डॉ. भीमराव रामजी आंबेडकर चरित्र खंड १२...

7/18/2019 .

http://slidepdf.com/reader/full/-563dba54550346aa9aa4b0f9 1/178

अनुमिणका

7/18/2019 .



[िमत . २३·००]

7/18/2019 .



डॉ. भीमाव ामजी आंबेडक चण

खंड १२ वा

ेिख चागंदवे भवानाव खैमोड े

महााष ाय साहय आ संिृती मडंळ , म बंई

7/18/2019 .



थमावृी .. जै, १९९२

िाि .. सव,

महााष ाय साहय आ संिृती मंडळ,

नवीन ासन भवन,

म ंबई ४०० ०३२.

© िािाधीन

मि .. यवथािप,

ािसीय मयवत माय,

म ंबई ४०० ००४.

7/18/2019 .


7/18/2019 .



डॉ. भीमाव ामजी आबंेडक

(एम. ए., पीए. डी., डी. एससी., ए. ए. डी., Bar-At-Law)

7/18/2019 .


7/18/2019 .




अयच ेिनविेद..................................................................................................... 9

ातानवक ........................................................................................................... 11

चनका शी. च.भ. खैमोडे यच ेिमोगत .................................................................. 18

ा. ि. . फाटक यचे प ........................................................................................ 19

कण १ ल कही घिटा ........................................................................................ 21

कण २ े बौधम दीा ....................................................................................... 40

कण ३ े बौधम दीा (पढुे चालू ) ......................................................................... 55

कण ४ थे धमदीसेबंधंी लोकमत ......................................................................... 76

कण ५ व ेपनिनवण याा(नदी) ........................................................................... 99

कण ६ व ेपनिनवण महायाा(मु ंबई)..................................................................... 106

कण ७ व ेजागनतक शजली ............................................................................ 127

सदंभ सचूी ......................................................................................................... 177

7/18/2019 .



अयाचंे णनवेदन

ी. ागंदेव भवानाव ऊण आबासाहेब खैमोडे यानंी डॉ. भीमाव ामजी आंबिेड यांे वतृत हयाे १९२३ साी ठवे. १८ नोहब , १९७१ ोजी यां े नधन होयापूव यांनी

खेन पूणि े े होते. खैमोाचंया हयातीत यानंी हेलया आबंिेड ाे पा खंडिात झाे होते. यानंते खंड िात ियाा महााष ाय साहय आ संिृती मडंळानेनणय घेता आ या नणयानसा गेलया दहा व्त मंडळाने रवणत खंड स िन हा सपंूण ंथवािांना रपध िन दा आहे. आता िात होत असेा हा बाावा खंड या मािेतीअखेा असून आबासाहेब खैमोांचया नधनानंत मडंळात स झाेलया सात खंडांे सपंादनियाे जिीे िाम सेवानवृ झालयानंतचया वातंीचया िाळातही पमपूवणि आ जीनेपा पाडलयाब ीमती ािाबाई खैमोडे यांा माठी वाि िायमा ऋी ाही.

बॉसवेने हेलया डॉ. जॉनसनचया ाचया धतव डॉ. बाबासाहेब आबंिेडांे हयाा आबासाहेब खैमोांा इादा होता अी ीमती ािाबाई खैमोडे यानंी वाही दीआहे. बॉसवेने वीस व्हून अिध िाळ अाट रोग िन आपलया वक मतीचयाजोाव डॉ. जॉनसनी भा्े ोजचया ोज मवा हून ठेवी. हे रदाह समो असलयामळेागंदेवाव खैमोानंीही बाबासाहेबाचंया भा्ांे वृपात स झाेे वृातं , बाबासाहेबांी पे,बाबासाहेबाचंया थंातून नवडे ेरताे, याचंया सिहाऱयानंी तसे अनयायानंी हेी पे, संथांेअहवा वगैे ववध साधनांे िाटीने संिन िेे. यामळे यांनी हेलया आंबिेड -ाीवशसनीयता वाढी. डॉ. आबंिेडाचंया जीविनायी िसा िाऱया िये अयािसााखैमोानंा वाट पसत आ यानंी हेलया खंडांा मागोवा घेत ेखन िावे ागे ही वतथतीआहे.

िोताही िा नाियाे ेखाटतो ते या या यतीचया आयषयात घडेलयाघटनांी सगंतवा माडंी िन आ यांा अवयाथण आपलया ि वतीनसा ावनू झालयानंतिााने ंगवेे नाियाे मळाबहि म असते असे नाही. नाियाचयािनटवतयानंा ते मळतेजळते वाटे ती ते पेसे असते. महाप्ानंा देव मानून यांी मनोभाव ेपूजाियाी सवय असेलया भातीयांचया समाजात महाप्ाे हे हे िाााही िएआहान वाटत असते. महाप्ही अखे मळात जताजागता , हाडामासंाा मासू असतो याे भान

ठेवनू याे गदो् दाखवयाा यन िे िाााही मूतपूिजाचंया देात अवघड होत असते.अा पथतीत ागंदेवाव खैमोडे डॉ. बाबासाहेब आबंिेडासंाया महाप्ाे हयासरत झाे आ अिने व् यास घेऊन यांनी आपा संिलप सीस नेा तो िेवळ यांचयादीघोगामळे हे कात ठेवावयास हवे. धंडाळून मळे तिता पावाआधी पाखून यावयाा आमग याा रपयोग िावयाा असे खैमोांचया ेखनामागे िए सू दसते. आपलयाारपध झाेलया पायाचया आधाे यानंी नदवेे निष्ण हे सवण वािानंा माय होती असेनाही. यानंी आधााा घेतेा पावा हा िाही िठाी िएत वाटयााही संभव आहे. रदाहाथण या वेटचया खडंात डॉ. बाबासाहेब आंबिेडाचंया अखेचया दवसांे वणन िताना ीमती माईसाहेबआबंिेडाचंया वागयाब खैमोानंी हेलया मिज ात नापसतंीा सू रमटा आहे तो मयतःनािनंद ,ू सोहना ाी , िे. िृषमतू या माईसाहेबाचंया ििटीााानंी देलया माहतीव ते

7/18/2019 .



सवणवी वसबंलयामळे. माईसाहेबांी बाज ूनीट समजावनू घेयाा यन िााने िेा असलयाीती या खंडाचया वािाा येत नाही. ददवाने िा दवंगत झालयानंत अिने व्नी हा खंडिात होत असलयाने तो मंडिळाडे साद झाा तसा स ियाखेीज पयय नहता. यामळेिााने डॉ. बाबासाहेब आंबेिडांव्यी तसे याचंया ि टं बयांव्यी यत िेेलया मतांी

महााष ासन आ या खंडाचया िानाी जबाबदाी घेाे महााष ाय साहय आ संिृतीमडंळ सपंूणपे सहमत आहे असे समजयाे िा नाही. खैमोांनी हेे डॉ. बाबासाहेबआबंिेडांे या ंथाचया मयदा कात घेऊनही महााषाचया अवीन इतहासाे िए महवाेसाधन हनू वाे जाई असा मंडळाा वशास वाटतो.

य. णद. फडके ,

म बंई : अयक ,

२० माण १९९२ महााष ाय साहय आ संिृती मंडळ.

7/18/2019 .



ाताणवक

इ. स. १९२३ साी ी. ां. भ. तथा आबासाहेब खैमोडे, म बंईत एलटन हायिूमयेइया ६ वी (इंजी) मये ी. बाळााम –बाबासाहेबांे थोे बंध ू याचंया ोसाहनान े दाख झाे,यावळेी डॉ. बाबासाहेब निते , इं ंडहून आपा साा अयासम समानाने पूणि न मंबईस पतेहोते. सवातीा यानंी “बहिषृत भात ” हे सातािह स िेे. ियाता पोयबावडी , पळ येथे ी.बडंोपतं जाधव यानंी ावेलया “ेबसणि ॉ पेसेन यो ” चया ऑीसमये भागीदाीतबाबासाहेबानंी बहिषृत -भाताेही ऑीस थाटे.

यावळेी हदथानातं ती डॉ. बाबासाहेब हे िएटे , एहडे िेे व पदया धा िाेअपृय वगती गृहथ होते. यावळेी सवण भातात अगदी , हाताचया बोटाव मोजयाइिती वायेहोती. यापिैी म ंबईे “एलटन ” वाय अगय होते. यामळे मॅिपयत क घेाे

महााषाती अपृय वाथ डॉ. आंबिेडांा आदण डोयासमो ठेवनू , क घेयास मंबईस येत.ियेािे ो ीना िोी नातेवािई मंबईत , मीमध ून अग ेलव े िवण ॉपमध ून िनोीस असत.याचंियाडे िसेती थोडे, रदभ ियास अ मळे. मा ाी झोपयासाठी व अयासासाठी जागानसत. तेहा ंअसे हे मॅिपयत िेे व िॉेजचया पहलया दसऱया व्ा असाे अपृय वाथअगदी थोडे हजे हाताचयाबोटाव मोजयाइिते होते. ते वाथ ाी या ऑीसचया जागेत हातव अयास िीत आ डॉ. बाबासाहेबांचया िामातही मदत िीत. ी. ां. भ. खैमोडे हे बाबासाहेबांचयाेखनातं मदत िाऱयातं अगय होते.

ी. ा.ं भ. खैमोडे यांे थोे बधंू ी. वतेाळाव भवानाव खैमोडे हे या समाजाती जेसवातीे ापा ड झाेे ाथिम ाळामात होते, यापिैी ी. वेताळाव हे िए. यानंीआपलया बधं चूया काा ागंा पाया घाता , व माठी ौथीनंत डॉ. बाबासाहेब आंबिेड , सातााया ाळत िे तेथे इंजी िाया “साताा य ू इं िू ” या सिाी ाळेत घाते.यावळेी सिाी ाळातंी वाताव पिषळसे बदे होते, ती अपृयता वनवन पाळी जातनाही असे दाखवाे सिाी िनोीती िक भेदभाव िीत होते. याबोब इंजी कानेअपृयता पाळयासाया िोया वाानंा मूठमाती देाेही ी. िृ. स. देवधांसाखे िकखाचया जातती मािंडे जात क पवत व रजेन देत. ी. खैमोडे यांी हाी वायतगना होत होती. माठी व इंजी भा्ेव आ इतहासाव यांे पहलयापासून भूव दसून यते

होते.यानंी हायिूमये असतांना पधसाठी खादीे वणन िाी (महती गााी) िवतााद णवडती वृामये बाा िडयातं िेी होती. या िवतेा पहे पातो्ि , “केळकोणकळे”चया यावळेे सपंािद –नााियकृिषाजी अठय े यांचया हते मळाे होते, पढे औधंेमहााज , पतं तनधी भवानाव यानंी ी. खैमोडे यांस आपलया वायातं दाख िन घेते. वया व्चया गेोसवात या वायचया माडंीव गपती देऊन , गपती वसजणनाी हीवनमविू िाढी. असा हा पोगामी वाानंा ाना देाा , वसाया िताती दसऱया दिाािाळ होता. इंजी काचंया वाघीे दूध याेे हे वाघ बे समाजाचया सवण थातनू नम होतहोते. वातंयाी , समाजसधाेी बज े सकताचंया मनांत जनू याे अंिू ोावत होते.पामाय ाीय वासीी दाे सवना खी होती. वाथवगा इत िोयाही दूयणसनापेकानव वााचंया वानाे जबदत यसन होते. यातून ते घडत होते. दे , समाज व

7/18/2019 .



यतवातंयासाठी ापाा ावयाी अहमहिमा असे, अा या िाळात म बंईत आेलया वरवावभू्त बाबासाहेबां े सानय ाभेलया ी. खैमोडे यांचयाव बाबासाहेबाचंया वेी ,वासीी व ि ियाी तळमळ या सवा मोठा भाव पडा व यांनी बाबासाहेबांे हयाा तेहां मनाी ढ नय िेा. अथत ांदवसाचया सहवासामळे बाबासाहेबाचंया

गाबोब दो्ही दसू ागे. यावेळी , बॉवेने हेे डॉ. जॉसने स , हे ेखनाा आदण माने जात होते. या िाे आप डॉ. बाबासाहेब आंबिेडांे हाव ेअसेखैमोडे यानंी मनाी ठवून बाबासाहेबाचंया िायी , भा्ांी वतणमानपातंून येाी माहतीी िाेिाढून ठवे ू ागे. बाबासाहेब वतः गपाचंया ओघात वतःबही माहती सागंत व याचंया ेखनाचया सिंलपाा “तू नीट माझे हू िी ” असे हनू रेजन देत. १९२९ ा ी.खैमोडे बी.ए. झाे. ते मध ून मध ून वतणमानपासाठी ेखन िीत. िवताही स होत होया. पंतयावळेी , ेखन हे समाजबोधनासाठी व ेिखाा वतःचया तभेी आ हून हे जात होते.याने नवहाी यवथा होऊ िाी नहती. बी. ए. झालयाव एम.ए. (समाजा), एए. बी. या

पदयासंाठी नाव नदवनू ी. खैमोडे बेिा बी.ए. हनू दवस िाढीत असत. पढे ट सिाचयाम बंई सेेटएटमये यांना िनोी ागी. वचया ेडमये सेेटएटमये िनोी मळाीअपृयवगय ही पही यती होय. यांनाही तेथे जाती यवथेा अयाय खपू सहन िावा ागा. याअयायातून समाजाी सिटा ियाे जे समाजसधािांे यन ाे होते, यातं डॉ. बाबासाहेबांेा पायाव यन ाू होते. वातंयाचया ळवळीेही म. गांधीमळे खाचया थापयत ोपोहे होते. ियाडे सकत िो ओढे जात व जेवढी य असे तेवढी मदत िीत. सिाीिनोीती यतना ती मदत मागी दााने िावी ागत असे. यामळे या िोांव िाही बे वाईटआळही येत असत. प यांे नवा िे यानंा य होत नसे.

बाबासाहेबानंी सवातीा आपलया समाजाचया कैि आ वचछतेचया रतीव भ दा.याचंयात वाभमान जागतृ िेा. बहिषृत हिताी सभा थापनू व बहिषृत भात हे वतणमानपिाढून दवेळे, पाोठे वगैे सावणजिन िठााव इतांमाे मािसीचया हासंाठी झगडयासअपृय समाजास रत िेे. १९२७ ा महाडा वदातयाा सयाह िेा. या सयाहाबआपे मत प िताना डॉ. बाबासाहेबांनी हटे आहे िी , “अपृय समाज हा सिा आ अपृयवगण या दोन दांचया तावडीत सापडेा आहे. याा दोहपैिी िोयाती िएा दाव माा िेय आहे. दोही दाव िएा वेळी माा ियाइिते बळ यांचयात आज नाही , हे िबू ियासिाही ाज वाटयाी जी नाही. जेथे पृय जनता यांे मानवी ह वखीने व सोयाने देत

नाही. तेथे ते मळवियाता सिाी तहनामा िे हे अपृय िोाचंया हताचया ीनेहापाे आहे असे आहास वाटते” यावन सिाचया (ट) िाया े रघंन न िताबाबासाहेबानंी आपी मािसीचया हांी ळवळ स िेी. आ हनू यावळेी वातंयाचयाळवळीा ाधाय देाऱया िोांनी मा बाबासाहेबानंा ूा म ठवनू यांना वातंयाचा ूठणवे. अा मािसीचया हाब सयाह िेलयानंत १९३० ा ते ाऊंड टेब िॉसा गेे.१९२४ ते १९२९ या िाळात बाबासाहेबांनी अपृयामये क व सामािज समता याबाबत ती जाीवरप िेी होती. वैिद व पौाििाापासूनचया अपृयतेबा आढावा घेऊन िाानेसहाविोनाचया िातंून अवीन या. ानडे, यो. े, व. ा. दे, व. ना. दंावि वगैेरवय िोाचंया अपृयता नवााचया िाया आढावा पहलया दोन खंडात घेतेा आहे.

हे खंड अनमे १९५२ ा बाबासाहेबांचया हयातीत व १९५८ ा याचंया पनवानंत स झाे.

7/18/2019 .



१९३० मये बाबासाहेब ाऊंड टेब िॉसा गेे. तेहापासून १९५६ साापयतअपृयानंा , धािम व ािजीय सधाेचया ाटांव नऊेन बसवे ; याा सायतं इतहास ी. खैमोडेयानंी देा आहे. ते आपलया खंड ३ याचया वेटी बाबासाहेबाचंया व्यी हतात िी ,“रपनद अलप िाळाती िायण पाहलयानंत िोीही िबू िी िी , अा अलप िाळात अी ही

वक समाजांत झाेी जगाचया इतहासातं पही होय! आ ती घडवनू आाे आंबेिड हेअतीय प्ोम होत !!”

अपृयानंा याय देाी यंा हजे ाियाभााी अिधा सूे अपृयाचंया हातीअसे याी मागी. हजे भातीय घटनत याी ततूद ियाी मागी बाबासाहेबानंी िेी.(वत णळ प्देत.) हा इतहास ी. खैमोडे यांनी खंड ४ मये “अपृयाचंया ािजीय हांा खता”यातं सम देा आहे. या खंडात िेस व गांधीजी याचंयाव बाबासाहेबानंी “अपृयांे आोप प ”साद िेे. नंत या व्याव बाबासाहेब “हॉट िेस ॲड गाधंी हॅव डन टू अनटेबलस ” ह ेपित

हे. हा वृातं आा आहे.

५ या खंडात सामािज ळवळीचया गतीा इतहास पे िाापयत देा आहे. यातयानंा याय मळाा पाहजे या गत मतापयत (खान पािदीचया ववाहानम हेा ेख)मज गाठून आतंजातीय ववाह झाे त जाती भेद न होती असेही बाबासाहेबांनी आपे प मतदलयाे पाव ेेिखाने देे आहेत.

या खडं ५ पयते ेखन ेिख ी. खैमोडे यांचया हयातीत स झाे. ६ या खंडाामहााष ाय साहय संिृती मंडळाे अनदान मळाे होते. व तो खंड छापखायातं छापावयासही

देा होता. हे खंड स ियासाठी िए “डॉ. आंबिेड एयिेन सोसायटी ” नावाी संथाथापन झाेी होती. या संथेने िऱहाडाा िए वसतगहृ ावे होते. या खंडाचया वीतून येाेरप या वसतगहृाचया खा देगी हून वापयाी समंती िााने देी होती. ६ याखंडाी िाही िे छापून झालयाव हा छापखाना बंद पडा. अनदानाे सवण पसैे या “नवभातटग ेसा ” देे होते. म त व हतखत साे छापखायातं अिडेे होते. यातिा ी. ा.ं भ. तथा आबासाहेब खैमोडे यांा दयिवााने मृयू ओढवा. िाि मंडळानेम त मळवयाी खपू खटपट िेी प साे यन यथण गेे. या मडंळाे सभासदही नंत िएयेऊ िे नाहीत. ा. न. . ािटानंी ते पढी ेखन स िा असा नोप अिने वेळा पाठवा.

पंत हे िाम अगंाव घेयास िोी पिढाा घेईना. पढचया १२ खंडापयतचया ेखनाी हजाो पानेहोती. मी (ािाबाई खैमोडे) िनोी िीत असलयामळे ते एवढे मोठे बाड रघडून पहायाे, िइडीिे ितडे होयाचया भीतीमळे, धैयण होत नहते. १९७७ मये मी िनोीतून नवृ झाे. घचयाजबाबदाीतूनही थोडी रसंत मळाी. तेहा मी माया नवृवतेन मळवयाचया खटपटीस ागे.आतापयत घाजवळचया ाळा व घ यापिडे मंबईी मा ाी माहती नहती. नवृवतेनाचयाखटपटीसाठी एयिेन डपाटणमटा वळेोवेळी जाव े ागाये. याबोब महााष ाय साहयसंिृत मंडळामयेही जाऊन पढी (ंथाचंया) खंडाचंया िानासबंधंी वापूस ि ागे. पंत ६या खंडाी हतखत त दमळ झाेी होती. ती मळवे हे पहे िाम होते. यासाठी ा. ननीपंडत यानंी मा ेसमये व ेसचया सबंधंात महााष बँिेचया ाखातून यास मदत िेी. या

तीा ि ठे पा ागा नाही. तेहा हतापे घी पडून ाहेे ते हजाो पानांे बाड रघडयाा

7/18/2019 .



धी िेा. यातं िएा गात ६ या खंडांी तावना हेी आढळी. हून याी िेमवा ावनू ठेवी. यावेळी मडंळाे अयक डॉ. स बागे होते. यांना या ेखनाी वे्माहती नहती. या मंडळाचया बाा सभासदानंा या ेखनाी ागंी माहती होती. हे खंड सहाया पाहजे असे मत यानंी डॉ. स बागे यानंा दे. यामळे डॉ. स बागे मा हाे

िी , “ह े थं आही स ितो. तही िएािएा खंडाी म त िन मंडिळाडे ा ” हे यांेआशासन िऐून रसाहाने आही या सहाया खंडाी म त तया िन मंडळास दी. यानंी तीागी छापावयासही दी. नंत याी तावना हून िाढतांना कातं आे िी जो मिजूछापावयास (मंबई बाहे) देा आहे, तो १९४७ मये नेमेलया भातीय घटनेसंबधंी आहे. व ६ याखंडाी तावना १९३५ चया धमताचया घो्ेसंबंधीचया इतहासाी आहे. तसे मंडळास मी िळवे वतो खंड ेिखाचया मृयनूंता थम िात झाेा खंड १९४५ ते १९५० सा पयतचयाबाबासाहेबाचंया िाया इतहासाा आहे. या ८ या खंडात माे अिने दो् ाहे आहेत. िायाी े दाखवी गेी नाहीत. नंत ६ व ७ े खंड १९३५ ते १९३८ पयतचया बाबासाहेबांचया िाया

आढावा घेाे िएत असे मंडळाने स िेे. आता आहााही ही िे जळवयाा सावझाेा होता. हेही पित मडंळाने म बंईबाहे सागंीचया छापखायात छापावयास दे. याी मतेतपासावयास मी , ीमती मातीबाई ििानंा मंडळाचया वतीने वनंती िेी. ा. मातीबाईंनीआपलया सिहाऱयािंडून हे िाम िवून घेऊन आहांा रिपृत िेे. या खंडात १९३६ ते १९३८अखेपयता बाबासाहेबाचंया िाया आढाव घेता आहे. ९ वा खंड १९३९ पासून १९४५ पयता आहे.यात दसऱया महायाचया िाळात बाबासाहेब हॉयसॉयचया मंमडंळात मजू मंी होते. िोाहीसाठीढाऱया टानंा याचंया साायाखाी देानंी मदत िे रत होते हे जाून बाबासाहेबानंीयसामी बनवयाे िाखायािताम ियाबोब वेतन मळवयास व तानंा सैय भतीसमदत िेी. िामगा व माि या दोघांचया हतासाठी ागंे िायदे िवनू घेते.

खंड ८ वा , १९४७ पासून १९५२ पयतचया भाताा वातंय मळालयानंतचया िाखंडाा आहे.बाबासाहेबानंी भाताी घटना तया ियाा इतहास व घटनेवी बाबासाहेबांनी िेेी भा्े याखंडात आेी आहेत. बाबासाहेबांी िृती बी नसतानाही हदू िोड बाी महवाी िामगीबाबासाहेबानंी पा पाडी. पंत िेसचया सनातनी हदू सभासदांना डॉ. आंबिेडानंी –ाने–धमणसंहतेत ढवळाढवळ िे अत वाटून ते ब पास िवून घेयाे आशासन देलया नेहसिाने माघा घेती. नेह सिाे पाषीय धोही बाबासाहेबांना पसतं पडत नहते व मंीहनू यांा वा न घेता खादीचया पडा आडून योजना आखलया जात होया आ मं मंडळ त

नामधाी होते; ही गो डॉ. आंबिेडानंा पटत नहती. हून यानंी मंी पदाा ाजीनामा दा. हा सवणसातं इतहास िााने या खंडात ंथत िेा आहे. खंड ९ वा १९३९ ते १९४५ (अी माहती आेी आहे).

१० या खंडात १९५१ ते १९५२ चया िोसभेचया नवडिीत िेसने व इत पकानंी डॉ.आबंिेडानंा नवडून येऊ न देयाी िी खळेी खळेी व यांनी भाताी घटना तया िेी , याचंयातडाने ती घटना जाळयाी भा्ा िाढयाइिते ीड आाे वतणन िेे. या साऱया घटनांाबाबासाहेबाचंया िृतीव पाम होत होता व दवसदवस यांी िृती ढासळत ाी होती. १९३५साी बाबासाहेबांी थम पनी सौ. माबाई तथा आईसाहेब आंबेिड यांे नधन झाे. तेहापासून

बाबासाहेबानंी वधावथेत , समािजाात व ािजाात १९४७ साापयत वतःा गटून घेऊन

7/18/2019 .



आपलया िृितीडे यानंी क दे नाही. वातंयानंत िामाचया यापामळे दवसदवस यांी िृतीजात ढासळत ाी होती. याी िाळजी घेयासाठी यांनी मी िबी याचंयाी न िेे. यासौ. सवता आंबिेडानंी यांी िाही दवस िाळजी घेती प पढे बाबासाहेबानंा याचंया अनयायापंासूनअग िन ििएाी पाडे. वान व ेखनाव बाबासाहेबानंी आता जात भ दा व महवाचया

व्यावं वान -ेखन स ठेवे. ही माहती यात आेी आहे.

खंड ११ वा , यात १९५२ ते १९५४ या िाखंडाती बाबासाहेबाचंया िाया ी. खैमोडे यानंीआढावा घेता आहे. या िाळाती भाताचया पहलया पाणमटमये बाबासाहेबांना ायसभेव नवडूनदे. ायसभेमये आं देाचया नमतीे वेळी िेस सिाचया धसोडीचया धोाव व ससंगतवााचंया अभावाव यानंी िटीा िेी. अपृयतेचया गाचया िायाचया पळवाटा दाखवून देऊनिायदा नीट ाबवावा ागतो याव भ दा. या िाात १ ी घटना दती िावी ागी. हूनघटना ितीही ागंी असी ती ती ाबवाे ांगे असे त ता ायदा होतो , हे यानंा

सिाा सागंाव ेागे. “ेलड िाट व ेलड ाईज ” वा पहा पोटण बाबासाहेबांचयादबावाने पढे आा.

हा, खंड १२ वा , या खडंात , १९५५ ते ६ डसब १९५६, बाबासाहेबाचंया पनवापयतचयािाया आढावा व नंत जागित ांजीे िाही रताे देयात आेे आहेत.

या िाात ायसभेत महवाचया व्यावं बाबासाहेबांे सवगी वाांी भा्े होत असत.नेह सिाचया पाषीय धोावही ते आपी अयासपूण िटीाटपी ित असत. यांे “िा ण मासण व ब ” या ंथाे ेखन ाू होते या माे “ब ॲड हज धम ” याेही खेन पूणि न ते

याचया सीचया यनात होते. ६ डसबा हा ंथ छापावयास देयासाठी संपूण तया ठेवेाहोता.

१४ ऑटोब १९५६ ा दसऱयाा नागपू येथे बाबासाहेबानंी वयोवृ पूय भू महाथवींमी याचंया हते बौ धमा िवीा िेा. नंत पा ाख अनयायानंा , साया पतीने िोयाहीवधीे अवडंब न िता बौ धमी दका दी होती. १९५० साी यांनी थापन िेेलया “भातीयबौ जनसघं ” या संथेे “भातीय बौ महासभा ” असे नामातं िेे. या महासभेत हा दीकासमांभ नागपूिानंी पा पाडा. बाबासाहेबांनी यावळेी िएवीस ता घेतलया. यापंिैी “बौ धमण

हा जगाती स धमण आहे याी मा खाी पटेी आहे. तो िवीालयाने माझा नवा जम होत आहे.”ही िए ता होय. यावळेी ियेाने आ िएाती यतीा बौ दीका ावी , असे यानंी आपलयानंतचया भा्ात जनतेस आवाहन िेे. यामाे धमणाि वान असावेत , धमी िव सततिोाचंया िानाव पडे अी तब योजना हवी , असेही ते हाे. पूविडी जगतात बौ धमासा झाेा असा ती आजचया घिटेा त पीढीचया मनाव मासणवादाचंया वाांा पगडाआहे. मासणे आिथ धो योय आहे. मा तंजत ांतीने बद घडवनू तो िा िटाानाही. बाचया ा व िा या िविीने जगाा ांतता ाभे! असे यांनी सांगते. नवबौानंा बाी िव बहंी -िटाकाने पाळून भातात न झाेलया बौ धमा नावौिि व सावाढवयाे आवाहन िेे. “तही हदू धमण िा सोडता ” हा न िएा वातहाने याचंया िएा

सवातीचया माखतीमये वाा होता. याव बाबासाहेब डून हाे , “तही वतःा हा न

7/18/2019 .



िा वाीत नाही ?” आपलया सवती जाती हून अपृयाचंया मनात ब स झाी होती.तेहा बाबासाहबे हाे, “सवतीसाठी तही अपृय हनू हदू धमत ाहू िना. यातून बाहेपडलयास तमी तही रती िन या.” अस ेयानंी आपलया अनयायानंा सांगते. मी ािजासोडा नाही. “समाजात वाातंी झाी त आा ांती होते” असेही ते हाे. याचंयाबोब

या. नयोगी , . टीस , ी. ए. आ. ि ि , ी. िबी इयादी रवय िोानंीही बौधमी दीका घेती. ािजाात इत िोां ेसहाय हव.े जातीयवादी वतं पक नसावते. सवासमावे तवननेसा होऊन पक बनावा हनू यानंी ‘णरलकन ’पक िाढयाे ठवनू याी घटनातया िेी होती. वातंय , समता व बंधव हा याा पाया ाही. अा तऱहेी सवणसमावेि अीघटना असेा असा हा पक ाही अी यांी ही योजना होती.

त बौ धमय दे सोन , दे , नेपाळ वगैे देानंा यानंी भेटी देऊन याचंयाआावाांी पाहाी िन िा तऱहेने धमणा व सा िावा याी ते योजना ित होते. त

मानसाव मासणवादाा जो पगडा बसत ाा आहे तो िमी होऊन यात मानवतेचया समान हाचंयासबंंधत ा व िेमळे नैित पवतणन घडवून आाा , िा िटाा बौधमण, याा साहावा व जगात ातंता नादंावी अाआयाे अयंत वापूण असे नेपाळ येथी िाठमांडूा जागितबौ प्देत यानंी भा् िेे. तेथे जमेलया ोतृवगने यांा “नव ब ” हनू जयजिया िेा.

जैन धमण व बौ धमे िएिी हावे अा तऱहेी जैनमननी याचंियाडे िन यावयानंी , बाबासाहेबानंा आपे ६ डसब १९६५ ोजी वा गट ियाे आमं दे पंत या ६डसब १९५६चया िसाळी यांे पनव झालयाने बौ व जैनधमचया ििएीाे वा तधझाे!!

मृयनूंत यतीे त ग आठवतात. हे जी खे असे ती बाबासाहेबांचयायतमवाब वतेब मौन पाळाऱया पंडत नेहंसाया यतनी बाबासाहेबांचया अिने गांाव यतमवाा मनःपूत गौव िन ांजी वाहीी.

या सवण ऐतहािस घटनांे पायानी वणन ी. ा.ं भ. तथा आबासाहेब खैमोडे यांनी याखंडात िेे आहे.

अाीतीने बाबासाहेबांे हयाा आपा १९२३ साी िेेा सिंलप यानंी आपलयामृयपूूव हज े१९७१ मय ेपूणि े ेा आहे.

ेिखाचया हयातीत ५ खंड स झाे होते. पढे १२ खंडापयतचया ेखनाे संपादनिन मी, १९८१ ा हजे ेिखाचया १८ नोहब १९७१ मृयूनंत दहा व्नी सवात िनया १९९१ साी ते िाम पूणि ीत आहे.

ेिखाने आपलया तावनेत हटे आहे िी , “हे साे खंड स झालयाव मासमाधान ाभे ” याचंया हयातीत ते होऊ िे नाही पंत मी हे रवणत िाम माझे ितणय हनू पूण

7/18/2019 .



िेे आहे. ंथ स ियाे जोखमीेि ाम म. ा. सा. सं. मंडळाने अगंाव घेऊन यतीः मा ववािांना रिपृत िेे आहे.

या ंथाा १ ा खंड १९५२ ा अे टग ेस मध ून नघाा. यावेळपेासून “सामािज

ळवळीा इतहास व डॉ. आबंिेडांे िायण” यांे यथायोय वणन िाे ेखन हून , सवणी ा. न.. ािट , दो वामन पोतदा , ितण तीथण माी जोी , ी. भाऊसाहेब नेवािळ , डॉ. सबाग,े डॉ. यवतं मनोह , ा. य. दी. िडे इयादी मायवांनी यास स ियाचया िामीोसाहन दे व हे िाम पूणवास नेयास मदत िेी.

बाबासाहेबांा जम १८९१ साा. यांचया िाया आढावा घेाे ेखन १९२३ पासून १९७१पयत ी. ा.ं भ. खैमोडे यानंी पूणि े े. मा हे सम खंड स होऊन िाात याया १९९१सा हजे बाबासाहेबाचंया जम तादीे व्ण रजाड.े सूयणिााचंया िांा , झोयातंून िा

होईना प यांा िा पसतो ? बाबासाहेबाचंया ख बमेचया िााने भातीय जनतेचयामनातंी अधंःिा दू ियााअाट यन िेेा आहे. याचया रजा रपयोग हावा हून ी.खैमोडे याचंया सायानी आपे सवणवपाा ावनू ेखन िायणि े े आहे. ते िायण तडीस नेयासमाझाही हातभा ागा हून मी वतःा धय समजते आ माझी यांचयाबी िृतता यतिते.

आतापावतेो स झाेलया खंडातून यानंी यानंी या िामी म ती तया ियासआ इत बाबतत अमो मदत िेी यांे थ मयदेमळे नामनद िे अय असलयामळे मीसवे िएत तः आभा मानते.

साहय संिृती मडंळाे सयाे माननीय अयक ा. य. द. िडे, सव ी. प.ं ा. पाटी वयाचंया िाययाती िमणाी वगण यांे ह ेिाम पूणि यास मोाे सहाय मळाे आहे. याब मीवतः व डॉ. आबंिेडाचंया िाया आढावा घेाा वाि वगण व हाते हे सदैव ऋी ाहती.

हा बाावा खंड सा. सं. मडंळाने ािसीय माियाडे दा. तेथी अिधाी ी. . ं.मोे व यांे सहािय िमणाी वगने, वळेेव सिब छपाईनी वािासं साद िेा याब मी यासवे आभा मानते.

सपंािदा ,

ाकाबाई खैमोडे (गायकवाड).

१४७-अ , हद िॉनी , दाद

म बंई , दनािं १० जानेवाी १९९१.

☐ ☐ ☐

7/18/2019 .



चणका ी. चां.भ. खैमोडे याचंे मनोगत

¹“जॉजण बनड ॉचया ¹इंज िोाचंया वभावाबचया राांा आधा घेऊन (हे वणन)थोाबहत माात हदसमाजाती े वयानंाही ागिू ता येती , िा धािम सधाानंा ते

वोध ितात , ते समाजाती ईश नमत ातबणय े क ियासाठी (हासंाठी) भाडंाऱयादत पढाऱयानंा वोध ितात ते ाषाी अभंगता सकत ठेवयासाठी , आ दत वगना तेपोपीने छळतात , ते वतःचया वगी ही छळयाी मतेदाी भिूताळावन पढे भवषियाळात ाूाहावी हनू.

बाबासाहेबानंा या पथतीे िटू अनभव (यांचया वेटचया कापयत) आे. याे ऐतहािस वािानंा यथायोय वपात पहावयास मळावे हनू “इतहासात या घटना घडलया आ तेघडवाऱयानंी ज े वा माडंे ते जाचया तसे िोासंमो ठेवे हे इतहासाे ितणय आहे. यांी

समका िन या या वािांचया िाव व बीव सोपवाव—े

(It is the true office of history to represent the events themselves together with the

councels and to leave the observations and conclusions there upon to the liberty and faculty

of every man’s judgement)

हे ॉडण बेिने वन डोयासमो ठेऊन मी या व पढी खंडात माहती दी आहे.”

²“घादााव , ससंााव आ सख -दःखाव (वतःचया) तळीप ठेऊन सतत वायास ,संोधन , मनन व ेखन िाी , िेवळ वा बीी ब यती हून , अग सामािज ातंीातववेा व रत हून अथवा पददताचंया अतंःिात मािसीा टटाा ाहा रपिाा धािम ा हून , यानंा या (महामानव) बाबासाहेबाचंया ाा अयास ियाी अगयाव ंथ हयाी इचछा होई , यानंा या सवण खंडातून भपू माहती मळे व इत माहतीमळवया ेमागण सापडती. मायानंत जे ेिख या केात रतती यांना हे खंड रपयत ठती ;याे समाधान मा िबाीे रवणत खंड स होती तेहा होई. गेलया ििये व्चया पमाेळ िाय ते एवढे माया हाती ागे ?”

( खंड ५ तािव). ☐ ☐ ☐

7/18/2019 .



ा. न. . फाटक यांचे र

नवी भटवाडी , ॉसेन , म बंई -४

ता. ८–५–१९६५ नवा.

ी. ागंदेव भवानाव खैमोडे याचंया िएसीचया समांभाा अयक हून आपलयासिासमतीने िेेलया पाााब मी माझे आभा थम मनःपूविण यत ितो.

हीचया जीवन िहात एखााा साठावे व्ण सपंून िएसाया व्त दाख होयाा योगाभावा ही खोखी अभनंदन ियासाखी घटना असून यांा जाही सिा साजा िे हे िएसमाजाे ितणय आहे. यातलया यात ी. खैमोडे हे या महााषीय समाजवभागात जमे ; यासमाजाी आजतागायती दःथती वाात घेतलयास ते त िएसी नम जात अभनंदनीय

ठतात. ी. खैमोडे यानंी क घतेे ; नवहाा यवसाय िेा , समाजाा िये घिट हे ितो.पंत यानंी डॉ. भीमाव ामजी आंबिेड यांे वतीण हयाे िाम हाती घेते हा याचंयाआयषयाती महवाा भाग आहे व याचया योगाने ी. खैमोडे यांे नाव महााषात मीय होऊनाही. यानी हेे हे िेवळ आंबिेड या िएा यतीे नसून अख महााषाचयाअवीन इतहासाे िए नवे अंग पपे जनतेचया नदणनास आाे ते िए महिायण आहे. यांथाे स झाेे खडं जो िोी आथेने ीखाी घाी याा ी. खैमोडे यांचयाेिाि पमाी सहज िलपना िता येई. यात आेा पयवहा हा िाांतानेमहााषाती सामािज समतेचया इतहासाे बहमो साधन समजे जाई. ासाठी जवळा

पयवहा जतन िे आ इतांा मळवे हे िाम सोपे नाही. ा िजीे-सहनीतेे सवपहााे असते. ते िाम य तेवढे जातीतजात ी. खैमोडे यांनी पा पाडेे आहे. यांचया ेखनाने माठी साहयातं रम िाी भ पडे यात संय नाही.

ी. खैमोडे याचंया ेखिनायिडे पाहे हजे संधी मळालयास जो समाज अपृयतेचयाकनेे हजाो व् इत समाजापासून दू पडा होता , याा वेपासून सतीने दू ठेवे होते यासमाजाती यत िाय ि ितात , यांे डोयात भयाजोगे रदाह ी. खैमोडे यानंी नमिेलयाब िंा ाहात नाही. ािजीय गामगीहून ेिडोपीने दधण असेलया सामािजगामगीने सडत , पत असेा देबाधंवाा समहू आता ि ठे थोडासा या भयंि गामगीचयािाटेी बधंनातून सटयाचया पथंास ागा आहे. ही सिटा नथिण नाही. अी सिटा देाचया िएंदरि्ा हातभा ावी या भवतयाे िए साद ह हजे ी. खैमोडे यांे ेखन. यांीिएसी गौवपूविण साजी िाे जे त होित असती यांनी ी. खैमोडे यांा िागवयाा सिंलप या सगंी िावा. येथे िा हटे तो त ेखनाा नहे. सवण िाचयािोोपयोगी िाया िा असा या दात अंतभव आहे. याा जो व्य असे याने या व्याीसी मळवनू ता ाभ सामाय जनतेस देयाे येय बाळगाव ेहा येथे िा गवे या दांा अथण आहे. ी. खैमोडे यांनी ेखीचया ाे िोसेवाावी आहे. वाथ िवा वा सपंानी नाळेसाधन हाती यावे. प आपलयाव समाजाे ऋ आहे व ते सामािज हताचया रोगाने ेडे पाहजे

हे ी. खमोडे याचंया िामगीे तापयण आहे. मी ी. खैमोडे यांना आीवद देतो िी , यानंा रदंडआयषय ाभाव,े ते आयषय सखाे, नोगी आ िायणकम असाव.े याचंया हातून सदैव िोसेवा होत

7/18/2019 .



ाहावी , आीवद दा , ाबोब िए हानी सूना िावीी वाटते िी , आीवद रजेन देतो ,प िाये सालय हे याचंया यांचया माव अव ं बनू असते हे वस नये.

मा रपथत ाहे य नाही हून हा ेखनपं िेा आहे. “जेथे धमण तेथे जय ” या

यायाने जेथे गगौव तेथे मी ीाने नसो ती मनाने रपथत आहे असे समजावे, सिा समतीनेम बंई माठी साहय सघंाचया सिहायी अपेका धी ती या आीवदाने पूणि ावी अीही िए याआीवदामागे भावना आहे.

िळावे,

आरा णहताकांी

न. . फाटक.

☐ ☐ ☐

7/18/2019 .



कि १

काहंी घटना

आतंाषीय ािजाातं भाताने अतपाे धो िवीाे हे भाताा पामीिधोादािय ठे , असे मत वळेोवेळी गट िन बाबासाहेबानंी साढ पकाचया पाषधोावििड िटीा िेी होती. ियनट आ ियनटेत असे जगांती सवण देाे दोन गट नमझाेे आहेत ; आ या गटापंिैी बग ियनट गटांत भाताने सामी हाव े हे याा सवणवीहतावह होई , असे बाबासाहेबानंी वळेोवळेी मत दत िेे होते. ीने पतंधान ी. ाऊ -एन -ायहे भातात आे तेहा ं यांा आद सिा ा मोा माातं भात सिाने िेा , तेहा ं ‘हदी -ीनी ’ भाई -भाई या आोयानंी भाताती वाताव भन गेे होते. यावेळी बाबासाहेबानंी ाियत वइत वाी ाषहतवादी याचंयापढ अस े वा दत िेे िी , हे ‘भाई -भाई पाे’ ढग जगाािौ दसून येई. बाबासाहेबाचंया या दूद सडेतोड , सय प नभड वा दणनाने ाियत वइत िोही याचंयाव जळळू ागे. जेहा ‘हदी -नी भाई ’ चया आोया भातात गजणत होयायाचया अगोदपासून ीन भाताव आम ियाचया योजना आखत होता एहढे नहे त याआोया ाू असताना ीनने भातावी आम स िेेे होत;े हे खाी माहतीवन दसूनयेई.

ीन , भाताा बधं हत असतानंा तो या बधं ूा वशासघात िीत होता , ही वतथतीभातीय ािययना माहीत नसावी. ती माहीत असी ती ती जनतेसमो न मांडता पवनू ठेऊन

ाियत या वशासघाताव पढे सावासाव िता येई हून या वशासघाताा महव देत नहते.िसेही असे ती ाियत ीनचया सया बंध ूपाात पूणपे अिडे होते हे बाबासाहेबानंा पदसे होते. या माव भपू माहती गोळा िन सवण सय पथती जनतेसमो आ इतदेासंमो माडंयाे वा बाबासाहेबांे मनातं १९५५ चया सवातीपासून घोळत होते. तेहा ं यानंीअिने सबंंधत यतना पे ही. प िोी यांना माहती पवी नाही. बाबासाहेबानंी ी. एन.आ. पाई , आय.सी.ए., सेेटी जन , एटनण अेअसण, य ूदी , यानंा ९ डसब १९५५ ाप हे होते. पंी या महान तवाचया बयाखाी आपे ाियत बलगानीन , ह , सौदीअेबयांे ाजे, आ ीने मय धान ाऊ -एन -ाय या ा यतचया आदसिाासाठी एवढागाजावाजा व पैसा खणि ीत आहेत , यातून िाय नषप होा आहे? यासबंधंी मा वा िनिाहंी सय जगापढे ठेवाये आहे. ती या पंी ा पदेी पाहयाचंयाब सवण ात माहती तहीमा िळवा अी वनंतीबाबासाहेबानंी ी. पाई यानंा िेी होती प यांनी ती माहती बाबासाहेबांनापाठवी नाही. बाबासाहेबांे सद प येे माे :–

Camp : Milind Mahavidyalaya

Nag Sen Van,

Aurangabad (Deccan),

9th December 1955.

7/18/2019 .



My dear Pillai,

I have been separated from you for a long number of years. You have not cared either

to contact me or to make any enquiry about me. I take it that it is so because you are

practically living in the other Zone, i.e. the Russian and the Chinese Zone. I am of course anold fashioned man and I live in the democratic world to which I am acquaint and familiar. I

thought that any attempt on my part to make contact with you might be misunderstood but

circumstances have forced me to address this little letter to you, and I hope that you will not

disrespect it. Being a Buddhist I am quite acquainted with the Panchshil but I have now been

hearing a great deal from the mouths of Bulganin, Krushchev and the King of Saudi Arabia

about their knowledge also of Panchshil. Being a man of very limited intelligence, I have never

been able to catch what sort of a Panchshil, Bulganin, Krushchev and the King of Saudi

Arabia observe. I remember to have read Mr. Chou-En-Lai, the Prime Minister of China alsoto give an utterance to Panchshil when he came to India to meet our Prime Minister. I am very

anxious to collect the text of the Panchshil to which these four notabilities in the world are

referring to. You must be the custodian all news in the word especially about foreign countries

and I thought that you were the proper source to whom I send this letter.

I have not been very well for some time but I am recovering slowly. If your letter is

addressed to my present address as above it will reach me alright.

With kindest regards to my Foreign Friend and his wife.

Yours sincerely,

(Signed) B. R. AMBEDKAR.

Shri. N. R. Pillai,

I.C.S.,

Secretary General,

External Affairs,Government of India,

NEW DELHI.

१४ ए १९४८ ते ५ डसब १९५६ या जवळजवळ पाऊे नऊ व्चया िाळात बाबासाहेबांेतीय ववैािह जीवन यतीत झाे. ादा तथा -सवता तथा माईसाहेब या डॉ. मावियाचंयाबोब ॅटीस िीत होया. बाबासाहेबानंा मधमेह होता यांना जा जी िाहंी ागनू जखमझाी त मधमेहामळे ती िव बी होत नसे व ते दखे ांबत असे. मधमेहाव बाबासाहेबानंा दोज

ीटमट यावी ागे. ादाबाई तथा माईसाहेब डॉ. माविांचया सललयाने बाबासाहेबानंा ीटमट देतहोया. सवातीे थोडे दवस यां े बे गेे , नंत मा यांी िृती ढासळू ागी. बाबासाहेबानंा

7/18/2019 .



भेटयास हजाो िो येत असत. िांही हत “बाबासाहेब तही दसऱया डॉटांी ीटमट िा घेतनाही ?” तेहा ंते हत , “मा िोाचयाही ीटमटने ग यावा हजे झाे , तही िा यवथा ”, मगया भटेीस आेलया िोानंी डॉट , िहीम , वै यानंा बगंलयाव आाव े त माईसाहेब व डॉ.मावि यानंी यानंा बगंलयाबाहे जायास सागंावे. बाबासाहेब िधी िधी माईसाहेबावं व डॉ.

माविांव खूप ागवत. तेहा डॉ. मावि हत “आमी टमट आहे हून ती तमीिृती बी आह,े” अावळेी बाबासाहेब ििएीडे व माईसाहेब व डॉ. मावि दसिीडे असे दोन तटपडत व ते िएिमेांी तडे पहायासही ाजी नसत. प इंजेनी वळे झाी िी बाबासाहेबांनामाईसाहेबांी अवथमनाने वाट पहात बसावे ागे.

सट बॅटन , ही फ िॉिम ेडयेन टमट एसपटण, दीत ेवाी १९५६ मयेआेी होती. तने दीती बे ोगी बे िेे. हे वतणमान बाबासाहेबाचंया दीती मख अनयायानंासमजे तेहा ं यांनी या बाईना भेटून बाबासाहेबाना औ्धोपा ियास वनवे. याही तया

झालया. सद िोांनी बाबासाहेबांी समंती मळवी. मंगळवा १७ माण १९५६ ा या बाईनासंियााळी पां वाजता , (पो खायाती िए अपृय त) ी. िे. िृषमतू यांनी बाबासाहेबाचंयाबगंलयात आे. तेहां तेथे माईसाहेब नहया. सट बॅटननी बाबासाहेबांी िृती तपासी. यानंीबाबासाहेबाचंया ोगाब ाया ागाऱया आपलया टमटब , बाबासाहेबानंा सवत माहती दी ,बाबासाहेबानंी या िंा िाढलया याे खासे यानंी िेे. तेहा ंबाबासाहबे हाे, “रापासनू तमीटमट स िा.” यांे सासे यावेळी तेथे हज होते. यानीही टमटा संमती दी. या फ बाई६ वाजता पत गेलया आ नंत माईसाहेब आलया. यानंा वडािंडून फ बाईचया टमटी माहतीमळाी. या वडावं खूप रखडलया. आमचया टमटमये हे अडथळे िाा ? यांा ागा पाहूनसवण हतब झाे. बाबासाहेबांना , अंिगाेे िाम व ेखन पे िता येा नाही , याी जाीव

िने होऊ ागी ; तेहा ं त े वळेोवेळी ा ना होऊं ागे आपलया नैायाब नािनदंिूडे ते हाे “माझी सवण पिते स झाेी मा पहाता येत नाहीत! मा माझी सवण येयेगाठता येत नाहीत! मी ा दवस जगेन असे मा वाटत नाही ? आता सकत हवाऱया वाथिोानंी मा पते घेे आहे. याचयापेका अकत िो ितीती ांगे, ते माया िहाेा ओ देऊनधावनू आे. आता ंमा मी ििएाी आहे. असे वाटू ागे आहे!”

१८ माण १९५६ ा सट बॅटनचया टीसाा बाबासाहेबानंा ोन आा िी आही टमटदेयासाठी िती वाजता यावे? माईसाहेबानंी ोन घेता व सांगते िी तही येऊं िना.

सट बॅटनचया टीसाने बाबासाहेबानंा ाबंि प हून झाेलया गोीा न्ेधिेा.

माईसाहेबाचंया या वतणनाा (इत डॉटांे औ्ध न घेऊ देे) अगोद बोभाटा झाेा होता.या आलया -गेलया िोानंाही ागंलया तीने वागवीत नसत. या सवण गोमळे बऱया िोांा असासमज झाा िी या ेवय समाजाती या िोमाय प्ाचंया आयषयात याचंया ौििाचया वइटेटीचया वाटिेी होयासाठी िेवळ येतात. अािाी माईसाहेबांबा िोांा ह १९५०नंतचया िाळातं ढ होत गेा व बाबासाहेबांना , तही पनीपासनू सावध हा अी पे येऊ ागी. ी.

िे. िृषमतू यानंी २२ माण व २६ माण १९५६ ा पे ही. यातं यानंी ही धोयाी सूना (िांही

7/18/2019 .



घटनांा रखे िन) दी होती. प बाबासाहेबांना व इतांनाही या बाबतीत िाहंी िता येेअयाय होते.

िृषमतूचया पाा आय असा :—

बाबासाहेब तही दीनदबया समाजासाठी जे अतनीय िायणि ेेे आहे, याब रभा समाजतमा ऋी आहे. तमी िृती सधाावी, आ तमचया हातून अजनू पिषळ िायण हावे, अी आहासवी इचछा आहे. तही गेी सात व् आयवदी , ॲोपथी , होमोपथी , वगैे औ्धोपा िेे. पआपी िृती सधात नाही. मॅडम बॅटन ा फ डॉट बाई ‘िॉिम ेडएन ’ या टमटचयापेाट आहेत. यानंा आही भटेून तमी िृती तपासयास १७ माणा घेऊन आो. तहीयाचंयाी बी िेीत आ ती टमट घेयाे तही यानंा वन दे. हा सवण िा तमचयापनीचया अपोक , या दी हात गेलया असता झाा. या पत आलयाव यांना साा िा

समजा.

