
δέ προς παράστασιν τοΰ δεΐν καν τω υγιαίνει ν φυλάσ-
σεσθαι τά βλάπτοντα, τινές δέ ότι χειρίζων προς τό
τών χειρών άπαραπόδιστον συμπεριλαμβάνων τό τοΰ
ιματίου περικεχυμένον έπετίθει τη κεφαλή, περί δέ
τών συγγραμμάτων αύτοΰ πολλή γέγονε διαφωνία
άλλων άλλα δοξασάντων. όθεν ούκ εύμαρές τό περί
αυτών άποφήνασθαι, διά τό πολλά ς αιτίας έπισκοτεΐν
τη κρίσει, πρώτον τήν έπωνυμίαν, δεύτερον τό δύνα-
σθαι τον χαρακτήρα της φράσεως τηρήσαι, τρίτον διά
τό ένα και τον αυτόν ποτέ μέν ρωμαλεώτερον, άλλοτε
άσθενέστερον διά τήν ηλικία ν συγγράφειν. καϊ άλλας
δέ [μετά τούτων] αίτιας έστιν ειπείν, [άφιλάργυρος δέ
και τοις τρόποις σεμνός και φιλέλλην ύπήρχεν, ότι καϊ
τούς ομοεθνείς έθεράπευε συμπάση σπουδή, ώς και
λοιμών όλας ρύσασθαι πόλεις, καθάπερ είρηται. όθεν
και λαμπρών έτυχε τιμών ού παρά Κωοιςμόνον, άλ
λα και Άργείοις καϊ 'Αθηναίοις.] πάίδας δέ κατέλιπε
[θανών] δύο, Θεσσαλό ν καϊ Δράκοντα, καϊ μαθητάς
παμπληθεΐς, επιφανέστατους δέ τούς εαυτού πάίδας
[λέγεται γενέσθαι]
Ας διαβάσουμε τώρα το ίδιο αυτό κείμενο και σε μετάφραση :
ιό
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
«Ο Ιπποκράτης γεννήθηκε στην Κω.Ήταν γιος του Ηρακλείδα και της Φαιναρέτης. Έλεγε πως καταγόταν από τον Ηρακλή και από τον Ασκληπιό: εικοστός απόγονος του Ηρακλή, δέκατος ένατος απόγονος του Ασκληπιού. Πληροφορίες για την καταγωγή του μας δίνουν ο Ερατοσθένης, ο Φερεκύδης, ο Απολλόδωρος και ο Άρειος από την Ταρσό. Υπήρξε μαθητής πρώτα του ίδιου του πατέρα του και ύστερα του Ηρόδικου, μερικοί όμως λένε πως σπούδασε και ρητορική δίπλα στον Λεοντίνο ρήτορα Γοργία, καθώς και φιλοσοφία δίπλα στον Αβδηρίτη φιλόσοφο Δημόκριτο. Η ακμή του τοποθετείται στα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου. Γεννήθηκε, όπως γράφει ο Ισχόμαχος στο πρώτο βιβλίο του έργου του για τη σχολή του Ιπποκράτη, στο πρώτο έτος της ογδοηκοστής Ολυμπιάδας. Ο Σωρανός ο Κώος, που ερεύνησε τα γραμματο-φυλακεία της Κω, προσθέτει ότι ο Ιπποκράτης γεννήθηκε επί άρχοντα Αβριάδα στις εικοσιεφτά του μηνός Αγριανίου, και ότι γιαυτό τη μέρα αυτή οι Κώοι τού προσφέρουν, ως σήμερα, θυσίες. Αφού εκπαιδεύθηκε στην ιατρική και στα εγκύκλια μαθήματα, έφυγε από την ιδιαίτερη πατρίδα του αμέσως μετά από τον θάνατο των γονιών του -όπως λέει με κακοήθεια ο Ανδρέας στο έργο του για την καταγωγή διάφορων επιμέρους γιατρών, επειδή έβαλε φωτιά στο γραμματο-
17
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
φυλακείο της Κνίδου' άλλοι όμα>ς λένε ότι έφυγε από την ιδιαίτερη πατρίδα του επειδή ήθελε να δει τι γίνεται και στους άλλους τόπους και να ασκηθεί ποικιλόμορφα* ο Σωρανός όμως ο Κώος διηγείται ότι ο Ιπποκράτης είδε ένα όνειρο που τον παρακίνησε να πάει να ζήσει στη χώρα των Θεσσαλών. Ήταν τόσος ο θαυμασμός που κέρδισε γιατρεύοντας όλη την Ελλάδα, ώστε προσκλήθηκε επίσημα και από τον βασιλιά της Μακεδονίας Περδίκκα, που είχε θεωρηθεί ότι είχε προσβληθεί από φθίση* προσκλήθηκε μάλιστα να πάει στον βασιλιά μαζί με τον Ευρυφώντα, που ήταν μεγαλύτερος του, και έκανε τότε τη διαπίστωση ότι επρόκειτο για ψυχική αρρώστια. Ο βασιλιάς ήταν πράγματι, ύστερα από τον θάνατο του πατέρα του Αλέξανδρου, ερωτευμένος με την παλλακίδα εκείνου, τη Φίλα* όταν λοιπόν ο Ιπποκράτης πρόσεξε ότι βλέποντας την ο βασιλιάς τα έχανε τελείως, πήγε και της μίλησε για το γεγονός* με τον τρόπο αυτό ο Ιπϊϋοκρά-της γιάτρεψε την αρρώστια και ο βασιλιάς ξαναβρήκε τον εαυτό του. Προσκλήθηκε και από τους Αβδηρίτες να πάει στον τόπο τους, για να θεραπεύσει τον Δημόκριτο, που είχε δήθεν προσβληθεί από τρέλα, αλλά και για να σώσει ολόκληρη την πόλη τους από το θανατικό που τη Θέριζε/Οταν, πάλι, έπεσε θανατικό στη χώρα των Ιλλυριών και των Π (κιόνων και οι εκεί βα-
ιδ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
σιλιάδες τον παρακαλούσαν να πάει να τους επισκεφθεί, εκείνος, αφού έμαθε από τους απεσταλμένους ποιοι ήταν οι πιο συνηθισμένοι άνεμοι στον τόπο τους, τους ίδιους τους έστειλε πίσω άπρακτους, επειδή όμως σκέφτηκε ότι η αρρώστια θα φτάσει στην Αττική, ενημέρωσε τον κόσμο γι' αυτό που επρόκειτο να συμβεί και πήρε όλα του τα μέτρα για τις πόλεις και για τους μαθητές του. Ήταν τόση η αγάπη του για τους Έλληνες ώστε, όταν η φήμη του απλώθηκε ως τους Πέρσες και ο βασιλιάς Αρταξέρξης τον παρακάλεσε με πλούσια δώρα, μέσω του Τστάνη, του αντιπροσώπου του στον Ελλήσποντο, να τον επισκεφθεί, αυτός με σοβαρότητα και αξιοπρέπεια αρνήθηκε* ο λόγος ήταν ότι τα χρήματα δεν τον συγκινούσαν καθόλου, αλλά και η αγάπη του για τους δικούς του ήταν πολύ μεγάλη: όλα αυτά δηλώνονται εντελώς καθαρά στη σχετική αλληλογραφία. Όταν οι Αθηναίοι σκόπευαν να πολεμήσουν εναντίον της πατρίδας του, αυτός την έσωσε ζητώντας από τους Θεσσαλούς να σπεύσουν σε βοήθεια της. Γιαυτό και του αποδόθηκαν λαμπρές τιμές από τους Κώους, αλλά και από τους Θεσσαλούς, τους Αργείους και τους Αθηναίους* οι τελευταίοι μάλιστα με επίσημη απόφαση τον μύησαν στα Ελευσίνια μυστήρια -δεύτερον αυτόν ύστερα από τον Ηρακλή-, τον ονόμασαν πολίτη της πόλης τους
19
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
και παραχώρησαν σ' αυτόν και στους απογόνους του το δικαίωμα της δωρεάν σίτισ7]ς στο πρυτανείο. Δίδασκε αφειδώς στους μαθητές του την τέχνη του, μαζί βέβαια με τον προσήκοντα Όρκο. Πέθανε στη Λάρισα την εποχή που λένε ότι πέθανε και ο Δημόκριτος* άλλοι λένε πως ήταν τότε ενενήντα χρονών, άλλοι ογδόντα πέντε, άλλοι εκατόν τεσσάρων και κάποιοι εκατόν εννέα. Θάφτηκε ανάμεσα στη Γυρτώνα και τη Λάρισα και δείχνουν ως σήμερα τον τάφο του, όπου μέχρι πριν από καιρό ήταν εγκαταστημένο ένα σμάρι μελισσών που έδινε μέλι: με το μέλι αυτό οι παραμάνες άλειφαν τα παιδάκια που είχαν άφθα και τα γιάτρευαν πανεύκολα. Στις περισσότερες αναπαραστάσεις του παρουσιάζεται με σκεπασμένο το κεφάλι: μερικοί λένε πως είναι καπέλο, σημάδι ευγενικής καταγωγής, κάτι σαν το καπέλο του Οδυσσέα, ενώ άλλοι λένε πως είναι ιμάτιο* από τους τελευταίους αυτούς μερικοί λένε πως το έκανε για λόγους ευπρεπούς εμφάνισης, επειδή ήταν φαλακρός* άλλοι γιατί ήταν ασθενικό το κεφάλι του" κάποιοι άλλοι για να τονίσει ότι πρέπει να προστατεύουμε την περιοχή του εγκεφάλου, του πιο σημαντικού οργάνου του σώματος μας* άλλοι για να φανεί η αγάπη του για τα ταξίδια και τις περιοδείες" άλλοι για να υποδηλωθεί η ασάφεια των συγγραμμάτων του* άλλοι για να τονισθεί η
2 0
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
ανάγκη να φυλαγόμαστε από καθετί το βλαβερό" είναι και κάποιοι που λένε ότι, για να έχει ανεμπόδιστα τα χέρια του την ώρα της εγχείρησης, συμμάζευε ό,τι περίσσευε από το ιμάτιο του και τα τοποθετούσε πάνω στο κεφάλι του. Όσο για τα συγγράμματα του υπήρξε μεγάλη διαφωνία, καθώς ο ένας υποστήριζε αυτά και ο άλλος άλλα. Γιαυτό και δεν είναι εύκολο να διατυπώσει κανείς γι ' αυτά τελική γνώμη, επειδή είναι πολλές οι αιτίες που σκοτίζουν την κρίση: πρώτα πρώτα το όνομα και ο τίτλος, ύστερα το ότι μπορεί κανείς να διαφυλάξει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του λόγου, τέλος γιατί ένα και το αυτό άτομο άλλοτε γράφει πιο ρωμαλέα και άλλοτε -λόγω ηλικίας-πιο αδύναμα. Φυσικά, μαζί με αυτές μπορεί κανείς να μνημονεύσει και άλλες αιτίες. [Γενικά ήταν ένας άνθρωπος αφιλάργυρος, σοβαρός και αξιοπρεπής, με ξεχωριστή αγάπη για τουςΈλληνες, όπως δείχνει το ότι θεράπευε με ξεχωριστή φροντίδα και ζήλο τους ομοεθνείς του, ώστε -όπως το είπαμε ήδη- να σώσει και πόλεις ολόκληρες από το θανατικό που τις χτύπησε. Γιαυτό και του αποδόθηκαν μεγάλες τιμές όχι μόνο από τους Κώους, αλλά και από τους Αργείους και τους Αθηναίους]. Άφησε δύο παιδιά, τον Θεσσαλό και τον Δράκοντα, και πάμπολλους μαθητές, τα παιδιά του όμως λένε ότι υπήρξαν επιφανέστατοι γιατροί».
21
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
Σύμφωνα λοιπόν με τη βιογραφία αυτή ο Ιπποκράτης είδε για πρώτη φορά το φως του ήλιου στην Κω, γιος του Ηρακλείδη και της Φαιναρέτης, εικοστός πρώτος απόγονος του Δία! Έμαθε την τέχνη της ίασης πρώτα δίπλα στον πατέρα του και ύστερα δίπλα στον περίφημο διαιτολόγο-υγιεινολόγο Ηρόδικο. Έ λεγαν πως υπήρξε μαθητής και του μεγάλου ρήτορα Γοργία, εμείς όμως καταλαβαίνουμε γιατί το έλεγαν: γιατί ανάμεσα στα έργα που του αποδίδονταν ήταν και έργα καθαρά σοφιστικού - ρητορικού χαρακτήρα, το Περί τέχνης ας πούμε ή το Περί φυσώ ν - μπορεί
βέβαια να το έλεγαν και για έναν άλλο λόγο: γιατί η πειθώ και ο ψυχολογικός παράγοντας αποτελούσαν, όπως πίστευαν, μέρος της θεραπευτικής μεθόδου του περίφημου γιατρού. Δεν έλειποιν και αυτοί που έλεγαν πως ο Ιπποκράτης είχε σπουδάσει και φιλοσοφία, με δάσκαλο του, τη φορά αυτή, τον Δημόκριτο - φυσικά είναι και αυτή τη φορά φανερό γιατί τα έλεγαν όλα αυτά: γιατί η δημοκρίτεια θεωρία της παγγένε-σης ανευρίσκεται και αυτή σε έργα που αποδόθηκαν στον μεγάλο γιατρό" ποτέ, άλλωστε, δεν ήταν απούσα στην αρχαιότητα η πίστη πως είναι πολύ στενή η σχέση της ιατρικής με τη φιλοσοφία. Στην ακμή του ο Ιπποκράτης έφτασε στα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου - κι εμείς σκεφτόμαστε, φυσικά, πως θα
2 2
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
ήταν πράγματι περίεργο, οι μεγαλύτερες στιγμές ενός μεγάλου πολέμου να μην είχαν σχετισθεί με το όνομα ενός μεγάλου γιατρού, αφού στα έργα που του αποδίδονταν ήταν συχνότατες οι αναφορές σε χειρουργικές επεμβάσεις λόγω τραυματισμών. Όταν, εν πάση περιπτώσει, ο Ιπποκράτης ολοκλήρωσε τις ιατρικές και τις άλλες εγκύκλιες σπουδές του, έφυγε από την Κω αμέσως ύστερα από τον θάνατο των γονιών του, σύμφωνα με μια κακοήθη διήγηση -έτσι την χαρακτηρίζει η αρχαία βιογραφική πηγή μας- επειδή πυρπόλησε το γραμματοφυλακείο της Κνίδου - κι εμείς φυσικά «βλέπουμε» στην πληροφορία αυτή έναν ολοφάνερο απόηχο από όσα λέγονταν για σοβαρή αντιδικία μεταξύ των ιατρικών σχολών της Κω και της Κνίδου* όχι πως δεν υπήρχαν και άλλες διηγήσεις για τους λόγους της αναχώρησης του Ιπποκράτη από την Κω (όπως ήταν π.χ. η επιθυμία του να δει τα επιτεύγματα της ιατρικής και σε άλλους τόπους), ο αρχαίος βιογράφος μας χαρίζει, πάντως, ευκολότερα την πίστη του στην άποψη πως οδηγητικό για τον Ιπποκράτη στην κρίσιμη -από κάποια άποψη- αυτή στιγμή της ζωής του υπήρξε ένα όνειρο που τον παρακίνησε να πορευθεί στη γη των Θεσσαλών - και ο Ιπποκράτης, βλέπετε, δεν έπρεπε σε καμιά περίπτωση να αποτελέσει εξαίρεση στον κανόνα που ήθελε, ή-
23
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
δη από την ομηρική εποχή, τον γιατρό να ασκεί το επάγγελμα του ως περιοδευτής. Φυσικά, ο Ιπποκράτης-δεν άργησε καθόλου -πάντοτε κατά την πηγή μας- να κερδίσει τον θαυμασμό όλων των Ελλήνων, γιαυτό και προσκλήθηκε, λέει, από τον τότε βασιλιά της Μακεδονίας, τον Περδίκκα, που είχε θεωρηθεί πως έπασχε από φθίση* μόνο που ο βασιλιάς του έκλεισε κοινό ραντεβού με τον Ευρυφώντα, τον αρχηγό της σχολής της Κνίδου: ο βιογράφος μας δεν το λέει καθαρά, όμως όταν στη συνέχεια παρουσιάζει έτσι τα πράγματα ώστε αυτός που θεράπευσε τον βασιλιά να ήταν μόνο ο Ιπποκράτης, είναι φανερό πως επιχαίρει για τη νίκη της σχολής της Κω πάνω στην αντίπαλη σχολή της Κνίδου. Τη νίκη του, πάντως, ο Ιπποκράτης την πέτυχε ύστερα από τη διάγνωση πως η αρρώστια του βασιλιά είχε την αρχή της στην ψυχή του: ο βασιλιάς ήταν απλώς παράφορα ερωτευμένος με την παλλακίδα του νεκρού πια πατέρα του, όπως διαπίστωσε ο Ιπποκράτης, όταν, παραφυλάγοντάς τον, κατέγραψε μία μία τις αντιδράσεις του στο πέρασμα της μοιραίας γυναίκας - εμείς, φυσικά, καταλαβαίνουμε, και αυτή τη φορά, ότι ένας γιατρός, ένας μεγάλος μάλιστα γιατρός, πρέπει να έχει το χάρισμα να διακρίνει πράγματα αθέατα στους άλλους" για κανέναν άλλον δεν μπορούσε να ισχύει τόσο καθαρά το
24
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
«όφις αδήλων τά φαινόμενα». Ο Ιπποκράτης όμως -
συνεχίζει ο βιογράφος μας- προσκλήθηκε και από τους Αβδηρίτες, που πίστευαν πως ο μεγάλος συμπατριώτης τους, ο Δημόκριτος, έπασχε από τρέλα: πώς να μην τους φαινόταν τρελός ο μεγάλος τους σοφός, αφού γελούσε με τα πάντα, «μικρά και μεγάλα» θέματα της καθημερινής ανθρώπινης ζωής, και ασχολούνταν με εντελώς περίεργα πράγματα; Ο Ιπποκράτης γιάτρεψε, εν πάση περιπτώσει, τον Δημόκριτο, μαζί όμως έσωσε και ολόκληρη την πόλη των Αβδηριτών από μια φοβερή λοιμική αρρώστια/Οταν όμως η ίδια αρρώστια έπεσε και στη χώρα των Ιλλυριών και των Παιόνων, βόρεια της Ελλάδας, και οι βασιλιάδες τους ζητούσαν παρακλητικά τη βοήθεια του, αυτός στην μεν παράκληση των «βαρβάρων» εχθρών της πατρίδας του δεν ανταποκρίθηκε, ζήτησε όμως με την ευκαιρία από τους πρεσβευτές που τον επισκέφτηκαν πληροφορίες για τους επικρατέστερους στις χώρες τους ανέμους -θεωρούνταν, βλέπετε, ο Ιπποκράτης συγγραφέας πασίγνωστου στην αρχαιότητα έργου που έφερε τον τίτλο Περί αέρων υδάτων τόπωνί Η
διήγηση του βιογράφου τελειώνει με τη διαβεβαίωση ότι από τις πληροφορίες που πήρε, ο Ιπποκράτης μπόρεσε να συμπεράνει ότι η αρρώστια σύντομα θα κατέβαινε και στην Αττική, και έτσι, κάνοντας τις
25
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
σχετικές προβλέψεις του, μπόρεσε να βοηθήσει τις ελληνικές πόλεις και τους μαθητές του - εμείς όμως, δεν μπορούμε, φυσικά, να μη θυμηθούμε εδώ πως ο Θουκυδίδης (ο Θουκυδίδης!), περιγράφοντας με κάθε λεπτομέρεια τον λοιμό που έπεσε πράγματι στην Αθήνα στις αρχές του Πελοποννησιακού πολέμου, δεν παρέλειψε να σημειώσει πως η φοβερή αρρώστια ήρθε στην Αθήνα από τα νότια: «ήρξατο δέ τω μέν πρώ
τον, ώς λέγεται, εξ Αιθιοπίας της υπέρ Αιγύπτου, έ
πειτα δέ και ες Αϊγυπτον και Αιβύην κατέβη». Ο
πωσδήποτε, ύστερα από όλα αυτά ήταν φυσικό η φήμη του Ιπποκράτη να απλωθεί στην άκρη του κόσμου.
Τότε ήταν που, σύμφωνα με το αρχαίο «μυθιστόρημα» που σε μορφή επιστολών τις οποίες ανταλλάσσουν μεταξύ τους διάφορα πρόσωπα έφτασε ο>ς εμάς στο πλαίσιο της Ιπποκρατικής συλλογής, ο «μέγας βασιλεύς Αρταξέρξης» χρειάστηκε να αντιμετωπίσει επειγόντως ένα βαρύ θανατικό που έπεσε στα στρατεύματα του. Χιλιάδες τα θύματα της βαριάς αρρώστιας, και ο δυνατός βασιλιάς να στέκει απέναντι της εντελώς αδύναμος" μερικοί, βέβαια, έλεγαν πως αυτό που στην πραγματικότητα τον στενοχωρούσε δεν ήταν ότι πέθαιναν οι άντρες του' η στενοχώρια του ήταν ότι έτσι λιγόστευε, συνεχώς λιγόστευε ο στρατός
26
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
του - και οι εχθροί τριγύρω, ιδίως εκείνοι οιΈλληνες, καραδοκούσαν απειλητικοί. Έπιασε λοιπόν αμέσως και έγραψε -ο βασιλεύς των βασιλέων!- γράμμα παρακλητικό σε κάποιον φίλο του γιατρό. Του μίλησε για το κακό που τον βρήκε. Του ζωγράφισε με ολοζώντανα χρώματα την απελπισία του. «Παρ' όλα όσα έκαναν οι άνθρωποι μου», του είπε, «η αρρώστια δεν παρουσίασε την παραμικρότερη υποχώρηση. Η αρρώστια μάς πολεμάει», του είπε χαρακτηριστικά, «κι εμείς δεν μπορούμε να την πολεμήσουμε με τίποτε* μοιάζουμε με ένα άπραγο κοπάδι που το απειλεί και το εξοντώνει ένα ανήμερο θεριό. Όλα τα γόνιμα μυαλά που διαθέτω», βεβαίωσε τον φίλο του γιατρό, «κάθισαν και σκέφτηκαν για το μεγάλο κακό που μας βρήκε, όμως όλες αυτές οι συσκέψεις δεν γέννησαν τελικά καμιά σωτήρια ιδέα. Δεν αντέχω άλλο», του εξομολογήθηκε με πόνο. «Νά γιατί σκέφτηκα εσένα», του είπε στο τέλος" «μπορεί η λύση να βρίσκεται σ' εσένα, είτε στη φυσική σου ικανότητα είτε στην εμπειρία που κέρδισες ασκώντας τόσον καιρό την τέχνη σου. Αν πάλι δεν μπορείς -ούτε κι εσύ- να μας προσφέρεις τη βοήθεια που χρειαζόμαστε, σκέψου τότε μήπως υπάρχει κάποιος άλλος. Μη λυπηθείς λεφτά και υποσχέσεις* ένα με νοιάζει μόνο αυτή τη στιγμή: βρες τον και στείλ' τον μου αμέσως. Πρέπει», του έ-
27
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
γράψε χαρακτηριστικά στο τέλος, «να μαστιγώσουμε το γρηγορότερο το πάθος». Και, φυσικά, δεν παρέλειψε -πριν κλείσει το γράμμα του- να του ξαναθυμίσει πόσο βιαστικό ήταν το πράγμα: δε χωρούσε κο:μιά αναβολή.
Πήρε το βασιλικό γράμμα ο ανατολίτης γιατρός και ένιωσε απέραντη συμπάθεια για τους συμπατριώτες ομοτέχνους του -πιο πολύ γιατί κατάλαβε τη δεινή τους θέση: και ο ίδιος να ήταν, στην ίδια θέση θα βρισκόταν* σχεδόν καλοτύχισε τον εαυτό του που δεν ζούσε δίπλα στον βασιλιά του. Αμέσως ύστερα κάθισε και έγραψε απαντητικό γράμμα στον μεγάλο βασιλιά. «Αφέντη μου και βασιλιά μου», του είπε. «Έναν μόνο ξέρω που να μπορεί να γιατρέψει την αρρώστια για την οποία μου έγραψες" τον Ιπποκράτη από την Κω. Άλλον κανέναν. Ιπποκράτης λεγόταν και ο πάππος του, αυτός που γέννησε τον Ηρακλείδη, τον πατέρα του μεγάλου γιατρού. Του παππού Ιπποκράτη ο πατέρας λεγόταν Γνωσίδικος, κι εκείνου πάλι ο πατέρας είχε το όνομα Νέβρος' πατέρας του Νέβρου ήταν ο Σώστρατος, που ο πατέρας του λεγόταν Θεόδωρος* του Θεόδωρου ο πατέρας είχε το όνομα Κλεομυττά-δης και ήταν παιδί του βασιλιά Κρισάμιδος. Ένατος λοιπόν απόγονος ενός βασιλιά, βασιλιά μου, ο μεγάλος γιατρός που σου συστήνω», του έγραψε, και ήταν
2 δ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
βέβαιος πως αυτό ο βασιλιάς του θα το εκτιμούσε ιδιαίτερα. «Αν μάλιστα θέλεις να πάμε και άλλο προς τα πίσω και ανεβούμε άλλα εννιά σκαλιά, θα έχουμε φτάσει στον Ασκληπιό* καταλαβαίνεις, βασιλιά μου, τι σημαίνει αυτό* κυρίως όμως καταλαβαίνεις ότι δύο σκαλοπάτια ακόμη πιο ψηλά και φτάνουμε στον ίδιο τον Δία, αφού γιος του Δία ήταν ο Απόλλωνας, ο πατέρας του Ασκληπιού. Νά γιατί όλος ο κόσμος, βασιλιά μου, λέει πως ο Ιπποκράτης είναι άνθρωπος με θεία φύση και ότι αυτή ακριβώς η θεία φύση του τον βοήθησε να προαγάγει την τέχνη της ίασης "εις μεγάλα καϊ τεχνικά". Εγώ δεν θα σου πω, βασιλιά μου, πως ο Ιπποκράτης είναι ένας άνθρωπος που καθαρίζει τη στεριά και τη θάλασσα από τα θηρία, θα σου πω όμως με απόλυτη σιγουριά πως ο άνθρωπος αυτός καθαρίζει τη στεριά και τη θάλασσα από τις θηριώδεις αρρώστιες. Κανένας άλλος δεν έχει την αξία του. Το όνομα του είναι σεβαστό παντού. Δεν έχεις λοιπόν να σκεφτείς άλλον. Αυτόν στείλε να σου φέρουν και τάξ' του ασήμι και χρυσάφι όσο θέλει. Το αξίζει. Ο Ιπποκράτης είναι, με έναν λόγο, «ό ήγεμών της θεοπρε-
ποΰς επιστήμης» . Βιάσου λοιπόν, βασιλιά μου* καιρό για χάσιμο δεν έχεις». Με αυτά τα λόγια έκλεισε το γράμμα του στον βασιλιά του ο ανατολίτης γιατρός.
Μια και δυο ο βασιλιάς Αρταξέρξης έγραψε γράμμα
29
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
στον σατράπη του της περιοχής του Ελλησπόντου -ΎστάνηςV όνομα του. «Πήγαινε, Υστάνη», τον πρόσταξε, «όσο πιο γρήγορα μπορείς στον Ιπποκράτη, τον απόγονο του Ασκληπιού, που η δόξα του έχει γεμίσει τον κόσμο, και δώσ' του όσο χρυσάφι θέλει" άδειασε μπροστά του ό,τι του λείπει και στείλ' τον μου αμέσως. Ποιους έχω εδώ σαν τους "καλύτερους ανάμεσα στους Πέρσες; Έτσι πες του πως θα έχω στο εξής κι εκείνον. Κι αν βρεις και κανέναν άλλον άξιον άντρα στην Ευρώπη, κάν' τον κι αυτόν, όσο πιο γρήγορα μπορείς, φίλο του βασιλιά σου, δίχως να λυπηθείς πλούτη και τιμές. Ας τους έχουμε, λέω, τέτοιους ανθρώπους δίπλα μας" δεν βρίσκεις σήμερα εύκολα ανθρώπους να σου σταθούν με τις συμβουλές τους χρήσιμοι σε στιγμές ανάγκης».
Όλα όσα έγραψε στον Υστάνη ο βασιλιάς του, αυτός τα ξανάγραψε, λέξη προς λέξη, σ' ένα δικό του γράμμα, που το έστειλε με γρήγορο μαντατοφόρο στον Ιπποκράτη - μια μόνο φράση του βασιλιά του την παρέλειψε" εκεί που του έλεγε και για άλλους άξιους άντρες" δεν είναι ανάγκη, σκέφτηκε, να μαθαίνει ο πάσα ένας πόσο στερημένος είναι ο βασιλιάς του από άξιους συμβούλους και ότι για να τους βρει κάνει πάντα το ίδιο: τους φορτώνει με χρυσάφι" είναι πολύ περίεργοι, σκέφτηκε, αυτοί οι Έλληνες" πληγώνεται
30
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
-λένε- το φιλότιμο τους αν τους δώσεις τόσο πολλά χρήματα -δήθεν πως πας να τους εξαγοράσεις τους ανόητους" θα μπορούσαν ίσα ίσα να πουν: «Αφού μου δείχνουν πως αξίζω τόσα, γιατί εγώ να μη ζητήσω κι άλλα τόσα;»/Ισως όμως -σκέφτηκε- αυτή να είναι τελικά η διαφορά ανάμεσα σ' έναν Ευρωπαίο κι έναν Ανατολίτη. Εν πάση περιπτώσει έκλεισε κι αυτός το γράμμα του με μια παράκληση - προσταγή: «Έλα το γρηγορότερο».
Γνήσιος Δωριέας ο Ιπποκράτης κάθισε και έγραψε γράμμα λακωνικότατο στον Υστάνη, τον ύπαρχο του Ελλησπόντου: πέντε αράδες όλες κι όλες - τι τα χρειαζόταν τα πολλά λόγια; Αλλωστε ο Ιπποκράτης ήταν έτοιμος από καιρό για ένα τέτοιο ενδεχόμενο. «Γράψε γρήγορα στον βασιλιά σου καταλεπτώς», έγραψε στον Υστάνη, «όλα όσα σου γράφω στο γράμμα μου αυτό. Πες του πως και χρήματα έχω και ρούχα έχω και σπίτι για να μένω δεν μου λείπει. Δόξα το θεό, τίποτα δεν μου λείπει από όσα χρειάζεται ο άνθρωπος για να ζήσει. Δύο πράγματα το μάτι του θεού δεν θα μου τα συγχωρούσε ποτέ: να λαχταρήσω των Περσών τα πλούτη και να γλιτώσω από την αρρώστια τους τους εχθρούς των Ελλήνων».
Ξαναδιάβασε το γράμμα του και, πριν το σφραγίσει και το παραδώσει, συμφώνησε ήρεμα ήρεμα με τον ε-
3ΐ
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
αυτο του πως ήταν πράγματι μια αξιοπρεπέστατη απάντηση η απάντηση του και ότι, άρα, δικαιούνταν να καμαρώνει γι9 αυτήν/Υστερα παρέδωσε το γράμμα του στους ανθρώπους του Υστάνη, κι όταν εκείνοι έφυγαν, για να φύγει από πάνω του το βάρος πως την ήξερε μόνος του όλην αυτή την ιστορία, κάθισε και έγραψε δυο λόγια στον φίλο του Δημήτριο. (Τι περίεργο, αλήθεια! Στο γράμμα του στον Υστάνη ο Ιπποκράτης ήταν τυπικός τυπικότατος" το γράμμα του το άρχισε μ' εκείνο το τυπικό «χο:ίρε», ενώ γράφοντας στον Δημήτριο έγραψε τώρα μια λέξη γεμάτη θέρμη: «υγίαινε».)Έγραψε λοιπόν ο Ιπποκράτης στον Δημήτριο πως τό και τό και κατέληξε γεμάτος αγανάκτηση: «Για ποιον λοιπόν με πέρασε; Τόσο ο;νίδεος, στ' αλήθεια, είναι ο βασιλιάς των Περσών για να μην ξέρει πως ο λόγος της σοφίας έχει για μένα χίλιες φορές μεγαλύτερη δύναμη από του χρυσαφιού τη δύναμη;»
Μόλις ο μέγας βασιλεύς Αρταξέρξης έμαθε ο:πό τον Υστάνη, τον σατράπη του, την απάντηση του Ιπποκράτη, άστραψε και βρόντηξε από το θυμό του και αποφάσισε να απευθύνει τον βασιλικό του λόγο όχι πια στον Ιπποκράτη, ίατρόν κακούς τρόπους έχοντα, αλλά στους Κώους: τους πρόσταξε να του παραδώσουν τον Ιπποκράτη, για να του δείξει ο ίδιος τι παθαίνει
32
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
όποιος τολμά να «ασελγαίνει» προς τον βασιλιά και προς τους Πέρσες - και, φυσικά, δεν παρέλειψε να τους δηλώσει τι θα πάθαιναν αν έδειχναν ανυπακοή: θα τη βούλιαζε την πόλη τους και το νησί τους στη θάλασσα, να λείψει από το χάρτη και κανένας πια να μην ξέρει στο μέλλον πως υπήρχε κάποτε εκεί ένα νησί που είχε το όνομα Κως. Ο βασιλιάς έπεσε, φυσικά, έξω στις προβλέψεις του, αφού ο κόσμος θυμάται ακόμη την περήφανη «άπόχρισίν» των Κώων: «Ο λαός της Κω αποφάσισε να αποκριθεί στους ανθρώπους του βασιλιά Αρταξέρξη πως οι Κώοι δεν πρόκειται να κάνουν τίποτε που να τους εκθέσει στα μάτια του Μέ-ροπος, του Ηρακλή ή του Ασκληπιού: στο όνομα τους οι πολίτες της Κω ορκίζονται -όλοι τους- πως δεν υπάρχει περίπτωση να παραδώσουν στους ανθρώπους του βασιλιά τον Ιπποκράτη, ακόμη κι αν η ζωή τους επρόκειτο να τελειώσει με τον χειρότερο θάνατο. Άλλωστε, όταν πριν από χρόνια, στην εποχή των πατεράδων τους, ο Δαρείος και ο Ξέρξης τούς ζήτησαν γην και ύδωρ, εκείνοι δεν έδωσαν τίποτε από αυτά, γιατί σκέφτηκαν πως και οι μεγάλοι αυτοί βασιλιάδες έχουν την ίδια με τους υπόλοιπους ανθρώπους μοίρα: είναι και αυτοί Θνητοί/Ετσι λοιπόν και τώρα ο λαός της Κω δίνει την ίδια πάλι απόκριση στους ανθρώπους του βασιλιά: "Φύγετε το γρηγορότερο από την
33
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
Κω, γιατί οι Κώοι δεν έχουν σκοπό να σας παραδώσουν τον Ιπποκράτη. Μην ξεχάσετε όμως να πείτε και κάτι άλλο στον βασιλιά σας, πως οι Κώοι δεν έχουν καμιά αμφιβολία ότι και οι θεοί δεν πρόκειται σε καμιά περίπτωση να τους ξεχάσουν".»
Δεν το βρίσκω σκόπιμο να προχωρήσουμε και σε άλλες τέτοιου είδους αρχαίες διηγήσεις για τον Ιπποκράτη - ο αναγνώστης θα έχει ήδη πεισθεί ότι οι αρχαίες βιογραφίες του Ιπποκράτη που έχουμε, αυτόν, πράγματι, τον στόχο είχαν: να διακηρύξουν την ανεπανάληπτη ικανότητα του Ιπποκράτη για σωστές διαγνώσεις και σωστές θεραπείες, κυρίως όμως -ή παράλληλα- να προβάλουν τον υψηλό πατριωτισμό και την απαράμιλλη ηθική του ακεραιότητα: κανένας γιατρός δεν έφτασε τον Ιπποκράτη σ' αυτές τις ιδιότητες, αφού ο ίδιος πέτυχε να αγγίξει τις ψηλότερες κορφές. Ότι όμως ένας τέτοιος εγκωμιαστικός λόγος εύκολα ξεγλιστράει σε διατυπώσεις, ακόμη και σε εφευρήματα, που προσιδιάζουν όχι πια σε πρόσωπα ιστορικά, αλλά σε πρόσωπα του θρύλου, είναι βέβαια, γνωστό. Το δυσάρεστο είναι ότι και σήμερα, ύστερα από τις αυστηρά επιστημονικές έρευνες των νεότερων χρόνων, γράφονται ακόμη βιβλία στα οποία ο Ιπποκράτης του θρύλου συγχέεται με τον πραγματικό Ιπ-
34
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
ποχράτη. Την ξέρουμε όλοι -και τη χαιρόμαστε- τη γοητευτική μαγεία που ασκούν στην ψυχή μας οι μύθοι και οι θρύλοι, δική μας, ωστόσο, δουλειά στην έκδοση μας αυτή είναι να ξεχωρίσουμε, όσο μπορούμε, τον ιστορικό από τον «θρυλικό» Ιπποκράτη.
35
Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α
Κριτική ανάλυση της σχετικής με τον Ιπποκράτη βιογραφικής
παράδοσης μπορείς να βρεις στις εργασίες: Κ. ΟείοΗ^ΚίΒεΓ, Όίε
Ερίάεπιίεη ιιηά άα$ Οογρης Ηίρροεναύεηιη, Β ο ΰ η Ι933? σ · *46
εξ." I.. Εάείδΐείη, άρθρο « Η ί ρ ρ ο 1 α : ^ δ » στην ΡεαΙεηε^εΙοραάίε,
δαρρί. VI ( ΐ 9 3 5 ) ? στ. 1292 εξ.