मी १९ ताखेा मडॅम बॅटन यानंा घेऊन तमचया बंगलयाव आो ते तहाा यांी टमटस िावी हून. आहाा पहाता तमचया पनीने, तमे टीस नािनंद ूयांे हते आहाानोप दा िी या बाईी टमट िनो. िोाही बाईने माया पतीजवळ येऊ नये? आही हता होऊनपत गेो. मडॅम हालया , आबंिेडसाहेब नःत झाेे आहेत. आहीही हे जातो प आहाािाही िता ंयेत नाही. “मडॅम बॅटनचया टमटने बाबासाहेबानंा बे वाटे ” असे आह , तमे शूयानंा पोपीन ेसमजावे ; तही तमचया मीे मन वळवा हून पोपीन ेवनव.े प त ेहाे , तीमाझे िऐा नाही. मी िांही िोाचंयाबोब तीनदा तहाा भेटयासाठी आो , तमी भेट हावी

हनू आही िए -िए , दोन -दोन तास थाबंो प तमचया पनीने आमी भेट न होऊ देता, ूचया हतेआहाा िहाून दे. तमचया पनीे हे असेि ी ती फ बाई माया नवऱयाा व याी इटेटिाबीज ियास आेी आहे आ आही सवणज ते हित आहोत. ददव आमे िी आहाातमचया पनीब िाहंी बोता येत नाही. तेहा ंआमी तहाा हात जोडून ही वनंती आहे िी तहीतमचया पनीचया जायातून बाहे या. ता दू ठेवा नाहीत वाटे ते िा. प तमी िृती बी हावीअसे वाताव रप िा ; नाहीत तमी पनी तमा घात िी.

ी. िृषमतू यांी ही दोन पे अी :—

13/23 W.E.A. Karolbagh,

New Delhi.

22nd March 1956.

Respected Doctor Sahib,

Pardon me for this intrusion into your precious time. I may re-introduce myself as the

person who came along with Mr. M. R. Bhardwaj of the Home Ministry to see you and seek

7/18/2019 .



your kind consent to have yourself examined by a spiritualist who is good at curing many

chronic ailment without any internal or external administration of medicaments.

On the 17th March, evening, when Mr. Bhardwaj and I met you, you agreed to have

the examination on that day itself and we too were happy to bring the specialist, MadameBastien of France to get you examined and prescribe necessary course of treatment.

Madame Bastien has had a long discussion with you over the course of treatment and the

causes for your present ailment. She was also kind enough to give you a course of treatment

which was a process of irradiation of cosmic energy on to your physical body in order to tone

up the degenerated tissues of the legs and spine. As you agreed to continue the treatment

and give the new method of fair trial, we wanted to meet you again on the 19th. But,

unfortunately, we (Madame Bastien and myself) were told by your Personal Assistant (Mr.

Nanak Chand Rattu) that as your Mrs. does not like the method of treatment and as she doesnot want any women come there (to your bungalow) and do any thing with Dr. Sahib, we

were not advised to attend on you. Madame Bastien felt hurt at these words. In fact, it was

her conclusion, even at her first visit that the concentrated evil spirit around you is nothing but

your Mrs. but we refrained from making this known to you as this may obstruct our anxiety to

get you cured and make your services available to the toiling masses for many years more.

I tried in vain in visiting your bungalow with Mr. Ujgar Ram of the Delhi Scheduled

Castes Welfare Association and having prolonged discussion with your father-in-law, about

the efficiency of such a course of treatment which costs nothing and which does not involveany oral or parenteral administration of medicines. Though your father-in-law was quite

convinced, yet he was afraid of his own daughter (your Mrs.) in opening this subject again

with her. He told me categorically that she did not want any one else other than her family

Doctor to treat you.

Yesterday, the 21st March, I tried again to contact you in person and request you to

continue the treatment at least for few weeks and if you find it giving you some relief, you may

continue it further.

Your Mrs. who saw both Mr. Ujgar Ram and myself sitting in the verandah awaiting an

interview with you, told Mr. Nanak Chand Rattu that we should not be allowed to sit there and

should be asked to clear off the bungalow. She even added, insolently, that we had come

there as the “agents of the French Woman who was attempting to seduce my husband and

rob his property.” I felt extremely troubled to hear such words. I have had no intention

excepting to get you cured and thereby ensure your services to the people of India. If this is a

crime I would gladly plead guilty. In reality, I would be happy to cut off my legs and give them

to you, so that you may serve the people better than me, who neither possesses the vast

7/18/2019 .



knowledge nor the courage and conviction that you have. At least it would give me that

satisfaction that I have served a great man who has rendered great service to the people of

India. I am sorry I am engaging you in reading this long rather tense letter.

I once again appeal to you in the interests of community, to give this course oftreatment a fair trial and I am sure you will be definitely cured. You have tried all other system-

Allopathic, Homeopathic, Ayurvedic, etc., for the last seven years but with no result. I only

want you to undertake this treatment for seven weeks and you will yourself feel the difference.

I am now fully confirmed and I concur with Madame Bastien that if it all anybody is to

be held responsible for your premature disability—and God forbid—your earlier death—it will

be only due to your own indifference to face reality—that it is your Mrs. who is the enemy of

your welfare. You are thousand times more intelligent than me. You have had very wideexperience in life. But I am sorry to say—and I may be excused for my impalatable words that

you are completely ignorant of the reality of the vicious forces around you.

If we are fortunate—which I doubt very much you will realise the gravity of the situation

early, break of the shades that chain you to the advices of your Mrs. and undertake the

course of treatment suggested by madame Bastien.

With folded hands and bended knees, I once again appeal to you, at least on receipt

of this letter, to make arrangements for continuing the treatment. I will be leaving for Bombayin about three weeks. Hence I would request you to intimate me through Mr. Nanak Chand

Rattu.

Yours sincerely,

(Signed) K. KRISHNAMURTHY.

Dr. B. R. Ambedkar,

26, Alipore Road,DELHI.

(One of the Scheduled Caste Government Servants in New Delhi.His letter to

Ambedkar warning him against Mrs. Ambedkar’s ways and means to prolong his sickness).

———

7/18/2019 .



13/23 W. E. A., Karolbagh,

NEW DELHI

Dated 26-3-1956.

K. Krishnamurthy,

Posts and Telegraphs : Associate of the Asian Trade Union College,

International Confederation of Free Trade Unions.

My dear Doctor Sahib,

I am pained to write this letter to you, while I am still in Delhi and I can easily come and

see you in person. Yet, the veritable treatment given by your people to me on three occasions

prevents me from coming to you unless I get a positive appointment with you.

You may be aware that I took the initiative in bringing Sister Bastein ten days ago to

examine you and prescribe the course of treatment suitable for you. You were also, I am told

by Sister Bastein, convinced for the usefulness of such a course of treatment based on the

principle of Cosmic Radiation. She has also informed you that I would be coming to you for

continuing thetreatment as she have to leave for Bombay. Accordingly I came over to your

house on three occasions, and on every occasion I was treated badly by your Mrs., and

prevented from seeing you in person even for a minute.

Yesterday, I was waiting for you for over one hour. When you arrived at about 9 p.m.,

I sent my visiting card through your Hon. Private Secretary Shri Nanak Chand Rattu. But I was

told by him that you have asked me to go out. I was again prompted to send a long note to

you seeking a personal inter¬view for a minute. That too was refused.

I am rather surprised at the way in which I was replied. Is this the courtesy and human

attitude you want your ardent followers to practise? If you do not like the treatment yourself,

you could have told Sister Bastien that you did not believe in her way of treatment. In that

case, I would not have wasted my precious time in writing for you indefinitely. I have the

greatest reverence for you. My heart bleeds when I see you struggling with your legs. I feel

whether I would cut off my legs and give them to you. The allopathic doctors have been

treating you for nine full years and yet could not get even an iota of improvement.

Unfortunately, to my spiritual reading, it is your own people, especially your own Mrs. who is

the root cause for this unhappy state of affairs. If this continue like this unchecked, I am

afraid, you will have shorter life than what we all wish. It is upto you to think of the lakhs of

Scheduled Castes whose uplift is dearer to you than the pleasures of family life.

7/18/2019 .



If you are convinced of the treatment and if you feel like continuing it, you may intimate

me through your Secretary as to the exact time I can come and attend on you, but there

should be no interference from your wife.

Soliciting your reply,

Ever yours,

(Signed) K. KRISHNAMURTHY.”

(His second letter to A.)

या सवण िाामळे बाबासाहेब हतापे दवस िंठू ागे. एवा वमनि अवथेतही यांेेखन , वान आ सवण केाती िायब तन ाू होते.

१९ ए १९५६ ोजी ठाे येथे बाबासाहेबांी जयतंी महााष दे .े िा. े. े अयक ी.भा. िृ. गाियवाड याचंया अयकतेखाी साजी झाी. मय वते ेडेने सटीस ब.ॅ खोागडेहे होते. यानंी बाबासाहेबाचंया जम दनािंाबा मा रपथत िेा.

“जम ताखेती णवोध

आप सवण बाबासाहेबांा वाढ दवस साजा िियाता जमो आहोत. ििये िठाी

हँडबलसमये ६४ वा त ििये िठाी ६५ वा वाढदवस असे हेे आढळते. अा िाी गतिा ंहावी िाहंी िळत नाही. बाबासाहेबांनी िएदा सांगते ि , माझी जम ताीख िाय आहे हे माहीतनाही. यामळे अी गत झाी असावी. डॉ. बाबासाहेब आंबिेड यांे इंजीत धनंजय िी यानंी हे आहे यात बाबांा जम १८९१ मये झाा असे हे आहे. यामाे बाबांा ६५ वावाढदवस होतो. प आप आतापयत १८९२ हे जमसा समजून जयती ितो. डॉ. बाबासाहेबांीसवण जयती १९४२ साी साजी ियात आी. यावळेी ब.ॅ जिय हे अयक होते. ए. ए. जोी(ए. ए.) वगैी तेथे भा्े झाी. यावळेी बाबासाहेब वतः हज होते यावन बाबासाहेबांा ६४ वावाढ दवस येतो आ हनू बाबांा जम १८९२ साा समजावा. हा वाद ा महवाा नाही ,हनू हा वाद बाजूा ठेवू .ं”(ब भात नवा , २८ ए १९५६, पा. १)

आा येथे १७ माण १९५६ ा रदेांती अपृयांी मोठी प्द भी होती. ततबाबासाहेब मख वते होते. ी. ाजभोज यांन ऑ. इं. . िा. ेडेनचया टीसपदाा ाजनामादलयानंत ी. बी. डी. खोागडे (बॅट) यानंा टीस नेमयात आे होते. यांनी व्णभातटीस हनू ाी हाा िेी नाही , हनू बाबासाहेबांा यांेव बा ाग होता , पत याप्देत यांा पय िन ावा या हेतूने प्देचया ािांना ब.ॅ खोागडे यानंा हज हायास ,आमंाे प पाठवयास सांगते. यानंी तसे आमं पाठवे. वासाा खण देयाेही यानंीिबू िेे होते. बाबासाहेबानंीही यानंा पे ही प बॅ. खोागडे यांिेडून र आे नाही.

प्दवालयानंी बॅट खोागडना माथण ताा व पे पाठवी प बॅ. खोागडे यांचियाडून रआे नाही. या बेिी वतणनाब बाबासाहेबानंी २२ ए १९५६ ा प पाठवून ब.ॅ खोागडे यांी

7/18/2019 .



ििड दातं िान रघडी िेी. अा वृीने वागाऱयािोांब मा ा तिा येतो , असेयापढे वतणन िं नये असेही बाबासाहेबानंी सद पात र गा िाढे. ते प असे :—

26, Alipur Road,

Delhi.Dated the 22nd April 1956.

Dear Mr. Khobragade,

You were invited for a function where I was to address at Agra on the 17th of last

month. It was a biggest meeting in Uttar Pradesh and with myself it was an ideal introduction

of yours to our people in that part. I had instructed them to get you there. I am told they had

informed you about their willingness to pay your fares. Repeated letters and telegrams weresent to you. You haven't the common courtesy to reply to my correspondence. This sort of

behaviour is not befitting a Secretary of the party. I am thoroughly disgusted with your people.

Such negligence and lapses I shall not tolerate. It is nearly a year that you are appointed the

new General Secretary. The elections are coming so near and as yet you have not showed

your face to the people on this side. I wonder when are you going to acquaint them with the

resolutions of the Working Committee and similar matters about the party. You haven’t yet

informed your office address to the office of the Commissioner for Scheduled Castes and

Scheduled Tribes who has often some thing or the other to send us. AH their correspondence

is going to the old Secretary. All press correspondence comes to me, for you have not givenyour address anywhere. In the interest of the organisation, you must not do what I do with

regard to the press. The P.T.I, and U.P.I, people wherever you go must be informed about

our meetings, etc. I am sure they will not refuse to print.

Yours sincerely,


Shri. R. (B) D. Khobragade,B.A., Bar-at-Law,

General Secretary,

All India Scheduled Castes Federation,

Gandhi Ward, Chambia (Madhya Pradesh)

“मा बौ धमणि ा आवडतो ?सयाचया जागित पथतत तो िती रपयत आहे” याव्याव बाबासाहेबांे भा् १२ मे १९५६ ोजी बी.बी.सी. (ट ॉिडाटग िॉपेन , ंडन) व

झाे. याा साां असा :—

7/18/2019 .



जगाती इत धमण पमेश , आमा आ मृयनूंती मानवाी थती यासबंधंी वा वरपदेितात. प या तीन गोवाय मानवी जीवन सखमय हाया जी तविे ाीभतू आहेत ती तवे बौधमने सांगती व रपदेी. ती तवे हजे ा , िा व समता. मनषयाने बन (अधं ाीतीव अौिि घटना यांना बळी न पडता) हावे, ाीमााव ेम िाव ेआ याचंयाी आपिीने व

समपातळीने वागाव,े हा या तीन तवांा अथण. या माे सवण मानव वाग ूागे त जग वगणमय होई.ही ेतम तव ेबौधमण िवतो हनू तो मा आवडतो. हा धमण जगाती सवण समाजांना थयैण आूिे. पमेश व आमा यांचया संबधंीी वासी याबाबतत नपयोगी आहे, अी माझी ाआहे हमून मा हा धमण आवडतो.

नधम ाय असे, हे अिडचया िाळातंी िए खूळ आहे. नधम वासीी रप ,िाण मासणे वा आ सायवादी तवान यातून झाेी आहे. आ या दोहीनी सवण धमचयापायावं हा िन ते रखडून िटायाे यन ावेे आहेत. आ वे् आयी गो ही

िी , या वासीचया जायातं अनेय आयाती बौ धमय दे सांपडेे आहेत. या देानंा हेिळत नाही िी , नधम ाययवथा ािाळ िटाी नाही. ायवथेता धािम भावनांा आधाअसा त ती िटू िे. ियनझमे (सायवाद) सवण अंग आ तवान बौ धमत आहे, हे बौधमती “सघं ” ही िायण यवथा कात घेती िी , िळून यईे. सघंाती िो थावजंगम इटेटमानीत नाहीत , सभावनेने िोसेवा ितात , निषांन अवथेत हातात व मतात. हे तवानसमाजांत जवयासाठी भगवान बाने समाजाचया मनातं वाांी ांती थम घडवून आी. हीाती िाहंी िाळ िटी व न झाी. प ते तवान आजतागायत अडी हजा व् अतवात आहे.यात ियनट ातंी ता ेपाट वाहून झाी ; बौ तवानाने ांत िेी ती ताा िएही थबसाडंू न देता. बौ तवानांत समतेे संपूण वाताव आहे. ियनट तवानाने समतेा यात

आ अनेय आयात मडदा पाडा , हे सवना माहत आहे. असे असूनही अनेय आयाती बौअनयायी ियनझमे गोडव े गातात , हे िाे कआहे? वनाा!े हे याा र. तेहा मानवीसमाजाे समतेे ह टाेखाी गडाऱया ियनझमा सातळात गाडे नाही त जगात समतेेवाेही हाा नाही.

साां , बौ धमण हा मानवी रतीा िपो् असे तवान सांगाा व सामािज समतेापिा िाा समाजसधाि धमण आहे. जगाचया सयाचया पथतीत सवण देाती िोानंा याीसया जात जी आहे.

मळू इंजी भा् असे :—

TALK FOR THE B. B. C. LONDON

In the short time allotted to me I am asked to answer two questions. First is “why I like

Buddhism” and the second is“How useful it is to the world in its present circumstances.”

I prefer Buddhism because it gives three principles in combination which no other

religion does. All other religions are bothering themselves with God and Soul and life after

7/18/2019 .



death. Buddhism teaches Prajna (understanding as against superstition and

supernaturalism). It teaches Karuna (love). It teaches Samata (equality). This is what man

wants for a good and happy life on earth. These three principles of Buddhism make their

appeal to me. These three principles should also make an appeal to the world. Neither God

nor Soul can save Society.

There is a third consideration which should make an appeal to the world and

particularly the South East Asian part of it. The world has been faced with the onslaught of

Karl Marx and the Communism of which he is made the father. The challenge is very serious

one. That Marxism and Communism relate to secular affairs. They have shaken the

foundation of the religious system of all the countries. This is quite natural for the religious

system although today is unrelated to the secular system yet is the foundation on which

everything secular rests when the secular system cannot last very long unless it has got thesanction of the religion however remote it may be?

I am greatly surprised at the turn of mind of the Buddhist countries in South East Asia,

towards communism. It mean that they don’t understand what Buddhism is. I claim that

Buddhism is a complete answer to Marx and his Communism. Communism of the Russian

type aims to bring it about by a bloody revolution. The Buddhist Communism brings it about

by a bloodless mental revolution. Those who are eager to embrace communism may note

that the Sangh is a Communist organisation. There is no private property. This has not been

brought about by violence. It is the result of a change of mind and yet it has stood for 2500years. It may have deteriorated but ideals are still binding. The Russian Communism must

answer this question. They must also answer two other questions. One is that why

communistic system is necessary for all times. They have done the work which it may be

admitted the Russians could never have been able to do, but when the work is done why the

people should not have freedom accompanied by love as the Buddhapreached. The South

East Asian Countries must, therefore, be beware of jumping into the Russian net. They will

never be able to get out of it. All that is necessary to them is to study the Buddha and what he

taught, a right and to give political form to his teachings. Poverty there is and there will alwaysbe. Even in Russia there is poverty but poverty cannot be an excuse for sacrificing human

freedom.

Unfortunately the Buddha’s teachings have not been properly interpreted and

understood. That his gospel was a collection of doctrines and social reforms have been

completely understood. Once it is realized that Buddhism is a social gospel the revival of it

would be everlasting event for the world will realize why Buddhism makes such a great appeal

to every one.

7/18/2019 .




26, Alipur Road,

New Delhi.

Dated 12th May 1956.

बाबासाहेबानंी दसे भा् २० मे १९५६ ा “हाईस ऑ अमेिा ” याव िेे. व्य ‘भातीयिोाहीे भवतय ’ (Prospects). याा आय असा :—

आमचया देात िोाही आहे, आमे पतंधान महान िोाहीभत आहेत , वगैे गोीभातीय िो मोा (अभमानाने) बोत असतात , या गोना पदेीय िोही पाठबा देतात हेआपा सवचया ीपढे सया नेहमी घडत आहे. आपलया देात ौढ मताा अिधा जनतेा आहे,

या अिधााने जनता आपे तनधी नवडून देते, हे तनधी आपलया िोसभेत िायदे ितात , हीिोसभा आपलया देाा ाियाभा संसदीय पतीने िते, हून आपलया देात संपूण िोाहीआहे, असे हे सवण िो समजतात. प हे सय आहे िाय ? भातात िोाही आहे िवा नाही , याबनी र ावयाे त थम आपाा आपे िाही गैसमज दू िेे पाहजेत. िोसािम ायव िोाही या दोही गोी िए आहेत हा आपा गैसमज आहे. िोाहीे सय वप हे ावगेळे आहे. िोाही ही पप नगडीत व पूि अवयवानंी ब झाेी देहयी आहे. समाजातीिो सामािज बंधने िती ढपे अग िती विळीतपे पाळतात या पथतीत िोाहीी मळेपाहावी ागतात. समाज हजे पप पूि अा मानवांा सघं होय! ते सवण पपाचंया हताब दकअसतात. सावणजिन हताब याचंयात समभावना असते, पपाचंया रपयोगी पडे हे ते ितणियमण

े येये भातीय समाजातं आहेत िाय ? भातीय समाज हा यतनी बनेा नाही , त ननायाजातनी बनेा आहे. या जाती पपांना र व नी मानतात.या रनी वृीमळे भातीयसमाजात र सामािज येये जू िी नाहीत. आही भातीय आहोत या भावनेने ननायाजातती िो िए बसू ित नाहीत , जेव ूित नाहीत , ववाह ि ित नाहीत. हे सवण सामािजयवहा भातीय िो आपलया जातीचया सीमेत ि ितात , या बाहे नाही! एवढे नहे तनवडित या जातीे रमेदवा असतात , या जातीे मतदा यानंा मते देतात. या नवडिािजयाे जे तं आहे यातं , या गोीा (जातीवादाा) ामयाने समावे होतो. िएा तडाने जातीन िा हावयाे आ नवडिा िजयासाठी जातीती मतदाानंा आपलया जातीे रमेदवा

नवडून ा , असा ा िाे जे ािजीय पक आहेत , यातं िेस मख आहे. औोिग केातहीही घा पहावयास मळते. या जातीा रोग आहे या जातीचया िोांना या केात थम वेमळतो आ मोा पगााचया व मानाचया जागाही यानंा मळतात. मग इत जाती बाजाभतीिावयाी! यापाी केातही ही तऱहा! दान धमणि याचया केातही ही तऱहा! मृत ीमंत आपीसपंी आपलया जमातीती िोासंाठी दानधमण िावी असे हून ठेवतो. पोटापायाे िये जातीेरोगधदंे नाळे. िएा जातीे धंदे दसऱया जातीने िावयाे नाहीत. या बधंनामळे िोयाही जातनावडोपाजत धंदे िन आपी आिथ थती सथ िता आेी नाही. या सवण गोा वािेा त असे दसून येते िी , जातीजातीती े िन भावनेमळे भातीय िोांना वचछ मनाने,आनंदाने व रसाहाने िए येता येत नाही आ ऐयही साधता येत नाही. यांचयात ज े ऐय आहे

(दसते) ते बळजबीने घडवून आे ेआहे; आ हनू ते ठसूळ आ तािडन तडे जााे आहे.

7/18/2019 .


7/18/2019 .



otherwise. A democracy is mode of associated living. The roots of democracy are to be

searched in the social relationship, in the terms of associated life between the people who

form a society.

What does the word “Society”connote? To put it briefly when we speak of “Society” we conceive of it as one by its very nature. The qualities which accompany this unity are

praiseworthy, community of purpose and desire for welfare, loyalty to public ends and

mutuality of sympathy and co-operation.

Are these ideals to be found in Indian Society? The Indian Society does not consist of

individuals. It consists of an innumerable collection of castes which are exclusive in their life

and have no common experience to share and have no bond of sympathy. Given this fact it is

not necessary to argue the point. The existence of the Caste System is a standing denial ofthe existence of those ideals of society and therefore of democracy.

Indian society is so imboded in the Caste System that every thing is organized on the

basis of casts. Enter Indian Society and you can see caste in its glaring form. An Indian

cannot eat or marry with and Indian simply because he or she does not belong to his or her

caste. An Indian cannot touch an Indian because he or she does not belong to his or her

caste. Go and enter politics and you can see caste reflected therein. How does an Indian vote

in a election? He votes for a candidate who belongs to his own caste and no other. Even the

Indian Congress exploits the Caste System for election purposes as no other political party inIndia does. Examine the lists of its candidates in relation to the social composition of the

constituencies and it will be found that the candidate belongs to the caste which is the largest

one in that constituency. The Congress as a matter of fact is upholding the Caste System

against which it is outwardly raising an outery against the existence of caste.

Go into the field of industry. What will you find? You will find that all the topmost men

drawing the highest salary belong to the caste of the particular industrialist who owns the

industry. The rest hang on for life on the lowest rungs of the ladder on a pittance. Go into thefield of commerce and you will see the same picture. The whole commercial house is camp of

one caste, with no entry board on the door for others.

Go into the filed of charity. With one or two exceptions all charity in India is communal.

If a Parsi dies, he leaves his money for Parsis. If a Jain dies he leaves his money for Jains. If a

Marwadi dies he leaves his money for Marwadis. If a Brahmin dies he leaves his money for

Brahmins. Thus there is no room for the down and the out-in-politics, in industry, in

commerce and in education.

7/18/2019 .



There are other special features of the caste system which have their evil effects and

which militates against democracy. One such special feature of the caste system lies in its

being accompanied by what is called “Graded Inequality”. Castes are not equal in their

status. They are standing above one another. They are jealous of one another. It is an

ascending scale of hatred and a descending scale of contempt. This feature of the castesystem has most pernicious consequences. It destroys willing and helpful co-operation.

Caste and class differ in the fact that in the class system there is no complete isolation

as there is in the caste system. This is the second evil effect in the caste system accompanied

by inequality. This manifests itself in the fact that the stimulus and response between two

castes is only one-sided.The higher caste act in one recognized way and the lower caste

must respond in one recognized way. It means that when there is no equitable opportunity to

receive the stimulus from and to return the response from different caste, the result is that theinfluences which educate some into masters educate others into slaves. The experience of

each party loses its meaning when the free interchange of varying modes of life experience is

arrested. It results into a separation of society into a privileged and a subject class. Such a

separation prevents social endosmosis.

There is a third characteristics of the caste system which depicts the evil thereof which

cuts at the very roots of democracy. It is that one caste is bound to one occupation. Society

is no doubt stably organized when each individual is doing that for which he has apptitude by

nature in such a way as to be useful to others; and it is the business of society to discoverthese apptitudes and progressively to train them for a social use. But there is in a man an

indefitute pluralities of capacities and activities which may characterize an individual. A society

to be democratic should open a way to use all the capacities of the individual. Stratification is

stunting of the growth of the individual and deliberate stunting is a deliberate denial of

democracy.

How to put an end to the caste system? The first obstacle lies in the system of graded

inequality which is the soul of the caste system. Where people are divided into two classes,higher and lower, it is easier for the lower to combine to fight the higher for there are no single

lower class. The class consists of lower and lowerer. The lower cannot combine with the

lowerer. For the lower is afraid that if he succeeds in raising the lowerer he may well himself

lose the high position given to him and his caste.

The second obstacle is that the Indian society is disabled by unity in action by not

being able to know what is to its common good. Plato has said that the organisation of

society depends ultimately upon knowledge of the end of existence. If we do not know its

end, if we do not know its good, we shall be at the mercy of accident and caprice. Unless we

7/18/2019 .



know the good of their end we have no criterion for rationally deciding that the possibilities are

which we should promote. Question is, can the Indian Society in its caste-bound state

achieve what is the ultimate question we come upon the most insuperable obstacle that such

knowldege is not possible save in a just and harmonious social order. Can there be a

harmonious social order under the caste system? Everywhere the mind of the Indians isdistracted and misled by false valuations and false perspectives. A disorganized and factional

society sets up a numberof different models and standards. Under such conditions it is

impossible for individual Indian to reach consistency of mind on the question of caste.

Can education destroy caste? The answer is “yes” as well as “No” . If education is

given as it is today education can have no effect on caste. It will remain as it will be. The

glaring example of it is the Brahmin caste. Cent percent of it is educated, may majority of it is

highly educated. Yet not one Brahmin has shown himself to be against caste. In fact aneducated person belonging to the higher caste is more interested after his education than to

retain the caste system than was when he was not educated. For education gives him an

additional interest in the retention of the caste system namely by opening additional

opportunity of getting a bigger job.

From this point of view education is not helpful as means to dissolve caste. So far is

the negative side of education. But education may be solvent if it is applied to the lower strata

of the Indian society. It would raise their spirit of rebellion. In their present state of ignorance

they are the support of the caste system. Once their eyes are opened they will be ready tolight the caste system.

The fault of the present policy is that though education being given on a larger scale it

is not given to the right strata of Indian society. If you give education to that strata of Indian

society which has a vested interest in maintaining the caste system for the advantages it gives

them the caste system will be strengthened. On the other hand, if you give education to the

lower strata of Indian society which is interested in blowing up the caste system, the caste

system will be blown up. All the moment the indiscriminate help given to education by theIndian Government and American Foundations is going to strengthen the caste system. To

make rich richer and poor poorer is not the way to abolish poverty. The same is true of using

education as a means to end the caste system. To give education to those who want to keep

up the caste system is not to improve the prospect of democracy in India but to put

democracy in India in greater jeopardy.

(Signed) B. R, AMBEDKAR.

26, Alipur Road,

7/18/2019 .



New Delhi.

Dated 20th May 1956.

“ब आ याा धम ” या ंथाचया िानासाठी भात सिाने साहाय िावे अी वनंती

िाे प , बाबासाहेबानंी ी. जवाहा नेह यांना १४ सब १९५६ ा हे. सद ंथ पाव् खपनू आप तया िेेा आहे आ सया तो छापा जात आहे. याा िएंद खण समाे वीसहजा पये येई. याे िान सबमये होई. या े वप ा यािप आहे वगैे गोीमाहती सद पात देऊन , बाबासाहेबानंी प.ं नेहंना वनंती िेी िी , ब जयंतीसाठी जे पदेी पंडतदीा येती यानंा व ंथायानंा भेट देयासाठी हून भात सिाने सद ंथाचया ५०० तिवत यायात. तही बौ धमव ेम िता हून मी हे प हत आहे असे वेटी , बाबासाहेबानंीपात हे. प.ं नेहनी १५ सबा र दे िी , आही बजयंतीसाठी हनू जी िानेस ियाे ठवे होते यासाठी िाही म मंजू िेी होती. प ती ागी संपात आी.

यामळे अिने ेिखाें थं आहाा छापता आे नाहीत. तथाप जयंती समतीे अयक डॉ.ािधाृष याचंियाडे आपे प वाासाठी पाठवतो. ते िाय हतात ते पहा.

ती दोही पे अी :—

My dear Panditji,

I am enclosing herewith two copies of a printed booklet showing the Table of Contents

of a book on the “Buddha and His Dhamma” which I have just finished. The book is in the

press. From the table of the contents you will see for yourself how exhaustive the work is. Thebook is expected to be on the Market in September 1956. I have spent five years over it. The

booklet will speak for the quality of the work.

The cost of printing is very heavy and will come to about Rs. 20,000. This is beyond

my capacity and I am, therefore, canvassing help from all quarters.

I wonder if the Government of India could purchase about 500 copies for distribution

among the various libraries and among the many scholars whom it is inviting during thecourse of this year for the celebration of the Buddha’s 2500 years’ anniversary.

I know your interest in Buddhism. That is why I am writing to you. I hope that you will

render some help in this matter.

Ours sincerely,


7/18/2019 .



Shri Jawaharlal Nehru,

Prime Minister of India,

NEW DELHI.

No. 2196-PMH/56.NEW DELHI

September 15, 1956.

My dear Dr. Ambedkar,

Your letter of the 14th September.

I rather doubt if it will be possible for us to buy a large number of copies of your booksuggested by you. We had set aside a certain sum for publication on the occasion of the

Buddha Jayanti. That sum has been exhausted and, in fact, exceeded. Some proposals for

books relating to Buddhism being financed by us had, therefore, to be rejected. I am,

however, sending your letter to Dr. Radhakrishnan, the Chairman of the Buddha Jayanti

Committee.

I might suggest that your book might be on sale in Delhi and elsewhere at the time of

the Buddha Jayanti celebrations when many people will come from abroad. It might find a

good sale then.

Yours sincerely,

(Signed) JAWAHARLAL NEHRU.

Dr. B. R. Ambedkar,

26, Alipur Road, Civil Lines,

DELHI.

डॉ. ािधाृष यानंी बाबासाहेबानंा ोनने िळवे िी आहाा िाही िता येत नाही,याब दगी आहोत!

१९५७ चया नवडिीत डॉ. ाममनोह ोहया याचंया सोाट पाट ऑ इंडया , वेडेन यांा िा ियाब सद पकाचया पढाऱयानंी दीत बाबासाहेबांी , सब १९५६ चयासवातीा भटे घेऊन बोी स िेी. या संबधंात ेडेनी बिैठ दीत ३० सबा भाआहे व याचया अगोद तही समक भेटा व तमा िायणम मा समजावनू ा व मग आपलया पकाा

िा िे ितपत इ आहे, हे आप ठव;ू अा आयाे प बाबासाहेबांनी डॉ. ोहया यांनाहैाबादा (३ जनू १९५७, हमायत नग) दीहून २४ सबा पाठवे याा र (जािव नं.

7/18/2019 .



८८२१) ोहयानंी १ ऑटोबा पाठवे िी सवण िायणम अगोद ठेा असलयामळेदीस ३०सबा येता येा नाही , ऑटोबमये दीा अग म ंबईा येईन तेहा भेटेन. या पात डॉ.ोहयानंी बाबासाहेबानंा ििळळीने वनवे आहे िी तमी िृती ा बघडी आहे, तीसधाियाडे जात क ा. आपलया नादत िृतीमळे मी आपाा “Mankind” या मािसासाठी

ेख ा हून वनंत ियाा मोह आवतो आहे, असेही डॉ. ोहयांनी पातं हटे आहे. आपलयादेात बमेा सपंूणपे ना झाा आहे अा वेळी तमचयासाया ब मािसाडून देाामागणदणन हाव,े व ते तही नभणयपे िा अी माझी खाी आहे, असेही वेटी आपलया पात डॉ.ोहयानंी , रगा सद पात िाढे आहेत.

(“.....................I only wish to emphasise the utter intellectual collapsethat has undertaken

our country, I hope only temporarily, and how necessary it is for a man like you to speak

unreservedly.”).

सोाट पक व .े िा. ेडेन याचंया िाा ेि वेटास गेे नाही.

☐ ☐ ☐

7/18/2019 .



कि २ े

बौधमप दीा

बाबासाहेबानंी ीख धमण िवीायाी योजना तया िेी होती. या योजनेत म ंबईत खासािॉेजही १९३९ साी स झाे होते. या योजनेसाठी सवण खण, गा बिंध समती , अमृतस हीसंथा िीत होती. या समतीे मख िायणित आ बाबासाहेब यांचयात अिने िाांमळे मतभेदरप झाे आ वेटी बाबासाहेबानंा खासा िॉेज आ ीख धमण िवीायाी योजना यागोी असेा आपा सबंधं हळूहळू तोडावा ागा. १९४२ चया अखेीस हे सबंधं पूणपे तटे गेे.धमतासाठी वााधीन असेा ीखधमण सपंूपे बाद झाा. १९४३ ते १९४७ चया िाळांत बौधमिडे यांा ि वाढू ागा. व १९४९ मये बौ धमण िवीायाे नी िेे.

बौधमण िवीायाी आपी भूिमा बाबासाहेब खाजगी बिैठीत बोू ागे ; प यानंी सदभिूमीे ी वाचयता जाही सभेतनू िेी नाही. सवण धमा यांा अयास १९३५ पासून जोात ाू होता.१९४९ मये ते बौ धमा सांगोपागं व िसून अयास ि ागे. यासाठी यांनी पाी भा्ेा अयासिेा. पाी भा्ेती वा मय आ हतखते यांा संह ियाा यानंी सपाटा ावा. यांातो संह इिता वाढा िी यासाठी यांना दमहा नवीन मोठी िपाटे िवत यावी ागू ागी आयातं या नया संहाी यवथा िावी ागे. बौ धमा सा ियासाठी “भातीय बौजनसघं ”ही संथा १९५० मये यानंी थापन िेी. या संथेत ते अयक झाे. या संथेत यानंी पहेिान “बौ रपासना पाठ” नोहब १९५१ मये स िेे. या पाठाे संािह “डॉ. भी. ा.

आबंिेड ” आ िा “डॉ. भी. ा. आंबिेड , हाडज अहेय,ू नवी दी ” हे होते. मि :– व. प.भागवत , मौज टग यूो , म बंई नंब ४” या ४४ पानाचंया पितेव िमत छापेी नहती. भातीयबौ जनसंघ याे पांत “भातीय बौ महासभा ”या नावान े १९५४ मय े झाे, बौ धमा साियासाठी बाबासाहेबानंी “भातीय बौ महासभा ”थापन िेी. प बौ धमी दीका वतः घेे वइतानंा देे, या ब यां ेवा १९५४–५५ या िाळातं वेगांत ागे. यासंबधंीचया योजनाते मनातं नी िीत होते. बाे , तवान आ बौधमे आ यासंबधंी बौ भू ं नी जेवाथसाठी अपिा िेेे आहेत ते खोडून िाढून बौ धमण पनः ाू िे, हे आपे रआह.े आ त ेसाय िताना आपाा भू ं िडून जो वोध व ास होई याना आपाा तड ाव ेागे , असे बाबासाहेब , खाजगीबिैठीती सभंा्ात , हत असत. याबाबतत यानंा अिने सबौधमयाबंोब िावी ागे. या िधी िधी गमागम होत असत. प बौधमचया मूळवपाब बाबासाहेबानंी जे िठोताळे व आडाखे बांधून ठवे े होत,े यावं अा ा िाहंीहीपाम झाेा नाही. हजे साठी जे िो याचंियाडे येत ते बाबासाहेबाचंया िोनातं ववाातं ासा ि न पाडता जात असत. (१) घदा सोडून गौतम अयात आमानाजणनासाठीगेा. (२) िएा ीातून दसऱया ीात ााा वे होे. (३) पनजणम होे. (४) पमेशाेअतव नसे, वगैे मासंबंधंी जे वा गट िेेे आहेत ते िीे असून या बाबतीती सयिोते हे आप आपलया “ब आ याा धम ” या ंथात दाखवे आहे, असे बाबासाहेब या चयासगंी अग खाजगी संभा्ातून सागंत असत.

7/18/2019 .



बौधमचया सााबे आपे वा बाबासाहेबानंी “महाबोध सोसायटी ऑ इंडया ,ििा ” या संथेे (थापना १८०२ इ. स.) जन सेेटी ी. डी. वसह यांना १६ ेवाी१९५५ ा प पाठवनू िळवे.ब धमत येयासाठी वधी नाही संघात येयासाठी आहे. ही रीव दूिेी पाहजे. बौधमण िवीाेलया िोांना , भू हदधमती देवदेवतांी पूजा िावयास ावतात.

ा िोां ेाबलय बौ धमत झाे तेहां यानंी इत देवदेवता बौ धमत नम िेलया. हेत हा िीहा बौ धमण न हावा. या देवदेवतानंा भजे, हा िए बौ धमा भाग आहे अी समजूत ढ झाी. यादेवदेवताचंया थमैानामळभातात बौ धमण ोप पावा. हनू हे व् बौधमतून न िन बौानात बाी पूजा व भती िावयास ावे हा रपाय योजा पाहजे. तीधमत बातमा वऑडनेन हे अनमे ती धमणवे आ ती धमणपजाी यासबंधंीे दोन वधी आहेत तसे आपेहीअसे पाहजेत. याबाबतीत आप ती धमे अनि िाव ेयासाठी मी जो वधी तया िेेा आहेयाा “धम दीका वधी ” हाव.ेसद प मी येथे देतो.—

“I have been of the opinion that the conversion of the laity is not conversion at all. It isonly a nominal thing. The so-called Buddhist laity besides worshipping the Buddha also

continued to worship other Gods and Goddesses which were set up by the Brahmins to

destroy Buddhism. Buddhism disappeared from India largely of this wavering attitude of the

laity. If hereafter Buddhism is to be firmly established in India the laity must exclusively be tied

up to it. This did not happen in the past because in Buddhism there was a ceremoney for

initiation into the Sangh but there was no such ceremony for initiation into the Dhamma. In

Christianity there are two ceremonies : (1) Baptism which is initiation into the Christian

religion, (2) Ordination of the priest. In this respect the new movement for the propagation of

Buddhism in India must copy Christianity. To remove this dangerous evil in Buddhism I haveprepared formula which I call Dhamma Diksha. Every one who wishes to be converted to

Buddhism shall have to undergo through ceremony. Otherwise he will not be regarded as a

Buddhist.”

(Ambedkar’s letter, dated 16 February 1955 to D. Wali Singh, General Secretary,

Maha Bodhi Society, Calcutta, explaining how to celebrate conversion ceremony and worship

Buddha).

बाबासाहेबानंा जिे ायणित भटेावयास येत असत यांे पा ते बौ -धमण-दीकेसबंधंी िीतअसत. साधापे दहा क िोांना दीकादेयाा समांभ रिता येई , या दहा क िोाचंयाजेवाी व दोन दवस ाहयाी सोय – (द डोई त िए पया द घेऊन) या िठाी ितायईे , असे िठा नी िे, याब बाबासाहेबांचया ीपढे म ंबई , औंगाबाद , सानाथ व नागपू हीिठीाे होती या िठाी यवथा ितां येई िा ? या ब होत असत. ताीख ५ ऑगट १९५६ा हांांत बसनू बाबासाहेबानंी आेलया िोाबंोब िेी. या बैिठीत दीतीअपृयवगय िायणित, सोहना ाी यानंी बाबासाहेबानंा अिने न वाे व या नांनाबाबासाहेबानंी रे दी , ती मी साां पाने खाी देत आहे. या नोावन बाबासाहेबांचया मनातं

धमणदीकेबचया वाांे िसे आंदोन ाे होते हे दसे.

7/18/2019 .



ाी –बाबासाहेब! बौ धमपेका ती िवा इामी धमण आपाा जात ायदेी होानाही िा ?

बाबासाहेब –ते धमण आपाा ायदेी िदात होती , प ते भातात नम झाेे धमण

नाहीत , या धमा आप िवीा िेा त आपाा इत देांतनू , आपलया िोाचंया भौितरतिता ंखूप पसैाही मळे. आपाा भातीय ािजांातं खूप बळही िमावता येई. प या सवणगोी पवाधीन होऊन आपाा िता येती. दसऱयांचयां ओजंळीने दसऱयांे पाी पऊन आपलयासवगी गतीी तहान भागवे हा प्ाथण नहे. वतःचया हमतीने, वावंबनाने व वाभमानानेआ वदेी नया धमचया आयाने आप आपी गती िेी त तो खा प्ाथण ठे. आभातीय इतहासात आपा प्ाथण सोनेी अकांनी हा जाई. णती अग इामी धमनेआरी भातीय संकृणत न होई. आ जातवतं संिृत ाखे हे बौधमे हय आहे. ते यांनारमजे ते माया धमणदीकबे मनातं ित बाळगा नाहीत. बौ संिृते पनजवन िे व

सवणभात बौ िे हे माझे र आहे.

ाी –हे आहांा माय. प मग आहांा अपृयसमाज हून वाजणन व िनोऱया यासबंधंात या सिाी सवती मळतात या धमतानंत ाू ाहती िा ?

बाबासाहेब –अबत! आ सिाने या ज बदं िेलया त आही , या मळवयासाठ झगडताहूं िा या घटनेत नमूद आहेत. आपलया समाजांत महा , ांभा वगैे जे भेद आहेत ते न िनसवण समाज बौ धमय तयािे व यांचया त हासंाठी झगडत हाे व इत समाजांती िोानंाबौ िन आपलयातं घेे, असा आपा दहेी ढा ाही , आ ते आपलया ऐय तने यवी

होई.

ाी –बौ धमब आपंलया िोानंा िाहंी माहती नाही. आप आतापयत तसा ािेेा नाही. याचयापढे िएािएी दीका समांभ घेता त िो बजती, संमातपडती िदातिोांा वोधही होई मग मोठा पेसगं रप होई.

बाबासाहेब –अी पथती रप होा नाही , याी मा खाी आहे. िो दीकेसाठी रसिआहेत जे रसि नाहीत ते १०-१५ व्नी दीका घेती , अी रेिज पथती रप ि.

ाी –मग दीका समांभ िोठे घेा ?

बाबासाहेब –माया ीसमो ा िठाे आहेत. म ंबई , औंगाबाद , सानाथ व नागपू. समाेदहा ाख िोाचंया जवेाी व ाहयाी यवथा मामी िआा घेऊन हे मख िायणि यासजेथी िो रसाहाने पढे येती तेथे दीका समांभ होई. प माया मनाा ि हा तनागपूिडे जात आहे!

ाी –िा ? नागपू िा ?

7/18/2019 .



बाबासाहेब – याा ऐतहािस िाे आहेत. नागपू हे नावं सांगते िी हे नागवंीय िोांेह होते. हे नागसंिृतीे ि होते. ब हा नागवंीय टोळत जमा. आपही साे नागवंीयआहोत , आप हजाो व्पूव बौ होतो. पनः आप बौ होा ते बो -नाग संिृतीचया ि ात तेथूनधमण दीकेा झडा सवण भातात े.

या बिैठीती वाांे पडसाद दी , नागपू , औंगाबाद , मंबई वगैे िठाी नघाे. आतेथी िायणियनी दीा मंडळे नेऊन बाबासाहेबांना या बिैठीचया आगोद वनवे होते ितही आमे िठा पसंत िा , आही दीकासमांभाी आपलया हयामाे यवथा ितो. ‘भातीयबौजन समती , नागपू ’, हचया मडंळाी वनंती ब आपे वा ठाम िन बाबासाहेबांनी ज ै १९५६ चया सवातीस यांी वनंती माय असलयाे सांगते. नागपूे िो पसैे गोळा ियास वभय मडंप रभायास ांदवस झटू ागे. प थोा दवसानंत बाबासाहेबांे वा बदे.यानंा वाटू ागे ि म ंबईत दीकासमांभ जसा गाजे तसा नागपूा गाजा नाही. हनू यानंी

म बंई हे थळ ठवे आ नागपूचया समतीे जन सेेटी डलय. एम. गोडबोे यानंा २३ ज ै १९५६ ा प हे ि मी , दीकासमांभाा म ंबई हे थळ पसंत ितो ; ती प माया नेतृवाखाीनागपू वगैे िठा दीका समांभ होई ; आ तो मंबईचया समांभानंत ागी. ते प असे:—

There is no other way except to stick to Bombay as the place for conversion. This of

course does not mean that I shall not come to Nagpur. As a matter of fact I propose to go to

various centres, wherever there is likely to be a largegathering ready for conversion. I have

Nagpur in mind. I will let you know the detailed programme later on. I am very pleased with

your enthusiasm and of your friends in the matter of turning over to Buddhism.”

(Ambedkar’s letter, dated 23rd July 1957 to W. M. Godbole, General Secretary,

Conversion Committee, Nagpur.)

ह े प पाहून नागपूि मडंळी ना झाी. यानंी ागी दसे मंडळ दीापाठवे. या मंडळाने बाबासाहेबांे पढे आपी बाजू मांडी. पंत बाबासाहेबांनी यांे हे मानेनाही. ते मंडळ ना होऊन पत गेे.

िोते ि यात सोईे व महवाे होई याब पनः बाबासाहेबानंी याव वा िेा वयानंा सवणतोपीने नागपू योय िठा वाटे. गे ताीख ८ सबा यानंी ी. गोडबोे यानंाप हीे िी , तही दीका समांभाा िायणम ठवयासाठी दीा या. ते प असे—

“I had written you sometime back in which I had declined to come to Nagpur for my

conversion. On further consideration I have come to the conclusion that Nagpur would be

best. I would therefore like you to come to Delhi so that we can discuss what arrangements

we could make in order to make the ceremony successful.”

(Ambedkar’s letter, dated 8th September1956 to Godbole.)

7/18/2019 .



ी. गोडबोे , सात -आठ मासे घेऊन दीा आे. बाबासाहेबांनी याचंयाी वावनमयिन सवणि ायणम नत िेा. आ दीकेी ताीख १४ ऑटोब १९५६ (वजया दमी) ही नतिेी. २३ सबा बाबासाहेबानंी वृसंथानंा नवदेन पाठवे िी , हा समांभ िसाळी ९ ते ११ चयादयान होई. नंत बाबासाहेबांे जाही भा् संियााळी होई. ते नवदेन ेस ट ऑ इंडया या

वृसंथेने स िेे ते असे :—

“ The date and place of Dr. Ambedkar’s conversion to Buddhism has now been finally

fixed. It will take place at Nagpur on the Dussehra day i.e. 14th October 1956. The ceremony

of conversion will take between 9 and 11 a. m. In the evening of the same day Dr. Ambedkar

will deliver his address to the gathering.

(Note, dated 23rd September, P256 to P.T.I. by Ambedkar,)

याा माठी तजणमा असा —

“२६, आपेू ोड ,

दी , २३ सब १९५६.

बौ धमण िवीायाा दवस व िठा मी आता नत िेे आहे. दसऱयाचया दवी , ताीख१४ ऑटोब १९५६ ोजी नागपू येथे मी बौ दीका घेा आहे.

या दवी िसाळी ९ ते ११ माझा धमणदीका वधी समांभ होई व संियााळी माझे सवणिोासंाठी जाही यायान होई.

बी. आ. आबंिेड ,

२३-९-५६.”

(ब भात : आबंिेड बौ दीका व्ेािं , २७-१०-५६, पा. २९).

दीका देयास योय असा बौ धमती ेतम पंडत आ सवत वयोवृ बानयायी पूयभख चंिमी महाथवी यांी नवड बाबासाहेबानंी िेी. पूय ंमी यांा जम १८७३ मयेदेातंी आिाान ांतात झाा. देाती बहूसंय िो बौ. ते भािताडे पव भावनेनेपहातात ; िा तेथे गौतमबाने आपा धमण थापत िेा व तो जगाती इत भागात पसत गेा.दे हा अा भागांपिैी िए भाग होय. पूय ंमी १६ व् े असताना (१८८९) भातात बौतीथणकेाचया दणनासाठी आे. या भातात बौधमण नम झाा या धमा भातात बहूसंयेनेअनयायी नसावते , ह े य पाहून पूय ंमी यानंा अयतं आयण आ दःख वाटे. भातात ाहूनबौ धमणसााे िायणि याे यानंी ठवे , आ ते १८८९ पासून भातात ाहे. भगवान ब

यांे महानव या गावाचया वेत झाे ते कुणनग हे गाव यांनी आपलया िाये ि बनवे. या

7/18/2019 .



िठाी यानंी बौ जयतंी आ बौ धमयांी समंेने भवयाा पायडंा घाता. आ यानंतभाताती इत िठाी हे िायणम होऊ ागे. बौधमे र क आ वा मय सा यािामासाठी यानंी िेडो त -तना ोसाहन दे. िाहंीजानंा सोन , जपान , दे वगैेबौधमय देात पाठवनू यानंा बौधमे रतम क घेयास ावे. या तांपिैी दोघांनी बौ

धमा िवीा िेा. यानंी अिने ंथ हून आपलया वेा ायदा जगाा िन दा. ते दोनबौ पंडत हजे आनंद कौसयायन आ ाहु सांकृतायन. ाह सांिृतायन यानंी तबटे मयेाहून हजाो हतखते (बधमी) मळवी ; आ ती भातात दहा बाा गाढवाचंयाव ादूनआी. बौ धमवी जगाती अिधृत ेिखांचया पंतीमये ाह सांिृतायने थान ा वेआह,े हे याचंया दीघण अयासामळे व यनामंळ े पूजनीय ंम यानंी ि नाा येथे धमणाळा ,दवाखाने, तूप वगै ेबाधंे. गीब मानंा मोत क देयासाठी ाळा िाढलया. यानंी ि नाा येथेया इमाती बाधंलया यांी िमत ाळीस व्पूव सात ाख पये होती. पूजनीय ंमी यानंी ीआ हदी भा्ेत बोधमव वाू अस ेअिने ंथ हे आहेत. यािपैी धमपद , मंगसत ,

भगवान बाे , बावे रपदे , वगैे ंथ मख आहेत. अा ऐंी व्चया आ महावान बौभकचूया हातनू दीका घेयाे बाबासाहेबानंी ठवे ; आ यानंा या बाबतीत प हे ते असे :–

26, Alipur Road,

Delhi

the 24th September 1956.

Reverend Bhikku Chandramani,

Kushenara, Gorakhpur District,Uttar Pradesh.

Reverend Bhante,

This is to inform you that I and my wife have decided to embrace Buddhism. The

ceremony is to take place at Nagur on the 14th of October, 1956. The time of the ceremony is

fixed in the morning between 9 and 11. It is our great wish that you should officiate at the

ceremony. You being the oldest Buddhist Monk in India we think it would be appropriate to

have the ceremony performed by you.

We realise that your physical condition may make it difficult for you to go to Nagpur

but we can manage to provide the transport from Kushenara to Nagpur either by air or by

train and all other arrangements for your living in Nagpur. We can send some one to take you

from Kushenara to Nagpur. Please let us know whether you can accept the invitation of ours.

With kind regards.

7/18/2019 .



Your sincerely,


पूजनीय ंमी यानंी बाबासाहेबांे आमं िवीाे. यानंत दीकेे थळ व वेळ हीबाबासाहेबानंी म िेी.

या समाास ी. िडिण , ायािप , साथणि ॉ ेज , मंबई यानंी वतःा ववाह वधी बौपतीने िया े ठवे ; आ या वधीबी माहती बाबासाहेबांनापााे वाी. ती माहतीबाबासाहेबानंी िळवी. ती पे मी येथे रधतृ ितो.

V. S. Kardak, M.A. 41-2, 3rd Marine Street,

Bombay 2.

Dated 26th September 1956.

My dear Babasaheb,

I am a full-time tutor of philosophy and logic in our college at Bombay. I am also

working in Siddharth Night High School as an Assistant Head Master since its inception. I am

getting married on 9th December 1956 at 5-00 p.m. at Dr. Ambedkar Vidyarthi Ashram at

Manmad, with the daughter of Shri R. R. Pawar whom you know very well.

On 14th October 1956, my fiance and myself sought refuge in Buddhism along with

you at Nagpur. Our R. Nos. are 67074 and 67075. Naturally we want to solennise our

marriage according to Buddhist religion. There is no better authority save you to guide us in

this respect.

Young educated Buddhists like us should lay down the precept and strengthen our

movement. Whole of Nasik District will be a witness to this novel marriage ceremony as they

are curious to see the Buddhist Marriage Ceremony.

I am sure you will guide us, hence this request.

The reply is expected at your earliest. I shall be leaving for Manmad on 8th December

1956.

Yours sincerely,

(Signed) V. S. KARDAK.

26, Alipur Road,

7/18/2019 .



Delhi,

Dated the 4th December1956.

Dear Mr. Kardak,

Please refer to your letter of 12th November. The Buddhist Marriage Ceremony is

simple. There is no home and there is no saptapadi. The essence of the ceremony lies in

placing an earthen pot newly made between the bride and the bridegroom on a stool and to

fill it brimful with water. The bride andthe bridegroom to stand on two sides of the pot. They

should place a cotton thread in the water pot and each hold one end of the thread in their

hands. Some one should sing the Mangal Sutta. Both bride and bridegroom should wear

white clothes.

Yours sincerely,


Shri. V. S. Kardak,

41-2, 3rd Marine Street,

BOMBAY 2.

पूजनीय ंमी यानंी बाबासाहेबांे आमं िवीाे. तेहा नागपूचया िायणियनादीकासमांभाी यवथा ियास आदे दा. नागपूिानंी ही यवथा समयोत भय माातिेी. “नागपू हाचया दकेस जवळजवळ हाचया बाहे , अबंाझी नावाा ोड (ता) आहे. याोडा ागनू असेे समाे १४ िए केाे वतीण मैदान बौ दीका वधीसाठी म ियात आेहोते. या मदैानास सभोवा ते माे होते. सवण मैदानाे सभोवा समाे २,००० ते ३,००० व दीपांी(बलब) यवथा िेी होती. यासंाठी अय भागात वतं यवथा िएा छोा मंडपात िेेीहोती. प्ािंता ाहेे सवण मैदान होते. एवी तसा नागपूा अबंाझी ोड ओसाड असतो. पसद समाभंामळे, ोडव ननाया िाी दिाने थापन झालयाे दसून आे.” (ब भात ,खास अिं , २७ ऑटोब १९५६, पा. ३३).

नागपूा जायासाठी बाबासाहेब , माईसाहेब व नािनदं ूहे गवा दनािं ११ ऑटोब१९५६ ा िसाळी दीती सदजंग वमान तळाव गेे. यांे वमान ७ वाजता सटे व १२ वाजतानागपूचया वमानतळाव रते. वमानतळाव व वमानतळाचया आजूबाजूस हजाो िो जमेेहोते. यानंी , बाबासाहेब वमानातून खाी रततानंा टायांा ििडडाट िन “जय भीम ” चया गजणनािेलया. िायणियनी , बाबासाहेब व माईसाहेब यांना हाते अपण िेे. ी , प् , मे यानंीबाबासाहेबाचंया पायावं मित ठेवयासाठी िए धांद िेी. िोाा यांचया पायानंा हात ावताआे, िोाा िडोे िटेवता आे. िोाा हे साधे नाही यानंी बाबासाहेब या जागेवन ात

गेे तेथी माती रून यांनी ती भतीभावाने आपलया िपाळाा ावी. समता सैिन दाचयावयसंेिवानंी बाबासाहेबाचंया भोवती िडे िेे होते. बाबासाहेबांी मोटा या याने हिाडे गेी

7/18/2019 .



याचया दोही बाजूा हजाो ी -प् व म े ही रभ े ाहून “जय भीम ” चया गजणना िीत होती.बाबासाहेबांी हावयाी यवथा “ाम ”हॉटेमये िेेी होती. तेथेही हजाो िो रभे ाहेेहोते. बाबासाहेबांे दणन होता यानंीही टाया वाजवनू “जय भीम ”ा जयघो् िेा. येथे बऱयािोानंा बाबासाहेबाचंया पायावं िडोे ठेवनू वदंन िता आे. समता सैिन दाचया वयंसेिवानंी

बाबासाहेबाचंया भोवती िडे िन यांना हॉटेमये नेे. हॉटेचया आसपास रभे ाहून िोानंी याचंयानावाा जयघो् िेा.

वाी दनािं१२ ा बाबासाहेबानंी वातंी घेती. दनािं १२ ते १४ पयत , मंबई , पे,नाि , औंगाबाद , वगैे िठााहून हजाो िो खास ेलवेगाडीन े नागपूा आ.े नागपूजलाती खेापाातनू ाखो िो पायी व बैगाडीने नागपूा आे. दीका समांभाे मदैान ,गावाती ाळा , हायिू , िॉेजेस वगैे िठाी िोांी हायाी यवथा िेेी होती. ाखोखडेतानंी मदैानात माम िठोा. तेथे तीन दगडांी ू माडंून यानंी वयिंपा िेा. हजानी

तीन -

ा दवस पे एवढी दोी बोब घन आेी होती.

नवा दनािं १३ ा संियााळी ५ वाजता बाबासाहेबांनी वतणमानपाचया वातहानंाहॉटेमये माखत दी.

िएा वातहाने बाबासाहेबानंा न वाा “तही हदधमण िा सोडता ?” या वातहिाडेागाने व तिााने पहात बाबासाहेब हाे , “हा न तही वतःा िा वाीत नाही ? हा नतमचया बापजाानंा वाा हजे ते या े र देती. तही हदू िो हे वायासाठी येथेआात िाय ? या पूव िोठ ेदडून बसा होता ?” तही िोानंी जमभ माझा छळ िेा , आ आता

वाता ; हदधमण िा सोडता ? अहो! तही हदिो मा खयात ोटयासाठी धडपडा. प मीअजनू तमचया हातनू न मता जवंत ाहू िो. मी ब धमा सा अख भातात िा आहे.”

तो वातहा ओाळून दोन पावे दू झाा.

इत तनधनी िाही न वाे. यांना बाबासाहेबानंी रे देताना धमताचया िएंदवपाब खासा िेा. या माखतीा जो वृातं स झाा तो असा :—

“बौ -दीका घेयाचया आदे दवी डॉ. बाबासाहेब आंबिेड यानंी वृपिाानंा देी

माखत.

सवतीसाठी अपृय हाविे ाय ?

“मी गांधीजना असे आशासन दे होते िी , िमीितमी हािनीाि मागण मी िवीाीन.तनसा आता बौ धमण िवीान मी हदू समाजाचया ीने िए रिपाि िृय िीत आहे. िाबौ धमण हा भातीय संिृतीे अंग आहे.” असे रगा डॉ. बाबासाहेब आंबेिडानंी ता. १३ ऑटोब१९५६ ोजी सायिंाळी ‘धमता ’ व्यी पिाांी बोताना िाढे. वृप वातहाबोब डॉ.बाबासाहेब आबंिेड यांी जी माखत झाी ती खाी देी आहे :

7/18/2019 .



“या धमतामळे घटनेने अपृय वगा या खास सवती दलया आहेत , या व्यी िाय ?”

असा न वाा असता ते हाे – “सवण सामाय नागिासाठी या सवतीचया ततदी िेेलयाआहेत , या धमतानंत आहाा मळती. प खास सवता न िा रपथत िता ? या व्यीता िाा ? घटनेनेदेलया खास सवता ाभ रठवता यावा हून आही सदासवणिाळ

अपृय हाव,े असे तहास वाटते िाय ? आही मनषयव गाठयाा यन िीत आहोत. घटनेनेदेलया खास सवती मळायात हून ा अपृय होती िा ?”

एक वातह –यानंा यांी गज नाही!

डॉ. आबंेडक –ि दातयानंा ता खास सवती मागयााही िाळ येई. नाही िोीहाव?े प पूव जेहा आही वभत मतदासंघाी मागी िेी तेहा गाधंीजनी वोध िेा. मगआता खास सवतीा मा िा पढे िेा जातो ? बधमण िवीाताना खास ािजीय हामये माझे

हतसबंधं गंतेे नाहीत. आ ज वभत मतदा संघ आहेत , याी अवथा अी आज िाय आहे?िेसने सवण जागा बिळावया आहेत ना ? आ आज अपृयांे हनू जे तनधी ाखीव मतदासघंातून िेसचया तिटाव नवडून गेे यांनी िधीत अपृयांे हताे िाही िेे आहे िाय ?अा जागा घेऊन िावयाे ती िाय ?

थम णवचाातंी आवयक

न —आप धमताा नणय िा घेता ?

उ —ितानिते सवण हदू ंनी आ वे् तः ाानंी आमचयाी गै यवहा िेायाचंया िनााा िाही घा (येत) असे , तो िये ज बौ होई. बौधमण हा वश धमण आहे. सबंधभातात धमण वतणन घडवनू आावयाे आहे. मी सागंतो ते िा मानाव,े असे बाने िधीहीसांगते नाही. जे मी संगते ते िाळाी वसंगत असे तेहा यांत पवतणन िावे, अस ेसागंनू यानेइिती िमोिळी दी आहे. थम िोांचया वाातं ातंी िावी ागते; मग आा ातंी होते.

न —वाात आ आाात िाही तावत हाा नाही िाय ?

उ —ि पडतो. प धमे कही समाजाा ावे ागते;

अरृय वगतून जाणतभदेाच ेउाटन कीन

न —प िए जातभेद सोडा त तही बौ आ हदू धमत िाय ि दाखवा ?

उ —ा सोडा त ीातं िाय ाहे , अा साखा हा न आहे. हा जातभेद तहीपाळता ना ? जातभेद वाढवा िोी ? ाांनी आहाा आ माांना िधीही मतवातंय देनाही.

7/18/2019 .



न —हा जातभेद अपृय वगतही आहे ना ? तो बौधमण िवीाानंतही िायम ाहा नाहीिावन ?

उ —तो आही तमचियाडून घेता ना ? प यास आही तोध ि ितो. मी ू आ

धीट आहे. मी िोानंा िसे वागावे, याे आदे देईन नाहीत मी िएटा ब होईन , यातं बघडेिोठे? आ माझा त असा न आहे िी , बिाीन ाानंा बौधमणि सा पटा ? आ आता तोिा पटत नाही ? मी हा न माया जाही भा्ांत वाा आहे.

जसंयास िघेा नाही

न —धमतानंत .ेिा.े.े िाय होा ?

उ —िदात तो िायम ाही िवा नवा पक थापन होई. मी मा बौ धमत वेिेलयानंत .ेिा. े. ा सदय हाा नाही.

न —बौ धमण िवीालयानंत आप िाय िा ?

उ —मी ‘मनी ’ होा आहे प ािजााा सयास मा घेा नाही. नवडिीाहीनतपे रभा ाहीन.

नवीन र यारक िहाा

न —पिन पाट थापन ियाे आप नत िेे आहे िाय ?

उ —हो. ते नी ठे आहे. मी या पकाी घटनाही तया िेी आहे. याचया अंबमयेवातंय , समता आ बधंव या तवाव हा पक आधाेा ाही असे प िेे आहे. पाणमटमयेयेाऱया िये वधेियाी िसोटी या तीन निष्व पाही जाई.

न —प पकाे तवान िोते ाही ?

उ —पकासाठी मय गज असते ती िख नेयाी !

न —या पकाे वप यािप ाही िाय ?

उ —हो! या पकात सवना वे दा जाई.

णभाणक मुबंई ाय मोडून काढीन

न —भा्िाव्यी आपे मत िाय आहे? ते िटे िा ?

7/18/2019 .



उ —ते मोडून िाढे हे त माझे आ ितणय आहे. या संिृिती सीमा भातातवाभािवपे नम झालया आहेत , या आप बदू ित नाही.” (खास अिं पा. २६–२५).

समांभाी यवथा िाे िायणित आ दीकसेाठी आेलया ाखो िोांी ीघ यामळे

दनािं १४ ा नागपूात ाौ दोन वाजलयापासनू डं रसाही वाताव तया होऊ ागे.“समांभासाठी १४ िए केाे पटागं सभोवा ता मान तया िेे होते.मधी मंडप समाे ४०x

२०’होता. याजव बौिाीन मृती दणवाा तूप रभायात आा होता. या मयवत मंडपातडॉ. बाबासाहेब आबंिेडांा बौदीकावधी ियात आा. दोही बाजूचया मंडपापिैी िए यािंताव दसा , मख नागिासंाठी होता. मयवत मंडपासमो वृपाचंया वातहािंता खास बसयाीसोय िेी होती. वदेी व पदेी मळून जवळजवळ ३० वातह व ोटोासण हज होते.

मडंपाव व वतीण पसेलया मदैानातं िठिठाी बौधम नाे िडत होती नळा ,

ताबंडा , हवा असे पे असेी ती ना होती.” (िा पा. ३).

“ा हा टणस घातेलया नागपूचया ” समता सैिन दाने मैदानापासून अिडे ाग एवाव अंबाझी ोडा बंदोबत ठेवा होता. मंबईे समता सैिन दही मदैानातीसमदायाी यवथा ठेवीत होते. एवढी डं गद प , मय दे ेपोीस त िोठे तिळ १०/११पहावयास मळाे. िबाी ातंता व सयवथा वयसंेिवानंी ठेवी होती.(िा , पा. ३३)

ववाी दनािं १४ ऑटोबा ी. नािनदं पहाटसे रठे , यानंी आघंोळ िेी आ ते

बाबासाहेबाचंया खोीत गेे. बाबासाहेब बछायातं होते. नािनदंाा नमिा यानंी िवीाा. तेहाे , “मा अघंोळीा गम पाी आयास िनोांना सागं , आ मंडिपाडे जाऊन सवण यवथानीट ि , मग तू पत य”े. नािनंद मोटाने मडंिपाडे गेे. िायणियनी सवण यवथा नीट िेेीहोती. ती पाहून नािनदं समाे ४५ मनटानंी पते. तोपयत बाबासाहेबांनी याही िेी होती. तेिपडे िन मंडिपाडे जायाचया तयाीत होते. नािनदंानी बाबासाहेबानंा मडंपाती सवण यवथारम असलयाे सांगते. मग बाबासाहेब , माईसाहेब व नािनदं हे मोटाने मंडिपाडे ८–५० वाजता ंनघाे, महाथवी भू ंमी हेह या समाास मोटाने आपलया सिहाऱयाचंया बोब नघाे.मडंपात महाथवी पढे, मागे बाबासाहेब , रजया हातातं दंड घेऊन आ डावा हात नािनदंाचया

रजयाखांाव ठेवनू , रजयाबाजूा माईसाहेब , अा थतीत ात ात मंडपात े.यासपीठाव ढता यानंी दोही हात जोडून रपथत समदायास नमिा िेा व ते आसनथ झाे.नािनंद यांे पाय दाबीत बसे. तेहा ९–३० वाजे होते.

“५ ाखाव उरथती

......अदमासे ५ ते ६ कापयत जनसमदाय रपथत झाा होता. यांपिैी जवळ जवळ ३ ते ४ क िोबाहे गावंे होते.

7/18/2019 .



यावळेी ‘भगवान बु की जय , बाबासाहेब के रुका , बौ धमपका को वीका ’अा घो्ानंीवाताव दमदमनू गेे.

यासपीठाव अभागी िएा मेजाव बाा ाझंा पतळा ठेवयात आा होता व याे दोही

बाजूा िए -िए सह होता व समो धूप वीत होत होता.

बाबासाहेबांया णरताजया रुयणतथीचे मि

समांभास ि . इदंताई वाळे यानंी वागतपद गाऊन सवात िेी. त नंत डॉ. बाबासाहेब आंबिेडयांे पताजी , िै. ामजी माोजी आंबिेड यांी पयतथी दनािं १४ ऑटोब १९५६ ोजी (हीमाहती िीी आहे) असलयामळे याचंया मतृीस अभवादन ियासाठ सवण पां ाखावंी जनतािाही मनटे तध ाही. नंत डॉ. बाबासाहेब व माईसाहेब यानंी पूय ंमी याचंयासमो रभ ेाहून

भगवान बाचया मूतपढे आपे हात िएत जोडून नमो तय भगवतो अहतो समासबुस (अथण— या भगवान बाा माझे नमन असो , िी जो जीवन मुत संपूण जागतृ आहे.) असे पाी भा्ेत ागोपाठतीन वळेा हटे”. (िा पा. ३).

महाथवी ंमी यानंी बाबासाहेब व माईसाहेब यांचियाडून पाी भा्ेती सयं (तीनअनसे) आ पंीान (पां ीे) हवनू घेती. (िा , पा. ३) यानंत बाबासाहेबानंी घो्ािेी, “मनुषय माास नीच मािनाऱया हदुधमचा मी याग कतो ”.हे द याचंया तडून बाहे पडेतेहा ंयांा िंठ दाटून आा आ डोयातंून अ ूवाहूं ागे (िा पा. ३३)

“बुाया चिी

वेटी रभयतानंी (बाबासाहेब व माईसाहेब), भगवान बाचया तमेस वचछ िमांा पषपहाअपण िन , डॉ. बाबासाहेब आबंिेडांनी यकात आरे मतक भगवान बाचया ी ठेवनू तीनवळेा वदंन िेे. तदनंत डॉट साहेब हाे:–“भगनीनो आ बधंजनहो , आही दोघानंतमचयासमो भख चंिमी याचंया हते बौ धमा अनह िेा आहे. चंिमी हे भाताती सवतवयि भख आहेत. आता आमा जो बौधमण अनह झाा तो पाी भा्ेत झाा. या अनहाेमाठी भा्ातं िन , पनः अनह घेत आहे. असे हून यानंी खाी ता घेतलया.

बौजनांया णत्ा

(१) मी ा , वष, महे यानंा देव माना नाही िवा यांी रपासना िा नाही.

(२) ाम व िृष यानंा देव माना नाह िवा यांी रपासना िा नाही.

(३) गौी -गपती इयाद हदधमती िोयाह देवदेवतेस माना नाही िवा यांीरपासना िा नाही.

7/18/2019 .



(४) देवाने अवता घेते, याव माझा वशास नाही.

(५) ब हा वषूा अवता होय हा खोटा आ खोडसाळ ा होय ,असे मी मानतो.

(६) मी ापक िा नाही , पडदान िा नाही.

(७) बौ धमचयाव वसगंत िोते आा िा नाही.

(८) िोतेह ियामण ााें हातून िवनू घेा नाही.

(९) सवण मनषयमा समान आहेत , असे मी मानतो.

(१०) मी समता थापन ियाा यन िीन.

(११) भगवान बाने सांगतेलया अागं मागा अव ं ब िीन.

(१२) भगवंताने सांगतेलया दहा पामता मी पाळीन.

(१३) सवण ाीमााव दया िीन , यां ेान पान िीन.

(१४) ोी िा नाही.

(१५) खोटे बोा नाही.

(१६) यभा िा नाही.

(१७) दा पा नाही.

(१८) ान , ी आ िा या बौधमचया तीन तवांी सागंड घाून मी माझे जीवन

ावीन (यतीत िीन).

(१९) माया जया मनषयमााचया रि्ा हािनाि असाऱया आ मनषयमाााअसमान व नी मानाऱया हदधमा मी याग ितो व बाचया धमा िवीा ितो.

(२०) तो सधमण आहे अी माझी खाी पटेी आहे.

(२१) माझा नवा जम होत आहे असे मी मानतो.

(२२) इतःप बाचया िवीमाे वागेन अी ता ितो.

7/18/2019 .



हा सपंूण समांभ समाे ५० मनटे ाू होता. वतः बाबासाहेब आंबिेड आ सौ. माईसाहेबयांा दीकावधी ९-४० ते ९-४५ या पां मनटातं झाा. (वधी संपतां बाबासाहेबानंी बमतूपढे नमित िन तीन वळेा मूता नमन िेे.) नंत १० वाजता सामदािय दीकावधी व ‘ाचया वाघो्ेनंत डॉ.बाबासाहेब आबंेडक की जय ा ननाद वातावात घमा.

या वळेी अ. भा. महाबोधी समतीे सटीस ी. वाी सहा यानंी बाबासाहेबानंा िए िमातीी ब तमा भटे हनू दी.

या वळेी सानाथ े थेो भख सदातसा , भख पमांत , सयामचे ंघटना सांीेपातसा , हबळीे पमातंी भक पानंदा हे रपथत होते” (िा पा ३–४).

“या वळेी या. भवानी िं नयोगी , ी. ि ि (ब समती े टीस), औंगाबादचया

मद िॉेजे सपा ी. ए. ही. टीस , ी. बी.एस. िबी आद सवण हदू ंनीही बौधमी दीका घेती.” (पा. ३४) दीका समांभाे ोटो व लम घेयात आी.

☐ ☐ ☐

7/18/2019 .



कि ३ े

बौधमप दीा (रुढ ेचाू)

ववा दनािं १४ ऑटोब वजया दमीा दीकावधी संपलयानंत बाबासाहेबांे अभनंदनआ अभीतन िाे संदे वानू दाखवयात आे. हे संदे देा े पतंधान य-ूबा -वे,या देाे माजी पतंधान यू-न,ू पूवण-पाितान बट िॉसे पूय यद सहाबी , आंबट असोयने अयक पी. बी. सेनगता , बौ धमि व सभेे (ििा) डॉ. अवद बाआ ,एम.ए., पीए.डी., बा -ॲट-ॉ, िो ं बोे ए. डबलय.ू अमसीया , गंनूे महाथेो पिो ;िोझखोडे येथी महाबोधी बट मने भखू धमनंद वगैे महाप्ािंडून आेे होते. (. भा.खास अिं पा.२). यानंत बाबासाहेबानंी ाखो रपथतानंा वतः दीका दी. ती हजे वबवदंना र वातं हून व रपथतानंा याे अनि िावयास सागंनू हावयास ावे.

सोमवा दनािं १५ ऑटोबा िसाळी १० ते १२ पयत बाबासाहेबांे बौधमा िवीायासबंधंी र बोिध , ूतदािय आ अयंत तळमळीे, माहतीपूण भा् , दीकामडंपात झाे. ाखोिो , ते भा् रहात रभे ाहून व जागा मळे तसे बसून , िएातेने िऐत होते. ते भा् असे :—

“सवण बौजन हो! आ रपथत पाहे मंडळी!

िा आ आज िसाळी जो बौदीका घेयाा व देयाा वधीसमांभ या िठाी घडून

आा , या थान वावतं िोानंा िदात अवघड वाटत असे. याचंया व मायाह मताने िाासमांभ आज व आजा समांभ िा हावसाय पाहजे होता. आप हे िायण अंगाव िा ंघतेे, याीजी िाय , व याने िाय होई , याी छाननी िन घे आविय आहे. ते समजाऊन घेयानेआपलया िाया पाया मजबूत होई. ह समजावनू घेयाे िायण आधी हावयास हव होत. पंत िाहंगोी अा अनत असतात ि , या आपोआप घडत असतात. आता ंया वधीबाबत हावयाे तसे घडेआहे ख. तथाप अी दवसांी अदाबदी झाी त मोठसे िाहं बघडे नाह.

नागरू का णनवडे

पिषळस ेिो मा असा न ितात िी , या िायिता ंनागपू ह ह िा ंठव ? अयिठा ह िायणि ा िेे नाह ? िाहंी िो असे हतात ि , आ. एस. एस. ी (ाषीय वयंसेिवसघंाी) मोठी पटन नागपू येथे असलयामळे यांचया रावती हूनआही ही सभा या हात घेतीआहे ह मळी ख नाही. यासाठ नागपू येथ हे िायण घेतेे नाही. आम िायण इित मोठ आह ि ,आयषयाती िएिए मनट देखी िमी पडते. आपे िना खाजवून दसऱयाा अपिून ियासाठमजजवळ वळे नाह.

7/18/2019 .



नाग ोकाचंे नाग -रू

ह िठा नवडयाे िा नाळ आहे. यानंी बौ इतहासाे वान िेे असे ,यानंा हिळून यईे ि , भातात बौ सा िोी िेा असे त तो नाग िोांनी िेा , नाग िो आये

भयिं ूहोत. आयण व अनायण याचंयामये ढाया व त बंळ ये झा. आयण िोानंी नागानंा जाळूनिटालयाे दाखे पाातं सापडतात , अगत मनीनी यातून त िए नाग मनषय वावा. याेआप वंज आहोत , या नाग िोानंा एवढा छळ सोसावा ागा यानंा व येयास िोीतीमहाप् हवा होता. यांना तो महाप् गौतमब भेटा. भगवान बाा रपदे नाग िोानंी सवणभातामये पसवा. अस आप नाग िो आहोत. नाग िोांी मय वती नागपू येथे व आसपासहोती अस दसते. हून या हास ‘नाग -प ’ हजे नागां े गाव असे हतात. समाे २७ मैावनिज वहााी जी नदी आहे ती नाग -नदी आहे. अथत या नदीे नांव येथे हााऱया िोावंनपडे आहे. हे थळ नवडयांे मय िा आहे. नागपू यामळ नवडे आहे. यामये िोााही

खजवयाा िोठे न येत नाही. ती भावनाह नाह. आ. ए. ए. िा माया मनाावेही नाह. तसा िोी याा अथण िन घेऊ नये.

णवोधकाचंी नाहक ओड

इत िाावंन िदा वोध वाटू िे. हे िठा वोधासाठी पसंत िेेे नाह हेआता ंमी सांगतेे आहे. मी जे ह िायण आंभे आहे यासाठ मायाव अिने िोानं व वृपानंीिटीा िेेी आहे. िाही िटीा ििड आहे. याचंया मते मी माया गीब बाऱया अपृय िोानंाभितीडे नेत आहे. आज जे अपृय आहेत ते तसे अपृय हाती , व जे ह अपृयानंा मळाे

आहेत ते मा न होती , असे सागंनू आमचयातंी िाहं िोानंा ते बिहवीत आहेत. आमचयाती अिोानंा पगदंडीने जा अस ते हतात. आमचयाती िांह त व वयोवृ िोांव याा पामहोत असे. यामळ िोाचंया मनामय संय नम झाे असती त या संयाी नवृ ि हआपे ितणय आहे; आ अा संयाी नवृ िे हजे आपलया या ळवळीा पाया मजबूतिे आहे.

केसी मधी या वळेचा चा

मागे आप िोानंी मासं खाऊ नये हून ळवळ िेी होती. यामळे पृय िोावं मोठीगदा आलयामाे यानंा वाटत होते. यानंी जवतं ही े दूध यावयाे आ ती हैस मेलयाव माआही मृत हीा खांाव घेऊन जावयाे, हा िा व नहे िाय ? आही यानंा हतो िी ,तमी हाताी मेी त ता आहाा िा नेऊ देत नाही ? यानंी मेेी हस ावी , ती हाताीहीावी. या वेळी , िोी ती मनषय ‘िेसी ’मध ून प यवहा िन , अिमू अिमू गावी द व्ा ५०ढोे मतात ,याचंया िातांी , गांी , हाडांी , मांसाी , पेटीी , खाी मळून ५०० पये इितीिमत होई व मृतमास सोडलयामळे एवा ातीा हे िो मती , असा ा यावेळी िेसी मध ूनहोत असे. याचया ााा र ायी आवियता खे हजे होती िाय ? प आमचया िोानंा असेवाटे, या गोीा आमा साहेब र देत नाही , त साहेब ितो ती िाय ?

7/18/2019 .



मृत जनावाया काताचंे, गाचं,े खुाचंे उर

िएदा ंमी सगंमनेा सभेा गेो होतो. सभा झालयानंत संियााळी जेवाी यवथा िेीहोती. यावळेी मिजडे िए ी िेसीचया बातमीदााने पाठवी व मा वाे “अहो, तही त

तमचया िोानंा मेेी ढोे ओढू िना हून सागंता , यांी हाखी िती आहे, यांचया बाियानंागडे ोळी नाही , यानंा अ नाही , यानंा तेीवाडी नाही , अी यांी अयतं िबट पथती असता ,द व् यानंा मळाे िाताे, गा,े मासंाे ५०० पयांे रप ेिून ा हून सागंता , याततमचया िोांा तोटा नाही िा ?”

तुही मेेी ढोे ओढा आिण या उर

मी हाो , तहाा याे र देऊ ? ते येथे पडवीत देऊ िी सभेत देऊ ? िोाचंया समो

सवापी झाेी बी. मी गृहथानंा वाे , तमे हे एवढे िी आखी िाहंी आहे? ते गहृथहाे , एवढे हे आहे व तेवाे र ा. मी या गहृथास वाे , तहास मे मासे ितीआहेत ? याने सांगते , मा पा मगे आहेत , भावााही ५/७ मे आहेत. मी हाो त तमे ि टंबमोठ ेआहे, तेहा तही व तमचया नातेवािईांनी या गावी मेेी सवण ढोे ओढावीत , आ ५०० पयांेरप याव.े हा ायदा तही अवय यावा. वाय द व् मी वतः तहाा ५०० पये व देयाीयवथा ितो. माया िोांे िाय होई , यांना अ व मळे िी नाही ते माझे मी पाहन घेईन. मगएवढी ायाी गो तही िा सोडून देता ? तही िा हे िीत नाही ? आही हे िाम िेे हजे ायदाहोतो , आ तही िेे हज ेायदा होत नाही ? ओढा ना तही मेेी ढोे?

महा बनून ाखीव जागा या

िा िए ााा मगा मिजडे येऊन हाा , “पाणमटमये तमचया िोानंा ाखीवजागा दलया आहेत या तही िा सोडता ?” मी यास हाो , तही महा हा व या जागा पा णमट-

असबलयामये भा. िनोी खाी असी िी या जागा भतात. यासाठी िोा ााे िोा इतांेिती अजण येतात ; मग िनोऱयाचंया जागा भतात ता ाखीव जागा तही ा िो महा बनून िाभत नाही ?

इत याी , ाभ याा नाही

आमे निसान झाे त तही डता िा , असा माझा यानंा सवा आहे. खे हजेमनषयमााा इत याी असते; ाभ याा नसतो. सगाी व सदााी बाईा यभाामये ितीायदा असतो हे माहत नसते. आमचया मंबईत यभाी बायांी िए वती आहे. या बाया िसाळी ८वाजता रठलया िी याहीसाठी जेाचया हॉटेात वद देतात आ हतात , (डॉटसाहेबानंीयावळेी आवाजात ि िन न िन सांगते), “सेमान , अे, खयाी ेट व पाव ोटीघेऊन ये.” तो सेमान ते घेऊन येतो. वाय हा ,पाव , िेि, वगैेही आतो. प माया दत वगयभगनना साधी टी -िभाी देखी मळत नाही ; मा या इतीने ाहतात. या सदाााने ाहतात.

7/18/2019 .



रोकटिरा सोडून ौढ बना

आही झगडतो आहोत ते इितीता! मनषयमााा पूवथेस नेयािंता आही तयाीिीत आहोत. यासाठी वाटे तो याग ियाी आमी तयाी आहे. हे वृपाे ेिख (यांचियाडे

वळून) माया मागे गेी ४० व् हात धवनू ागे आहेत. मायाव िेवढी िटीा यानंी आजव िेी! मीयानंा हतो अजनू ती वा िा. आता ती पोिटपांी भा्ा सोडून ौढ भा्ा वापा!

ह रुनः णमळवचू

आही बौ धमय झाो ती ािजीय ह(मी) मळवीन याी मा बा ं बा खाी आहे (डॉ.बाबासाहेब आबिेडांा जयघो् व डं टाया). मी मेलयाव िाय होई सांगता येा नाही. याळवळीसाठी ा मोठे िाम िावे ागे. आही बौ धमण िवीालयामळे िाय होई , अडी

असलया त या िा टाळता येती , यासाठी िाय यतवाद व खटाटोप िावा ागे , याा मी पूण वा िेा आहे. माया पोतडत सवण िाहंी भेे आहे. जे भे आहे ति ाय िाान भेे आहेत मा पूण माहत आह. हे जे ह मळव ते मी माया िोांचयासाठ मळव. यांन ह हमळवे ते त पनः मळवनू देई! हे ह व सवती मळवून देाा मी आहे. आ मी पनः यासवती मळवनू देईन अी मा खाी आहे. हून सया ती तही मायाव वशास ठेऊन ाेपाहजे. वोधी ाात िाही तय नाही हे मी स िन देईन.

नकातंून सुट

मा िएा गोीे मा आयण वाटते. एवढा वादववाद सवण होतो आहे. प िएाही मासाने“मी बौ धमण िा िवीाा ?” हा न मा वाा नाही , िोताही धमण न िवीाता हा धमण िािवीाा, हा िोयाही धमताचंया ळवळीती मय व महवाा न असतो. धमत िताना धमणिोता व िा ?यावयाा हे तावूनसाखनू पाहे पाहजे. आही हदधमणयागाी ळवळ १९३५ पासूनयवे ेयथे,े िए ठाव िन हाती घेती. ‘मी हद धमत जमो अस ती हदधमत हाा नाह ’अी ता मी मागे िेी होती आ िा मी ती खी िन दाखवी.मा इिता आनंद झााआहे–ह्णवायू झाा आहे. निातनू सटो अस मा वाटत आहे. बौ धमण िवीााे मा िोीअधंभत िनो आहेत. यानंा बौ धमत जाये आहे, यानंी जाीवने आे पाहजे. यानंा तो धमण पटा

पाहजे.

काप मासपचा रंथ व आही

मनषय मााचया रि्ा धमण ही अयतं आविय वत ू (बाब) आहे. मा माहीत आहे िी ,िा ण मासणचया वानामळे िए पथं नघाा आहे. यांचया हयामाे धमण हजेिाही नाही. यानंाधम ेमहव नाही. यांना िसाळी िेाट (याही) मळाी यात पाव , मई , ोी , िबडीी टागंवगेै असे , पोटभ जवे मळाे , नवातं झोप मळाी , सनेमा पहावयास मळाा , िी सगळे संपे.हे यांे तवान! मी या मताा नाही. माझे वडी गीब होते , हून मा या िाे सख िाहंी

मळाे नाही. मायाइिते िमय जीवन िोीही आयषयात िाढेे नाही. हून मासाे जीवन

7/18/2019 .



समाधानाचया अभावी िसे िमय होते याी मा जाीव आहे. आिथ रतीी ळवळ आविय आहे.असे मी मानतो. या ळवळी व मी नाही. मासाी आिथ रती हावयास पाहजे.

ेडा , बै व िमाूस

प मी याबाबत िए महवाा ि ितो. ेडा , बै व माूस यामंये ि आहे ेडा व बैयानंा ोज वै ागते. मासासही अ ागते मा दोहत ि हा आहे ि ेडा व बै यानंा मन नाह ;मनषयाा ीाबोब मनह आहे, हनू दोहीाही वा िावयास हवा. मनाा िवास झाापाहजे. मन ससंिृत झाे पाहज,े त ससंिृत बनवे पाहजे. या देांती िो अावायमासांा ससंिृत मनाी संबधं नाही , असे हतात , या देाी अग िोांी सबंधं ठेवयाे मािाहं योजन नाही. जनतेी सबंधं ठेवतानंा मासांे ी जसे नोगी पाहजे, तसे ी सढहोयाबोब मनह ससंिृत झाे पाहजे. एव मानव जात रदयास आी असे हता येा नाही.

उसाहाच ेमूळ, सुसंकृत मन

मनषयाे ी अथवा मन हे ोगी िा असते? याी िाे ही िी , यास िएत ाीि पीडाअसते, िवा मनाा रसाह नसतो. मनात रसाह नसे त अयदयही नाही. हा रसाह िा हातनाही ? याे पहे िा हे िी , मनषयास अा ीतीने ठेवयात आे आहे िी , यााव येयाी संधीमळत नाही अग आा हात नाही. यावेळी यास रसाह िोठून असा ? तो ोगी असतो. यामासाा आपलया िृतीे ळ मळू िते, यास रसाह ात होतो. नाही त ाळेत असेिक हूागा , िो े हा ? हा त महा ? आ हा महाडा पहलया वगत पास होा ? याा पहा वगण

िाा पाहजे? त ू आपलया ४ या वगत हा. पहलया (५ व) वगत येे हे ााे िाम! अायवथेत या माा िाय रसाह मळा ? याी री ती िाय होा ? रसाह नम ियाेमळू मनात आहे. यांे ी व मनही धडिधाट असे , जो हमतबाज असे , मी िोयाहीपथतीतनू झगडून बाहे (येईन) असा यास वशास वाटतो , यामये रसाह नम होतो , वयाा रि्ण होतो. हद धमत अी वक तवाी ंथत िेेी आहे िी , यापासनू रसाहवाटत नाही! मासाा नसाही िन िटााी पथती हजा व् िटी त जातीत जातिाि नी िन पोट भाे िो होती. या पिडे दसे िाय होा ? या िाि नां े कियास मोठा िािून पाहजे.

ंगोटी ावनू णि के

मनषयाचया रसाहाा िाही िा असे त मन! तहाा मे माि माहीत आहेत. तेगयाव मनॅेज नेमतात , व यांचया िवी ममधी िाम िवून घेतात. हे मे माि िसलया नािसलया यसनातं असतात. याचंया मनाा ससंिृत असा िवास झाेा नसतो. आपलया मनाारसाह वाटावा हून आप ळवळ िेी. तेहािं ोठे क सं झा . मी ंगोटी घाून काासवात िेी. ाळेमये मा यावयास पाी सा मळाे नाह. पायावाय मी िती दवस िाढे!म बंईसाया ए टन िॉेजमय देखी अी पथती होती. अी पथती असे त दसी

िाय अवथा नम होा ? िाि नी नम होई!

7/18/2019 .



हदु, मुसमान व आही

मी दीचया एझयटह िसमय असतानंा ॉडण थगो हाईसॉय होते. मी यानंाहाो , तही सवणसामाय खण त िता , प मसमानािंता ंअगड यनहसटीस तीन ाख

पये किाता ंखणि ता. या मा बनासचया हदवापीठासही तही तीन ाख पये देतां.मा आही हदह नाही ि मसमानह नाह. आमचयासाठ िांह िावयाे हट त याचंया हजाोपटीन जात िावयास हव. नदान , आमचयासाठ मसमाना इित ती िा. तेहा ं नथगोनसांगत , ता याबाबत िाय हून आावया त आ! यामा मी िए मेमोडँम हा. तेमेमोडँम ोपडे अजून आहे. योपयन िो मोठे सहानभूतीे होते. यानं माझ ह माय िे . पघोड ज पड खाऊ ागे त हे पैसे िोया गोीव खण िावयाे याव! यांना वाटत होतेआमचयांती मी िेलया नाहत , यानंा क ाव, यांी बोडग िाढावीत व याव ते पैसे खणिावते. आमचयाती मना िवे व सकत िेे ती यांना वगेवेगया पानंांे पदाथण

िावयास घ सामान िोठ आहे? याचंया काा वेटी पाम िाय ? इत गोव वी मसिान खणि े ी व कावी म अडवून ठेवी.

ाजवााया टकाव बिसाी िमास

हनू िएे दव मी थिगोडे गे ; आ या कावी खबाबत हा , तहाााग येा नसे त िए न वातो. मी िएटा ५० ॅयएटचया समान आहे ि नाह ? त यानंामाय िाव ाग , नंत मी पनः वाे , या िा िाय ? त े हा, ते िा आहास माहतनाह. मी हा ि माझी वदा एवढी मोठी आहे ि , मी ाजवााचया टिाव जाऊन बसू ंितो.

मा अी मास हव आहेत. िा तेथून सवण टेहळी िता येते. आमचया िोांे संक िावयांेअसे त अी पाध िाी मास नम झाी पाहजेत. िािून िाय िा ? यासीथगोस माझ ेह पट, व या व् १६ वायना वायतत र क घेयास पाठवयांतआे. या १६ जापंिै , िांह मिडी जी िी िाहं पी असतात , यामा िाहं िी िाहं पीनघाी , ही , गोी नाळी! पढ ाजगोराचाी यानंी ही र क योजना िन िटाी.

हजाो वची णनसाही रणथती

या देातं , आहाा हजाो व् नसाही िन ठेवी अी पथती आहे. ही पथतीजोपयत आहे तोपयत आपलया रतीब रसाह रप होे य नाही. या बाबतत , या धमत ाहूनआही िाहं ि ित नाही. मनमृतमय ातवणयण सांगते आह. ातवणयण यवथा ही मनषयमााचया रि्ा अयंत घाति आहे. मनमृतत ह आहे ि , ूानं त सेवािाी िावीयानंा क िाा ? ाान क याव, कयान े धा िावीत , वैयाने यापा रदीमिावा , व ूान िाी िावी , ही घडी िो रगडू िे ?ा , कय व वैय वचया िोानंािाहना िाहं ायदा आहे. ूांे िाय ? तीन वण सोडे त इत जातत िाही रसाह रप होई.िाय ? ातवणयी यवथा िाहं िा िी नाही. ही ढी नाही. हा धमण आहे.

7/18/2019 .



चातुवपयप, गाधंी व न धमप

हदधममये समता नाह. गाधंीना िएदा ं मी भेटावयास गे असता ं ते हाे मी ातवणयणमानतो. मी हाो तमचया साखे महामे ातवणयण मानतात , प ह ातवणयणि ोते व िसे? (हाताा

पजंा रट सट िन दाखवीत) हे ातवणयण रट ि सट?ातवणयी सवात िोिाडून ववेट िोिाडून ? गांधीन या नांे र दे नाह. आ देा ती िाय ? आमा या िोानंीना िेा. यांा देखी या धमने ना होई , हा मी हदधमव रगी आोप िीत नाही ,हदधममळे िोााह रा होऊं िा नाही. तो धमण न धमण आहे.

आहाा े धाि कयाचा अणधका असता ंत

आपा दे पिीयांचया तायात िा ंगेा ? योपमये १९४५ पयत ढाया ाू होया. जेवढ

सैय मत असे तवेढ े ूट भतीमळ ेपढे येत असे. यावळेी िोीही आही ढाई िजी अस हटेनाही. आमचया देा सगळे िांही नाळे! कय मेे ि आही खास! आहांा ज े धाियाा अिधा असता ंत हा दे पातंयांत गेा नसता. मग िोीही हा दे िजू िे नसत.

उकप बौ धमनेच होई

हदधममये ाहून िोाा िाहंह रा होा नाह. िाहंना हदधमण नेमाे ववना व जातना ायदे आहेत हे खे आहे. प इतांे िाय ? ा बाईबाळंती झाी िी तीनज हाियोटण जी जागा िोठे िामी आहे ियाडे असते आमी झाडूवाीबाई बाळंती झाी त

ती नज िोठे झाडूवालयाी जागा िामी आहे ितडे असते. अी व ना हद धमचयावणयवथेने िेेी आहे. यांतनू सधाा ती िाय होा ? रि्ण हा त बौ धमत होऊ िे.

भगवतंाचा समतेचा उरदे

बौधमत ७५ टे ा भख होते. २५ टे ूाद होते. पंत, भगवंतानंी सांगते “हेभख हो! तही ननाया देांतून व जातीतनू आा आहातं. या माे आपलया देातंनू नावहातात , तेहा ं या पृिथ पिृथ असतात , मा या सागास मळालया ि या पृिथ हात नाहत या

िएजीव व समान होतात. बौ संघ हा सागामाे आहे. या सघंांत सवण साख ेसमान! सागातं गेलयावहे गगंेे पाी िवा हे महानदीे पाी ओळखे अय असते. यामाे बौ संघात आे हजेआपी जात जाते व सवणज समान असतात.” अस समतेने सांगाा िए महाप् आहे, आ तोमहाप् हजे भगवान ब होय. (डं टाया).

मायावी चंड जबाबदाी

िाही िो असे हतात , तही धमत ियास इिता अवधी िां ावा ? इिते दवस िायिीत होता ? हा न महवाा आहे. धमण पटवून देे ह िाम सोपे नाह. त िएा मासा िाम नाही.

धमबाबत वा िाऱया िोयाही मासास हे समजून जगता येई. मायाव जेवढी जबाबदाी

7/18/2019 .



आहे तेवढी जबाबदाी जंगाती िोयाही मासाव नाह. मा अिध आयषय ाभलयास मीयोजेे िायण पूणि ीन! (डॉ. बाबासाहेब ाय होवोतचया घो्ा व ननाद!)

महा बौ िहून णिहव ूनका

महा बौ झाे त िाय होई , अस े िाहंी िो हती. अस यांनी ह ू नय, असे माझयानंा सागंेआहे. ते यानंा िधोादािय होई. व व संपवान वगा धमी आवियता वाटानाही. याचंयामधी अिधााव असेलया साहेब िोानंा ाहयास बंगा आहे. यांी सेवा िावयासिा िनो आहेत , यानंा धनसपंी आहे. मानमातब आहे. अा मासानंा धमब वा िवाता ियािे ा नाही.

धमची आवयकता गणबानंा

धमी आवियता गबांना आहे. पीडत िोानंा धमी आवियता आहे. गब मनषय जगततो आवे (Hope)! जीवनाे मळू आते आहे. ही आा न झाी त जीवन िसे होई! धमणआादायी बनवतो , व पीडतानंा , गबानंा सदंे देतो , “िांही घाब िनस होई , जीवन आादायीहोई.” हनू गीब व पीडत मनषयमा धमा िटून हातो.

णत धमचा इणतहास काय सांगतो ?

जेहा योपमये ती धमण ा यांवळेी ोमी व आसपासचया देांी पथती अतय

हाखीी होती. िोानंा पोटभ जेवही मळत नहते. यावेळी गीब िोानंा खडी वाटयात येतअसे. यावळेी ताें अनयायी िो झाे? गीब पीडेे िो झाे. योपमधी सवण गीब विन जनता , ती बनी. हा न धमण िभी मागाांा आहे, अस ेगबनने हटे होते. ती धमणहा योपमये सवा धमण िसा झाा , याे र ावयास गबन हयात नाही. याे र याा ावे ागे असते.

जग बुााच मानत े

िाही िो असे हती , हा बौधमण महाा मागंांा धमण आहे. ा िो भगवतंाा भोगौतम हजे ‘अे गौतम ’ अस ेहत असत. ा बाा असे हवीत , डवीत असत. प ाम ,कृिष , ंक ,याचंया मतू पदेातं िवावयास ठेवलयात , (घेाे) िती सापडती ते पहाव.े पबाी मतू ठेवी त िएही मूत ि हाा नाही. (टायांा ििडडाट) आता घातलया घात(भातात) हे पिषळ झाे. बाहे िाही दाखवा. जगात नाव जाही आहे ते त बुाचंचे! तेहा बौधमा हा सा झालयावाय िसा ाही ?

7/18/2019 .



आमचा मागप बौ मागप

आमचया वाटेने आही जाऊ ; तमचया वाटेन तही जावे. हा आेा दवस आहे. हा अयदयाा ,रि्ा मागण आहे. हा मागणि ाही नवीन नाही. हा मागणि ोठून आेा नाही. हा मागण यथेा आहे,

भाताती आहे. या देामये २००० व् बौ धमण होता. खे हजे, या पूव आही बौ धमत िागेो नाही , याी आहाा खंत वाटते. भगवान बाने सांगतेी तव ेअजाम आहेत. प बानेमा तसा दावा िेेा नाही. िाानप बद ियाी सोय यात आहे. एवढी रदाता िोयाहीधमत नाही.

णमद व नागसेन

बौ धमा ना झाा याे मय िा मसमानांचया वाऱया हे होय. मसमान वाऱयामंये

मतू ोडून िटालया गेलया. याे बौ धमव यामळे पहे आम झाे. यांचया वाऱयानंा भऊनबौ भखू नाहीसे झाे. िोी तबटेा गे!े िोी ीना गेे , िोी िोठे गेे! धमे कियासाठी रपािस िो हव े असतात. वायय सह ांतात िए िी ाजा होता , याे नावणमद.हा ाजा सदोदत वादववाद िीत असे. वादववादाी यास मोठी आवड होती. तो हद ूंना सांगे,जो िोी वादववादपट असे याने येऊन वादववाद िावा. याने पिषळांना न िेे होते. िएदायाा बौ िोाबंोब वादववाद िावा असे वाटे ; व वादववादपट िोी बौ असलयास यासघेऊन याव ेअसे याने सांगते. तेहा बौ िोानंी नागसेनास वनंती िेी िी तही या वादववादांतबौजनांी बाज ूमांडावी. नागसेन वान होता. तो ा होता. नागसेनाा व मदा जो वादववादझाा तो पित पाने जगाा महू आहे. या पिताे नाव ‘णमद रह ’आहे. मदाने असा न

वाा िो, धमस ानी िा येते? नागसेनाने याे र देऊन याी तीन िाे सांगती.

धमपानीची तीन काि े

(१) पहे िा हे ि , एखादा धमण िा असतो , या धमचया मूळ तवातं गांभयण नसते. तोिाि धमण बनतो व िाानसा असा धमण िटतो.

(२) दसे िा हे िी ,धमणा िाे वान िो नसती त धमणानी होते, ानी

मासांनी धमणान सांगते पाहजे.वोिधांी वादववाद ियास धमे ाि स नसती तधमा ानी येते.

(३) आ तसे िा ह ि , धमण व धमी तव े वानासंाठी असतात. िाृत व सामायिोािंता मंदे, देवळे असतात. ते तेथे जाऊन आपलया े वभतूीे पूजन ितात.

एकमेव उदातेचा धमप

आप बौ धमण िवाताना ही िा कात ठेवी पाहजेत. बौ धम तवेि ा ि

(िाही िाापती) आहेत असे िोासही हता यावया ेनाही. आज २५०० व्नंत ही बाी साी

7/18/2019 .



तव ेसवण जग मानते. अमेिेमये बाचया २००० संथा आहेत. इं ंडमये ३,००,००० पये खणि नबौ मंद बाधंयात आेे आहे. जमणनीतही ३/४ हजा बौ संथा आहेत. बाी तवे अजामआहेत. तथाप , बाने असा दावा िेा नाही िी , हा धमण ईशाा आहे. बाने सांगते माझे वडीिाृत होते; माझी आई िाृत बाई होती , हा धमण तहाा वाटे त यावा. हा धमण तमचया बीा पटे

तेहा तो तही िवीाा. एवढी रदाता िोयाही धमत सांगतेी नाही.

बौ धमचे कायप गणबाचं ेदुःख कमी कि े

बौ धमा मूळ पाया िाय आहे?इत धमत व बौ धमत ा ि आहे. इत धमत बदहा घडून यावयाा नाही. िा मनषय व ईश यांा सबंधं ते धमण सागंतात. इत धमे हे असे ि ,ईशाने सृी नम िेी , ईशाने िआा , वाय, ं , सूयण, सवण िाही नम िेे. आहाा ईशानेिाहीही िावयाे ि ठेवे नाही. हनू ईशास भजाव.े ती धममा त मृयनंत िए

णिनपयाचा णदवस (Day of Judgement)असतो ; व या नणयामा सवणि ाही घडते.

देव व आमा यांना बौ धमत जागा नाही. भगवान बांनी सांगते जगात सवण दःख आहे; ९०टे मासे दःखाने पीडेी आहेत. या दःखांतून पीडलेया , गीब मासानंा मत िे हे बौ धमेमय िायण आहे. बापेका िा ं मासणने वगेळे िाय सांगते? भगवंतानंी ज ेसांगते ते वेािवाामागने सांगते नाही.

माया बाधंवाचंे कायप

बधं ू ंनो!मी सागंावयाे होते ते सांगते. हा धमण सवणतोपी पपूण आहे. यास ाछंन िोठेनाही. हदधमी अी िाही तवाी आहे िी , यामधून रसाह नम होऊ ित नाही. हजाोव्पासून , पवापयत आपलया समाजामधून िएही मनषय ॅयएट अग वान होऊ िा नाही. मासागंावयाा हित नाही िी,माया ाळत झाडोट िाी िए बाई होती. ती माठी होती. ती मावत नसे. माझी आई मा सागंत अस े िी , मोा मासास (मामा , दादा, ििाा वगैे) हत जा.पोटमना मी मामा हत असे (ंड हा). हानपी ाळेत असताना मा तहान ागी होती. मीमातानंा तस सांगत. मातानंी माया संकिाता पााा दसिीडून बोावे व याानळाव ने अस सांगते. आही नळाव गे. पाान मग नळ स िेा व मी पाी या. मा ६/६

दवस ाळत पाी यावयास मळत नस. पढ मा डट जाी िनोी देऊ िेी होती. प तीघोपड मी गयातं बाधं ून घेती नाही. माया बाधंवांे िायणि ो िी , असे माया पढ िोड होते.हनू मी िनोीचया बधंनातं अिडो नाह.