Βλ . επίσης :
Ο. Ραί槀Γ, Ηίρροεναή$ ψιαββεηιηίιιτ ερί$ΐιιΙαε αάεοάίεηπι β-
άεπι νεεεηήίαε>Λ$1\ΐΐΖ£.η 1 9 1 4 ·
Κ. ΡΗϊΙϊρρδοη, "ν€Γ£αδδ€Γ ι ι ικ ί ΑΒίαδδΐιηξδζείΓ άζϊ δθ£€Π3ΐιη-
ΐ ε η ΗίρροΙα:3.ΐ£δΒπ€&", Κΐοβΐηί$ώβ5 Μη$εηπι Ν . Ρ. 77 (1928)
293 εξ.
ϋ . ΤΗ. δ^αΐ ίδ , "ΒείΐΓίί§€ ζι ι άεη. ρδεαύο-ΚίρροΙα^ΐίδαΙιεη
Β π ε & η " , στο: Ροηηε$ άερεη5εε άαη$ Ιλ ΟοΙΙεεήοη ίοιρροεγαύψίε
(Αεΐε$ άιι ΟοΙΙοηηε Ηίρροεταήηηε άε Ιαη$αηηε 1981), Ο ε η έ ν ε
1983, 4 9 9 εξ-
Δ . Θ. Σακαλής, Ιπποκράτους Επιστολαί Έκδοση κριτική και
ερμηνευτική, Ιωάννινα 1989.
^ Ό. $ΐϊάάι, Ηίρροεταΐε$. ΡΒειιάοερί^ταρΙοίε ^(/γίύη^, ΡείοΙεη
1990.
ΤΗ. Κ ι ι ΐ ί ε η , ΩετηοΜήΐ - Εαείοεηάετ ΡΗΙο$ορΙο ηηά Ξαη^ηίηί-
Βείοεγ Μεΐαηείοοϋΐζεγ. Είπε ρ$εηάοΗρροίζγαύ$είοε Οε$ε1οίεϊ)ίε,
ςίεη 1992.
[Ψευδό] Ιπποκράτης, Το γέλιο και η τρέλα - Επιστολές, Εισα-
γωγή-σχόλια Υνεδ ΗεΓδ&ηί, μετάφραση Αλόης Σιδερή, Αθήνα
1999-
36
ΕΠΙΔΗΜΙΑΙ
37
ΕΦΤΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΤΟΝ ΤΙΤΛΟ ΕΠΙΔΗΜΙΑΙ περιέχονται στη
συλλογή ιατρικών έργων που μας παραδόθηκε με το όνομα του Ιπποκράτη, και ήδη οι αρχαίοι είχαν προσέξει ότι τα εφτά αυτά έργα μπορούν να ομαδοποιηθούν σε τρεις ομάδες. Την πρώτη την αποτελούν τα βιβλία I και III, τη δεύτερη τα βιβλία II, IV και VI, και την τρίτη τα βιβλία V και VII. Πέρα από την (καθόλου, βέβαια, δύσκολη) διαπίστωση ότι από όλα αυτά τα βιβλία σημαντικότερα είναι τα βιβλία I και III (που, προφανώς, είναι και τα παλαιότερα), η σημερινή έρευνα τείνει να δεχτεί ότι τα «δύο» αυτά βιβλία είναι στην πραγματικότητα ένα και ότι η διάσπαση του ενιαίου αρχικά βιβλίου σε δύο βιβλία είναι, στην πραγματικότητα, έργο μιας μεταγενέστερης εποχής. Η σύγχρονη όμως έρευνα προχώρησε, χωρίς κανέναν δισταγμό, και σε μιαν άλλη, εντυπωσιακότατη παραδοχή: ότι τα δύο αυτά έργα (ή -με άλλη διατύπωση-το αρχικά ενιαίο έργο) είναι ένα από τα πιο αξιοσημείωτα προϊόντα της αρχαίας ελληνικής επιστήμης. Ας προσπαθήσουμε να καταλάβουμε το γιατί: Έχοντας διαβάσει στον προηγούμενο τόμο τα έργα
39
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
Περί αέρων υδάτων τόπων και Προγνωστικό ν έχου
με συγκρατήσει μέσα μας δύο, από κάθε άποψη, αξιοσημείωτα δεδομένα. Το πρώτο είναι ότι ο αρχαίος γιατρός ασκούσε το επάγγελμα του ως περιοδευτής* έτσι ήταν ήδη από την εποχή του Ομήρου, έτσι άσκησε το επάγγελμα του και ο Ιπποκράτης* γυρίζοντας λοιπόν και ο μεγάλος γιατρός της Κω από τόπο σε τόπο είχε την ευκαιρία να διαπιστώσει την τεράστια σημασία που έχουν για την υγεία των ανθρώπων από τη μια οι φυσικοί παράγοντες, οι άνεμοι, το νερό, η ακτινοβολία του ήλιου ή η ποιότητα του εδάφους, κι από την άλλη οι εκάστοτε καιρικές συνθήκες* εύκολα λοιπόν κατέληξε στην πίστη ότι φτάνοντας στον καινούργιο γι' αυτόν κάθε φορά τόπο ο γιατρός μπορούσε, μελετώντας τα επιμέρους αυτά στοιχεία, να γνωρίζει, προτού καν δεχτεί τον πρώτο του ασθενή, από ποιες αρρώστιες προσβάλλονταν συνήθως οι άνθρωποι του συγκεκριμένου αυτού τόπου και, ακόμη, ποια ήταν η συνήθης εξέλιξη της καθεμιάς τους. Το δεύτερο δεδομένο που συγκρατήσαμε είναι ότι ο βασικός στόχος του ιπποκρατικού γιατρού ήταν η πρόγνωση, με την οποία όμως ο ιπποκρατικός γιατρός δεν εννοούσε, όπως είδαμε, μόνο την πρόβλεψη και πρόρρηση των διακυμάνσεων και μεταβολών της αρρώστιας και της τελικής της έκβασης* δεν ήταν δηλα-
40
ΕΠΙΔΗΜΙΑΙ
δή γι' αυτόν η πρόγνωση απλή μόνο πρόληψη του μέλλοντος* με τον ίδιο όρο ο ιπποκρατικός γιατρός εννοούσε επίσης τη γνώση της παρούσας κατάστασης του αρρώστου, καθώς και των παλαιότερων συμπτωμάτων του* με το νόημα αυτό η πρόγνωση ήταν πια πρόληψη αυτών που θα μπορούσε να πει ο άρρωστος, ή κάποιος άλλος από το περιβάλλον, του, για το παρόν ή για το παρελθόν .
Όλα αυτά είναι με τον πιο σαφή τρόπο ευδιάκριτα στα «δύο» έργα (ή στο έργο) που ερχόμαστε να γνωρίσουμε τώρα. Περιοδεύοντας από τόπο σε τόπο ο γιατρός-«συγγραφέας» τους επισκέπτεται τη Θάσο, τα Άβδηρα, τη Λάρισα, τη Μελίβοια της Θεσσαλίας, ακόμη και την Κύζικο στη θάλασσα του Μαρμαρά -τόσο πλατύς ο χώρος μέσα στον οποίο ο περιοδευτής γιατρός μας κερδίζει την πείρα του ή την επιβεβαιώνει. Μελετά τις καιρικές συνθήκες που επικρατούν στους τόπους αυτούς σε συγκεκριμένες χρονικές περιόδους και τις σχετίζει με τις συγκεκριμένες αρρώστιες που κάνουν εκεί και τότε την εμφάνιση τους (αυτό εννοεί με τον όρο κατάστασις)' παράλληλα κρατά, μέρα προς μέρα, σημειώσεις για την πορεία της αρρώστιας συγκεκριμένων ασθενών. Έτσι στο ενιαίο έργο που αποτελούν οι Επιδημίες I και ΠΙ διαβάζουμε τελικά τέσσερεις καταστάσεις (τρεις στις Επιδημίες! και
41
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
μία στις Επιδημίες' III) και 42 εξαιρετικού ενδιαφέροντος «ιστορικά» ασθενών (14 στο τέλος των Επιδημιών 1,12 στην αρχή και ί 6 στο τέλος των Επιδημιών
III" στα 25 από τα 42 αυτά «ιστορικά» η αρρώστια καταλήγει σε θάνατο).
«Ποιες είναι οι αρρώστιες που περιγράφονται στα βιβλία των Επιδημιών,-», αναρωτήθηκε ένας από τους μεγαλύτερους ιπποκρατιστές του αιώνα μας, ο Άγγλος Η. 5. |οη63. Είναι φανερό ότι ένα τέτοιο ερώτημα ξεκινά από τη διαπίστωσΐ) ότι σε πολλές περιπτώσεις είναι εξαιρετικά δύσκολο για μας να βρούμε σε ποια «δική μας» αρρώστια αντιστοιχεί ο τάδε ή ο τάδε αρχαίος όρος, η τάδε ή η τάδε «αρχαία» αρρώστια* δεν μπορούμε, άλλωστε, να μη σημειώσουμε ότι, καθώς με αφορμή τα κείμενα αυτά μιλούμε για μια εντελώς καινούργια επιστήμη, είναι ενδεχόμενο να βρισκόμαστε αντιμέτωποι με τη μεγάλη ιστορική στιγμή που περισσότεροι από έναν όροι δοκιμάζονται για την ονομασία μιας συγκεκριμένης νοσηρής κατάστασης ή διαφορετικές μεταξύ τους αρρώστιες χαρακτηρίζονται από τους επιμέρους εκπροσώπους αυτής της τέχνης με την ίδια λέξη (είναι, από την άποψη αυτή, εντελώς φυσική η μακρότατη π.χ. συζήτηση που προκλήθηκε στα νεότερα χρόνια μεταξύ των ειδικών αν η κατάσταση των Επιδημιών III αναφέρεται στον
I 4 2
|
ι Γ
ΕΠΙΔΗΜ1ΑΙ
λοιμό που περιγράφεται στο δεύτερο βιβλίο των Ιστοριών του Θουκυδίδη). Ιδού, πάντως, η απάντηση που έδωσε στο ερώτημα του ο ίδιος ο Άγγλος ιπποκρατι-στής που το έθεσε: «Το ερώτημα αυτό απασχόλησε τους γιατρούς για αιώνες. Εν πάση περιπτώσει ο κάθε γιατρός αναγνώστης θα έχει την ευχαρίστηση να αναθέσει στον εαυτό του το έργο της αναγνώρισης των επιμέρους ασθενειών για δικό του λογαριασμό».
Μια εξήγηση του τίτλου του έργου δεν θα πρέπει, ασφαλώς, να την παραλείψουμε:
Ο αναγνώστης του έργου γρήγορα αντιλαμβάνεται ότι η λέξη επιδημία δεν έχει στην περίπτωση του έργου που μας απασχολεί την ίδια ακριβώς σημασία που έχει σήμερα στη γλώσσα μας ή, έστω, στην ιατρική ορολογία της εποχής μας. Αν η λέξη επιδημία•χρησιμοποιείται από μας σήμερα για να δηλωθεί με αυτήν «η εμφάνιση, σε μία περιοχή, ορισμένης αρρώστιας, συνήθως μολυσματικής, η οποία γρήγορα προσβάλλει μεγάλο αριθμό ατόμων», στην περίπτωση του έργου που μας απασχολεί φαίνεται πως η λέξη προοριζόταν να δηλώσει το σύνολο των ασθενειών, επιδημικού ή ενδημικού χαρακτήρα, που έκαναν την εμφάνιση τους σε έναν συγκεκριμένο τόπο σε μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο (λέω «φαίνεται», γιατί δεν έλειψαν και άλλες ερμηνείες της λέξης* ότι π.χ. η
43
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
λέξη δήλωνε τις επισκέψεις σε ξένες πόλεις). Μένει να υπογραμμίσουμε με έμφαση το ιδιαίτερο
ύφος του έργου που μας απασχολεί, κάτι που γρήγορα επίσης υποπίπτει στην αντίληψη του αναγνώστη. Εύκολα πράγματι ο εξοικειωμένος με τον αρχαίο ελληνικό λόγο αναγνώστης αντιλαμβάνεται ότι το ύφος του έργου είναι ασυνήθιστο: ενδιαφερόμενος ο συγγραφέας να εκφράσει, με τρόπο μάλιστα σύντομο και -πάντως- επιτυχή, ό,τι υπέπεσε στην αντίληψη του, μοιάζει να χάνει τελικά το ενδιαφέρον του για τη «γραμματική» και το «συντακτικό»" έτσι δεν είναι, π.χ., καθόλου σπάνιες οι περιπτώσεις ασύνδετων ή κακοσυνδεδεμένων μεταξύ τους λέξεων, οι ανακολουθίες κτλ. (ο αναγνώστης θα διακρίνει, ασφαλώς, στην παρούσα μετάφραση την προσπάθεια που έγινε ώστε να κρατηθεί με αντίστοιχο νεοελληνικό λόγο ο χαρακτήρας αυτός του πρωτότυπου κειμένου). Κάτω όμως από αυτόν τον αδιαμόρφωτο λόγο (τον ξαναθυμάται κανείς πότε πότε διαβάζοντας Αριστοτέλη) διακρίνεται μια αγάπη, θα λέγαμε: ένα πάθος, για το ίδιο το αντικείμενο, που είναι η καταγραφή των σχετικών με την υγεία και, κυρίως, με τη συγκεκριμένη νοσηρή κατάσταση στοιχείων" όπως σωστά το είπαν, ένα πάθος για την αλήθεια, στην πιο αντικειμενική της μάλιστα μορφή -κάτι που, εύλογα, θύμισε στους ειδικούς μελε-
44
ΕΠΙΔΗΜΙΑΙ
τητές χαρακτηριστικά του λόγου και της μεθόδου του Θουκυδίδη («τίποτε το άσχετο και ασήμαντο δεν μνημονεύεται" οτιδήποτε σχετικό και σημαντικό δεν παραλείπεται»). Τα «ιστορικά» ασθενειών που γράφονται σήμερα από γιατρούς μπορούν να αναγνωρίσουν στα «ιστορικά» των αρχαίων Επιδημιών το αξιόλογο πρότυπο τους, ιδίως σε ό,τι αφορά στο σύντομο, σχεδόν τηλεγραφικό τους ύφος. Εμείς, πάντως, μπορούμε, μάλλον, να κρατήσουμε για τον εαυτό μας τη βεβαιότητα ότι τα έργα αυτά, με τον απόλυτα προσωπικό χαρακτήρα που τα διακρίνει, πολύ δύσκολα θα προορίζονταν για δημοσίευση.
Η θέση είναι, νομίζω, κατάλληλη να μεταφέρουμε εδώ άλλη μια φράση του Άγγλου ιπποκρατιστή που μνημονεύσαμε πιο πάνω: «Σκοπός του συγγραφέα των Επιδημιών I και III δεν είναι να υποδείξει τη θεραπεία -για θεραπεία γίνεται λόγος σπανιότατα-, αλλά να ανακαλύψει πού οδηγούν τα συμπτώματα, να καταγράψει τις επιτυχίες και αποτυχίες της Φύσης στην προσπάθεια της να αποδιώξει την αρρώστια. Ο γιατρός λειτουργεί εδώ όχι ως θεραπευτής αλλά ως επιστήμων" έχει αφήσει καταμέρος τον ρόλο του θεραπευτή για να γίνει για ένα διάστημα θεατής, με το βλέμμα του στραμμένο προς τον αγωνιστικό χώρο, ασκώντας στην πραγματικότητα εκείνη τη θεωρία
45
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
που οι Έλληνες τη θεωρούσαν την ύψιστη ανθρώπινη δραστηριότητα».
Η σημερινή έρευνα φαίνεται να έχει καταλήξει στο συμπέρασμα ότι τα βιβλία I κο:ι III των Επιδημιών
πρέπει να είναι γραμμένα γύρω στο 410 π.Χ., τα βιβλία II, IV και V I στις αρχές και τα βιβλία V και VII στα μέσα του 4ου αι. π.Χ. Το θέμα της γνησιότητας (το αν δηλαδή όλα αυτά τα έργα μπορούν να αποδοθούν στον Ιπποκράτη) τίθεται τότε από μόνο του.
Μένει να κάνουμε λόγο για δύο τεχνικότερα θέματα, που η γνώση τους, πάντως, κάνει ευκολότερη την ανάγνωση των Επιδημιών I και III:
α) Το έτος, όπως γίνεται λόγος γι' αυτό στις καταστάσεις, αρχίζει το φθινόπωρο και τελειώνει με το τέλος του καλοκαιριού. Ο συγγραφέας το χωρίζει σε τέσσερεις εποχές: το φθινόπωρο αρχίζει γι' αυτόν ή με τη φθινοπωρινή ισημερία (= 25 Σεπτεμβρίου) ή με την ανατολή του Αρκτούρου (= 14 Σεπτεμβρίου), ο χειμώνας με τη δύση των Πλειάδων (= 6 Νοεμβρίου), η άνοιξη με την εαρινή ισημερία (= 23 Μαρτίου) και το καλοκαίρι με τη θερινή ισημερία (= 25 Ιουνίου). (Η αναγωγή των αστρονομικών αναφορών του συγγραφέα σε συγκεκριμένες ημερομηνίες έγινε εδώ κο:τά τα στοιχεία του σχετικού πίνακα του Αέτιου του Αμιδη-
46
Ν ΕΠΙΔΗΜΙΑΙ
νου* βλ. ΟοΓρη* Μβάίωνητη Οταβωτητη VIII ι, σ. 335
εξ., έκδ. Α. ΟΗνίεπ.) β) Ορισμένα από τα χειρόγραφα που μας διέσωσαν
τις ΕπιδημίεςΙΙΙ (ανάμεσα τους πιο σημαντικό το χειρόγραφο 276 της Βιβλιοθήκης του Βατικανού, γραμμένο τον ΐ2ο αιώνα) έχουν αναγραμμένα στο τέλος των «ιστορικών» των ασθενειών κάποια κεφαλαία γράμματα του αλφαβήτου, που δεν ανήκαν βέβαια στο αρχικό κείμενο, είναι όμως αρκετά παλιά. Ήδη ο Γαληνός (2ος αι. μ.Χ.) αφιέρωσε σ' αυτά μια ειδική μελέτη (βλ. έκδοση ΚϋΗη XVII ι, 6 ι ι - 613) -ο ίδιος μας βεβαιώνει ότι και άλλοι πριν από αυτόν είχαν ασχοληθεί με το θέμα αυτό. Πρόκειται μάλλον για έναν στενογραφικό, περιληπτικό τρόπο γραφής των «ιστορικών», αφού το κάθε γράμμα είχε μιαν ορισμένη σημασία. Πρώτο στη σειρά των γραμμάτων είναι ένα Π με μια «διάμετρο γραμμή» (= Π), που κατά τον Γαληνό πρέπει να σήμαινε πάντοτε «τό πιθανόν». Τελευταίο στη σειρά έρχεται ή ένα Υ, που σήμαινε «υγεία», ή ένα Θ, που σήμαινε «θάνατος». Πριν από τα τελευταία αυτά γράμματα αναγράφονταν ο αριθμός των ημερών που χρειάστηκε να περάσουν ώσπου ο άρρωστος να γίνει καλά ή να πεθάνει. Τα ενδιάμεσα γράμματα πρέπει να είχαν, πάντοτε κατά τον Γαληνό, την ακόλουθη σημασία: Α: αποβολή, α-
47
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
πώλεια' Γ: γονοειδή (= όμοια με σπέρμα) ούρα* Δ: διάρροια ή κάθε μορφής κένωση* Ε: εποχή (= κατακράτηση) ή έδρα* Ζ: ζήτημα (= αντικείμενο για έρευνα)* I: ιδρώτας* Κ: κρίση ή κοιλιακή διαταραχή* Μ: μανία (= τρέλα) ή μήτρα* Ν: νεότητα ή νέκροοση* Ξ: ξανθή χολή, κάτι το ξένον (= παράξενο) και σπάνιο, ξυσμός (= ξύσιμο, φαγούρα), ξηρότητα* Ο: οδύνη ή ούρα, ΟΥ: ούρα* Π: πλήθος ή πτύελα ή πυρετός ή πάθηση του πνεύμονα* Ρ: ροή ή ρίγος* Σ: σπασμός ή κάκωση του στομάχου ή του στόματος* Τ: τοκετός* Υ: υποχόνδριο* Φ: φρενίτιδα ή φθίση* Χ: χολή ή χολώδης* Ψ: ψύξη* Ω: ωμότητα. Όταν λοιπόν στο τέλος του «ιστορικού» του πρώ
του, π.χ., αρρώστου των Επιδημιών III βρίσκουμε αναγραμμένα (κατά τον Γαληνό) τα ψηφία Π ΠΟΥΜΐ, πρέπει να διαβάσουμε: «Πιθανώς λόγω του πλήθους των ούρων ο ασθενής βρήκε πάνω στις σαράντα, μέρες την υγεία του».Έτσι και στο «ιστορικό» του έβδομου αρρώστου, όπου βρίσκουμε αναγραμμένα τα ψηφία ΡΙΔΕΕΘ, πρέπει να διαβάσουμε: «Πιθανώς η άρρωστη πέθανε την πέμπτη μέρα λόγω επίσχεσης των κενώσεων». Ας μη θεωρηθεί, πάντως, βέβαιο ότι κατέχουμε απολύτως το κλειδί για τη σωστή ανάγνωση των στενογραφικών αυτών αναγραφών.
48
Ε Ι Δ Ι Κ Η Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α
Είναι αυτονόητο ότι ο αναγνώστης θα βρει μεγάλη επίσης βοήθεια
στα γενικά (για την Ιπποκρατική συλλογή) βοηθήματα που αναγρά
φονται στις σελίδες 32-35 του πρώτου τόμου.
Ο. δ ΐ ί ο ^ Γ , Όίε νόΐ&ΐζταηΐζίοείΐεη, 1. ιιηοΐ 3. ΒιιοΗ, Αιΐδ (Ιεπι
ΟπεοΗίδοΚεη ϋΒεΓδ^ζΐ: ι ι ικ ί εΑζηΐεη ν ο η ..., Ε α ρ ζ ί § 1923.
Κ. ϋά(:Η§ΓαΒ€Γ, Ζ)/> Ερίάεπιίεη ηηά άα$ Οονρ%$ Ηίρροεταή-
εηπι. νοτηηΐ6ηηοίοηη£€η ζη είηετ Οβ$ώκ1οίβ άετ ίζοί$ε1οεη Ατζΐε-
$ώιιΙβ, Β€Γ1ΙΠ 1933.
Α. Νίΐάΐαδ, υηΐβηηώηη^βη ζη άεη Ερίάβπιίβηίηώβτη II, IV,
VI άε$ Οονρη$ Ηίρροεναήεηπι, Η&ΠΙΒΙΙΓ^ 1958.
Η . Όί1ΐ€Γ, 'ΆαδοίΓα^δΓοΓπιεη άζ$ π ιεΛοίϋδοΙ ιεη ΒεΛνιιβΐδαηδ
ί η άεη ΗίρροΙα·αάδ<:1ΐ€η Ε ρ ί ά ε η ι ί ε η " , ΑτεΙοιν βίγ Βεβτί/βξεςείοί-
είοίε 9 (1964) 133-150.
^ ? ΜαΙΙεΓ, ' Ό ε Γ ΑρΗοπδΓηιΐδ 2,1 άε$ δεοΗδΐεη Μ'ψρο^ΐΆ-
όδοΐιεη Ερί<ΐ€ΐτιί€ηΒα€ΐΐ€δ"5 ΚΙιείηί5εΙοε5 Μη$εηπι Ν . Ε 109
(1966) 120-134.
Α. Δ. Παπανικολάου, Γλωσσιχαί' έρευναι επί του Οονρης Ηιρ-
ροεταήεητη. Το πρόβλημα της ενότητος του πέμπτου βιβλίου των
Επιδημιών και η σχέσις αυτού προς το έβδομο ν, Αθήνα 1964 [ βλ.
τη βιβλιοκρισία του Δ. Λυπουρλή στο περιοδικό Ελληνικά, τόμ.
2 0 , τεύχ. ι (1967) ι / δ - ι 8 6 ] .
49
Κ Ε Ι Μ Ε Ν Ο - Μ Ε Τ Α Φ Ρ Α Σ Η
5ΐ
Ε Π Ι Δ Η Μ Ι Ω Ν Τ Ο Π Ρ Ω Τ Ο Ν
Κατάστασις πρώτη
I Εν Θάσω, φθινοπώρου περί ισημερίην χάι υπό πληϊά-
δα,1 ύδατα πουλλά ξυνεχέα μαλθαχώς, έν νοτίοισι, χει-
μών νότιος, σμικρά πνεύματα βόρεια, αύχμοί, τό ξύνο-
λον ες γε χειμώνα όχόίον ήρ γίγνεται. Ήρ δέ νότιον,
φυχινόν, σμιχρά ύσματα. Θέρος ώς τό πουλύ έτϋΐνέφε-
λον, άνυδρίαι, έτησίαΐ ολίγα, σμιχρά διεσπαρμένως
έπνευσαν. Γενομένης δέ της αγωγής όλης έπι τά νότια,
χάι μετά αύχμών, πρωί μέν τοΰ ήρος, έχ της πρόσθεν
χαταστάσιος ύπεναντίης χάι βορείου γενομένης όλίγοι-
σιν έγένοντο χαΰσοι,3 χάι τουτέοισι πάνυ εύσταθέες, χάι
όλίγοισιν ήμορράγεεν, ούδ'άπέθνησχον έχ τουτέων.Έ-
52
Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ρ Ω Τ Ο
Κατάσταση πρώτη
ι Στη Θάσο:
Φθινόπωρο: Γύρω στην ισημερία και όταν οι Πλειάδες πήγαιναν πια προς τη δύση τους πολλές βροχές, ακατάπαυστες αλλά ήπιες, άνεμοι νότιοι.
Χειμώνας: Νότιοι άνεμοι, βόρειοι άνεμοι λίγοι, καιρός ξηρός -γενικά ένας χειμώνας που έμοιαζε με άνοι-
Άνοιξη: Νότιοι άνεμοι, κρύο, βροχές λίγες. Καλοκαίρι: Γενικά συννεφιασμένο, δίχως βροχές*
τα μελτέμια φύσηξαν λίγο, ελαφρά και ακανόνιστα. Ενώ ο καιρός κυλούσε γενικά νότιος και με ξηρα
σίες, στην αρχή της άνοιξης παρατηρήθηκε μια αλλαγή στην ατμοσφαιρική κατάσταση και ο καιρός έγινε βόρειος -ακριβώς αντίθετος με τον προηγούμενο. Κατά την περίοδο αυτή σε κάτι λίγους ανθρώπους παρουσιάστηκαν καύσοι, με σταθερά ήπια πάντως πορεία* μερικοί παρουσίασαν αιμορραγίες* εν πάση πε-
51
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
πάρματα δέ παρά τά ώτα, πολλοΐσιν έτερόρροπα, και εξ
αμφοτέρων τοΐσι πλείστο ι σι ν άπύροισιν όρθοστάδην'
έστι δέ όί και σμικρά έπεθερμαίνοντο'4 κατέσβη πασιν
άσινέως' ούδ' έξεπύησεν ούδενί, ώσπερ τά έξ άλλων
προφασίων. Ήν δέ 6 τρόπος αύτέων, χαΰνα, μεγάλα,
κεχυμένα, ού μετά φλεγμονής, άνώδυνα' πάσιν άσή-
μως5 ήφανίσθη. Έγένετο δέ ταύτα μειρακίοισιν έοΰσιν,
άκμάζουσι, και τουτέων τοΐσι περι παλαίστρην και γυ
μνάσια πλείστοισιν' γυναιξί δέ όλίγησιν έγένετο, Πολ-
λοΐσι δέ βήχες ξηραί, βήσσουσι καϊ ουδέν άνάγουσι, και
φωναι βραγχώδεες. Ού μετά πουλύ, τοΐσι δέ και μετά
χρόνον, φλεγμονάι μετ' οδύνης ες όρχιν έτερόρροποι,
τοΐσι δέ ές αμφότερους' πυρετοί τοΐσι μέν, τοΐσι δ' οΰ'
έπιπόνως ταύτα τοΐσι πλείστοισιν' τά δ' άλλα, όκόσα
κατ3 ίητρεΐον, άνόσως διηγον.
2 Πρωί δέ τοΰ θέρεος άρξαμένου, και διά θέρεος και
54
ΕΠΙΔΗΜΙΑ!
ριπτώσει από τους πυρετούς αυτούς δεν σημειώθηκαν θάνατοι. Πολλοί παρουσίασαν οιδήματα στα αυτιά (στο ένα ή και στα δύο), οι περισσότεροι χωρίς πυρετό και δίχως να χρειαστεί να πέσουν στο κρεβάτι -κάποιοι παρουσίασαν και λίγο πυρετό. Σε όλους πάντως τα οιδήματα αυτά πέρασαν δίχως να προκαλέσουν οποιαδήποτε βλάβη' ούτε δημιουργήθηκε πύον σε κανέναν όπως γίνεται στα οιδήματα που προκαλούνται από άλλες αιτίες. Τα χαρακτηριστικά των οιδημάτων ήταν: μαλακά, μεγάλα, εκτεταμένα, δίχως φλεγμονή και δίχως πόνο -σε όλους εξαφανίστηκαν δίχως να αφήσουν πίσω τους σημάδια. Προσβάλλονταν παιδιά, νέοι, άντρες στην ακμή της ηλικίας τους, και κυρίως αυτοί που αθλούνταν στις παλαίστρες και στα γυμναστήρια" σπάνια προσβάλλονταν γυναίκες. Πολλοί είχαν ξερό βήχα δίχως αποχρέμψεις, η φωνή τους όμως ήταν βραχνή. Λίγο μετά -σε ορισμένες όμως περιπτώσεις και ύστερα από αρκετό χρόνο- επώδυνες φλεγμονές στον έναν όρχη, πού και πού και στους δύο" μερικοί παρουσίαζαν πυρετό, άλλοι όχι. Από όλα αυτά οι περισσότεροι υπέφεραν πολύ. Κατά τα άλλα οι άνθρωποι δεν παρουσίαζαν αρρώστιες που να τους υποχρέωναν να ζητήσουν ιατρική βοήθεια.
2 Από την αρχή αρχή του καλοκαιριού, όλο το κα-
55
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
κατά χειμώνα, πολλοί τών ήδη πουλύν χρόνον ύποφε-
ρομένων φθινώδεες κατεκλίθησαν' έπεϊ και τοΐσι ν έν~
δοιαστώς έχουσι, πολλοΐσιν έβεβαίωσε τότε' εστι δ' οί-
σιν ήρξατο πρώτον τότε, οίσιν έρρεπεν η φύσις έπι τό
φθινώδες. Άπέθανον δέ πολλοί και πλείστοι τουτέων'
και τώ ν κατακλ ι θέντω ν ούκ οίδ' εί τις και μέτριο ν χρό
νον περιεγένετο' άπέθνησκον δέ όξυτέρως, η ώς είθισται
διάγει ν τά τοιαύτα. Ώς τά γε άλλα και μακρύτερα, και
έν πυρετοΐσιν έόντα, εύφόρως ήνεγκαν, καϊ ούκ άπέ-
θνησκον, περι ών γεγράφεται. Μοΰνον γαρ και μέγι
στο ν τών τότε γενομένων νουσημάτων τούς πολλούς τό
φθινώδες έκτε ιν εν. Ήν δέ τοΐσι πλείστοισιν αυτέ ω ν τά
παθήματα τοιάδε' φρικώδεες0 πυρετοί, ξυνεχέες, όξέες,
τό μέν όλον ού διαλείποντες9 ό δέ τρόπος, ήμιτριτάΐος'7
την μέν κουφότεροι, τη δ' έτέρτ; έπιπαροξυνόμενοι, και
τό όλον έπι τό όξύτερον έπιδιδόντες' ιδρώτες δέ αίεί, ού
56
ΕΠΙΔΗΜΙΛΙ
λοκαίρι και στη διάρκεια του χειμώνα πολλοί από αυτούς που υπέφεραν από πολύν ήδη καιρό έπεσαν άρρωστοι στο κρεβάτι από φθίση, καθώς πολλοί από αυτούς που παρουσίαζαν ως τότε αμφίβολα συμπτώματα, τότε πια εμφάνισαν συμπτώματα αναμφίβολα. Μερικοί παρουσίασαν τα συμπτώματα αυτά τότε για πρώτη φορά* ήταν αυτοί που η φυσική τους κατάσταση παρουσίαζε μια ροπή προς τη φθίση. Πολλοί, και μάλιστα οι πιο πολλοί από αυτούς τους τελευταίους, πέθαναν* στην πραγματικότητα δεν ξέρω αν κανείς από αυτούς που έπεσαν στο κρεβάτι κρατήθηκε στη ζωή έστω και για μικρό χρονικό διάστημα: οι άρρωστοι πέθαιναν πιο γρήγορα απ' ό,τι είναι η συνήθεια σ' αυτές τις περιπτώσεις -και όμως, όπως θα περιγράψω παρακάτω, άλλες αρρώστιες, μολονότι μακροχρονιό-τερες και συνοδευμένες από πυρετό, οι άνθρωποι τις υπέμεναν εύκολα και δεν πέθαιναν. Η φθίση ήταν η πιο βαριά από τις αρρώστιες που παρουσιάστηκαν τότε και η μόνη που προκάλεσε τόσο πολλούς θανάτους.
Τα συμπτώματα που παρουσίαζαν οι πιο πολλοί από αυτούς ήταν τα εξής: Πυρετοί με ρίγος, συνεχείς, οξείς* γενικά οι πυρετοί δεν ήταν διαλείποντες, αλλά του ημιτριταίου τύπου* τη μια μέρα ελαφρότεροι και την αμέσως επόμενη οξύτεροι* γενικά οι πυρετοί γίνονταν όλο και πιο οξείς. Ιδρώτες ακατάπαυστοι, όχι ό-
57
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
δι3 δλου' φύξις άκρέων πολλή και μόλις άναθερμαινό-
μενα' κοιλίαι ταραχώδεες, χολώδεσιν, όλίγοισιν, ά-
κρήτοισι, λεπτόΐσι, δακνώδεσι, πυκνά άνίσταντο. Ούρα
δέ ήν λεπτά και άχροα,8 και άπεπτα, και ολίγα, η πά
χος έχοντα καϊ σμικρήν ύπόστασιν, ού καλώς καθιστά
μενα, άλλ3ωμή τινι και άκαίρω ύποστάσει/Εβησσον δέ
σμικρά, πυκνά, πέπονα, κατ3 ολίγον μόλις άνάγοντες'
όίσι δέ τά βιαιότατα ξυμπίπτοι, ούδ3 ές ολίγον πεπα-
σμόν ήει, άλλά διετέλεον ώμά πτύοντες. Φάρυγγες δέ
τοΐσι πλείστοισι τούτων έξ αρχής και διά τέλεος έπώ-
δυνον εϊχον' ερευθοςμετά φλεγμονής"ρεύματα σμικρά,
λεπτά, δριμέα' ταχύ τηκόμενοι και κακούμενοι' άπόσι-
τοι πάντων γευμάτων διά τέλεος' άδιφοΓκαι παράλη-
ροι πουλλοϊ περί θάνατον' περί μέν τά φθινώδεα, ταύτα.
3 Κατά δέ θέρος ήδη καϊ φθινόπωρον, πυρετοί πουλ-
λοί, ξυνεχέες, ού βίαιοι9 μακρά δέ νόσέουσιν, ουδέ περϊ
58
ΕΠΙΔΗΜΙΑΙ
μως σε όλο το σώμα. Άκρα πολύ ψυχρά, που με δυσκολία ανακτούσαν τη θερμότητα τους. Κοιλιά εντελώς ακατάστατη: κόπρανα χολώδη, λίγα, ανομοιογενή, λεπτά, συνοδευμένα από πόνο: οι άρρωστοι αναγκάζονταν να «βγαίνουν» συχνά. Ούρα ή λεπτά, άχρωμα, ανωρίμαστα και λίγα ή παχύρρευστα και με λίγο ίζημα, που δεν κατακαθόταν μάλιστα κανονικά: ένα ίζημα ωμό και άγουρο. Βήχοντας έβγαζαν πτύελα μικρής ποσότητας αλλά συχνά* πτύελα ώριμα, που έβγαιναν, λίγα λίγα, με μεγάλη δυσκολία. Στις πιο βαριές περιπτώσεις δεν γινόταν ούτε η παραμι-κρότερη ωρίμανση και οι άρρωστοι έβγαζαν συνεχώς ωμά πτύελα. Στις περιπτώσεις αυτές ο φάρυγγας των περισσοτέρων πονούσε από την αρχή ως το τέλος: ήταν κόκκινος και ερεθισμένος* τα εκκρίματα ήταν λίγα, λεπτά και συνοδεύονταν από τσούξιμο. Οι άρρωστοι έλιωναν και γίνονταν άσχημα με γρήγορο ρυθμό, αφού αρνιούνταν να πάρουν οποιαδήποτε τροφή και δεν αισθάνονταν καμία δίψα. Καθώς πλησίαζε ο θάνατος οι περισσότεροι άρχιζαν το παραμιλητό.
Αυτά για τη φθίση και τα συμπτώματα της.