तुमया डोकीवी उतंड

मा वैयित या या देाती िोतीही गो अय नाह (टाया). तमचया डोयाव ,वैय , कय, ा अी जी रतंड ी आहे ती िी रटे व मोडे हा खा (मजपढ) नआहे. हनू या धमे ान सवणिाे तहांा िन दे ह माझ ितणय आहे. मी पिते हून तमचया

7/18/2019 .



िंा -ि िंा दू िीन व ानाचया पूवथेा तहास नेयाे सवण यन िीन. आज ती तहीमायाव वशास ठेवनू वागे पाहजे.

आरा व जगाचाही उा क

मा तमीही जबाबदाी मोठी आहे. तमचया ब इत िोानंा आद वाट अी तही िृतीिेी पाहजे. हा धमण हजे आप िए गयांत मढे अिडवून घेत आहत अस मानू ं िना. बौ धमचयाीने भाताी भमूी सया ूयव आहे. हून आप रम ीतीने धमण पाळयाा नध िेा पाहजे.नाही त महा िोानंी तो नदाजिन थतीस आा असे होऊ नये. हून आप ढ नय िेापाहजे. हे आपाा साधे त आप आपलयाबोब देाा , इिते नह त जगााही रा ि.िा बौ धमने जगाा रा होा आहे. जगांत जोपयत याय मळत नाह ; तोपयत ातंता हाानाह.

ातीचा २० वा णहसा देयाचा णनशय का

हा नवा मागण जबाबदाीा आहे. आप िांह सिंलप िेा आहे, िाहं इचछे आहे, ह तांनीकातं याव.े यानं िेवळ पोटाे पािई बन ूनय. आपलया ातीा नदान २० वा हसा या िामी देईन ,असा नय िावा. मा सवना बोब यावयाे आहे. थम तथागताने िाहं यतना दीका दी वयानंा “या धमा ा िा ”असा आदे दा. यामाे पढे य व याचया ४० मानंी बौ दीकाघेती. य हा ीमंत घायातंी होता. यानंा भगवतंानंे सांगते , हा धमण िसा आहे? त“बहजनहताय बहजन सखाय , िोानिंपाय , धम ं आद िलया,ं मय िलया,ं पयसान िलयां”.

यावळेचया पथतीमाे तथागताने आपलया धमचयाााा मागण तया िेा. आताआंपलयाा हीयंा तया िावी ागे. हून समांभानंत दिएाने दिएाा दीका ावी. दिए बौमासाा दीका देयाा अिधा आहे अस मी जाही ितो ”.(िा , पाने ५ ते १२ आ १८).

या नंता िायणम ेडेनत झाा. याा वृातं खाीमाे:—

“मयदे दत ेडेन ाखचेया वतीन, ताीख १५ ऑटोब १९५६ ोजी सायंिाळी५II

वाजता ं डॉ. बाबासाहेब आंबिेड याचंया समानाथण, नागपूमधी याम हॉटे मय छोटीी हापाट

देयातं आी होती. या समांभास सौ. माईसाहेब होया. वाय दत ेडेने पदािधाी विायणियपिै ब.ॅ खोबागडे, ी. दादासाहेब गाियवाड , ी. आवडेबाब,ू ी. मेाम , ी. ि ं भा,े ी.गडाे, ी. जी. टी. पमा (गजात), ी. ए. जी. पवा , ी.आ. डी. भडंाे व ी. बी. सी. िांबळेवगैे हज होते.

(थम ी. आवडेबाब ूयांन डॉ. बाबासाहेब आंबिेडानंी हज ाहून रिपृत िेलयाब डॉटसाहेबां आभा माने. नंत , दत ेडेनचया िायणियना रेनू मागणदणनप दोन द सांगावतेहनू डॉ. बाबासाहेब आबंिेडानंा वनंत िेी.

7/18/2019 .



धमप अणधक याा

डॉ. बाबासाहेब आंबिेडानंी या वनंतीस मान देऊन िायणियना रपदेप असे भा् हदीतिेे. ते हाे :—

“या िठाी मा भा् िावे ागे याी िाहं िलपना नहती. ती िलपना असती त माझेवा सिंत िन माडंे सोईे झाे असते.

िएंद मा असे दसते िी , तहाा ािजा ा याे आहे. िोयाही गोी पेकां ािजााी तहाा अिध आवड दसते. मांझ तस नाह. मा धमण याा आहे आ यासाठी मीमाझी ती वेा आहे.

आदप णवोध

तहांा िाही खास अिधा मळवून देयासाठी मी आजव खूप यन िेे. ते अिधामळवनू देयासाठी मी गाधंीी झगडा िेा ; िेसी सामना दा. यावेळी थमतः या वळेचया म ंबईअसीत १५/१६ आमे िो नवडून आे. असीत सिा वोधीपक हून आही िाम िेे तेएवढे वाखाया साख े होते िी , असी मधी ‘आदण वोध ’ हनू यावळे े मय मंी ी. खेयानंा रगा िाढाव ेागे.

या िाळानंत ढाई आी. ढाईचया िाळात वगेळे असे िाही िता आे नाही.

ाखीव जागा उरयोग ूय

आपा दे वतं झालयाव ायघटना घडवी जातेवेळी आपलया ाखीव जागेा वाझाा. िेसवालयानंा ाखीव जागा िता वतं मतदा संघ माय नहता. तेहा जे वाे वहात होते तेसयंत मतदा सघंाे होत,े यााही योग िन पहावा असे पिषळानंा वाटे. ोाी ंगोटी देखीसोडू नये हतात. यामाे ाखीव जागा सोडून न देता याा संयत मतदा सघंाने योग िावा असेवाटे प आता असा अनभव येऊन िा आहे िी , िेसचया तिटाव ाखीव जागेव जी मासे

येतात ती आपी तडे बंद िन बसतात. अा तऱहेने संयतमतदा संघामळे ज गंधे िो नवडून येतअसती त नवडिांा व जागांा रपयोग िाय ? यांा िाही रपयोग होत नाही हे अनभवाने आतास झाे आहे.

समाजाचे ऐय महवाचे

ाखीव जागा िनोत , हनू ेडेनने ठाव िेा आहे. या ठावास मी िटून ाहू इचछतो.या ठावापासून ढळयाी माझी इचछा नाही. ाखीव जागा १० व्साठी आहेत , या जागा आता यानवडिानंत हाा नाहीत. आपलया समाजाे ऐय ही िोयाही गोीपेका अिध महवाी गो

आहे. या ाखीव जागा गौ आहेत.

7/18/2019 .



आरी तटबंदी

आपलया आजपयतचया ेडेनचया ळवळीने वाभमान अवय नम िेा. ही गोेडेना भू् ावह आहे. यामळे सघंटना झाी. तथाप , यामळे िए िाी तटबंदीही नम

झाी. दसे िो आहाा मत देत नाहीत व आप िो यांना मत देत नाही , ही िए िाीतटबदंी होय. ददवाने आपी िोसंया िमी आहे. आपिेवळ अलपसंयांि आहोत. अापथतीत ेडेन आहे या थतीत ठेवे िठी आहे.

आमचे दुःख ििजााे िको ?

यासाठी , इत समाजातंी आमे दःख जााे िो आहेत हे पाहे पाहजे. अा सवनाआप िएत िन यांचयासह जायाी आपी सता पाहजे. अा िोांना िएत ियाा मी

यन िीत आहे. तो यन यवी झालयास आपलयाा नवीन पक थापावा ागे व या पकातंआपलयावाय इतानंाही दा िमोळे ाही.

ाजकाि धीाचे आहे

तमचयात नहे त या देात िए व िवृत दसून येते. ती ही िी , आज झाड ावे िी ,यास दसऱया दवी ळ खावयास आे पाहजे. ािजाातं अी अपेका धे ूि आहे.

इं ं डमधी ािजा या. तेथी मजू पकाा इतहास िाय सांगतो ? १९०० साी यांे

त दोन िो पा णमटमये नवडून आे. १९०६ साी यानंा समाे १४ जागा मळालया. १९२४ पयतयानंा वे् य नहते. या साी मा यांे जवळजवळ १२५ िो नवडून तो खा वोधी पक बना.अा तऱहेने ािजा दमाा , धीाा खळे आहे. यानंा दम , धी नाही , यांना ािजा ितायावयाे नाही.

आता इत समाजाचया सवण िोाबंोब िाम िावयास तही िे पाहजे. तमचयात तहीूट ठवून ाा नाही. माया दबदयामळे अजून िाही वेडेिवाडे घडत नाही.प मी तहांसाठीिोठपयत हाा ? आता रमेदवा नवडयाे िाम िोांनी िेे पाहज.े यांचया अडीअडना

तमचया ितादीमाे वाा ोडी पाहजे. यांचया सखदःखाी समस होयाा तही यन िेापाहजे. मी भडंाऱयाती नवडिीमये पडो. या े मा िधी वाईट वाटे नाही. ती यानवडिीत मा बी मते पडी. आपी मते सोडी त इत समाजाने देखी मा मते देीआहेत , ही गो माया समाधानाी आहे. मी पडो िी नवडून आो याा न मी वाात घेत नाही.तहीही अा िाे ितणबगा होयाा यन िन इत समाजास देखी तहास मते ावीत असेवाटे पाहजे. माझी खाी आहे िी , या गोा वा िन तही तमे ािजीय जीवन व िायणमावा , यापेका आता अिध िाही मी सागंत नाही.”

7/18/2019 .



वेटी ी. आवडे यांनी डॉ. बाबासाहेब आबंिेड यांे हािद आभा माने व बाबासाहेबाचंयारपदेामाे आही वाग ूअसे आशासन यानंी यत िेे व हापाट समात झाी (िा , पा. १८–

१९).

१५ ऑटोबा संियााळी ६ ते ८ चया दयान नागपू िॉपेनने बाबासाहेबानंा मानपदे. मानप समांभासाठी खास मंडप तया ियात आा होता. तो रपथत िोांनी ा भनगेेा होता. मंडपाचया बाहे ोहोबाजूस ाखो िो रभे ाहेे होते. िॉपेने महापौ यांनीबाबासाहेबांे वागत िेे व यानंा देयासाठी तया िेेे मानप वाून दाखवे. ते मानप असे:—

भातीय रददणत जनतेया मूक भावनाचंी साका मूत –

समाननीय डॉ. बाबासाहेब आंबेडक ,

एम.ए., पीएडी., डीए सी., बा -

ॲट-

ॉ.

आपलया साया समाजसधाि , तव व वध पंडताे वागत ियाी सधंी नागपूचयाजनतेस ाभी याब आहाा पम ह्ण होत आहे.

तस े पाहे त नागपू हाी आपलया जीवनाा अयंत घन संबधं आा आहे. महानपमाने वासपं झालयानंत या नगीत आप १९३० साी दत जनता प्द भवून, देातीदत समाजाा मागणदणन िेे व आपलया सामािज आ ािजीय जीवनाा ांभ िेा आहे. यानगीत १९४२ साी अख भातीय ेलड िाट ेडेना जम देऊन पददत समाजाचया

ािजीय िआाकंांा ननाद आप साऱया भातात थम दमदमवा आहे. आ आज या नगीतआपलया र जीवनात बौ धमी दीका घेऊन , आप आपलया नवीन जीवनाा आंभ िीत आहातं.

आपलया अपूै जीविनाडे केप िेलयास असे दसून येई िी , आपा पड गाढ पंडतााअसा ती तो नसया , तािि ववेनात गटून न ठेवता यक ितणय सृीत रतवा आहे.ितानिते धािम , सामािज व आिथ अा सवण बाबतीत पळवटून नघाेलया अपृयसमाजाचया मिू , ि ििायानंी आपलया दयाा पाझ टून आप याचंया सेवेे असधाातिवीाे.

महाडचया “वदा तयाा सयाह ”, नाि येथी “िाळााम मंद वेसयाह ”यासाया िती ती सवपीकांनी आपे जीवन अिध रव िेे आहे.

‘वही तो ेतवा बाे, ेतवताी ेततो ; िेलयाने होत आहे े आध िेे पाहजे’ या समथण ामदासाचया रतीमाे दत समाजाा आमा आपलयाअवत पमाने जागृत झाा आ यानेआपलया ािजीय व सामािज हासंाठी आपलया नेतृवाखाी ढा आंभा. याा पिपा ंडनही भेलया गोमेज प्देत दत समाजाे िएमेव नेते हून आपी नवड होयात झाी.गोमेज प्देती आपी िामगी पहृीय आहे.

7/18/2019 .



आपलया आगंचया अा असामाय गामळे १९४२ साी या वेळचया भात सिाने मजू मंीहनू आपी नयत िेी आ आप ती जबाबदाी रिृपे सांभाळी व मजीवी वगी आपअपमत सेवा िेी.

पातंयाचया िाळोया ाीनंत भातीय कतजाव वातंय सूया रदय झाा. या वातंयवीा िा िये भातीयाचया जीवनात पडून याे जीवन तेजोमय झाे पाहजे हून भातीयसावणभौम गायाी घटना तया िया ेठे. आप घटना समतीव नवडून आात आ यासमतीे अयकपदी वाजमान झाात.समता, वातंय व बंधव या यव रभालया गेेलयासामािज , ािजीय व आिथ याय हाचया ाषीय सनदेा जम आपलया नेतृवाखाी झाा.भातीय घटनेे लिपा हून ियगाती ‘मृिता मन’ू अी साथण पदवी आपास भातीयानंीदी. भातीय ायघटना आपी मतृी भात व्त िा िटवी अी आहाा खाी आहे.तसे, वतं भात सिाे वधमंी असताना आप हदू िोड बाचया योगाने भातीय ी

जातीचया हांे जे समथणन िेे, याा दसी तोड नाही. यगानयगे भातीय ीजात आपलया सेवेबऋी ाही.

कावाय जीवन पव व तेजवी होत नाही हे ओळखून बहूजन समाजाचया जीवनात याासा िियाता अिने अडना तड देऊन आप म बंई येथे ‘पीपलस एयिेन सोसायटी ’ नावाीसंथा थापन िेी व तचया वमाने म बंई येथे साथण महावाय व औंगाबाद येथे मदमहावाय िाढून दत समािजाता र काे महाा मत िेे आहे. बाबासाहेब! आपेसाे जीवन बहूजन हताय व बहूजन सखाय खण झाे आहे. पददताचंया रतीवाय ाष रतहोा नाही या मताव्यी दमत होऊ िा नाही.

आजचया अातं यगात ातंी व अहसेे तव जगाा आेा ि दाखवनू पथदणन िीअी ियेाी धाा आहे. ातंी व अहसेा भातात व भावताबाहे अडी हजा व्पूव ािेेलया साट अिोाचया अिो ाा आपलया ाषीय वजाव थान ात झाे आहे. या महानसाटाने िवीाेलया बधमी दीका आप घेत आहात. भाताचया ांती व अहसा नीतीा िाआप साऱया वशात साीत िा अी आहास खाी आहे. पमेश आपास दीघयाोय दानिो.

वनीत नागपू महापौ व सदय

दनािं १५ ऑटेब१९५६. नागपू महापािा ”

(िा , पा. १६–१७).

मानप वाून झालयानंत महापौानंी बाबासाहेबानंा हाते समपण िेे. यानंत बाबासाहेबांनीमानपाा र हून भा् िेे ते अस:े—

7/18/2019 .



“नागपू िापेन े मेय , िापेटसण आ रपथत नागि हो! माझा या नागपू ांताीवे् सबंधं आेा नाही. माझा ािजीय संबंधही तितासा नाही. या ातंासाठी मी िाही वे् असेिेेे नाही. मी यनसपाटीा िधी सभासद नहतो. (हंा) यामळे यनसप िाभााबाबततहाा मी रपदे ि िा नाही. अस ेअसता ंतही मा हे जे मानप देऊन सिा िीत आहातं

यात तमी रदाता आहे असे हटे पाहजे.

तेहा या संगी तहासं िोया व्याव दोन द सागंावेत याा वा मी िीत आहे. हावा ितानंा मा असे वाटते िी , यनसप िाभा हा िाही अंी भ असा ती ,यनसपाटीा िाभा व देाा िाभा यांत साय आहे. हून , या सगंी आपलया देाचयािाभाासबंधंी तहास मी दोन द सांग ूइचछतो.

‘णदसाया ’ एक ‘काया ’ दुसेच

आपलया देाी ायघटना अंमात येऊन ५ व् झाी. बाािंताी ती असे दसे िी ,आपी ाययंा व इं ंडमधी ाययंा , िाही भाग सोडा त बहतांीसाखी आहे.ितडेौढ मदतदान पतीने नवडिूा होतात ;आपलया देातही ता नवडिूा होतात.या देात पा णमटआहे. या देांतही पा णमट आहे. या देात पा णमट बहमताने, नणय घेतात ; आपलया देातीपा णमटमयेही बहमतानेनणय घेतात.अस ेअसे ती या देाती ाियाभाात व आपलया देातीपा णमटमयेहीबहमताने नणय घेतात.असे असे ती या देाती ाियाभाातव आपलया देातीाियाभाात , िए वक ि दसून येतो. तो हा िी आपलया देाचया िाभाात ‘दसाया ’ िएव ‘िाया ’ दस ेअसिे ाही नाळे दसते.

“भयानक णच!

तही या गोीबाबत , आपलया देाी ायघटना िी िाम िते व ती िी ाबवी जातेयाा वा िता िा नाही , मा माहीत नाही.िोानंी आता ाियाभााबाबत व ायघटनेबाबतजागि ाहे पाहजे.मी वतः या गोीा नय वा ितो.िा या ायघटनेा मी आ ितआहे.आ वा िताना वेटी या देाे होा ती िाय असे भयािन माया डोयापढे रभेहाते.

बटॅ सोडून तबंूत न िजााा खळेाड ू

मा नवडिीी आता मोठी आवड नाही. ािजााा रपभोग घेऊन मी पाहा आहे.जातीपातीचया भेदामळ या देांती ािजा आता िेस ाजवटीत असे बने आहे िी , अलपसंयअसेलया जमातना जीवनासाठी िाही तोपाय ाहेा नाही.तीप मी िाही ािजा सोडानाही.मी माझे ािजा ाू ठेवा आहे.िा , मी िाही तसा बटॅ सोडून तबंतू जाऊन बसााखळेाडू नाही (हंा व टाया).

7/18/2019 .



उमेदवा णनवडयाचा ह िकोाचा ?

मी तहाा , आता इं ंडमधी यंा व आपलया देाती यंा याबाबत सांगत होतो. यादोन देाती ाय यंेत मय ि आहे. तो हा िी , इं ंडमधी मतदासघंाती मतदा

आपलया रमेदवााी नवड ितात. यांचया मतदासघंाती जे मतदा असतात यांना याचंयामधीिोता रमेदवा िसा आहे, याे क िाय आहे, यांे , िाय आहे, याी समाजसेवेी वृीिाय आहे, याी ागंिीलपना असते.व यानसा तेथी मतदा आपा रमेदवा िो असावा , हेठवतात.

यावी खाबंाा मत ावयाचे?

आपलया देात या बाबती तऱहा िाही नाळी आहे.िोया मतदा संघात िो रमेदवा

रभा िावा याे वातंय अजूनही मतदानानंा नाही.आिजेसी नवडिीबाबती जी पती ाूआहे यावन तहास हे दसून यई िी , िोया मतदा संघात िोा मासाा रभेि ावे; हे सवपणदीा केस हायकमाडं ठणवते. याी वातपूत मतदा सघंाती मतदाानंा िाही नसते.िेसहाियमाडंने रभा िेेा रमेदवा िसा आहे, याे ा िाय ;याने िाही िाळाबाजा , अातिेी आहे िाय , तो समाजाचया िलयााी बाजू घेऊन पा णमट, असी मये झगडतो िाय ? याचयाीिेस हाियमाडंने मतदाानंा िोते ितणय ठेवेे नाही.आही सागं ूयाा तही मत दे पाहजेअसा िेस हाियमाडंा दंिड आहे.असे इंजी भा्ेत हतात िी , ज यावी खाबंाा (Lamp

Post) मत ा असे सांगते ती देखी , िेस हाय िमाडंचया हिमामाे तही यावीखाबंाासा मत दे पाहजे.िेस हाियमांडा असा दावा आहे; व तो दावा आातही आा

जातो.आ याा हे िेसे िो “ोकाही ”हतात.यास िोाही िो हे ? िोाहीवहा घाा आहे.

केसी बायकाचंे ाजकाि

सया िेसचया ािजात याचंया सभासदांी संया वाढवयात येत आहे. यांचया यािेसीािजााा अथणि ा ही समजत नाही.या बायानंी दवसभ पा णमट-असेीमये जावयाेआ संियााळी पत आलयाव नवऱयाा वाावयाे,“आहो मी पाणमटमधून आे आहे.झाी आहे

िी नाही घाती सवण यवथा ”? या बाया पा णमटात जायचया आ यांी मे िोी सांभाळायी ?िए मू डत आहे, दसऱयाा बडू आहे, तसे भया िठाी गेे आहे.अा मांी यवथा मगठेवा िो ? ब,े पाणमटमये जाऊन या बाया ितात ती िाय ? याबाबत मा त सांगयाी मवाटते.

बहकेया णया

याचंया बाबत सागंावे असा माझा वा नहता , प सागंतो.यांचया अगंीनीतमा त सानघनू ाी आहे.माियाडे िाही पे आेी आहेत.या पाती मिजू त पंतधानाबाबता

आहे.अी प हाी बाई महााषीयन आहे.तने पामये त नेहंा रेख िन आमे ‘त’े व

7/18/2019 .



आमे ‘ह’े असे िती न तसे िती अा िाे हे आहे.मा थम वाटे, पतंधानास बदनामियासाठी तने तसे प हे असे.पंत, या पाी जाीव मी पंतधानानंा दी त हाे ,अी िेडो पे येतात.याा िाय हावे? या पा णमटमये जााऱया या अा बिहेलया असती ,यानंा तेथे िेसने जाऊ देयाे िाय िा आहे?

ही हुकूमाही नह ेकाय ?

िेसचया ािजााती आता दसे िए रदाह पहा.आमचया मंबई ायातीमोाजीभाई देसाई हतात , “मा िएमताने नवडे पाहजे आ िएदा नवडलयाव माया(मोाजचया) िाभाात िोीही ढवळाढवळ िता िामा नये.”‘आता या िाास िाय हावे तेतही पहा.रा समजा , मोाजना नवडे आ यांनी याचंया मंमंडळात यां ेएखादे ि े नेमेती देखी यामये िोी ढवळाढवळ ि नये असे सांगयाा यांा मतब आहे.या इं ं डी

ायपती आपलया ायघटनेमये िवीायात आी आहे,तेथे हे िायण िसे िेे जाते? या िठाीसवे बसेलया पकातंी पहलया ागंेत पा णमटमये बसेे जे सभासद असतात , यांचया सवचयाअनमतीने या गोी ठवलया जातात.िएा मासाा िएदा िा नवडे हजे दसऱया िोीहीढवळाढवळ ि नये असे तव तेथे िोीही सागंत नाही.व तसे सांगते त ााही नाही.पआमचया देातं , मोाजीभाईसाखे हतात िी , मी हेन ते झाे पाहजे. मग यामये आहिूमाहीमये ि िाय आहे! जमणनीमये हटी हिूमाही होती.याचया िएाचया तंाामेयास ाियाभा हवा होता.यापेका ं मोाजी िाही नाळ सागंताहेत िाय ? हा अजब िा यादेात व िेस पकामाण त ाू ितो.यांे पढे िाय घो पाम या देाा भोगावे ागती याीिलपना पिषळांना नाही.

सुएझ कॅनॉ बाबतचे धोि

िेसचया ाू ाजवटीती , सएझ िॅनॉबाबते नेहं े धो या.नासेने या िॅनॉेाषीिय िेे आहे. नेह यास पाठबा देऊन िए िाे ं दणन िीत आहेत.या बाबतीतमय न आहे तो हा िी , जगाा यापा रदीम या िॅनॉचया जमागचया हदाीव अवंबनू आहेतो िॅनॉ िएा ाषाचया अखयाीखाी असा पाहजे िी आंताषीय नयंाखाी असापाहज?े भाताा ा मोठा यापा या िॅनॉचया मागने होतो.आज नासे व इणजत सका

भाताबोब मैीचया नायात आहे.सदासवणिाळ इजत मैने भाताी ाही असे िो हूिे ? समजा रा , इजते सिा भाताी मैीने ाहे नाही त िाय होई ? ज भात एखादेसगंी यात ओढा गेा त िोता सगं ओढवे ? इजत सिाने िॅनॉमधनू भािताडे येाापवठा थोपवनू धा , व पािताना अनिू धो इजतने अंिगाे त या देाा पाभवहोयास ितीसा वेळ ागे ? सएझ बाबतिे ेस सिाे धो असे हापाे नाही.ते िधोेबाजआहे.नेहंना िाही याबाबत ब आहे व इत नागिानंा नाही , असे समजनू नेहंनी ावेेधो हे बदं झाे पाहजे. िेस ायाा िए िए मामा तो असा आहे.

7/18/2019 .



बुवाबाजीचे ढग

आता , आखी दसे िए रदाह भदूानवाे वनोबा भायां े या! हे गृहथ िठिठाीहडून भदूानासाठी जमीन गोळा िीत आहेत.एवढे ज आहे, त िो वनोबा भाव े यानंा भाताा

पतंधान िा िीत नाहीत ? वनोबा भाव े यानंी पतंधान हाव े व देाती जमनीा नसोडवावा.नाहीत रगी हा बडेपा िाा हवा ? हे ना धड िेस सिाे िाम ना धड भायांेिाम असे होऊन बसे आहे.या देाती बवाबाजीे ा मोठे खूळ आहे.एखाा मासाने िाही‘व ’ िेे त तो साध प् बनतो.याने ज ािटे िपडे घाते, गटााती तो पाी याा , अग ं गोटी ावी , असे िाही ती व िेे िी , या देात या मासाा साध प् मानतात.पएखाान े वचछ िपड े वापे, वचछ पाी पाहजे असे हटे , िी मोठा ‘मजासखो ’ आहे असेहतात.हा दे िाही वकत वासीत सांपडेा आहे.यासाठी आता सवनी जागि ाहून हेिा बदं िेे पाहजेत.

देाचा ना होई

आप नवीन घटना घेती आहे.आपलयाा या घटना पतीा अनभव नाही. ती या देातअयतं दकतेने ाबवी नाही त या देाा ना होई.िेवळ पांढऱया टोयानंी िाम ाानाही.सगया ाषाने बसनू ािजाा अयास िेा पाहजे.िएा जवाहानां बी देीआह,े असेही नाही.जवाहापेका बमान िो अिने आहेत.मी मंमंडळात असताना आठवांतूनिए वळे िॅबनेट भत असे.तेथे मी यानंा ागंे तोून पाहे आहे.ते िेवळ िपोळ भोपया माेआहेत.यापिडे िाही नाही. ‘पाहजे मीा संद नवा ’ असे हावयाे असे , त मा िठी

आहे.प नेयाा ब पाहजे.िखपा पाहजे.तो देाा िायणि ाा हवा असे त असे िोसापडती.प तहाा तो हवा!व्यातं झाे आ िाहंना ते अि वाटे त यानंी कमािावी.प िोानंा तही मखण आहातं हे पपे ि ी ती सांगाया हव.ेतही िदा मा मतेदेाे नाही.प याी मा िी नाही.

वेटी थायी समतीे ेअमन ी. ौधीयांनी आभा माने. आभा मानतांना ी. ौधीहाे.“िेसचया ािजाात , पडामागे िा गोी ातात , व िेस ाय िसे िहू मािहीडेा ेआहे, याी खाी आहास डॉ. बाबासाहेब आंबिेडाचंयाभा्ावन पटी आहे.यासाठी आप

सवनी जागि ाहे पाहजे.डॉ. बाबासाहेब आंबिेड यानंा देिायणि यास दीघय ाभो , अी मीिापेनचया वतीने ाथणना िन आभा दणन सपंवतो.”(िा , पा. १३–१५ व १७).

१५ ऑटोबा ाौ नऊ वाजयाचया समाास मंबईती नवयग या सातािहाचयातनधीा बाबासाहेबानंीमाखत दी. ाथिम झालयानंत तनधीने बाबासाहेबांना वाेिी,हदधमण आ ब धमण यांे देव ,पनजणम , िमण, वगैे नासंबंधंी जे वा आहेत यांत िोते भेदआहेत आयांे इान पाम िोते होतात.या नांना र देयाचया ओघांतबाबासाहबेहाे,“भगवान बाने जे िॉाडट िे ते आही िॉाडट िा!िमण हजेिाय ह तही माझ पित स होइ त ३२ पयास िवत घेऊन वाा हजे िळे.भगवान बांन

सांगते आहे िी देव नाही.िा आमचया िभाऱया भाजयास िाही देव येत नाही. ...... वश िसे

7/18/2019 .



नम झाे याचया िोाव देवांे अतव अव ं बनू आहे.वशात ं , ताे, पृवी , मानव िोीनम िेे असा न िेा जातो.आ या नाा धन अस िाह ज सागंतात ि , यााितसवत देव असा पाहजे.या बाबत आमचया भगवान बाे िाय हे आहे हे तहास माहत आहेिाय ? भगवंताचया हयामाे वशाचया रपती ेदोन अथण आहेत.िए अथण हा िी , वश हे यातून

नम झाे.यातून वश नम होे य नाही.अग दसा मागण हा िी , आधी वशामये िाहीती मळात रप झाेे होते. जमळांतिाही रप झाे असे , त मग देवान ते रप िे असेिसे हता येई ? भगवान बांी वासी अी ाोत व ितण आहे या भगवंताचया मागनेआही जात आहोत.” (िा , पा. ३४).

ादंा या हात दीका समांभाा िायणम दनािं १६ ऑटोब १९५६ ा बाबासाहेबांे हतेहावा , असा िायणिमण ठेा होता.या िायणमासाठी बाबासाहेब , माईसाहेब , नािनंद व बॅ. खोागडेहे मोटाने िसाळी नागपहून नघाे.यांी मोटा ाी ७ वाजता पोहोी.दीका मडंपात व बाहे

हजाो िो रपथत होते.मोटा आेीपहाता िोानंी जय घो्ा स िेलया.बाबासाहेबयासपीठाव ढे ते नािनदंचया रजया खांाव डावा हात आधाासाठी ठेवनू , याचंया रजयाहातात दंड होता.यांनी जनसमूहाा हात जोडून नमिा िेा.िोानंी डं जयघो्िेे.बाबासाहेबानंी िोानंा दीका दी. प भा् िेे नाही. तीन दवसांचया पमाने ते खूपिथेे होते.आ तो िथवा याचंया मू ेहऱयाव दसत होता. यांी हायाी यवथा िसटबगंलयाव िेी होती.ते थोडेसे जेवे व झोपे.नािनंदानी दोजचया िायणमामाे याचंयािडोीा ते ावनू ोळे आ पायांचया पोटऱया १५–२० मनटे दाबलया.तसे दवी दनािं १८ ािसाळी ांाहून दीा ेलवनेे जायाी यवथा अगोद िेेी होती.बाबासाहेबाचंया सनेमाेती गतही ठेवी होती. प बाबासाहेब बगंलयावन टेिनडे मोटाने गेे तेहा िो धावत

टेिनडे गेे.ॅटॉमणव तोबा गद झाी.िोांनी जयघो् िेे.बाबासाहेबानंी खिडीतून िोानंादणन दे हे िता िता यांनी नािनदंा वाे िी , ता ऑसा िधी जाव ेागे ?रमळाे, आज.बाबासाहेब यानंा जा िृििोपान ेबोे, िी त ूहे अगोद िा सांगतेनाहीस!आप नागपा रत , दीे ेलवे-झवन िॅस ि व वमानाने दीा जाऊ. आयामाे बाबासाहेब , माईसाहेब व नािनदं हे नागपहन िसाळी ११–१५ चया वमानाने दीस गेे.नािनंद ऑसात हज झाे. दनांि १८ ते २१ ऑटोब या दवी ते ाौ बाबासाहेबांचया घीआेलया पांी रे टाईप ियासाठी ाहीे.

महा थेो रूय चंिमी हे म ंबईा आे असता २३ ऑटोबा यांा अख भातीय बौमहासभते भोईवाडा पोीस टेन समोी मदैानांत जाही सिा ियात आा. (िा पा. २०).

नागपा १४ ऑटोबा जसा भय धमणदीका समांभ साजा िेा तसा डसब महयांतम बंईत दसा समांभ साजा ियाा िायणम बाबासाहेबानं ठवेा होता. याबी जाहातब भाताचया ३३ पानाव (वे् ािं) सवणी िा. व. साविद , बा. िृ. िबी आ भ.स.गाियवाड , टीस अख भातीय बौ महासभा , म ंबई , याचंया नावाने स झाेी होती. िएपया भन महासभेे सभासद हा , अी म ंबिईानंा वनंती ियात आी होती. प हा समांभबाबासाहेबाचंया हते झाा नाही.

7/18/2019 .



बाबासाहेब १८ ऑटोबा आे. यांना खूप दगदग झालयामळ ते िथेे होते. पदीकासमांभ रम झाे हनू ते खूप आनंदातही होते. दनािं १९ ा ाौ ते िबीाे दोहे मोादंाहत होते. ते हनू झालयानंत यानं वीत बावीत अभगं , जे ‘हज माटसण हाईस ’ ने िेॉडणिेेे होते, ती िेॉडण बाबासाहेबानंी नािनदंा , ेडओामव ावयास सांगते व वतः डोळे

मटून ते िऐत होते. ते यावेळी िथे होते ती ा आनंदात होते.

दनािं २० ा िसाळी ी. सोहना ाी बाबासाहेबांना भटेावयास आे असता ं यांनाबाबासाहबे हाे, “या ाी , तही नागपा आा नाही ? आमे िायणम भय झाे. तहाा ोटोदाखवतो. आ दीकासमांभाे दोन आलब यांनी ाना पहावयास दे. नंत बाबासाहेब हाे,

‘तही आता पंजाब , दी , रातं येथे दीका समांभाे िायणम ठवा. मा आता आप िए गोअगोद िेी पाहजे. जे धमतास तया होती यां नाव व पा , यांी यादी थम तया िा.यावन आपास सवण अंदाज बाधंता येती.” या व्याव पधंा वीस मनटे संभा् झालयाव ानी

साहेबांी जा घेती व ते घी गेे.

☐ ☐ ☐

7/18/2019 .



कि ४ थे

धमदीेसंबंधी ोकमत

बाबासाहेबानंी बौधमी दीका घेती , या घटनेा रेनू ‘सकाळ ’या पाने (पा.२). अेखहून आपे वा गट िेे, ते असे:—

“आबंेडकाचंा नवा अवता

डॉ. भीमाव आंबिेड यानंी , पनी सौ. सवताबाई व िए ाख अनयायांसह नागपू यथे ेिाबौ धमी दीका घेती.धमताा हा सोहळा खूप थाटात पा पाडयात आा.एवा मोामााव ही िृत ियाेि ा हदू धमयांना या घटनेा वा िावयास ावे, हा त आहे ,या खेीज डॉट मिजू बे दवस आप अजनू हदू धमत आहोत , या वााने अवथ झाेहोते.धमताखेीज आपलया मनाा ातंी मळा नाही , अी यांी पी खाी झाी होती.यापढेआपे ाहेे आयषय नया धमा ा व साासाठी वेयाा यांा नध आहे.हदू धमी मूतव े यानंा खऱया अथने समजी आहेत असे िोती आंबेिडानंा याचंया नया यनात यतयात िसाही सिंो बाळगा नाहीत.

बौ धमण हदू धमहून िाही वगेळा असे बहसंय हद मानीत नाहीत , आपलयाती िए ाखाअी यांी भावना.धमताा वा ितानंा डॉ. आबंिेडानंी बौ धमी नवड िेी हे पाहून

अिनेानंा समाधान झाे असे.यातही िटन कात येाी गो हजे नया धमी दीकाघेयासाठीही यानंी हदधमती वजयादमीा समहतण नवडा. धमण ााचया नावाने व वजगी्वृीने दसऱयाचया दवी एवा मोा संयेने धमततांे सीमोघंन यापूव िधी झाेे असे असेवाटत नाही.ब नवास अड हजा व् झाी हून ाू साी देभ मोा मााव जो रसवसाजा िेा गेा यात बाचया िविीबाबत ततवाि दांे धबधब ेआसेतहमाात िऐू येतहोते.डॉ. आबंिेडांी िृत मा या रसवाी थायी आठव हनू कात ाहयाजोगी आहे.डॉ.आबंिेडानंी बौ धमााे बाधंेे िंि हदथानापते मयदीत न हाता पूवमाे जेाीाषाती जनतेमये या मोहमेे ो , यांनी पोहोवाव ेअी आमी अपेका आहे.

डॉ. आबंिेड नया धमत आपलया अनयायासंह गेे ती यांा मळूा थायीभाव बदानाही.ािजाात त ते हाा आहेत आ नवडिाही ढवा आहेत.नया अवतािायसजया ािजााी बाधा िनो हनू ते िए नवीन पिन पकही थापन िा आहेत.ेलूडिाट ेडेन ही यांी िएेिाळी नमती , प तीत यांचया मनाजोगे िायणित मळाे नाहीतआ जे मळाे यांनी ेडेना रपयोग वतःी ता वाढवयासाठी िन घेता.इतिाहीनी आबंेिडावं अय आेप िेे.तेहा या ेडेने ोढे गयात बांध ून घेे बौआबंिेडानंा वसगंत वाटे सहािज आहे.पंत ािजााी िास न सोडता धमण सााे िायण ते िसेिीत हाा हा गूढ न आहे.

7/18/2019 .



धमताने हजनांा न सटे असे माने िीे आहे.यांी मूळ गाऱहाी दू ियाबाबतअा रपायाने िसीही मदत ाभे अी खाी नाही.पिीय ाजवटीत ती बनयामये आिथवायाे ोभन ती होते, पंत आता वतं हदथानात धमण खाजगी बाब ठवी गेलयाने ािजीयव आिथ नात यास थान रेे नाही.हदथान सिा व ननाळी ांित सिाे

अपृयतेा डाग धवनू िाढयासाठी व हजनांे जीवन सधायासाठी आपलया पीने यन िीतआहेत.डॉ. आबंिेडाचंया मते, हे साे यन अपे व वपांगी आहेत , यात याना ामािपााअभाव जावत असावा , हनू यानंी आपलया अनयायानंा धमताा आदे दा असा पाहजे.पंतअा बाोपाानंी!हजनां े जीवन आतून बाहेन नमणळ िसे होई व जीवनास आविय गोीयाचंया आवायात िा येऊ िती , हे समजत नाही.

डॉ. आबंिेडानंी आपलया ािजााी िका थमपासून आपलया ातीबाधंवापंती मयदतठेवी. यातही यानंी कोिभ िृत आ वधाने यांचया सहायाने हदू धमयांना सोयीसवडीने वमयाे

धे देयाव आपलया िायी बी भत ठेवी.यात धमताी इचछा अध ूनमध ून बोून दाखवे,हे यांे िए िहूमी होते.तंत हजनाचंया बाबतीत ििळळीने यक िृत ियात ते िाहीमहामाजना मागे िटाू िे नाहीत. आपलया ातबांधवावं हदधमयािंडून हजाो व् होतअसेलया अयायाचया पमाजणनासाठी यानी मय िृत िाही िेी असे , त या गाऱहायांाािजीय सायासाठी रपयोग िेा. याचंया या िृतीन े हदी वातंय ात अडथळ ेआे, प याीयानंी पव िेी नाही.वातंयानंतचया िाळात ती यांनी आपी ािजीय भूिमा बदी असती वातीपिीडी हजाो देबाधंवांे नेतृव ियाे यानंी मनाव घेते असते, त याचंया याबदेलया भूिमेे वागत िाचया धमतापेका िती ती मोा मााव िोानंी िेेे आढळेअसते.आजचया घडीा ती िाी यांी िृत िेवळ याचंया ािजाासत मनाने िट िेेी

हदधमबी आयंित तया , एवढे माने जाई , पिन पक थापून तहजनाबं बोत हाती त ते यांचया नया अवता िायी वसंगत ठे.देाा आज याचंयासाया वान , यासगंी व ितणबगा पंडताी नेता हून आवियता आहे.नया धमी दीका घेतांनायाचंया वाांाही िाियालप होई व ते बाचया िविूीस साजेसे यािप भिमीेवन ािायणिती , अा अपेका िोाचंया मनातं नम झालयास यात अवातव असे िाही नाही ”.(िसाळ ,सोमवा , १५ ऑटोब १९५६).

बाबासाहेबानंी नागपूा बौधमणदीका घेती तेहा यासंबधंी िाही हदू िेख , पढाी आ

समाजसेिव यानंी आपापलया िीोनातनू जाहीसभेतून अग वतणमानपात ेख हून आपी मतेयत िेी. ी. न. . ािट यांनी २४ ऑटोब १९५६ चयानिवााळ पात ेख हून बाबासाहेबांचयावैयित हाीव आ इत गोव िटीा िेी.बाबासाहेबाचंया या धमताचया िृतीमळे अपृयसमाजाे भे होई िी वाईट होई याब ी.ािटानंी आपे मत यत िेे नाही.

३० ऑटोब १९५६ चया िेसीचया दीपावी अिंात (पवी , पा.१७–१८) वा. वी सावियांा ेख छापा होता.ेखाचया डाया बाजचूया वचया िोपऱयात ब ेयाे िए ेखा , याचयारजया बाजूा आ ंिााये ेखा देऊन आ ेखाचया ोभागी भिड अथे मिळे देऊनहा ेख छापयात आा.सवण ेख हदववाद आ हदाष यांचया हतसंकाचया तळमळीने

7/18/2019 .



हेा असलयामळे याचंया िएागंीपाा भिपाा वािानंा ओळीओळीत दसून येतो.सद ेख मीखाी देतो:—

“डॉ. आंबेडक यांया रंथातंाव णवदाक ोध योत बौ आंबेडक िहजेच हदू आंबेडक

सीमोंघन केे िर हदुवाया सीमाेातच! गयतं उे नाही. तेहा बु धमचा वीका. डॉ.आंबेडकांची हदुाषघातक महवाकांा.

ेखक —वा. वी. णव. दा. सावक ,

आसधसधपयता यय भातभूिमा l

पतभृःू पयभूैव स वै हदती मृतः ll

गेलया वजयदमीा नागपू येथे डॉ. आंबिेड यानंी याचंया रयापऱया िए क अनयायांसहबौ धमी दीका घेती.बौ धमत जायाी सता डॉ. आंबिेड यानंी गेी सात आठ व् तीवे् तः महााषाती महावाातनू आ यांचया अिने ािािंडून पतीपे ावेीहोती.ही वतथती याना माहीत आहे यानंा आबंिेडांे बौ धमी दीका घेयासाठी िएगटी िएक अनयायी नागपूा िए झाे यामळे तितेसे आयण वाटा नाही.इिते िाय प िाही बौधमय पदेातून आ वे् तः आज भातीय ासनाचया िााभाी सूे यांचया हाती पडेी आहेतयाती पतंधान नेह भूत िाही जािंडून यक न अयकपे धनािद सवण िी सयपाठबा या बौ धमण ााचया अभयानास मळाेा असलयामळे आ मळाा असलयामळे दोन िएव्चया आत भातात दहा क िोही बौ धमण िवीाती असे आपास समजनू ाेे पाहजे.

चतनीय िर चताजनक नह े

िाही ाख िोानंी हदधमती सनातन िवा वैिद सांदाय सोडून बौ संदायाािवीा िावा आ तोही इतया गाजावाजाने न संघटीतपे िावा ही गो तनीय आहे आहे,पंत यामळे हदू ाषाव िवा समाजाव िोा एखादा ताजिन य ओढावा आहे अीिाहीी जी भीत िियेानंा आतून वाटते ती मा नाधा आहे.डॉ. आंबिेडानंी ितीही मोठ मोानेगजू णन सांगते िी ते साऱया भातातंून हदू धमे आमूा राटन िन सवण धमत ेअसा जो ब

धमण याी थापना िा आहेत ती या यांचया गजयाा ोधाव वलगनांपकेा अिध महवदेयाे िाही िए िा नाही.वतः ब भगवान हे यानंी धमण थापलयानंत ाळीस व् वतःचयाधमा अखंड रपदे िीत गेे असताही जेथे यांना सनातन धमे राटन िता आे नाही ;आअिोासाया साटाचया ाजतीने या राटनासाठी सवणव पासावे असताही वेटी जेथेयानंाही िथून जाऊन हात िटाव ेागे ; तेथे डॉ. आबंिेड यांी िथा िाय ? पंत अा ळवळीत जोाषीय टीपा याा पढेपढे सभंव असतो यास आप थमपासून पायबंद मा िटाकानेघाीत गेे पाहजे.

7/18/2019 .



आंबेडक णती वा मुसमान झाे नाहीत ते काही आमयाव उरका कयासाठी नह े

आज डॉ. आंबिेड याचंया वृपातंनू न भा्ातंनू साखी घो्ा िीत आहेत िी , जगातंीसवण धमत बौ धमण हा े , पंत ा डॉट महायांनी मागे िएदा मम धमे गोडवे गाऊन मी

‘े अा इाम धमस अंिगाा आहे’ असा आपा ढनय िटवा नहता िाय ? िएदा ं‘मीे अा ती धमस िवीाा आहे’ अीही यानं सी िेी नहती िाय ? यानंत ‘मी ीखधमण िवीाा आहे’ अीही हू यानंी रठवी नहती िाय ? यावळेीडॉ. आबंिेड िाही ाळेतक घेाे एखादे अप वयाे मू नहते.तेहाही ते डॉट या पदवीने मवत होते.तेहा यांनाबौ -धमण हा जगाती सवण धमत े आहे हे िळे नहते िी िाय ? आ नहते िळे असे हतीत याचंया या वळेचया या या घो्ा धमधमचया गाढ यासंगाचया ोित नसून अपप बीचयािवा नवळ दाभीचया घो्ा होया हे रघड होत नाही िाय ? मसमानी धमत वा ती धमतआ याचंया यवहाात हे, अपृयता नाही! कभ हे गृहीत धे त या धमी नसती तडओळख

असाानंाही हे ठािऊ आहे िी अपृयतेहनही भयिं असाी दासतेी , गामगीी , मनषयााजमतः पूमाे ेखाी न वागवाी था या दोही धमचया संथािपांनी आ ािानंीअधयण समजेी नाही. ‘Slaves only your masters’असे बायब हते. खी गो अी आहे िी ,डॉ. आबंिेडांना वी अहद धमती ही सवण यंगे ठािऊ आहेत.यानंा हेही ठािऊ होते िी , याचंयाआधी िेडो व्पासून तावध अपृय िोानंा वेचछेने वा सतने न न मम धमत बाटवूननेेे होते.अगदी आमचया महा बाधंवांी िटळ गो घेती ती अिने महाांना आबंिेडाचंयाजमापूवपासून न आ मसमान ियात येत आहे.प जे अपृय असे वाटे गेे यांीअपृयता सामदािय माात बोावयाे हजे, ती आ मम समाजानेही जीचया तीठेवी.ाविोमये पहा.भं भं व्पूव ती झाेलया अपृयानंा नसया वतीतून न

ाळातंून नहे त ती ाथणना मंदातनूसा इत यातं िए बसू देत नाहीत.यांी िबाे िएािोपऱयात दू ठेवयात येतात आ यांना ाथणनाही या अपृय िोपऱयातं िावी ागते.अगदीमहााषात बाटेलया महा , ांभा , मांग , इयाद अपृय यानंा अपृय माने जाते.दसऱयायािंडून नहे त ते वतः आपापसातही िएिमेासं अपृय मानतात.यांी ने त बाटया पयाचंया याचंया जातत होतात.मसमानातं त बळाने बाटवेलया अपृयानंा इिते दडपे जाते िीमागे िएदा बगंा वधमडंळात ‘अपृय मसमानांचया नाव े गाऱहाे ियात आे होते िी ,मसमानांसाठी ठेवेलया ाखीव जागा आहा अपृय मसमानांचया वाास पृय मसमान येऊ देतनाहीत! खात जे अपृय गेे यांा वगण ‘महजबी ीख ’ हनू वतं ठेवयात येतो.ही वतथती

आबंिेडाचंया डोयापढे होती.अा अिने अडीमळे आ इत िाही अंतथ िाामंळे डॉ.आबंिेडाचंया या या धमताव्यीा सौदा या या वेळी पटा नाही.ही अंतथ िाे यानंा यानंाठािऊ आहेत ते हे जाून आहेत िी , हदसमाजाी अिधात अिध हानी नमानभगं ियासाठीमम िवा न धमत जायाी इचछा असूनही डॉ. आबंिेडानंा ते दिषृय िवे नाही. िताआे नाही. पंत ही वतथती यानात न आलयामळे िाही सदचछ पंत सवणसाधा हदचयामाेभाबा वभावाचया हदपढाऱयानंा वाटते िी , डॉ. आबंिेड जे मसमान िवा न झाे नाहीत. तेहदव रिपा ियासाठी , यांचया मनात हदव्यी िाही अतंथ ओावा होता हून होय! पतसा िोताही िा नाही. डॉ. आंबेिडानंा दसा ‘िाळा पहाड ’ होयाी मनासाखी सधंी मळाीनाही. नाही त ते “सवाई िाळ पहाड ” होयास सोडते ना.

7/18/2019 .



हदू ंनीच बाटयांचे कौतुक किे हा कोडगेिरा होय

याे यतं हजे गेलया दोन तीन व्त यांनी बौधमा सा ियाचया ढाीखाीयाचंया वृपातनू व भा्ातंून याा ते हदू धमण हतात या हदधमव आ हदसमाजाव

जी साखी वीगाळ ावी आहे हे होय. यांे वृप आही हेततः वाीत असतो. यात ते नयां े ाि हदू ंचया वदेपाे इयादी धमणंथावं, ीािमृषािद अवताावं हदू ंचया धािमआाावं आ ढव इिती बािषळ , अयाियाि आ सगंी अगदी हीन भा्ेतही व्नव् िटािीत आे आहेत िी , सहषतेी याधी जडेलया हदसमाजावाून िोयाही अहद समाजाने तीिटीा िऐून घेती नसती. हनू बौधमे सवणधमपेका ेव पटवतानाही हे आंबिेडी ािमसमान िवा ती धमणंथाव िवा ढीव मा िए िा दही तसलया भा्ेतरायाे धाडस िीत नाहीत. िा डॉ. आंबेिडानंी या अहद धमणंथाव ही िाढा असतात या अहदसमाजाने डॉ. आंबिेडांना दसा िहयाा मनी िन िटाा असता. याही पढे

जाऊन हद धमती न ढीती यंगे दाखवताना यानंी बौ धमती ता यगंाव्यी िादसा िधी िाढेा नाही. बाी दहा पा रदा वने–जी बहिते बपूवण सनातन ऋ्मननीन साधसंतानंी रपदेेलया संिृत वनांी िेवळ पाी भा्ांते िाय ती आहेत! ती तेवढीआबंिेडी ाि साखी छापीत न घोळीत असतात ; आ ओडत असतात हा पाहा ब धमणि सासवत े आहे तो! यानंा िेहा ती ससीतपे बजावे पाहजे िी , बौधमत , बौ पाात आनाना देाती याचंया ढ आाातही ािम मते,िभाड िथा , भाबडेपा , भगंड आा आ अनााइयादा , इत िोयाही जागित धममाे , बजबजाट झाेा आहे. प हे ठािऊ असूनहीआबंिेडाचंया हदे्ाने अधं झाेलया डोयानंा ते खपत नाहीत. ते आता आवज ूणन सागंतात िी ,हानपी याचंया वानात िए बाे पित आे होते. तेहापासून यांा बधमिडे ओढा

होता. प ज यांना हानपापासून बोधमण आवडत आेा होता त मयंती यानंा बास िान हीदन (Heathen) मानाऱया मीम धमा न ती धमा अंिगीा ियाइिता पिळा िसाआा!

अथ बौ धमस अिंगीायावाून यानंा जेहा गयतं रे नाही तेहा यानंी तोअिंगीाा. यात हदन अा गृहथाे िोिडौति ते िाय हून िावयाे!