3 Μέσα όμως στο καλοκαίρι και στη διάρκεια του φθινοπώρου παρουσιάστηκαν πολλοί συνεχείς, όχι πάντως ιδιαίτερα έντονοι, πυρετοί σε άτομα που ήταν
59
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
τά άλλα δυσφόρως διάγουσιν έγένοντο. Κοιλίαι τε τα-
ραχώδεες τοΐσι πλείστοισι πάνυ εύφόρως, καϊ ουδέν ά
ξιον λόγου προσέβλαπτον' ουρά τε τοΐσι πλείστοισιν,
εΰχροα μέν και καθαρά, λεπτά δέ καϊ μετά χρόνον περϊ
κρίσιν9πεπαινόμενα. Βηχώδεεςούλίην'ούδέ τάβησσό-
μενα δυσκόλως' ούδ' άπόσιτοι, αλλά καϊ διδόναι πάνυ
ένεδέχετο (τό μέν δλον ύπενόσεον οί φθινώδεες, ού τον
φθινώδεα τρόπον πυρετοΐσι φρικώδεσι)' σμικρά έφι-
δροΰντες, άλλοτε άλλοίως παροξυνόμενοι πεπλανημέ
νους, [τό μέν όλον ούκ έκλείποντες, παροξυνόμενοι δέ
τριταιοφυέα τρόπον], Έκρίνετο δέ τουτέων, οίσι τά
βραχυτατα γένοιτο, περϊ είκοστήν ήμέρην, τοΐσι δέ
πλείστοισι περϊ τεσσαρακοστήν, πολλοΐσι δέ περϊ όγδο-
ηκοστήν.'Έστι δέ οΐσιν ούδ' ούτως, άλλά πεπλανημένως
καϊ άκρίτως έξέλιπον' τουτέων δέ τοΐσι πλείστοισιν ού
6ο
ΕΠΙΔΗΜΙΑΙ
μεν άρρωστα από πολύν καιρό, περνούσαν όμως γενικά με όχι δύσκολο και δυσάρεστο τρόπο την αρρώστια τους δεδομένου ότι η κοιλιά τους ήταν, στους περισσότερους από αυτούς, σε πολύ καλή κατάσταση και δεν τους προκαλούσε καμιά άξια λόγου βλάβη. Τα ούρα των πιο πολλών ήταν διαυγή και με καλό χρώμα* στην αρχή ήταν λεπτά, αργότερα όμως -γύρω στον χρόνο της κρίσης- ωρίμαζαν. Δεν έβηχαν πολύ, και ο βήχας τους δεν τους δυσκόλευε ιδιαίτερα. Δεν ήταν ανόρεχτοι* ίσα ίσα ήταν πολύ εύκολο να τους δώσεις τροφή (γενικά η αρρώστια τους ήταν πολύ ελαφριά, όχι όπως των φθισικών με τους τρομώδεις πυρετούς)* ίδρωναν λίγο και οι παροξυσμοί των πυρετών γίνονταν άτακτα και με διαφορετικό στην κάθε επιμέρους περίπτωση τρόπο [ο πυρετός δεν έπεφτε τελείως, αλλά παρουσίαζε παροξυσμούς κατά τον τρόπο του τριταίου πυρετού]. Σ ' αυτούς που η αρρώστια τους είχε τη βραχύτερη διάρκεια, η κρίση γινόταν γύρω στην εικοστή μέρα, στους πιο πολλούς γύρω στην τεσσαρακοστή, δεν ήταν όμως λίγοι και αυτοί στους οποίους η κρίση γινόταν γύρω στην ογδοηκοστή μέρα -υπήρχαν όμως και οι περιπτώσεις που η αρρώστια δεν σταματούσε με έναν από αυτούς τους τρόπους, αλλά ακανόνιστα δίχως κρίση: στις περισσότερες, πάντως, από τις περιπτώσεις αυτές οι πυρετοί ξαναγύρισαν ύ-
6ι
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
πουλύν διαλείποντες χρόνο ν, ύπέστρεφαν οί πυρετοί
πάλιν* εκ δέ τών ύποστροψέων έν τήσιν αύτήσι περιό-
δοισιν έκρίνοντο' πολλοίσι δέ αύτέων άνήγαγον, ώστε
και υπό χειμώνα νοσέειν.
Έκ πάντων δέ τών υπογεγραμμένων έν τη καταστά-
σει ταύττ} μούνοισι τοΐσι φθινώδεσι θανατώδεα ξυνέπε-
σεν' έπει τοΐσι γε άλλοισι ν εύφόρως πασι, και θανατώ-
δεες έν τοΐσι ν άλλοισι πυρετοΐσιν ούκ έγένοντο.
62
ΕΠΙΔΗΜΙΑ1
στερα από ένα όχι και τόσο μακρό χρονικό διάστημα* όταν ξαναγύριζαν, η κρίση τους γινόταν στις περιόδους που είπαμε πιο πάνω. Σε ορισμένους όμως ο πυρετός παρατάθηκε με τέτοιον τρόπο ώστε να είναι άρρωστοι και τον χειμώνα.
Από όλους τους αρρώστους που απαριθμήσαμε στην κατάσταση αυτή μόνο στους φθισικούς υπήρξε μεγάλο ποσοστό θνησιμότητας* όλοι οι άλλοι είχαν μια ομαλή πορεία: περιστατικά θανάτου δεν υπήρξαν στους άλλους πυρετούς.
63
Κατάστασις δεύτερη
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
ι ι ...Λέγειν τά προγενόμενα' γιγνώσχειν τά π α ρέ
οντα' προλέγειν τά έσόμενα' μελετάν ταύτα*11 άσχέειν,
περϊ τά νουσήματα, δυο, ώφελέειν ή μή βλάπτε ι ν.12 Ή
τέχνη διά τριών, τό νούσημα, ό νοσέων, χάι ό ίητρός' ό
Ιητρός υπηρέτης της τέχνης' ύπεναντιοΰσθαι τω νουσή-
ματι τον νοσεΰντα μετά τοΰ ίητροΰχρή.
64
ΕΠΪΔΗΜΙΑΙ
Κατάσταση δεύτερη
4 Θάσος, δεύτερη χρονιά: κατάσταση.
5 Αρρώστιες που παρουσιάστηκαν στη διάρκεια του έτους.
6 Καύσοι και διαλείποντες πυρετοί
7 Συνεχείς πυρετοί.
8 Ανωμαλίες στην εμφάνιση των κρίσεων - Ανωμαλίες στην
πορεία των ασθενειών.
9 Διάφορα άλλα συμπτώματα.
ί ο Θανατηφόρες περιπτώσεις - Διάσωση με την εμφάνιση
στραγγουρίας.
ι ι Πεπασμοί(= διαδικασίες ωρίμανσης), αποστάσεις.™ ν
... Ο γιατρός οφείλει να περιγράφει ό,τι έχει προηγηθεί (= για τα συμπτώματα που παρουσίασε ο άρρωστος, πριν τον αναλάβει ο ίδιος), να αναγνωρίζει και να ερμηνεύει την παρούσα κατάσταση, να προλέγει ό,τι αναμένεται να συμβεί* να δίνει την δέουσα προσοχή σε όλα αυτά. Σχετικά με τις αρρώστιες να κάνει δύο πράγματα: να προσφέρει βοήθεια ή, τουλάχιστο, να μην προκαλεί βλάβη. Η τέχνη της ίασης έχει να κάνει με τρία πράγματα: με την αρρώστια, με τον άρρωστο, με τον γιατρό* ο γιατρός είναι ο υπηρέτης της τέχνης* στην αντιμετώπιση της αρρώστιας ο γιατρός πρέπει να έχει τη συνεργασία του αρρώστου.
12 Σημάδια που βοηθούν την πρόγνωση.
65
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
Κατάστασις τρίτη
13 Έν Θάσω, προ άρκτούρου ολίγον, καϊ έπ' άρκτού
ρου, ΰδατα πουλλά μεγάλα έν βορείοισιν. Περϊ δέ ίση-
μερίην και μέχρι πληϊάδος νότια υσματα ολίγα'χειμών
βόρειος" αύχμοί' φύχεα" πνεύματα μεγάλα"χιόνες. Πε
ρί δέ ίσημερίην, χειμώνες μέγιστοι' ήρ βόρειον' αύχμοί'
υσματα ολίγα, φύχεα. Περϊ δέ ηλίου τροπάς θερινάς13
ΰδατα ολίγα, μεγάλα φύχεα μέχρι κυνός14 έπλησίασεν'
μετά δέ κύνα, μέχρις άρκτούρου θέρος θερμόν, καύματα
μεγάλα, και ούκ εκ προσαγωγής, αλλά ξυνεχέα, και βί
αια' ύδωρ ούκ έγένετο" έτησίαι έπνευσαν' περϊ άρκτού-
ρον υσματα νότια μέχρις ισημερίης.
14 Έν τη καταστάσει ταύτη, κατά χειμώνα μέν ήρ-
ξαντο παραπληγίαι, και πολλοϊσιν έγίγνοντο, και τίνες
αύτέων έθνησκον διά ταχέων" και γάρ άλλως τό νού-
66
ΕΠΙΔΗΜΙΛΙ
Κατάσταση τρίτη
13 Στη Θάσο: Λίγο πριν από την ανατολή του Αρκτούρου και κα
τά την περίοδο του Αρκτούρου: Πολλές δυνατές βροχές με βόρειους ανέμους.
Γύρω στην ισημερία και ως τη δύση των Πλειάδων: Λίγες βροχές με νότιους ανέμους.
Χειμώνας: Βόρειοι άνεμοι, ξηρασία, κρύο, ισχυροί άνεμοι, χιόνια.
Γύρω στην (εαρινή) ισημερία: Φοβερές καταιγίδες. Άνοιξη: Βόρειοι άνεμοι, ξηρασία, λίγες βροχές, κρύο. Γύρω στις θερινές τροπές του ήλιου: Λίγες βροχές,
πολλά κρύα ως την ανατολή του Κυνός. Από την ανατολή του Κυνός και ως την ανατολή
του Αρκτούρου ζεστό καλοκαίρι: Καύσωνες μεγάλοι, απότομοι, συνεχείς και έντονοι. Βροχές δεν έπεσαν. Φύσηξαν μελτέμια; Γύρω στην ανατολή του Αρκτούρου βροχές με νότιους ανέμους ως την ισημερία.
14 Στην κατάσταση αυτή άρχισαν το χειμώνα να κάνουν την εμφάνιση τους παραπληγίες που πρόσβαλλαν πολλούς" μερικοί μάλιστα από αυτούς πέθαιναν γρήγορα. Στην πραγματικότητα η αρρώστια
67
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
σημα έπίδημον ήν' τά δ' άλλα διετέλεον άνοσοι,, Πρωϊ
δε του ήρος ήρξαντο καύσοι, και διετέλεον μέχρις ίση-
μερίης και τυρός τό Θέρος/Όσοι μέν ούν ήρος και θέρεος
άρξαμένου αύτίκα νοσέειν ήρξαντο, οί πλείστοι διεσώ-
ζοντο' ολίγοι δέ τίνες έθνησκον.Ήδη δέ τοΰ φθινοπώ
ρου και τών ύσμάτων γενομένων, θανατώδεες ήσαν, και
πλείους άπώλλυντο.
Ήν δέ τά παθήματα τών καύσων, οίσι μέν καλώς και
δαφιλέως έκ ρινών αίμορραγήσαι, διά τουτέου μάλιστα
σωζεσθαΓ και ούδένα οίδα, ει καλώς αίμορραγήσειεν, έν
τη καταστάσει ταύτη αποθανόντα' Φιλίσκω γάρ καϊΕ-
παμείνονι και Σιληνω τέταρτα ίω και πεμπταίω σμικρόν
άπό ρινών έσταξε, και άπέθανον,, Οί μέν ούν πλείστοι
τών νοσησάντων περϊ κρίσιν έπερρίγεον, και μάλιστα
οίσι μή αίμορραγήσαι' έπερρίγεον δέ και ούτοι και έφί-
δρουν.
15 Έστι δ' οίσιν ίκτεροι έκταίοισιν, άλλά τούτοισιν ή
κατά κύστιν κάθαρσις ή κοιλίη έκταραχθείσα ώφέλησεν
68
ΕΠΙΔΗΜΙΑ!
αυτή πήρε στον τόπο μεγάλη διάδοση. Από άλλες όμως αρρώστιες οι άνθρωποι δεν υπέφεραν. Νωρίς την άνοιξη άρχισαν να παρουσιάζονται καύσοι, που κράτησαν ως την ισημερία και ως το καλοκαίρι/Οσοι λοιπόν αρρώστησαν την άνοιξη ή στην αρχή αρχή του καλοκαιριού, οι πιο πολλοί τους σώζονταν και μόνο κάτι λίγοι πέθαναν. Όταν όμως ήρθε το φθινόπωρο και άρχισαν οι βροχές, η αρρώστια έγινε επικίνδυνη και πέθαιναν πια περισσότεροι.
Οι καύσοι είχαν το εξής χαρακτηριστικό: όσοι παρουσίαζαν καλή και άφθονη αιμορραγία από τη μύτη, σώζονταν -χάρη σ' αυτήν- σε ένα πολύ μεγάλο ποσοστό -στην πραγματικότητα δεν ξέρω ούτε έναν που να πέθανε σ' αυτήν την κατάσταση ύστερα από μια καλή αιμορραγία: στον Φιλίσκο, στον Επαμείνονα και στον Σιληνό έσταξαν την τέταρτη και την πέμπτη μέρα λίγες μόνο σταγόνες αίμα από τη μύτη τους* αυτοί πέθαναν. Οι περισσότεροι λοιπόν από τους αρρώστους, καθώς πλησίαζε η κρίση, παρουσίαζαν ρίγη, και μάλιστα όσοι δεν είχαν αιμορραγίες από τη μύτη* κι αυτοί, βέβαια, είχαν ρίγη, ύστερα όμως παρουσίαζαν και εφιδρώσεις.
15 Μερικοί παρουσίασαν ίκτερο την έκτη μέρα, αυτοί όμως έβλεπαν όφελος είτε με κάθαρση της ουρο-
69
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
ή δαφιλής αίμορραγίη' οίον Ηρακλείδης, δς κατέκειτο
παρά Άριστοκύδει" καίτοι τουτέω και εκ ρινών ήμορρά-
γησε, και ή κοιλίη έπεταράχθη, καϊ τά κατά κύστιν
έκαθήρατο, εκρίθη είκοσταΐος' ούχ οίον 6 Φαναγόρεω
οίκέτης, ώ ουδέν τουτέων έγένετο, απέθανε ν. Αιμορρα
γία ι δέ τοΐσι πλείστοισι, μάλιστα δέ μειρακίοισι, καϊ
άκμάζουσιν' και έθνησκον πλείστοι τοιουτέων, οίσι μή
αίμορραγήσαι έγένετο' πρεσβυτέροισι δέ ές ίκτερους, ή
κοιλίαι ταραχώδεες, οίον Βίων ι, τω παρά Σιληνόν κα-
τακειμένω' έπεδήμησαν δέ και δυσεντερίαι κατά θέρος'
καί τισι τών διανοσησάντων, οίσι και αίμορραγίαι
έγένοντο, ές δυσεντεριώδεα έτελευτησεν' οίον τοΰ Ερα
τώ ν ος τω παιδί καί Μύλλω, πολλής αίμορραγίης γενο
μένης, ές δυσεντεριώδεα κατέστη' περιεγένοντο.
Πολλοΐσι μέν ούν μάλιστα ό χυμός ούτος15έπεπόλα-
70
ΕΠΙΔΗΜΙΑ!
δόχου κύστης τους είτε με διαταραχή του εντέρου τους είτε με άφθονη αιμορραγία. Τέτοια ήταν π.χ. η περίπτωση του Ηρακλείδη, που ήταν άρρωστος στο σπίτι του Αριστοκύδη. Ο άρρωστος αυτός και αιμορραγία από τη μύτη παρουσίασε και η εντερική του λειτουργία διαταράχθηκε και κάθαρση της κύστης του έγινε. Η αρρώστια του κρίθηκε την εικοστή ημέρα. Δεν ήταν τέτοια η περίπτωση του δούλου του Φαναγόρα. Σ ' αυτόν δεν έγινε τίποτε από όλα αυτά. Πέθανε. Οι πιο πολλοί αιμορραγούσαν, ιδίως οι νέοι και αυτοί που βρίσκονταν στην ακμή της ηλικίας τους. Οι περισσότεροι τους πέθαιναν, αν δεν παρουσίαζαν αιμορραγίες. Στους ηλικιωμένους ανθρώπους ή η αρρώστια τους γύριζε σε ίκτερο ή το εντερικό τους σύστημα γινόταν άνω κάτω, όπως έγινε π.χ. στην περίπτωση του Βίωνα, που ήταν άρρωστος στο σπίτι του Σιλη-νού. Συχνότατες ήταν το καλοκαίρι και οι δυσεντερίες* ακόμη και άνθρωποι που η αρρώστια τους είχε ήδη διανύσει όλη της την πορεία καί, επιπλέον, είχαν παρουσιάσει και αιμορραγίες, εμφάνιζαν στο τέλος συμπτώματα δυσεντερίας. Τέτοια ήταν η περίπτωση του δούλου του Εράτωνα ή η περίπτωση του Μύλ-λου, που ύστερα από πολλή αιμορραγία κατέληξαν σε δυσεντερία. Σώθηκαν.
Αυτός λοιπόν ο χυμός ήταν που κυρίως υπήρχε σε
71
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ,
σεν' έπεί καί οίσι περϊ κρίσιν ούχ ημορράγησεν, άλλά
παρά τά ώτα έπαναστάντα ήφανίσθη, τούτων δέ άφα-
νισθέντων παρά τον κενεώνα-βάρος τον αριστερό ν και
ές άκρον ισχίο ν, άλγη ματ ο ς μετά κρίσιν γενομένου, και
ούρων λεπτών διεξιόντων, αίμορραγέειν σμικρά ήρξατο
περί τετάρτη ν και είκοστήν, και έγένοντο ές αίμορρα-
γίην άποστάσιες' Άντιφώντι τω Κριτοβούλου έπεπαύ-
σατο, και εκρίθη τελέως περϊ τεσσαρακοστήν.
ι6 Γυναίκες δέ ένόσησαν μέν πουλλαί, έλάσσους δέ ή
άνδρες, και έθνησκον ήσσους' έδυστόκεον δέ πλείστα ι,
καί μετά τούς τόκους έπενόσεον, καί έθνησκον αύται
μάλιστα, οίον Τελεβόλου θυγάτηρ άπέθανεν έκταίη έκ
τόκου. Τησι μέν ούν πλείστησιν έν τοΐσι πυρετοΐσι γυ
ναικεία έπεφαίνετο, καί παρθένοισι πολλησι τότε πρώ
τον έγένετο' έστι δ' ότε καί έκ ρινών, καί τά γυναικεία
τη σι ν αύτησιν έπεφαίνετο' οίον τη Δαιθαρσέως θυγατρί
72
ΕΠΙΔΗΜΪΑΙ
μεγάλη αφθονία. Αφού αχόμη και άρρωστοι που δεν παρουσίασαν αιμορραγίες κατά τον χρόνο της κρίσης αλλά οιδήματα στα αυτιά που ύστερα εξαφανίστηκαν (μετά την εξαφάνιση τους οι άρρωστοι αισθάνονταν ένα βάρος στην αριστερή λαγόνα ως την κορυφή του ισχίου), άρχισαν να παρουσιάζουν ελαφρές αιμορραγίες γύρω στην εικοστή τέταρτη μέρα, αφού πρώτα παρουσιάστηκε πόνος μετά την κρίση και αποβολή λεπτών ούρων* μαζί με το αίμα υπήρχε τώρα και πύο ν. Στην περίπτωση του Αντιφώντα, του γιου του Κριτό-βουλου, η αρρώστια υποχώρησε και κρίθηκε οριστικά γύρω στην τεσσαρακοστή ημέρα.
ιό Οι γυναίκες που αρρώστησαν ήταν πολλές, πάντως λιγότερες από τους άντρες, και πέθαιναν σε μικρότερο ποσοστό. Οι περισσότερες όμως είχαν δυσκολίες στη γέννα και ύστερα από τη γέννα αρρώσταιναν* αυτές ιδίως πέθαιναν, όπως π.χ. η κόρη του Τε-λέβουλου, που πέθανε έξι μέρες ύστερα από τη γέννα. Στις περισσότερες λοιπόν κατά τη διάρκεια του πυρετού παρουσιαζόταν εμμηνόρροια -σε πολλά κορίτσια αυτό συνέβη τότε για πρώτη φορά. Κάποιες παρουσίασαν και αιμορραγία από τη μύτη* σε ορισμένες περιπτώσεις ρινορραγία και εμμηνόρροια παρουσιάζονταν μαζί. Έτσι π.χ. η παρθένα κόρη του Δαιθάρση είχε
73
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
παρθένω έπεφάνη τότε πρώτον, καϊ εκ ρινών λαϋρον
έρρύη' και ούδεμίην οίδα άποθάνοΰσαν, ησι τουτέων τι
καλώς γένοιτο' ησι δέ ξυνεκύρησεν έν γαστρι έχούσησι
νοσήσαι, πάσαι άπέφθειραν, ας και έγώ οίδα.
17 Ούρα δέ τοΐσι πλείστοισιν εύχροαμέν, λεπτά δέ και
ύποστάσιας ολίγας έχοντα' κοιλίαι δέ ταραχώδεες τοΐσι
πλείστοισι, διαχωρήμασι λεπτοΐσι καιχολώδεσιν' πολ-
λοΐσι δέ τών άλλων κεκριμένων ές δυσεντερίας έτελεύ-
τα, οίον Ξενοφάνει και Κριτία. Ούρα δέ ύδατώδεα πολ
λά καθαρά καϊ λεπτά και μετά κρίσιν καϊ ύποστάσιος
καλής γενομένης καϊ τών άλλων καλώς κεκριμένων
άναμνήσομαι οίσιν έγένετο, Βίωνι δς κατέκειτο παρά
Σιληνόν, Κράτιδι τη παρά Ξενοφάνεος, Άρέτωνος
παιδί, Μνησιστράτου γυναικί' μετά δέ δυσεντεριώδεες
έγένοντο ούτοι πάντες' ήρά γε ότι ούρησαν ύδατώδεα,
σκεπτέον. Περϊ δέ άρκτοΰρον, ένδεκαταίοισι πουλλοΐσιν
έκρινε, και τουτέοισιν ούθ' αί κατά λόγον γιγνόμεναι
ΙΑ
ΕΠΙΔΗΜΙΑΙ
τότε την πρώτη της περίοδο, μαζί όμως και μια γενναία ρινορραγία. Δεν ξέρω ούτε μια γυναίκα που να πέθανε από όσες παρουσίασαν κάποιο από τα συμπτώματα αυτά κανονικά" όσες όμως έτυχε να αρρωστήσουν ενώ ήταν έγκυες, όλες τους, όσο ξέρω, απέ-βαλαν.
17 Τα ούρα των περισσότερων αρρώστων είχαν καλό χρώμα, ήταν όμως λεπτά και με λίγο ίζημα. Το εντερικό σύστημα των πιο πολλών παρουσίαζε διαταραχές: τα κόπρανα τους ήταν λεπτά και χολώδη. Σε πολλούς, και αφού κατά τα άλλα είχε γίνει η κρίση, η αρρώστια κατέληγε σε δυσεντερία/Ετσι συνέβη π. χ ; στον Ξενοφάνη και στον Κριτία. Θα θυμίσω έναν έναν τους αρρώστους που παρουσίασαν, και μετά την κρίση, ούρα πολλά, υδαρή, διαυγή και λεπτά, με ίζημα καλό και με μια κρίση κατά τα άλλα καλή: ήταν ο Βίωνας, άρρωστος στο σπίτι του Σιληνού, η Κράτιδα στο σπίτι του Ξενοφάνη, ο δούλος του Αρέτωνα, η γυναίκα του Μνησίστρατου/Ολοι αυτοί παρουσίασαν ύστερα δυσεντερία. Πρέπει να ερευνηθεί αν αυτό οφειλόταν στο ότι ούρησαν υδαρή ούρα. .
Κατά την περίοδο του Αρκτούρου η αρρώστια πολλών κρίθηκε στην ενδέκατη μέρα -δεν υπήρξαν ούτε οι αναμενόμενες υποτροπές. Κατά την περίοδο αυτή πα-
75
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
ύποστροφάι ύπέστρεφον' ήσαν δέ κωματώδεες περί τον
χρόνον τούτον, πλείω δέ παιδία, και εθνησκον ήκιστα
ούτοι πάντων.
ι8 Περϊ δέ ίσημερίην και μέχρι πλήίάδος και ύπδχει
μώνα παρείποντο μέν οί καύσοι, άτάρ και φρενιτικοί,16
πλείστοι τηνικαΰτα έγένοντο, και εθνησκον τουτέων οί
πλείστοι' έγένοντο δέ και κατά θέρος ολίγοι. Τοΐσι μέν
ούν καυσώδεσιν άρχομένοισιν έπεσήμαινεν, οίσι τά
ολέθρια ξυνέπιπτεν' αύτίκα γαρ άρχομένοισι πυρετός
οξύς, έπερρίγεον σμικρά' άγρυπνοι, άδήμονες, διφώ-
δεες, άσώδεες' σμικρά έφίδρουν, περϊ μέτωπον και κλη-
ΐδας, ούδεις δι'όλου' πουλλά παρέλεγον' φόβοι, δυσθυ-
μίαι, άκρεα περίφυχρα, πόδες άκροι, μάλιστα δέ τά περϊ
χεΐρας' οί παροξυσμοί έν άρτΐησι' τοΐσι δέ πλείστοισι
τεταρταΐοισιν οί πόνοι μέγιστοι, και ίδρώς έπϊ πλείστον
ύπόφυχρος, καϊ άκρεα ούκ έτι έθερμαίνοντο, άλλ ' ήσαν
πελιδνά και φυχρά' και ούδ'έόίφων έτι' έπι τούτοισιν
76
ΕΠΙΔΗΜΙΑΙ
ρατηρήθηκαν, ιδίως σε παιδιά, και περιπτώσεις ληθαργικής κατάστασης: από όλους τους αρρώστους αυτοί παρουσίαζαν το μικρότερο ποσοστό θνησιμότητας.
ι δ Γύρω στην ισημερία και ως τη δύση των Πλειάδων, αλλά και κατά τη διάρκεια του χειμώνα οι καύσοι δεν σταμάτησαν, τώρα όμως έγιναν συχνότατοι και οι σφοδροί παραληρηματικοί πυρετοί -οι πιο πολλοί που προσβάλλονταν από αυτούς πέθαιναν (λίγα περιστατικά παρατηρήθηκαν και στη διάρκεια του καλοκαιριού). Σ ' αυτούς που είχαν προσβληθεί από καύσο, φαινόταν από την αρχή κιόλας της αρρώστιας τους τίνων τα συμπτώματα ήταν θανατηφόρα. Από την αρχή αρχή, πράγματι, παρουσίαζαν υψηλό πυρετό, ελαφρό ρίγος, αϋπνία, ανησυχία, δίψα, ναυτία, ε-λαφρή εφίδρωση στο μέτωπο και στα κλειδοκόκκαλα (κανένας σε ολόκληρο το σώμα), πολύ παραλήρημα, φοβίες, δυσθυμίες, άκρα κατάψυχρα (και στις άκρες των ποδιών, αλλά κυρίως στα χέρια)* οι παροξυσμοί του πυρετού εμφανίζονταν στις άρτιες μέρες* στους πιο πολλούς οι μεγαλύτεροι πόνοι παρουσιάζονταν την τέταρτη μέρα" ιδρώτας γενικά δροσερός* τα άκρα τους δεν ξαναζεσταίνονταν πια, αλλ' έμεναν μελανιασμένα και ψυχρά, και ύστερα από όλα αυτά δεν αι-
77
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
ούρα μέλανα, ολίγα, λεπτά' και κοιλίαι έφίσταντο' ούδ'
ήμορράγησεν εκ ρινών ούδενι, οίσι ταύτα ξυμπίπτοι,
άλλα σμικρά έσταξεν' ουδέ 'ες ύποστροφήν ούδενι του
τέων ήλθεν, άλλ 'έκταΐοι άπέθνησκον, ξύν ίδρώτι. Τοΐσι
δέ φρενιτικοΐσιν ού ξυ ν έπιπτε μέν τά υπογεγραμμένα
πάντα" έκρίνετο δέ τουτέοισιν, ώς έπι τό πουλύ ενδέκα
τα ίο ισιν' έστι δ' οίσι και ε'ικοσταίοισιν, οίσι ν ευθύς ούκ
εξαρχής ή φρενΐτις ήρξατο περϊ τρίτη ν ή τετάρτη ν ήμέ-
ρην, άλλά μετρίως έχουσιν έν τω πρώτω χρόνω, περϊ
τήν έβδομη ν ές οξύτητα τό νουσημα μετέπεσεν.
19 Πλήθος μέν ούν τών νουσημάτων έγένετο' έκ δέ
τών καμνόντων άπέθνησκον μάλιστα μειράκια, νέοι,
ακμάζοντες, λείοι, ύπολευκοχρώτες, Ίθύτριχες, μελανά
τριχες, μελανόφθαλμοι, οί εική καϊ έπι τό ράθυμο ν βε-
βιωκότες, Ίσχνόφωνοι, τρηχύφωνοι, τραυλοί, όργίλοι'
καϊ γυναίκες πλεΐσται έκ τουτέου τοΰ εϊδεος άπέθνη
σκον. Έν δέ τη καταστάσει ταύτη έπι σημείων μάλιστα
78
ΕΠΙΔΗΜ1ΛΙ
σθάνονταν πια καθόλου δίψα* τα ούρα τους ήταν λίγα, σκούρα και λεπτά και οι άρρωστοι παρουσίαζαν δυσκοιλιότητα* ούτε παρατηρήθηκε σε κανέναν από όσους παρουσίασαν αυτά τα συμπτώματα αιμορραγία από τη μύτη, αλλά μόνο κάτι λίγες σταγόνες" ούτε επίσης παρατηρήθηκε σε κανένα από τα περιστατικά αυτά υποτροπή: οι άρρωστοι πέθαιναν την έκτη μέρα ιδρωμένοι. Στις περιπτώσεις του σφοδρού παραληρηματικού πυρετού υπήρχαν όλα τα συμπτώματα που απαριθμήσαμε πιο πάνω, η αρρώστια τους όμως κρινόταν συνήθως την ενδέκατη μέρα -σε μερικούς και την εικοστή" ήταν αυτοί που ο παραληρηματικός αυτός πυρετός τους δεν άρχισε αμέσως από την αρχή, γύρω στην τρίτη ή τέταρτη μέρα, αλλά ενώ αισθάνονταν καλά στην αρχή, η αρρώστια τους παρουσίασε όξυνση γύρω στην έβδομη μέρα.
19 Μεγάλος λοιπόν ήταν ο αριθμός των ασθενειών. Από τους αρρώστους πέθαιναν κατά κύριο λόγο παιδιά, νέοι, άνθρωποι στην ακμή της ηλικίας τους, άνθρωποι με λείο και απαλό δέρμα, με ανοιχτόχρωμη επιδερμίδα, με ίσια ή με μαύρα μαλλιά, με μαύρα μάτια, άνθρωποι που πέρασαν τη ζωή τους άσκεφτα και ανέμελα, άνθρωποι με ασθενική ή με τραχιά φωνή, τραυλοί, ευέξαπτοι. Πάρα πολλές ήταν και οι γυναί-
79
ΙΠΠΟΚΡΑΤΪΊΣ
τεσσάρων διεσώζοντο' οίσι γαρ ήν ή δια ρινών αίμορ
ραγήσαι ή κατά κύστιν ούρα πουλλά και πουλλήν υπό
σταση καϊ καλή ν έχοντα έλθοι ή κατά κοιλίην ταρα-
χώδεα, χολώδεα, έπικαίρως ή δυσεντερικοι γενοίατο'
πολλοί σι δε ξυνέπιπτε μή έφ' ενός κρίνεσθαι τών υπο
γεγραμμένων σημείων, άλλά διεξιέναι διά πάντων τοΐ
σι πλείστοισι, και δοκέειν μεν έχειν όχληροτέρως' διε-
σωζοντο δε πάντες, οίσι ταύτα ξυμπίπτοι. Γυναιξί δέ και
παρθένοισι ξυνέπιπτε; μέν και τά υπογεγραμμένα ση
μεία πάντα' ησι δέ ή τουτέων τι καλώς γένοιτο, ή τά
γυναικεία δαφιλέως έπιψανείη, διά τουτέων έσωζοντο,
και έκρινε, και ούδεμίην οίδα άπολομένην, ησι τουτέων
τι καλώς γένοιτο' Φίλωνος γαρ τη θυγατρι έκ ρινών
λαΰρον έρρυη, έβδομαίη δέ έοΰσα έδείπνησεν άκαιροτέ-
ρως, άπέθανεν.
Οίσι ν έν πυρετοΐσιν όξέσι, μάλλον δέ καυσώδεσιν, άέ-
δο
ΕΠΙΔΗΜΙΑΙ
κες με αυτά τα χαρακτηριστικά που πέθαιναν. Σ ' αυτή την κατάσταση τέσσερα ήταν κατά κύριο λόγο τα σημάδια που δήλωναν ότι οι άρρωστοι θα σωθούν: αν παρουσίαζαν μια καλή αιμορραγία από τη μύτη ή πολλά ούρα από την κύστη με πολύ και καλό ίζημα ή διαταραχή του εντέρου με κόπρανα χολώδη στη σωστή στιγμή ή δυσεντερία. Σε πολλές περιπτώσεις συνέβαινε ώστε η κρίση της αρρώστιας να ρθει όχι με την εμφάνιση ενός μόνο από τα παραπάνω σημάδια, αλλά -τις πιο πολλές φορές- οι άρρωστοι περνούσαν από όλα αυτά και, φυσικά, έδιναν την εντύπωση ότι βρίσκονταν σε πολύ δυσάρεστη κατάσταση* και όμως, στο τέλος σώζονταν όλοι όσοι παρουσίαζαν τα συμπτώματα αυτά. Οι γυναίκες και τα κορίτσια παρουσίαζαν επίσης όλα τα συμπτώματα που απαριθμήσαμε πιο πάνω, και αν κάποιο από αυτά γινόταν με τον σωστό τρόπο ή τους ερχόταν άφθονη εμμηνόρροια, το αποτέλεσμα ήταν να γίνονται καλά και η αρρώστια τους να κρίνεται -δεν ξέρω ούτε μια που να πέθανε από όσες παρουσίασαν κάποιο από τα συμπτώματα αυτά κανονικά. Η κόρη του Φίλωνα, που είχε μια μεγάλη αιμορραγία από τη μύτη, την έβδομη μέρα της αρρώστιας της δείπνησε μάλλον με τρόπο που δεν έπρεπε* πέθανε.
Αν στη διάρκεια οξέος πυρετού, ιδιαίτερα μάλιστα
δι
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
κουσι δάκρυα παραρρεΐ, τούτοισιν από ρινών αίμορρα-
γίην προσδέχεσθαι, ήν και τάλλα μή όλεθρίως έχωσιν'
επεϊ τοΐσι' γε ψλαύρως έχουσιν, ουχ αίμορραγίην, άλλα
θάνατον σημαίνει.
20 Τά παρά τά ώτα εν πυρετοΐσιν επαιρόμεναμετ'ο
δύνης, εστίν οίσιν έκλείποντος τοΰ πυρετού κρισίμως
ούτε καθίστατο, ούτε εξεπύει, τουτέοισι διάρροιαχολω-
δέων, ή δυσεντερίη, ή παχέων ούρων ύπόστασις
γενομένη, ελυσεν, οίον Έρμίππω τω Κλαζομενίω. Τά δε
περϊ τάς κρίσιας, έξ ών και διεγιγνώσκομεν, ή όμοια ή
ανόμοια" οίον οί δύο άδελφεοί, οΊ ήρξαντο ομού τήν
αυτήν ώρην' κατέκειντο παρά τό θεατρον Έπιγένεος
άδελφεοί" τουτέων τω πρεσβυτέρω έκρινεν έκτη" τω δε
νεωτέρω, εβδόμη" ύπέστρεφεν άμφοτέροισιν ομού τήν
αυτήν ώρην, καϊ διέλιπεν ημέρας πέντε" έκ δε τής
υποστροφής, εκρίθη άμφοτέροισιν ομού τό ξύμπαν
επτακαιδεκαταίοισιν. "Εκρινε δε τοΐσι πλείστοισιν
82
ΕΠΙΔΗΜΙΑΙ
στη διάρκεια καύσου, τρέξουν από τα μάτια του αρρώστου χωρίς τη θέληση του δάκρυα, πρέπει να αναμένεται αιμορραγία από τη μύτη του, αν δεν υπάρχουν άλλα ολέθρια συμπτώματα" γιατί αν ο άρρωστος βρίσκεται σε άσχημη κατάσταση, το σύμπτωμα αυτό προμηνύει όχι αιμορραγία, αλλά θάνατο.