िर बौ होताच डॉ. आंबेडकाचंी भगंड णत्ा भगं रावी

डॉ. आबंिेड गेी २०–२५ व् पहा पहा गजणत आे होते िी , हदधमत माझा जम झाााा माझा रपाय नहता. प मी ता ितो िी. मी हदधमत मामा नाही. नागपास झाेलयासमांभात ब धमी दीका घेतलयानंतसा हदे्ाने जळळाऱया डॉ. आबंिेडानंी पहा िएदाहदधमी नदा ियास आ मी हदू हनू मा नाही हनू िेेलया वी भंगड तेीपनती ियाे सोडे नाही. प ते आता अा पेात सांपडे आहेत िी ज ापढे ते धमताीपहा एखादी िोाटंी रडी माा नसती व बौधमत रेे आयषय घावा असती तयानंा हद हनू मेे पाहजे! िा हदवाचया केाबाहे जायासाठी जी रडी यांनी माी तीसवणतोपी सनू हदवाचया सीमाकेाचया आत पडेी आहे. हदवाचया सीमाकेाी आज बहमाय

झाेे, वगय ाा जपताय , वामी ानंद , ामानंद तज , भाई पमानंद भृत हद धंधानंी

7/18/2019 .



िवीाेी , हदमहासभेसाया अख हदसंथेचया घटनेत गेी वीस व् समाव झाेी आजी ऐतहािस षा जिती सय तिती यक वतथतीे िािटेोपे मोजमाप िनअतयात आ अयात ा दोही दो्ांपासून य तो अत असेी अी जी अनय याया आहेती ही िी याी याी पतृभःू आ पयभःू (Holy Land) भतखंड आहे तो तो हद! डॉ. आंबिेड

ज िोी भत खडंाबाहेचया पदेात जमेे गृहथ असते आ ते बौ झाे असते त यांना ाहदवाचया यायेतनू िए हानी पळवाट िाढता आी असती. पंत आंबिेड आ यांे नागपासबौ झाेे सवण महा अनयायी हे आता नभळ भातीय बौ आहेत. अथ यांी पतृभूम , याचंयापंपागत सहावध पूवणजांचया पा जेथे नांदत आलया अी पतृभूमी , आसधसध भात आहे, हेयानंा िनााता येे य नाही. यामाे यांनी िवीाेलया बौ धमा संथािप जो गौतमबयाी जमभमूी जी िमणभमूीही भातखंड आहे, हेही िोाा िनााता येे य नाही हूनजगाती हीनयानी असो िवा महायानी असो िवा वयानी असो , ययाव बौ भतखंडााआपी पयभूम मानतात. अथत जोव आबंिेड हे भातीय बौ आहेत , तोव यांी पतभृूमी आ

पयभमूीही अपहायणपे आसधसध भात असलयामळे हदवाचया सीमाकेात यांा समावेअटळपे होाा आहे. ते सीमाके रंघन िे हे आंबिेड बौ आहेत तोपयत ती यानंा यनाही. ईश यांना रदंड आयषय देवो! पंत आप सगळे मयण आहोत. या योगे जेहा िेहाआबंिेडांा अिंता येई तेहा ते बौ आहेत यामळे यांना हदू हून माव ेागे! मी हदहनू मा नाही ही यांी ता वेटी अी िए वलगना िाय ती ठा! यांनी बौ धमणिवीालयामळे जो िाही पाट झाा तो इिता िी हदू ंती वैिद पंथाा याग िन ते हदवाचयािकेती जे अवैिद पथं आहेत यानंा पाहज ेत धमण हा , या धमपिैी बौधमा यांनी िवीािेा आहे इिते िाय ते. आपी सीमोंघनाी रडी ितोडी पडून ती हदवाचया सीमाकेांत पडीआहे. ांये े मोहाद बाहव बामनः ऽअी आपी थत झाेी आहे ाी टोी डॉ.

आबंिेडानंाही मनातलया मनात ागेी आहे ातही िाही िंा नाही. हून बौ धमापंपागंत दीकावधीत नसेी वाये आबंिेडानंी नागपूचया दीकावधीत घसडून ‘मी हदधमा यागिीत आहे, मी वषूा मानीत नाही , ब हा वषूा अवता नाही , अस ेपहा पहा घोळून सांगते.प या मातापताचंया पोटी जम झाा यानंा वतैागाचया िवा वायूचया झटयात िोया िहेट मानेहे माझे मातापत नहेत हनू िनााे ती याा याे मातापत पाटता येे जसे अय आहेतसे डॉ. आबंिेड हदे्ाचया झटयात ‘मी हद नाही, मी हद नाही ’असे जी बळताहे ती तेजोव भातीय बौ आहेत तोव यांना हदवाे बंधनही तोडू हटे ती तोडता येे अय आहे.

याचिमाे केवळ बौ झायाने अरृयतेची बेडीही तुिटा नाही

अपृयतेी द ढी नहे प िेवळ जमावन माना जात असेा जातभेद नियासाठ इत िोयाही या मताचया हदवहतितामाे आहीही जमभ तनमनधनाने ििीत आ आहो. हदधमती सहावध तिथाथत पृय अपृय सतंमहायापासून तो सामायनागिापयत अपृयतेी ढी रचछेदयासाठी आजव जे यन झाे आ या यनातंआबंिेडांाही महवाा भाग आहे–याचंया योगे आज अपृयता यवहाातही अकः म घातेीआहे. आजचया भातीय ासनानेही नैबिध षा जमजात अपृयता पाळ हा दंडनीय अपाधठवा आहे. आज नगानगातून ती जमजात जातभेदीय ढीे राटन बहंी झाेे असून

ोटीबदंीी बडेीसा तटत आेी आहे, तथाप दूवचया खेापाातंून मा , वे् तः अकत

7/18/2019 .



आ अडाी वगत अपृयता राटी गेी नाह , ह े ख े आहे; प त े राटन या मागनेनगानगातंून होत आे आहे या मागने खेातही नतपे होा आहे. प िेवळ “आहीबौधमण िवीाा , आता आही अपृय ाहो नाह!” अा ािद घो्ेने खेापाांतून तीअपृयता िटीसी नाहीी होई ही गो असंभाय आहे. हे जे ाख , वे् तःआमे महा बधं ू,

नागपास बौधमी दीका घेते झाे ते या समांभाा गाजावाजा संपता आपआपलया खेापाातं िटळपे जेहा ंपतती आ आपलया दहा –दहा पा –पा झोपातं ाहू ागती तेहां यानंाया समांभाा तािाि आवे रततां आढळून येई िी िेवळ बौ झालयाने यांी अपृयतावेही रावेी नाह. यक ह्साया ं बौधमय साटाचया िाळही बौिोसााडंाािदांना अपृय मानीत होते, यानंा गावा बाहे ाहावे ागे आ गावात याये तखळखयाचंया िाा वाजवीत मागचया ििडेडेने दसऱयास न वता ाावे ागे. सोनसायाबौ देात आजही बौ िो ा–ंना –या िाी अपृता खेापाातनू पाळतात. जथेे बौधमयांी ही मनोवृी आहे तेथे बहसंय सनातन हदू ंी वती असेलया आमचया खेापाांतून हे

आज नागपा बौ झाेे आमे महा “अपृय ” बधं ू जेहा ं पतती तेहा ं ते बौ झाेएवासाठी िाय ते यांना तािाळ “पृय ” माने जाई हे असंभवनीय आहे. ता खेडेगावातं हे ादोन बौ महा वहीव गेे आ अपृयानंा हाे ि , ‘आही आता बौ झा आहत , आहीईश मानीत नाही , आही हद नाही , हनू आहास आता ंा वहीव पाी भयाा तमचयाइिताअिधा आहे.!’ त तेवासाठी या खेाती “पृय ” िो यानंा पाी भं देती िा ?रटहदधमण बधंवाचया ओायामळे जे ‘पृय ’ गािंवी पूव या महाांा िैवा घेाे होते ते सा तोबधंवाा ओावा न झालयामळे या मूठभ बौ महाानंा पिीयासंाख े पाहूं ागती. आिथषाही िेवळ बौ झालयाने या बौ झाेलया महाांचया झोपांे िअमात वाडे झाेे आहेतिवा याचंया अय िभाीा मिाासी िभाऱयांा ढीग झाेा आहे असे तिाळ थोड आढळून

येा आहे?

ा न इत अा िाासंाठी आमी सवण तिथाथत अपृय धमणबधंू ंना अी ििळळीीवनंती आहे िी , यानंी ा धमताचया खांत बळे होऊन रडी िटाू ं नये.ासाठी ‘अपृयांे’ इतमोठे मोठे पढाी ा आबंिेड धमताचया जायातं सापंडू इचछत नाहीत. ी. जगजीवनाम , ी.तपास,े ी. िाजोिळ , ी. ाजभोज भतृी पूवपृय पढाऱयानंी ा आबंिेडी रप यापाा आधपपे न्ेध िेेा आहे. री आहे ती अपृयताही ा पढाऱयानंी अव ं बेलया मागने अिधवेने नाहीी होई.

एक सावधानतचेी सूचना –बौथान -णन -नागाय?े

डॉ. आबंिेडानंी याचंया िाहंी ाख अनयायासंह ज े संदायानंत , िवा पाहजे त यासधमत हा , िेेे आहे, ते बौ धमव्यी यांचया मनातं गाढभत रप झाी हून िांहीिेवळ िेेे नाही. यांचया मनाचया िएा अंधाी ियातं आखी िए हद ाषघाित ािजीयमहिवाांका दडून बसेी आहे. ती ही िी यांना वतःचया पीठाायवाखाी ज भातात अवयतिते बौां ेसंयाबळ वाढवता आे त झाखंडािद इत टी वृचया समहूाी हातमळवीिन य होतां िए वतं बौ थान , िए वतं नागाय थापन िावयाे आहे. ा यांचया

महिवाांकेी िंा येयाे िा यांी यांचया अनयायापंढे देी जी भा्े यांचया वतःचया

7/18/2019 .



सपंािदावाखाी स झाेी आहेत. यांचयात यानंी यतवेे वा हे होत. या िसया आही इिती ेतावी आमचया हद ाषास देऊ इचछतो िी , ा आबंेिडी धमताे िोीहीअधंळे िौति िं नये. थम थम ब.ॅ जीना ानंा ाषीय मसमान हून िेसने िौतिानेिवटाळे नहते िा ? पाितानी योजना पहलयादंा पढे आी तेहा या नेहंनी ता (Fantastic

Nonsense) हनू हेटाळी नहती िा ? तसलया बावळटपाचया न आंधळेपाचया िा पहा ती घडूनयत , हनू अा धमतासाया िोयाही टी ळवळव्यी थमपासून ढेपाचया संमाही नये! सदंेहािम सिंट असे समजून ता वोध िेा पाहजे. यातंही जेहा ंबाचया अथिरन िाढून पदेाहून आनू िाहंी ायधंध िोही यानंा डोयाव घेऊन मवू ंागे आहेत.तहा ा वाढया बथांी धािम न ाषीय नेही आहाा िसा िेी पाहजे. यानंीपहा रघडेलया या बिाळाचया इतहासास पहा िएदा ंवाे पाहजेि अगदी यवन , ि , ि ा ,हूािद पिीय आमापासून तो मसमानांचया वाऱयापंयत , ि ागंा जयदं साया िटळयतनी वाथचया अधम ोभापायी नहे त समहः धािम ितणय समजन भातीय बौांनी या

पिीय चछ यती हातमळवी ियाा न त त चछ ाये भातात थापयााहदायोह पहा पहा िेेा आहे! या यांचया पापाने पेटेलया भातीय ोधाचया ंड यानीतमागचया बथाा बळी पडून भातांतून ब धमण पूव नामे् झाा होता!

पढे मागे तसे िाही घडयाा सभंव आज जी नताथ दसत नसा ती हदाषाचयाहतू ंचया या बौ रठावाव्यी अखडं सावधान असाव ेह रम. व् पऊन मग याी पीका पहातबसयापेका त मळात न याे बे!”

बाबासाहेबानं व याचंया अनयायानं बधमा िवीा िेा हनू याचंयाव आ या धमव

व्ाी िटीा िाी भा्े व ेख ही वतणमानपातून स झाी. पंत याा पामबौदीकतावं िाहंीही झाा नाही. रट अंी यानंा असे आयण वाट ि , भात दे भगवान बाी२५०० वी पयतथी १९५६ चया मे महयातं साजी ितोया समांभाा जगाती सवण ाषानंाआमं देतो आ अपृयवगने या समांभानंत पां महयानंी या धमा िवीा िेा त यातंिोते पाप यानंी िेे हनू हदू िो आहाा बौ हून तचछतेन वागवतात!

भाताे पतंधान ी. जवाहा नेह हे ईशाे अतव मानीत नसे ती भगवान ब वबौ याचंयाब यानंा नतातं आद आहे, हनू यानंी २५०० वी पयतथा जंगी समांभ दीत

भवा. या सबंधंात खाी वृतातं महवाा आहे.

िा , साहय आ तवान यांचयात बौधमने िती भ िटाी होती , या बाआतंाषीय वपाा पसंवाद २६ नोहब १९५६ ा दी येथे भवयात आा होता. याा वृांत२७ नोहब , १९५६ चया ‘टाईस ऑ इंडया ’ चया पात “Buddhism’s Contribution to Art and

Phylosophy–Mr. Nehru Inaugurates Symposiam in Delhi”. या ्णिाखा देा होता. यांत२४ ाषातंून आेे ८५ बौ पंडत आ बौ धमे अयािस यांनी भाग घेतेा होता. दाई ामा ,पंेनामा , य ू नू (दे , पतंधान), सीमे महााज हे मख पाहे होते, नेहंनी पसंवादाेरघाटन िेे. भात सिा धमती असलयामळे िोयाही धमचया बाबतत ते ढवळाढवळ िीत

नाही. पंत यनोिोत हा पसंवाद भवयात आेा असलयामळे मी या पीसंवादाे र घाटन

7/18/2019 .



िीत आहे. गौतम ब हा माया देाा ेतम हवाी अडी हजा व्पूव होऊन गेा. याने जेतवान सांगते ते ाशत , मगं आ वशातंीा मागणदणन िाे आहे. याे बहिते सवणदेातंी वावतं ी -प्ाचंया अतंःिाव िोेे आहे. मग ते ी -प् बौधमे अनयायीअसोत अग नसोत. बाचया पावयाने पनीत झाेलया या देातं हायाे भाय आहांा ाभेे

आहे. मी जेहा ंमाया या ेतम हवायाब वा ितो तेहां माझे अंतःि या महायाी ंडऊंी पाहून रंबळनू येते आ माया डोयातं आनंदा ूरभे ाहतात.

(“It is our privilege to live in the land which was graced and influenced by the

presence of the Buddha and whether we call ourselves Buddhists or not, his message

remains imprinted in our minds and hearts. . . . . . . .This message is so powerful and so

fragrant and so topical in this troubled world–would continue to guide mankind more and

more. When I think of this mighty countryman of mine and ponder over the greatness that has

dominated the minds and feelings of peoples in so many countries my heart is moved andtears come to my eyes.”) (Times of India, dated 27th November 1956–Nehru’s speech on

Buddha’s contribution to Art, etc.–in a Symposium on 26th November 1956 in Delhi).

अा आयाे ते नेहंे भा् होते.

भगवान ब , ब धमण आ दीकत नव -बौ याचंियाडे पहायाा हदू ंा व नेहंा िीोन हेजी दीकत नव -बौानंा व इतानंा िळून आे ती याचंयाी हदू ंे जे हडेहपीे वागे दोजचयायवहाात होते ते यानंा तिाीय वाटे त यातं वावगे िाय ?

८ ते १५ डसब १९५६ ा एलटन िॉेज सटेनीा (ताद) समांभ साजा ियातआा. तेहा िॉेजचया ायी हॉमये पहा माळा) अिने वत ंे दणन मांडेे होते.िॉेजमध ून पदवीध झाेलया व पढी आयषयातं नाव ौिि िमावेलया स प्ांी पे तीनिाेचया िपाटातं ठेवेी होती. पहलया िपाटात बाबासाहेबांी २७ ऑटोब १९५२, २६ नोहब १९५२व २६ ऑगट १९५६ ी िॉेजचया सपॉा हेी पे ठेवी होती. दसऱया िपाटांत दादाभाईनौोजी यांी खाजगी पे होती. तसऱया िपाटातं दादाभाई नौोजी , िाीनाथ नााय ते ंग ,ोजहा मेहता आ मा सेटवाड यांी खाजगी पे होती.

एलटन िॉेजचया सपानी प पाठवून बाबासाहेबानंा वनंती िेी िी , िॉेजचया१९५५ चया वा्ि संमेनाे समाननीय पाहे हून रपथत हा आ िए यायान ा. ते पबाबासाहेबानंा मळाे तेहा ते मंबईत आजाी होते. यांचियाडून र आे नाही. हून ा. िामतयानंी बाबासाहेबानंा २१ ऑटोब १९५५ ा पत म प पाठवे दीा गेलयाव बाबासाहेबानंीसद पाा र ा. िामत यानंा पाठवे. ते र यांनी वहताकात हे होते. ते प असे.

“BHIMRAO R. AMBEDKAR

M.A., Ph.D., D.Sc.,

Barrister-at-Law.

7/18/2019 .



27th October 1955.

26, Alipore Road,

Civil Lines, Delhi.

Dear Mr. Kamat,

Please refer to your letter of the 21st October. Your principal’s letter reached me in

Bombay. It came when I was ailing and just forgot to reply. Will you be so good as to convey

my apology to your Principal.

I am very grateful for the invitation. I am now so far away that I shall have to make a

special journey for the occasion which is a difficult thing. I would like therefore to be excused.

If however you insist on my accepting your invitation I will make it convenient to do so.

Yours sincerely,


एलटन िॉेजा तसावंसि समांभ १९५६ चया नोहब -डसब मये भवयातआा तेहा सद िॉेजमधून जे पदवीध होऊन अख भातीय व जागित िीते थो प् होऊनगेे, यांी हतखते, वगैे मृतीहे िॉेजचया दवाखायांती दणनांत ठेवेी होती. िएा

िाेचया िोे समये बाबासाहेबांे वी प ठेवेे होते. यांती वेटचया पचछेदाा समासामयेताबंा पेसीने रभी ेघ ओढून या पेसीने पाचया डाया िोपऱयातं Received 29th Octobar

at 12-10 A.M. अस हेे होते. वेटचया पचछेदाती “I shall have to make a special

journey” याा अथण भािवानंी असा िेा होता िी, बाबासाहेबांना आपलया मृयूी ाहू आगोदागी होती. िा यांा पाथव देह ७ डसबा पे वमानाने म बंईस आा गेा होता. प हायांा वास १९५६ चया डसब मधा होता , आ यां े प १९५५ चया ऑटोब मधे होते, हेभािवाचंया दःखावगेात यानातं आे नाही.

या पाबोब बाबासाहेबांी आखी दोन पे दणनाती िोे समये ठेवेी होती. ती

िॉेजचया वा्ि समांभात समाननीय पाहे हून रपथत हायाब आ तसावंसिसमांभात “िोाही हजे िाय ? आ ते भाताती भवतय ” या व्याव भा् ियाबती दोही पे मी येथे देत आहे.

पहलया पात बाबासाहेबानंी आपे डोळे दखत आहेत असा रेख िेेा आहे. या आजाामळेयानंा भा्ास रपथत हाता आे नाही. हे प टंिखत होते व दसे यांचया वहताकातं होते.यात आप वा्ि संमेनास रपथत हातो असे आशासन दे होते. ती दोही पे अी :—

7/18/2019 .



“B. R. AMBEDKAR, 26, AliporeRoad,

M.A., Ph.D., LL.D., Civil Lines, Delhi.

D. Litt., Bar-at-Law, Dated the 26th August 1956.

Member, Council of State.

Shri. N. R. Ahmad,

Principal, Elphinstone College Celebrations Committee,

Elphinstone College.

BOMBAY I.

Dear Sir,

I am in receipt of your letter of 16th August 1956 inviting me to address the gathering to

be held in celebration of the Centenary of the Elphinstone College. I am glad to accept your

invitation. The subject on which I would like to speak is “What is Democracy and what are its

prospects in India.” I shall send you the text of my paper by the date you have suggested.

I am not sure that I shall be able to address the gathering because of my ill-health. My

eye-sight is also poor and I am advised by the doctor not to put more strain on my eyes for

the present. It may be that by the time the date arrives my eyesight may improve, and I may

be able to attend the function.

Yours faithfully,

(Signed) B. R. AMBEDKER.

दसे प हतखत होते. यांत आप िॉेजचया वा्ि संमेनास रपथत ाहतो , असेआशासन दे होते. ते प असे:—

BHIMRAO R. AMBEDKAR,

26, AliporeRoad,M.A., Ph.D., LL.D., Civil Lines, Delhi.

Barrister-at-Law, 26th November 1956.

Member, Council of State.

7/18/2019 .



Dear Sir,

I got your wire. I could not understand the necessity for it as I had already informed

Mr. Kamat confirming my acceptance of your invitation to your Annual gathering. That letter

must not have reached Mr. Kamat. However this is my confirmation.

Yours Sincerely,


To

The Principal,

Elphinstone College,

BOMBAY.

या समांभास बाबासाहेब दीहून आे व यांनी भा्ही िेे.

१९५७ मये होाऱया नवडिांत अपृय वगणि ेसा पाठबा देई , िा िेससमाजवादाा पिा िीत आहे, असा ठाव ििा येथे २९ ऑटोब १९५६ ोजी भेलया बंगाातंीय अपृय प्देत मंजू ियात आा. ऑ इंडया ूलड िाट ेडेनने नवडिीतय मळवयासाठी ियनट पकाी िा िेा याब न्ेध , अपृय व वय जाती यांना घटनेत जेजादा ह देे आहेत ते आखी १० व् वाढवावते (१९६० नंत), या जमातचया गतीसाठी जादा

योजना अमंात आयाी ततदू ियासाठ घटनेत योय ती दती ियाी पंतधानानंा वनंती ,हे ठाव मंजू ियात आे , प्देे अयक , ी. ना. स. िाजोिळ , एम. पी. हे होते (टाइस ३१ऑटोब १९५६, पा. १५).

बाबासाहेबानं भातात बौ धमे जे पवतणन १४ ऑटोब १९५६ ा स िेे याबअभनंदन िाे व आभा मानाे प देाचया सीम िोटे यायाध ी. नॅ हतून यानंीबाबासाहेबानंा पाठवे. अभनंदन व आभा मानयास व ं ब ागा , याब यानं पातं खेद दतिेा. तमचया पावाव पाऊ ठेवून आहीह पां हजा तामी अपृयानंा देातं बौ धमण दीका

दी. तमचया यनाने भातात बौ धमा िा पडे , अीह यांी इचछा दत िेी.जपानमधी व देाती वजनदा बौांचया साहायाने बौ धमा सा ियासाठी िए मोठीसंथा जपानमये आप िाढा आहोत. बाबासाहेबांनी हेा The Buddha and His Dhamma हांथ िात ियासाठी एया डेिनडून (अमेिा) आिथ साहाय मळवनू देयाे वन पवूी. हतनू यानंी बाबासाहेबानंा दे होते. तेथी यांचया पयाा असेा अिधाी बदा सबब तेआिथ साहाय मळे आता अय आहे, असाही ी. हतून यानंी या पात खासा िेा. बौ धमण वब यांा अयास वाथ वगत हावा व यासाठी यानंा नबधं व भा्े यांचया पध ठेवनू बकसेावी , याब देिाडून आिथ साहाय होई िाय , असे बाबासाहेबाें व ी. हतून यांे सभंा्झाेे होते यावळेी माईसाहेबही तेथे होया. याब तमी िाय योजना आहे, ते िळवा, असे ी. हतून

यानंी सद पात हे होते. खाटमांडू येथे भाऱया ौया जागित वशबंध बौ प्देा आप

7/18/2019 .



सहपवा येा व मग दीत तहाा भेटून पढी योजनेब ि , असाही या पात वेटामा होता. ते प असे :—

Supreme Court of the Union

of Burma.Dated 22nd November, 1956.

My dear Dr. Ambedkar,

Please accept my heartiest congratulations on the greatest contrubution you have

made towards the re-establishment of Buddha Sasan in India. The hearts of all the Buddhists

of Burma go out to you for your memorable achievement in this Jayanti Year. The Buddha

Sasana Council and Buddhists of Burma are greatly overjoyed to know that millions of thecountry men of the Buddha are now beginning to come back into the light enkindled by the

Buddha with your leadership we are confident that Buddha Sasan would be re-established in

all parts of India.

I have, on my part been able, in a small scale, to follow up what have started while in

Burma during the third WFB Conference on the 28th of last month about 5,000 Tamils formally

accepted Buddhism in a very impressive ceremony held in the Chatta Sangayana Great cave

in the presence of Mahatheras. Cabinet Ministers and Buddhist leaders, many more of the

Tamils in Rangoon and other parts of Burma are being aroused to follow your lead.

I owe you a good deal of explanation and thousands of apologies for not being able to

write to you earlier. I have been very busy with the Chatta Sangayan work and other activities

connected with the propagation of Buddhism abroad, particularly in Japan. You would

perhaps be glad to learn I have been able to get a large number of influential Buddhist leaders

in Japan to form a society for the establishment of Therawada Buddhism in Japan; there

centres are going to be set up by May 1957 with about 15 Mahatheras from Burma. Building

constructions are already underway at Moji and Isoshira. A delegation from the JapaneseSociety is already here and engaged with discussions with me from day-to-day since the 27th

of last month.

As regards the contribution towards the cost of publication of your work on

Buddhism, I did write to you earlier as I was not able to get aid from the Asia Foundation

because of the change of representative. The representative who had a talk with you while

you were here was soon transferred to Manilla and the new representative does not seem to

take much interest in matters of this kind. I was hoping that I would be able to do some thing

about the matter, but I find there is no hope for it for some time to come.

7/18/2019 .



As regards the scholarships for students by Essay competition I have been able to get

the important members of the Buddha Sasana Council to agree to the idea in principle. So I

would like you or Mrs. Ambedkar to send us a detailed scheme to be put up to the Council.

Nine persons, including U Nu, the Chief Justice U Thein Maung, and myself, arecoming to join in the Jayanti celebrations at New Delhi on the invitation of the Indian Jayanti

Celebrations Committee. I am leaving for Khatmandu, leading a delegation of about 10

persons from Burma, to attend the 4th WFB Conference. My wife will also be accompanying

me. We shall proceed from Lumbini to New Delhi. We expect to be in New Delhi on or about

the 22nd of this month.

Please convey my best regards to Mrs. Ambedkar and also to other colleagues of

yours.

Yours in the Dhamma,

(Signed) CHAN HTOON.

Dr. B. R. Ambedkar, Judge, Supreme Court,

M.A., Ph.D., D.Sc., LL.D., D.Litt., Union of Burma, Rangoon.

Barrister-at-Law,

Member, Council of States,

26, Alipur Road, Civil Lines,

New Delhi, India.

ब आ याा धम या ंथाचया िांी ‘आमा नाही ’, ‘ईश नाही ’ —मते म ंबईहूनआेी होती. बाबासाहेबानंी दनािं २२ ऑटोबचया ाी ती तपासी आ नािनंदा ती म ंबईसपाठवयास सांगते.

दी वलडण ेोप ऑ ब िॉसे ौथे अधवेन नेपाळी ाजधानी िाटमांडू यथेेभवयाे वृ या समाास स झाे होते. या अधवेनास आप हज हावे, असे माईसाहेबानंबाबासाहेबािंड े बोे िाढ.े तेहा त े हाे, “मा खूप दगदग झाेी आहे व मा वातंीीजी आहे. मा माझी अपी ाहेी पित हून पी िावयाी आहेत. तेहां तू िाटमाडंूाजायाबाबतत ास देऊ िनोस! मा वथपे पितांी ि हून पी िं देत ,” पमाईसाहेबानंा नेपाळा जायाी बळ इचछा होती. यांचया ओळखीे गृहथ ी. ए. ए. योती हेिियाे हवाी महाबोध सोसायटीी संबधंीत होते. माईसाहेबानंी नािनदं यानंा सांगते िी. योती यानंा प ही , आ यानंा सागं ि , आबंिेड यानंी या अधवेनास रपथत हा अयंतमहवाे आहे, या माव भ देऊन आंबेिडानंा यानं प पाठवावे, आ यानंी अधवेनास

रपथत हाव,े असा आंबेिडाचंया मनाव पाम िावा. महाबोधी सोसायिटीडून आंबिेडानंा या

7/18/2019 .



अधवेनाे आमंही पाठवयाी यवथा िावी तसे प नािनंदांनी ी. योतना हे.माईसाहेबानंी डॉ. मावि व बाळ (बंध) यानंा पे पाठवी ि , तही िाठमाडंूा जायाचयातयात असा. ी. योते प बाबासाहेबानंा आे, ते आधी माईसाहेबानंी वतः वाे व जेवानंतबाबासाहेबाचंया पढे ठेवे. पवानू बाबासाहबे हाे, “नािनंद , या पाा र दे िी मा येतां

येत नाह ; ा दगी आहे,” माईसाहेबानंी िएातंी नािनदंास सांगते , थाबं , मी यानंा तयािते, इतयातं प हू ं िनोस.” माईसाहेबानंी , नेपाळी हवा , सृीसदयण यामळे बाबासाहेबानंा बेवाटे , मनाव व िृतीव ांगा पाम होई ; आप जाऊ या. डॉ. माविांना बोब घेऊ. तेतमचया िृतीी ांगी िाळजी घेती! या माव दोघांी थोडी झाी आ हो ना िता ितांवेटी बाबासाहेब तया झाे. माईसाहेबानं गे िियाा पे पाठवनू आमंपिा पाठव वहायाी यवथा ि या ब हून िळवे.

दनािं १८ नोहब १९५६ ा बाबासाहेब , माईसाहेब , डॉ. मावि , बाळू िबी आ ी.

वाळे हे दीचया सदजंग वमानतळावन िाटमाडंूस गे.े तथे ेजो वळे मळे तेवा वेळांत नवीनंथांी िे ह अग हेी दत िे, यासाठी बाबासाहेबानंी (१) ेहोलयन अँडिाऊंट ेहोलयन इन एंट इंडया , (२) ब अँड िा ण िमाण आ (३) डलस ऑ हदइझम , यांथांी िांही िे बोब घेती.

बाबासाहेब खाटमाडंूा िॉसा गेे , पंत िृती अवाथामळे ते प्देचया दैनंदनिायणमाा हज ाहू िे नाहीत.

बाबासाहेब प्देा आे याा थोडाा ायदा यावा या हेतूने, याचंया बौ धमवी

गाा यासगंाव आधात व्याव यांनी भा् िाव े अी वनंती िेी गेी , तेहा ं यानंी‘बौधमती अहसा ’ हा व्य नवडा पंत पिषळ िोांी इचछा , यानंी ‘बौ धमण आियनझम ’ या व्याव बोाव े अी दसी. हून यानंी या व्याव भा् िेे याा आयथोडयातं असा होता. ‘बौधम व ियनझमे’ मूभतू तव ‘दःख नवाे’ हे आहे. बौधमण, तेाशत िटाऱया ेमाचया मागने िावयास सागंतो. ियनझम बळजबीने िा होईना पंत ताबडतोबपवतणन घडवतो. असे पवतणन ािाळ िटाे नाही. हून बौ िविीा मागण धापाहजे. अातीने पवतणन ियास भू व बौमंदे ागंी हजे ती ण माे. बौधमाीिव सतत िोाचंया िानाव पडावी अा तऱहेी सोय झाी पाहजे. अा आयाे ते भा् होते.

ते असे :—

Dr. Ambedkar’s speech at the closing session of the Fourth Conference of the World

Fellowship of Buddhists in the State Gallery Hall in Kathmandu (Nepal), on 20th November

1956.

Subject :—Buddhism and Communism.

President, Your Reverences, Ladies and Gentlemen!

7/18/2019 .



I am sorry that, having come to Nepal to attend the Conference, I have not been able

to participate in its proceedings in the way in which a delegate ought to participate, but I am

sure, I am physically a very ill man, and I am quite unable to bear the stress and strain of the

Conference proceedings. It is, therefore, not out of any disrespect for the Conference that I

have been usually absent, it is because of my personal condition that I could not do justice tothe task of the Conference. It is perhaps because of my absence from the Conference that I

was asked by way of compensation to address you this afternoon. I consented to do that, but

even here there have been rather surprises flung upon me. I had not enough notice that I was

to speak here. And when I was asked what subject I would speak on, I mentioned the subject

of “Ahimsa in Buddhism.” But I find that a large majority of the people attending this

Conference are desirous that I should speak on “Buddhism and Communism,” a subject to

which I in a very passing sentence, referred at the general meeting, first General meeting.

The subject, I am quite prepared to agree to the suggestion of the change of subject.

Although, I must say that I am not quite on the spur of the moment prepared to deal with such

a large, enormous, and if I may say so, a very massive subject, a subject which has had half

the world in grips, and I find that it has held also in its grip large number of the student

population even of the Buddhist countries. I look upon the latter aspect of the matter with

grave concern.If the younger generation of the Buddhist countries are not able to appreciate

that Buddhism supplies a way of life which is better than what is supplied by the Communist

way of life, Buddhism is doomed. It cannot last beyond a generation or two. It is therefore

quite necessary for those, who believe in Buddhism, to tackle the younger generation, and totell them whether Buddhism can be a substitute for Communism. It is then only that

Buddhism can hope to survive. We must all remember that to-day a large majority of the

youngers in Asia look upon Karl Marx as the only prophet who could be worshipped. And they

regard, I need not say much about it, regard large part of the Buddhist priesthood as nothing

but the yellow peril. That is an indication which the Bhikkus must take up, must understand,

must reform themselves in order that they could be compared with Karl Marx. And Buddhism

could compete with it. Now, with this introduction, I propose to give you a few salient points

in Buddhism and in Marxism or Communism in order to show you where the similarity ofideals lies, where the differences arise between Buddhism and Marxism. And thirdly, whether

the Buddhist way of life of reaching the goal which communism has is a lasting one, or

whether the communist way of bringing about the goal is the lasting one. Because, there is

no use in pursuing a certain path, if that path is not going to be a lasting path, if it is going to

lead you to jungle, if it is going to lead you to anarchy, assured that the path, that you are

asked to follow is slow, may be devious, may be there are long detours, but it ultimately

makes you land on a safe, sound ground, so that the ideals you are pursuing are there to help

you, to mould your life permanently and for ever, is much better, in my judgement to follow

7/18/2019 .



the slower path, and the detourous path rather than to rush up and to take what we call short

cuts. Short cuts in life are always very dangerous, very dangerous.

Now let me go to the subject. What is the theory of Communism? What does it start

with? Communism starts with the theory that there is exploitation in the world, that the poorare exploited by the rich because of the property that they hold, and they enslave the masses,

that enslavement results in suffering, in sorrow, in poverty. That is the starting point of Karl

Marx. He uses the word “exploitation.” What is the remedy that Karl Marx provides? The

remedy that Karl Marx provides is that in order to prevent poverty, suffering of one class, it is

necessary to prevent private property. Nobody should possess private property, because it is

the private owner who appropriates or misappropriates, to use the technical language of Karl

Marx, the surplus value which the workers produce the worker does not get the surplus value

which he produces. It is appropriated by the owner. And Marx asked the questionwhy shouldthe owner, misappropriate the surplus value which is produced by the efforts of the working

man? His answer is that the only owner is the State. And it is because of this that Marx

propounded the theory that there must be the dictetorship of the proletariat. That is the third

proposition that Marx enunciated that Government must be by the exploited classes and not

by the exploitating class, which is, what meant by dictetorship of the proletariat. These are

fundamental propositions of Karl Marx, which have the basis of Communism in Russia. It has

undoubtedly been expanded, it has been added too, and so on. But these are the

fundamental propositions.

Now let me, for a moment, go to Buddhism and see what the Buddha has to say

about the points made out by Karl Marx. As I told you, Karl Marx begins with what is called

exploitation of the poor. What does the Buddha say? How does he begin? What is the

foundation on which he has raised the structure of his religion? That Buddha too, 2000 or at

any rate 2400 years ago, said exactly the same thing. He said ‘There is “Dukkha” in the

world. ‘He did not use the word “exploitation” but he did lay the foundation of his religion on

what is called “Dukkha”. There is ‘Dukkha’ in the world. The word ‘Dukkh’ no doubt has

been interpreted in various ways. It has been interpreted to mean rebirth, the round of life,that is “Dukkha”. I do not agree with that. I think there are lot of places in the Buddha

literature, where the Buddha has used the word ‘Dukkha’ in the sense of poverty. Therefore,

so far as the foundation is concerned, there is really no difference at all. It is unnecessary for

the Buddhist people to go to Karl Marx to get that foundation. That foundation is already

there, well laid, well laid. It is the first proposition with which the Buddha begins his sermon-

the Dharma-Chakra Paribartana Sutta. Therefore, to those who are attracted by Karl Marx, I

say, study of the Dharma-Chakra Paribartan Sutta and find out what the Buddha says. And

you will find sufficient satisfaction on this question. The Buddha did not lay the foundation of

his religion either on god, or on soul, or anything supernatural as to that. He laid his finger on

7/18/2019 .



the fact of life-people are living in suffering. Therefore so far as Marxism or Communism is

concerned Buddhism has enough of it. And the Buddha has said it 2000 years before Marx

was born. With regard to the question of property, you will again find some very close affinity

to the doctrine of the Buddha and the doctrine prepeached by Karl Marx. Karl Marx said that

in order to prevent exploitation, the State must own the instrument of production, that isproperty. Land must belong to the State, industry must belong to the State so that no private

owner intervens and robs the worker of the profits of his labour. That is what Marx said.

Now let us go to the Sangha, the Buddhist Sangha, and examine the rules of life that

the Buddha laid down for the monks. What are the rules that the Buddha laid down? Well,

the Buddha said that no monk shall have private property. Ideally speaking, no monk can own

property. And although there might be a few lapses here and there, I have noted that in some

countries the monks own some property. Yet in the large majority of the countries the monkshave no property-no property at all. In fact the Buddhist rule for the Sangha are far more

severe than any rule that the communists have made in Russia. I take it, it is a mute subject,

nobody has yet discussed it and come to any conclusion. What object did the Buddha have in

forming the Sangha? Why did he do it? Going back a little into the history, when the Buddha

was engaged in propagating his religion, what we to-day call the ‘Paribarjikas’, they were

existing there long before the Buddha was there. The word “Paribrajakika” means a

displaced person, a person who has lost his home. Probably during the Aryan period the

different tribes of the Aryans were warring against one another as all tribal people do. Some

broken tribes left lost their moorings and they were wanding about. And it is those wanderersthat were called Paribrajikas. The great service that the Buddha did to these Parivrajikas was

to organise them into a body, to give them rules of life what are contained in the

“Vinayapitaka”. In the rule, the Bhikku is not allowed to have property. The Bhikku is allowed

to have only seven things–a razor, a lota for getting water, a bhikshapatra, the three

chibaras, and the needle for sewing things. Well, I want to know if the essence of property of

Communism is to deny the private property, can there by any greater and more severe rule,

as regards private property, that is to be found in the “Vinayapitaka” I do not, I do not fiind.

Therefore, if any people or any youngster are attracted by the rule contained in the communistsystem of rules that there shall be no private property, they can find it here. The only question

is to what extent can be applied this rule of denial of private property they can find it here. The

only question is to what extent can be applied this rule of denial of private property to society

as a whole. But that is a matter of expediency, time, circumstances, development of human

society. But so far as theory is concerned, whether there is anything wrong in abolishing

private property of Buddhism will not stand in the way of anybody who wants to do it,

because it has already made this concession in the organisation of the Buddhist Sangha.

7/18/2019 .



Now we come to another aspect of the matter, and that aspect is, what are the ways

and means which Karl Marx or the Communists wish to adopt in order to bring about

Communism? That is the important question. This means that the Communists wish to adopt

in order to bring about communismby which I mean recognition of Dukkha, the abolition of

private property, the means that they wish to adopt is violence and killing of the opponents. There lies the fundamental difference between the Buddha and Karl Marx. The Buddha’s

means of persuading the people to adopt the principle is by persuation, by moral teaching, by

love. He wants to conquer his opponents by inculcating in them the doctrine that love can

conquer anything, and not power. That is where the fundamental difference lies —that the

Buddha would not allow violence, and the communists do. No doubt the communists get

quick results because when you adopt the means of annihilating men, he does not remain to

oppose you. You go on with your ideology, you go on with your ways of doing things. The

Buddha’s ways, as I said is a long way, perhaps some people may say, a tedious way. But Ihave no doubt about it that it is the surest way. There are two or there questions which I have

always asked my communist friends to answer. They establish by means of violence what

they call the dictatorship of the proletariat. They deprive all people who have property of

political rights. They cannot have representation in the legislation, they cannot have right to

vote, they must remain what they call second great subjects of the state, ruled, not sharing in

the ruling authority or power. When I asked them whether you agree that dictatorship is a

good method of governing people, they say, “No, we don’t; we don’t like dictatorship.” Then

we say, “How do you allow it?” But they say, “This is an interim period in which dictatorship

must be there.” You proceed further and ask them “What is the duration of this interimperiod? Twenty years? Forty years? Fifty years? Hundred years?” “No answer.” They only

repeat that the proletariat dictatorship will vanish, somehow automatically. Very well, let us

take the thing as it is that dictatorship will vanish. Well, I ask a question “What will happen

when dictatorship disappears? What will take its place? Will man not need Government of

some sort?” They have no answer. Then we go back to the Buddha and ask this question in

relation to his Dhamma. What does he say? The greatest thing that the Buddha has done is

to tell the world that the world cannot be reformed except by the reformation of the mind of

the man and the mind of the world. If the mind accepts the communist system and loves itloyally and carries it out it is a permanent thing, it does not requrire force, it does not require a

soldier or a police to keep a man in order. Why? The answer is, “ The Buddha has energised

your conscience to such an extent that your conscience itself is acting as a sentinel in order to

keep you on your path. There is no trouble when the mind is converted, the thing is

permanent. The communist system is based on force. Supposing tomorrow the dictatorship

in Russia fails, and we see signs of it, what would happen? I really liked to know what would

happen to the communist system. As I see it there would be bloody warfare among the

Russian people for appropriating the property of the state. That would be the consequence of

it. Why? Because they have not accepted the communist system voluntarily. They are

7/18/2019 .



obeying to it because they are afraid of being hanged. Such a system can take no roots, and

therefore in my judgement, unless the communists are able to answer these questions, what

would happen to their system? When force disappears, there is no use persuing it, because if

the mind is not converted, force will always be necessary, and this is what I want to say, in

conclusion, that one of the greatest things I find in Buddhism is that his system is ademocratic system. He told the Vajis when the Prime Minister of Ajat Shatru went to ask the

Buddha, the Ajat Shatru wants to conquer the Vajis, and he said he won’t be able to do it

until the Vajis follow their ways of their age old system. It is unfortunate that the Buddha did

not explain in plain terms what he meant. But there is no doubt about it that what the Buddha

was referring to was the democratic and the republican form of Government, which the Vajis

had. He said so long as the Vajis were following their system, they would not be conquered.

The Buddha, of course, was a great democrat.

Therefore, I say, and I have been, if I may say so, if the President will allow me, I have

been a student of politics, and I have spent a great deal of time in studying Karl Marx,

Communism and all that, and I have also spent a good deal of time in studying the Buddha’s

Dhamma, and after comparing the two I came to the conclusion that Buddha advise with

regard to the great problem of the world namely that there is Dukkha, that the Dukkha must

be removed, that the Buddha’s method was the safest and the soundest, and I advise the

younger generation of the Buddhist countries to pay more attention to the actual teachings of

the Buddha. If I may say so in conclusion, if any peril arises in the Buddhist country to the

Dhamma, the blame shall have to be cast upon the Bhikkus, because I personally think thatthey not discharging the duty which devolves on them. Where is the preaching? Who

preaches the Buddha’s religion to anybody for the matter of God? The Bhikku is living in his

cloister taking his meal, one meal no doubt, and sitting quietly, probably he is reading, and

most probably I find them sleeping, and in the evening having little music. That is not the way

of propagating religion. My friends I want to tell you, I do not want to criticise anybody, but

religion, if it is to be a moral force for the regeneration of society, you must constantly din it

into the ears of the people. How many years a child has to spend in school? You do not send

the child to school on a day to grow into learning, to get child home and expect the child togrow into learning, to get education, the child has to go to school every day, sit there for five

hours and study constantly. It is then andthen alone that the child gets a little saturated with

what is called knowledge and what is called learning. Here the monastery is not a state. The

Bhikkus do not call for the people to the monastery on any single day and deliver a sermon to

them on some subject of moral education. I have never seen it. I went to Ceylon and I told

some people that I was particularly anxious to sec how the Bhikkus preach. They told me that

they have got “Bharna”, “Bharna” some word they use, which I subsequently learnt it meant

“Vanaka”. They took me at 11 O’ clock to one place to a small little square thing as big as

this, a table and I sat on the ground. A Bhikku was brought in with a cross on his head dress.

7/18/2019 .



Several men and women brought water and washed his feet and he came up and sat there.

He had a “Pankha” with him, you see, God only knows what he said. Of course he must

have preached in Singhalese. It was not more than two minutes, and after two minutes he

departed.

You go to a Christian Church. What happens? Every week people assemble there.

They worship and some priest delivers a sermon on some subject from the Bible in order to

remind the people what Jesus told them that they should do. You will be probably surprised,

most of us are, that 90 per cent of Christianity is copied from Buddhism, both in substance

and form. You go to Rome, see the main Church and you will be reminded of the big temple

which is known as “Vishwa Karma” at Beirut.

Vishabigne, who wrote a book on Buddhism, he was a missionary in China, hadexpressed his great surprise as to how this similarity occurs between Buddhism and

Christianity. So far as the outlook, he dared not say that the Buddhists (copied Christianity)

but he would not admit that Christianity copied Buddhism, copied Buddhism. There is so

much of it, I think, time has turned and we must now copy some of the ways of the Christians

in order to propagate religion among the Buddhist people. They must be made aware every

day and all the time that the Buddha’s Dhamma is there, standing by them as a policeman to

guard those who go the wrong way. Without that this religion will remain probably in a very

decadent state. Even now that I find it even in the Buddhist countries its condition is very

decadent. But its influence is there, no doubt about it.

I wanted to tell you one very interesting epilogue which I went in Burma. I went to

Burma, I was called for the conference and they took me to show how they were going to

reconstruct the villages. I was very happy. I went with then and the Committee had planned

to perform the villages. Their streets as unual were crooked, bent here, and bent there,

nothing systematic. So the Committee put down iron pillar and lined ropes that this street

must go thisway. In good many cases I found that the lines drawn by the Committee went

across a portion of the house of a certain gentleman or it went across a portion of a piece ofland which was owned by a private individual. When I went and saw and asked them, “How

are they going to manage? Have you got money?” I said, “to pay for the property that you

are going to take?” They said, “Nobody wants money”. Everybody said, “If you want it, take

it.” Why is this? While in my country there would have been bloodshed if you take a little

piece of land from somebody without giving his compensation. But there it is, why? Why

were the Burmese so free with their properties, so free? Why did they not care for it? It is

because the Buddha has taught “Sarliam Anityam.” Everything, you see, is impermanent.

Why fight for impermanent things? It is alright if you want the land, take it. Now, ladies and

gentlemen, I do not think I can continue any further nor is necessary for me to continue.

7/18/2019 .



I just wanted to give you a point of view from which to look at. Do not be allowed by

the Communist successes. I am quite confident that if we all become one tenth as

enlightened as the Buddha was we can bring about the same result by the methods of love,

of justice and good will. Thank you very much.

बाबासाहेबांे हे भा् िऐून अधवेनाती ेिक व िायणित आनंद व आयण यानंी थ झाे ,

मख िायणियनी बाबासाहेबांे आभा मानाी भा्े िेी. ‘नवब आबंेिडाचंया पाने भातातआे. आंबिेडानंी आता आहाा धमणसााचया िायत मागणदणन िाव’े, असा या भा्ांा साांहोता. िाठमाडंूत बाबासाहबेांी िीत पसी. नेपाळचया ाजाने पाहयांना हापाट दी तेहा ाजानेबाबासाहेबानंा आपलया रजयाबाजूस बसवे होते. ते बाबासाहेबाचंया बोब बोत होते. त माईसाहेबाीसाहेबाचंया बोब गपा माीत हसत खदळत होया. हे यांे वागे व बोे तेथी िोानंामिाि वाटे. हा सवण िा पाहून बाबासाहेब डे. ाी माईसाहेबांना खूप ागाने बोे.

माईसाहेबानंीही दे िेी ; यावळेेपासनू दोघेही अबो अवथत वाव ागे!

या वळेी मंबईा िए िेस ाू होती ता िना बाबासाहेबाचंया व ागा. हे यांेसॉसट ी. िाळे यांनी यानंा पाने दीा िळवे ते प नािनंदने िाठमाडंूा पाठव.ेमाईसाहेबाचंयाी झाेलया झगाचया दःखात याी भ पडी. या िेस े असे झाे िी , साथण िॉेजसाठी वाथ वसतगहृ नहते ते असावे असा म ंबई यनहसटीने तगादा ावा होता प म ंबईतहॉटेसाठी इमात मळत नहती. वेटी बाबासाहेबानंी ठवे िी , ाजगहृाी – जे वतःचयावानायासाठी ामयाने बाधंे होते याी –दती िावी आ तेथे वसतगृह ठेवाव.े ाजगहृावदोन मजे बाधंे व वायसाठी खोलया तया िे, याे िट इंजनअ ी. पाटि यानंा

दे. यवत व मिं द यांचियाताही हावयास घे खाा बाधंयाे िॉॅटहीपाटिानंा देेहोते.ही तही िामे यवथत ठलयामाे झाी नाहीत ;असेहनू बाबासाहेबानं इंजनअपाटिानंा िाही पैसे दे नाहीत.या बाबतीत रभयपकी बा पयवहा झाा.वेटी इंजनअपाटिानंी बाबासाहेबाचंयाविोटतयद , ऑगट,१९५६ मये िेी. ही िेस इंजनअ त मेससण भावानीअिँडंपनी , म ंबई या सॉीसट मण त ावी जात होती.(सूट नंब१२१/१९५६).बांबासाहेबाचंयात ॲडिहोेट ी. िे. जे. िाळे हे िाम पहात होते.ाळीस हजा पयेिोटत अनामत म हनू ताबडतोब ठेवा , अी सॉसटसणनी नोटीस पाठवी होती. या माे हीम बाबासाहेबानं िोटत ठेवयाी यवथा िेी होती. ही म माईसाहेबांनी वमानाने येऊनभी

होती. ती िेस बाबासाहेबांे व ागनू याचंया दःखात भ पडी होती.

बाबासाहेब बोबचया मंडळीसह िाठमाडंूहून वमानान े २३ नोहब १९५६ ा नघूनबनासाआे.तेथून ते बनास , सानाथ व ि नाा येथे गेे. बनास यनहसटीत यांे बौधमव यायान झाे.सानाथा ते गेे तेहा बाा या बोधीवकृाखाी ‘ान ’ ात झाे तेथेअधतास बाबासाहेब यानथ बसे. ि नाहून बाबासाहेबानंी नािनदंा २९ नोहबा ता िेीिी , आही ३० ताखेा तसऱया ही ४ वाजता दीा वमानाने पोहोू (“ONUL KUSHEN AGAR-

DAR 29-19 NANAK CHAND CARE DR. AMBEDKAR 26, ALIPORE ROAD, DELHI.REACHING

TOMORROW 30TH FOUR, AFTERNOON WITH PARTY- AMBEDKAR”).

7/18/2019 .



नािनदं वमानतळाव गाडीघेऊन गेे तेहा बाबासाहेब ा िथेे यांना दसूनआे.गाडीत बसलया बसलया आपलया हॉपीटमये ठेवेलया ि याी यांनी नािनदं जवळिौी िेी.माईसाहेब व बाबासाहेब िएिमेांी बोत नाहीत हेही नािनंदचया कातं याया वळेागा नाही.बगंलयात आलया आलया बाबासाहेबानंी हा घेता व ते बछायांत पडूनाहे.ाी

दोघांेही जेवेवगेवगेळी झाी.माईसाहेब याचंयाजवळ गेलया नाहीत.ही पथती पाहून नािनंद यााी तथ ाहे , आेलया पानंा रे टाईप िन ती बाबासाहेबानंा सहीसाठी दी. या ाीगोया देेवगैे औ्धोपा नािनदंनी िेा.

☐ ☐ ☐

7/18/2019 .