20 Τα επώδυνα οιδήματα στα αυτιά που εμφανίζονταν κατά τη διάρκεια του πυρετού ούτε υποχωρούσαν σε ορισμένες περιπτώσεις ούτε παρουσίαζαν πύο ν όταν ο πυρετός εξαφανιζόταν με τα σημάδια της κρίσης" η θεραπεία τους γινόταν αν παρουσιαζόταν χολώδης διάρροια ή δυσεντερία ή ίζημα παχύρρευστων ούρων, όπως στην περίπτωση τουΈρμιππου από τις Κλαζομενές. Οι χρόνοι των κρίσεων, στους οποίους και βάσιζα την κρίση μου, ήταν ή ίδιοι ή διαφορετικοί* παράδειγμα τα δύο αδέρφια, αδέρφια του Επιγένη, που έπεσαν άρρωστα κοντά στο θέατρο: η αρρώστια τους άρχισε ταυτόχρονα* του μεγαλύτερου η αρρώστια κρίθηκε την έκτη μέρα, του νεότερου την έβδομη* και οι δύο παρουσίασαν ταυτόχρονα υποτροπή με διάλειμμα πέντε ημερών" ύστερα από την υποτροπή η κρίση ήρθε ταυτόχρονα και στους δύο ύστερα από συνολικά δεκαεφτά μέρες από την αρχή της αρρώστιας. Στους περισσότερους, πάντως, η κρίση γινόταν την έ-
83
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
έκταίοισι, διέλιπεν έξ' έκ δέ τών ύποστροφέων, έκρινε
πεμπταίοισιν. Οίσι δέ εκρινεν έβδομαίοισι, διέλιπεν
έπτά' έκ δέ της υποστροφής, έκρινε τρίτη. Οίσι δέ εκρι
νεν έβδομαίοισι, διαλιπόντας τρεις, εκρινεν έβδομη. Οίσι
δέ εκρινεν έκταίοισι, διαλιπόντας εξ, ελάμβανε τρισίν'
διέλιπε μίαν, μίαν έλάμβανεν, εκρινεν, οίον Εύάγοντι
τω Δαιθάρσεος. Οίσι δέ εκρινεν έκταίοισι, διέλιπεν έπτά'
έκ δέ της υποστροφής, έκρινε τετάρτη, οίον τηΑγλαίδου
θυγατρί Οί μέν ούν πλείστοι τών νοσησάντων έν τη
καταστάσει ταύτη τούτω τω τρόπω διενόσησαν' και
ούδένα οίδα τών περιγενομένων ωτινι ούχ ύπέστρεφαν
αϊ κατά λόγον ύποστροφάι γενόμεναι' και διεσωζοντο
πάντες ους έγώ οίδα, οίσι ν αί ύποστροφάι διά του εϊδεος
τούτου γενοίατο' ουδέ τών διανοσησάντων διά τούτου
τοΰ τρόπου ούδενι οίδα ύποστροφήν γενομένην πάλιν.
84
ΕΠΙΔΗΜΙΑΙ
κτη μέρα* ακολουθούσε διάλειμμα έξι ημερών" μετά την υποτροπή η κρίση γινόταν την πέμπτη μέρα. Σε όσους η κρίση γινόταν την έβδομη μέρα, ακολουθούσε διάλειμμα εφτά ημερών και η κρίση ερχόταν την τρίτη μέρα. Άλλοι όμως που είχαν κρίση την έβδομη μέρα, παρουσίαζαν διάλειμμα τριών ημερών και κρίση την έβδομη μέρα. Σε όσους η κρίση ερχόταν την έκτη μέρα, γινόταν ένα διάλειμμα έξι ημερών, η αρρώστια επέστρεφε για τρεις μέρες, έκανε διάλειμμα μιας μέρας, επέστρεφε για μια μέρα" ύστερα γινόταν η κρίση" έτσι έγινε π.χ. στον Ευάγοντα, τον γιο του Δαιθάρ-ση. Άλλοι όμως που είχαν κρίση την έκτη μέρα, παρουσίαζαν ένα διάλειμμα εφτά ημερών, και μετά την υποτροπή η κρίση γινόταν την τέταρτη μέρα* έτσι έγινε π.χ. στην κόρη του Αγλαΐδη.
Αυτήν λοιπόν την πορεία είχε η αρρώστια των πιο πολλών από. αυτούς που αρρώστησαν σ' αυτήν την κατάσταση, κι εγώ δεν ξέρω ούτε έναν από αυτούς που έγιναν καλά που να μην είχε τις αναμενόμενες για την περίπτωση υποτροπές" και σώζονταν, όσο ξέρω, όλοι όσοι παρουσίαζαν αυτού του είδους τις υποτροπές* και ούτε είδα κανέναν να παρουσιάζει καινούργια υποτροπή, εφόσον η αρρώστια του είχε αυτήν την εξελικτική πορεία.
85
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
21 Έθνησκον δέ εν τοΐσι νουσήμασι τοΰτοισιν οί πλεί
στοι, έκτάΐοι, οίον Επαμεινώνδας χάι Σιληνός χάι Φι-
λίσχος ό Άνταγόρεω. Οίσι δέ τά παρά τά ώτα γενοίατο,
έκρινεμέν είκοσταίοισι, χατέσβη δέ πάσι χάι ούχ έξεπύ-
ησεν, άλλ ' έπϊ κύστιν έτράπετο'Κρατιστώνακτι, δς πα
ρά Ήραχλείω ωκει, χάι Σκύμνου τοΰ γναφέως θεραπαί-
νη, έξεπύησεν, άπέθανον. Οίσι δ' εκρινεν έβδομαίοισι,
διέλιπεν εννέα, ύπέστρεφεν, έχρινεν έχ της υποστροφής
τεταρταίοισι, Πανταχλεΐ, δς ωχει παρά Διονυσιον. Οίσι
δ' έχρινεν έβδομαίοισι, διέλιπεν έξ' υποστροφή0 έχ δέ
τής υποστροφής έχρινεν έβδομαίοισι, Φανοχρίτω, δς
χατέχειτο παρά Γνάθων ι τω γναφεΐ.
2 2 Ύπό δέ χειμώνα περι ήλιου τροπάςχειμερινάς χάι
μέχρις ίσημερίης παρέμενον μέν και οί καύσοι και τά
φρενιτικά και έθνησκον πολλοί ΑΙ μέντοι κρίσιες μετέ-
πεσον, και έκρίνετο τοΐσι πλείστοισιν έξ αρχής πεμ-
86
ΕΠΙΔΗΜΙΑ!
21 Από τις αρρώστιες αυτές οι περισσότεροι πέθαιναν την έκτη μέρα, όπως ο Επαμεινώνδας, ο Σιληνός και ο Φιλίσκος, ο γιος του Ανταγόρα.Όσοι παρουσίασαν οιδήματα στα αυτιά, είχαν κρίση την εικοστή μέρα: τα οιδήματα εξαφανίστηκαν σε όλους δίχως εκπύ-ηση, στράφηκαν όμως στην κύστη. Εκπύηση παρατηρήθηκε στον Κρατιστώνακτα, που έμενε κοντά στον ναό του Ηρακλή, και στην υπηρέτρια του εριουργού Σκύμνου* πέθαναν. Οι άρρωστοι με κρίση την έβδομη μέρα, με διάλειμμα εννέα ημερών και στη συνέχεια υποτροπή, είχαν κρίση τέσσερεις μέρες μετά την υποτροπή -τέτοια ήταν η περίπτωση του Παντακλή, που έμενε κοντά στον ναό του Διόνυσου. Οι άρρωστοι με κρίση την έβδομη μέρα, με διάλειμμα έξι ημερών και στη συνέχεια υποτροπή, είχαν κρίση εφτά μέρες μετά την υποτροπή -τέτοια ήταν η περίπτωση του Φανό-κριτου, που ήταν άρρωστος στο σπίτι του εριουργού Γνάθωνα.
22 Τον χειμώνα, γύρω στις χειμερινές τροπές του ήλιου και ως την ισημερία, οι καύσοι και οι σφοδροί παραληρηματικοί πυρετοί συνέχισαν να υπάρχουν και πέθαιναν πολλοί, οι χρόνοι όμως των κρίσεων μεταβλήθηκαν: στους περισσότερους αρρώστους η κρίση γινόταν την πέμπτη μέρα από την αρχή της αρρώ-
8/
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
πταίοισι, διέλιπε τεσσάρας, ύπέστρεφεν' εκ δέ της υπο
στροφής, έκρινε πεμπταίοισι, τό ξύμπαν τεσσαρεσκαιδε-
καταίοισιν' έκρινε δέ παιδίοισιν ούτω τοΐσι πλείστοισιν,
άτάρ και πρεσβυτέροισιν.Έστι δ} οίσι ν εκρινεν ένδεκα-
ταίοισιν' υποστροφή τεσσαρεσκαιδεκάτη' έκρινε τελείως
εικοστή' εϊ δέ τίνες έπερρίγεον περϊ τήν είκοστήν, του-
τέοισιν έκρινε τεσσαρακοστή. Έπερρίγεον δ' οί πλείστοι
περί κρίσιν τήν έξαρχής' οί δ'έπιρριγώσαντες έξαρχής
περϊ κρίσιν, και έν τ ησι ν ύποστροφησιν άμα κρίσει. Έ
περρίγεον δ' ελάχιστοι μέν τοΰ ήρος, θέρεος πλείους,
φθινοπώρου έτι πλείους, υπό δέ χειμώνα πουλύ πλεί
στοι ' αϊ δ'αίμορραγίαι ύπέληγον,
23 Τά δέ περί τά νουσήματα, έξ ών διαγιγνώσκομεν,
μαθόντες έκ τής κοινής φύσιος απάντων, καϊ της ίδίης
έκαστου' έκτου νουσήματος' έκ τοΰ νοσέοντος' έκ τών
προσφερομένων έκ τοΰ προσφέροντος - έπι τό ραον γάρ
καί χαλεπώτερον έκ τούτων' έκ τής καταστάσιος όλης,
καϊ κατά μέρεα τών ουρανίων καϊ χωρης έκαστης' έκ
88
ΕΠΙΔΗΜΙΑ!
στιας" με διάλειμμα τεσσάρων ημερών εκδηλωνόταν υποτροπή και στη συνέχεια κρίση την πέμπτη μέρα, συνολικά δεκατέσσερεις μέρες. Έτσι γινόταν η κρίση στα περισσότερα παιδιά, αλλά και σε ηλικιωμένους. Σε ορισμένους όμως η κρίση γινόταν την ενδέκατη μέρα, η υποτροπή τη δέκατη τέταρτη και η οριστική κρίση την εικοστή. Αν όμως μερικοί παρουσίαζαν ρίγη γύρω στην εικοστή μέρα, σ' αυτούς η κρίση γινόταν στις σαράντα μέρες. Τα ρίγη οι περισσότεροι τα παρουσίαζαν γύρω στην πρώτη .κρίση, και όσοι τα παρουσίασαν γύρω στην πρώτη κρίση, τα ξαναπαρουσί-αζαν μετά την υποτροπή μαζί με την κρίση. Ελάχιστοι παρουσίαζαν ρίγη την άνοιξη, πιο πολλοί το καλοκαίρι, ακόμη περισσότεροι το φθινόπωρο, πάρα πολλοί όμως τον χειμώνα. Οι αιμορραγίες σιγά σιγά σταματούσαν.
23 Τη διάγνωση μας για τις αρρώστιες τη βασίζουμε στη μελέτη των ακόλουθων στοιχείων: της κοινής φύσης όλων των ανθρώπων αλλά και της ιδιαίτερης του κάθε επιμέρους ατόμου, της αρρώστιας, του αρρώστου, της αγωγής που συστήθηκε στον άρρωστο, του γιατρού που τη σύστησε -παίζουν κι αυτά το ρόλο τους στην πορεία της αρρώστιας προς το καλύτερο ή προς το χειρότερο-, των καιρικών συνθηκών και
89
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
τοΰ έθεος' εκ τής διαίτης* εκ τών επιτηδευμάτων' εκ τής
ήλικίης εκάστου' λόγοισι' τρόποισι' σιγή0 διανοήμασιν'
ύπνοισιν, ούχ ύπνοισιν0 ένυπνίοισιν οίοισι και δτε' τιλ-
μοΐσι'κνησμοΐσι'δακρύοισιν0 έκ τών παροξυσμών0 δια-
χωρήμασιν' οΰροισι' πτυάλοισιν' έμέτοισι' και δσαι εξ
οίων ες οία διαδοχάι νουσημάτων, και αποστασίες έπι
τό όλέθριον καϊ κρίσιμον' ίδρώς' φύξις' ρΐγος' βήξ'
πταρμοί' λυγμοί0 πνεύματα0 έρεύξιες' φΰσαι, σιγώδεες,
φοφώδεες' αιμορραγίας αιμορροΐδες0 έκ τούτων και ό
σα διά τούτων σκεπτέον.
24 Πυρετοί οί μέν ξυνεχέες, οί δέ ήμέρην εχουσι, νύκτα
διαλείπουσα νύκτα εχουσιν, ήμέρην διαλείπουσιν' ήμι-
τριταΐοι, τριταίοι, τεταρταΐοι, πεμπταΐοι, έβδομάΐοι,
έναταΐοι. Είσι δέ οξύτατα ι μέν και μέγιστα ι και χαλε-
πώταται νοϋσοι και θανατωδέσταται έν τω ξυνεχεΐ πυ
ρ ετω. Ασφαλέστατος δέ πάντων και ρήιστός και μα
κρότατος ό τεταρταΐος' ού γάρ μοΰνον αυτός άφ'έωυ-
9ο
ΕΠΙΔΗΜΙΑΙ
των συνθηκών του κάθε επιμέρους τόπου από γενικότερη και ειδικότερη άποψη, των συνηθειών, του γενικότερου τρόπου ζωής, των ασχολιών και της ηλικίας του καθενός. Βασίζαμε επίσης τη διάγνωση μας σε στοιχεία όπως: λόγια, συμπεριφορά, σιγή, σκέψεις, συμπεριφορά στον ύπνο, συμπεριφορά στον ξύπνο, όνειρα (τι λογής και πότε), μάδημα των τριχών, ξύσιμο, δάκρυα, όξυνση του πυρετού, κόπρανα, ούρα, πτύελα, εμετό, εναλλαγές ασθενειών (πόσες και από ποια σε ποια) και αλλαγές που οδηγούν προς τον θάνατο ή προς την κρίση, ιδρώτας, ρίγος, αίσθημα ψύχους, βήχας, φτάρνισμα, λόξιγκας, ανάσα, ρέψιμο, αέρια (σιωπηλά ή θορυβώδη), αιμορραγίες, αιμορροΐδες. Από αυτά ξεκινώντας πρέπει να βγάζουμε τα συμπεράσματα μας και για όσα έχουν σ' αυτά την αρχή τους.
24 Οι πυρετοί: Άλλοι είναι συνεχείς, άλλοι ανεβαίνουν τη μέρα και πέφτουν τη νύχτα ή ανεβαίνουν τη νύχτα και πέφτουν τη μέρα. Υπάρχουν ημιτριταίοι, τριταίοι, τεταρταίοι, πεμπταίοι, εβδομαίοι, εναταίοι. Οι πιο βαριές, οι πιο σοβαρές, οι πιο δύσκολες και οι πιο επικίνδυνες αρρώστιες σχετίζονται με τον συνεχή πυρετό. Ο πιο ακίνδυνος από όλους, ο ευκολότερος να τον υποφέρει ο άρρωστος, αλλά και ο πιο μακροχρόνιος είναι ο τεταρταίος πυρετός. Δεν είναι μόνο ότι έ-
91
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
τοΰ τοιούτος εστίν, άλλα καϊ νουσημάτων μεγάλων
άλλων 'ρύεται. Έν δε τω ήμιτριταίω καλεομένω Συμπί
πτει μέν και οξέα νουσήματα γίγνεσθαι, και έστι τών
λοιπών ούτος θανατωδέστατος' άτάρ και ψθινώδεες,
και δσοι άλλα μακρότερα νουσήματα νοσέουσιν, έπι
τούτω μάλιστα νοσέουσιν. Νυκτερινός ού λίην θανατώ-
δης, μακρός δέ' ήμερινός μακρότερος' έστι δέ οίσι ρέπει
και έπι τό φθινώδες.Έβδομαίος μακρός, ού θανατώδης'
έναταΐος έτι μακρύτερος, και ού θανατώδης. Τριταίος
ακριβής, ταχυκρίσιμος, και ού θανατώδης. Ο δέ γε πεμ-
πταΐος πάντων μέν κάκιστο ς' και γάρ προ φ θ ίσιος, και
ήδη φθινεΰσιν επιγενόμενοςκτείνει.
25 Ει σι δέ τρόποι- και καταστάσιες και παροξυσμοί
τουτέων έκαστου τών πυρετών' αύτίκα γάρ ξυνεχής
έστιν οίσιν αρχόμενος άνθέει και ακμάζει μάλιστα, και
ανάγει έπι τό χαλεπώτατον, περί δέ κρίσιν και άμα
92
ΕΠΙΔΗΜΙΑ!
χει από μόνος του αυτές τις ιδιότητες* είναι και που σε σώζει από άλλες σοβαρές αρρώστιες. Αντίθετα, στον λεγόμενο ημιτριταίο πυρετό συμβαίνει να κάνουν την εμφάνιση τους και οξείες αρρώστιες, είναι από όλους τους άλλους πυρετούς ο πιο επικίνδυνος και από αυτόν κατά κύριο λόγο υποφέρουν οι φθισικοί και όσοι πάσχουν από άλλες μακροχρόνιες αρρώστιες. 0 νυχτερινός δεν είναι τόσο επικίνδυνος, κρατάει όμως πολύ. Ο πυρετός της μέρας κρατάει ακόμη πιο πολύ" σε μερικές μάλιστα περιπτώσεις οδηγεί τον άρρωστο και προς τη φθίση. Ο εβδομαίος κρατάει πολύ, δεν είναι όμως επικίνδυνος. Ο εναταίος κρατάει ακόμη πιο πολύ, δεν είναι όμως επικίνδυνος. Ο τριταίος επανέρχεται με απόλυτη κανονικότητα, φτάνει γρήγορα σε κρίση και δεν είναι επικίνδυνος. Ο πεμπταίος είναι ο χειρότερος από όλους: εμφανίζεται πριν από τη φθίση ή κατά τη διάρκεια της και σκοτώνει τον άρρωστο.
25 Καθένας από τους πυρετούς αυτούς έχει τους δικούς του τρόπους εμφάνισης και εξέλιξης και τους δικούς του παροξυσμούς. Ο συνεχής πυρετός επί παραδείγματι: σε ορισμένους εμφανίζεται από την πρώτη κιόλας στιγμή υψηλός και δυνατός και οδηγεί τα πράγματα στην πιο σοβαρή και δυσάρεστη μορφή τους, καθώς όμως πλησιάζει ο καιρός της κρίσης, αλ-'
93
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
χρίσει άπολεπτύνεται' έστι δ' οίσιν άρχεται μαλακός τε
χάι υποβρύχιος, έπαναδιδοΐ δέ χάι παροξύνεται καθ'
ήμέρην έκάστην, περϊ δε χρίσιν καϊ άμα χρίσει, άλις έξ-
έλαμφεν' έστι δ' οίσιν αρχόμενος πρηέως έπιδιδοΐχαϊ
παροξύνεται, χαϊ μέχρι τινός άκμάσας πάλιν ύφίησι μέ
χρι κρίσιος καϊ περϊ κρίσιν. Ξυμπίπτει δέ ταύτα γίγνε
σθαι έπι παντός πυρετού καϊ παντός νουσήματος. Δει δέ
τά διαιτήματα, σκοπεύμενον έκ τουτέων, προσφέρει ν.
Πολλά δέ καϊ άλλα επίκαιρα σημεία τούτοισίν έστιν
ήδελφισμένα, περϊ ών τά μέν που γέγραπται, τά δέ γε-
γράφεται' προς ά δει διαλογι ζόμε ν ο ν δοκίμαζε ι ν και
σκοπέεσθαι τίνι τουτέων οξύ καϊ θανατώδες ή περιεστι-
κόν καϊ τίνι μακρόν καϊ θανατώδες ή περιεστικόν καϊ
τίνι προσαρτέον ή ού καϊ πότε καϊ πόσον καϊ τι τό
προσφέραμε ν ο ν 'έσται.
26 Τά δέ παροξυνόμενα έν άρτίησι κρίνεται έν άρτίη-
94
ΕΠΙΔΗΜΙΑΙ
λα και κατά τη διάρκεια της κρίσης, μετριάζεται" σε άλλες όμως περιπτώσεις αρχίζει μαλακά, δίχως να κάνει και τόσο αισθητή την παρουσία του, από μέρα όμως σε μέρα δυναμώνει και παροξύνεται, και όταν πλησιάζει η κρίση, ή μαζί με αυτήν, ξεσπάει με την πιο μεγάλη του σφοδρότητα* τέλος σε κάποιους άλλους αρχίζει μαλακά, στη συνέχεια αυξάνει και εντείνεται, και αφού ανεβεί ως κάποιο σημείο, πέφτει ξανά ώσπου να ρθει η κρίση (ή κάπου εκεί γύρω). Όλα αυτά μπορεί να γίνονται σε κάθε πυρετό και σε κάθε αρρώστια. Ο γιατρός, πάντως, πρέπει να ορίζει τον γενικότερο τρόπο ζωής του αρρώστου προσέχοντας και λαμβάνοντας υπόψη του όλα αυτά τα στοιχεία. Υπάρχουν και πολλά άλλα σημαντικά συμπτώματα που συγγενεύουν με αυτά" για μερικά από αυτά έχω ήδη μιλήσει, ενώ για μερικά άλλα θα μιλήσω παρακάτω. Όλα αυτά πρέπει να τα σκέφτεται ο γιατρός, και τότε πια να ελέγχει και να εξετάζει να δει σε ποιον άρρωστο το σύμπτωμα δηλώνει οξεία και σε ποιον χρόνια αρρώστια, σε ποιον αρρώστια που θα οδηγήσει στον θάνατο και σε ποιον αρρώστια που θα οδηγήσει στην ίαση, σε ποιον πρέπει να ορισθεί τροφή και σε ποιον όχι, πότε, σε τι ποσότητα και ποιας λογής.
2 6 Αν οι παροξυσμοί γίνονται σε ζυγές μέρες, σε ζυ-
95
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
σιν' ών δέ οί παροξυσμοί έν περισσήσι, κρίνεται έν πε-
ρισσήσιν.'Έστι δέ πρώτη περίοδος τών έν τησιν άρτίησι
κρινόντων τετάρτη, έκτη, όγδοη, δεκάτη, τεσσαρεσκαι-
δεκάτη, εικοστή, τριακοστή, τεσσαρακοστή, εξηκοστή,
όγδοηκοστή, εκατοστή εικοστή' τών δέ έν τήσι περισ
σήσι κρινόντων περίοδος πρώτη, τρίτη, πέμπτη, έβδο
μη, ένατη, ενδέκατη, έπτακαιδεκάτη, εικοστή πρώτη,
εικοστή έβδομη, τριακοστή πρώτη. Είδέναι δέ χρή ότι,
ήν άλλως κριθή έξω τών υπογεγραμμένων, έσομένας
ύποστροφάς σημαίνοιτο, γένοιτο δ' άν και ολέθρια. Δει
δέ προσέχει ν τον νόον, και είδέναι έν τοΐσι χρόνοισι
τούτο ισι τάς κρίσιας έσομένας έπι σωτηρίην ή όλεθρο ν
ή ροπάς έπι τό άμεινον ή τό χείρον. Πλανήτες δέ πυρε
τοί καί τεταρταΐοι καί πεμπταΐοι καί έβδομαΐοι καί έ-
ναταΐοι, έν ήσι περίοδοισι κρίνονται, σκεπτέον.
96
ΕΠΙΔΗΜΙΑΙ
γες μέρες γίνεται και η κρίση της αρρώστιας* αν οι παροξυσμοί γίνονται σε μονές μέρες, σε μονές μέρες γίνεται και η κρίση της αρρώστιας. Σε αρρώστιες που κρίνονται σε ζυγό αριθμό ημερών η πρώτη περίοδος είναι την τέταρτη, την έκτη, την όγδοη, τη δέκατη, τη δέκατη τέταρτη, την εικοστή, την τριακοστή, την τεσσαρακοστή, την εξηκοστή, την ογδοηκοστή, την εκατοστή εικοστή ημέρα* στις αρρώστιες πάλι που κρίνονται σε μονό αριθμό ημερών η πρώτη περίοδος είναι την τρίτη, την πέμπτη, την έβδομη, την ένατη, την ενδέκατη, τη δέκατη έβδομη, την εικοστή πρώτη, την εικοστή έβδομη, την τριακοστή πρώτη ημέρα. Πρέπει να ξέρουμε ότι αν υπάρξει κρίση σε μέρες διαφορετικές από τις μέρες που μόλις τώρα αναγράψαμε, είναι σημάδι πως θα υπάρξουν υποτροπές* μπορεί μάλιστα να υπάρξουν και θάνατοι. Πρέπει λοιπόν να είμαστε προσεκτικοί και να ξέρουμε ότι αυτοί είναι οι χρόνοι στους οποίους θα γίνουν οι κρίσεις που οδηγούν στη σωτηρία ή στον θάνατο ή στην εμφάνιση μιας τάσης προς το καλύτερο ή το χειρότερο. Πρέπει επίσης να εξετάζουμε σε ποιες περιόδους εμφανίζονται οι κρίσεις στην περίπτωση των μη κανονικών πυρετών, των τε-ταρταίων, των πεμπταίων, των εβδομαίων, των ενα-ταίων.
97
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
Άρρωστοι τεσσαρεσκαίδεκα
Άρρωστος πρώτος
Φιλίσκος ωκει παρά τό τείχος, κατεκλίθη' τη πρώτη
πυρετός όξύς' ΐδρωσεν' ες νύκτα έπιπόνως. Δεύτερη
πάντα παρωξύνθη' όφέ δέ άπό κλυσματίου καλώς δι
ήλθε ' νύκτα δι' ήσυχίης. Τρίτη πρώικάι μέχρι μέσου ή
μερης έδοξε γενέσθαι απύρετος0 προς δείλην δέ πυρετός
οξύς μετά ίδρώτος' διφώδης' γλώσσα έπεξηραίνετο'
μέλανα ούρησεν' νύκτα δυσψόρως' ούκ έκοιμήθη' πάντα
παρέκρουσε. Τετάρτη πάντα παρωξύνθη' ούρα μέλανα'
νύκτα εύφορωτέρην' ούρα εύχρούστερα. Πέμπτη περϊ
μέσον ήμερης, σμικρόν άπό ρινών έσταξεν άκρητον' ού
ρα δέ ποικίλα, έχοντα εναιωρήματα στρογγυλά, γονο-
ειδέα, διεσπαρμένα, ούχ ΐδρυτο' προσθεμένω δέ βάλα-
9 8
ΕΠΙΔΗΜΙΑΙ
Δεκατέσσερεις άρρωστοι
Άρρωστος πρώτος
Ο Φιλίσκος έμενε κοντά στο τείχος. Έπεσε άρρωστος στο κρεβάτι. Την πρώτη μέρα οξύς πυρετός* ίδρωσε" η νύχτα ήταν δύσκολη. Τη δεύτερη μέρα όλα έγιναν χειρότερα* αργά στην ημέρα ένα ελαφρό κλύσμα τού προκάλεσε καλές κενώσεις* τη νύχτα την πέρασε ήσυχα. Την τρίτη μέρα, το πρωί και ως το μεσημέρι ο πυρετός φάνηκε πως του πέρασε" προς το απόγευμα όμως παρουσιάστηκε υψηλός πυρετός, με ιδρώτα και δίψα" η γλώσσα του ξηραινόταν, τα ούρα του έγιναν σκούρα* η νύχτα ήταν δύσκολη: δεν μπόρεσε να κοιμηθεί, το μυαλό του σάλεψε τελείως. Την τέταρτη μέρα όλα τα συμπτώματα οξύνθηκαν* τα ούρα του σκούρα* τη νύχτα την πέρασε πιο εύκολα, τα ούρα του πήραν καλύτερο χρώμα. Την πέμπτη μέρα, γύρω στο μεσημέρι έσταξε από τη μύτη του μικρή ποσότητα καθαρού αίματος* τα ούρα του παρουσίαζαν ανομοιογένεια: μέσα τους αιωρούνταν στρογγυλά κομματάκια, κάτι σαν σπέρμα, σκόρπια, που δεν κα-
99
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ,
νον, φυσώδεα σμικρά διήλθεν' νύκτα έπιπόνως" ύπνοι
σμικροί' λόγοι, λήρος' άκρεα πάντοθεν φυχρά και ούκ
έτι έπαναθερμαινόμενα' ούρησε μέλανα' έκοιμήθη σμι
κρά προς ήμέρην' άφωνος' ίδρωσε φυχρω' άκρεα πελιδ
νά' περι δέ μέσον ήμερης, έκταΐος απέθανε ν. Τουτέω
πνεύμα διά τέλεος, ώσπερ άνακαλεομένω, αραιό ν, μέγα'
σπλήν έπήρθη περιφέρει κυρτώματι' ιδρώτες φυχροι διά
τέλεος' οί παροξυσμοί έν άρτίησιν.
"Αρρωστος τρίτος
[Ηροφώντι πυρετός όξύς' άπό κοιλίης ολίγα, τεινε-
σμώδεα17 κατ' άρχάς'μετά δέ λεπτά διήει χολώδεα, ύ-
πόσυχνα' ύπνοι ούκ ένησαν' ούρα μέλανα, λεπτά. Πέμ
πτη\ πρωίκώφωσις' παρωξύνθη πάντα' σπλήν έπήρθη'
υποχονδρίου ξυντασις' άπό κοιλίης ολίγα, μέλανα δι
ήλθεν' παρεφρόνησεν."Εκτη έλήρει' ές νύκτα ίδρώς' φύ-
ξις' λήρος παρέμενεν. Έβδομη περιέφυκτο' διφώδης'
ιοο
ΕΠΙΔΗΜΙΑ!
τακάθονταν' του έβαλαν υπόθετο και ενεργήθηκε λίγο, με πολλά αέρια" η νύχτα του ήταν δύσκολη, ο ύπνος του λίγος, λόγια πολλά και παραμιλητό' τα άκρα του, ολόψυχρα, δεν έλεγαν να ζεσταθούν" τα ούρα του σκούρα* κοιμήθηκε λίγο προς τα ξημερώματα, έπεσε σε αφασία, είχε κρύο ιδρώτα, τα άκρα του μελάνιασαν. Γύρω στο μεσημέρι της έκτης μέρας πέθανε. Ο άρρωστος αυτός, σε όλη τη διάρκεια της αρρώστιας του, έπαιρνε κατά αραιά διαστήματα, σαν να συνερχόταν, βαθιές ανάσες" η σπλήνα του πρήστηκε και έγινε ένα στρόγγυλο εξόγκωμα" κρύος ιδρώτας σε όλο το διάστημα* οι παροξυσμοί στις ζυγές μέρες.
Άρρωστος τρίτος Ο Ηροφώντας παρουσίασε υψηλό πυρετό. Οι κενώ
σεις του ήταν στην αρχή λίγες και με πολύ τεινεσμό, στη συνέχεια όμως έγιναν σχετικά συχνές, με λεπτά, χολώδη κόπρανα* ύπνο δεν είχε* τα ούρα του ήταν σκούρα και λεπτά. Την πέμπτη μέρα, το πρωί, έχασε την ακοή του* όλα τα συμπτώματα οξύνθηκαν* η σπλήνα του πρήστηκε" το υποχόνδριο διατάθηκε* κενώσεις λίγες, με σκούρα κόπρανα" έχασε τα λογικά του. Την έκτη μέρα παραμιλούσε" τ η νύχτα ίδρωνε και κρύωνε0 το παραμιλητό συνεχιζόταν. Την έβδομη μέρα κρύωνε σε όλο του το σώμα, διψούσε, έπαθε πα-
101
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
παρέκρουεν' νύκτα κατενόει' κατεκοιμήθη. Ογδόη επύ-
ρεσσεν' σπλήν εμειούτο' κατενόει πάντα' ήλγησε τό
πρώτον κατάβουβώνα, σπληνός κατ' ϊξιν' έπειτα έπο-
νει ές άμφοτέραςκνήμας' νύκτα εύψόρως' ούρα εύχρού-
στερα' ύπόστασιν είχε σμικρή ν. Ένατη ϊδρωσεν' εκρίθη'
διέλιπεν. Πέμπτη ύπέστρεφεν' αύτίκα δέ σπλήν έπήρθη'
πυρετός όξύς' κώφωσις πάλιν. Μετά δέ τήν ύποστροφήν
τρίτη σπλήν εμειούτο' κώφωσις ήσσον' σκέλεα έπωδύ-
νως' νύκτα ίδρωσε ν' εκρίθη έπτακαιδεκάτη' ουδέ παρέ-
κρουσεν έπι τη υποστροφή.
"Αρρωστος τέταρτος
Έν Θάσω Φιλίνου γυναίκα, θυγατέρα τεκοΰσαν, κατά
φύσιν καθάρσιος γενομένης, και τάλλα κούφως διάγου-
σαν, τεσσαρεσκαιδέκαταίην έούσαν μετά τον τόκον πύρ
έλαβε μετά ρίγεος' ήλγεε δέ αρχομένη καρδίην και
ύποχόνδριον δεζιόν' γυναικείων πόνοι'κάθαρσις έπαύ-
σατο. Προσθεμένη δέ ταύτα μέν έκουφίσθη, κεφαλής δέ
102
ΕΠΙΑΗΜΙΑΙ
ράκρουση' τη νύχτα ξαναήρθε στα λογικά του* κοιμήθηκε. Την όγδοη μέρα είχε πυρετό* η σπλήνα του άρχισε να ξεπρήζεται* αντιλαμβανόταν τα πάντα* παρουσίασε πόνο πρώτα στον βουβώνα, από την πλευρά της σπλήνας, και στη συνέχεια πονούσε και στις δύο του κνήμες* τη νύχτα την πέρασε καλά* τα ούρα του πήραν καλύτερο χρώμα, με λίγο ίζημα. Την ένατη μέρα ίδρωσε, ήρθε η κρίση, ο πυρετός έπεσε. Πέντε μέρες μετά παρουσίασε υποτροπή* πρήστηκε αμέσως η σπλήνα, ψηλός πυρετός και ξανά απώλεια της ακοής. Την τρίτη μέρα μετά την υποτροπή η σπλήνα άρχισε να ξεπρήζεται, η κώφωση υποχώρησε, πονούσαν όμως τα πόδια του* τη νύχτα ίδρωσε* η κρίση ήρθε τη δέκατη έβδομη μέρα. Κατά την υποτροπή δεν υπήρξε παράκρουση.
Άρρωστος τέταρτος Στη Θάσο η γυναίκα του Φιλίνου: δεκατέσσερεις
μέρες ύστερα από τη γέννηση ενός κοριτσιού και ενώ η κάθαρση της έγινε κανονικά και η ίδια αισθανόταν ως τότε γενικά καλά, παρουσίασε πυρετό με ρίγος. Στην αρχή αισθανόταν πόνο στο στομάχι και στο δεξιό υποχόνδριο* πόνο επίσης στα γεννητικά της όργανα* η κάθαρση σταμάτησε. Με τη βοήθεια κολπικού υπόθετου ανακουφίσθηκε από τις ενοχλήσεις αυτές, ε-
103
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
καί τραχήλου καί όσφύος πόνοι παρέμενον' ύπνοι ούκ
ένήσαν' άκρεα φυχρά' διφώδης' κοιλίη ξυνεκαύθη' σμι
κρά διήει' ούρα λεπτά άχροα κατ' αρχάς. Έκταίη ές νύ
κτα παρ έκρουσε πολλά καί πάλιν κατενόει. Έβδομη δι-
φώδης' διαχωρήματα χολώδεα, κατακορέα. Όγδοη
έπερρίγωσεν' πυρετός όξύς' σπασμοί πολλοί μετά πό
νου' πολλά παρέλεγεν' έξανίστατο βάλανο ν προσθεμέ
νη, πολλά διήλθε μετά περιρρόον χολώδεος' ύπνοι ούκ
ένησαν. Ένατη σπασμοί. Δεκάτη σμικρά κατενόει. Εν
δέκατη έκοιμήθη' πάντων άνεμνήσθη' ταχύ δέ πάλιν
παρέκρουσεν' οΰρει δέ μετά σπασμών άθρόον πουλύ
όλιγάκις άναμιμνησκόντων, παχύ λευκόν, οίον γίγνεται
έκ τών καθισταμένων όταν άναταραχθή κείμενον που-
λύν χρόνον' ού καθίστατο' χρώμα καί πάχος ϊκελον,
οίον γίγνεται υποζυγίου, τοιαύτα ούρει, οίακάγώ είδον.
Περί δέ τεσσαρεσκαιδεκάτην έούση, παλμοί δι' όλου τοΰ
σώματος' λόγοι πουλλοί' σμικρά κατενόει' διά ταχέων
δέ πάλιν παρέκρουσεν. Περί δέ έπτακαιδεκάτην έοΰσα
ή ν άφωνος' εικοστή απέθανε ν.
104
ΕΠΙΔΗΜΙΑΙ
ξακολουθούσαν όμως να υπάρχουν πόνοι στο κεφάλι, στον τράχηλο και στην οσφύ* ύπνος καθόλου, άκρα ψυχρά, πολλή δίψα, κοιλιά ξερή, λιγοστά κόπρανα, ούρα λεπτά, στην αρχή άχροα. Την έκτη μέρα παρουσίασε, στη διάρκεια της νύχτας, μεγάλη παράκρουση, έβρισκε όμως ξανά τα λογικά της. Την έβδομη μέρα πολλή δίψα, κόπρανα χολώδη, πολύ σκούρα. Την όγδοη μέρα και άλλο ρίγος, ψηλός πυρετός, πολλοί σπασμοί με πόνο, έντονο παραμιλητό" ενεργούνταν με τη βοήθεια υπόθετου* πολλά κόπρανα, με χολώδεις προσμείξεις" καθόλου ύπνος. Την ένατη μέρα σπασμοί. Τη δέκατη μέρα κάποιες στιγμές διαύγειας. Την ενδέκατη μπόρεσε να κοιμηθεί, θυμήθηκε τα πάντα, γρήγορα όμως παρουσίασε πάλι παράκρουση" ουρούσε -με σπασμούς- μεγάλη ποσότητα ούρων (της το θύμιζαν σπάνια): ούρα πηχτά και λευκά, όπως όταν έχουν ίζημα κατακαθισμένο πολύν καιρό και ανα-ταραχθούν* δεν κατακαθόταν ίζημα* στο χρώμα και στο πάχος θύμιζαν τα ούρα των υποζυγίων -τα είδα με τα ίδια μου τα μάτια. Γύρω στη δέκατη τέταρτη μέρα άρχισε να τρέμει όλο της το κορμί* λόγια πολλά" λίγες στιγμές διαύγειας, γρήγορα πάντως παρουσίασε πάλι παράκρουση. Γύρω στη δέκατη έβδομη μέρα έπεσε σε αφασία. Την εικοστή πέθανε.
105
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
"Αρρωστος έκτος
Κλεονακτίδην, δς κατέκειτο επάνω τοΰ (Ηρακλείου,
πΰρ έλαβε πεπλανημένως' ήλγεε δε κεφαλήν εξ αρχής
και πλευρόν άριστερόν'και τών άλλων πόνοι κοπιώδεα
τρόπον' οί πυρετοί παροξυνόμενοι, άλλοτε άλλοίως,
άτάκτως' ιδρώτες ότέ μέν, ότέ δ' οΰ' τά μεν πλείστα
έπεσήμαινον οί παροξυσμοί εν κρισίμοισι μάλλον. Περϊ
δέ είκοστήν τετάρτην χείρας άκρας έφύχετο, ήμεσε
χολώδεα, ξανθά, ύπόσυχνα, μετ' ολίγον δέ ίώδεα'
πάντων έκουφίσθη. Περϊ δέ τριακοστήν έόντι ήρξατο
άπό ρινών αίμορραγέεινέξ αμφοτέρων, καϊ ταύτα πε-
πλανημένωςκατ* ολίγον μέχρι κρίσιος' ούκ άπόσιτος δέ
ουδέ διφώδης παρά πάντα τον χρόνον ουδέ άγρυπνος'
ούρα δέ λεπτά ούκ άχροα. Περϊ δέ τεσσαρακοστήν έών
ούρησεν υπέρυθρα, ύπόστασιν πολλήν έρυθρήν έχοντα'
έκουφίσθη' μετά δέ ποικίλως τά τών ούρων, ότέ μέν
ύπόστασιν είχεν, ότέ δέ ού. Εξηκοστή ούροισιν ύπό-
ιοό
ΕΠΙΔΗΜΙΑ!
Άρρωστος έκτος 0 Κλεανακτίδης, που έπεσε άρρωστος στο κρεβάτι
λίγο πιο πέρα από τον ναό του Ηρακλή, παρουσίασε ακανόνιστο πυρετό. Στην αρχή είχε πόνους στο κεφάλι και στο αριστερό πλευρό" στα άλλα μέρη του σώματος είχε πόνους σαν αυτούς που φέρνει η κούραση. Οι παροξυσμοί του πυρετού έρχονταν με τρόπο ακανόνιστο, τη μια έτσι την άλλη αλλιώς" μερικές φορές με ιδρώτα, άλλες χωρίς" γενικά οι παροξυσμοί έκαναν την εμφάνιση τους κατά κύριο λόγο στις κρίσιμες μέρες. Γύρω στην εικοστή τέταρτη μέρα άρχισαν να ψύχονται οι άκρες των χεριών του" έκανε αρκετά συχνούς εμετούς βγάζοντας χολώδη, κίτρινα και ύστερα από λίγο χαλκοπράσινα υγρά* γενικό ξαλάφρωμα. Γύρω στην τριακοστή μέρα άρχισε να έχει αιμορραγία και από τα δύο ρουθούνια, κάτι που κράτησε -σε άτακτα διαστήματα και σε μικρή ποσότητα- ως την κρίση" σε όλο αυτό το διάστημα και έτρωγε και δίψα δεν είχε και κοιμόταν" τα ούρα του ήταν λεπτά και το χρώμα τους κανονικό» Γύρω στην τεσσαρακοστή ημέρα τα ούρα του πήραν κοκκινωπό χρώμα με άφθονο κόκκινο ίζημα* ξαλάφρωσε. Από κει και πέρα η όψη των ούρων του ποίκιλλε* άλλοτε είχαν ίζημα και άλλοτε όχι. Την εξηκοστή μέρα τα ούρα του παρουσία-
1 0 7
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
στασις πολλή καί λευκή καϊ λείη' ξυνέδωκε πάντα' πυ
ρετοί διέλιπον' ούρα λεπτά μέν, ευχροα δέ. Εβδομηκο
στή άπυρος, διέλιπεν ημέρας δέκα. Όγδοηκοστή επερ-
ρίγωσε' πυρετός οξύς έλαβεν' ίδρωσε πολλω' ουροισιν
ύπόστασις ερυθρή λείη' τελείως εκρίθη.
"Αρρωστος έβδομος
Μέτωνα πυρ έλαβεν' όσφύοςβάρος έπώδυνον. Δεύτε
ρη ύδωρ πιόντι ύπόσυχνον άπό κοιλίης καλώς διήλθεν.
Τρίτη κεφαλής βάρος' διαχωρήματα λεπτά χολώδεα
υπέρυθρα. Τετάρτη πάντα παρωξύνθη' έρρύη άπό δε
ξιού μυκτήρος αίμα δις όλίγον' νύκτα δυσφόρως' δια
χωρήματα όμοια τη τρίτη' ούρα ύπομέλανα' εΐχεν
εναιώρημα ύπόμελαν έόν, διεσπασμένον, ούχ ίδρύετο.
Πέμπτη έρρύη λαύρον έξ αριστερού άκρητον' ίδρωσε ν'
εκρίθη. Μετά δέ κρίσιν άγρυπνος' παρέλεγεν' ούρα λε
πτά ύπομέλανα' λουτροίσιν έχρήσατο κατά κεφαλής' έ-
κοιμήθη' κατενόει. Τούτω ούχ ύπέστρεφεν, άλλ'ήμορ-
ράγεε πολλάκις μετά κρίσιν.
ι ο δ
ΕΠΙΔΗΜΙΑΙ
σαν άφθονο ίζημα, λευκό και λείο* γενική βελτίωση, ο πυρετός έπεσε, τα ούρα έγιναν πάλι λεπτά, με καλό όμως χρώμα. Την εβδομηκοστή ήταν απύρετος και έμεινε έτσι για δέκα μέρες. Την όγδοηκοστή παρουσίασε ρίγος και υψηλό πυρετό* ίδρωσε πολύ* στα ούρα του κόκκινο, λείο ίζημα. Η αρρώστια κρίθηκε οριστικά.
Άρρωστος έβδομος Ο Μέτωνας παρουσίασε πυρετό* επίσης βάρος επώ
δυνο στην οσφύ. Τη δεύτερη μέρα ήπιε κάπως αρκετό νερό και ενεργήθηκε καλά. Την τρίτη μέρα βάρος στο κεφάλι* κόπρανα λεπτά, χολώδη, προς το κόκκινο. Την τέταρτη μέρα όλα τα συμπτώματα οξύνθηκαν" από το δεξιό ρουθούνι του έσταξε δύο φορές λίγο αίμα" νύχτα δύσκολη" κόπρανα όπως την τρίτη μέρα* ούρα σκουρωπά, με σκούρο διάσπαρτο εναιώρημα, που δεν κατακαθόταν. Την πέμπτη μέρα έτρεξε άφθονο καθαρό αίμα από το αριστερό ρουθούνι, ίδρωσε, η αρρώστια κρίθηκε/Υστερα από την κρίση αϋπνίες, παραμι-λητό, ούρα λεπτά σκουρωπά. Έχυσε άφθονο νερό στο κεφάλι του" κοιμήθηκε* ξαναβρήκε τα λογικά του. Ο άρρωστος δεν παρουσίασε υποτροπή, είχε,όμως πολλές φορές μετά την κρίση αιμορραγίες από τη μύτη.
109
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
"Αρρωστος ένατος
Κρίτων ι εν Θάσω ποδός οδύνη ήρξατο ισχυρή άπό
δακτύλου τοΰ μεγάλου όρθοστάδην περιιόντι. Κατεκλί-
θη αυθημερόν" φρικώδης, άσώδ7]ς, σμικρά ύποθερμαι-
νόμενός' νύκτα παρεφρόνησεν. Δεύτερη οίδημα δι3όλου
τοΰ ποδός και περϊ σφυρόν ύπέρυθρον μετά ξυντάσιος'
φλυκταινίδια μέλανα' πυρετός όξύς' έξεμάνη' άπό δε
κοιλίης άκρητα, χολώδεα, ύπόσυχνα διήλθεν' άπέθανεν
άπό τής αρχής δευτεραίος.
"Αρρωστος δωδέκατος
"Ανθρωπος θερμαινόμενος έδείπνησε και έπιε πλέον'
ήμεσε πάντα νυκτός' πυρετός οξύς0 υποχονδρίου δεξιού
πόνος' φλεγμονή ύπολάπαρος εκ τοΰ έσω μέρεος' νύκτα
δυσφόρως' ούρα δέ κατ1 αρχάς πάχος έχοντα, ερυθρά,
κείμενα ού καθίστατο' γλώσσα έπίξηρος, ού λίην διφώ-
δης. Τετάρτη πυρετός οξύς9 πόνοι πάντων. Πέμπτη ού
ρησε λείον, ελαιώδες πουλύ' πυρετός οξύς. Έκτη δείλης
πουλλά παρέκρουσεν, ουδέ ές νύκτα έκοιμήθη. Έβδομη
πάντα παρωξύνθη' ούρα όμοια0 λόγοι πουλλοί' κατέ-
ι ι ο
ΕΠΙΔΗΜΙΆΙ
Άρρωστος ένατος 0 Κρίτωνας στη Θάσο, καθώς περπατούσε στο δρό
μο, αισθάνθηκε δυνατό πόνο στο πόδι (η αρχή έγινε από το μεγάλο δάχτυλο). Την ίδια μέρα έπεσε στο κρεβάτι με ρίγος, ναυτία και λίγο πυρετό* τη νύχτα παραμιλούσε. Τη δεύτερη μέρα πρήστηκε ολόκληρο το πόδι* η περιοχή του αστράγαλου ήταν κοκκινωπή και με κάποια δυσκαμψία* μικρές σκουρόχρωμες φου-σκάλες* υψηλός πυρετός* παραφρόνησε* αρκετά κόπρανα, άμεικτα, χολώδη. Πέθανε τη δεύτερη μέρα από την εμφάνιση της αρρώστιας.
Άρρωστος δωδέκατος Σε κατάσταση πυρετού κάποιος έφαγε και ήπιε πο
λύ. Τη νύχτα έκανε εμετό και τα έβγαλε όλα* ψηλός πυρετός* πόνος του δεξιού υποχονδρίου* φλεγμονή σχετικά μαλακή από το μέσα μέρος* νύχτα δύσκολη* τα ούρα στην αρχή παχύρρευστα και κόκκινα* αν έμεναν ακίνητα, δεν δημιουργούσαν ίζημα* γλώσσα ξερή, καμιά όμως ιδιαίτερη δίψα. Την τέταρτη μέρα ψηλός πυρετός, πόνοι παντού. Την πέμπτη ούρα πολλά, λεία, ελαιώδη* πυρετός ψηλός. Την έκτη μέρα έντονη παράκρουση το απόγευμα, καθόλου ύπνος τη νύχτα. Την έβδομη μέρα όλα τα συμπτώματα οξύνθηκαν* τα
I I I
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
χειν ούκ ήδύνατο' άπό δε κοιλίης έρεθισμώ υγρά ταρα-
χώδεα διήλθε μετά έλμίνθων' νύκτα ομοίως έπιπόνως.
Πρωί' δέ έρρίγωσεν' πυρετός όξύς' ίδρωσε θερμω' άπυ-
ρος έδοξε γενέσθαι' ού πουλύ έκοιμήθη' έξύπνου φύξις'
πτυαλισμός' δείλης πουλλά παρέκρουσεν' μετ' ολίγον
δέ ήμεσε μέλανα, ολίγα, χολώδεα. Ένατη φύξις' παρε-
λήρει πουλλά' ούχ ύπνωσε ν. Δεκάτη σκέλεα έπωδύνως'
πάντα παρωξύνθη' παρελήρει. Ενδέκατη άπέθανεν.
"Αρρωστος τεσσαρεσκαιδέκατος
Μελιδίη, ή κατέκειτο παρά τό τής Ήρης ιερόν, ήρξα-
το κεφαλής καϊ τραχήλου καϊ στήθεος πόνος ισχυρός.
Αύτίκα δέ πυρετός οξύς έλαβεν' γυναικεία δέ σμικρά
έπεφαίνετο' πόνοι τουτέων πάντων ξυνεχέες.Έκτηκω
ματώδης, άσώδης, φρικώδης' ερύθημα έπι γνάθων'
σμικρά παρέκρουσεν. Έβδομη ΐδρωσεν' πυρετός διέλι
πεν' οί πόνοι παρέμενον. Ύπέστρεφεν' ύπνοι σμικροί'
ούρα διά τέλεος, εύχροα μέν, λεπτά δέ' διαχωρήματα
λεπτά, χολώδεα, δακνώδεα, κάρτα ολίγα, μέλανα,
112
ΕΠΙΔΗΜΙΑΙ
ούρα παρόμοια* λόγια πολλά* δεν μπορούσε να συγκρατήσει τον εαυτό του* ύστερα από ερεθισμό του εντέρου κόπρανα υγρά, ανώμαλα, με σκουλήκια" νύχτα πάλι δύσκολη. Το πρωί παρουσίασε ρίγος* ψηλός πυρετός* ζεστός ιδρώτας* φάνηκε να του πέρασε ο πυρετός* λίγος ύπνος* ύστερα από τον ύπνο κρύωνε* αποχρέμψεις* το απόγευμα έντονη παράκρουση* ύστερα από λίγο έκανε εμετό μαύρες, χολώδεις ουσίες σε μικρή ποσότητα. Την ένατη μέρα κρύωνε, παραμιλούσε πολύ, δεν κοιμήθηκε. Τη δέκατη πόνοι στα σκέλη, όλα τα συμπτώματα οξύνθηκαν, παραμιλητό. Την ενδέκατη μέρα πέθανε.
Άρρωστος δέκατος τέταρτος Η Μελιδία, που έπεσε άρρωστη στο κρεβάτι κοντά
στον ναό της Ήρας, άρχισε με δυνατούς πόνους στο κεφάλι, στον τράχηλο και στο στήθος* αμέσως παρουσίασε ψηλό πυρετό* φάνηκε και λίγη έμμηνη ροή* οι πόνοι σε όλα τα μέρη του σώματος που είπαμε επέμειναν. Την έκτη μέρα λήθαργος, ναυτία, ρίγος* ερύθημα στα μάγουλα* μικρή παράκρουση. Την έβδομη μέρα ίδρωσε* ο πυρετός έπεσε* οι πόνοι δεν έπαψαν να υπάρχουν. Παρουσίασε υποτροπή* ύπνος λίγος* ούρα, σε όλη τη διάρκεια της αρρώστιας, καλού χρώματος αλλά λεπτά* κόπρανα αραιά, χολώδη, ερεθιστικά, ε-
113
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
δυσώδεα διήλθεν' ουροισιν ύπόστασις λευκή λείη' ϊ-
δρωσεν' εκρίθη τελεως ένδεκαταίη.
ι ι 4
ΕΠΙΔΗΜΙΑΙ
ξαφετικά λίγα, σκούρα, κάκοσμα' το ίζημα των ούρων λευκό, λείο* ίδρωσε* η αρρώστια κρίθηκε οριστικά την ενδέκατη μέρα.
ι ΐ 5
Ε Π Ι Δ Η Μ Ι Ω Ν Τ Ο Τ Ρ Ι Τ Ο Ν
Άρρωστοι δώδεκα
ι Αρρωστος πρώτος
Πυθίων ι, δς ωκει παρά Γης ιερόν, ήρξατο τρόμος άπό
χειρών τη πρώτη' πυρετός όξύς' Χήρος. Δεύτερη πάντα
παρωξύνθη. Τρίτη τά αυτά. Τετάρτη άπό κοιλίης ολί
γα, άκρητα, χολώδεα διήλθεν. Πέμπτη πάντα παρω
ξύνθη' τρόμοι παρέμενον' ύπνοι λεπτόί' κοιλίη εστη.
Έκτη πτύελα ποικίλα, υπέρυθρα/Εβδόμη στόμα παρει-
ρύσθη. Όγδοη πάντα παρωξύνθη' τρόμοι δέ πάλιν πα
ρέμενον' ούρα δέ καταρχάς μέν και μέχρι τής ογδόης
λεπτά άχροα' εναιώρημα είχον έπινέφελον. Δεκάτη
ΐδρωσεν' πτύελα ύποπέπονα' εκρίθη' ούρα ύπόλεπτα
περι κρίσιν. Μετά δέ κρίσιν, τεσσαράκοντα ήμέρησιν ύ-
ι ι 6
Β Ι Β Λ Ι Ο Τ Ρ Ι Τ Ο
Δώδεκα άρρωστοι
ι Άρρωστος πρώτος
Ο Πυθίωνας, που έμενε κοντά στο ναό της θεάς Γης, παρουσίασε τρεμούλιασμα, που άρχισε από τα χέρια. Την πρώτη μέρα ψηλός πυρετός* παραμιλητό. Τη δεύτερη όλα τα συμπτώματα οξύνθηκαν. Την τρίτη ίδια κατάσταση. Την τέταρτη λίγα κόπρανα, άμεικτα, χολώδη. Την πέμπτη τα συμπτώματα οξύνθηκαν* το τρεμούλιασμα δεν υποχώρησε* ύπνος ελαφρός* δυσκοιλιότητα. Την έκτη μέρα πτύελα ποικίλα, κοκκινωπά. Την έβδομη στράβωσε το στόμα του. Την όγδοη όλα τα συμπτώματα οξύνθηκαν* το τρεμούλιασμα εξακολουθούσε να υπάρχει* τα ούρα, από την αρχή της αρρώστιας και ως την όγδοη μέρα, ήταν λεπτά, άχρωμα, με ένα νεφελώδες εναιώρημα. Τη δέκατη μέρα ίδρωσε' πτύελα μάλλον ώριμα0 η αρρώστια κρίθηκε" γύρω στον χρόνο της κρίσης ούρα μάλλον λεπτά/Υστερα από την κρίση, σαράντα μέρες μετά, εμ-
ι ΐ 7
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
στερον, εμπύημα!8περϊ έδρην' χαι στραγγουριώδης έγέ
νετο άπόστασις!9- ΠΟΥΜΤ.
"Αρρωστος έβδομος
Η χυναγχιχή ή παρά τά Άριστίωνος, ή πρώτον άπό
γλώσσης ήρξατο' ασαφής φωνή' γλώσσα ερυθρή'' επε-
ξηράνθη. Τή πρώτη φριχώδης' έπεθερμάνθη. Τρίτη ρί
γος' πυρετός όξύς' οίδημα ύπέρυθρον, σχληρόν τραχή
λου χαι επί στήθος εξ αμφοτέρων άχρεα φυχρά πελιδ
νά" πνεύμα μετέωρον'20 ποτόν διά ρινών έχείτο' χατα-
πίνειν ούχ ήδύνατο' διαχωρήματα χαϊ ούρα επέστη.
Τετάρτη πάντα παρωξύνθη. Πέμπτη απέθανε, χυναγ
χιχή.21'- Δ Ε Ε Θ .
"Αρρωστος όγδοος
Τό μειράχιον, δ χατέχειτο επί φευδέων άγορή22, πύρ
έλαβεν έχ χόπων χαι πόνων χαι δρόμων παρά τό έθος.
Τη πρώτη χοιλίη ταραχώδης, χολώδεσι, λεπτοΐσι,
πολλοίσιν' ούρα λεπτά ύπομέλανα' ούχ ύπνωσεν' δι-
φώδης. Δεύτερη πάντα παρωξύνθη" διαχωρήματα
ι ι 8
ΕΤΙΙΛΗΜΙΑΙ
πύημα στην περιοχή της έδρας* και απόσταση στραγ-γουρικού τύπου.
Άρρωστος έβδομος Η κυναγχική που έμενε δίπλα στο σπιτικό του Αρι-
στίωνα. Η αρρώστια της άρχισε πρώτα από τη γλώσσα: λόγος ασαφής, γλώσσα κόκκινη και ξερή. Την πρώτη μέρα παρουσίασε σύγκρυο και ύστερα πυρετό. Την τρίτη ρίγος, ψηλός πυρετός, οίδημα κοκκινωπό, σκληρό στον τράχηλο, που έφτανε ως το στήθος κι από τις δύο πλευρές, άκρα ψυχρά, μελανιασμένα, αναπνοή όχι βαθιά* ό,τι έπινε, έτρεχε από τη μύτη της* δεν μπορούσε να καταπιεί* παρουσιάστηκε επίσχεση κοπράνων και ούρων. Την τέταρτη μέρα όλα τα συμπτώματα οξύνθηκαν. Την πέμπτη πέθανε. [Κυναγχική.]
Άρρωστος όγδοος Ο νεαρός που έπεσε άρρωστος στο κρεβάτι στην «α
γορά του ψέματος» παρουσίασε πυρετό ύστερα από εξαντλητική κούραση λόγω άσκησης στο τρέξιμο μεγαλύτερης από τη συνηθισμένη. Την πρώτη μέρα εντερική διαταραχή με άφθονα, χολώδη, λεπτά κόπρανα* τα ούρα λεπτά, σκουρόχρωμα* δεν κοιμήθηκε* δίψα. Τη δεύτερη μέρα όλα τα συμπτώματα οξύνθη-
ι ΐ9
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
πλείω, άκαιρότερα' ούχ υπνωσεν' τά τής γνώμης τα-
ραχώδεα' σμικρά ύ φ ίδρωσε ν. Τρίτη δυσφόρως' διφώ-
δης' άσώδης' πουλύς βληστρισμός' άπορίη' παρέκρου-
σεν' άκρεα πελιδνά και φυχρά' υποχονδρίου έντασις ύ-
πολάπαρος εξ αμφοτέρων. Τετάρτη ούχ υπνωσεν' έπι
τό χείρον/Εβδόμη άπέθανεν. Ήλικίην περϊ έτεα εϊκοσιν.
ΞΖΘ. Όξύ.
"Αρρωστος δέκατος
Γυναίκα έξ άποφθορής νηπίου, τών περϊ Παντιμίδην,
τη πρώτη πυρ έλαβεν' γλώσσα έπίξηρος' διφώδης' ά-
σώδης' άγρυπνος' κοιλίη ταραχώδης λεπτοΐσι, πολλοΐ-
σι ν, ώμοΐσιν. Λευτέρη έπερρίγωσεν' πυρετός όξύς' άπό
κοιλίης πουλλά' ούχ υπνωσεν. Τρίτη μείζους οι πόνοι.
Τετάρτη παρέκρουσεν. Έβδομη άπέθανεν. Κοιλίη διά
παντός ύγρή διαχωρήμασι πολλοΐσι, λεπτοίσιν, ώμοΐ
σιν' ούρα ολίγα, λεπτά. Καύσος.21
1 2 0
ΕΠΙΔΗΜΙΑΙ
καν* κόπρανα περισσότερα, πιο δυσοίωνα* δεν κοιμήθηκε* το μυαλό του διαταράχτηκε* ίδρωσε λίγο. Την τρίτη μέρα αίσθημα δυσφορίας* δίψα* ναυτία* δεν τον χωρούσε ο τόπος* κακή διάθεση* ανησυχία* παράκρουση* άκρα μελανιασμένα και ψυχρά* μαλακή ένταση του υποχονδρίου και από τις δυο πλευρές. Την τέταρτη μέρα δεν κοιμήθηκε* επιδείνωση. Την έβδομη μέρα πέθανε* περίπου είκοσι χρονών.
Άρρωστος δέκατος Μια από τις γυναίκες της οικίας Παντιμίδη παρου
σίασε, την πρώτη μέρα ύστερα από αποβολή, πυρετό. Γλώσσα ξερή* δίψα* ναυτία" αϋπνία* εντερική διαταραχή, με κόπρανα λεπτά, άφθονα, ωμά. Τη δεύτερη μέρα ρίγος* ψηλός πυρετός* κόπρανα πολλά* δεν κοιμήθηκε. Την τρίτη μέρα οι ενοχλήσεις έγιναν εντονότερες. Την τέταρτη μέρα παράκρουση. Την έβδομη πέθανε. Σε όλη τη διάρκεια της αρρώστιας οι κενώσεις της ήταν υδαρείς με άφθονα, λεπτά, ωμά κόπρανα" ούρα λίγα, λεπτά. [Καύσος.]
121
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
Κατάστασις
2 Έτος νότιον, έπομβρον' άπνοια διά τέλεος. Αύχμών
δέ γενομένων τούς ύπόπροσθενχρόνους έν νοτίοισι περϊ
άρχτοΰρον23 ύδατα πουλλά. Φθινόπωρον σκιώδες, έπι-
νέφελον' υδάτων πλήθεα. Χειμών νότιος, υγρός, μαλα
κός. Μετά δέ ηλίου τροπάς ύστερον πολλω, πλησίον
ίσημερίης, όπισθοχειμώνες' και ήδη περϊ ίσημερίην, βό
ρεια, χιονώδεα, ού πουλύνχρόνον.Ήρ πάλιν νότιον, ά-
πνοον' ύδατα πουλλά διά τέλεος μέχρι κυνός. Θέρος αί-
θριον, θερμόν' πνιγέα μεγάλα' έτησίαι σμικρά διεσπα-
σμένως έπνευσαν' πάλιν δέ περϊ άρκτουρον έν βορείοι-
σιν ΰδατα πουλλά. Γενομένου δέ τοΰ έτεος νοτίου και
υγρού καϊ μαλθακού κατά μέν τον χειμώνα διήγον ύ-
γιηρώς, πλην τών φθινωδέων, περϊ ών γεγράφεται.
3 Πρωί δέ τοΰ ήρος άμα τοΐσι γενομένοισι φύχεσιν, έ-
ρυσιπέλατα24 πολλά, τοΐσι μέν μετά προφάσιος, τοΐσι δ'
122
ΕΠΙΔΗΜΙΑΙ
Κατάσταση
2 Χρονιά με νοτιάδες, βροχερή* άπνοια σε όλη τη διάρκεια της. Μολονότι στην αμέσως προηγούμενη χρονική περίοδο είχε επικρατήσει ξηρασία, γύρω στην ανατολή του Αρκτούρου έπεσαν πολλές βροχές -οι άνεμοι ήταν νότιοι. Φθινόπωρο σκοτεινό, συννεφιασμένο" βροχές άφθονες. Χειμώνας με νοτιάδες, υγρός, ήπιος. Πολύν καιρό ύστερα από τις τροπές του ήλιου, κοντά στην ισημερία, όψιμος χειμώνας" κοντά κοντά στην ισημερία βοριάδες και χιόνια, όχι για πολύν καιρό. Άνοιξη με νότιους πάλι ανέμους, άπνοια, βροχές πολλές σε όλο το διάστημα ως την ανατολή του Κυνός. Καλοκαίρι αίθριο και ζεστό, συχνά αποπνικτικό" τα μελτέμια φύσηξαν σποραδικά και αδύναμα* και ύστερα ξανά με την ανατολή του Αρκτούρου άφθονες βροχές με βόρειους ανέμους. Καθώς ήταν μια χρονιά με νοτιάδες, υγρή και ήπια, τον χειμώνα οι άνθρωποι τον πέρασαν με καλή υγεία, εκτός από τους φθισικούς, για τους οποίους θα μιλήσω παρακάτω.
3 Στην αρχή όμως της άνοιξης, μαζί με τα κρύα που έκαναν την εμφάνιση τους, εμφανίστηκαν και πολλές περιπτώσεις ανεμοπυρώματος* σε ορισμένα από τα
123
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
ού' κακοήθεα' πολλούς έκτεινεν' πολλοί φάρυγγας έπό-
νησαν' φωναι κακούμεναι'καύσοι' φρενιτικοί' στόματα
άφθώδεα' αίδοίοισι φύματα' όφθαλμίαι' άνθρακες' κοι-
λιαι ταραχώδεες' άπόσιτοι' διφώδεες, οι μέν, οί δ' ού'
ούρα ταραχώδεα, πουλλά, κακά' κωματώδεες έπι που-
λύ και πάλιν άγρυπνοι' άκρισίαι πουλλαί' δύσκριτα' ύ-
δρωπες' φθινώδεες πουλλοί Τά μεν έπιδημήσαντα νου
σήματα, ταύτα. Έκαστου δέ τών υπογεγραμμένων ε'ι-
δέων ήσαν οί κάμνοντες, και έθνησκον πουλλοί Ξυνέ
πιπτε δέ έφ'έκάστοισι τουτέων ώδε.
4 Πολλοϊσι μέν τό ερυσίπελας μετά προφάσιος, έπι
τοΐσι τυχούσι, και πάνυ έπϊ σμικροΐσι τρωματίοισιν, έφ'
όλω τω σώματι, μάλιστα δέ τοΐσι περί έξήκοντα έτεα,
και περί κεφαλήν, ει και σμικρόν άμεληθείη, πολλοϊσι δέ
και έν θεραπείγ) έούσιν' μεγάλαι φλεγμοναι έγιγνοντο,
καϊ τό ερυσίπελας πουλύ ταχύ πάντοθεν έπενέμετο.
124
ΕΠΙΔΗΜΙΑΙ
περιστατικά αυτα υπήρχε κάποια φανερή αίτια, σε άλλα όχι* κακοήθη* σκότωσαν πολλούς* πολλοί παρουσίασαν ενοχλήσεις στον φάρυγγα* κακώσεις στη φωνή* καύσοι* φρενίτιδες* άφθες στο στόμα* σπυριά στα γεννητικά όργανα* οφθαλμίες' άνθρακες* εντερικές διαταραχές* ανορεξίες* δίψα σε κάποιους, σε άλλους όχι* ούρα ακατάστατα, πολλά, άσχημα* παρατεταμένοι ληθαργικοί ύπνοι και ύστερα περίοδοι αϋπνίας* σε πολλές περιπτώσεις έλλειψη κρίσης" σε άλλες δύσκολη (^παρατεταμένη και καθυστερημένη) κρίση" υδρωπικίες" πολλά περιστατικά φθίσης. Αυτές ήταν οι αρρώστιες που έκαναν την εμφάνιση τους στον τόπο -υπήρξαν άρρωστοι από όλα τα είδη ασθενειών που αναγράφηκαν παραπάνω, και ήταν πολλοί αυτοί που πέθαιναν. Τα συμπτώματα με τα οποία παρουσιάστηκε η καθεμιά τους ήταν τα ακόλουθα:
4 Σε πολλές περιπτώσεις η αιτία για το ανεμοπύρωμα ήταν μια πληγή, η παραμικρότερη, σε κάποιο τυχαίο σημείο του σώματος -ιδίως σ' αυτούς που ήταν γύρω στα εξήντα τους-, και μάλιστα στο κεφάλι, έστω κι αν η πληγή είχε λίγο μόνο παραμεληθεί (σε πολλές περιπτώσεις και κατά τη διάρκεια της θεραπείας)" σοβαρές φλεγμονές έκαναν την εμφάνιση τους και το ανεμοπύρωμα πολύ γρήγορα απλωνόταν πα-
125
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
Τοΐσι μέν ούν πλείστοισιν αύτέων αποστασίες2* ές εμ
πυήματα ξυνέπιπτον' σαρκών και νεύρων και όστέων
έκπτώσιες μεγάλα ι. Ήν δέ και τό ρεύμα τό Συνιστάμε
νο ν ού πύω ϊκελον, άλλά σηπεδών τις άλλη, και ρεύμα
πουλύ και ποικίλο ν. Οίσι μέν ούν περϊ κεφαλήν τουτέων
τι ζυμπίπτοι γίγνεσθαι, μαδήσιές τ ε όλης τής κεφαλής
έγίγνοντο και τοΰ γενείου, καί όστέων φιλώματα καί
έκπτώσιες, καί πουλλά ρεύματα" έν πυρετοΐσί τε ταύτα
καί άνευ πυρετών.Ήν δέ ταύτα φοβερώτερα ή κακίω'
οίσι γάρ ές εμπύημα ό τών τοιούτων άφίκοιτο πεπα-
σμός, οί πλείστοι τουτέων έσωζοντο' οίσι δέ ή μέν
φλεγμονή καί τό ερυσίπελας άπέλθοι, τοιαύτην δέ άπό-
στασιν μηδεμίην ποιήσαιτο, τουτέων άπώλλυντο
πουλλοί(Ομοίως δέ καί δποι άλλη τοΰ σώματος πλα-
νηθείη, ξυνέπιπτε ταΰτα' πολλοϊσι μέν γάρβραχίων καί
πήχυς όλος περιερρύη' οίσι δέ έπι τά πλευρά, ταύτα έ-
κακοΰτο ή τών έμπροσθεν τι ή τών όπισθεν οίσι δέ όλος
ό μηρός ή τά περικνήμια έφιλοΰτο, καί πούς όλος. Ήν
δέ πάντων χαλεπώτατον τών τοιούτων, ότε περϊ ήβην
126
ΕΠΙΔΗΜΙΛΙ
ντου. Στους περισσότερους ασθενείς οι αποστάσεις έ-παιρναν τη μορφή εμπυήματος* σήψεις σαρκών, τενόντων, οστών σε μεγάλη έκταση. Καθώς η σήψη ήταν διαφορετικού είδους, το υγρό που σχηματιζόταν δεν έμοιαζε με πύον, και ήταν άφθονο και ποικιλόμορφο. Στις περιπτώσεις λοιπόν που κάποιο από τα συμπτώματα αυτά παρουσιαζόταν στο κεφάλι, έπεφταν όλες οι τρίχες από το κεφάλι και από το πιγούνι* τα οστά απογυμνώνονταν και σάπιζαν, και παρουσιαζόταν άφθονη ροή υγρών. Όλα αυτά άλλοτε με πυρετό και άλλοτε δίχως πυρετό. Τα συμπτώματα αυτά πιο πολύ προκαλούσαν φόβο παρά ήταν επικίνδυνα, αφού οι πιο πολλοί από αυτούς στους οποίους η ωρίμανση των συμπτωμάτων οδηγούσε σε εμπύημα, σώζονταν* όταν όμως η φλεγμονή και το ανεμοπύρωμα εξαφανίζονταν χωρίς να προκαλέσουν τέτοιου είδους εμπύ-ηση, πολλοί τους πέθαιναν. Παρόμοια συμπτώματα εμφανίζονταν και όταν η αρρώστια απλωνόταν σε κάποιο άλλο σημείο του σώματος* σε πολλούς, πράγματι, κατατρωγόταν ο βραχίονας ή ο πήχης ολόκληρος* σε όσους πάλι η αρρώστια απλωνόταν στα πλευρά, η κάκωση παρουσιαζόταν εκεί, στο μπρος ή στο πίσω μέρος* σε μερικούς απογυμνωνόταν ολόκληρος ο μηρός ή η κνήμη, ή και ολόκληρο το πόδι. Η χειρότερη όμως από όλες τις περιπτώσεις ήταν όταν προσ-
1 2 /
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
και αιδοία γένοιτο. Τά μέν περϊ έλκεα καί μετά προφά-
σιος τοιαύτα' πολλοϊσι δέ έν πυρετοϊσι και προ πυρετού
και έπι πυρετοϊσι ξυνέπιπτεν.Ήν δέκαϊ τούτων δσαμέν
άπόστασιν ποιήσαιτο διά τοΰ έκπυήσαι ή κατά κοιλίη ν
ταραχή τις επίκαιρος ή χρηστών οΰρων διάδοσις γένοι
το, διά τούτων λελύσθαι' οίσι δέ μηδέν τούτων ζυμπί-
πτοι, άσήμως δέ άφανιζομένων, θανατώδεα γίνεσθαι.
Πουλύ μέν ούν τοΐσι πλείστοισι ξυνέπιπτε τά περί τό ε
ρυσίπελας τοΰ ήρος' παρείπετο δέ καί διά τοΰ θέρεος καί
ύπό φθινόπωρον.