कि ५ व े

रणणनवि याा(णदी)

दनािं १ डसबा बाबासाहेब िसाळी सात वाजता बछायातून रठून बसे व िनोास हाआावयास सांगते , हा घेतलयाव यानंा ताजेतवाने वाटू ागे.िनोाचया सहायाने नय िमआटोपनू वऱहांाती आामखूव पडून वतणमान पे वाू ागे.नेहमी माे जेव वगैेआटोपलयाव दपाी नािनदं यास ोन िन “ऑीस सटलयाव पप , मथूा ोडव बीआटणस एझीबीन भवयात आे आहे. ते पहायास मी जात आहे तेथे तू ये;” असे यानंीसांगते.नािनदं ऑीस सटावयाचया आधी तेथे गेे.तेहां बाबासाहेब आपलया गाडीत बसून पितवाीत आहेत असे दसे.इतयात समोन सोहनाीही येतांना दसे. ते दोघेही मळूनबाबासाहेबािंडे येऊन िाहंी क रभे ाहे.बाबासाहेब वानामये िगण झाेे होते. सोहनाीमोानेरगाे,“जय भीम!” बाबासाहेबानंी पितातनू तड बाहे िाढ े व हसून हाे , “वहावााी! िाय पाहे दणनात ?” त ेहाे,“बाबासाहेब सवण दणन पाहे व ते मा आवडेही! पबाबासाहेबबाे पतळे अिने आहेत आ ियेांत बा ेअवयव ननाया िआाा ेहे िोडे मारगडत नाही.” बाबासाहबे थोड ेहसून हाे, “हे िोडे आहे खे! प ते ासे िठी नाह.बाचयापनवानंत समाेसहा े व्नी बाे पतळे बनवयाीथा स झाी.ेतम प्ाचंयाअवयवांी जी वणने आहेत यातं मोा िआााे िान , अजानबाहू, ि ळे िेस , गो हेा , भयिपाळ , इयािदांा समावे होतो.ही वणने पंपेने िो िऐत आे आ िा , लिपा यानंीया वणनावहिूूम प वतःचया तभेी जोड देऊन अा ेतम प्ांी े व लपेतया ि

ागे , िावतंानंी बाे अवयव भातीय पतीने िाढे. नी , जपानी , सोनी , तबटेी वगैेिावतंानंी याचंयायांचया देातंी प्ेांे अवयव या बाा दे. यामळे बाी े वयांपेतळे यातं अवयवांे नाळेप ेिकांना ठिळ दसून येते.साथण गौतम हा अयंत देखा होता तेदेखेप जसेचया तसे िोयाही िावतंाा ेखाटता येे अय आहे.याब दःख ियाे िानाही.हद ती वगैेधमती देव व संत यांी े व पतळे याबही ही अवथा आहे.आप बाीे व पतळे यािंडे क नदेता,ं याी तव े व िव यािंडे सवण क ि ीत िेेपाहज”े.बाबासाहेबांा हा खासा िऐून सोहनाी खू् झाे. थोडावळे िइडचया ितडचया गपाझालयाव तथेून , मोटा बाहे िाढावयास सांगनू िॅनॉटेस ोडवी बि डेिपोडे नेयासबाबासाहेबानंी ायहा सांगते. बिडेपोत १५–२० मनटे नवे ंथ पहायातं व ५–७ थं िवतघेयात वळे घावनू बाबासाहेब नािनंदाा बोब घेऊन बंगलयाव पत आे.

ववा २ डसबा नािनंद िसाळी नेहमीमाे सवासाता आे , तेहा ं बाबासाहेबबछायातं पडून ाह ेहोत,े याापहातां बाबासाहबे हाे, “आास वळेेव! आज आपलयाा खूपिाम िावयाे आहे”. ते बछायातंून रठे, हा घेता व िाणमासणे‘दास िॅपट ’ या ंथाती ,सदंभत मिजू पत डोयांखाून घाून , ब ॲड िा णिमाण स ’ या आपलया ंथाचया ेखनासाठीबसे.हेलया मिजूाी पाने ते नािनदंा टाईप िाया देत होते. िअा नंत , नान जेव वथोडी वातंी यातं तीन तास घावनू पत हावयास बसे , व हेा मिजू टाईप िवून घेत

होते. संियााळपयत हे िाम ाे होते.

7/18/2019 .



संियााळी तबटेे दाई ामा यांचया सिााे यानंा आमं होते. दी नागिांत हासिा समांभ अिोवहा महौी येथे होा होता तेथे ते गेे. त नािनांद बोब गेेमाईसाहेब गेलया नाहीत. समांभाा दीती अपृय िो हजाचया संयेने रपथत होते.समांभानंत बे िो बाबासाहेबांना भेटावयास याचंया बगंलयाव आे. वऱहांात खचय माडंलया

होया. भेटावयास आेे िो आपापसातं िीत होते. ा मय ोत होता ‘बधमचयासाासाठी िाय िाय िेे पाहज’े याव सवण िो ाी आठ वाजेपयत गपा िन आपापलया घीगेे बाबासाहेबानंीही तेथे थोडे हिे जेव घेते.“माया हयातत हे माझे ंथ िात होतीिा ?बौधमा ा जोात ाे िा ?” या व्याव नािनदंबोब अतंीचयातळमळीने बोताहे.साडेदहाचया समाास ते झोपी गेे तेहा ंनािनदं आपलया घी गेे.

दसे दवीनेहमीमाे आपी दैनंदन िामे रिून संियााळी नािनिंदडून हेलयामिजूाी पाने टाईप िवनू घेती.संियााळी बाबासाहेबानंी याचंया आजाी हाताऱया मायाी

िौी िेी.पंत िोिाडूनही र आे नाही. माळी वयि होता. याा िामाा रिही नहता ,हनू , माईसाहेब याा िाढून दसा त माळी ठेवाया सांगत होया.बाबासाहेब यानंा सागंत होतेिी हाताा आहे, आता याा दसे िो िनोीस ठेवी ?असू ंदे आपलियाडे! याा तू औ्धोपाि.पंत माईसाहेबानंी याा औ्धोपा िेे नाहीत िी िौीही िेी नाही.बाबासाहेबनािनंदा घेऊन मायाचया खोीव गेे.माळी बाजलयाव पडा होता.अंगात ताप होता विखोलयाने तो हैा झाेा होता.याी वृपनी जवळ होती.बाबासाहेबानंा पहाता माळी रठयाायन ि ागा. बाबासाहेबानंी याा रठू दे नाही.यानंी याचया िपाळाा हात ावूनपाहा.तेहा ंमाळी , डोयात अ ूआून गहवन हाा ‘आज यक भगवान माया झोपडीत आा ’असे हनू याने आपलया दोही हातांनी बाबासाहेबांा हात िपडून िपाळाा ावा आ डू

ागा.याी पनीही डू ागी.बाबासाहेब हाे ‘असे िाा डाये?’ माळी हाा “भगवान ,मी आता िए दोन दवसांा सोबती आहे.”मा मृयचूयाअगोद भगवानाे दणन झाे, हे माझे महाभायआहे.’बाबासाहेब हाे ‘अे डू िना! औ्धोपा िा! मी औ्ध पाठवनू देतो.मृय ूटाळता येत नाहीप औ्धोपााने थोडा आाम मळतो व िाहंी िाळ तो पढेहीिढा जातो.मृयूा िा एहढेभतोस ? अे सवना िधीती माये आहे.माही माये आहे!म िोाा िवता येत नाही.तूातं हो व मी पाठवतो ते औ्ध घे’.असे थोडासा दासा देाे बोून बाबासाहेब तेथून पते वमायाा ागाी औ्धे िेमिटडून आवनू माियाडे पोहती िेी.

दनािं १६ डसबा म बंईत दका समांभ भवयाा िायणम बाबासाहेबानंी ठवा ; आयामाे यानंी मंबईती िायणियना िळवे होते.या समांभासाठी ेलवेने जायासाठीटणासी ा तिटे झहण िावयास सांगती होती.ती ती मळत नसलयाने ताीख ३डसबा नािनदंाने सांगते.याव माईसाहेबानंी , या व बाबासाहेब हे दोघे ौदा डसबावमानाने व िबाीे िो जमे तसे ेलवेने जावते असे सवे.ती यवथा ियास नािनंदासागंयात आे.

ॉनवचया खचयव , माईसाहेबांे वडी , बधं ू व डॉ. मावि बसे होते.बाबासाहेबांामडूही ागंा होता.तेहा याचंया मेहयाने ननाया िोनातंून ोट ेिाढ.े

7/18/2019 .



१६ डसबा जो दका समांभ म ंबईत होा होता , तो बाबासाहेबांे हते. यासाठी यांामाम ि मासेन समथण, ब.ॅ समथण यांे त ते, याचंियाडे िावा असे बाबासाहेबानंी ठवे होते.ते जमत नसे त बाबासाहेबांचया म बंईती ा दवसाचंया हायाी सोय ब.ॅ समथण यांचया घी िावीअसे प बाबासाहेबानंी नािनदं यास टाईप िाया सांगते व याव वाकी िन ते िसाळी

पोटात िटायास सांगते. ते प असे :

‘Last time when Doctor Ambedkarwas in Bombay you had promised to arrange for his

stay with Mr. Kumar Samarth.Doctor Saheb is leaving Delhi on the 14thfor his conversion

programme inBombay on the 16th December.If Mr. Kumar’s place is availablehe will prolong

his stay in Bombay.Otherwise he will have to cut short his stay.In that case he will stay in

Bombay for three-four days, in which case you will have to oblige us by accommodating him

at your residence.So please let us know that arrangments are possible.”(Letter of Rattu to

Barrister Samarth to make arrangments for A’s stay in Bombay when he comes in Bombay forconversion ceremony).

‘ब अडँ िा ण मासण’ या ंथाा बासा मिजू व आेलया पांना ावयाी रे, यांामिजू नािनंद टाईप िीत बसे. माईसाहेबांे वडी , बधं व ामाव जाधव अा तघांनी मंबईस ,या दवी ाीचया गाडीने जाये ठे व ते िो टेनव गेे. बाबासाहेब झोपी गेलयावसानािनंदने हाताती िाम पूणि न सवण टाईप िेेे िागद टेबाव नीट ठेऊन ते ाौ िए वाजतातेथे बगंलयाव झोपे.

दसे दवी दनािं ४ ा बाबासाहेब समाे ८–४५ ा रठे. नािनदंने, ाी टाईप िेेीपे बाबासाहेबाचंया पढे िन सा घेतलया व पोट ियासाठीबोब घेऊन ते १० वाजता बंगलयाचयाबाहे पडे व बाहे जेव िन ऑसा गेे. िसाळी समाे ११वाजता बाबासाहेबानंा भटेायाजैन धमे िाही िो आे. यांनी जैन व बौ धमती तवांी सम व व्म थळे याव यांचयाी िेी. या बाबतीत जात वावनमियावा व दोही धमती िोांा मा िावा , यासाठीयोजना आखावी अी यांनी बाबासाहेबानंा वनतंी िेी. बाबासाहेब हाे, ‘या संबधंी आप रा ाी८–३० चया नंत जात ि.’ जनै मंडळी दनािं ५ ा ाी पत येतो असे आशासन देऊन पतगेी. या संियााळी डॉ. बाबासाहेबानंी िाही पे वतःही ही. यापैिी िए आायण अे यानंा व

दसे ी. एस. एम. जोी यांना होते. वाय ‘पिन ’ पकाे येय , धो , िायणम वगैे मासंबधंीमाहती देाा १०–१२ पानांा इंजी मिजू ; देाचया सिाने भातात बौ धमा साियासाठी सहाय िाव े अा अथे या सिाास प –असे सवण खा बाबासाहेबानंी तयािन ते टाईप ियासाठी नािनंिदडे सोपवे आ वी ताीख १६ चया यवथेसंबधंीे पहीहाया सांगते.

दनािं ५ डसब १९५६ ा संियााळी ५–३० ा ऑस सटलयाबोब नािनंद साहेबाचंयाबगंलयाव आे.तसा साहेबांा िनो सदाम याने यांना ोन िेा होता.दपाी दोन वाजता माईसाहेब वडॉ. मावि बाबासाहेबानंा इजंेन देऊन बाहे गेे होते. बाबासाहेबांना झोप ागत नहती.ते

अवथ होते.ते माईसाहेबांना बोावीत होते.पंत या घी नहया.सदामाा यांनी खडसावनू वाे

7/18/2019 .



तेहा याने, या बाजाात जातो हून दपाी गेलया आहेत ; पतं िांही सागं ू िनोस हालयाआहेत.हनू मी िाही बोो नाही असे सांगते.अा मनःथतीत मध ूनमध ून बाबासाहेब ‘ब अडँिा ण मासण’ या ंथाा मिजू हीत ; यामळे याचंया हातनूतीन -ा िागद हून झाेहोते.नािनदं ५–३० ा आे.यावेळी बाबासाहेबांा ेहा ान झाेा व ते अवथ असेे

याा दसे.यानंी नािनदंा हेे िागद टाईप ियास दे.संियााळी माईसाहेब आलया ,सदामने यानंा बाबासाहेब दपापासून बोावतहोते हे सांगते.माईसाहेब िाही वळे डायनगटेबाजवळ बसून होया.नंत या साहेबांचया ममयेगेलया. थोावळेाने माईसाहेब बाहे येऊननािनंदा , डॉ. माविानंा वमानाने–आताचया –ोनने झवन िन म बंईा पाठवनू ायासांगते.मोटाने वमानतळाव पोहोवयाीही यवथा िावयास सांगती.

बाबासाहेब सतंापेलया मनःथतीत अवथपे बछायाव जाऊन पडे.अगोद ठलयामाेथोा वळेाने ते जनै गृहथ , बौ व जैन धमे ऐय सपंादन िता येे ितपत य आहे या संबधंी

ियास आे.यांनी नािनदंजवळ भेटयास आलयाा बाबासाहेबांना नोप दा.‘मी ािथो आहे, यानंा रा बोाव ’ अस ेते हाे व नािनंदी पाठ ते न ते तो ,‘मी िए पांदहा मनटाने यतो , यानंा बसाया सांग ’ असे सांगते.थोा वळेाने ते नािनदंा आधा घेऊनबाहे वऱहांांत पाहयांी बोावयास येऊन बसे.या दोघा जैनांनी , बाबासाहेबानंा रथापन देऊननमिा िेा.दसे दवी दनािं ६ डसबा जे जैनां े संमेन भाआहे, यातंी जैनमनबोब बौधमण वजैनधमण यांे ऐय याब , बाबासाहेबानंी िावी अी यांनी इचछा दतिेी ;आ ‘मसंिृत िी दो धा :–जनै औ बौ -मन ी नथमजी –िाि —आदण साहय सघं सदा ह (ाजथान) संवत २०१३–मलूय १२ आ.’ही पिता दी. बाबासाहेब तीपहात असताना , डॉ. मावि वमानतळाव जायास नघाे.ते साहेबांी िाद बोे नाहीत.

‘राचया सबंधंी नी वळे ठव ूया ’ या जनै गृहथाचंया बोयाव साहेबानंी यानंा टीसानंा ोनिन य तो संियााळीी वळे याया सांगती िा िसाळी यांना जमा नहते.ते गृहथबाबासाहेबानंा नमिा िन रठून गेे.बाबासाहेब तेथे थोडा वळे डोळ ेमटून बसून ाह.ेआ हळूआवाजात ‘बं ंगचछामी ’ ह ूागे.नंत यानंी नािनदंा ‘ब भतगीते’ ही िेॉडणावाया सांगती व या गीताबंोब आपही गग ू ागे.िनोाने जेवास याया सांगतेतेहा , ‘जेवाी इचछा नाही ’ हाे.नािनदंचया आहाने नंत जेवावयास रठे.डायनग हॉामागण ाइगं हॉमध ून होता.या हॉचया दोही बाजूा भतीचया िडेने ंथांी िपाटे ओळीनी ावेीहोती.ती िपाटे ंथानंी खनू भेी होती.ंथाने भेे टँड ही होत,े याती िए ंथ घेऊन

बाबासाहेबानंी तो रघडा. तो ठेवून दसीअमाी रघडून यात जी अयंत दमळ पिते होती.याती िाही ंथ िाढून नािनंदचया हाती दे. या अमाीचया बाजचूया अमाीत िायाीपिते, या पढचया अमाीत समाजााी , याचया बाजूचयात तवानाी , िएा अमाीतअथणााी त दसीत ािजााी , याचया बाजचूया अमाीत रम ंथ होते. हे सवण आपेअावत ंथभाडंा पाहून िए दीघण नशास सोडा ; आ हळूहळू ात डायनग टेबापाी गेे.इचछा नसतानाही दोन घास खा,े व पत हॉमये येऊन बसे. नािनदांना िडोीा ते ाऊनमसाज िाया सांगते. मसाज सपंलयाव ते िाठीचया सहायाने रभे ाहीे आ िएदम मोांदाहाे , “ र िबीा तेा भवसाग डे ” पत हॉमध नू येताना आपलया वानायातींथािंडे पहात पहात ते बछाियाडे आे व याव आडव े झाे. नेहमीमाे नािनदं पाय ोळू

ागे, यावळेी बाबासाहेब निती नािनंदाजवळ देी पिते बाजचूया टेबाव होती ती ाळून

7/18/2019 .



पाहू ागे. या टेबाव या पितांवाय िाही ंथाी टपे, हेी िे, टाईप िेेामिजू यांा ढीग पडेा होता. यावेळी ते ा िथेे दसत होते, ेहाही िएदम नतेज झााहोता. यानंा झोप येऊ ागी तेहा नािनंदाने जायाी पवानगी मागती , तेहा ते हाे “जाआता प रा िसाळी िव ये, हेा मिजू टाईप िावयाा आहे.” नािनदं दनािं ५ ा

ाौ घी नघाे तेहा ाीे ११–१५ झाे होते; इतयात सदामने यानंा पत बोावे व सांगते‘साहेब तहाा बोावताहेत ’. ते पत येऊन साहेबांना हाे ‘साहेब िाा बोावेत ?’ ते हाे“अे ती , अे आ एस. एम. जोना हेी पे आ ‘ब अँड हज धम ’ हे सवण इथे मजजवळ ठेवयावन मा ी वायी आहे.” नािनंदने यामाे िेे व ते जाया नघाे तेहा ११–३५झाे होते. घी जातांना थोा अतंाव यांी सािय पं झाी. आ सवण दिानेही बंदझाेी! यानंा तसे खडत पायी जावे ागे. घी जाईतो , मया रटी होती. झोपाया यानंािए वाजून गेा होता.

दनािं ६ ा नािनंद िसाळी नेहमीपेका रीा रठे.तेहा याचंया कात आे िी ,साहेबानंी िसाळी िव बोावे आहे.ते तसे आपी िसाळी िामे भभ आटपावीत हूनदाढीे सामान बाहे िाढतात न िाढतात तो सदामा याचंया पढे रभा ाहा आ हाा ,‘माईसाहेबानंी तहाा ागी बोावे आहे.मा गाडी घेऊन पाठवे आहे, असा तसेा!’नािनंद तसे सदामाबोब बगंलयाव गेे.माईसाहेब वऱहांात होया.यानंा नािनदंनेवाे , “एवा घाईने िा बोावेत ?”माईसाहेबानंी यानंा बाबासाहेबाचंया बछायाजवळनेे.नािनदंन , “बाबासाहेब मी आो आहे!” असे भाबंावनू मोादंा ओडे! साहेबाचंया अगंाायानंी हात ावा ;यानंा ते गम असलयाा भास झाा हून ते छातीा मसाज ि ागे.माईसाहेबानंीही िए मा ँडी घेऊन साहेबाचंया तडात घाती , ती सवण ती बाहे आी ; मग यानंी

नािनंदा ऑसीजने सड रघडाया सांगते व साहेबानंा ऑसजन देयाा यन िेा. हेसवण यन नषळ होते. तेहा िळून िे िी , बाबासाहेबाचंया जीवनाा ंड ंथ आटोपेा आहे.साहेबाचंया जवळचया टेबाव िए सज व औ्धे पडेी होती. पिते व टाईप िेेे िागदहीअतायत खाी पडेे होते.नािनदंन े वाहे े िधी झाे ? ते िधी व िसे झाे हे माईसाहेबिाही सागंू ित नहया.बाबासाहेबाचंया अनयायांे माईसाहेबाबं पिषळ गैसमज झाेे होते.यामळे या अािन झाेलया मृयूमळे या भयत झाेलया होया.हून या नािनदंा , ‘ाौबगंलयाव झोपो होतो ’ अस ेसांगयास सागंत होया. तसे सागंे नािनदंने िनााे!िा ते ाौरीा घी जाऊन झोपे असता असे खोटे सागंे िासाठी िाये?माईसाहेब हालया , ‘ही एवढी

मोठी ायी. ही यांी इटेट याब ते मायाजवळ िाही बोे नाहीत , आता हे सवणि सेनताये!तम ेिो मायाव वाटे ते आोप िती ? या याचंया बोियाडे नािनदंे ासेक नहते ते बाबा गेलयाे पाहून मोांदा डू ागे, बगंलयाती माळी , सदामा वगैे सवण िो गोळाझाे. मायाने बाबाचंया पायाव ोळ घेती , व ‘माझा भगवान गेा ’ हनू तो मोादंा डू ागा.

माईसाहेबानंी ही बातमी सवना िळवावयास व पढी यवथा िी िायी हे पहायासनािनंद यास सांगते. नािनदंाने समाे ९ वाजता ोन ियास सवात िेी.सवणी भााज ,टी. बी. भोसे , िंानंद ाी , सोहना ाी यानंा ोन िेे; प िोी यक ोनव भेटेनाहीत ; हनू बाबासाहेबाचंया बगंलयाव यानंा ताबडतोब पाठवा असा नोप ियेाचया घी ठेवा. हे

सवण िो दहा , सवादहाचया समाास आे. सवे ‘बाबा ’ गेे होते! िोाा दःखावेग आवा ?

7/18/2019 .



दीती िनटवतयानंा ोन िेलयानंत म ंबईा साथणि ॉ ेजव ी. तळविटानंा वऔंगाबादचया ‘मद ’ िॉेजव ी. वाळे यानंा ोन िन ही दःखद बातमी िळवी व याबोब बाबांा पाथव देह मंबईस आीत आहोत ती तही िोी दीस येऊ नये हेही सांगते.

सवणी टी. बी. भोसे , िंानंद ाी , सोहना ाी , पदं भााज वगैे मंडळी ,बाबांा पाथव देह म ंबईा ाटणडण ेनने याया व यासाठी ागाऱया पैाी यवथा ियाेठहोत होते; इतयात माईसाहेब तेथे आलया व हालया िी , वम बंईा न नेता सानाथा यावे वयासाठी ागाे पैसे तही जमवा , मजजवळ िाही नाही! हे िऐून सवण िो संतापे.अिडेबाबासाहेबािंडे, याचंया अनयायानंा येयाा माईसाहेबानंी माव िेा होता. बाबासाहेबाचंयाइचछेवही या वागत होया असा बोबाा झाेा होता. यामळे हे सवण बाबासाहेबांे हातेअनयायी यानंी यानंा या दःखद पथतीतही तड न घायाी समज दी!आ ते सवणज वािन व मंबईस नेयाचया यवथेस ागे. ागी पैसा रभा िाया त ी. टी. बी. भोसे

हाे माझी गाडी िवा आखीन जादा पैसे ागे त िोिाडून ती िजण घेऊ या.

ही ाी असता सवणी जगजीवनाम , गोवदवभ पतं , सवणसग आ इत मंी विोसभेे व िो प्देे सभासद बाबासाहेबानंा आदाजंी वहायास आे.दःखावेगाने सवचयाडोयात अ ू आे. ी. जगजीवनाम त ं दून ं दून डत होते.ते िेसवाे असेतीडॉ.आबंिेडांचयाब नतातं आद होता. बाबासाहेबांी अपृोााी व पययाने भाताेजगाती थान रंावयाी यांी तळमळ िोीही िनाा ित नहते.जगजीवनाम हाे ,“आमा वातंयदाता गेा.” थोा वळेाने ते माईसाहेबाजंवळ जाऊन बसे.सांवनप दोन दबोलयाव यानंी माईसाहेबानंा वाे , ह े िधी झाे?माईसाहेब हालया , “माहीत नाही. ाी

याचंयाजवळ िोी झोपेे नहते.” हे िऐून जगजीवनामना आया धा बसा व ते रीनहोऊन हाे , ‘सात िोटी अपृयाचंया अनभ्त ाजाचया वेटचया की िोीही , नसाव,े हे आयणआहे!!”सवणी टी. बी. भोसे, िंानंद ाी , सोहना ाी , नािनंद हे सवण आपाा ,याचंया वेटचया की िा ाहता आे नाही याब हळहळत होते. या िोांनी जगजीवनामना वम बंईस नेयासाठी नया खत सिािडून वमान मळे िा ? हनू िौी िेी. ती यवथाियाे जगजीवनामने माय िेे.इतयात पं. जवाहा नेह बाबासाहेबानंा ाजंी वाहयासआे.थोडावळे ते बाबाचंया पाथव देिहाडे ोखून पहात होते.या गाा वानाा मूि मानवदंना देऊनते माईसाहेबािंडे हॉमये येऊन बसे. समाे वीस मनटे तेथे बसे.सभोवाी बाबासाहेबांी

ायी पाही आ रगा िाढे िी धय धय या प्ोमाी!भाताचया िआााता िए दयताा नखळा! वाजवळ , नेह व वी सवणमंडळीआ माईसाहेब असताना ेसचया व अिने खाजगीोटोाण नीअिने ोटो घेते. नंत माईसाहेब , प.ं नेहना हालया , “डॉ. आबंिेडाचंया पाथवदेहाे दहन सानाथा हावे अी माझी इचछा आहे, यां े अनयायी म बंईा नेयाे बोताहेत. वनेयाी सिात यवथा हावी.” प.ं नहे हाे , डॉ , आबंिेडांा पाथव देह नेयासाठीवमानाी यवथा िेी जाई , प सानाथा नेे ा अवघड आहे.ते ागंे नाहीत.यवथाागंी होा नाही.म ंबईत सवण यवथा िठी होई. प.ं नेह पतलयाव यांचया खाजगी टीसांाोन आा िी व वमानतळाव नेे िी मा ोन िा मी हा घााया येतो.

7/18/2019 .



व िोाचंया दणनासाठी बाहे ठेवे.ाखो िोांनी ागंेतनू येऊन वाे दणन अपूूण डोयानंी घेते.िाहंनी वाचया पायाव िडोे ठेवनू टाहो ोडा.िाहंनी दःखात्याने आपे अंगजमनीव िटाे व “बाबा ” असा टाहो ोडा.ाखो िोानंी िाया ती दंडाव व छातीवावलया.

िएा िव ॅटामण तया िेा. याव ांी जे िेी.याव बाबासाहेबांा पाथव देहा वाजता ठेवयात आा.ि साडेाा बंगलयाचया बाहे पडा , तेहा “बाबासाहेब झदाबाद!बाबासाहेबअम हे!” अा अपूण नेानंी िोानंी रूतण घो्ा िेलया.साे असमंत दःखाने यापनूगेे.ि व या समवेता िोसमदाय िामी दवाजा , ादंी िौ , नई साई , ौी बाझा ,हौसखस , अजांमी दवाजा , िॅनॉट ेस, िझणन ता , इंडया गेट, हाजान ता , पृवीाज ता याभागातनू सदजंग वमान तळाव गेे तेहा ाौ नऊ वाजे होते.व आताना याचया दोहीबाजूा ाखो िो डत वेटचया दणनास रभे होते.प.ं जवाहा नेह व अिने इत मायवांे

हा वमानतळाव आे होते.ते वास वाहे व व वमानात नेे , तेहा िोानंी बाबासाहेबाचंयानावाा डं जयघो् िेा. बोब ाौ ९–३० ा वमान दीहून नघाे.िसाळपासून गोळाझाेी िनटवत मंडळी , ाीय , पूंद नािनंद , टी.बी. भोसे वगैे व माईसाहेब वमानातबसे.ते वमान मये नागपूा रतवे गेे.तेथी असंय अनयायानंी सानयनानंी , भावपूण ाजंी वाहलयाव ते ाौ १-५० ा सातंा झ वमानतळाव रते.थम ६ डसबा दीत असेठवे होते िी , ताीख ७ ा िसाळी १०–३० चया समाास वाा अनीसंिा िावा.पंत दीहूननघाया वळे ागा , वाय नागपूाही थाबंाव ेागे.तोपयत बाबासाहेबाचंया मृयूी बातमी सवण देभ पसी.ताबडतोब िो मळे या वहानाने व गाातंून जागा न मळालयास टपाव बसूनसािो बाबासाहेबाचंया अंयदणनाा येऊ ागे.सातंाूस वमानतळावही डं िोसमदाय हज

होता.तेथनू तो बाबासाहेबांा पाथव देह दादचया यांचया ाडया ाजगृहात आा.ाजगिृहाडे ोहोदानंी िो दणनास येत होते.सवना यांे अंयदणन घेता याव ेहनू बंगलयाचया पोणमये मय वेदााी तो पाथव देह ठेवा होता. दणनाथ िोांी ागं एवढी ाबं होती िी संबधं हदिॉनीा वढेापडा होता.दणनासाठी म ंगीचया पावानंी िो पढे सित होते.

☐ ☐ ☐

7/18/2019 .



कि ६ व े

रणणनवि महायाा(मुंबई)

वा दनािं ६ डसब१९५६ ोजी , मी ओलडसेेटएट बलडंगमये नेहमीचया ऑसचयावळेेा पोहो व ऑसचया िामाा सवात िेी. समाे १२ वाजता डायेट ऑ इमनचयािेीती िए िमणाी ी.सावंत हे माियाडे आे व यथत अंतःिाने डोयातं अ ूआून मायानंी सांगते , “घात झाा! बाबासाहेब गेे!! मी टेीटवी बातमी वाी!!!” याचंयाबोयाव माझा वशास बसा नाही.‘मी ागी सदाथणि ॉेिजडे गेो.तेथे दवाजाव इंजीमाहती पि ावे होते, साथणि ॉ ेजे जिन डॉ. भी. ा. आबंिेड याचंया मृयनम िॉेजबदं ’ मीदःखत अतंःिाने माया ऑसमये पतो व इतानंा ही बातमी सांगती.

दःखाने भाावेलया अतंःिाने व ूय मनाने सवणयवहा रिून मी घी येत असतानााजगहृात ो िा ाजगृह माया घाचया थोडेसे आधी मय ता –न. प. ोडवआहे.ाजगहृासमो िोांे थवचेया थवे, अू नंी डबडबेलया डोयानंी व दःखाने ान झाेलयाेहऱयानंी रभ ेाहे होते.िाही बसे होते. िाही म बंई व रपनग यांचया ाी दांतून यते होत.ेयाव मे त हमहमसून डत होती. सवे बाबासाहेब गेे होते!!

मी आ ी. भाि ििे जया आठवी िाढून सायंिाळी सात ते पहाटेस साडेतीनवाजेपयत , ाजगहृाचया िएा खोीत बोत बसो होतो.बाबांा पाथव देह म ंबईा आा , िी दी

अग नागपू येथे यां े अंय वधी होा , याब िोातं अिने िाचया बातया पसेलयाहोया.बाबानंा मृय ू आा तो नैसिग ि अनैसिग या संबधंीही िोामंये अिने िाचया बातयापसेलया होया.िा बाबासाहेब , मधमेहामळे व बैा िामामळे ीाने गीतगा झाे होते तीयां ेबौि िाम अखंड ाू होते.आजाी आहेत अी िाही बातमी नसतांना हे अािन िसे घडे!याव अिने ितण वितण ाे होते.

पहाटे बाबासाहेबांा पाथव देह ाजगहृाव आा गेा.यानंत , सोहना ाी , िंानंदाी , नािनंद व मी असे ाजगृहापढी महापािेचया बागेत बोत बसो.नािनांद , दनािं ५डसबचया ाी साडे िअानंत बंगा सोडून गेलयानंतआ दसे दवी िसाळी सदामाचया बोबगाडीतून बगंलयाव आे. या दयान या घटना नािनंदानी िनोिाडून िऐलया या यांनी मासांगतलया याा साां असा:

औ्धोपा िावयास माईसाहेब , बाबासाहेबाचंया खोीत गेलया तेहा साहेब खूप मोांदाबोत होते. यानी इजंेन िनो त ूजा , असे माईसाहेबानंा रेनू र गा िाढे होत,े असे िताााास , नेहमीमाे नेऊन ठेवाऱया िनोाने िऐे व तो ास ठेवून बाहे आा.बाबासाहेबानंी िताघेते व १२ चया समाास , हेलया तावनेचया मिज ावन ेवटा हात वावा हून बसे.१२–१५ वाजेपयत यानंी त ेिाम पूणि ेे, आ झोपयासाठी बछायाव पडे.

7/18/2019 .



यांी खोी पहलया मजलयाव होती.तेथे यांा प ं ग होता.बाजूचया खोीत ंथांी िपाटेहोती. माईसाहेब दोज याचंया खोीत जेाचया प ंगाव झोपत.या ाी या तळमजलयावचयािएा खोीत झोपेलया होया.या दसऱया दवी पहाटेस रठलया व बाबासाहेबांचया खोीतगेलया.िनोािंडून िॉी िवनू घेती व ती पऊन या पहा बछायाव (तळमजलयाचया)

पडलया.बाबासाहेबानंा हा घेऊन जा हून यानंी सदामाा सांगते.सदामा हा घेऊन व गेा वभीतीने तसा धावत पत आा व हाा , ‘साहेब वपे झोपेे दसे!’ माईसाहेबानंी याासांगते , ‘त ूनािनदं , ाी आ इंजनअ भोसे यानंा आठ वाजता ोन िन सांग िी साहेबा िसी आहेत , िौ या.’ ोन ियाे िन माईसाहेबानंी सदामाा मोटाीने नािनिंदाडेपाठवे. नािनदंानी , बाबासाहेबानंा बछायात झोपेलया अवथेत पाहे , आ यानंी हंबडाोडा.नंत यानंी सवना ोन िन हे दःखद वृ िळवे.िबाी सवण िोांनी यानंा बछायावझोपेलया अवथेत पाहे.हे सवण वणन सदामा िनोिाडूनही िऐावयास मळाे.

बाबासाहेबाचंया िअमात मृयूी बातमी रया हदथानात आ सवणजगभ दपापयतपोहोी.भाताती दत वगती हान थो िो दःखाने ियाूळ झाे. नागपू , वदभण,माठवाडा , िनिट , पजंाब वगैे ाबंचया पलयावे िो म ंबईा बाबासाहेबां े वेटे दणनघेियाता ेलवने े आ.ेम ंबईचया आसपासचया जलाती िोही मोा माात आे.ा थोािोानंी ेलवेी तिटे िाढी होती.बहितेांनी मृयूी बातमी िळता भांबावेलया थतीत टेनगाठे व मळे या गाडीने, मळे या डयात , टबोडणव रभ े ाहून , डयाचंया वे भागाव(टपाव) बसून म बंईा येऊ ागे. ेलवे टेनवी ंड जनसमदाय पाहून लेव े अिधाऱयानंीबाबासाहेबाचंया अनयायानंा वासात य तेवढे सहाय िेे. नागपू , मनमाड , मज , वगैे टेनातंनूपे ेलव ेगाा सोडलया.म ंबईचया दाद टेनव रतन िोांचया झंडी दनांि ६ते ९ िएसाया

ाजगिृहाडे येत होया.

बाबासाहेबांा पाथव देह मंबईस वमानाने येत आहे ही बातमी म बंईती िोानंा िळी तेहािोां ेथवचेया थव ेवमानतिळाडे जाऊ ागे. दीहून , बाबासाहेबांा पाथव देह घेऊन जे वमाननघाे ते नागपू येथी िोांनी ९ ते १२ (ाौ) असे तीन तास बाबासाहेबांना मिू वंदना सानयनानंीव भाावेलया अंतःिांनी दी.वमान तेथून नघून सातंाूस वमानतळाव ाौ १–५५ दनािं ७ा रते. ाजगहृाचया गीव ाऊड िपी ावून िोानंा आदे देयात येत होते.वमानातीिोापंिैी िंानंद ाी वगैे िाही ज ाजगहृाव सळ अगोद आे व ाऊड िपीवन

ांा घो् स िेा.वमानतळाव २५–३० हजा िो जमा झाे होते.देह ॲयसमयेठेवयात आा.ॲयस २-२५ वाजता ं वमानतळावन ाजगृिहाडे जायास नघाी.हजाो िोथडंीत ि िड डत याचया दोही बाज ूनंा हातात हा घेऊन व डोयांतून अू नंा वाट िन देत रभेहोते.िाहनी हातात िंदी आे होते.िाहीनी गॅसबया त िाहनी िॉे चया दवा आलयाहोया. िोांी वदंना घेत घेतॲयस हळूहळू ात ाजगृहाा४-३५ वाजता आी.तेहााजगहृापढे जमेलया ाखो िोाचंया तडून िए आतण व नघाा “बाबा!!” आ ते असापे डूागे.

बाबासाहेबांा पाथव देह िोठे ठेवावा याब पढाऱयातं स झाी.तेहा मी ी. भाऊाव

गाियवाड व िंानंद ाीना सवे िी , पोणमये ठेवे जाव े हजे एवा अाट समदायाा

7/18/2019 .



यां ेनीट दणन घेता येई. .ं ानी सवे िी , आधी घात ठेवा व मग बाहे.देहाा ाजगहृातआतानंा माईसाहेब थम आत डत आलया.दीहून बोब आेे िो याें ड े पाहून तचछतनेेटोनू बोत होते.ते मी वतः िऐे.मिंद व यवंत तिबात मेबया घेऊन मागनू आे.वाचयािसाळी पोणमये रासनाव पमेस पाय व पूवस िडोे िन बाबासाहेबांा पाथव देह

िोदणनासाठी ठेवा.याचंया िएा बाजूा माईसाहेब व यवंत आ मि ं द बसे. डोयाचया मागेबाी मूत ठेवी होती. मग िोाचंया दणनाा सवात झाी.यवंत व मिं दी हान मे मायाघी होती.औगंाबादहेून आे ेवाळे, . टीस वगैे मंडळीनी हाताते सामान माया घी ठेऊनते ाजगहृाव आे.मी वतःहीाजगहृाव ाभ होतो.

समता सैिन दाे वयंसेिव व अिधाी ; यानंी जमेलया ाखो िोांी यवथाियासाठी जीवाे ान िेे. दोन दोन प्ांचया व दोन दोन याचंया अा ागंा नपू ोड व खाघेाटोड यावं िेलया होया.नपू ोडवचया ागंा ाजगहृापासनू दकेा ािळे ोडव गेलया होया त

खाेघाट ोडचया ागंा िगजॉजण िूचया बाजूने माया घापढूननपोडवन िगजॉजण हायिूावळसा घाून दणनासाठी पढे सित होया. िो मनट अध मनट रभे ाहून दणन घेत व यानंा पढेसिाव ेागे.

बाबासाहेबाचंया पाथव देहाा अिने संथां े व यांचया ाहयांे हजाो हा अपण ियातआे.एवढे हा आे िी , पह ेहा िाढून बाजसू ठेवे जात. या ढीगाव िोांना रभ ेाहून दसेहा घााव े ागत.ही यवथा ियास सात आठ िो आळीपाळीने िसाळी सात ते दपाी िएवाजेपयत रभे होते; यांपिैी मीही िए होतो.यावेळी मा िाही ये अयंत दयािव दसी.म ंबईेमहापौ ी. मिज आ डॉ.ा. बा. मोे हे ियनट पकात हा घेऊन िसळी ८-२० ा

आे.हा अपण िन मिज गहवन ओडे “बाबासाहेब! दतांे ाय थापयाचयाआगोद नघनू गेात!” ावबहादू सीतााम िेव बोे हे हा अपण ियास ८-२५ ा आे.हाबाबासाहेबाचंयााव ठेवनू या ८५ व्चया वृ सिहाऱयाने बाबासाहेबाचंया देहाा मठी माी व तेमोादंा डू ागे.याचंया दंडाा धन मी यांना बाजूा खूव नेऊन बसवे.ा. जोी यानंी हाअपण िन बाबासाहेबाचंया पायानंा मठी मान ते ओसािबोी डू ागे.

दत यांा आो त वााया िनो!मातांनी आपी मे बाबाचंयाांवघाती.िाहीनी भतीव िडोी आपटी , ििेजी मछत पडलया ;यानंा वयसंेिवानंी

थमोपािेे व बागेत नेऊन बसवे.

माईसाहेब , यांी नातग मंडळी , ब.ॅ समथण व याचंया पनी नमणदाबाई , ी. देवाव नािई वगैेमडंळी िएा बाजसू बसी होती.डॉ. जी.टी. मेहताही पाथव देहाी योय ती िाळजी घेत तेथे बसेहोते.

ाजगहृाचया सभोवती जमा झाेे िो , ाऊड िपीमध ून साीत होाऱया ाचयाघो्ेा िंपायमान आवाजाने साथ देत होते.

7/18/2019 .



हदू िॉनीती सवण हदूना बाबासाहेबाचंया पाथव देहाे दणन घेयासाठी ागंेत तीन ातास रभे हाव े ागे.हदू िॉनीती िोांनी ,‘आमचया वसतती ानयांा ाजा गेा!आमचयाहदू िॉनीे भू् हवे!!’अस ेरगा िाढे.

या सवणवाट यांीछायाे घेयास वतणमान पांे छायािा वचया मजलयावन ,िोाचया खांाव रभ े ाहून , झाडाव ढून , जेाचया इमातीचया सावन छायाे घेयासधडपडत होते.

वा दनािं ७ ा दपाी समाे १ वाजता बाबासाहेबांा पाथव देह ृगंाेलया िव र ंआसनाव ठेवा.यानंा दीहून या सटात आेे होते, या पो्ाखात िवचया रासनावठवेयात आे, गयाभोवती मही तसा गंडाळेा होता.ि १-१५ वाजता ाजगृहापढूनहाा! महायाेा आंभ झाा.या ेत याेतपढे व मागे मळून समाे दहा ाख िो अू गाळीत

आ बौ धमे हंिदे देत हत ाे होते.पोीस खायाने समाे पा े पोीसयवथेसाठी ठेवे होते.समता सैिन दाे हजाो सैिन , िोानंा पाी देे, थमोपा िे याीयवथा िीत होते. जगृहापासून ही याा नघून ामनााय इया िॉेज समोन मी हातो याचयापढी मदैानावन हसेट ोड (आतांे डॉ. आंबेिड ोड) ा मळाी , ही अभतूपूवण नघाेीमानयाा आ ेतदहन संिा , इयादी सबंधंी ननाया वतणमान पातंून ज े सवत वृातंस झाे होत,े ते मी वािाचंया माहतीसाठी सम येथे देत आहे :—

(१) ाजगृहातनू बाबासाहेबाचंया पाथव देहाी ंड मविू वाी ७ डसब १९५६िाढी आ ती वाजी िपाण ा नेी तेहां ेछाया ‘फी ेस जनणने’ नवा ताीख ८ डसबा

१ लया पानाव स िेे होत,े आ बाजूा हे होते ते असे:—“A view of the vast sea ofhumanity that accompanied the last remains of Dr. Ambedkar on the last journey.The left, the

right half of the picture shows the crowd in front of ‘Raj Grita’ (Ambedkar’s residence) and

half shows the scene at Shivaji Park for crimatorium, where the body was cremated” (The

Free Press Journal, of 8th December 1956)या मविीा आ अनसंिााचया वधीा वृातंसद पाने पान १ आ ५ यांवदेा होता तो आ या अंिाचया पहलया पानाव ाखो -िोांाबौ धमा िवीा िेलयााही वृातं होता. ते सवण जसेचया तसे पढे देत आहे:—

“Moving Scenes at Funeral Ceremony of Dr. Ambedkar.Bombay Friday.

.........Mangala Gour and Ganesh Puja (The Free Press Journal, 8th, 12th 1956 P.I.)

(२) िोसा.—या पाने ८ डसब १९५६ चया अिंात बाबासाहेबां े व दीहून म ंबईसआे व ते दसे दवी दहन ियास मान भूमीव नेे, यासबंधंी १व२ पानावं दोन नाळे,वणनािम वृांत स िेे.पहलया पानाव तीन ोटोही दे होते.“वाी दपाी डॉ. बाबासाहेबआबंिेड याचंया पाथव देहाी महायाा दाद येथी यांचया पूवचया ाजगृह या नवासथानापासूनिाढयात आी. डािवीडी छायाात डॉ. आंबिेड यांे व वाहून नेाा ि पषपहाानंी खनू

भेा दसत आहे. त रजिवीडी महायाेत सामी झाेलया जनसागाे आहे.” असे या

7/18/2019 .



दोन ोटे वणन आहे. “दाद ौपाटीव वाी सायंिाळी डॉ. आंबिेडाचंया अंयवधसाठीजमेलया कावधी िोानंी हात व िन बौ धमण िवीायाा नय जाही िेा. या संगीघेतेे छाया ”. पहा वणनािम वृांत येेमाे:—

(1)MOVING SCENES AT FUNERAL CEREMONY OFDR. AMBEDKAR

Bombay Friday

The mortal remains of Dr. B. R. Ambedkar were cremated to-day at the Shivaji Park

Hindu Crematorium, amidst touching scenes of grief, as lakhs of people paid their homage to

the departed leader.

More than half a million people witnessed the last rites which were performedaccording to Buddhist scriptures by Bhikku Bhadant Anand Kausalayan.

The funeral pyre, placed on a raised platform of sand, was made entirely of

sandalwood and was lit by Shri Yeshwantrao Ambedkar (Dr. Ambedkar’s only son) at 7 p.m.

while many sobbed quietly.

The remains were earlier taken to the crematorium in a mammoth procession the

biggest of its kind in living memory.The procession started from “Raj Griha”, the former

residence of Dr. Ambedkar at Hindu Colony, Dadar, at 1-30 p.m. and passed through Vincent Road, Poibawadi, Parel, Elphinstone Bridge, Sayami Road Gokhale Road, to Shivaji

Park.

As theprocession (a recritable sea of humanity) wended its way along the five-mile

route, moving literally at a snail’s pace, people showered flowers on the body of Dr.

Ambedkar which was lying on a motor van.Several organisations and individuals in the city

paid their floral homage, prominent among whom wereShri G.D. Tapase Minister for

Backward Classes, Government of Bombay Shri N.M. Naik-Nimbalkar, Minister for PublicWorks and Shri K.K. Shah, Vice-President of the Bombay Provincial Congress Committee.

This was the first instance in the history of Bombay when thousands of women

belonging to the poorer classes joined a funeral procession.

At the crematorium hundreds of perople, who had come from the neighbouring

districts, were waiting since early afternoon to have the last glimpse of the leader.

7/18/2019 .



The body was placed on a table at the crematorium facing the sea so that lakhs of

people who had assembled on the shore could have the last “darshan” of the leader.

Four Buddhist Bhikkus, led by Bhadant Anand Kausalayan, chanted “mantras” in

Pali, and the whole assembly repeated the mantras after them.The whole atmosphere wasfilled with “Buddham Sharanam Gachhami! Dhammam Sharanam Gachhami! Sangham

Sharanam Gachhami!”

TRIBUTES PAID : HOMAGE TO AMBEDKAR

Addressing the gathering in Hindi, the Bhadanta Anand Kausalayan paid glowing

tributes to the late Dr. Ambedkar.Two other Bhikkus, coming from Malaya and Ceylon also

paid tributes to the departed leader.

Shri. P.K. Atre, noted Marathi writer, speaking on the occasion, said that Dr.

Ambedkar has suffered and struggled for the rights for the seven crores of the depressed

classes of India.With his death had closed the last chapter of a great book, he added.

At the crematorium, the Chief Secretary to the Bombay Government, placed wreath

on the body on behalf of the Chief Minister. The body was profusely garlanded by several

organisations at the at the funeral grounds.

As the mortal remains were consigned to flames, the mourners burst into tears.The

wife of Dr. Ambedkar, who was present at the funeral, was beside herself with grief when the

funeral pyre was lit.

“LAST POST”

The city police honoured the departed leader by sounding the “last post,” an honour

given for the first time in Bombay to a non-official person.Hundreds of policemen were postedat the crematorium to maintain order and the top police officers in city personally supervised

the police arrangement.Among those who were present were Shri. S. L. Silam, Speaker of

the Bombay Legislative Assembly, Shri. M. Harris, Shri M. V. Donde, Shri. B. C. Kamble,

Shri B. S. (K) Kaikwad and Naushir Bharucha.

Earlier in the day, one and a half lakhs of the city’s industrial workers stayed away

from work in the biggest spontaneous demonstrations of public sorrow seen in Bombay,

since the passing away of Mahatma Gandhi.

7/18/2019 .



Since the early hours of the morning, thousands of industrial workers and labour

trekked to Raj Griha where Dr. Ambedkar’s body was kept on the porch.

Every approach to the Chowk in the Hindu Colony, near Raj Griha, was completely

jamned by large crowds and repeated attempts made by the police to keep the crowdsproved of no avail.

While every suburban train, bus and tram moving to Dadar brought a fresh load of

mourners, hundreds of others trecked long distances on foot to have one last“darshan”of the

late Dr. Ambedkar.From early in the afternoon, every street and lane on the route to Shivaji

Park crematorium was lined with crowds of men, women and children who braved the hot

sun to wait in patience for the funerral procession.

The arrival of the bier at the crematorium was herelded by six lighted candles which

were carried in by Shri Yeshwantrao Ambedkar and Smt. Ambedkar.Humans extolling Lord

Buddha were chanted by the Bhikkus as the lighted candles were placed round and image of

Buddha, before the actual funeralceremonies commenced.

Police Arrangements

The police arrangements to control the vast sea of humanity at the Shivaji Park sea-

face were almost perfect and repeated attempts made by a section of the crowd to break thecordon failed as a result of the prompt attention given by the constables and officers on

duty.Among top police officers present on the occasion to attend to the arrangements

personally were Deputy Commissioner of Police,Shri Pant, Deputy Commissioner of Police,

Shri W. K. Patil and Deputy Commissioner of Police, Shri Lobo.

The entire shore opposite the Shivaji Park crematorium was so overflowing with

crowds that many stood knee-deep in the sea despite the gathering darkness and the winter

cold.

Every ceremony was followed in rapt attention by the silent crowds surcharged with

emotion when the conversionceremony started.

Shri Atre’s 15 minute address moved the crowds to sobbing openly as the Marathi

literature in a thundering voice enumerated the work done by the Late“Babasaheb” during his

life-time and asked in a voice choked with emotion. “Why is it that out of this vast

conglomeration, death has come to only such a man the like of whom will never be seen

again by us.”

7/18/2019 .



(The Free Press Journal, 8th December 1956, Pages 1 and 5).

“A Special Journey”

Bombay, Friday;A letter written by Dr. B. R. Ambedkar, accepting the invitation sentby the Elphinstone College to attend its centenary celebration, was the centre of attraction at

an exhibition of rare books and manuscripts opened in the college hall this evening.

The letter sent from Delhi on October 27, expressing Dr. Ambedkar’s desire to at tend

the celebrations, says : “I am so far away that I shall have to make a special journey for the

occasion.”

Dr. Ambedkar’s body was specially flown down to Bombay last night, about the sametime that the centenary celebrations of his “alma mater began.”

(The Free Press Journal, dated 8th December 1956, page 1)

“OVER A LAKH EMBRACE BUDDHISM BOMBAY, FRIDAY”

At least a lakh of eager, downhoasted members of the Scheduled Castes embraced

Buddhism to-day, as the last remains of Dr. B. R. Ambedkar awaited to be consigned to the

flamesat the Shivaji Park crematorium.

It was the most spontaneous demonstration of loyalty to a leader ever witnessed in

Bombay and probably in the country, and provided an unusual climax to the last journey of

the Rebel against untouchability.

The mass conversion was conducted by a Buddhist monk, Bhikku BhadantAnand

Kausalayana, after a section of the vast sea of mourners had expressed a desire to be

initiated into the faith of their leader.

No accurate estimate of the number of converts was possible as the oath was taken

on the spur of the moment and simultaneously by the entire congregation.But thousands of

people, including large numbers of women present at the funeral, indicated by a show of

hands their willingness to embrace Buddhism when Dadasaheb Gaikwad, President of the

Maharashtra Pradesh Scheduled Castes Federation, asked them on the microphone if they

desired to be admitted to Buddhism.

7/18/2019 .



He said that Dr. Ambedkar was to have presided over the conversion ceremony on

December 16 in Bombay, when ten lakhs of people from all over the State were to join the

Buddhist fold.But, he added, unfortunately, Dr. Ambedkar passed away premature ly.“You

can now fulfill his last desire before his mortal remains are consigned to flames,”Dadasaheb

Gaikwad said and asked them to indicate their desire by a show of hands.

Immediately, thousands of hands shot up and Bhikku Anand Kausalayan administered

in Pali language “Diksha” by making the congregation recite the sacred hymns of Buddhism,

the“Shri Sharanam” and the “Panchshila”.

The neo-Buddhists were thereafter given a code of conduct in Hindi which stressed,

among other things the following :—

(1) “We swear–we shall not recognise any Hindu God or deity”,

(2) “We swear–we shall not worship any Hindu God or Goddess in any manner”,

(3) “We denounce the worship of any Hindu God like Rama, Krishna, Ganesh,

Mahadev and Satyanarayana”, and

(4) “Weswear–we shall not perform any Hindu ceremonies like Satyanarayan puja,

Mangala Gaur and Ganesh Puja”.(The Free Press Journal, 8th December 1956, Page 1).

(२) “डॉ. आबंेडक यांया अंयदपनासाठी २ ाखाचंा जमाव अयतं णतब वािगुकीमुळेगाभंीयत भ.

मुबंई ,ुवा.––डॉ. आबंिेड यांे व आज पहाटे ५–३० वाजता ंाजगहृातं आयातं आेतेहा पासून आज दपा १-०० वाजेपयत समाे दोन क िोांन यां अंयदणन घेत. पंत एवागडबडत िएदांह िोाी गैत वागिू झाी नाही.

डॉ. बाबासाहेब आंबिेड यां व दीहून वमानान ाौ दोन वाजता ंसांताूझ वमानतळावआयात आ. िा सायंिाळ ४ वाजलयापासून तेथे हजा िो अंयदणनासंाठी गद िन रभेहोते. या गदमळ तेथी िनोवगस आपी नेहमीी िामे िह मिषी झा होत.

यावणह दुतफ गद

वमानतळावन ाौ २-२० वाजता ंडॉ. आबंिेड यांे व दाद येथी यांचया नवासथानीनेयासाठ हवयातं आे. या वाबोब हजाो िो पाय येत होते. यामा मागतही हजाो

7/18/2019 .



आबावृ पेोमॅसचया बया ावन भ थंडीत ाभ रभे होते. हे व दाद येथी ाजगृहातंआयासाठ ३ तास ागे. तेथेही हजा िो अंयदणनासाठ ाभ तािटळत रभे होते.

िसाळ १० वाजेपयत डॉ. आंबिेड यांे िनटवत िो अंयदणन घेऊन गेे.िसाळपासून

हाचया ननाया भागातंनू हजाो िो मळे या वाहनान दादा ोटत होते.१० वाजता ंदादभागातं अंयदणनासाठ कावधी िो जमा झाे होते, दाद टेन (मय ेलवे) ते माटंगा ेलव ेटेनयानंा जोडाा मागण मासानं इिता खनू भा होता ि तेथ म ंगीाही ता आे नसत.जूि ायतेथ आज मानवी महासाग अवता होता अस वाटत होते.यामा हदू िॉनीचया गललया वखोदादाद िसण या भागातंही ाी ा गद झाी ि , यामळ िाहंिाळ बस व ामचया वहातिीसअडथळा नम झाा.िएा िठागद पागंवयासाठी पोसानंा सौय ाठीहा िावा ागा.

णतणय जमाव

एवढी जी गद तेथ जमी होती ती िो अयंत तीन अंयदणनासाठ रभे होते.बहसंयिोानं दंडाव िोदणन अा िाया ती धा िेलया होया.सवणज दःखभा अस झालयानअकः डत होते.या िोानंा अंयदणन घे सभ हाव हून .े िा. ेडेने नळा गवेघातेे िडो वयसंेिव मागणदणन िीत होते.

धामक णवणध

व ाजगहृांत आयातं आलयानंत बौ भकू ंन िाहं धािम वध पा पाडा. हा वध

अयतं साधा होता व नत डॉ. आंबिेड याचंया वाव पावय नदणि अीभ व ढवयातं आ.वाजवळ असंय मेबया ावयातं आलया होया.याचंया रा माईसाहेब आंबिेड बसनू होया.डून डून यांे डोळे सजे होते.

ाजगहृाबाहे ५ ूट र ंीचया िएा भय मंिावडॉ. आबंिेडांा मृत देह ठेवयांतआा.याचंया राा बाी िए मूत होती.दपाी १ वाजेपयत समा २ क िोानंी यां अंयदणनघेत.वासं वाहयातं आेलया हाांा तेथे ंड ढीग जमा झाा होता.

अंयदणनासाठ आज प, साताा , नागपू अा ाबंचया िठांाहूनह हजा िो आे.अंयदणन घेयासाठ अिनेानं आप पादा िाढून ठेवी होती.याा ंड ढीग याव दसतहोता.ाभ जाग झाेे व तासन तास तािटळत रभे असेे हजाो वृ िो , डॉ. आबंिेडांीेतयाा ाजगहृातंून बाहे पडतां याचया िडेा जागा मळे तेथ वातंीसाठ आडव ेझाे.

हाती हताळ

बाबासाहेबाचंया दःखद नधनानम समा २ क िामगाांन आज हताळ पाळा.यामळ २५िापड गया पूणप बदं होया.५ गया अंतः ाू ं होया.ेमाचया बहसंय गया बदं होया

7/18/2019 .



पळ व माटंगा येथी ेलव े िवण ॉप संपूणतया बदं होते.सिाी िनोापंिैी तथण ेत असेेबहसंय िनो आज िामाव गेे नाहत.

र मबईंत आज अिनेानंआप दिानवयंूतन बंद िे होत.बहसंय ाळा

िॉेजातंी वायनह हताळातं भाग घेता होता. पाीपवठाव्िय खाती यामाहातंी िाहं मख इंजनअग िाखानेह बदं होते. ाबाग , डाई ोड भागातंीदगडेिे िाहं तिळ िा सोडे त हताळ ांतपे पा पडा. िोताह अनत िाघडा नाह.

डॉ. आबंिेड यानंा ाजंी वाहयासाठ हून बबे पोटण टचया गोदती समा २५ हजािामगाांन अतंयांत भाग घेयासाठ दपाी १ वाजलयापासून िाम बंद िे होत. गोदती दवसाअधपाळी व ाीचया दोन पायातंी िामगा या वयंूतण हताळातं सामी झाे.रापंासून

गोदता यवहा नेहममा संहोती.

हातंी ववध ािजीय पकां ेपढाी आज माईसाहेब आंबिेडां सांवन ियासाठ आहोते.भात सिाे १० अिधाी खास वमानान येथ आे. मयमंी ी. यवंताव हा व हंगामीायपा ी. छगा यानंीहिो दत िाे संदे पाठवे.

हायकोटती ांजी

आज म ंबई हाियोटत म ंबई ायाे हंगामी मख यायमूत ी. ए. ए. सी. िोयाजी यानंी

डॉ. आबंिेड यानंा ाजंी अपण िेी.यामाऔोिग यायायांत ेसडट ी. एम. आ.मेहे यानंी ाजंी अपण िेी.”

सद पाचया पहलया पानाव खाी बातमी िौटत दी होत :—

“नागरू यथे ेसमाधी

नागपू , ता. ७ :—गेलया १४ ऑटोबा डॉ. आंबेिड यानं या िठा पनी व इत

अनयायासंह बौ धमा िवीा िेा या िठा समाध बांधयाा नणय बजन समतीन घेताआहे.सद मािासाठ िनोी िाा यि बौ िए दवसा वेतन देा आहे. आमदा हभाऊआवळे म ंबईहून बाबासाहेबाचंया अथ येथ आा आहेत.या अथ समाधीचया ौथऱयातं ठेवयातंयेती.नागपू हातं आजह संपूणतया हताळ पाळयातं आा.ितदं िपाण मय जमेलया १ कजनसमदायान दोन मनट तधता पाळी व बौ मंाा रा िेा.”

दसऱया पानाव खाी बातमी स झाी होती:—

डॉ. आबंिेड याचंया िआिम नधनामळ भाताचया सावणजिन जीवनांती िए थो यती

नाही झाेी आहे असे रगा ाषपती डॉ. ाज साद यांन ीमती आबंेिड यानंा पाठवेलया

7/18/2019 .



दखवाचया सदंेातं िाढे आहेत.भाताचया घटनेे ते लिपा होते, असह ाषपतन या संदेातंहट आहे.”

बाबासाहेबाचंया अंयवधीे वणन िाा दसा मिजू िोसा पाचया ८ डसब १९५६

चया अिंातं , पान १ आ २, खाीमा स झाेा होता :—

“आंबेडकांया अंयणवधीसंग दोन ाचंे धमत , चौराटीवी ांत व गंभी वाताविातंबौ धमचा वीका केा.

ता पेटतां ाख डोयातंनू अखंड अधाा वाहूं ागलया.म बंई , वा.—भातातंी सातिोटी दत जनतेे िैवाी डॉ. बाबासाहेब आबंिेड याचंया पाथव देहाा साकी ठवून आजसायिंाळदादचया ौपाटीव अयतं ातं व गंभी वातावातं समा २ क िोानं ब धमा

िवीा िेा व यानंत ब भकू ंचया मागणदणनाखा दंनाचया तेव बाबाचंया देहाा अन देयांतआा तेहा तेथ जमेलया पां क िोानंा िोावगे सहन न होऊन ते हंिदे देऊं ागे.

डॉ. बाबासाहेबांी म ंबई ही िमणभूम असलयामळ याचंया अंययाेसाठी ाख िो हदूिॉनती ‘ाजगृह ’ या याचंया पूवचया नवासथानाजवळ जमे होते.दपा ३ वाजता ं अंययाेाांभ होा असलया जाही झा होत.पंत आज िसाळ िए पि िाढून पनव महायाादपा२ वाजता ंनघे व ती खोदादाद िसण , पळ ाम िनाा , एटन ज , गोखे ोड व ानडेोड या मागनी वाजी िपाण जवळी ौपाटीव जाई असे जाही ियातं आे.तथाप दपा १-३०वाजतां महायाेा ांभ झाा.ांभापासून समा दोन क िो अंययात सामी झाे होते.

हजाो पोीस , िडो पोीस अिधाी व समता सैिन दाे िडो वयसंेिव यानं सांखयािन मविा बदंोबत ा रिृ ठेवा होता.

ावणध ोकानं घेतेे दपन

िएा ृगंाेलया िव पषपहााखंाी झािंेा बाबासाहेबांा पाथव देह ठेवयांत आाहोता. या माग भगवान बाी मूतह ठेवयातं आी होती.या जेाी याचंया पनी माईसाहेब , पी. यवतंाव व पते ी. मि ं दाव बसे होते.मविीी ाबंी समा दीड ते दोन मै ती असावी.

िमान दहा ाख िोांन भाताचया या बंडखो सपाे अंतम दणन घेयासाठी महायाचेया मागवदत गद िेी होती.एवढी मोठी ंड गद! प बेत वतणनाा िएह िा ि ठह घडा नाह.

वाटत अिने िठा डॉटसाहेबांचया वाव पषपवृ झाी.हजा पषपहा यानंा समपणियातं आे.वे् हजे हा घेऊन येाऱया िये ी -प्ाा मोटाीपयत वाट िन दी जातहोती.पळ नायापासनू मविू एटन ोिडडे नघाी तेहां िजडे ितडे मासांवायदस िाहं दसत नहत.

7/18/2019 .



मंी सामी झाे

मविू सयानी ोड व गोखे ोड यांचया नायाव आी तेहा ं थािन वाय वमागासेलया वगचया खायाे मंी ी. ग. दे. तपासे, सौ. तपासे, बािंधाम मंी ी. नािई -नबािळ ,

रपमंी ी. भ. दा. देमखव मंबई सिाे मय टीस ी. एम. डी. भसाळी मविीत सामीझाे. ी. तपासे व ी. नािई -नबािळ यानंी वतः डॉटसाहेबाचंया वाव पषपहा घाते.आयाेत सामी झाे.ी. बा. ं. िांबळे. आ. डी. भांडाे, ी. भाऊाव गाियवाड , ी. वडविळ , ी.जाधव , ी. िेळिी , वइत िड .े िा. ेडेन े(िायणित) व ा. टोपे, ी. ददे, ी. नौेभा , ी. मध दंडवते, ी. अ. स. भडे, ी. हॅीस , ी. मधि महाजन वगैे सवण पकीय नेते सामीझाे होते.

चौराटीवी अरूवप जनसमंदप

बोब ५-१५ वाजता ं महायाा दादचया ौपाटीव आी. डॉ. बाबासाहेबांचया वाा अनदेयासाठी भागेश मानभमूत समाचया बाजूचया भतीगत िए वाळू ंा ंड ौथा तयाियातं आा होता.मानभमूत त यानंा व मानंा वे देयात आा होता.समाे ५०,०००महा ती या आवाातं असायात.मोटातनू ‘बाबा’ं व खा घेयांत आलयाव मेबयां तिबेघेतेे ४ बौ भक ू पढ व यामागोमाग डॉटां े िनट आत व यामाग डॉटां व दादचयाौपाटीव मानभमूीनिजी आयातं आ.दसऱया िएा िाडी मेजाव बसून ीमती माईसाहेबआबंिेड यान हातातं भगवान बाी मतू घेऊन भकू नं सागतलयामा ाथणना हटी व यानंतडॉटां व सवना दसे अािादसऱया िएा रं यासपीठाव ठेवयांत आ.

मंबई सिात तेथेह डॉटाचंया वाा पषपहा अपण ियात आा.मानभूमीववधानसभेे सभापत ी. स. . सम , ी. अ. ह. गे, पयाे ाजाभाऊभोळे, ी. िृषाव गागंड,डॉ. बाबासाहेबाचंया वाबोब दीहून आेे ी. मोहना ाी , िॉेड मिज , ी. बापूावजगताप , ी. नाना पटी , ा. ब. सी. िे. बोे, ी. डी.जी. दळवी , ा. ही. जी. ाव व म ंबईती वबाहेगावंी अिने मख मंडळी रपथत होती.

तकि य!

डॉटां व यासपीठाव ठेवलयानंत यां े डोयाजवळ यांे प यवतंाव मय हातंातंबाी तमा घेऊन ीमती माईसाहेब व पते ी. मि ं दाव हातांत जळया मेबयाचंया थाया घेऊनरभे ाहे व ब भकू नं धािम वधीस ांभ िेा. ति य पाहातानंा अिनेाचंया डोयातंून अूवाहत होते.बौ धमी दीका घेतेे डॉ. आंबिेड यांा दज भकिवा पािज असा नसूनरपािसअसा असलयान. यामा हा वध भक ू आनंद िौसलयायन याचंया मागणदणनाखा सझाा.यानं बाा सदंे सांगतलयाव व डॉटसाहेबानंा ाजंी अपण िेलयाव भक ू धमानंद(भात), भू ए. पिााा (सोन) व िभू िे. धमनंद (सोन)यांनह डॉ. बाबासाहेबानंाआदाजंी अपण िेी.या ब भू ं न ‘नमो तस भगवतो अहतो समो संबधस ’ ही ाथणना , बं स ं

7/18/2019 .



गसाम,धमं स ं गसाम व सघंं स ं गसाम हे मं व पंी (वतणनाे नयम) असा वधसांगता व जमावाने अयतं गंभी वातावातं यांा पना िेा.

यानंत भू आनंद यांन ी. भाऊाव गाियवाड यांना दोन द बोयाी आा िेलयाव

ी. गाियवाड यानं येया १६ताखसे मंबईस ाखो िोानंा ब धमी दीका देयासाठी १४ ताखेसबाबासाहेब येथ येा होते याी आठव िन दी व यानंत पाथव देहासमो ाखो अपृयधमत ियाा नय िीत आहेत , असे सांगत.यानंत तो वध आता ं आज बाबाचंया नशदेहाा साकी ठेवनू आप पा पाडूं या. आप तया आहांत ना ? अस यान वातां ाखो हात वझाे, यानंत भू आनंद यांना यानं धमत दीकावध पा पाडयाी वनंती िेी.

यानतं सवण भू ं न वनकेिपावन ‘नमो भगवतो ’ ही ाथणना , तीन स व पंी यांाजमािवाडून संयासमयचया या ातं वातावातं रा िन घेता तेहा ंअिध गांभीयण नम

झाे.पंीमय असय बोा नाह , पीगमन िा नाह , दा , तबंाखू वगै ेअमंी पदाथेसेवन िा नाह , बाा वषूा अवता माना नाही , हदू दवेतांी पजूा िा नाह , ाहानंादान देा नाह , इयादी नयम आहेत.यानंत ीमती माईसाहेब व ी. यवंताव -मि ं दाव यानंअयणदान िेे.

आचायप अे याचं भाि

यानंत भू आनंद यान आायण . िे. अ े यानंा भा् ियाी आा िेी.आायण अ ेयाचंया भा्ाे वळे ाखो िोाचंया दयाा बाधं टा व ते मोठमोान हंिदे देऊं ागे.िाहं

पोीस व िए दोन पोीस अिधाीह आपा िोावेग आवंिे नाहत. आायण अे हाे ,“माठी पिा व ेिख यांचया वतने भातातंी िएा महा वभतूीा ाजंी अपण ियासाठमी रभा आहे. या महान नेयाचंया मृयून मृयूी िव वाटू ागी आहे. मान आज आप हंसूं िंन घेत आहे. मृयूा िाय दसी मास दस नाहत ? मग यान इतहास नम िाऱया यानप गंवाव , िएा महान जीवनाचया या ंथाव , इतहासाचया िएा पवव िां झडप घाती ?महाप्ां जीवन पाहू ं नय े अस हतात. प या म पाहया भाय आपलयाा ाभ.िआाातंी देवानंाह हेवा वाटावा अस भाय यानंा ाभ. भाताा महाप्ाी वा िध पडीनाह. पंत असा यगप् िताितातं तीहोा नाह. झंझावाताा माग सााा , महासागाचया

ाटासंाखाअवखळ वभाव यांा होता. जमभ यान बंड िे . आंबिेड हजे बंड , असा बडंखो ,ूवी , बहा प् आज मृयूचया नेचया माडंीव िायमा वसावा घेत आहे. या वणनियास द नाहत.

बंडमय जीवन

अी िएगो नाही ि याव ‘बाबा ’नबडं पिा नाह.अयाय , जूम ,जबदती ,व्मता जेथ दसी तेथ या वीान आपी गदा रगाी.ब धमण िवीान हदू धमव सूड यावाअी यांी इचछा नहती.याचंया इचछेमा िौसभेन हदू िोड ब मंजू िे असत त यांन

धमत िे नसत.हदू धमण सधायासाठ यानं हा ांिताि नणय घेता.सूड घेयासाठ नहे.

7/18/2019 .



महामा गाधंना वाचणवे

बाबासाहेब अतंःिाे िस ेमृद होते या वणन ितानंा आाय अ ेहाे , “महामा गाधंीनावांवयासाठआपलया ाखो अपृ बाधंवा िायमे निसान िनह , यानं प िााव सही

िेी.ते िचचया गे ेे नहते.ब , िबी व े हे यांे ग होते.अपृयता जाळा , जातीभदेजाळा, मनमृत जाळा अस हाा हा प् वतं भाताचया घटनेा लिपा बना.यांना आहीछळं–सिान ंछळं–अा वळे ि ठं जाव.ंयानं.वेट भगवा बाा ते गेे व यान यांनािायमा आय दा.(या वळे साा जनसमदाय ओसाबोसी डूं ागा).७ िोटी िोाचंयाराासाठ यानं बाा िवटाळ.

अा पथतत मी हदू हून जम ती मताना हदू हनू मा नाह ; असे जेबो.ेत ेबो ेत ेिाय ागाऊन बोे? हदू धमे ते खे राित होते, ह पढ िळून यईे.बाबा

अयतं आीबाीचया वेळ आहांा सोडून गे.ेसयंत महााषाा पाळा यान हवा.म ंबईपमेशान महााषाा दी ती ि ाचया बापाा महााषापासून हावनू घेता ं येा नाह.असे तेहाे.आता ं मंबईा ढा आही ि ाचया नेतृवाखाी ढावयाा ? िो ि यानंा आवडानाह.आज यांा ा याचंया ि डतनू बाहे पडून सात िोटी अपृयाचंया ीातं ा आहे.यां , नभणयपा व दसे ग अंग बावनू , आप यांे िायण प िे पाहजे.”

रोणसाचंी मानवदंना

यानंत दंनाचया तेव ढवेलया डॉ. बाबासाहेबांचया वाा स पोीस दान स

बदंिीे बा िाढून मानवदंना दी व बगाचया गंभी वातं याचंया देहाा ी.यवतंाव याचंयाहत संियााळी ७-१५ वाजता ंअन देयांत आा.अ. भा. नभोवान या अंयसंिाा धावत वणनवनकेपत िे व ती िामगी ी. प.. देपाडंे पा पाडीत होते.डॉटाचंया वाा अन देतांयां े आत व िवीय यानंा सयंम आवता ंआा नाह.ते ितेडे धांवे.ओसाबोसी डूं ाग वयानंपनः िएवा ‘बाबा’ं वेट दणन घेत. तेव िापू व तूप घायांत आलयामळ वााराळलया व बाबासाहेबांा पाथव देह िायमा अनंतातं वीन झाा.

गदत गलयामळ अिनेांना मूचछ आी त अिने म हवी.

नवा , ८ डसब १९५६ चया नवत पाचया पहलयापानाव दोन छाया स िेहोत. पहलया छायाा “वा िसाळ ाजगृहापा पूय बाबासाहेबाचंया अंयदणनासाठरसळेलया जनसागा िए य ” अस वणन िेे होत.दसऱया “ाजगहृ या िै.बाबासाहेबाचंयानवासथान यांा पाथव देह अंयदणनासाठी ठेवा होता आ दणन घेयासाठी ाीपासून‘ाजगृहा ’पा डं ाबंीचया ागंा ागलया होया.”अस वणन िेे होत.

दीहून बाबासाहेबां व म बंईत आ व यानंत यांचया अंयदणनासाठ म बंईती आम बंई बाहेी िोांे थवचेया थव ेदःखत अंतःिान ाजगिृहाडे िएसाख ेयते होते,याब वणन

नवतीन पहलया व सहाया पानाव दे होत. पहलया पानावा िाहं भाग मी खा देत आहे:—

7/18/2019 .



अंयदपनाा ‘ाजगृहा ’ कड ेअभूतरूवप ीघ राथव देहाा अः अू चं नान

मुबंई , ुवा.—हातंी कावध ििोा नागिानं आज िसाळ डॉ. आंबिेडांे

अंयदणन घेत. याचंया दणनासाठ ागे ीघ आ हजा अपृयाचंया डोयातंे अू ंह यअभतूपवूण व िोाेह मन हेावा अस होत.

डॉ. आबंिेडांा पाथव देह घेऊन येाे वमान गवा -वाचया मय ाीनंत १ वाजता ंयेथ येऊन प. वमानतळावन यां े पाथव देह दाद हदू िॉनीती ाजगृह या याचंयानवासथान आयातं आा यावेळी ाखो िो यथत अंतःिान या झंजा नेयांे याचया घीअखे दणन घेऊन जात होत.

अंयदपन

ाजगहृाचया पोणमये े व पषपहा घातेा यांा पाथव देह अंयदणनासाठी ठेवेाहोता. या बौ धमा यानं अगदी अिीडे अंिगा िेा होता , या धमे ेते भगवान गौतमब यांी तमा याचंया ोभाग होती.

साी मंबई िोसागातं बडालया आजचयासाख े य िेवळ महामाजचया नवसंगीदस होत.

बाबासाहेबांे अंयदणन घेयासाठी पहाटंेपासून िोांी ाजगिृहाडे ीघ ागी होती.ाजगहृाबोब त , सवण जनसाग पसेा होता. िये ज नःद होता व वनतेनेबाबासाहेबां अंयदणन घेऊन पढे सित होता ,......”.

बाबासाहेबाचंया अंय संिाासंबधंी नवतने पहलया पानाव जो मिजू देा होता तोयेेमाे :–

“आबंेडकांया णचतेा सा ठेवनू हजाच धमत.......

दाद चौराटीव १२ ाखाचंा समुदाय , बौ रतीन अंयसंका.

मु ंबई , ुवा.–आबंेडकांया हजा अनुयायांन आज संयाकाळ दाद चौराटीव यांयाराथवदेहाा सा ठेवनू बौ धमचा वीका केा व नंतच बाबासाहेबांया देहाा बौ रतीनअंयसंका कयांत आा.

अंयसंिाासाठी दीहून माम आेे बौ भक ू आनंद िौसलयायन यांन या सगयािोानंा सामदािय ीतीने बौ धमी दीका दी.

7/18/2019 .



या सगंी भा् ितानंा बौ भक ू आनदं िौसलयायन हाे , “बाबासाहेब आबंिेड यानंीआपे अिडी आयषय बौ धमचया ाास वाहून घेते होते.”

नंत पढी दीका या संगी देयातं आलया. याचंया इत अनयायानंीह हदू धमण सोडून बौ

धमा िवीा िेा , या सगंी यानंी बौ धमा िवीा िेेलयांना बौ धमे पंीही सागंयातआे.

बौ धमण िवीाेलयानंी आता हदू धमण सोडा आहे, असा या पंीेा थोडयात अथण आहे.

या रुढची यांची णना

यापढे आप िए देव माना पाहजे. तो हजे ब. आप सय नाायाी पूजा िा

नाह , इयादी पथा तापूविण ियातं आलयाव तेथ हज असेलया हजनांना हात व ियाससागंयात आ व यानंी तस िेलयाव ते बौ धमय झालया जाही ियात आ .

अतंीम याेस समाे २ ाख िो हज होते. दपाी १-३० वाजता दाद हदू िॉनी येथीयां े नवासथान ाजगृह यथेून यांी मानयाा नघाी. यांा जड देह मोटा गाडत ठेवयांतआा होता. मविीचया अभागी आायण अे, मा. वा. ददे, बा. .ं िाबंळे, आ. डी. भडंाे, साथीहॅस , नौे भा , आद मंडळी होती.

तसे नगपते व आमदाह या यात होते. याा दाद , हदू िॉनी , पळ, एलटन ज ,

सयानी ोड , गोखे ोड या मागने वाजी िपाण चया मान भूमत संियााळी ६–३० वाजताचयासमाास पी , याचया दोनह बाजू ंस व घातं असंय नागि ही महायाा पहात तध रभे होते.

ावधी डोळे अू ंन डबडबे, णमिवुकीा अोट गद

िठिठा वाटत वास असंय पषपहा घायातं आ. सयानी ोडवी िएा घाचयागॅीतून िएा तने अंययाेे छायाह घेत.वाटेत गोखे ोडव म ंबईे थािन वायमंी ी. तपासे व बािंधाम मंी नबािळ यानंी वास पषपहा अपू णन ांजी वाही.या िठाी

म बंई सिात मय टीस ी. एम. डी.भसाी यानंी वास पषपहां घाता -

मान याेाएवढी अोट गद ोटी होती ि , दपा पळ भागातं म गंीा पाऊ ठेवयाा अकः जागानहती.गयानंा हताळ असलयामळे संबधं गगाव जवळजवळ या िठाी ोटा होता , असेहटलयास िू होा नाह.बस व मोटा यांी वहाति समाे तीन तास या भागांत थगत होती.नंतम बंई दे िेस , सयंत महााष समती , हदाय , . सो. पक व ियनट पक आदअिनेसंथातं याचंया वास पषपहा अपण ियातं आ.

7/18/2019 .



सामी

नंत वाजी िपाण वी मान भूमत सभापत ी. सम यानीही वास पषपहा अपणिेा.आबंिेडाचंया समानाथण पोीस पिथान या िठाी यानंा सामी दी.मानातंह हजाो

नागि रपथत होते.ंदनाी ता यातं आी होती.

ाजंी

आायण अे यांना ाजंी वाहतानंा हाे, हजनावंी अयायासाठी ते सबधं आयषयभझगडे.तस ते सयंत महााषवादह होते व यानं मंबई महााषाी असलयाे िोसभत ठासूनसांगते.यांे हदिोड हदू धमा ागू ं झाे असते त यानंी हजनानंा ं बौ धमण िवीायाससांगतेह नसते.तपूव ी. भाऊसाहेब गाियवाड यां यानंा ाजंी अपण िा भा्

झा.यानंी आपलया भा्ातं डॉ. बाबासाहेब यांे हतयेया १६ ताखेा होाे बौ धमत यांीइचछा असे यानंा आज हात व िन सांगयास सांगते व यामाे अिने महीा व प् यानंीहात व िन बौ धमण िवीालया जाही िे .नंत याचंया वास यांे ंजीव ी. यवतंावयांे हते७-३० वाजता ंअन देयात आा.नंत सवण िो मोा दःखी अंतःिाने घी पत.

बौ धमनुसा मं

अंयसंिााे मं बौ धममा हटे गेे आ डॉ. आंबिेडाचंया इचछेमाे यानंा हदूपतीमाे अनसंिा दा गेा.”

पहलया पानावी मिज ाखाी “जा समाजवादी पकाे,टीस ीद अनसाी यानंआबंिेडाचंया नधनाब दखवटा यत िाा संदे म बंईतून वाी स िेा आहे”अीबातमी स िेी होती. वेटचया तंभात दसी बातमी िौटत स िेी होती ती अी:—

“त दयरय

(आमचया तनिधीडून)

मुबंई , ुवा.—डॉ. बाबासाहेब आंबेिड याचंया अनसंिा सगंी यानंा ब धमणिवीाावयाा असे यानंी हात जोडाव ेव मं हावे अस े सागंयात आ होते. यावळे तेथ हजअसेे आायण अे हेह या वधीत हात जोडून मं हत असेे दसत होते.”

पहलया तंभात खाी दोन मिजू स झाे होते. पहा मिजू िौटत होता. तोअसा:—

7/18/2019 .



“आबंेडकाचंे अखेचे र

मुबंई , ुवा.—एलटन िॉेजचया तादीचया रसवांत आज या िॉेजातं दमळपिते व हतखते यांे िए दणन मांडयातं आे होत.यातंी िएा पिाडे ेिकांे क वे्

वधेे जात होते.ह प डॉ. आंबिेडां असून िदात यांचया हात ह अखे प असूिे.तादीचया रसवाे आमं बाबासाहेबानंा गे होते.या व यांचया रा हे पआहे.माम इतया ाबं ये मा य होा नाह , असे आबंिेडानंी या पातं िळवे होते.”

दसा मिजू येेमाे :—

“मुंबई हायकोटची ांजी

मुबंई , ुवा.—डॉ. आबंिेडां जीवन येयवादी होत आ अखेपयत जमाखाीगेलयाचंया राासाठी यानंी ते खणि े, असे रगा मंबई हाियोट ेहंगामी स यायाधी ी.िोयाजी यानंी िाढे.

मंबई हाियोटत डॉ. आबंिेड याचंया मतृीस आज ॲडिहोे ट-जन ी. अमीन , सिाीिवी ी. िोसी वगैे िोानह स यायाधानंी यत िेेलया भावनेी आप सहभागी असलयाेसांगते.”

पयाचया भात पाने दनािं ९ डसब १९५६ चया अंिात पहलया पानाव “सहा ाख

नागिानंी घेतेे अंयदणन हजाो हजनानंी दीका घेती –मान आपे हंसि न घेते.”असे मथळे देऊन अंयवधीा वृंातं स िेेा होता.

दनािं ६ ते ९ मंबईत बाहेन दोन तीन ाख िो बाबासाहेबाचंया वेटचया दणनाा आेेहोते.याचंया जेवयाी सोय बाबासाहेबांचया अनयायानंी नायगावं , पळ , भायखळा , ाबाग , वळी ,डाई ोड , ि ाबा , बांा , खा , ि , वगैे िठाी िेी.ाखो िो तीन दवस हा अग पाीपऊन म बंईत ाहे होते.ते ाजगहृाचया आसपासचया ूटपाथव आ ईया िॉेजचया ेजाचयावतीण पटागंाव झोपे होते.ाखो िो बाबासाहेबां दहन झा याचया समोी वाळू ंचया वतीण

जागत झोपे.यानंा बाबासाहेबांे दणन घेता आे नाह असे मंबईती आ बाहेन आेे ाखोिो बाबासाहेबाचंया खोीत व पोणमये ठेवेे होते या जागां दणन घेत होते.

दी , औंगाबाद वगैे ाबंनू आेलया िोानंी आपे सामान माया घात आून ठेवे.तेदःखाने इिते झाे होते िी , यानंा आपे सामान िोठे आहे.याी ही ाहीनहती.औंगाबादे सपॉ ी. टीस हे आपे सामान माया घी आहे िां ह ेवाावयास आे ,आ यानंी सामान ोध ून नेे.अी थती बहितेांी झाी.या ४०–५० पाहयानंा हादेयापिीडे आहाा िाही िता आे नाही.यवतंाव व िं मामा याचंया ि टंबाती सवण मंडळीआमचियाडे दोन दवस ाही.हान मानंा पाव हा व त भात पठे दे.पूण वयिंपा िन

हान थो मंडळना जेव देयाचया मनःथतीत आही िोीह नहतो.आहांा तीन दवस िभ ,

7/18/2019 .



तहान व झोप यांा वस पडेा होता.ंिानंद ाी , नािनंद , वाळे व यांी पनी वगैे िोबाबासाहेबाचंया आठवी िाढून िएसाखे डत होते.आमचया दःखी वातावाी तता ७–८ दवसानंीिमी होऊ ागी.

ववा , दनािं ९ ा िसाळी ८ वाजता दाद ौपाटीवचया वतीण वाळूचया पटागंातं जाहीिोसभा झाी.अयक भदंत आनंद िौसायन हे होते.िाही वते आ ीमती सखबाई मोहते यांनीसभेत बोताना असे मे रपथत िेे िी , बाबानंा िएािएी मृय ूआा तो िसा ? व याा जबाबदािो ? यांे हे मे िऐन ेिकांत वक खळबळ रप झाी.यांी मने खेद , सतंाप , आयण, संयआ ितण -वितण यानंी भाावनू गेी. या मावं सभेत पढे िोाा बोू दे नाही.प पढी िाळातअिनेानंी या मावं वावटळे रठवी व वतः ेवाथ हेत साधवनू घेते.या मातंनू इ ळ िाहंीमळाे नाही.

ववा दनािं ९ ा बाबासाहेबांी का िएा मोा िात घाून तो ि यवंतावांनडोयावन िपयत नेा.ती का घेऊन ि मोा समांभाने ौपाटीवी सभा संपलयानंतसाडेबाा वाजता ंनघाी.या यावंन बाबासाहेबांा पाथव देह ाजगृहापासंनू ौपाटीव नेा होतायां यानंी यांी का घेऊन ि ौपाटीपासून ाजगृहापयत ा वाजता पत आा.कामवित ाखो िो ाा घो् िीत होते.ाजगृहातंी खोत जेथ बाबासाहेबांा पाथवदेह ठेवयात आा होता तेथ थोडा वेळ केा ि ठेवयातं आा.यानंत मी सवलयामा तोि जेथ आईसाहेब माबाई यांे देहावसान झा होत या िठा तो हा घाून िोांचयादणनासंाठ ठेवयातं आा.या िासमो माईसाहेबांन गडघ े िटेू न ब धमती ाथणनाहटी.ाथणना सपंलयानंत या डूं ागलया.याचंया नातग यानंी यां सांविने .िो के

दणन घेयास बाहे रभे ाहे होते.पंत माईसाहेबान सवण खडया व दवाजे बंद ियााहॉटेचया पायानंा आदे दा.आ केा ि ि पातं ठेवा गेा.हे य पाहून िोानंावमय व दःख वाट.संियााळ खो ि ूप िाढून तो ि साथणिॉेजचया सेमये ठेवयाासमांभ ८ ते ९ वाजेपयत ियात आा.यांत माईसाहेब नहया.केे भाग हदथानातंीननाया बौाचंया पव थळ समांभान ठेवयांत यावते , आ नवदीकत बौ जेथ जेथ तूप ववहा तया िती तेथ तेथ केे भाग ठेवावेत , अी माईसाहेब व यांचया मजती िोांी इचछाहोती व ती यानं बोून दाखवी होती.केे पव भाग वभागयाे ह माईसाहेिबाडे आहेत व तेया बजावा आहेत , अा वदंता का ाजगहृातं आलयानंत पसलया , तेहा ंम ंबईती आबाहेी

मख िोानं केा ि िॉेजचया तजोत नेऊन ठेवा.बाचया कावताचया बाबततबाचया षयात जस िडायाे भाडं झा याी छोटी आवृी बाबासाहेबाचंया कावताचयाबाबतत घडी.याका वताचया िातं माईसाहेबानंा रघडपे हाा ितां आी नाही.याेमय िा हजे यानं बाबासाहेबानंा माे, अी अवा ६ डसब १९५६ पासून िोातं पसी वसमे , झंजा , भीमयग , वगैे वतणमानपानंी या अवेा रून धन या दव अिने भिड ेखहून जनतत कोभाी भावना वाढवी.या िोकोभापढे माईसाहेबानंा िडो व िता ं आे नाह.यापथतत कावता िायण तेहािं ता ंआे नाही.बाबासाहेबाचंया सायात ाहून िांही िोानंीिाहंी दिषृये समाजसेवचेया नावाखाी िेी.यापिैी िांही िो या कावताचया िाया अडथळेनम िीत होते.बाबासाहेबाचंया मृयनूंतचया ागी , वाथध िोाचंया दिषृयांचया वाढया

साखळती हा पहा दवा होय असे समजे पाहजे.असे समजयािे ा हे ि , या

7/18/2019 .



कावतिायत िाहंी जानंा आपलया पढाीपावी ढेा गंज िाढून िटायाी खाी वाटतहोती , िाहंी जानंा वतःे रखळ पांढे िन घेयाे भवषय दसत होते, िांही जानंा आपलयाापढाीपाी नवी माळ मळे , असे वन दसत होते!

सयूण मावळलयाव िाजयांे सााय स होते; अगदी त थती ागी नम झाी.

☐ ☐ ☐

7/18/2019 .



कि ७ व े

जागणतक ाजंी

बाबासाहेबाचंया मृयू वतणमान जगातंी बहिते सवण मख वतणमान पे आ मािसे यातं सझाे होते. िाहंनी यासबंधंी आपलया भावना गट िेलया होया , िोसभा व ायसभा यातं सिा विोतनधी यानंही आपलया भावना यत िेलया होया याती िांही महवाे भाग मी येथे देत आहे.

गवा दनािं ६ डसब १९५६ ा िोसभेी बिैठ दपाी १२ वाजता स झाी. प ततव्यानमामा िाम स ियाचया अगोद मयमंी आ िोसभेे नेते ी. जवाहा नेहयानंी बाबासाहेबाचंया अनपेकत मृयबू माहती सागंनू िोसभत यानंा ाजंी वाही. तासाां असा.–डॉ. बाबासाहेब हे भातीय ािजााती न िरू ं िा िए अजब िोडे होते तेहयातभ अयायाव झगडे ; आ या अयायंाव यानंी रया भातात बंडाे थैमान घातेतसे थमैान आपह घाे आवय व इ होते. ते ा खोि व िडवट बोत असत. यामळे वेिो घायाळ होत असत. यांे खे ितृ णव हदू समाजाती पददत िोातं तैय ओतयात दसूनआे. ायघटना तया ियात यांा ा मोठा भाग होता. ायघटना व हदू िायांी संहतातया ियात या ितृ णवाव यानंी िळस ढवा. या दोन िामाब भातांत यांी मृत ंतनाही. डॉ. आबंिेड िोसभेे सया सभासद नाहीत. आ या सभेचया नयमामाे माजी सभासददवगंत झाे त या सभासदाचंया समानाथण सभेे िािमाज थगत िता येत नाही. तथाप , डॉ.आबंिेडाबं या सभेा अयतं आद आहे, या सभेने आपे िािमाज आज बंद ठेवावे, असे मी

सवतो.ही सूना माय िे वा न िे हे सभा व सभासद यांचया इचछेव अव ं बनू आहे. तथाप , हीसभा आबंिेडाचंया ि टं बयावं िोसळेलया या दःखद घटनेब ा दःखी आहे असा ठाव मंजूिन तो पाठवी , अी मी आा ितो. ी. नेहंे सम भा् येे माे :—

“DEATH OF DR. AMBEDKAR

The Prime Minister and Leader of the House (Shri Jawaharlal Nehru):—Mr. Speaker,

Sir, I have to convey to the House the sad news of the death of Dr. Ambedkar. Only two days

ago, I believe, the day before yesterday, he waspresent in the other House of which he was a

Member. The news, therefore, of his death to-day came as a shock to all of us who had no

inkling of such a thing happining so soon.

Dr. Ambedkar, as every Member of this House knows, played a very important part in

the making of the Constitution of India, subsequently in the Legislative Part of the Constituent

Assembly and later in the Provisional Parliament. After that, he was not a Member of

Parliament for some time. Then he came back to the Rajya Sabha of which he was a sitting

Member.

7/18/2019 .



He is often spoken of as one of the architects of our Constitution. There is no doubt

that no one took greater care and trouble over Constitution making than Dr. Ambedkar. He

will be remembered also for the great interest he took and the trouble he took over the

question of Hindu Law reform. I am happy that he saw that reform in a very large measure

carried out, perhaps not in the form of that monumental to me that he had himself drafted,but in separate bits. But, I imagine that the way he will be remembered most will be as a

symbol of the revolt against all the oppressive features of Hindu society. He used language

sometimes which hurt people. He sometimes said things which were perhaps not wholly

justified. But, let us forget that. The main thing was that he rebelled against some thing

against which all ought to rebell and we have, in fact, rebelled in various degrees. This

Parliament itself represents in the legislation which it framed, its repudiation of those customs

or legacies from the past which kept down a large section of our people from enjoying their

normal rights.

When I think of Dr. Ambedkar, many things come to my mind, because he was a

highly controversial figure. He was not a person of soft speech. But behind ail that was this

powerful reaction and an act of rebellion against something that represented our society for

so long. Fortunately, that rebellion had the support, not perhaps in the exact way he wanted

it. but in a large measure, the principle underlying that rebellion had the support of

Parliament, and, I believe, every group and party represented here. Both in our public

activities and in our legislative activities, we did our utmost to remove that stigma on Hindu

society. One cannot remove it completely by law, because custom is more deep-rooted and,I am afraid, it still continues in many parts of the country even though it may be considered

illegal. That is true. But, I have no doubt that it is something that its last stages and many take

a little time to vanish away. When both law and public opinion become more and

moredetermined to put up an end to state of affairs, it cannot last long. Any how, Dr.

Ambedkar, as I said, became prominent in his own way and most prominent symbol of that

rebellion. I have no doubt that, whether we agree with him or not in matters, that

perseverance, the persistence and that, if I may use the word, sometime virulence of his

opposition to all this did keep the peoples mind awake and did not allow them to becomecomponent about matters which could not be forgotten, and helped in rousing up those

groups in our country which had suffered for so long in the past. It is, therefore, sad that such

a prominent champion of the oppressed and depressed in India and one who took such an

important part in our activities, has passed away.

As the House knows, he was a Minister, a member of our Cabinet, for many years,

and I had the privilege of co-operating with him in our Governmental work. I had heard of him

and, of course, met him previously on various occasions. But, I had not come into any

intimate contact with him. It was at the time of Constituent Assembly that I got to know him a

7/18/2019 .



little better. I invited him to join the Government. Some people were surprised that I should do

so, because, it was thought that his normal activities were of opposition type rather than of

the Governmental type. Nevertheless, I felt at that time that he had played an important and

very constructive role in the making of the Constitution and that he could continue to play a

constructive role in Governmental activities. Indeed, he did. In spite of some minordifferences here and there, chiefly, if I say so, not due to any matters of principle, but rather

linguistic matters and language used, we co-operated in the Government for several years to

our mutual advantage, I think. Anyhow, a very leading and prominent personality, who has

left his mark in our public affairs and on the Indian scene, has passed away, a personality who

was known to nearly all of us here, I suppose, and I feel sure that all of us feel very sad. We

know him well. He had been unwell for a long time. Nevertheless, the passing of a person is

painful. I am sure that you, Sir, and the House will be pleased to convey our deep

condolences and sympathy to his family.

There are various rules laid down in our Rules of Procedure in regard to such

occurrences, in regard to adjournment of the House. Normally speaking, those rules apply to

Members of the House. Dr. Ambedkar was not a Member of this House. He was a Member of

the Rajya Sabha. He was an ex-Member of this House. The rule says that in such cases.a

reference may be made inthe House, but there may be adjournment unless he comes in the

category of outstanding personalities, in which case, total adjournment may be made. There

can be no doubt that he comes under the category of outstanding personalities. According to

the strict rule, it says, token adjournment may be made. I submit that, without doing anyvoilence to this rule or to the spirit underlying this rule, the present case deserves for some

reasons which I have mentioned and others which I have not mentioned, that the House do

adjourn for the day. That is subject to your wishes and the wishes of the House.”

(Lok Sabha Debates, Volume 10, Part 2, December 1956, pages 2059-62) (Nehru’s

Condolence speech, 6th December 1956).

Shrimati Renu Chakravarty (Basir-hat).—Sir, I join the Leader of the House inrequesting you to convey to the members of the family of Dr. Ambedkar the condolences of

our party and our colleagues.

We, Younger Members, never has the privilage of working with him. We had also our

difference. But, today, we all of us cannot forget how he brought to the forefront of our

people’s conscience the disabilities suffered by a section of our people owing to our

oppressive social system. Personally I feel that, although we have passed the Hindu Code Bill

in parts, the principles which Dr. Ambedkar had embodied in his original draft were wiser in

many aspects. We also pay our tribute to his outstanding intellect which rose against social

7/18/2019 .



inequality and narrow prejudices, and he became one of those who were known as the

architects of our Constitution, and I am sure the country will remember him embodied in that

Constitution. I also join with the leader of the House in requesting you to adjourn this House

as a mark of respect to his memory.”

(Volume 10, Part 2, December 1956, ibid pages 2062-63).

“Shri Ashoka Mehta (Bhandara).—I wish to associate myself with the tribute that has been

paid to Dr. Ambedkar.

I was privileged to be associated with him on more than one occasion, and in his

remarkable and tacinating carrier, there were many facts. We who come from Bombay

remember him as a teacher, we remember him as an economist, we remember him as alabour leader, we remember him as political leader. Apart from the great work that he did in

this House and a Member of the Government, as far as my part of the country is concerned,

he brought a new awakening. It was because of him that large sections of people on our side

were given a sense of social significance, they were given a sense of confidence. I believe if

he had not been there, perhaps my part of the country would not have been what it is to-day.

I am sure in paying our respect to his memory and in trying to do honour to him by

adjourning to-day, we only pay the great debt that many of us owe to him for the great

services that he has rendered to our society.”

(Volume 10,Part 2, December 1956, page 2063).

“I would like to associate the Independent Group with the sentiments that have fallen

from the Leader of the House.

It has been my privilege to know Dr. Ambedkar for many years, and I feel that no

adequate tribute can be paid to him in the course of few minutes. He was a versatile mind. Hewas not only a deep, but a profound scholar, and, as the Leader of the House said, he was a

controversial figure. But what I believe was the dominent characteristic of the comples

personality was the characteristic of being an indomitable fighter, and it was that indomitable

spirit which enabled him to triumple over personal disabilities which perhaps would have

crushed persons of less tenacious character.

We may not have agreed with his politics. Parhaps we did not agree sometimes with

the way that things were said by him, but having heard from him the bitter personal disabilities

with which he was confronted from his earliest life. I would not presume to judge the fact that

7/18/2019 .



perhaps in some respects the iron had entered his soul and his bitterness to that extent, if not

justified, at least was understandable. There is no doubt that Dr. Ambedkar started from the

humblest beginning, but his name will be write large on the scroll of Indian history, and I

believe not only his community, but that the country has reason to be proud of a very great

son. I would ask you to convey over condolences to his family.”

(Ibid page 2065)

ी. नेहंचया भा्ानंत ीमती े वत यानंी भा् िेे. आहा त सभासदांना डॉ.आबंिेड याचंया सायात हायाा अग िाम ियाा सयोग मळाा नाही. डॉ. आंबिेड यानंीायघटना व हदू िायाी संहता जी मूळ तया िेी होती ती रिृ होती. तीत ेा होऊननंत ती घटना व संहता मजंू ियातआी. या दोन िृती जोपयत भातात अतवात हाती

तोपयत आबंिेडाचंया अतीय बमेा व ितृवाा मृतदीप भातात तेवत ाही. हदूसमाजाती पीडत व दीत िोांना यानंी ानाी सजंीवनी पाजनू जवतं िेे आ आपलया मानवीहासाठी ढयास रभे िेे. यामाे यांनी पददताबंी व वगी बदून िटाी.हे यांे अनपमेय , थो ाष िायण होय. दखवाा ठाव यांा ि टं बियाडे पाठवावा आ या थोनेयाचया मृतीसाठी िोसभा आज बदं ठेवावी , अस मी सवतो. असा ीमती वतचया भा्ाासाां होता.

यानंत जासोट पकाे पढाी ी. अिो मेहता यानंी भा् िेे. आंबिेडाचंयासायात हायाे व यांचयाबोब िाम ियाे सदैव मा ाभे होते. आहा म ंबिईडचया

िोानंा आबंिेडाचंया मनोंिज जीवनाती अिनेवध पैू ंे दणन झाेे आहे.िक ,ायािप ,अथणावाद , मजू पढाी , महान ािजीय ा , वगैे याचंया जीवनाती पूै ंेआहाा दणन झाेे आहे. यानंी भाताचया ऐतहािस जीवन ओघात नवीन आवी व नवीनभ िटाी. यांे आपाव व देाव ा मोठे रिपा आहेत. यांचया मतृीसाठी िोसभा बंदठेवावी असा ी. मेहतांचया भा्ाा साां होतो.

यानंत हदू महासभेे नेते ी. व. घ. देपाडंे यांे भा् झाे. ते असे :—“अयक महोदय , म समझता हूं िी डा.अबेिड िे नधन समाा सेि ेव संसद म ही नह बिल समे ाषभ म िए

दःख िी ह ै जाएगी. डा. अबेिड ने भात िा वधान बनाया था औ योयता िा पय िया.इिसे अतत डा. अबेिड हदू समाज िे िए महान नेता थे हाांि डा. अबिेड ने हदू समाजप बडे हा िये. तीखे औ िडवे हा िये, ेिन म समझता हूं ि रिसा भी िए िा था औयह था ि डा. अबेिड िा जम जस जाती म हआ था रिसे त सवण हदओ ंने बहत पाप िये हऔ रन पाप िो देखने िे पात डा. अबेिड िा िभी हा इतना ती होता समझ म आ िसता हैऔ यह भी हमाे पाप िा ह ऐसा म मानता हू.ं

डा. अबिेड िी योयता औ पांडय इतना ऊंा था औ इतना महान था ि म समझता हू ंिदसूे िसी िा से नह तो इसए ि रिना यतव इतना महान था ि जस िो ेि रहोने

अपृयता िे व इतना घो संाम िया. डा. अबिेड िो मान देना अयावियथा. डा.

7/18/2019 .



अबिेडने अपृयता नवा िे ये जो जीवन पयत यास िये वह िभी भाये नह जा िसते औहाांि रिने पहे से अपृयता नवा िा आदोन िसी न िसी प म इस दे म ता आयाहै. प अपृय ोग िो िए मनषय िे नाते खडे िहो डने औझगडने िा िाम िसी ने सखाया तोयह डा. अबेिड ने सखाया औ रहने हदू समािजे इस पददत वगणि ो रठाया औ रिनो

बताया ि वे भी दूस िी तह इसान है औ इस नाते अपृयोग िे त िी गई रिनी सेवाओंि ोदे िभी नह भा िसेगा. आज हमाे बी से िए महान नेता रठ गया है. औ म समझता हूं ि रिनीमृय ूसे जो थान त हआ है रिसी पूत िनट भवषय म होती मि नज आती है. सदन िे नेता नेजो रिनी मृय ूप दःख दत िया है रसम म पूी तह रिना साथ दतेा हू.ं

यानंत अँोइंडयन जनतेे आ िोसभेती इंडपडेट पे पढाी ी. फँि ॲथनी(Nominated Anglo Indian) यानंी भा् िेे. डॉ. आंबेिड हे अंयत थो दजे वान व अतीयवावतं पडंीत होते. याचंयाी माझा ागंा पय होता. यांना हानपापासून या हदू

समाजाती अन व अमान् ाीीतीमळे छळ व अयाय सहन िावे ागे यामळे याचंयाजीवनाती िडवटपा रप झाेा होता. हे छळ व अयाय यांा मगमठीतून सोडवयाे िािंआबंिेडानंी हातात बाधंे आ हदू िोावं ते बडेपे तटून पडे. यांचया ािजीय व सामािजहााी आपा सवना सवणवी माय नहया ; प यात आबंिेडाचंया अतंःिाी तळमळवकपे गट होत असे हे सवण माय िती. यां ेसाे जीवन हजे िए मिा होता. ते नसटाे िोडे होते. अा नेाा यांी जात नहे त सवण दे मिा , हे ददव होय. यांी िीतअजाम ाही व यांे नाव भाताचया इतहासात ठिळ सवण अकात यावंदिवाौ झिळताहे. याचंया मृयचया दःखवाा ठाव िोसभेने याचंया ि ं टूबयांना पाठवावा , अी मी वनतीितो. अा आयाे ी. अँथने भा् होते.