ίο Ούρα δέ πολλά μέν τά διεξιόντα ήν ούκ έκ τών
προσφερομένων ποτών, άλλά πολλόν υπερβάλλοντα"
πολλή δέ τις καί τών ούρων κακότης ήν τών άπιόντων'
ούτε γάρ πάχος ούτε πεπασμούς ούτε καθάρσιας χρη-
128
ΕΠΙΔΗΜΙΑΙ
βάλλονταν η περιοχή της ήβης και τα γεννητικά όργανα. Αυτά ήταν όσα συνέβαιναν ως αποτέλεσμα κάποιας πληγής ή κάποιας φανερής αιτίας. Σε πολλούς όμως τα συμπτώματα παρουσιάζονταν και κατά τη διάρκεια πυρετού, όπως επίσης και πριν ή μετά από πυρετό. Και σ' αυτές τις περιπτώσεις, αν γινόταν εκ-πύηση σε κάποιο σημείο ή εντερική διαταραχή σε κατάλληλη στιγμή ή αποβολή καλής ποιότητας ούρων, η αρρώστια εξαφανιζόταν* αν όμως δεν συνέβαινε τίποτε από αυτά και τα πρώτα συμπτώματα εξαφανίζονταν τελείως, η αρρώστια κατέληγε σε θάνατο. Τα περισσότερα λοιπόν περιστατικά ανεμοπυρώματος έκαναν την εμφάνιση τους την άνοιξη, η αρρώστια όμως εξακολούθησε να υπάρχει και το καλοκαίρι, και ως το φθινόπωρο.
5 Παθήσεις του φάρυγγα και του στόματος.
6 Καύσοι και φρενίτιδες.
7 Δερματικές παθήσεις.
8 Αρρώστιες του εντερικού σωλήνα.
9 Ανορεξία και δίφα.
ίο Τα ούρα που αποβάλλονταν ήταν πολλά -η ποσότητα τους δεν αντιστοιχούσε προς τα ποτά που έπινε ο ασθενής, αλλ' ήταν πολύ μεγαλύτερη. Εκτός όμως αυτού πολύ κακή ήταν και η όψη των ούρων που αποβάλλονταν: ούτε πυκνότητα είχαν ούτε ωριμότη-
129
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
στάς είχεν' έπι πολλοϊσι γάρ αί κατά κύστιν καθάρσιες,
χρησται γιγνόμεναι, αγαθόν' έσήμαινον δέ τοΐσι πλεί
στοισι ξύντηξιν και ταραχή ν και πόνους και ακρισίας.26
11 Κωματώδεες δέ μάλιστα οι φρενιτικοί καϊ οι καυ-
σώδεες ήσαν' άτάρ και έπι τοΐσιν άλλοισι νουσήμασι
πάσι τοΐσι μεγίστοισιν, δ τι μετά πυρετού γίγνοιτο' διά
παντός δέ τοΐσι πλείστοισιν ή βαρύ κώμα παρείπετο ή
μικρούς και λεπτούς ύπνους κοιμάσθαι.
15 Ήν δέ πάσι τοΐσιν ύπογεγραμμένοισι χαλεπώτα-
τονμέν τό έαρ και πλείστους άπέκτεινε, τό δέ θέροςρή-
ιστον9 καϊ ελάχιστοι άπώλλυντο' τού δέ φθινοπώρου
καϊ ύπό πληϊάδα πάλιν έθνησκον οί πολλοί. Δ. Δοκέει
δέ μοι προσωφελήσαι κατά λόγον τό γενόμενον θέρος'
τάς γάρ θερινάς νούσουςχειμών επιγενόμενος λύει, καϊ
τάς χειμερινάς θέρος έπιγενόμενον μεθίστησιν. Καίτοι
1 3 0
ΕΠΙΔΗΜΙΑΙ
τα ούτε καλό καθαρτικό αποτέλεσμα (συνήθως η μέσω της κύστης κάθαρση, με ούρα καλής ποιότητας, κάνει καλό)* αντίθετα στις πιο πολλές περιπτώσεις δήλωναν εξάντληση, διαταραχή, πόνους και απουσία κρίσης.
ι ι Βαρύ ληθαργικό ύπνο παρουσίαζαν όσοι υπέφεραν από φρενίτιδα και από καύσο* ο ύπνος όμως αυτός συνόδευε και όλες τις άλλες πολύ σοβαρές αρρώστιες, αν αυτές παρουσίαζαν πυρετό. Γενικά οι περισσότεροι άρρωστοι ή έπεφταν σε βαρύ ληθαργικό ύπνο ή είχαν σύντομους ελαφρούς ύπνους.
12 Διάφορα είδη πυρετών,
13 Φθίση.
14 Είδη φθίσης.
15 Για όλους τους αρρώστους που περιέγραψα παραπάνω η χειρότερη εποχή ήταν η άνοιξη (αυτή έφερε τους περισσότερους θανάτους)* η καλύτερη εποχή ήταν το καλοκαίρι (ελάχιστοι πέθαιναν)* το φθινόπωρο όμως και στον καιρό των Πλειάδων οι θάνατοι έγιναν πάλι πολλοί [την τέταρτη μέρα]. Το βρίσκω, πάντως, πολύ φυσικό ότι ο ερχομός του καλοκαιριού βοήθησε πολύ, αφού, ως γνωστόν, τις θερινές αρρώστιες τις εξαφανίζει ο ερχομός του χειμώνα, ενώ τις χειμερινές τις διώχνει ο ερχομός του καλοκαιριού. Αυ-
Ι 3 ΐ
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΙ:
αυτό γε επί έωυτοΰ τό γενόμενου θέρος ούκ ευσταθές έ
γένετο, άλλ' εξαίφνης θερμόν καϊ νότιον και άπνοον'
αλλ' όμως προς τήν άλλην κατάστασινμετάλλαξαν ω
φέλησε ν.
ι62? Μέγα δέ μέρος ήγεΰμαι τής τέχνης είναι τό δυνα-
σθαι κατασκοπέεσθαι περϊ τών γεγραμμένων ορθώς. Ό
γάρ γνούς και χρεωμένος τούτο ι σι ν, ούκ άν μοι δοκέη
μέγα σφάλλεσθαι έν τη τέχνη. Δει δή καταμανθάνειν
ακριβώς τήν κατάστασιν τών ώρέων έκαστης, καϊ τών
νου σων, αγαθόν ό τι κοινό ν έν τη καταστάσει ή έν τη
νουσω, κακόν ό τι κοινό ν έν τη καταστάσει ή έν τη
νουσω, μακρόν ό τι νούσημα και θανάσιμο ν, μακρόν ό τι
και περιεστικόν, οξύ ό τι θανάσιμον, οξύ ό τι περι-
εστικόν. Τάξιν τών κρισίμων έκ τουτέων σκοπέεσθαι,
καϊ προλέγειν έκ τουτέων, εύπορέεται. Είδότι περϊ
τουτέων, έστιν είδέναι ους καί ότε και ώς δει'διαιτήν.
132
ΕΠΙΔΗΜΙΛΙ
τό καθεαυτό, βέβαια, το συγκεκριμένο καλοκαίρι δεν ήταν σταθερά ομαλό (οι ζέστες έπιασαν ξαφνικά, μαζί με νοτιάδες και άπνοια), η αλλαγή όμως που έφερε ενσχέσει προς την προηγούμενη κατάσταση ωφέλησε.
ιό Πιστεύω ότι ένα σημαντικό μέρος της ιατρικής τέχνης είναι και το να μπορεί κανείς να μελετά σωστά ό,τι έχει γραφτεί: ο γιατρός που τα ξέρει όλα αυτά και τα χρησιμοποιεί, δεν θα κάνει, κατά τη γνώμη μου, μεγάλα σφάλματα κατά την άσκηση της τέχνης του. Πρέπει λοιπόν ο γιατρός να μελετά με ακρίβεια την κατάσταση της κάθε εποχής, αλλά και των ασθενειών, για να μπορεί να ξέρει τι κοινό καλό έχουν η εποχή και η αρρώστια, ή τι κοινό κακό έχουν η εποχή και η αρρώστια* ποια αρρώστια κρατάει πολύ και οδηγεί στον θάνατο, ποια κρατάει πολύ αλλά περνάει και γίνεται καλά, ποια οξεία αρρώστια οδηγεί στον θάνατο και ποια οξεία αρρώστια περνάει και γίνεται καλά. Με τις γνώσεις αυτές μπορεί πια να εξετάζει την τάξη των κρίσιμων ημερών και να κάνει προγνώσεις. Ο γιατρός που έχει γνώση αυτών των πραγμάτων μπορεί να ξέρει ποιους αρρώστους πρέπει να φροντίζει, πότε και με ποιον τρόπο.
133
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
17 Έκκαίδεκα άρρωστοι
"Αρρωστος πέμπτος
Έν Ααρίσση φαλακρός μηρό ν δεξιό ν επόνησεν εξαί
φνης' τών δε προσφερομένων ουδέν ώφέλει. Τη πρώτη
πυρετός οξύς, καυσώδης' άτρεμέως είχεν' οί δέ πόνοι
παρείποντο. Λευτέρη τοΰ μηρού μέν ύφίεσαν οί πόνοι, ό
δέ πυρετός έπέτεινεν' ΰπεδυσφόρει' ούκ έκοιμάτο * άκρεα
φυχρά' ούρων πλήθος διήει ού χρηστών. Τρίτη τοΰ
μηρού μέν ό πόνος έπαύσατο, παρακοπή δέ τής γνώμης
καί ταραχή28 καϊ πουλύς βληστρισμός. Τετάρτη περϊ
μέσον ήμερης έθανεν. Όξύ.21
"Αρρωστος έκτος
Έν Αβδήροισι Περικλέα πυρετός έλαβεν οξύς, ξυνεχής
μετά πόνου' δίφα πουλλή' άση' πότον κατέχειν ούκ ή-
134
ΕΠΙΔΗΜΙΑΙ
17 Δεκαέξι άρρωστοι
Πέμπτος άρρωστος
Στη Λάρισα ένας φαλακρός άντρας ένιωσε ξαφνικά πόνο στον δεξιό μηρό. Τίποτε από ό,τι του έδωσαν δεν τον ωφέλησε. Την πρώτη μέρα ψηλός πυρετός τύπου καύσου" ήταν ήρεμος, οι πόνοι όμως εξακολουθούσαν να υπάρχουν. Τη δεύτερη μέρα οι πόνοι του μηρού υποχώρησαν, ο πυρετός όμως ανέβηκε περισσότερο* ο ασθενής είχε κάποια δυσφορία* δεν μπορούσε να κοιμηθεί* άκρα ψυχρά* ούρησε άφθονα ούρα κακής ποιότητας. Την τρίτη μέρα ο πόνος του μηρού σταμάτησε, σάλεψε όμως το μυαλό του, η διαταραχή ήταν μεγάλη, και τιναζόταν ασταμάτητα μια από δω και μια από κει. Την τέταρτη μέρα, κατά το μεσημέρι, πέθανε. [Οξεία αρρώστια.]
Έκτος άρρωστος Στα Άβδηρα ο Περικλής παρουσίασε ψηλό πυρετό,
συνεχή, με πόνους" μεγάλη δίψα" ναυτία" ό,τι έπινε, δεν μπορούσε να το κρατήσει μέσα του. Πρήστηκε λί-
135
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
δύνατο' ήν δέ ύπόσπληνός τε και καρηβαρικός. Τη
πρώτη ήμορράγησεν έξ αριστερού' πουλύς μέντοι ό πυ
ρετός έπέτεινεν' ούρησε πουλύ θολερόν, λευκόν" κείμε
νο ν ού καθίστατο. Δεύτερη πάντα παρωξύνθη' τά μέν
τοι ούρα παχέαμέν ήν, ιδρυμένα δέ μάλλον' και τά πε
ρί τήν άσην έκούφισεν' έκοιμήθη. Τρίτη πυρετός έμα
λά χθη' ούρων πλήθος, πέπονα, πουλλήν ύπόστασιν έ- .
χοντα' νύκτα δι' ήσυχίης. Τετάρτη περϊ μέσον ήμερης
ίδρωσε πολλω θερμω δι1 όλου' άπυρος' εκρίθη' ούχύπέ-
στρεφεν.'Οξύ.21
"Αρρωστος δέκατος
Έν Άβδήροισι Νικόδημον έξ αφροδισίων και πότων
πύρ έλαβε ν. Αρχόμενος δέ ήν άσώδης και καρδιαλγικός'
διφώδης' γλώσσα έπεκαύθη' ούρα λεπτά μέλανα. Δεύ
τερη ό πυρετός παρωξύνθη" φρικώδης" άσώδης* ουδέν
έκοιμήθη' ήμεσεχολώδεα, ξανθά' ούρα όμοια' νύκτα δι3
ήσυχίης' ύπνωσεν. Τρίτη ύφήκε πάντα'ραστώνη δέ ήν'
περϊ ηλίου δυσμάς πάλιν ύπεδυσφόρει' νύκτα έπιπόνως.
136
ΕΠΙΔΗΜΙΑΙ
γο η σπλήνα του και ένιωθε βάρος στο κεφάλι. Την πρώτη μέρα αιμορράγησε από το αριστερό ρουθούνι* και όμως ο πυρετός του ανέβηκε πολύ* ούρα πολλά, θολερά, άσπρα" αν τα άφηνες ακίνητα, δεν κατακαθό-ταν ίζημα. Τη δεύτερη μέρα όλα τα συμπτώματα οξύνθηκαν* τα ούρα του όμως ήταν τώρα παχύρρευστα και άφηναν περισσότερο ίζημα* και η ναυτία του έγινε ελαφρότερη* κοιμήθηκε. Την τρίτη μέρα ο πυρετός μαλάκωσε* άφθονα ούρα, ώριμα, με πολύ ίζημα* νύχτα ήρεμη. Την τέταρτη μέρα, κατά το μεσημέρι, άφθονος ζεστός ιδρώτας σε όλο το σώμα* απύρετος* η αρρώστια κρίθηκε* δεν παρουσίασε υποτροπή, [Οξεία αρρώστια.]
Δέκατος άρρωστος Στα Άβδηρα ο Νικόδημος παρουσίασε πυρετό ύστε
ρα από σεξουαλική δραστηριότητα και πολύ πιοτό. Στην αρχή είχε ναυτία και πόνο στο στομάχι* δίψα* η γλώσσα του ήταν ξερή* ούρα λεπτά, σκούρα. Τη δεύτερη μέρα ο πυρετός ανέβηκε, είχε τρεμούλα και ναυτία, δεν κοιμήθηκε* έκανε χολώδη, κίτρινο εμετό* τα ούρα του όπως την προηγούμενη" τη νύχτα ήταν ήσυχος" κοιμήθηκε. Την τρίτη μέρα όλα τα συμπτώματα έγιναν ελαφρότερα* ανακουφίστηκε* γύρω στη δύση όμως του ήλιου αισθάνθηκε πάλι κάποια δυσφο-
137
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
Τετάρτη ρίγος" πυρετός πουλύς" πόνοι πάντων" ούρα
λεπτά εναιώρημα" νύκτα πάλιν δι' ήσυχίης. Πέμπτη
ενήνμέν πάντα, ραστώνη δέ ήν.Έκτη τών αυτών πόνοι
πάντων" ούροισιν εναιώρημα" παρέκρουσε πολλά. Έ-
βδόμηραστώνη. Όγδοη τά άλλοι9 ξυνέδωκε πάντα. Δε
κάτη και τάς έπομένας ένησαν μέν οί πόνοι, ήσσον δέ
πάντες" οί δέ παροξυσμοί καί οί πόνοι τουτέω διά τέλεος
έν άρτίησιν ήσαν μάλλον. Εικοστή ούρησε λευκόν, πά
χος είχε, κείμενον ού καθίστατο" ίδρωσε πολλω' έδοξεν
άπυρος γενέσθαι" δείλης δέ πάλιν έθερμάνθη, καί οί αυ
τοί πόνοι" φρίκη" δίφα' σμικρά παρέκρουσεν. Εικοστή
τετάρτη ούρησε πουλύ λευκόν, πουλλήν ύπόστασιν έ
χον" ίδρωσε πολλω θερμω δι' όλου" άπυρος' εκρίθη. -
ΧΔΙΚΔΥ.
"Αρρωστος τεσσαρεσκαιδέκατος
Έν Κυζίκω γυναικί θυγατέρας τεκούση διδύμους καί
δυστοκησάση καί ού πάνυ καθαρθείση τό μέν πρώτον
ΐ3δ
ΕΠΙΔΗΜΙΑ!
ρία' νύχτα δυσάρεστη. Την τέταρτη μέρα ρίγος* πολύς πυρετός* πόνοι σε όλο το σώμα* ούρα λεπτά με εναιώρημα* νύχτα ξανά ήσυχη. Την-πέμπτη μέρα όλα τα συμπτώματα ήταν παρόντα, αισθανόταν όμως ευχάριστα. Την έκτη μέρα ίδιοι πόνοι σε όλο το σώμα* στα ούρα εναιώρημα* μεγάλη παράκρουση. Την έβδομη μέρα ανακούφιση: Την όγδοη όλα τα άλλα συμπτώματα υποχώρησαν.· Τη δέκατη και τις επόμενες μέρες οι πόνοι εξακολουθούσαν να υπάρχουν, ήσαν όμως γενικά ηπιότεροι* οι παροξυσμοί και οι πόνοι τους ήταν σε όλη τη διάρκεια της αρρώστιας του εντονότεροι στις άρτιες μέρες. Την εικοστή ημέρα τα ούρα του ήταν λευκά, πυκνά, και όταν έμεναν ακίνητα, δεν παρουσίαζαν ίζημα" ίδρωσε πολύ* φάνηκε να του έπεσε ο πυρετός, ξανανέβηκε όμως το απόγευμα και είχε πάλι τους ίδιους πόνους* τρεμούλιασμα* δίψα* μικρή παράκρουση. Την εικοστή τέταρτη μέρα άφθονα λευκά ούρα με πολύ ίζημα* άφθονος ζεστός ιδρώτας σε όλο του το σώμα* ο πυρετός του έπεσε τελείως* η αρρώστια κρίθηκε.
Δέκατος τέταρτος άρρωστος Στην Κύζικο μια γυναίκα που γέννησε με μεγάλη
ταλαιπωρία δίδυμες κόρες και που η κάθαρση της δεν έγινε ολότελα ομαλά παρουσίασε αρχικά ψηλό πυρε-
139
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
επήλθε πυρετός φρικώδης, όξύς' κεφαλής και τραχήλου
βάρος μετ' οδύνης' άγρυπνος εξ αρχής, σιγώσα δέ και
σκυθρωπή και ού πειθομένη' ούρα λεπτά και άχροα' δι-
φώδης, άσώδης τό πουλύ'κοιλίη πεπλανημενως, ταρα
χώδης, και πάλιν ξυνισταμένη.Έκτη ές νύκτα πουλλά
παρέλεγεν' ουδέν έκοιμήθη. Περί δέ ένδεκάτην έούσα
έξεμάνη, και πάλιν κατενόει' ούρα μέλανα, λεπτά και
πάλιν διαλείποντα, έλαιώδεα' και κοιλίη πολλοϊσι, λε-
πτοΐσι, ταραχώδεσιν. Τεσσάρεσκαιδεκάτη σπασμοί
πουλλοί' άκρεα φυχρά' ουδέν έτι κατενόει' ούρα επέστη.
Έκκαιδεκάτη άφωνος. Έπτακαιδεκάτη άπέθανεν. Φρε-
νϊτις.21 -ΜΤΙΖΘ.
"Αρρωστος έκκαιδέκατος
Έν Μελιβοίη νεηνίσκος έκ πότων και αφροδισίων
πολλών πουλύν χρόνον θερμανθείς κατεκλίθη' φρικώ
δης δέ και άσώδης ήν και άγρυπνος και άδιφος. Άπό δέ
κοιλίης τη πρώτη πολλά κόπρανα διήλθε ξύν περιρρόω
πολλω, και τάς έπομένας ύδατόχλοα πολλά διήει' ούρα
λεπτά, ολίγα, άχροα'30 πνεύμα αραιό ν, μέγα, διά χρό
νου ' υποχονδρίου έντασις ύπολάπαρος, παραμήκης έξ
140
ΕΠΙΔΗΜΙΑΙ
τό με ρίγος" επώδυνο βάρος στο κεφάλι και στον τράχηλο* από την αρχή είχε αϋπνίες, ήταν σιωπηλή, σκυθρωπή και ανυπάκουη* ούρα λεπτά και άχρωμα" δίψα, ναυτία κάθε τόσο" κόπρανα τη μια πολύ χαλαρά και την άλλη σφιχτά -δίχως καμιά τάξη. Την έκτη μέρα μεγάλο παραμιλητό τη νύχτα" δεν κοιμήθηκε. Γύρω στην ενδέκατη μέρα σάλεψε το μυαλό της, συ-νήρθε όμως πάλι" ούρα σκούρα, λεπτά και -κατά διαστήματα- ελαιώδη* διαταραχή του εντερικού σωλήνα, με πολλά λεπτά κόπρανα. Τη δέκατη τέταρτη μέρα πολλοί σπασμοί* άκρα ψυχρά* καμία πλέον πνευματική διαύγεια* επίσχεση ούρων. Τη δέκατη έκτη μέρα έχασε τη φωνή της. Τη δέκατη έβδομη πέθανε. [Φρενίτιδα.]
Δέκατος έκτος άρρωστος Στη Μελίβοια ένας νεαρός, που από το πολύ πιοτό
και την έντονη σεξουαλική δραστηριότητα είχε για πολύν καιρό πυρετό, έπεσε στο κρεβάτι. Είχε ρίγη, ναυτία, αϋπνία* δίψα δεν είχε. Την πρώτη μέρα πολλά κόπρανα με άφθονα τριγύρω υγρά* τις επόμενες μέρες άφθονα, επίσης, υδαρή πρασινωπά κόπρανα* ούρα λεπτά, λιγοστά, κακού χρώματος* αναπνοή αραιή, βαθιά, κατά διαστήματα* μαλακή από κάτω ένταση του υποχονδρίου απλωμένη και στις δυο πλευ-
ΐ4ΐ
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗ!·
αμφοτέρων' καρδίης31 παλμός διά τέλεος ξυνεχής' ού
ρησε ν ελαιώδες. Δεκάτη παρέκρουσεν άτρεμέως9 ήν δε
κόσμιος τε καϊ ήσυχο ς' δέρμα καρφαλέον και περιτετα-
μένον' διαχωρήματα η πολλά και λεπτά ή χολώδεα,
λιπαρά. Τεσσαρεσκαιδεκάτη πάντα παρωξύνθη" παρε-
κρούσθη, πολλά παρέλεγεν. Εικοστή έξεμάνη'βληστρι-
σμός' ουδέν ούρει' σμικρά ποτά κατειχετο. Τη εικοστή
τετάρτη άπέθανεν. Φρενΐτις.
142
ΕΠΙΑΗΜΙΑΙ
ρές* αδιάκοποι παλμοί της καρδιάς σε όλη τη διάρκεια της αρρώστιας" ούρα ελαιώδη. Τη δέκατη μέρα παρουσίασε ελαφριά παράκρουση, ήταν όμως κόσμιος και ήσυχος" δέρμα ξερό και τεντωμένο* κόπρανα ή πολλά και λεπτά ή χολώδη και λιπαρά. Τη δέκατη τέταρτη μέρα όλα τα συμπτώματα οξύνθηκαν* παράκρουση, έντονο παραμιλητό. Την εικοστή μέρα σάλεψε το μυαλό του" τιναζόταν μια από δω και μια από κει" καθόλου ούρα* από τα ποτά μικρή μόνο ποσότητα κρατούσε μέσα του. Την εικοστή τέταρτη μέρα πέθανε. [Φρενίτιδα.]
143
Σ Χ Ο Λ Ι Α
ι. Γ ι α τον συγγραφέα του έργου δεν έχει, βέβαια, καμιά απο
λύτως σημασία (ούτε, φυσικά, και γ ια τον αναγνώστη του) να
χρονολογήσει τα «γεγονότα» = τα φαινόμενα που περιγράφει.
Τον γιατρό - συγγραφέα του έργου τον ενδιαφέρουν μόνο οι συ
γκεκριμένες καιρικές συνθήκες που επικράτησαν στον τάδε συ
γκεκριμένο τόπο στη διάρκεια κάποιας (όχι της τάδε) χρονιάς
και, μαζί, οι αρρώστιες που εμφανίστηκαν τότε εκεί ως αποτέ
λεσμα αυτών των καιρικών συνθηκών (βλ. και σ. 41 της Εισα
γωγής) . Παρέλκει λοιπόν, στην πραγματικότητα, κάθε «παρά
πονο» μας γ ια παράλειψη χρονολογικών στοιχείων -όπως πα
ρέλκει, φυσικά, τότε και κάθε συσχετισμός με το χρονολογικό
σύστημα που χρησιμοποίησε ο Θουκυδίδης για την εξιστόρηση
των γεγονότων του Πελοποννησιακού πολέμου. Φαίνεται μά
λιστα πως οι «παραπονούμενοι» παρερμήνευσαν εν προκειμέ
νω τον Γαληνό, ο οποίος, σχολιάζοντας τον τρόπο με τον οποίο
ο συγγραφέας του έργου προσδιορίζει τις περιόδους του έτους
γ ια τις οποίες θα μιλήσει , αναφέρεται στα «κοσμικά», όπως τα
λέει , στοιχεία, που είναι, βέβαια, τα ίδια για όλους τους τόπους
-στην πραγματικότητα αποφεύγει με τον τρόπο αυτό να μ ι λ ή
σει γ ια μήνες, οι οποίοι είναι έπιχώριοι καθ' εκαστον έθνος: η
ποικιλία των ονομάτων τους από πόλη σε πόλη θα μπορούσε να
δημιουργήσει σύγχυση στους αναγνώστες του. Καμιά λοιπόν,
στην πραγματικότητα, πρόθεση στον συγγραφέα να δημιουργή
σει ή να χρησιμοποιήσει κάποιο σύστημα χρονολόγησης.
2. Η αρχαία ελληνική λέξη ετησίαι (με ή χωρίς το ουσ. ανε-
144
ΕΠΙΔΗΜΙΛΙ
μοι δίπλα) δήλωνε τους ανέμους που φυσούν στο Αιγαίο κανο
νικά κάθε χρόνο {έτος) από τα τέλη Ιουλίου (με την ανατολή
λοιπόν του Σειρίου) επί τριάντα ή σαράντα μέρες.
3 -Συχνότατη στην Ιπποκρατική συλλογή λέξη-όρος για δή
λωση πολύ ψηλού πυρετού (πρόκειται γ ια διαλείποντα τριταίο
πυρετό)" μερικοί νεότεροι ερμηνευτές θεωρούν ότι πρόκειται γ ια
τυφοειδή λο ίμωξη ή γ ια κακοήθη ελονοσία.
4· Ο λόγος είναι προφανώς για παρωτίτιδα (μαγουλάδες).
5· Ορισμένοι ερμηνευτές θεωρούν ότι η φράση σημαίνει: «δί
χως συμπτώματα δηλωτικά κρίσης».
6. Ξεκινώντας από το ότι το ρίγος είναι κοινό χαρακτηριστι
κό όλων λ ίγο πολύ των ειδών πυρετού {«ώςμυρίοις τοΰτο υ
πάρχον πυρετοΐς») ο Γαληνός εξηγεί ότι με τον χαρακτηρισμό
φρικώδης γίνεται εδώ αναφορά απλώς στο ότι το ρίγος κατε
λάμβανε το μεγαλύτερο μέρος του παροξυσμού (« όσο ι ς τό πλεί
στο ν μέρος του παροξυσμού κατειλήφασι ν αι φρίκαι»).
7. = κάθε δυόμιση μέρες.
8. Τ ο επίθετο αχρους (ιωνικά άχρως) χρησιμοποιείται στις
Επιδημίες με δύο σημασίες: α) «δ ίχως χ ρ ώ μ α » , «άχρωμος» )
(ά στερητ. + χρώς - χρώμα) , β) « μ ε κακό χ ρ ώ μ α » (αντίθετο
του εΰχρους).
- .ρ. .Γ ια τον όρο αυτό βλ. σ. 25 του πρώτου τόμου και σ. 355
του παρόντος τόμου.
ί ο . Γ ι α τον βασικότατο αυτό όρο της ιπποκρατικής νοσολο
γίας βλ. σ. 25 του πρώτου τόμου.
11. Β λ . σ. ι ρ ο του πρώτου τόμου. - Σωστά είπαν ότι η ω
ραιότατη αυτή φράση θα μπορούσε πράγματι να μπε ι ως μότο
στις Ιστορίες του Θουκυδίδη.
12. Ο Γαληνός ομολογεί ότι από τη φράση αυτή έμεινε αρχι-
145
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
κά έκπληκτος (πώς να του φαινόταν άξια ενός Ιπποκράτη μια
τέτοια κοινοτοπία;), γρήγορα όμως άλλαξε γ ν ώ μ η μόλις ανα
λογίστηκε το πλήθος των σφαλμάτων που από ανικανότητα
και αλαζονεία έκαναν οι γιατροί της εποχής του' προτίμησε
λοιπόν τελικά να δει στη φράση αυτή την ταπεινοφροσύνη που
προσιδιάζει στον γνήσιο επιστήμονα.
13. = θερινή ισημερία: 25 Ιουνίου.
Ι4· 19 Ιουλίου.
Ι5· Τ ο αίμα.
ι ό . Μ ε τ η λέξη φρένες δήλωνε η αρχαία ελληνική γλώσσα το
διάφραγμα, τον υμένα που χωρίζει τον θώρακα από την κοιλιά.
Ή δ η στον Όμηρο το διάφραγμα θεωρούνταν η έδρα της νόησης,
μ ια πίστη που κράτησε για αιώνες (στον πρώτο τόμο είδαμε ό
τ ι την πίστη αυτή την πολέμησε με πάθος ο συγγραφέας του έρ
γου Περϊ ιερής νοΰσοΰ)/Οταν την παλιά αυτή αντίληψη ήρθε
να την αντικαταστήσει η πίστη ότι έδρα της νόησης είναι ο ε
γκέφαλος, δεν υπήρχε, βέβαια, κανένας λόγος να αλλάξουν οι
παράγωγες από τη λέξη φρένες Χέζεις, όσες δήλωναν πια στην
ελληνική γλώσσα καθετί που σχετίζεται γενικά με τ η νόηση:
φρονώ, φρόνησις, φρόνιμος, άφρων, αφροσύνη, φρενοβλαβής,
φρενοβλάβεια κλπ. Μ ι α από τις λέξεις αυτές και η λέξη φρενΐ-
τις, {ή), που δήλωνε τη φλεγμονή της έδρας της νόησης, τώρα
του εγκεφάλου. Ά λ λ η μια τέτοια λέξη η λέξη φρενιτικός, που ως
επίθετο δήλωνε αυτόν που έχει σχέση με τ η φρενίτιδα και ως
ουσιαστικό τον πάσχοντα από φρενίτιδα (ο ουσιαστικοποιημέ-
νος τύπος τα φρενιτικά πτ\ρε τη σημασία; του ουσιαστικού φρενϊ-
τΥ£-). Φρενΐτιςλοιπόν και φρενιτικά""ήταν δυο λέξεις με τις οποί
ες δηλώνονταν έσχατες μορφές μανικών καταστάσεων* όταν ό
μως, όπως εδώ, ο λόγος είναι μαζί γ ια φρενίτιδες (ή φρενιτικά)
146
ΕΠΙΔΗΜΙΑΙ
και καύσους (βλ. και III 6), και μάλιστα η φρενϊτις παρουσιάζε
ται ως επακόλουθο του καύσου, τότε μπορεί κανείς να μιλήσει
γ ια παραληρηματική μορφή τύφου.
ιγ. Μάταιες προσπάθειες για αποπάτηση, "τανυτό", σφίξιμο
της κοιλιάς . .
ι δ . Έ τ σ ι ονομάζεται η συγκέντρωση πύου σε κοιλότητες του
σώματος.
Ι9· Γ ι α τ η σημασία της λέξης βλ. σ. 2 5 του πρώτου τόμου.
20. Ποια ήταν η σημασία της λέξης μετέωρος ενσχέσει προς
την αναπνοή φαίνεται πως ήταν κάτι το άγνωστο και στους αρ
χαίους υπομνηματιστές" έτσι εξηγείται και η ποικιλία των τρό
πων με τους οποίους ερμήνευσαν την αρχαία έκφραση οι νεότε
ροι ερμηνευτές και μεταφραστές (ένας τέτοιος, τότε, τρόπος και
ο δικός μας εδώ).
2 1 . Εκτός από τα κεφαλαία γράμματα που συναντούμε στο
τέλος των « ιστορικών» των ασθενών (βλ. γ ι ' αυτά παραπάνω,
σ. 47 εξ.), συχνά συναντούμε επίσης στη θέση αυτή τα ονόματα
των ασθενειών από τις οποίες έπασχαν οι ασθενείς των συγκε
κριμένων « ιστορικών». Ούτε και αυτές οι λέξεις ανήκαν στο αρ
χικό κείμενο, έγιναν όμως και αυτές συνοδευτικές του κειμένου
από πολύ παλιά (ήδη ο Γαληνός τις διέγραφε ως μ η αρμόζου
σες στο ιπποκρατικό πνεύμα): φαίνεται πως ήταν μια μεταγε
νέστερη προσθήκη για την κάλυψη αναγκών των γιατρών της
καθημερινής ιατρικής πράξης.
22. Έ τ σ ι , λένε, ονομαζόταν ένα μέρος της αγοράς της Αθήνας,
όπου πουλιούνταν πίθηκοι, ίσως ως ψεύτικα απομιμήματα του
ανθρώπου.
23. Γ ι α τη διαίρεση του έτους σε εποχές βλ. παραπάνω, σ. φ
(δες και σχόλιο ι ) .
147
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
24- Δερματ ική φλεγμονή.
25- Βλ . σχόλιο ία.
26. Μάλλον του εντερικού σωλήνα.
27- Ξαφνιάζει η παρουσία του κεφαλαίου αυτού σ' αυτή τ η θέ
ση. Από την άλλη, το κεφάλαιο το ξαναβρίσκουμε στην αρχή
του έργου Περί κρισίμων. Αυτό έκανε κάποιους μελετητές να
θεωρήσουν ότι το κεφάλαιο πρέπει να προστέθηκε στη θέση αυ
τ ή εκ των υστέρων.
28. Βλ . σχόλιο 26.
29- Ποια συμπτώματα εννοούνται; Τ ίποτε στο κείμενο που έ
χουμε δεν αφήνει να φανεί περί τίνος πρόκειται. Ορισμένοι ερ
μηνευτές δέχονται ότι ύστερα από τ η λέξη ογδόη υπήρχε κά
ποια φράση, που όμως εξέπεσε κατά την παράδοση του κειμέ
νου.
3θ. Βλ . σχόλιο δ.
3ΐ. Αυτήν την ερμηνεία υπέδειξε ο Γαληνός, βλ. όμως γ ια τ η
σημασία της λέξης καρδία π.χ. στη σ. 315 του πρώτου τόμου
(σχόλιο 26).
148
Α Φ Ο Ρ Ι Σ Μ Ο Ί
149
Οί ΑΦΟΡΙΣΜΟΙ ΕΙΝΑΙ, ΑΣΦΑΛΩΣ, ΤΟ ΠΙΟ ΦΗΜΙΣΜΕΝΟ
έργο της Ιπποκρατικής συλλογής. Το συμπεραίνει κανείς α) από τον εξαιρετικά μεγάλο αριθμό των χειρογράφων στα οποία μας παραδόθηκε (κανένα έργο της Ιπποκρατικής συλλογής δεν μας παραδόθηκε σε τόσο μεγάλο αριθμό χειρογράφων), β) από το πλήθος των γλωσσών στις οποίες μεταφράστηκε από πολύ νωρίς (λατινικά, εβραϊκά, αραβικά, συριακά), γ) από τα πολλά και σημαντικά υπομνήματα που γράφτηκαν γι' αυτό (από τον Γαληνό, τον Θεόφιλο, τον Στέφανο, τον Μελέτιο και άλλους) -όλα, βέβαια, αυτά φυσική συνέπεια της ακράδαντης πίστης ότι το έργο είχε γραφτεί από τον πιο μεγάλο γιατρό, τον «πατέρα της ιατρικής», τον Ιπποκράτη. Έτσι θα εξηγηθεί και ο θαυμάσιος έπαινος που διαβάζουμε για το έργο αυτό στο μεγάλο βυζαντινό εγκυκλοπαιδικό λεξικό, τη Σούδα: τών αφορισμών βίβλος, άνθρωπίνην υπερβαίνου
σα σΰνεσιν (= ένα βιβλίο που ξεπερνά την ανθρώπινη σοφία) -έτσι, φυσικά, θα εξηγήσουμε και τον τεράστιο αριθμό των εκδόσεων και μεταφράσεων του έργου στα νεότερα χρόνια.
ΐ5ΐ
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
Ένας Άγγλος μεταφραστής του έργου προλογίζοντας τη μετάφραση του θεώρησε τον εαυτό του υποχρεωμένο να προσθέσει τον δικό του έπαινο για το έργο αυτό, ξεπληρώνοντας στην πραγματικότητα το χρέος που έχει η γλώσσα του σ' αυτό: στον τίτλο του έργου αυτού, είπε ο Άγγλος μεταφραστής, η αγγλική γλώσσα χρωστά μια της λέξη, τη λέξη αρίιοπδίη (στην πραγματικότητα την ίδια «ομολογία» θα μπορούσαν να κάνουν και οι εκπρόσωποι πολλών άλλων γλωσσών του κόσμου): με τη λέξη αυτή δηλώνουν, πράγματι, σήμερα οι γλώσσες αυτές την με αποφθεγματική συντομία διατυπωμένη αλήθεια ή αρχή. - Δεν ήταν αυτή ακριβώς η αρχική σημασία της αρχαίας ελληνικής λέξης αφορισμός. Αρχικά η λέξη είχε τη σημασία «ξεχώρισμα», «προσδιορισμός», με φυσική βέβαια συνέχεια τη σημασία «ορισμός». Το πέρασμα στη σημασία «σύντομη, περιληπτική και σαφής περιγραφή ενός πράγματος» δεν ήταν, βέβαια, καθόλου δύσκολο* την αφορμή την έδωσε η χρήση της λέξης σε συμφραζόμενα όπως αυτά του συγκεκριμένου ιπποκρατικού έργου.
Στη μορφή που μας έχει παραδοθεί, το έργο διαιρείται -ήδη από την εποχή του Γαληνού (2ος αι. μ .Χ . ) -
σε εφτά ενότητες, σε εφτά τμήματα, όπως λέγονται. Στο πρώτο τμήμα γίνεται αναφορά κατά κύριο λόγο
152
ΑΦΟΡΙΣΜΟΙ
σε θέματα γενικής ιατρικής θεωρίας και θεραπευτικής πρακτικής. Στο δεύτερο ο λόγος είναι γενικά για την πρόγνωση σε επιμέρους αρρώστιες. Στο τρίτο για τον ρόλο που παίζουν το φυσικό περιβάλλον και η ηλικία στη διαμόρφωση των επιμέρους χαρακτηριστικών των ασθενειών. Στο τέταρτο εκτίθενται κυρίως απόψεις για τη θεραπεία μέσω εμετικών και καθαρτικών φαρμάκων, αλλά και ιδιαίτερου ενδιαφέροντος απόψεις για τα είδη των πυρετών. Στο πέμπτο, μεταξύ πολλών άλλων, γίνεται ενδιαφέρων λόγος για θέματα γυναικολογικά. Στο έκτο γίνεται, μεταξύ άλλων, αναφορά σε θέματα του ευρύτερου χώρου της χειρουργικής. Τέλος, στο έβδομο τμήμα μεγάλο μέρος του λόγου αναφέρεται και πάλι σε θέματα πρόγνωσης (δεν είναι μάλιστα λίγες οι φορές που ξαναδιαβάζουμε εδώ φράσεις που μας είναι ήδη γνωστές από τις προηγούμενες ενότητες).
Ο αναγνώστης θα έχει την ευκαιρία να διαβάσει εδώ ολόκληρο το' περιεχόμενο του πρώτου τμήματος και επιλογές από τα άλλα τμήματα/Ολα θα τον βοηθήσουν να αντιληφθεί την τυπική μορφή του έργου: σύντομες (συντομότατες κατά το δυνατόν, γιαυτό όμως και δυσκολομετάφραστες) φράσεις, που όλες τους περιέχουν το καταστάλαγμα από μια μακρότατης διάρκειας άσκηση του ιατρικού επαγγέλματος* φρά-
153
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
σεις λοιπόν με πληροφοριακό - (διδακτικό περιεχόμενο, χρησιμότατες σε κάθε υπηρέτη αυτής της τέχνης (πβλ. και την κρίση του Γαληνού: «έν όλίγη λέξει δύ-ναμίς έστι μεγάλη»)/Έται ο αναγνώστης θα αντιληφθεί έναν ακόμη λόγο που το έργο σχετίσθηκε ανεπιφύλακτα από μιας αρχής με το όνομα του Ιπποκράτη: ο Ιπποκράτης δεν ήταν μόνο ένας μεγάλος γιατρός, αλλά και ένας μεγάλος δάσκαλος αυτής της τέχνης - ακριβώς η αρχαία παράδοση έλεγε πως το έργο ο Ιπποκράτης το σύνθεσε στα γεροντικά του χρόνια ως μια συνόψιση της τεράστιας, της απέραντης πείρας του. Παράλληλα όμως ο αναγνώστης θα αντιληφθεί και κάτι άλλο: πως πολλές από τις επιμέρους προτάσεις έχουν καθαρά προγνωστικό περιεχόμενο -κι εμείς το ξέρουμε ήδη ότι η πρόγνωση είχε κεντρικότατη θέση στο γενικότερο σύστημα της ιπποκρατικής ιατρικής (είχαμε την ευκαιρίο: να το διαπιστώσουμε σε σημαντικότατα κείμενα του προηγούμενου και του παρόντος τόμου: Προγνωστιχόν, Περί αέρων υδάτων τόπων, Έπιδημ(αϊ).
Ήδη από την έκθεση του περιεχομένου του έργου που προηγήθηκε ο αναγνώστης θα αντιλήφθηκε α) ότι η διαίρεση του έργου σε τμήματα έχει μάλλον κάτι το αυθαίρετο, β) ότι οι επιμέρους προτάσεις δεν είναι, εν πάση περιπτώσει, τακτοποιημένες με έναν συστημα-
154
ΑΦΟΡΙΣΜΟΙ
τικό τρόπο. Παρατηρήσεις όπως αυτές μας κάνουν να το θεωρήσουμε πολύ πιθανό ότι στην αρχική συλλογή ήρθαν αργότερα να προστεθούν και άλλες παρόμοιου τύπου προτάσεις. Οι Αφορισμοί δεν είναι, άλλωστε, το μοναδικό αυτού του τύπου έργο στην Ιπποκρατική συλλογή (δείγματος χάριν ας αναφερθούν εδώ τα έργα Κωακαϊ προγνώσεις χαι Προρρητικόν I), κι εμείς εύκολα διαπιστώνουμε ότι πολλές από τις επιμέρους προτάσεις εύκολα «ταξίδευαν» από το ένα στο άλλο ανάλογο έργο, κάτι που ασφαλώς μπορούσε να αλλοιώνει την αρχική σύλληψη και μορφή του κάθε συγκεκριμένου έργου. Όπως και νά 'χει το πράγμα: Και αν ακόμη το έργο
δεν προήλθε, εν όλω ή εν μέρει, από τον ίδιο τον Ιπποκράτη, μπορεί να θεωρηθεί βέβαιο ότι απηχεί διδασκαλίες της σχολής του μεγάλου γιατρού (είναι ευδιάκριτες στους επιμέρους αφορισμούς μερικές από τις διδασκαλίες που τις συναντούμε στα σημαντικότερα έργα της Ιπποκρατικής συλλογής και που, γιαυτό, τις θεωρούμε ιπποκρατικές -δίπλα όμως σ' αυτές και διδασκαλίες που ολοφάνερα υποδηλώνουν διαφορετική προέλευση)* εν πάση περιπτώσει, το κύριο και αρχι-κότερο μέρος του έργου θεωρείται ότι ανήκει σε μια εποχή που δεν απέχει πολύ από την εποχή του Ιπποκράτη.
155
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
Ο αναγνώστης παρακαλείται να προσέξει από τώρα τον πρώτο αφορισμό του πρώτου και τον τελευταίο του τελευταίου τμήματος του έργου. Δεν είναι μόνο ότι είναι δύο πασίγνωστοι αφορισμοί με λαμπρή «σταδιοδρομία» στις ιατρικές σχολές του κόσμου και σε πολλές ιατρικές εκδόσεις" είναι και ότι -αλλά ας διαβάσουμε καλύτερα μια χαρακτηριστική φράση του Ηαηδ ϋίΐΐεπ «Ενώ ο πρώτος αφορισμός μιλάει για το βαρύ έργο του γιατρού και για τις δυνάμεις που αυτός οφείλει να επιστρατεύσει και να καταβάλει για την πραγματοποίηση του, ο τελευταίος περιέχει επίσης μια γενική σκέψη, που ο στρατιωτικός γιατρός Ρποά-ποίι 5ο1ιί1ΐ6Γ τη βρήκε κατάλληλη ως μότο -με χαρακτηριστική αποσιώπηση του τελευταίου μέρους της-για τους "Ληστέζ*9 του». Ο μεγάλος Γερμανός ιππο-κρατιστής των ημερών μας ήθελε με τη φράση του αυτή να πει πως, αντίθετα με τον Γαληνό, που δεν είχε κρίνει άξιους της προσοχής του τους τελευταίους αφορισμούς του έβδομου τμήματος, μπορούμε εμείς να θεωρούμε ότι ο τελευταίος αφορισμός δεν τέθηκε δίχως λόγο στο τέλος του έργου, όπως δεν τέθηκε δίχως λόγο στην αρχή του έργου ο πρώτος αφορισμός.
156
Ε Ι Δ Ι Κ Η Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α
Είναι αυτονόητο ότι ο αναγνώστης θα βρει μεγάλη επίσης βοήθεια
στα γενικά (για την Ιπποκρατική συλλογή) βοηθήματα που αναγρά
φονται στις σελίδες 32-35 τ °υ πρώτου τόμου.
Μ . Ο&ιχϋηί, 6/ζ Αβτήτηί, Κ ο η ι ^ 1926.
Ε. άε Αδδίδ ΚοεΚ^ - Ο. Οδοηο <1ε Άηάτζάζ, ΗίροοταίβΒ. Αβή-
$πιο$} Κ ε α ϋ 1957.
ϋαΓεηιΒεΓσ - δ ίηέ , £ε$ αρίοοήςτηβϊ, Ρατίδ 1961.
Β. Ο ιαηοε , " Ο η Ηίρροαταιεδ αη<1 ΐ ΐ ιε ΑρΚοπδπι", τ4^^. Λ / ^ .
Ν . 5. 2 ( 1930) 31 -46.
Η . ΏΠΙεΓ, " Ο ί ε 5ρΓαοΚδαπΐίτι1ιιη§εη ίπι Ο ο φ ι ΐ δ Ηίρροα-αά-
οαπι", ΑααρΜΙοΙο^ίεα Αβηίροηΐαηα 1 ( 1962 ) 43 - 46.
Κ. ΚοαΚ, "Ααδ1ε§αη§ <1εδ ζλνείΓεη Ηίρρο1<χαΠδ<:Ηεη ΑρΗοπ-
δπΐϋδ", Ρβ&ώήβΜ. Νβηύιιτξεη ^ ι ε η 1928, σ. 209 - 218.
157
ΚΕΙΜΕΝΟ - ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
159
Τ Μ Η Μ Α Π Ρ Ω Τ Ο Ν
ι Ό βίος βραχύς, ή δε τέχνη1 μακρή, ό δε χαιρός οξύς,
ή δε πείρα σφαλερή, ή δε χρίσι^ χαλεπή. Αεί δε ου μό
νον έωυτόν παρέχει ν τά δέοντα ποιεΰντα, άλλά χαϊ τον
νοσέοντα χαι τούς παρεόντας χαι τά έξωθεν.
2 Έν τησι ταραχήσι τής χοιλίης χαι εμέτοισι τοΐσιν
αυτομάτως γιγνομένοισιν, ην μεν οία δει χαθαίρεσθαι,
χαθαίρωνται, ξυμφέρει τε χαι εύφόρως φέρουσιν' ήν δε
μή, τουναντίον. Ούτω δε χαι χενεαγγείη, ήν μεν οία δει
γίγνεσθαι, γίγνηται, ξυμφέρει τε χαι εύφόρως φέρουσιν'
ήν δε μή9 τουναντίον. Έπιβλέπειν ούν δει χαι χώρην χαι
ώρην χαι ήλιχίην χαϊ νούσους, εν 'ησι δει ή ού.
3 Έν τοΐσι γυμναστιχοΐσιν αί επ' άχρον εύεξίαι σφα-
ι6ο
Τ Μ Η Μ Α Π Ρ Ω Τ Ο
ι Η ζωή κρατάει λίγο, η τέχνη μας όμως δεν έχει τέλος. Η κατάλληλη στιγμή περνάει και φεύγει γρήγορα. Η πείρα είναι απατηλή. Η απόφαση είναι δύσκολη. Δεν είναι αρκετό μόνο ο γιατρός να κάνει ό,τι πρέπει* χρειάζεται να συνεργάζονται μαζί του ο άρρωστος, οι άνθρωποι που τον συνοδεύουν και οι εξωτερικές συνθήκες.
2 Αν στις διαταραχές του πεπτικού συστήματος και στους εμετούς που γίνονται από μόνοι τους αποβάλλεται ό,τι πρέπει να αποβληθεί, το πράγμα είναι ωφέλιμο και οι άρρωστοι αισθάνονται καλύτερα" αν όχι, τότε το αντίθετο. Το ίδιο και στην περίπτωση των τεχνητών κενώσεων: αν γίνεται αυτό που πρέπει να γίνεται, οι κενώσεις ωφελούν και οι άρρωστοι αισθάνονται καλύτερα* αν όχι, τότε το αντίθετο. Πρέπει λοιπόν να λαμβάνουμε πάντα υπόψη μας τον τόπο, την εποχή, την ηλικία, τις αρρώστιες: σε ποιες οι κενώσεις χρειάζονται και σε ποιες όχι.
3 Στα άτομα που αθλούνται η υπερβολική ευεξία,
ι 6 ι
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
λεραί, ήν έν τω έσχάτω έωσιν' ού γάρ δύνανται μένειν
εν τω αύτέω ουδέ άτρεμέειν' έπεϊ δέ ούκ άτρεμέουσιν,
ούδ'ετι δύνανται έπι τόβέλτιον έπιδιδόναι, λείπεται έπι
τόχεΐρον' τουτέων ούν είνεκεν τήν εύεξίην λύειν ξυμφέ
ρει μή βραδέως, ΐνα πάλιν αρχήν άναθρέφιος λαμβάνη
τό σώμα* μηδέ τάς ξυμπτώσιας ες τό έσχατον άγειν,
σφαλερόν γάρ, άλλ' όκοίη αν ή φύσις ή του μέλλοντος
υπομένει ν, ές τούτο άγειν. Ωσαύτως δέ και αί κενώσιες
αί ές τό έσχατον άγουσαι, σφαλεραί*και πάλιν αί άνα-
θρέφιες αί έν τφ έσχάτω έοΰσαι σφαλεραί.
4 Αί λεπταί και άκριβέες δίαιται, καϊ έν τοΐσι μακροΐ-
σιν αίεϊ πάθεσι, καϊ έν τοΐσιν όξέσιν, ού μή επιδέχεται,
σφαλεραί. Καϊ πάλιν αί ές τό έσχατον λεπτότητος α
φ ιγμέ ναι δίαιται, χαλεπαί' καϊ γάρ αί πληρώσιες αί έν
τω έσχάτω έοΰσαι χαλεπαί
5 Έν τησι λεπτήσι διαίττησιν άμαρτάνουσιν οί νοσέον-
τες, διό μάλλον βλάπτονται0 πάν γάρ τό αμάρτημα δ
άν γίνηται, μέγα γίνεται μάλλον ή έν τησιν ολίγον ά-
102
ΑΦΟΡΙΣΜΟΙ
αν μάλιστα βρίσκεται στο έσχατο άκρο της, είναι απατηλή και επικίνδυνη" μια τέτοια ευεξία δεν μπορεί να παραμένει σταθερή και ως έχει" αφού λοιπόν δεν μένει ως έχει και ούτε έχει περιθώριο βελτίωσης, το μόνο που μένει είναι η μεταβολή προς το χειρότερο. Γ ι ' αυτό το λόγο έχει μεγάλη σημασία να μειωθεί η ευεξία αυτή δίχως καμιά καθυστέρηση, ώστε το σώμα να κάνει ένα νέο ξεκίνημα ανόρθωσης. Ούτε και η κατάπτωση πρέπει να αφήνεται να φτάσει στα άκρα -γιατί αυτό είναι επικίνδυνο-, αλλά μόνο ως το σημείο που συμβαδίζει με την κράση του ατόμου που θα δεχθεί την αγωγή του γιατρού. Το ίδιο και οι κενώσεις που φτάνουν ως τα άκρα είναι επικίνδυνες" όπως είναι επικίνδυνες και οι καινούργιες προσπάθειες αναζωογόνησης και ενδυνάμωσης, αν οδηγούνται στα άκρα.
4 Οι απισχναντικές και αυστηρές δίαιτες είναι επικίνδυνες α) στις χρόνιες αρρώστιες πάντοτε, β) στις οξείες αρρώστιες που δεν επιδέχονται κάτι τέτοιο. Οι δίαιτες που οδήγησαν στην έσχατη απίσχνανση είναι επικίνδυνες, όπως βέβαια είναι επικίνδυνες και οι υ-περπληρώσεις,
5 Στις δίαιτες απίσχνανσης οι άρρωστοι κάνουν λάθη, και γιαυτό βλάπτονται περισσότερο: κάθε λάθος που γίνεται, έχει πιο σοβαρές συνέπειες απ' ό,τι αν γι-
ι 6 3
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
δροτέρησι διαίτησιν' διά τούτο χαϊ τοΐσιν ύγιαίνουσι
σφαλεραί αί πάνυ λεπταϊ χαϊ χαθεστηχυΐαι χαϊ άχριβέες
δίαιται, δτι τά άμαρτανόμενα χαλεπώτερον φέρουσιν.
Διά τοΰτο ούν αί λεπταϊ χαϊ άχριβέες δίαιται σφαλεραί
ές τά πλείστα τών σμιχρω άδροτέρων.
6 Ές δέ τά έσχατα νουσήματα αί έσχαται θεραπεΐαι
ές άχριβείην χράτισται.
7 Οχου μέν χάτοξυ τό νούσημα, αύτίχα χαϊ τούς έ
σχατους πόνους έχει, χαϊ τη εσχάτως λεπτότατη διαίτη
άναγχαΐον χρέεσθαι' οχου δέ μή, άλλ ' ενδέχεται άδρο-
τέρως διαιτάν, τοσούτον ύποχαταβαίνειν, όχόσον αν ή
νούσοςμαλθαχωτέρη τών έσχατων έη.
8 Όχόταν δέ άχμάζη τό νούσημα, τότε λεπτότατη δι
α ίτη άναγχαΐον χρέεσθαι.
9 Ξυντεχμαίρεσθαι δέ χρήχαι τόν νοσέοντα, εί έξαρ-
χέσει τη δια ίτη προς τήν άχμήν τής νούσου, χαϊ πότερο ν
έχεΐνος άπαυδήσει πρότερο ν, χαϊ ούχ έξαρχέσει τη διαί-
τη, ή ή νούσος πρότερον άπαυδήσει χαι άμβλυνεΐται.
164
ΑΦΟΡΙΣΜΟΙ
νόταν σε μια κάπως πιο χορταστική δίαιτα" γιαυτό ακόμη και στα υγιή άτομα οι πολύ απισχναντικές, επίμονα αυστηρές δίαιτες είναι επικίνδυνες, για τον λόγο ότι τα λάθη έχουν στην περίπτωση αυτή πιο δύσκολα αντιμετωπιζόμενες συνέπειες. Συμπέρασμα: Οι απι-σχναντικές αυστηρές δίαιτες είναι γενικά πιο επικίνδυνες από τις κάπως χορταστικότερες.
6 Στις πιο σοβαρές αρρώστιες τα καλύτερα αποτελέσματα τα φέρνει η έσχατη αυστηρότητα στη θεραπευτική αγωγή.
7 Όταν μια αρρώστια είναι στην πιο οξεία της φάση, εκείνη ακριβώς τη στιγμή α) εκδηλώνονται τα πιο σοβαρά συμπτώματα, β) πρέπει να εφαρμοσθεί η πιο αυστηρή δίαιτα/Οταν δεν συμβαίνει αυτό και μπορεί να εφαρμοσθεί μια χορταστικότερη δίαιτα, η αυστηρότητα μπορεί να χαλαρώνει στον βαθμό που η αρρώστια γίνεται όλο και πιο ήπια ενσχέσει προς τις σοβαρότερες μορφές της.
8 Όταν η αρρώστια βρίσκεται στο αποκορύφωμα της, τότε πρέπει να εφαρμόζεται η λιτότερη δίαιτα.
9 Πρέπει πάντως να ελέγχεται και ο άρρωστος αν μπορεί να αντέξει τη δίαιτα κατά την κορύφωση της αρρώστιας του: θα αποκάμει πρώτος αυτός και δεν θα αντέξει τη δίαιτα ή θα υποχωρήσει και θα αμβλυνθεί πρώτα η αρρώστια;
ι 6 5
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
ίο 'Οκόσοισι μέν ούν αύτίκα ή άκμή, αύτίκα λεπτώς
διαιτήν' όκόσοισι δέ ές ύστερον ή άχμή, ές εκείνο χαϊ
προ εκείνου σμικρόν άφαιρετέον' έμπροσθεν δέ πιοτέ-
ρως διαιτήν, ώς άν έξαρκέση ό νοσέων.
ι ι Έν δέ τοΐσι παροξυσμόΐσιν ύποστέλλεσθαι χρή' τό
προστιθέναι γάρ βλάβη* κα\ όκόσα κατά περιόδους πα
ροξύνεται, έν τοΐσι παροξυσμοΐσιν ύποστέλλεσθαι χρή.
12 Τούς δέ παροξυσμούς και τάς καταστάσιας δηλώ-
σουσιν αί νούσοι, και αί ώραι τοΰ έτεος, και αί τών πε
ριόδων προς άλλήλας ανταπόδοσης, ήν τε καθ' ήμέρην,
ήν τε παρ3 ήμέρην, ήν τε και διά πλείονος χρόνου γί-
γνωνται' άτάρ και τοΐσιν έπι φα ι νομένοι σι ν, οίον έν
πλευριτικοΐσι πτύελον ήν μέν αύτίκα έπιφαίνηται, αρ
χομένου, βραχύνει, ήν δ' ύστερον έπιφαίνηται, μηκύνει'
και ούρα και ύποχωρήματα καϊ ιδρώτες, καϊ δύσκριτα
και εύκριτα, καί βραχέα και μακρά τά νοσήματα, επι
φαινόμενα, δηλοί
13 Γέροντες εύφορώτατα νηστείην φέρουσι, δεύτερον
ι66
ΑΦΟΡΙΣΜΟΙ
ίο Στις αρρώστιες λοιπόν που είναι άμεση η κορύφωση τους πρέπει αμέσως να συστήνεται ελαφριά δίαιτα* όταν όμως η κορύφωση έρχεται αργότερα, εκείνη τη στιγμή και λίγο πριν από εκείνη τη στιγμή η τροφή πρέπει να μειώνεται* πιο πριν πρέπει να δίνεται στον άρρωστο πλουσιότερη τροφή, ανάλογα βέβαια με την αντοχή του,
ι ι Στη διάρκεια όμως των παροξυσμών η τροφή πρέπει να μειώνεται: η χορήγηση τότε τροφής βλάπτει. Γενικά: στις αρρώστιες που παρουσιάζουν περιοδικούς παροξυσμούς, η τροφή στη διάρκεια των παροξυσμών πρέπει να μειώνεται.
12 Πότε θα έχουμε παροξυσμούς και πότε υφέσεις, θα μας το δείξουν οι ίδιες οι αρρώστιες, οι εποχές του έτους, η σχέση στην οποία βρίσκονται μεταξύ τους οι περίοδοι των παροξυσμών (κάθε μέρα, μέρα παρά μέρα, με μεγαλύτερο διάλειμμα), καθώς και τα διάφορα επιμέρους συμπτώματα* στην περίπτωση π. χ. των πλευριτικών, πτύελα που εμφανίζονται στην αρχή αρχή, μειώνουν τη διάρκεια της αρρώστιας* αν όμως εμφανισθούν αργότερα, την επιμηκύνουν" έτσι και τα ούρα, τα κόπρανα, ο ιδρώτας, ανάλογα με τον τρόπο της εμφάνισης τους, δείχνουν αν η αρρώστια θα έχει δύσκολη ή εύκολη κρίση, αν θα κρατήσει λίγο ή πολύ.
13 Τα μεγάλης ηλικίας άτομα αντέχουν πιο εύκολα
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
οί χαθεστηχότες, ήχιστοί μειράχια, πάντων δέ μάλιστα
παιδία, τουτέων δέ αύτέων ά αν τύχη αυτά έωυτέων
προθυμότερα έόντα.
14 Τά αυξανόμενα πλείστον έχει τό έμφυτον θερμό ν'
πλείστης ούν δεΐται τροφής' ει δέ μή, τό σώμα αναλί
σκεται ' γέρουσι δέ ολίγον τό θερμόν, διά τούτο άρα ο
λίγων ύπεχχαυμάτων δέονται* υπό πολλών γάρ άπο-
σβέννυται * διά τούτο χαι οί πυρετοί τοΐσι γέρουσιν ούχ
ομοίως όξέες' φυχρόν γάρ τό σώμα.
15 Αί χοιλ ίαι χειμώ νος χαι ήρος θερμόταται φύσει, χαι
ύπνοι μαχρότατοΓ έν ταύτησιν ούν τησιν ώρησι χαι τά
προσάρματα πλείω δοτέον' χαι γάρ τό έμφυτον θερμόν
πλείστον έχει' τροφής ούν πλείονος δεΐται' σημεΐον, αί
ήλιχίαι χαϊ οί άθληταί.
ιό Αί ύγραι δίαιται πάσι τοΐσι πυρεταίνουσι ξυμφέ-
ρουσι, μάλιστα δέ παιδίοισι, χαι τοΐσιν άλλοισι τοΐσιν
ούτως είθισμένοισι διαιτάσθαι.
17 Καϊ οίσιν άπαξ ή δις, χαι πλείω ή έλάσσω, χαι
ι 6δ
ΑΦΟΡΙΣΜΟΙ
στη νηστεία, ύστερα έρχονται τα άτομα που βρίσκονται στην ακμή της ηλικίας τους, πολύ λιγότερο τα νεαρά άτομα, λιγότερο όμως απ' όλους τα παιδιά, αυτά μάλιστα που βρίσκονται σε φάσεις μεγάλης ζωηράδας.
14 Όποιος βρίσκεται σε φάση ανάπτυξης έχει μέσα του την πιο μεγάλη ποσότητα έμφυτου θερμού* χρειάζεται λοιπόν και τη μεγαλύτερη ποσότητα τροφής" αλλιώς, το σώμα του κατατρώγεται και φθείρεται.
15 Το χειμώνα και την άνοιξη τα όργανα της κοιλιάς έχουν από τη φύση τους την πιο μεγάλη τους θερμότητα, και ο ύπνος έχει τότε την πιο μεγάλη του διάρκεια* σ' αυτές λοιπόν τις εποχές πρέπει να δίνεται και η περισσότερη τροφή" τότε είναι που ο άνθρωπος έχει το περισσότερο έμφυτο θερμό, και άρα χρειάζεται περισσότερη τροφή* μαρτυρία γι' αυτό αποτελούν τα νεαρά άτομα και οι αθλητές.
ι6 Η υγρή δίαιτα είναι ωφέλιμη σε όλους που έχουν πυρετό, κυρίως όμως στα παιδιά, καθώς και σε όλους εκείνους που είναι συνηθισμένοι σε τέτοια δίαιτα.
ι/ (Να σκεφτόμαστε επίσης) σε ποιους πρέπει να δίνουμε τροφή μία φορά και σε ποιους δύο φορές τη μέρα, σε ποιους περισσότερη και σε ποιους λιγότερη ποσότητα, σε ποιους κατά μικρές δόσεις* πρέπει, πά-
169
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ,
κατά μέρος* δοτέον δέ τι καϊ τώ έθει, καϊ τη ώρη, καϊ τη
χώρη, καϊ τη ήλικίη.
ι8 Θέρεος καϊ φθινοπώρου σιτία δυσφορώτατα φέρου-
σι, χειμώνοςρήιστα, ήρος δεύτερον.
ιρ Τοΐσιν εν τη σι περιόδοισι παροξυνομένοισι μηδέν
διδόναι, μηδ'άναγκάζειν, άλλ'άφαιρέειν τών προσθε-
σίων προ τών κρισίων.
20 Τά κρινόμενα και τά κεκριμένα άρτΐωςμή κινέειν,
μηδέ νεωτεροποιέειν, μήτε φαρμακεΐησι, μήτ' άλλοισιν
έρεθισμοΐσιν, άλλ'έάν.
21 Ά δεΐ άγειν, δκου άν μάλιστα ρέπη, ταύτη άγειν,
διά τών ξυμφερόντων χωρίων.
22 Πέπονα φαρμακεύειν καϊ κινέειν, μή ωμά, μηδέ έν
άρχησιν, ήν μή όργα' τά δέ πλείστα ούκ οργά.
ΐ7ο
ΑΦΟΡΙΣΜΟΙ
ντως, να δίνουμε κάποια προσοχή και στη συνήθεια του αρρώστου, στην εποχή, στον τόπο και στην ηλικία.
ιδ Το καλοκαίρι και το φθινόπωρο η τροφή χωνεύεται δυσκολότατα, το χειμώνα ευκολότατα* δεύτερη στη σειρά ευκολίας η άνοιξη.
19 Σ 9 αυτούς που παρουσιάζουν περιοδικούς παροξυσμούς δεν πρέπει να δίνεται καθόλου τροφή στη διάρκεια των παροξυσμών, ούτε πρέπει να τους πιέζουμε να φάνε, αλλά να αφαιρούμε ένα μέρος της τροφής πριν από τις κρίσεις.
2 0 Στους αρρώστους που η αρρώστια τους είναι στη φάση της κρίσης ή έχει μόλις κριθεί δεν επιτρέπεται να επεμβαίνουμε, ούτε να εφαρμόζουμε νέους τρόπους είτε με καθαρτικά είτε με άλλου είδους ερεθιστικά μέσα, αλλά να τους αφήνουμε ήσυχους.
21 Ό,τι πρέπει να αποβληθεί, πρέπει να φροντίζουμε να αποβληθεί από τη θέση προς την οποία το ίδιο κατά κανόνα ρέπει, και μέσα από τους κατάλληλους δρόμους.
22 Μόνο ώριμο υλικό πρέπει να θέτουμε σε κίνηση και να το βοηθούμε να αποβληθεί με καθαρτικά, ποτέ ανώριμο* και ούτε ποτέ στην αρχή της αρρώστιας, αν δεν υπάρχει μεγάλος λόγος βιασύνης -τέτοιος λόγος συνήθως δεν υπάρχει.
171
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
23 Τά χωρέοντα μή τω πλήθει τεκμαίρεσθαι, άλλ ' ώς
αν χωρέη οία δει, και φέρη εύφόρως'' και όκου δει μέχρι
λειποθυμίης άγειν, και τούτο ποιέειν, ήν εξαρκέη ό νο-
σέων.
24Έν τοΐσιν όξέσι πάθεσιν όλιγάκιςκαι εν άρχήσι τή-
σι φαρμακείησι χρέεσθαι, και τούτο προεξευκρι νήσαντα
ποιέειν.
25 Ήν, οία δεΐκαθαΐρεσθαι, καθαίρωνται, ξυμφέρει. τε,
και εύφόρως φέρουσιν' τά δ' εναντία, δυσχερώς.
172
ΑΦΟΡΙΣΜΟΙ
23 Τη γνώμη μας για τα αποβαλλόμενα από το σώμα του αρρώστου δεν πρέπει να τη σχηματίζουμε με βάση την ποσότητα τους, αλλά με κριτήρια α) το αν αποβάλλονται με τον τρόπο και στην κατάσταση που πρέπει, β) το αν η αποβολή τους γίνεται με εύκολο για τον άρρωστο τρόπο* κι αν χρειαστεί να βοηθήσουμε την αποβολή οδηγώντας τον άρρωστο ως τη λιποθυμία, κι αυτό να το κάνουμε, εφόσον το επιτρέπει η αντοχή του αρρώστου.
24 Στις οξείες αρρώστιες τα καθαρτικά πρέπει να χρησιμοποιούνται σπάνια, μόνο στην αρχή και, πάντως, ύστερα από προσεκτική εξέταση.
25 Αν ό,τι αποβάλλεται από το σώμα του αρρώστου είναι τέτοιο που πρέπει να είναι, ο άρρωστος ωφελείται και αισθάνεται ευχάριστα* αλλιώς, αισθάνεται δυσάρεστα.
173
ΙΠΠΟΚΡΛΤΙίΣ
Τ Μ Η Μ Α Δ Ε Υ Τ Ε Ρ Ο Ν
ι Έν φ νοσήματι ύπνος πόνον ποιέει, θανάσιμον' ήν
δέ ύπνος ώφελέη, ού θανάσιμον.
^Ύπνος, άγρυπνίη, αμφότερα τοΰ μετρίου μάλλον γε
νόμενα, κακόν.
4 Ού πλησμονή, ού λιμός, ούδ' άλλο ουδέν αγαθόν, ό
τι αν μάλλον τής φύσιος η.
5 Κόποι αυτόματοι φράζουσι νούσους.
ίο Τά μή καθαρά τών σωμάτων, όκόσω αν θρέφης
μάλλον, βλάφεις.
ιο'Οκόσοισι νέοισιν έοΰσιν αίκοιλίαι ύγραίείσι, του-
τέοισιν άπογηράσκουσι ξηραίνονται' όκόσοισι δέ νέοισιν
έοΰσιν αί κοιλίαι ξηραίείσι, τουτέοισι πρεσβυτέροισι γι-
νομένοισιν υγραίνονται.
22 Άπό πλησμονής όκόσα αν νοσήματα γένηται, κέ-
νωσις ίήται, και όκόσα άπό κενώσιος, πλησμονή, και
17 Α
ΑΦΟΡΙΣΜΟΙ
Τ Μ Η Μ Α Δ Ε Υ Τ Ε Ρ Ο
ι Αρρώστια στην οποία ο ύπνος προκαλεί προβλήματα, είναι αρρώστια πολύ επικίνδυνη* αν, αντίθετα, ο ύπνος κάνει καλό, η αρρώστια δεν είναι επικίνδυνη.
3 Και ο ύπνος και η αϋπνία, αν ξεπεράσουν το σωστό μέτρο, είναι κακό σημάδι.
4 Ούτε το πολύ φαΐ ούτε το λίγο ούτε οτιδήποτε άλλο ξεπερνά το ορισμένο από τη φύση μέτρο είναι καλό.
5 Ξαφνικό και απρόκλητο αίσθημα κόπωσης δηλώνει αρρώστια.
ίο Όσο περισσότερη τροφή δίνεις σε σώματα που δεν έχουν καθαρθεί, τόσο μεγαλύτερη βλάβη προκαλείς.
20 Οι ευκοίλιοι στα νιάτα τους γίνονται δυσκοίλιοι στα γηρατειά τους* αντίθετα, οι δυσκοίλιοι στα νιάτα τους, γίνονται ευκοίλιοι καθώς γερνούν.
22 Αρρώστιες που τις προκαλεί η πλησμονή, τις θεραπεύει η κένωση* αυτές πάλι που τις προκαλεί η κένωση, τις θεραπεύει η πλησμονή* γενικά η θεραπεία
175
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
τών άλλων ή ύπεναντίωσις.3
26 Πυρετόν έπι σπασμώ βέλτιον γενέσθαι ή σπασμόν
έπι πυρετώ.
31 Τω έξ άρρωστίης εύσιτεΰντι, μηδέν έπιδιδόναι τό
σώμα, μοχθηρόν.
33 Έν πάση νουσω τό έρρώσθαι τήν διάνοιαν και ευ
έχειν προς τάς προσφοράς4, αγαθόν' τό δέ εναντίον, κα
κόν.
44 Οί παχέες σφόδρα κατά φύσιν, ταχυθάνατοι γίνον
ται μάλλον τών ισχνών.
52 Πάντα κατά λόγον ποιέοντι, μή γινομένων τών
κατά λόγον, μή μεταβαίνειν έφ' έτερον, μένοντος τοΰ
δόξαντος έξ αρχής.5
176
ΑΦΟΡΙΣΜΟΙ
γίνεται με τα αντίθετα. 2 6 Καλύτερα πυρετός ύστερα από σπασμό παρά
σπασμός ύστερα από πυρετό. 3 ΐ Να τρέφεται κανείς καλά μετά την αρρώστια
του, το σώμα του όμως να μη δυναμώνει, είναι κακό σημάδι.
33 Σε οποιαδήποτε αρρώστια, αν ο άρρωστος εξακολουθεί να έχει δυνατό και καθαρό το μυαλό του και δέχεται ευχαρίστως τις προσφερόμενες τροφές, το σημάδι είναι καλό* το αντίθετο είναι κακό σημάδι.
44 Οι ξαφνικοί θάνατοι είναι συχνότεροι στους εκ φύσεως πολύ χοντρούς παρά στους αδύνατους.
52 Αν σε όλες τις περιπτώσεις ενεργείς σύμφωνα με τους κανόνες, αλλά τα πράγματα δεν εξελίσσονται σύμφωνα με τους κανόνες, να μην περνάς σε άλλον τρόπο θεραπείας εφόσον η αρχική σου γνώμη παραμένει αναλλοίωτη.
177
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
Τ Μ Η Μ Α Τ Ρ Ι Τ Ο Ν
ι Αί μεταβολαι τών ώρέων μάλιστα τίκτουσι νουσή
ματα, και έν τήσιν ώρησιν αί μεγάλα ι μεταλλαγαι ή
φύξιος ή θάλφιος, και τάλλα κατά λόγον ούτως.6
4 Έν τήσιν ώρησιν, όταν τής αυτής ήμερης ότέ μέν
θάλπος, ότέ δέ φύχος γένηται, φθινοπωρινά τά νουσή
ματα προσδέχεσθαι χρή.
6 Οκόταν θέρος γένηται ήρι όμοιον, ιδρώτας έν τοΐσι
πυρετοϊσι πολλούς προσδέχεσθαι χρή.
9 Έν φθινοπώρω όξύταται αί νοΰσοι, και θανατωδέ-
σταται τούπίπαν, ήρ δέ ύγιεινότατον, και ήκιστα θανα
τώδες.
19 Νοσήματα δέ πάντα μέν έν πάσησι τήσιν ώρησι
γίνεται, μάλλον δ' ένια κατ' ένίας αύτέων και γίνεται
και παροξύνεται.
24 Έν δέ τήσιν ήλικίησι τοιάδε ξυμβαίνει' τοΐσι μέν
σμικροΐσι και νεογνοΐσι παιδίοισιν, άφθαι, έμετοι, βή-
178
ΑΦΟΡΙΣΜΟΙ
ΤΜΗΜΑ ΤΡΙΤΟ
ι Οι αλλαγές των εποχών είναι η κύρια αιτία για τη γένεση των ασθενειών, και μέσα στις εποχές οι μεγάλες εναλλαγές κρύου και ζέστης -έτσι, αναλογικά, και ως προς όλα τα άλλα.
4 Όταν στις διάφορες εποχές του έτους έχουμε άλλοτε ζέστη και άλλοτε κρύο μέσα στην ίδια μέρα, πρέπει να περιμένουμε αρρώστιες του φθινοπώρου.
6 Όταν το καλοκαίρι μοιάζει με άνοιξη, πρέπει να περιμένουμε άφθονους ιδρώτες στους πυρετούς.
9 Το φθινόπωρο οι αρρώστιες παρουσιάζονται στην οξύτερη μορφή τους και, γενικά, είναι πολύ επικίνδυνες* αντίθετα, η άνοιξη είναι η πιο υγιεινή εποχή και η λιγότερο επικίνδυνη.
χ 9 Όλες οι αρρώστιες παρουσιάζονται σε όλες τις εποχές του έτους, κάποιες όμως εκδηλώνονται και φτάνουν στην οξύτερη μορφή τους σε κάποιες ορισμένες εποχές.
24 Στις επιμέρους ηλικίες κάνουν την εμφάνιση τους οι ακόλουθες αρρώστιες: στα μικρά παιδιά και στα
179
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
χες, άγρυπνίαι, φόβοι, ομφαλού φλεγμοναί, ώτων ύ-
γρότητες.7
25 Προς 8ε τό όδοντοφυέειν προσάγουσιν, ούλων ό-
δαζησμοί, πυρετοί, σπασμοί, διάρροιαι, και μάλιστα ό
ταν άνάγωσι τούς κυνόδοντας, και τοΐσι παχυτάτοισι
τών παίδων, και τοΐσι σκληρά ς τάς κοιλίας εχουσιν.
26 Πρεσβυτεροισι δε γενομένοισι, παρίσθμια, σπονδύ
λου τοΰ κατά τό ίνίον εΐσω ώσιες, άσθματα, λιθιάσιες,
έλμινθες στρογγύλαι, άσκαρίδες, άκροχορδόνες, σατυ-
ριασμοι, χοιράδες, και τάλλα φύματα, μάλιστα δέ τά
προειρημένα.
27 Τοΐσι δέ έτι πρεσβυτεροισι και προς τήν ήβην
προσάγουσι, τουτέων τε τά πολλά, και πυρετοί χρόνιοι
μάλλον, και έκ ρινών αίματος ρύσιες.
28 Τά δέ πλείστα τοΐσι παιδίοισι πάθεα κρίνεται, τά
μέν έν τεσσαράκοντα ήμέρησι, τά δέ έν επτάμησί, τά δέ
έν επτά έτεσι, τά δέ προς τήν ήβην προσάγουσιν' όσα δ'
αν διαμείνη τοΐσι παιδίοισι, καϊ μή άπολυθή περϊ τό ή-
βάσκειν, ή τήσι θηλείησι περϊ τάς τών καταμηνίων ρή-
ξιας, χρονίζειν εϊωθεν.
ιδο
ΑΦΟΡΙΣΜΟΙ
βρέφη άφθες, εμετοί, βήχας, αϋπνίες, εφιάλτες, φλεγμονές του αφαλού, τρέξιμο των αυτιών.
25 Πλησιάζοντας προς την ηλικία της οδοντοφυΐας ερεθισμοί των ούλων, πυρετοί, σπασμοί, διάρροιες -όλα αυτά ιδίως όταν βγαίνουν οι κυνόδοντες, αλλά και στα πολύ χοντρά παιδιά και στα δυσκοίλια.
26 Σε μεγαλύτερη ηλικία αμυγδαλίτιδες, ώθηση προς τα μέσα του τραχηλικού σπονδύλου, άσθματα, λιθιάσεις, στρόγγυλα σκουλήκια, ασκαρίδες, κρεατοε-λιές, πρήξιμο των αδένων της περιοχής των αυτιών, πρήξιμο των αδένων του λαιμού, αλλά και τα υπόλοιπα οιδήματα, κατά κύριο όμως λόγο αυτά που ήδη αναφέραμε.
27 Στα ακόμη μεγαλύτερα παιδιά και σ' αυτά που πλησιάζουν προς την εφηβεία πολλές από τις παραπάνω αρρώστιες, αλλά και μακροχρόνιοι -κυρίως-πυρετοί και αιμορραγίες από τη μύτη.
28 Οι περισσότερες από τις αρρώστιες που εμφανίζονται στα παιδιά κρίνονται άλλες στις σαράντα μέρες, άλλες σε εφτά μήνες, άλλες σε εφτά χρόνια, άλλες όταν τα παιδιά πλησιάζουν προς την εφηβεία. Αν, πάντως, κάποιες από τις αρρώστιες αυτές επιμένουν και δεν εκλείψουν γύρω στην εφηβεία ή -στην περίπτωση των κοριτσιών- με την πρώτη εμφάνιση της έμμηνης ρύσης, οι αρρώστιες αυτές γίνονται συνήθως χρόνιες.
ιδι
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
29 Τοΐσι δέ νεηνίσχοισιν, αίματος πτύσιες, φθίσιες,
πυρετοί όξέες, έπιληφίαι, χαι τάλλα νουσήματα, μάλι
στα δέ τά προειρημένα.
30 Τοΐσι δέ υπέρ τήν ήλιχίην τ αύτη ν, άσθματα,
πλευρίτιδες, περιπλευμονίαι, λήθαργοι, φρενίτιδες, χαΰ-
σοι, διάρροιαι χρόνιαι, χολέραι, δυσεντερίαι, λειεντερίαι,
αιμορροΐδες.
3 χ Τοΐσι δέ πρεσβύτησι, δύσπνοιαι, χατάρροοι βηχώ-
δεες, στραγγουρίαι, δυσουρίαι, άρθρων πόνοι, νεφρίτι
δες, ίλιγγοι, άποπληξίαι, χαχεξίαι, ξυσμοϊ τοΰ σώματος
όλου, άγρυπνίαι, χοιλίης χαϊ οφθαλμών χαι ρινών ύ-
γρότητες, άμβλυωπίαι, γλαυχώσιες, βαρυηχοΐαι.
Ι δ 2
ΑΦΟΡΙΣΜΟΙ
29 Στα νεαρής ηλικίας άτομα αιμοπτύσεις, φθίσεις, ψηλοί πυρετοί, επιληψίες -και οι άλλες, βέβαια, αρρώστιες, κυρίως όμως αυτές που ήδη αναφέραμε.
30 Σε άτομα που έχουν πια περάσει αυτήν την ηλικία άσθματα, πλευρίτιδες, περιπνευμονίες, λήθαργοι, εγκεφαλίτιδες, καύσοι, χρόνιες διάρροιες, χολέρες, δυσεντερίες, λειεντερίες, αιμορροΐδες.
31 Στους ηλικιωμένους δύσπνοιες, καταρροές με βήχα, στραγγουρίες, δυσουρίες, πόνοι στις αρθρώσεις, νεφρίτιδες, ίλιγγοι, αποπληξίες, καχεξίες, φαγούρες σε όλο το σώμα, αϋπνίες, υδαρείς κενώσεις, υγρότητες από τα μάτια και τις μύτες, αμβλυωπίες, τυφλώσεις από γλαύκωμα, βαρηκοΐες.
ι8-3
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ,
Τ Μ Η Μ Α Τ Ε Τ Α Ρ Τ Ο Ν
2 Έν τήσι φαρμακείησι τοιαύτα άγειν εκ του σώμα
τος, όκοϊα και αυτόματα ιόντα χρήσιμα, τά δε έναντίως
ιόντα παύειν.
4 Φαρμακεύειν θέρεος μέν μάλλον τάς άνω, χειμώνος
δέ τάς κάτω.
5 'Τπό κ υ να και προ κυνός έργώδεες αί φαρμακεΐαι.8
12 Όκόσοισι κοιλίαι λειεντεριώδεες, χειμώνος φαρμα
κεύειν άνω κακόν.
2Ο Άπυρέτοισιν έούσιν, ήν γίνηται στροφός, και γου-
νάτων βάρος, και όσφύος άλγημα, κάτω φαρμακείης
δεΐσθαι σημαίνει.
47 Αί άποχρέμφιες αί έν τοΐσι πυρετοϊσι τοΐσι μή δια-
λείπουσιν, αί πελιδναί, και αίματώδεες, και δυσώδεες,
και χολώδεες, πάσαι κακαί' άποχωρέουσαι δέ καλώς,
ιδ4
ΑΦΟΡΙΣΜΟΙ
ΤΜΗΜΑ ΤΕΤΑΡΤΟ
2 Με καθαρτικά πρέπει να απομακρύνουμε από το σώμα ύλες που αποβαλλόμενες μόνες τους κάνουν καλό* ύλες που η αποβολή τους φέρνει αντίθετο αποτέλεσμα, πρέπει να τις εμποδίζουμε να αποβληθούν.
4 Το καλοκαίρι καλύτερα να κάνουμε κάθαρση της πάνω κοιλιάς, το χειμώνα της κάτω.
5 Η χορήγηση καθαρτικών κατά την ανατολή του αστερισμού του Κυνός ή πριν από αυτήν δημιουργεί προβλήματα.
12 Η χορήγηση καθαρτικού για την πάνω κοιλιά το χειμώνα σε άτομα που πάσχουν από λειεντερία κάνει κακό.
20 Αν άτομο δίχως πυρετό παρουσιάσει κολικόπο-νο, βάρος στα γόνατα ή πόνους στην οσφύ, θα πει ότι χρειάζεται καθαρτικό της κάτω κοιλιάς.
4 7 Οι μαυροκίτρινες, αιματώδεις, κάκοσμες και χολώδεις αποχρέμψεις σε μη διαλείποντες πυρετούς είναι όλες τους κακό σημάδι* αν, ωστόσο, αποβάλλεται τελικά με αυτές το νοσηρό υλικό, το πράγμα είναι ευ-
ι δ 5
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
άγαθαί, και κατά τάς διαχωρήσιας, και κατά τά ουρα'
ήν δε μή τι τών ξυμφερόντων έκκρίνηται διά τών τόπων
τούτων, κακόν.
48 Έν τοΐσι μή διαλείπουσι πυρετοΐσιν, ήν τά μέν έξω
φνχρά ή, τά δέ ένδον καίηται, και δίφαν έχη, θανάσι-
μον.
49 Έν μή διαλείποντι πυρετώ, ήν χείλος, ή όφρύς, ή
οφθαλμός, ή ρις διαστραφή, ήν μή βλέπη, ήν μή άκούη,
άσθενέος έόντος τού κάμνοντος, ό τι αν τουτέων γένη
ται, εγγύς ό θάνατος.
$6 Πυρέσσοντι ίδρώς επιγενόμενος, μή έκλείποντος
τοΰ πυρετού, κακόν'μηκύνει γάρ ή νοΰσος, καϊ ύγρα-
σίην πλείω σημαίνει.
6ο Όκόσοισιν αν έν τοΐσι πυρετοϊσι τά ώτα κωφωθή,
αίμα έκ ρινών ρυέν, ή κοιλίη έκταραχθεΐσα, λύει τό νού
σημα.
6ι Πυρέσσοντι ήν μή έν περισσήσιν ήμέρησιν άφγ} ό
πυρετός, ύποτροπιάζειν εϊωθεν.
75 Ην αίμα ή πΰον ούρέη, τών νεφρών ή τής κύστιος
έλκωσιν σημαίνει.
ι86
ΑΦΟΡΙΣΜΟΙ
νοϊκό -το ίδιο ισχύει και για τα κόπρανα και για τα ούρα" αν όμως μέσα από τους δρόμους αυτούς δεν αποβληθεί κάποιο υλικό που η αποβολή του κάνει καλό, το σημάδι είναι κακό, .
43 Στους μη διαλείποντες πυρετούς, αν τα εξωτερικά μέρη του σώματος είναι ψυχρά και τα εσωτερικά φλέγονται -με τον άρρωστο να διψάει-, το σημάδι είναι πολύ επικίνδυνο,
49 Αν σε μη διαλείποντα πυρετό το χείλι ή το φρύδι ή το μάτι ή η μύτη του αρρώστου στραβώσει" αν ο άρρωστος δεν βλέπει ή δεν ακούει και το σώμ,α του είναι εξαντλημένο, ό,τι από όλα αυτά κι. αν συμβαίνει, ο θάνατος είναι κοντά.
50 Ιδρώτας στη διάρκεια πυρετού που δεν οδηγεί σε πτώση του πυρετού είναι κακό σημάδι, αφού παρατείνεται η αρρώστια και είναι σημάδι υπερβολικής υγρασίας στο σώμα.
6θ Αν στη διάρκεια του πυρετού του ο άρρωστος χάσει την ακοή του, η αρρώστια του περνάει αν τρέξει αίμα από τη μύτη ή διαταραχθεί η κοιλιά του.
6ι Αν ο πυρετός δεν εγκαταλείψει τον άρρωστο σε περιττό αριθμό ημερών, συνήθως υποτροπιάζει.
75 Αν ο άρρωστος παρουσιάζει αίμα ή πύον στα ούρα του, θα πει πως υπάρχει πληγή στα νεφρά ή στην κύστη.
1 8 /
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
78 Όχόσοι άπό ταύτομάτου αίμα ούρέουσι, τουτέοισιν-
άπό τών νεφρών φλεβίου ρήζιν σημαίνει.
79 Όχόσοισιν εν τω ούρω φαμμώδεα υφίσταται, του
τέοισιν ή χύστις λιθια.
ιδδ
ΑΦΟΡΙΣΜΟΙ
78 Ξαφνική εμφάνιση αίματος στα ούρα δηλώνει ρήξη μικρής φλέβας στα νεφρά.
79 Όσων τα ούρα παρουσιάζουν ίζημα άμμου, η κύστη τους πάσχει από λιθίαση.
ιδα
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
Τ Μ Η Μ Α Π Ε Μ Π Τ Ο Ν
5 Ήν μεθυων εξαίφνης άφωνος τις γένηται, σπασθεϊς
αποθνήσκει, ήν μή πυρετός έπιλάβη, ή ές τήν ώρην έλ
θω ν, καθ' ήν αί κρ α ι πάλα ι λύονται, φθέγξηται.
6 Όκόσοι υπό τετάνου άλίσκονται, έν τέσσαρσιν ήμέ-
ρησιν άπόλλυνται' ήν δέ ταύτας διαφυγωσιν, ύγιέες γί
νονται.
7 Τά επιληπτικά όκόσοισι προ τής ήβης γίνεται, με
τά στ ασιν ίσχει' όκόσοισι δέ πέντε και είκοσι ν έτέων γί
νεται, τουτέοισι τά πολλά ξυ ν απ ο θνήσκει.
26 Ύδωρ τό ταχέως θερμαινόμενον και ταχέως φυ-
χόμενον, κουφότατον.
27 Οκόσοισι πιεΐν όρέξιες νυκτωρ τοΐσι πάνυ διφώσιν,
ήν έπικοιμηθώσιν, αγαθόν.
30 Γυναικι έν γαστρϊ έχουση υπό τίνος τών οξέων
νουσημάτων ληφθήναι, θανατώδες.
33 Γυναικι, τών καταμηνίων έκλειπόντων, αίμα έκ
τών ρινών ρυήναι, αγαθόν.
ΐ9ο
ΑΦΟΡΙΣΜΟΙ
ΤΜΗΜΑ ΠΕΜΠΤΟ
5 Αν ένας μεθυσμένος χάσει ξαφνικά τη φωνή του, πεθαίνει μέσα σε σπασμούς, εκτός αν παρουσιάσει πυρετό ή ξαναβρεί τη φωνή του την ώρα που περνάει πια το μεθύσι του.
6 Όσοι προσβάλλονται από τέτανο, πεθαίνουν μέσα σε τέσσερεις μέρες* αν τις ξεπεράσουν, γίνονται καλά.
7 Αν η επιληψία εμφανιστεί πριν από την ήβη, γιατρεύεται* σε όσους όμως εμφανίζεται από τα εικοσιπέντε τους και ύστερα, συνήθως τους συνοδεύει ως τον θάνατο τους.
26 Νερό που ζεσταίνεται γρήγορα και κρυώνει γρήγορα, είναι πολύ ελαφρό νερό.
27 Αν ο άρρωστος διψώντας πολύ τη νύχτα επιθυμήσει να πιει, είναι καλό σημάδι αν ύστερα ξαναβρεί τον ύπνο του.
30 Αν έγκυος γυναίκα προσβληθεί από κάποια οξεία αρρώστια, το πράγμα είναι πολύ επικίνδυνο.
33 Σε γυναίκα που η έμμηνη ρύση της έχει σταματήσει, αιμορραγία από τη μύτη είναι καλό σημάδι.
Ι 9 ΐ
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ.
34 Γυναικϊ έν γαστρί έχούση, ήν ή κοιλίη πουλλάρυή,
κίνδυνος έκτρώσαι.
37 Γυναικι εν γαστρϊ έχούση, ήν οι μασθοι εξαίφνης
ισχνοί γένωνται, έκτιτρώσκει.
38 Γυναικι έν γαστρϊ έχούση ήν ό έτερος μασθός ι
σχνός γένηται, δίδυμα έχούση, θάτερον έκτιτρώσκει'
και ήν μέν ό δεξιός Ισχνός γένηται, τό άρσεν' ήν δέ ό
αριστερός, τό θήλυ.9
4ΐ Γυναΐκα ήν θέλης είδέναι ει κύει, έπήν καθεύδειν
μέλλη, άδείπνω έούση, μελίκρητον διδόναι πιεΐν' κήν
μέν στροφός αυτήν έχη περϊ τήν γαστέρα, κύει' ήν δέ
μή, ού κύει.
42 Γυνή έγκυος, ήν μέν άρσεν κύη, εύχροός έστιν' ήν
δέ θήλυ, δύσχροος.
48 Έμβρυα τά μέν άρσενα έν τοΐσι δεξιοΐσι, τά δέ θή
λεα έν τοΐσιν άριστεροΐσι μάλλον.10
50 Γυναικϊ τά καταμήνια ήν βούλη έπισχεΐν, σικύην
ώς μεγίστη ν προς τούς τιτθούς πρόσβαλλε.
55 Οκόσαι έν γαστρϊ έχουσαι υπό πυρετών λαμβά
νονται, καϊ ισχυρώς ίσχναίνονται, άνευ προφάσιος φα
νερής11 τίκτουσι χαλεπώς και επικινδύνως, ή έκτιτρώ-
σκουσαι κινδυνεύουσιν.
6ο Ήν γυναικι έν γαστρϊ έχούση αί καθάρσιες πορευ
τεί
ΑΦΟΡΙΣΜΟΙ
34 Αν έγκυος γυναίκα παρουσιάσει μεγάλη διάρροια, υπάρχει κίνδυνος να αποβάλει.
37 Έγκυος γυναίκα που αδυνατίζουν ξαφνικά οι μαστοί της αποβάλλει.
3 8 Αν σε έγκυο γυναίκα αδυνατίσει ο ένας από τους δύο μαστούς της, αν έχει δίδυμα, αποβάλλει το ένα: αν αδυνατίσει ο δεξιός, το αρσενικό* αν ο αριστερός, το θηλυκό.
41 Αν θέλεις να μάθεις αν μια γυναίκα είναι έγκυα, δώσ' της να πιει νερόμελο την ώρα που πάει να κοιμηθεί (χωρίς να έχει δειπνήσει): αν παρουσιάσει δυνατό πόνο στο στομάχι, είναι έγκυα* αλλιώς, δεν είναι.
42 Γυναίκα έγκυα, αν έχει στην κοιλιά της αγόρι, έχει καλό χρώμα στο πρόσωπο της* αν όμως έχει κορίτσι, το χρώμα της είναι άσχημο.
48 Το αρσενικό έμβρυο βρίσκεται συνήθως στα δεξιά, το θηλυκό στα αριστερά.
50 Αν θέλεις να σταματήσεις την έμμηνη ρύση μιας γυναίκας, εφάρμοζε τη μεγαλύτερη δυνατή βεντούζα στους μαστούς της.
55 Οι έγκυες που προσβάλλονται από πυρετούς, και που αδυνατίζουν υπερβολικά, δίχως φανερή αιτία, γεννούν δύσκολα και επικίνδυνα ή αποβάλλουν επικίνδυνα.
6θ Αν σε μια έγκυα γυναίκα έρθει η περίοδος, δεν
193
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
ωνται, αδύνατον τό έμβρυον ύγιαίνειν.
6 2 1 Οκόσαι φυχράς καϊ πυκνάς τάς μήτρας έχουσιν, ού
κυίσκουσιν' και όκόσαι καθύγρους έχουσι τάς μήτρας,
ου κυΐσκουσιν, άποσβέννυται γάρ ό γόνος' καϊ όκόσαι
ξηράς μάλλον και περικαέας, ενδείτ] γάρ τής τροφής
φθείρεται τό σπέρμα" όκόσαι δέ έξ αμφοτέρων τήν κρά-
σιν έχουσι ξύμμετρον, αί τοιαΰται έπίτεκνοι γίνονται.12
63 Παραπλησίως δέ και έπι τών άρρένων' ή γάρ διά
τήν αραιότητα τοΰ σώματος τό πνεύμα έξω φέρεται
προς τό μή παραπέμπειν τό σπέρμα' ή διά τήν πυκνό
τητα τό ύγρόν ού διαχωρέει έξω' ή διά τήν φυχρότητα
ούκ έκπυροΰται, ώστε άθροίζεσθαι προς τον τόπον τού
τον ή διά τήν θερμασίην τό αυτό τούτο γίνεται.
194
ΑΦΟΡΙΣΜΟΙ
μπορεί το έμβρυο να είναι υγιές. 6 2 Οι γυναίκες που έχουν ψυχρή και σφιχτή μήτρα,
δεν συλλαμβάνουν" δεν συλλαμβάνουν επίσης οι γυναίκες που έχουν πολύ υγρή μήτρα, επειδή με τους όρους αυτούς το σπέρμα σβήνει και πεθαίνει* το ίδιο συμβαίνει και στις γυναίκες που έχουν ξηρότερη από το συνηθισμένο και πολύ ζεστή μήτρα, επειδή το σπέρμα καταστρέφεται από έλλειψη τροφής* γόνιμες είναι τελικά οι γυναίκες που έχουν σύμμετρη την ανάμειξη των δύο αυτών καταστάσεων.
63 Το ανάλογο συμβαίνει και στην περίπτωση των αντρών: ή εξαιτίας της γενικότερης χαλαρότητας του σώματος ο αέρας φέρεται προς τα έξω με δύναμη που δεν είναι αρκετή για την εξακόντιση του σπέρματος, ή εξαιτίας της πυκνότητας του σώματος το σπέρμα δεν βγαίνει έξω, ή εξαιτίας της ψυχρότητας του σώματος το σπέρμα δεν θερμαίνεται αρκετά, ώστε να συγκεντρωθεί στο ορισμένο μέρος, ή το ίδιο αυτό συμβαίνει εξαιτίας της θερμότητας.
195
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
Τ Μ Η Μ Α Ε Κ Τ Ο Ν
4 Τά περιμάδαρα έλκεα, κακοήθεα.
6 Τά νεφριτικά, χαι δχόσα χατά τήν χύστιν, έργωδώς
ύγιάζεται τοΐσι πρεσβύτησιν.
Ι Ο Κεφαλήν πονέοντι και περιωδυνέοντι, πΰον, ή ύ
δωρ, ή αίμα ρυέν χατά τάς ρίνας> ή χατά τό στόμα, ή
χατά τά ώτα, λύει τό νούσημα.
24 Εντέρων ήν διακοπή τών λεπτών τι, ού ξυμφύεται.
28 Ευνούχοι ού ποδαγριώσιν, ουδέ φαλακροί γίνον
ται.
32 Τραυλοί ύπό διαρροίης μάλιστα άλίσκονται μα-
κρής.
34 Όκόσοι φαλακροί, τουτέοισι κιρσοί μεγάλοι ού γί
νονται" όκόσοισι δέ φαλακροΐσιν έοΰσιν κιρσοί γένων-
ται, πάλιν ούτοι γίνονται δασέες.
38 Όκόσοισι κρυπτοί καρκίνοι γίνονται, μή θεραπεύειν
βέλτιον' θεραπευόμενοι γάρ άπόλλυνται ταχέως, μή
θεραπευόμενοι δέ πουλύν χρόνον διατελέουσιν.
196
ΑΦΟΡΙΣΜΟΙ
Τ Μ Η Μ Α Ε Κ Τ Ο
4 Πληγές στις οποίες το δέρμα γύρω τριγύρω απογυμνώνεται από τις τρίχες, είναι κακοήθεις.
6 Οι παθήσεις των νεφρών και της κύστης θεραπεύονται δύσκολα στα ηλικιωμένα άτομα.
Ι Ο Ο πονοκέφαλος, ακόμη και ο πιο δυνατός, περνάει αν τρέξει πύον ή νερό ή αίμα από τη μύτη ή από το στόμα ή από τα αυτιά.
24 Αν κοπεί κανένα από τα λεπτά έντερα, δεν ξα-νακολλάει.
2 8 Οι ευνούχοι ούτε αρθρίτιδες παθαίνουν στα πόδια ούτε φαλακροί γίνονται.
32 Οι τραυλοί προσβάλλονται πολύ συχνά από μακροχρόνια διάρροια.
34 Οι φαλακροί δεν εμφανίζουν μεγάλους κιρσούς* αν παρουσιάσουν κιρσούς, ξαναβγάζουν μαλλιά.
38 Στα άτομα που έχουν μέσα τους καρκίνο, καλύτερα να μην εφαρμόζουμε καμιά θεραπεία, γιατί αν υποβληθούν σε θεραπεία, πεθαίνουν γρήγορα, ενώ αν δεν υποβληθούν σε θεραπεία, η ζωή τους παρατείνεται.
197
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
46 Όκόσοι ύβοϊ εξ άσθματος ή β ήχος γίνονται προ τής
ήβης, άπόλλυνται.
53 Αί παραφροσύναι αί μέν μετά γέλωτος γι νόμε ναι,
άσφαλέστεραι ° αί δέ μετά σπουδής, επισφαλέστερα^
57 Άπόπληκτοι δέ μάλιστα γίνονται ήλικίη τη άπό
τεσσαράκοντα έτέων άχρις έξήκοντα.
Ι9'8
ΑΦΟΡΙΣΜΟΙ
46 Όσοι γίνονται καμπούρηδες πριν από την εφηβεία από άσθμα ή βήχα, πεθαίνουν.
53 Παραφροσύνη που συνοδεύεται από γέλιο είναι λιγότερο επικίνδυνη, ενώ αυτή που συνοδεύεται από σοβαρότητα είναι επισφαλέστερη.
57 Η αποπληξία παρουσιάζεται κατά κύριο λόγο ανάμεσα στα σαράντα και στα εξήντα.
199
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
Τ Μ Η Μ Α Ε Β Δ Ο Μ Ο Ν
ι Έν τοΐσιν όξέσι νουσήμασι φύξις ακρωτηρίων, κα
κόν.
3 Έπϊ έμέτω λύγξ και οφθαλμοί ερυθροί, κακόν.
4 Έπι ίδρώτι φρίκη, ού χρηστόν.
17 Έπϊ φλεγμονή του ήπατος λύγξ, κακόν.
2 8 Ό τι αν όστέον, ή χόνδρος, ή νεύρο ν αποκοπή εν
τω σώματι, ούτε αΰξεται, ούτε συμφύεται.
4 ΐ Ην, ύπερκαθαιρομένων τών πρεσβυτέρων, λύγξ έ-
πιγένηται, ούκ αγαθόν.
47 'Τδρωπιώντα ήν βήξέχη, ανέλπιστος εστίν.
49 Υπό κυνάγχης έχομενω οίδημα και ερύθημα έν τω
στηθεί έπιγενόμενον, αγαθόν' έξω γάρ τρέπεται τό νού
σημα.
200
ΑΦΟΡΙΣΜΟΙ
Τ Μ Η Μ Α ΕΒΔΟΜΟ
ι Στις οξείες αρρώστιες η ψύξη των άκρων είναι κακό σημάδι.
3 Λόξιγκας και κόκκινα μάτια ύστερα από εμετό είναι κακό σημάδι.
4 Τρεμούλα και ρίγος ύστερα από εφίδρωση δεν είναι καλό σημάδι.
ι / Λόξιγκας ύστερα από φλεγμονή του ήπατος είναι κακό σημάδι.
2 8 Όποιο κόκκαλο ή χόνδρος ή νεύρο σπάσει στο σώμα, δεν μεγαλώνει πια, ούτε ξανακολλάει.
4 ΐ Αν μετά από χορήγηση δυνατού καθαρτικού σε ηλικιωμένους ανθρώπους παρουσιαστεί λόξιγκας, δεν είναι καλό σημάδι.
47 Αν υδρωπικός παρουσιάσει βήχα, δεν έχει ελπίδα.
49 Άνθρωπος που υποφέρει από κυνάγχη, αν παρουσιάσει οίδημα και ερύθημα στο στήθος, το σημάδι είναι καλό, γιατί η αρρώστια στρέφεται πια προς τα έξω.
201
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
53 Όκόσοισι ξυμφέρει αίμα άφαιρέεσθαι άπό τών φλε
βών, τουτέοισι ξυμφέρει ήρος φλεβοτομέεσθαι.
56 Άλυχη, χάσμη, φρίκη, οίνος ίσος ίσω πινόμενος
λύει.
66 "Ην τις πυρέσσοντι τροφήν διδώ, ήν ύγιεί, τω μεν
ύγιαίνοντι ισχύς, τω δέ κάμνοντι νούσος.
75 Έπι λευκώ φλέγματι13 ύδρωφ έπιγίνεται.
76 Έπι διαρροίη δυσεντερίη.
77 Έπι δυσεντερίη λειεντερίη.14
83 Όκόσοισι ν έν τήσιν άρρωστίησιν οί οφθαλμοί κατά
προαίρεσιν δακρύουσιν, αγαθόν' όκόσοισι δέ άνευ προ-
αιρέσιος, κακόν.
8>7 Όκόσα φάρμακα ουκ ίήται, σίδηρος ίήται' όσα σί
δηρος ούκ ίήται, πΰρ ίήται' όσα δέ πύρ ούκ ίήται, ταύτα
χρή νομίζειν ανίατα.15
202
ΑΦΟΡΙΣΜΟΙ
53 Σε όσους η αφαίρεση αίματος από τις φλέβες χάνει καλό, καλύτερα να φλεβοτομούνται την άνοιξη.
56 Η δυσφορία, το χασμουρητό, το τρέμουλο εξαφανίζονται, αν πιεις κρασί αναμειγμένο με ίση ποσότητα νερού.
66 Αν σε άνθρωπο με πυρετό δώσεις την τροφή που θα έδινες σε έναν υγιή, η.τροφή που δίνει δύναμη στον υγιή, κάνει κακό στον άρρωστο.
75 Ύστερα από το «λευκό φλέγμα» παρουσιάζεται υδρωπικία.
γ6 "Υστερα από τη διάρροια δυσεντερία. 77 'Τστερα από τη δυσεντερία εμφανίζεται λειεντε-
ρία. 83 Αν στη διάρκεια μιας αρρώστιας τρέχουν δάκρυα
από τα μάτια θεληματικά, είναι καλό σημάδι" αν όμως τρέχουν αθέλητα, το σημάδι είναι κακό.
87 Αρρώστιες που δεν τις θεραπεύουν τα φάρμακα, τις θεραπεύει το μαχαίρι* αυτές που δεν τις θεραπεύει το μαχαίρι, τις θεραπεύει η φωτιά* όσες δεν τις θεραπεύει ούτε η φωτιά, πρέπει να τις θεωρούμε ανίατες.
203
Σ Χ Ο Λ Ι Α
ι. Κατά τη γ ν ώ μ η μου ο γιατρός-συγγραφέας του έργου μι
λάει εδώ για την ιατρική τέχνη = την τέχνη τ η δική του και των
συναδέλφων του, στους οποίους και απευθύνεται* όχι λοιπόν για
την οποιαδήποτε επιμέρους τέχνη ή , εν γένει, γ ια την τέχνη στο
σύνολο της.
2. Ορισμένοι ερμηνευτές σκέφτηκαν ότι δεν θα έπρεπε, ίσως,
να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο, με τ η λέξη κρίσις ο συγγραφέας
να αναφέρεται εδώ στην «κρίση» της αρρώστιας (βλ. γ ι ' αυτήν
στη σ. 25 του πρώτου τόμου, αλλά και στη 355 τ ο υ παρόντος
τόμου). Στην περίπτωση αυτή ο λόγος θα ήταν, στο σημείο αυ
τό, για τους κινδύνους που συνοδεύουν την κρίση και, άρα, για
την υποχρέωση του γιατρού να παίρνει τα (όχι και τόσο εύκο
λα) μέτρα για την αντ ιμετώπιση των κινδύνων αυτών.
3. Δες (στον προηγούμενο τόμο) κοιι όσα λέγονται στην παρ.
2ΐ του Περί ιερής νουσου.
4- Δεν αποκλείεται με τ η λέξη προσφοραί να εννοείται κάθε
λογής «προσφερόμενη» α γ ω γ ή (συμπεριλαμβανομένων και των
ποτών).
5· Σωστά ειπώθηκε ότι η εμπιστοσύνη προς τον επιστημονι
κό Λόχο π ο υ δηλώνεται εδώ, θυμίζει τ η σκέψη του συγγραφέα
του Προγνωστικού και του ΤΤ^ί' άρχαίης ίητρικής.
6. Η βασική αυτή ιπποκρατική διδασκαλία είναι γνωστή στον
αναγνώστη έργων όπως τα Περϊ ιερής νουσου, Περϊ αέρων υ
δάτων τόπων, Επιδημία ι.
204
ΑΦΟΡΙΣΜΟΙ
7- Είναι συχνή στα έργα της Ιπποκρατικής συλλογής η τάση
(ο αφορισμός αυτός είναι από την άποψη αυτή δηλωτικός) για
δημιουργία ξεχωριστών κατά ηλικίες κλάδων ιατρικής.
8. Ο συνδυασμός των πολύ δυνατών αρχαίων καθαρτικών με
τη μεγάλη ζέστη (κυνικά καύματα), που φέρνει γενική κατά
πτωση των σωματικών δυνάμεων, είναι, στην πραγματικότη
τα, που δημιουργούσε τα προβλήματα.
9. Βλ . επόμενο σχόλιο.
ί ο . Τ ο περιεχόμενο του αφορισμού βρίσκει, κατά τη γ ν ώ μ η
μου, την εξήγηση του στον συνδυασμό της παμπάλαιας πίστης
πως το δεξιό είναι ανώτερο από το αριστερό με την επίσης πα
μπάλαια πίστη πως το αρσενικό είναι ανώτερο από το θηλυκό.
Αξίζει, προς την κατεύθυνση αυτή, να θυμηθεί κανείς την διδα
σκαλία για τα δέκα ζευγάρια «εναντίων δυνάμεων», που οι Πυ
θαγόρειοι τις θεωρούσαν αρχές του κόσμου. Μας μιλάει γ ι ' αυ
τές στα Μετά τα φυσικά του ο Αριστοτέλης, Α 5· 9^6 Ά 22 εξ.:
πέρας άπειρον
περιττό ν άρτιον
εν πλήθος
δεξιό ν αριστερό ν
άρρεν θήλυ
ηρεμούν κινούμενο ν
ευθύ καμπύλο ν
φως σκότος
αγαθόν κακόν
τετράγωνον έτερόμηκες.
Βλ . και στο βιβλίο μου Ο Δημήτρης Λυπουρλής διάβασε, με
τέφρασε και σχολίασε αρχαία ελληνικά κείμενα στο Βαφοπού
λειο, Θεσσαλονίκη Ι99&, σσ. 76-7$.
205
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
ι ι . Το άνευ προφάσιος φανερής είναι ενδεχόμενο να πρέπει
να συναφθεί και με τη φράση υπό πυρετόν λαμβάνονται. 12. Σωστά ο Γαληνός παρατήρησε ότι στον αφορισμό δεν γί
νεται λόγος για δύο, αλλά για τέσσερεις ιδιότητες-καταστάσεις:
πυκνά ι, ψυχρά ζ κά θ υγροί, ξηραί /περικαεϊς μήτραι' αν όμως
λάβουμε υπόψη μας ότι οι τέσσερεις αυτές ιδιότητες μοιράζο
νται σε δύο ομάδες των δύο ιδιοτήτων, η δυσκολία αίρεται.
13- Επώδυνη λευκή φλεγμονή.
14- Αποβολή-των τροφών από το έντερο άπεπτων ή σχεδόν
άπεπτων.
Ι5· Είναι φανερό ότι με το «μαχαίρι.» δηλώνεται η χειρουργι
κή επέμβαση και με τη «φωτιά» ο καυτηριασμός.
200