यानंते भा् ी. िाजोिळ यांे ते असे :—

“ी िाजोिळ (बबई नग र -कत -अनसूत जातीया)ं : अयक महोदय , आज िा दनसपूण भात िे ये औ वे् ििे हम हजन िे ये बा दःखद औ अंिधा िा दन है. डा.बाबासाहब अबिेड भात िे बे महाेता थे औ रहने दे िी िई पो म सेवा िी है. दे िे व ेमहान नेता थे ही ेिन हम हजन िे तो वे ा ही थे औ हजन सदा रनिे ऋी हगे. रहनेजदगी भ हजन िो रप रठाने िे ए यन िया औ आज िे दन हजन िी जो अवथा म

सधा हआ है औ हम ि छ ऊप रठे है, रिसा मय ेय बाबासाहब िो ही है. बाबासाहब िा जम िएगीब अछ ू त घाने म हआ था औ रिनो अपने जीवन मे अिने िठनाइयिा सामना िना पा ेिनरहने हमत नही हाी औ रहने सता पूविण साी िठनाइयिा सामना िया औ रन पवजय पाई. रहने जीवन भ इस अपृयता िे ि ं ि िो हदू जाती िे माथे प से हटाने िा यनिया औ अपृयता नवा िे ये धो संाम िया. आख रहने यह नय िया ि मेा जमतो इस हदू धमण म हआ ेिन म ऐसे हदू धमण िो जो अपृयता िो मानता है, अपना धमण नही मानू ंगाऔ हमने देखा ि रहने अपनी यह ता पूी भी िी. भगवानसे मेी ाथणना है ि रिनी आमा िोात मे औ म ैसमझता हूं ि रिनी आमा िो सी औ वातिव ात तभी मेगी जब ि यहअपृयता िा ि ं ि हदू जात से मट जायेगा. (Ibid pp 2065-66)

7/18/2019 .



यानंते भा् ी. गाडगीळ (न. व.) (Poona Control) यांे झाे. डॉ. आबंिेडांी आपी३५ व्ी मैी होती. यानंी अपृयांा वाभमान जागृत िेा. अपृय िोानंा आता खास सवतीिनोत. यानंी इत भातीय नागिांमाे आपलयावी अयाय दू ियासाठी झगडत हावे, असेआबंिेडानंी मायाी बोताना रगा िाढे. यानंी अिडे जातीय सोडून देी होती.

आपलयावहोाऱया अयायाव बोताना ते हदूना िडवट भा्ानंी हैा िीत होते. तथाप तेअतंःिाे थो व रदा होते. यां ेदो् आपाा माहत होते. पंत दो्ांपेका यांा सग समयभाी मोाा व तोाा होता. ाय घटनेे यांे िायण सवना महू आहे. ते िए थो भातीय होते.याचंयाब सवण भातीयानंा आद होता प यापेका दसपट ते आहा महााषीयांना आदीय वाटतहोते. याचंया मृयचूया दखवाा ठाव याचंया ि टं बयािंडे पाठवा , अी मी वनंती ितो.ी.ििाासाहेब गाडगीळ याचंया भा्ाा साां यामाे होता. यांे मळू भा् असे :—

“Normally after the Leader of the House and my party has spoken, there is no

justification for me to speak, but I plead this justification that I had the privilege of Dr. Ambedkar’s friendship for over 35 years. He was ten times dearer to us Maharashtrianas than

what he was to India as a whole. It was he who created a sense of self-respect and

importance in the most down-trodden community in our area. Undoubtedly he was very bitter

in histongue, but his heart was sweat. His faults we all know, but his virtues outweighted

them.

What he did in the matter of framing our Constitution is sufficiently well known. But,

essentially, he was a rebel against the injustice in the status quo whether the sphere was

social or economic.

Lastly, he was thinking on such more progressive lines. Very recently, I had some

discussion with him, and he said, no more privileges to the Schedule Castes. Now, they must

come into their own and fight against the injustice that is still there, along with the rest of the

members of the whole Indian community. Such a man has passed away; but, everything in

this word must pass away.

Let us, therefore, remember what good he did and deserve by what he did andprogressively achieved the objects for which he stood.

I associate myself with the sentiments expressed by other Members of this House.

(Ibid, pages 266-67),V.V. Gadgil’s Condolence speech.

यानंत िोसभेचया अयकानंी बाबासाहेबाचंयाब गौवप भा् िेे आ िोसभेे िामथगत िावे, अीयानंी घो्ा िेी. िोसभेत दखवाा ठाव सवण सभासदांनी रठून ातंपे

7/18/2019 .



िए मनट रभे ाहून मंजू िेा. िोसभा दपाी १२-२३ ा बदं ियात आी. याबाबततासबंंधत मिजू ये माे:—

“MR. SPEAKER.— I fully associate myself with all the sentiments expressed on the

floor of the House by the Leader of the House and the leaders of various groups, and I amsure the House will equally associate itself with those sentiments.

Dr. Ambedkar was a great and dynamic personality. He rose from humble beginnings

and became a leader of the Scheduled Castes. He was a great scholar and writer, and, more

than all, he was a powerful speaker.

He piloted our Constitution. In the field of social reform, he initiated many wholesome

measures. In his death, India has lost one of her great sons. I shall convey the sentiments ofthis House and the condolences to the members of the bereaved family.

As a mark of respect, I am sure the House would like to adjourn to-day. In sorrow, we

shall stand for a minute in silence.

The Members then stood in silence for a minute

MR. SPEAKER.— The House will now stand adjourned as a mark of respect to him,

and meet again at 11 a.m. tomorrow.

12-23 hours” (Ibid pages 2066-68)

६ डसब १९५६ ी ायसभेी बैिठ िसाळी ११ वाजता स झाी. व्यानमामाेबिैठीे िािमाज स असताना धान मंी ी. नेह हे िोसभेी बैिठ बदं झालयाबोब ायसभेतआे. यानंी दखवाा ठाव मांडा. ठावाव बोतानंा यानंी आबंिेडावं गौवपूण र गािाढे, आ ायप्देी ाू बिैठ बदं ठेवयाी यानंी वनंती िेी ; प हे सवणवी सभासदाचंया

इचछेव ठेवे. डेयटी अेमन (रपायक), ायसभा , यानही आबंिेड याचंयाब गौवप र गािाढे. ते मंगळवाचया (दनांि ४ डसब) बिैठीत हज होते व यांचया नेहमीचया वभावामाे तेसभासद माबंोब गपा माताना ेा व वनोद िीत हासत होते, अीयानंी आठव सांगती. सवणसभासद रठून दोन मनटे तध ाहे. व यानंत बैिठ बदं ियात आी. याबा सबंंधतमिजू पढीमाे :—

“Obituary Reference —Demise of Dr. B. R. Ambedkar.

The Prime Minister (Shri. Jawaharlal Nehru)

7/18/2019 .



Mr. Deputy Chairman, I deeply regret to inform the House that a Member of this

House who had played a very leading part in many matters passed away a short time ago. I

refer to Dr. Ambedkar. Dr. Ambedkar for many, many years has been a very controversial

figure in Indian public affairs, but there can be no doubt about his outstanding quality, his

scholarship, and the intensity with which he pursued his convictions, sometimes rather withgreater intensity than perhaps required by the particular subject, which sometimes reacted in

a contrary way. But he was the symbol of that intense feeling which we must always

remember, the intense feeling of the suppressed classes in India who have suffered for ages

past under our previous social systems, and it is as well that we recognise this burden that all

of us should carry and should always remember. It may be that some of us thought, as I have

just said, that he overdid the expression of that feeling, but I do not think that, apart from the

manner of utterance or language, anybody should challenge the rightness of the intensity of

his feeling in that matter which should be felt by all of us and perhaps even more so by thosewho have not in themselves or in their groups or classes had to suffer from that. He was that.

Therefore he become this symbol. But we in Parliament remember him for many other things

and more particularly for the very prominent part he played in the making of our Constitution,

and perhaps that fact will be remembered even longer than his other activities. I am quite sure

that every Member of this House will want us to send our deep condolences and message of

sympathy to his family and to express our deep sorrow at his demise.

It is the custom of this House. I believe, Sir, that when a Member dies in Delhi, the

House adjourns for the rest of the day. I leave it to you, Sir, and to the House, but I wouldsuggest that it is right and proper for us to follow that custom.

MR. DEPUTY CHAIRMAN : I would like to associate myself with the sentiments

expressed by the Prime Minister. I am sure every Member of this House shares the same

sentiments. We have all heard with profound sorrow and a sense of shock of the sudden

death of Dr. Ambedkar. He was present inthe House only the day before yesterday and was

in his usual mood, talking and joking with his friends. Many may not agree with him and his

political philosophy but he was one of our prominent Members and he was always listened towith respect. His speeches were marked by scholarship, erudition and deep study. He will,

however, be remembered as one of the great architects of our Constitution. He was also very

anxious to see that the Hindu Iaw was enacted and most of it has been enacted. It is a great

loss to this House particularly, and, as a mark of respect, I request the House to stand up for

two minutes.

(The House stand in silence for two minutes)

7/18/2019 .



MR. DEPUTY CHAIRMAN : The House stands adjourned till 11 a.m. tomorrow.”

(Parliamentary Debates, Rajya Sabha, Valume XV-A, November–December 1956, pages

1769-70).

ी. नेह याचंया भा्ानंा रेनू टाइस ऑ इंडयाने ७ डसब १९५६ चया अंिात ६ पानावखाी ट हे :—

DR. AMBEDKAR

Mr. Nehru was right in describing the late Dr. Ambedkar as “a symbol of revolt against

all the oppressive features of Hindu Society” and the Prime Minister’s declaration that “he

rebelled against something against which we all should“rebel” will be widely echoed and

endorsed. Environment does much to condition a man’s character and the more controversialaspects of Dr. Ambedkar’s career obviously stemmed from his background. Yet there have

been few men who, while controversial, have also been so combative and courageous. Dr.

Ambedkar fought valiantly for the cause of his oppressed fellowmen even if the vigour and

forthrightness of his verbal attacks concentrated hostile attention on himself. He was an able,

gifted and versatile man who in different circumstances might have renders even greater

services to his country and community. Erudite, painstaking and learned he had the attributes

not only of a politician but of a scholar and a discreving lawyer. As the Prime Minister

acknowledged, Dr. Ambedkar was one of the chief architects of our constitution, and he will

be remembered as such by his countrymen as he will also be remembered by his communityfor the battle he waged on their behalf with such intensity and persistence.”

(The Times of India, 7 December 1956, page 6, on Nehru’s condolence speech).

(Manchester Guardian, dated the 7th December 1956)

DR. AMBEDKAR

Dr. Ambedkar, the leader of the Indian Untouchables, who died yesterday, was one of

the few non-Moslem Indian who never passed under the spell of Mahatma Gandi. He

believed that Gandhi’s influence might lead to the perpetuation of the caste system, and had

no confidence that the future of the Untouchables was safe in Hindu hands, however

enlightened and benevolent the hands might temporarily be. Hence came his insistence that

the Untouchables should have separate electorates. To oppose that after it had been

conceded by Mr. Ramsay MacDonald’s communal award, Mr. Gandhi undertook one of his

most celebrated and desperate fasts. Dr. Ambedkar came under strong pressure from Mr.

Gandhi’s friends in this country to give way and save the Mahatma’s life. Dr. Ambedkar’s

7/18/2019 .



distrust of the caste Hindus continued to the end, and during this last year he and several

thousand of his followers became Buddhists. The conversion was more for political reasons

than on account of theology. Dr. Ambedkar had once thought of asking to be received as a

Sikh. After India became independent, Congress retained him in the cabinet at the centre as

Minister of Law, and it was his pride that an Untouchable played the main part in carryingthrough Parliament the bill which was to regulate the political institutions of caste Hindus. It is

ironical that, at the time of his death, opinion is about equally divided on whether

Untouchability is dying out or whether the caste system is still rigid, though it may take rather

new forms. But there can be no doubt that Dr. Ambedkar, by his own success gave new

confidence to the more enterprising members of the depressed castes. He strengthened the

public opinion which has secured an amelioration of life for the Untouchables, and even

preferential treatment for those among them who could enter universities or public service.

Much remains to be done, and the Untouchables will be happier if, without exaggerating theirseparateness from the main body of Hindus, they can produce more leaders of their own to

carry on Dr. Ambedkar’s.

(The Manchester Guardian, Dated 7th December 1956, Editorial)

OBITUARY

DR. B. R. AMBEDKAR

The death occurred suddenly yesterday, at his home in New Delhi of Dr. B. R.

Ambedkar, champion of the depressed castes of India.

Bhimrao Ramji Ambedkar was born in 1893, the son of a man who, though of very low

caste, was an under-officer in the Indian Sapper Regiment. He was educated at Elphinstone

College, Bombay, Columbia University, and the London School of Economics. He became a

barrister of Gray’s Inn. Like other outstanding young men in India of this generation he

received encouragment and support from the great Maharajah Gaekwad of Baroda.Returning to India he practised in the Bombay High Court and became a member of the

Bombay Legislative Assembly. He devoted himself to trade union organisation and to the

cause of the lowest classes of the rigid Hindu social hierarchy. A thinly disguised portrait of

him in this period of his life appears in an American novel about Baroda which was once

widely read, “The Rains Came”.

Ambedkar was a delegate to the Round Table Conference on the Indian Constitution.

He came into conflict with Gandhi by demanding that the Untouchables and the depressed

castes should be given separate representation in the assemblies. He argued that this was

7/18/2019 .



the only way in which they could defend their interests. But in the eyes of Gandhi the demand

was a blow at India’s unity. The Congress dogma–which was challengeable–was that it was

separate parliamentary representation for the Moslems which had started the great Hindu-

Moslem rift. If the Untouchables also were given separate constituencies, the Hindu

community itself would become similarly divided. So deeply did Gandhi feel that when theBritish Government accepted Dr. Ambedkar’s demand, Gandhi began one of his major fasts,

which brought him nearer to death than any other of these ordeals. The pressure brought on

Ambedkar was immense, and though at first he was resolute against yielding, he ended by

accepting a compromise system. Seats were to be reserved for Untouchables, but these

were to be elected by general constituencies which included high-caste Hindus.

In 1941 Ambedkar became a member of the Governor-General’s Council and

continued in office throughout the war and after the transfer of power by the British. In spite ofhis continous struggle with the more conservative parts of Congress the Congress leaders

knew the value of having in their Cabinet the undisputed leader of the Untouchables. Though

he was retained for these political reasons he contributed his full share in administration. As

Law Minister he piloted the Constitution through the Constituent Assembly. One of the

paradoxes of modern India is that at low caste Hindu played so great a part in determining its

fundamental law.

Ambedkar retired from the Central Cabinet in 1951, and his last years were politically

less eventful. But during the last year he, together with severalthousand of his followers,became Buddhists though the Buddhists are now a very small sect in India. By this means he

emphasised that he remained an irreconcilable critic of Hindu Society.

Ambedkar was an attractive personality. In appearance he looked remarkably like the

Chinese politician T.V. Soong. His work in breaking down caste divisions was symbolised by

his own marriage in 1948 to a Brahmin, an eminent woman doctor.

(The Times, Dated 7th December 1956, Editorial)

DR. B. R. AMBEDKAR

CHAMPION OF INDIAN DEPRESSED CLASSES

Dr. Ambedkar, the champion of the outcastes of India and their outstanding figure,

died at his home in New Delhi yesterday, our correspondent there reports. He was 63. His

name will figure prominently in any history of the Sociopolitical evolution of India in the closing

7/18/2019 .



years of British rule. On the attainment of independence in 1947 Mr. Nehru selected him as

Law Minister, and this position he retained until he resigned in 1951.

Bhimrao Ramji Ambedkar, Ph.D., D.Sc., M.A., Barrister-at-law was born on April 11,

1893, in a small Ratnagiri village on the Konkan coast of Bombay. His father was an Armypensioner “passing rich” on Rs. 50 (£3 15s.) a month, and thus better off than many of the

caste Hindus by whom, following the custom of centuries, he was spurned as an outcaste.

The boy was made to feel the bitterness of “Birth’s invidious bar” by being relegated with the

children of sweepers outside the village school house on the chance of hearing the tuition

given within to caste children, and this experience was repeated when his father moved to

Satara.

In spite of these and many later handicaps and humiliation arising from the Hinducaste system, Bhimrao carved his way to distinction and leadership, and was both physically

and mentally. The determination and caurage of this thick-set, spectacled man were writ

large upon his features; but he gave little evidence in manner and address of the wide

scholarship gained by assiduous study in three continents, for he failed to acquire polish.

From the Elphinstone College, Poona he went to Baroda and attracted the attention of the

farsighted and liberal Maharaja Sayaji Rao III who granted a scholarship enablingBhimrao in

1917 to enter the Columbia University, New York, to read Economics and Sociology. He also

studied at the Bonn University, and in London took course at the School of Economics, did

research work in the India Office Library, and kept terms at Gray’s Inn being called to the Barin 1923. A teetotaller and non-smoker, he lived with a frugality that a promising poor scots

student could not surpass. When with his doctorates and his M.A. he returned to India he

could do so only by part working his passage and a loan from a British friend repaid in later

years.

The Maharaja Gaekwad gave orders for his entry into the Finance Department of the

State but he was completely ostracized by caste colleagues and was refused living

accommodation suitable to his status so he had to resort to the insanitary and poverty-stricken quarters of the sweepers and other menial workers. He then took up law practice in

Bombay, was appointed to the Chair of Economics at the Sydenham College of Commerce

there, was made a fellow of the University and an examiner in Economics and Law.

Independent Party

All this time he was preparing to be a Moses to lead his people, variously known as

the untouchables, the Depressed Classes, the Scheduled Castes, and (Mr. Gandhi’s

selection) the Harijans (sons of God) from the degradation of their centuries of abasement

7/18/2019 .



under Brahmanical teaching and example. He established a weekly paper in their interests,

and rejecting Congress claims to promote the needed reforms and “change of heart” he

organized an Independent Labour Party composed largely of this unfortunate section of the

people. He was nominated to the Bombay Legislative Assembly in thier interests.

It was inevitable that he should represent these 50 million or 60 million at the three

sessions of the Indian Round Table Conference in London in the early thirties and should

serve with the Joint Parliamentary Committee which was the prelude to the 1935 India Act. His

insistence on the needs for separate electorates for these people was strenuously opposed

by Mr. Gandhi, but figured in the Communal Award made “in the absence of agreement of

the parties” by the Prime Minister, Mr. Ramsay MacDonald. On his return to India Mr. Gandhi

led a civil disobedience campaign and was interned. His essa al to“fast unto death” unless

the Depressed Classes were brought into the general (Hindu) electorates aroused intenseexcitement in Indian political circles and tremendous pressure was brought to bear upon

Ambedkar, to give way, since the award could not be modified save at the instance of the

parties directly concerned.

So there came into existence the Poona Pact whereby candidates chosen by the

Scheduled Classes at a primary election later ran the gauntlet of the general constituencies for

the seats specifically reserved for this section of the public. Though a compensatory provision

was for a substantial increase in the number of seats allotted to his people 148 instead of 78

Ambdekar never ceased to regret the terms of settlement.

Economic Writings

The whole story is told in much detail in Ambedkar’s largely autobiographical ‘What

Congress and Gandhi have done to the Untouchables (1940)’. Among other products of his

busy hand and brain was a favourable exposition of the Pakistan plan in an India not suited for

democracy on the strictly western model and works on economic subjects so varied as small

holdings, the problem of the rupee, and the evolution of finance in British India.

When Lord Linlithgow further Indianized his executive council in July, 1942, Ambedkar

was appointed and given the portfolio of Labour. He condemned in no uncertain language the

resort soon after of the Congress Party to what Mr. Gandhi himself described as “open

rebellion” when the Japanese enemy was at the gate of India. Ambedkar was an efficient and

purposeful departmental head.

7/18/2019 .



The setting up of an interim National Government at New Delhi in the following

September, 1946, left him free to pay a visit to this country to press his views with intensity of

conviction on leading public man.

He was appointed Law Minister in 1947, and in that capacity had a leading part to playin the framing of the voluminous constitution. Though given to outbursts of ill-humour, he

piloted the measure through with great skill.

He resigned in October 1951. He had for some time been unhappy about recent

developments in Indian affairs and, in particular, took strong exception to the Hindu Code

measure promoted by the Cabinet because he felt that it did not sufficient safeguard the full

rights of citizenship of the Depressed Classes.

He maintained his activity until his death, one of his last gestures having been to

attend the world Buddhist conference at Katmandu last month, a few weeks after publicly

embracing that religion together with some thousands of his followers.

Dr. Ambedkar married in 1948 as his second wife Laxmi Kabir, a Brahmin, of Bombay.

THE NEW YORK TIMES

Saturday, December 8, 1956.

(International Edition Editorial page 4 column 2)

Dr. B. R. AMBEDKAR

Dr. Ambedkar, who died on Thursday in India, was known and honoured throughout

the world chiefly as a champion of the “untouchables.” This was the social group from which

he himself came and he afforded a striking illustration of what such a gifted and dedicated

person could do to surmount what looked like an insuperable obstacle. He won academicdistinction, some of it in the United States, and served with high merit in Cabinets both under

the British and later under the Indians.

That he was a great leader of the “untouchables” goes without saying, although he

did not agree with Mohandas K. Gandhi on the best methods through which their problems

could be solved. He was always inclined toward a more legalistic approach than was Gandhi,

although the last great gesture of his life was to lead some 2,00,000 of these “untouchables”

into the Buddhist faith.

7/18/2019 .



What is perhaps not so well known is that he put a profound impress upon India’s

major legal structures. As Minister of Law in Mr. Nehru’s Cabinet he was one of the real

authors of the Indian Constitution. More than that. he was the principal draftsman of the

statutory “Hindu Code,” whose purpose was to change, under Law, some of the basic

framework of the Indian Society and to move it into more liberal and humanistic patterns.

Dr. Ambedkar was an intensely vita! human being who tried to find the best way in

which to work with the materials that were at hand. He did not agree with Gandhi, and he left

Mr. Nehru’s Cabinet after a sharp denunciation of “neutralism.” He set his own standards

and lived upto them. He could not live to see the accomplishment of much that he set out to

do. Some of it will take more time. But his impact has been profound. India is wise to do him

honour.

णद. ८ णडसबया ी ेस जनपने ता. ५ व खाी मजकू (ाजंी) णस केाहोता:—

“CHIEF JUSTICE PAYS TRIBUTE

Bombay, Friday : Glouring tribute was paid to the memory of Dr. B. R. Ambedkar at

the Bombay High Court to-day.

The acting Chief Justice, Shri N. H. C. Coyajee, said that Dr. Ambedkar was a brilliantscholar and after winning the esteem of hisprofessors in London, he returned to India in 1923.

Here he was be set with difficulties, but he met them with indomitable courage.

He had imbibed deeply the constitutional law and administration and he placed all at

the disposal of the country when the Constitution was being made. India’s Constitution bore

the skill and industry of Dr.Ambedkar.

Dr. Ambedkar led a purposeful life and held high his mission in life to support theoppressed and that mission in life he carried out to the end.

The Advocate-General, ShriM. P. Amin, the Government Pleader, shri H. M. Choksi,

and Shri N. Sethna of the Incorporated Law Society associated themselves with the

sentiments expressed by the Chief Justice.”

(The free press Journal, 8th December 1956, page 5).

7/18/2019 .



िोसेा ८ डसेब १९५६ चया अंिात दसऱया पानाव बाबासाहेबाचंयाव िए सनीत याचंयाासह िौटीत स झाे होते ते असे :—

“तो तेजोमय भव दीर णवझा. . . . . .”

(ा.व.)

दभगी दत ब िया जो सवदा तेवा। तो तेजोमय भय दीप वझा ,–नवी पावा। या योगे जनसागास भत ये खतेे महा । याचया अंतम दणने डतो िा नी सध ूह हा ?यानंा नी होनया तडवे पायतळी , ो्े ,। यानंा नय प–ूसमान गनी खाईमये ोटे ।

यानंा दीघण पमे रठव जो अान–नेतनी। तो देवाहन वं यासं गमा झंजा , वमी । “घेता ते ‘रिपा ’ यथणि से? मधेपा िासया ?जाोनी अिधा सवण अपे, हा स ते िजया!”

ऐसे गजणनी ‘भीम ’बडं रभवी जो मूतचया भजंना (याी सवण मते पटो न पटो) याा असो वंदना !अयाया –िताी , बवती , अान ववंसनी आता या दता िव हो देई ेतावी ?

—वाध गोखे

सपॉ मो.वा.ददे यांे म ंबईत नभोवाीव बाबासाहेबाचंयाव भा् झाे. ते नवतचया८ डसब १९५६ चया अंिात दसऱया पानाव स झाे होते. ते असे–

“कै.डॉ. आंबेडक यानंा नभोिवाीवन ांजी.”

. मो.वा. ददे यांनी गवाी ाी नभोवाीचया म बंई ि ावन िै.डॉ. आंबिेड यानंा

ाजंी वाहाे भा् िेे ते नभोवाीचया सौजयाने खाी दे आहे.

डॉ.बाबासाहेब आबंिेडांे दीमये नधन झाे. अख भाताा जब धा बसा. पािोटी अपृयावं िआााी ि ऱहाड िोसळी.डॉ.बाबासाहेब नवात गेे. भगवान ब अडीहजा व्पूव नवात गेे. सवण जग आज यांना वंदन िीत आहे. अडी हजा व्नी आपलयाअसंय अनयायानंा बोब घेऊन , यानंा ब धमी दीका देऊन , डॉ. बाबासाहेब बी वीनझाे. या व्ी आटोबी १४ ताीख बाबासाहेबांनी ब धमी दीका घेती. बाबासाहेब जमेहदू धमत , अपृय महा समाजात अयंत दाात दवस िाढे. अंगात िए -िपडा घाून ,इायानंी देलया पाव व िपभ हाव आपा रदनवह िन डॉट साहेबांनी म बंईचया

एलटन िॉेजात क घेते. िेळिस मातांचया ओळखीने सयाजीाव महााज गाियवाड

7/18/2019 .



याचंियाडे गेे. महााजानंी यानंा वायतेस पाठवे. बाबासाहेब ंडन वशवायाे एम.ए. झाे.पी.ए.डी. झाे. डी.एससी.ी पदवी घेती. महान अथणाांिडून वाहवा िन घेती. नंतअमेिीे ा गेे. तेथेही पदया मळालया. अिडे या भू् भूत असेलया वाया िो ं बयावशवायाने ए.ए.डी.ी पदवी देऊन समान िेा. जागित िीता वान हा महान समान

पदी बाधंून भातामये आा. या वानाा अनंत हा सोसावे ागे. खेापाात बॅटे िामिाया नघाे त वासात पाी िोी ावयाे नाही , टागंेवाा टांयामये यावयाा नाही. पृयसमाजापैिी िएाददसा ाएंट यानंा ाभाया. एटन हायिू साया सिाी ाळेमयेवे मळेना. मळाा त वगचया दाात या महाांचया पोासंाठी नाळा िबा , ाीबोवानंी याअपृयाा संिृत िवाय िनााे. बाबानंा पयन िावेागे. हानपी अपृय हनू हाअपेा , वेमये अपृयतेा अडथळा , सिाी िनोीत पृय पायािंडून अपमान! वासपं झाेती अपृयता िटेी ते भूत िाही सोडीना. माया गेलया ३५ व्चया सहवासातं या यकपाहेलया गोी मी! हदू धमा रा हावा , त ही सामािज व्मता नाहीी झाी पाहजे, याी

पिषळ तळमळ. यानंी महाडचया वदा तयाव सयाह िेा , नािचया िायाामासमोसयाह िेा. पयाचया पवणतीव सयाह िेा. मागण खंटे सविणडून! माया सात िोटी अपृयबाधंवांी अपृयता िी नाहीी होा! यांना समता िधी ाभा! मािसीे जे, मािसीेह यानंा िधी ाभा! बाबा ांदवस तळमळत होते. हदू ाहून आहाा समानता मळे िा ?वीस व्पूव यांनी धमताी घो्ा िेी. वीस व्ा िाावधी दा. भाताा वातंय ाभे,

जासिा ायाी घटना झाी ते यांे लिपा अपृयता पाळाा गहेगा ठवयात आा.पाव् झाी. अपृयता िमी झाी, अपृयता िमी झाी , पंत गेी नाही. बाबासाहेब ब धमयझाे. बधमत ती अपृयता नाही. बाचया तवानामाे मी सवव ेम िीन , माझे अपृयबाधंव , आही ेम ि. आता ती आहाा ेमाने वागवा. समानतेने वागवा. यातअपृयांे हीत आहे.

भाताे सा हीत आहे, असे यानंा वाटे.

रददणतानंा णदय संदे

३१ मे १९३६ ोजी म बंईमये अपृयाचंया प्देमये, “मत िा पथ ” (खे ी्णि “मत िोनपथ?े”) या व्याव हे ऐतहािस भा् िेे. सामािज ांिताे जळजळीत भा् ते यामयेयाचंया धमताचया तवानाी यानंी सािध -बािध वाानंी िेी. ऐिह आ अयािमिोनामधून छाननी िेेी आहे. आपलया अपृय बाधंवानंा यानंी रपदे िेा. भगवान बाने

नवसमयी आपलया भक सघंाा जो रपदे िेा , तसा तो रपदे होता. तही दयामाेवयंिात हा , पृवीमाे पिाातं ाहू िना. वतःव वशास ठेवा. दसऱया िोाचया अंितहोऊ िना. सयाा धन ाहा व दसऱया िोाा जाऊ िना. तही आपे आधा हा. वतःचयाबीा जा. दसऱया िोााही रपदे िऐू िना. दसऱया िोााही व होऊ िना. सयााआधा या. सयाा जा. अपृयानंा हा रपदे िा बे? अख भाताा सा हा संदे!अख मानवजातीा हा संदे!!

7/18/2019 .



खेखुे देभत

डॉ. बाबासाहेब खे खे देभत होते. घटना समतीमधी यांी भा्े, गोमेज प्देमधी यांीभा्े याचंया देभतीी साक देत आहेत. घटनेवी यांे वेटे भा्....वातंयामळे आपलयाा

नःसंय आनंद झाा आहे. प वातंयाने आपलयाव ा मोठमोा जबाबदाऱया िटालया आहेत हेआप वसता िामा नये. देात िाहीही बघडे , िी टामंळे असे झाे अी सबब यापढेआपलयाा सागंता येा नाही. आता ज िाही घोटाळा झाा त याी जबाबदाी सवणवीआपलयाव येा आहे. सवण जगामये आ या देामयेही नवीन वाांा रदय होत आहे. ‘िोानंीाय िाव’े या िलपनेा िोानंा आता िंटाळा येऊ ागा आहे. िोांसाठी ाय असे हजेझाे. मग ते िोांे आ िोानंी िेेे ाय असो वा नसो अी िोांचया मनाी आता तयाी होऊागी आहे. ाय हे िोांे िोासंाठी आ िोानंी िेेे असाव.े या तवाव आप ही घटनारभाी आहे. ती ज िटावी अी आपी इचछा असे त िोांनी िेेलया ायापेका िोांसाठी

िेेे ाय बे असे या घातूि पथतीमळे जनतेा वाटू ागे आहे, या पथितीडे कदेयाचया िामी आप दंगाई िता िामा नये. एवढे नहे , त ती पथती न ियाचया िामीआप धैयने पढे पाऊ िटाे पाहजे. देाी सेवा ियाा हा िए मागण आहे. यापकेा अिधागंा मागण मा ती माहीत नाही. िएे िठाी यांनी तानंा सदंे पाठवा ‘We must be

determined to defend our Independence with the last drop of our blood.’

भाताती महान यती आज नजधामास गेी , बप झाी. भात ििोाू झाा.अपृय समाज , सवण पददत समाज िो सागात बडून गेा. िोा िोाी समजूत घाायी

डॉ.आबंिेड ागीट होते. पंत ितण तीथण माी हतात , आबंिेडांा सतंाप ात होतायाब यायी मनषय यानंा दो् देऊ ित नाही. बाबासाहेब हजे, महान ायवान यती ,अथणा , ासना , धमणा , इतहासाा वान अयािस ,बमान िायदेपंडत , आधिनमृिता , अिने भा्ावं भव असेा भावी वता , संोिध ंिथा , नधा छातीा वमनोधैया समाज मागणदणि , े, ानडे, आगि , टिळ , भांडाि , गोखे या पंपेा यागी ,बमान , यवान िोनेता नवत गेा. वन भावे या भगवान बाे अवतािाया संदे सवणजगातं पसवाा व पददतांे ूत आ आाथान असेलया डॉ. बाबासाहेब आंबिेडानंा वनभाव ेही आहा सवी ांजी.”

(ी.ददे यानंी बाबासाहेबाचंया सहवासात ३५ व्ण घावी ती यानंा बाबासाहेबाचंया वाथदतेी अिू माहती देता आी नाही , हे वािाचंया नजेस आे असे. ती साधा माहती खंड १ यात पहावी. अपृयांी िोसंया िएदा पा िोटी व दसऱयांदा सात िोटी सपॉ ददेयानंी देी आहे. हेही याचंया ठसूळ माहतीे नदणि होय.)

SHANKAR’S WEEKLY, December 9, 1956.

Feature:—‘The Man of the Week’. (Page 4)

7/18/2019 .



Dr. AMBEDKAR’s bellicosity was more an affectation than a dime rsion of character

and therefore, even though it might have lost him many friends it made him very few enemies.

It had become almost a convention in the public life of the country to weigh his vast

scholarship against the searing anger of his opinions and to overlook his transcient irritations

as a price that must be paid if the virtue of his knowledge had to be secured.

When the constitution of free India began to be discussed, Ambedkar was a natural

choice in spite of what he loudly complained what Congress and Gandhi had done to him. He

had that inevitable weakness of sharp intellectualism, a fear of the obligations of organisation.

Becauseof it he could never make the Scheduled Castes Federation any kind of political

force. As ageand ill health gave notice of the parinirvana that overtakes even the least of the

enlightened, he fled from narrow organisations into a Sangham that was only a faith. Many

made light of his elaborate conversion; but the ritual must have been for his over-educated,over-refined mind that humble act of sublimation of rationalism necessary for many individuals

in our century.

Without the enervating demands that outcaste-dom made on his brilliant mind, he

may have evolved into statesman of truly tremendous six, for, free of his political

cantankerousness he was a mountain of information. That even he had topay the price of

Harijan origin and, because of the price he paid, to become somewhat of an opportunist is a

judgment not of his geniousbut of the society that cooped up and perverted one who

couldhave been a great law maker into a complaining politician.

BHIMRAO AMBEDKAR’S was a great personality, straitejacketed in a piddling

tradition. His effort throughout sixty-three years of his strenuous life was to smash that

tradition. That it is not yet wholly smashed is a matter shame to all Indians who have been his

contemporaries.

(१०) ववा , दनािं ९ डसब १९५६ चया िेसीने ६ पानाव “िोत महााषाी

आबंिेडानंा ाजंी ” या मथयाखाी िठिठाी झाेलया िोसभांे वृातं स िेे होते.सागंी येथी ‘ोटी ब ’ ीामपू आ मज येथी हवाी यांनी या सभा भवेलया होया.सोापू येथे ॉेट वभागात बनाााचया आठ हजा िोांनी िमू मविू िाढी होता.

िेसीने या अंिात बाबासाहेबाचंयाव समाे ा तंभी अेख हा तो असा :—

“वतं े्चा थो नेता ”

डॉ. आबंिेड यांे िआिम नधन. डॉ. भीमाव ामजी आबंिेड याचंयाव गेलया गवाी

िााने अािन झडप घाून , अिनेागंांनी िमेे हे भाताे न हावनू नेे. वान व यासंगी

7/18/2019 .



िायदेपंडत , अथणा , वतंय भाताचया ायघटनेे ि लिपा , ािजीय पढाी आदत वगे आधातंभ या नायाने भाताचया अिडी इतहासात यांी िामगी र ेाी वमीय अी आहे. यांचयाव नसीम ा ठेवाऱया अपृ वगव त यांचया नधनानेिआााी ि ऱहाड िोसळी आहे. वतं अयासाने ठेे आपे वा िोाीही भीत अथवा

भीड न ठेवता छातिठोपे ंथातून व भा्ातंून माडंयाी यांी बडे वृ असामाय होती. आपलयाववध गाचंया जोाव यानंी भातीय ािजीय जीवनात अिने मोठी जबाबदाीी केे आमी. यार थानावं ते खंबी आमवशासाने रभे ाहत ; प या थानाचंया बधंनात ते िधी अिडून पडेनाहीत. “नःपहृय तृ ंजग ” अा वृीने र थाने सोडावीी वाटलयास वत सोडून देत व याीिधी खंत बाळगीत नसत.

णिाती चढते य

डॉ.आबंिेडांा जम १४ ए १८९१ ोजी महू येथे (झाा) यांे वडी ामजी यानंा सैिनीखायामये िनोी होती. पढे ते पेन घेऊन मंबईस आे. तेथे एलटन हायिूमध ून १९०७ मयेडॉ. आबंिेड मॅिी पीका पास झाे. एलटन िॉेजमध ून १९१२ साी ते बी.ए. रीण झाे.अपृ समाजांती या अयासी व हा पदवीधाा पढी रकासाठी ीमंत सयाजीावगाियवाड यानंी रदापे सा दे. यायोगे अमेिेत जाऊन िबया वापीठामये तीन -ा व् यानंी र पदवी पीकांा अयास िेा. अथणाामये ते एम.ए. झाे. व मानसा हा व्य घेऊनयानंी या वापीठाी पीए. डी. ही पदवी मळवी.(बाबासाहेब अमेिीे त १९१३–१६ या िाळातहोते. यानंी पी.ए.डी. पदवी आिथ व्याव बंध हून मळवी. खंड १ पहा.) अमेिीेतनूपत आलयाव यानंा बडोदे संथानात मोा हाी जागा ीमतं सयाजीाव गाियवाड यानंी दी.

पढे १९२० मये म बंईस येऊन सडनहॅम िॉेजमये यानंी अथणााे ायािप हनू िाही दवस िामिेे.

जीवन कायचा क बद ू

डॉ. आबंिेडांी तै बमा आ वतं बाा यांमळे यानंा िनोीचया ौयृखंेतअिडून जम घावे ही गो पसंत पडे य नहते. िोलहापूचया महााजांनी यावळेी यांना सािेलयामळे इंंडा जाऊन यानंी बॅटीी पीका दी आ अथणााव नबधं हून डंन

वापठाी डी. एसी. ही रतम पदवी सपंादन िेी. (िोलहापूचया महााजानंी ं डना जायासबाबासाहेबानंा आिथ साहाय िेे नहते. ते वतःचया पैाने ं डना गेे होते.) तेथून पत आलयावयानंी १९३७ पयत पनः मबईंचया सडनहॅम िॉेजात ायािप हनू िाम िेे. (ही माहती िीीआहे. बाबासाहेब ंडनहून मंबईस १९२३ चया एमये आे. यानंत सिाी िनो हून ॉिॉेजमये ोेस आ सपॉ हून यानंी १९२८ ते १९३४ चया दयान िाम िेे.) पढे तेहीिाम सोडून यानंी वतंपे बॅटी ाू िेी.(बाबासाहेबानंी हाियोटी सनद १९२३ चया ज ैमयेघेती होती व तेहापासून ते ॅटस िीत होते). अपृय वगी हदू समािजाडून होाी अवहेनाआ यांे िनृ व अपमानापद जीवन याचंयामळे याचंया मनात ददणय बंडखोीी वृ सतत जागृतहोती. तो यानंी आपलया जीविनाया ि बदूमाना. आपी सवण सखो बदी आ वा ,

7/18/2019 .



संोधन आ यासगं याचंया योगाने यानंी आपलया देाे हत साधे ; प सव े पय आपलयाअपृय बाधंवाचंया रााथणि ाी ावयासाठी ते अहन झटे.

अरृय वगत जागती

१९२५ ते १९३५ या िाात यानंी दवेळे, पावठे इयादी सावणजिन िठाी अपृयानंा इतहदू ंचया बोबीने आ समतेने अिधा मळावेत यासाठी ळवळी िेलया. “मिूनािय ”, “बहिषृतभात ”,“जनता ” इयादी वृपाचंयााे आपलया ेखानंी पृयापृयातं जागृत नम िेी. पवणतीसयाह , नािस ाममंद सयाह , व महाडचया वदा तयावी सयाह हे या िाात घडे.यायायात वदा तयाा न जाऊन तेथे अपृयानंा या तयाा इतांमाे रपयोग ियााअिधा माय झाा. टी सिा , सयाजीाव गाियवाड िवा िोलहपूे छपत याचंयासाखे सधाि हदू ाज,े समाज सधाावादी वान व ामजी दे, गवयणि व, ा. माटे, इयादसाखे

समाजसूधाि , महामा गाधंी , वी सावि याचंयासाखे ािजीय पढाी या सवनी अपृयतेा नाआ अपृांा रा या िामी जागृत व यन आपआपलया पीन ेिेे, प यायोगे होाऱया गतीामदंपा डॉ. आंबिेडांे िधी समाधान ि िा नाही. यांचया महान िआांका अतृत ाहलया.

धमताचा णिनपय

१९३१–३२ मये ट ािययनी जमवेलया गोमेज प्देत यांनी अपृयांचयासाठीवतं मतदा सघंाी मागी पढे िन ती संमत िन घेती. पूढे गांधीजनी ाांित रपो्िेलयामळे अपृयाचंया ाखीव जागा प संम मतदा संघांतून नवडिू असा पयय यांनी िाही िा

अनचछेने िवीाा. प रपासाचया हटवादी रपायानंी घडवून आेा पेि–ा यानंी पढे मानानाही. (१९३७ व १९४६ चया नवडिा या िाामाे झालया. बाबासाहेबांे हे असे होते िी ,िाात योय तो ेब िे ज आहे. प िााव सा िाऱया िोानंी बाबासाहेबाचंया यामागीा सहानूभूतपवूणि िधीही वा िेा नाही.) १९३६–३७ साी वतं मजू पकाी थापनािन याचयावतीने ते म ंबई िौसात नवडून आे. गेलया महायाचया िाळात हाईसॉयाचंयािायणिाीत मजूमंी हनू यांी नेमिू झाी.पढे भाताचया वाय -ातीनंत भातीय ायघटनेी घड घटना समतीमये यानंी िेी. पहलया हदू िोडाी ना वतं भाताे पहे िायदेमंी या नायाने यानंी िेी. १९३७ नंत यांनी हदू ाहून समान अिधाासाठी झगडयाा पपीिा

मागण याय ठवनू , हदू धमण सोडयांचया वहंगम मागा पिा िेा. तेहा हदू िोामंय ेखूपखळबळ झाी. हदू धमण सोडून िोया धमा िवीा िावयाा हे यांनी बी व् मध ठेवलयामळेहदू समाजाा िेवळ धा देयापता या िलपनेा ते वाप िीत असावेत असेही पिषळानंा वाटे. पपढे यानंी बौ धमा िवीा ियाा नणय िट िेा आ या धमचया वाङमयाा अयासहीावा. यामळे यांा धमताा नणय िेवळ बोयापता नहता हे प झाे.

बौ धमचा रुका

बौ धमण िवीालयानंत यांनी गेलया महयात नेपाळचया ाजधानीत भेलया बजयतंीचया

सोहयात रसाहाने भाग घेता. व बौधमण िवीााी आपी िाे यांनी आपलया भा्ात

7/18/2019 .



सवतपे माडंी. यानंत यानंी बगया व सानाथ या बौ धमण िवीााा िायणम आखयातआा होता. याचंया नधानामळे या िायणमाव खदेाी दाट छाया पसी होती. डॉ.आबंिेड हे मोठेिायदेपंडत होते व हदसाठी व हून िेेलया अिने जयानया िायातं बौांा हदमयेअतंणभािवेेा आहे. हे यांना ती अात असयाा सभंव नाही. हद ंी धमणतव,े धािम आा व

सामािज ढी या तही गोी संिीण असून यांी इिती समसळ झाेी आहे िी , धािम हदविोठे सपंते व सामािज िोठे स होते याी प सीमा आखे दापात आहे. ाषीय अथने हदवाीमयदा यापेकाही थोडी वतृत मानावी ागा आहे. या ीने पाहे त आंबिेडाचंया बौअनयायानंा समाजातं िवा ाषांत िेे असे हता येा नाही , हनू इत िोया धमत वेियापेका ते बौ होा हे िट झालयापासनू यांचया हदू बाधंवानंा यातलयायात वंगळा वाटा.

दणतवगचे सवपसामाय रुढाी

गेलया व् व ाू व् भगवान बाी अडी हजा व्ी जयतंी भातामये सिाीपाठयाने साजी झाी. या दोन समांभांचया संिधाात गेलया वजयादमीानागपूा यानंीआपलया दोन क अनयायांसह बौ धमणवेाा अपूवण समांभ घडवनू आा. गेलया िाही व्त यानंीिेेलया बौ धमचया अयासाे ळ ंथपाने ते िोांपढे माडंा होते. या ंथांे खा यानंीनिते प ेिेे होते, असे समजते. बौ धमचया िवीाामागे यांचया मनात असेी सवण वासीव मताी याचंया सीनंत प होई. ायघटनेमये अपृय समाजाे थान आ अिधायाचंया सबंधंाने िाही ठवावयाे झाे त ते डॉ.आंबिेडाचंया समंतीने हावयास पाहजे ही गोट ािययनी त माय िेी , प भाताचया ािजीय पढाऱयानंीही ती माय िेी. हनूटीानंी बोावेलया गोमेज प्देत अपृय समाजाचया वतीने यानंा पाा ियात आे.

तसे गाधंीजीनीही अपृय ह े हद ंपासून वगेळे नाहीत हून यानंा वगेळे मतदा सघं िनोत असाआपा आह डॉ. आबंिेडाचंया गळी रतवयासाठी ाांित रपो् आंभे. डॉ. आंबिेड यानंीगाधंीजा सयंत मतदासघंाा आह माना प यासाठी अपृयानंा याचंया संयामाापकेाअिध जागा मळवनू दलया. “ेूलड िाट ेडेन ” या दत वगचया ािजीय सघंटनेी थापनाव नेतृव िन या वगा ािजीय सेचया भागीदाीत यांनी थान मळवनू दे.

गाढ णवा

प दत वगे पढाी एवापती यांी भातीय मायता मयदत नहती. भातीयवायातंी पहे िायदे मंपद यानंा देयात आे आ इत मतभेद असूनही यांनी ते िवीाे.िायाा आ घटनाााा यांा गाढ अयास हा यांचया जीवनाा िए वतंय पैू होता.हनूायघटनेा आाखडा नम ियाे आ हद ंसाठी हनू नया सविण् ‘हदिडा ’ी नाियाे िायण याचंियाडे नःिंपे सोपवयात आे. इतहास , अथणा , धमणा इयादी व्यांेयां े वान अखडं ाू अस े म ंबईती यांचया ‘ाजगृह ’ या नवासथानात या व इत अिनेव्यावंी ंथांा यानंी िेेा संह भग आहे. अिने ळवळीचया यापामये यांनी अयाहताू ठेवेलया वायासंगाी िलपना यावन येते. घटनेा मसदा तया ियात यांे जसे िौलयदसून आे तसे घटना -समतीपढे तो मसदा आलयानंत झाेलया मयेही ते दसून आे. “

िो होते?”“भाताती जातसंथा ” इयादी सामािज व्यावंी याचंया ंथांमये यांे

7/18/2019 .



समाजाव्िय वान आ संोधन यांा यय येतो. यामाे“पाितानावी वा ” हायांा ंथ खळबळ रडवाा व िएिाे अूि भवषयवादी ठा.

भाताा भूिभतू यत

िमणधमणसयंोग असा िी , याचंया िअलपत नधनाचया आदलया दवी म ंबईस एलटनिॉेजचया तसावंसि महोसवाा ांभ झाा. या िॉेजातून बाहे पडून भातीय जीवनासभू् भतू झाेलया व दवंगत झाेलया १४ थो यतंी नावे खोदेलया ेे अनाव यावेळीियात आे. या नामावीत दादाभाई नौोजी , डॉ. ािमृष गोपा भांडाि , जमटेजी टाटा ,दना वाचछा , िानाथ पतं ते ं ग , ब दन तैयबजी , ेोजहा मेहता , ो.टिळ , ना.गोखे ,

मा सेटवाड , भाभाई देसाई , इयादी ठिळ नाव ेआहेत. ही नने या िॉेजा नहे तसवण भाताा भू् भतू झाी.दसऱया दवी या ेीत बसाऱया या िॉेजमध ून क

घेतेलया , आखी िए ननाे नाव िोयाी वेळ येा आहे, याी या समांभाचया योिजांना आवयानंा व ोयानंाही िलपना झाी नसे. डॉ. आंबेिड हे एलटन िॉेजे पदवीध होते वयाा भू् भतू झाेलया आजवचया दवगंताचंया नामावीत ोभयासाखी अख भातीय िीतयानंी सपंादन िेी होती.

अरुऱया ाणहेया आकांा

यानंा मृय ूआा याचया आदलया दवी ाी ते “भगवान ब व याा धमण” या याचंया नयांथाी तावना हीत बसे होते असे समजते. यावन आपलया नया धमणिवीााा आधाभूत असा

हा थंही यानंी पा िेा होता असे दसते. याी सी पाहयास मा ते रे नाहीत. बौ धमे तेमनी बना होते. प ािजा सोडयाा मा यांा वा नहता. वातंय , समता व बंधता यातवावं अधत असा नवा ‘पिन पक ’ थापन ियाा यानंी वा ठवा होता व याीघटनाही हून िाढी होती! तो पक िेवळ अपृय वगपता मयदत नसून सवना िमोळा ठेवयातयेा होता. भा्ि म ंबई ायाव यांे मत स होते व ‘हे भा्ि मोडून िाढे हे माझे मीितणय समजतो ’ असे नागपूा बौदीका समांभाचया सगंी यानंी सांगते होते. आप धमत िेेती भाताा िमीत िमी हािनाि असा मागण पियाे यानंी गांधीजना वन दे होते.नागपूचया नवदेनात यानंी या वनाी आठव िन दी. ते हाे “आता बौ धमण िवीान मी

हदसमाजाचया ीने िए रिपाि िृय िीत आहे, िा बौ धमण हा भातीय संिृतीे अगंआहे.”

सवप समाजाची खदे भावना

डॉ. आबंिेडांा थम ववाह जया िाळाचया ीतीमाे हानपी झाा होता. यांचयाथम पनी सौ. माबाई १९३७ मये (आईसाहेबांा मृय ू दनांि २४ मे १९३५) नवतणलया. याचंयाअपयापंिैी आज त थोे ंजीव यवंताव हे हयात असून ते म ंबईस बभू् छापखाना व बभात हे नयिताि ावतात. १९४८ मये सावत ाह ातीती डॉ. ि . मीबाई याचयांी

7/18/2019 .



यांा दसा ववाह झाा. यांचयासह यानंी नागपूा बौ धमी दीका घेती. यांचया आ इतजवळचया आतेाचंया दःखात सवण दत समाज आ भातीय जनता सहभागी आहे.”

मंबईती ‘दी िंट’ या सातािहाचया बधवा दनािं १२ डसेब १९५६ चया अंिात

बाबासाहेबाचंयाव दोन ेख स झाे होते. ते मी खाी देत आहे.

(1) ‘BUDDHA CLAIMS INDIAN’S GREATEST ‘UNTOUCHABLE’

Ambedkar : Great end toa great fight

By N. S. Muthanna

There is an element of predestimation in the manner death came to Dr. Bhimrao Ramji Ambedkar, 62, Leader of India’s 60 million “untouchables”

Fate did not give this life-long rebel a chance to pitch a last battle against the

irrevocable finality of death, for death overtook him in his sleep. The gallant fighter against the

2,000 year old laws of Manu (the Hindu law-giver) was not even aware of the hovering

presence of death when he retired to bed last Thusrday night.

As if out of “fairness”, destiny allowed him to forsake the shackless of

“untouchability” only a month ago by letting him “surrender” himself to the Buddha.

That was my predominant feeling as I allowed myself to be properlled by a surging

crowd towards the porch of Raj Griha, Ambedkar’s residence in Hindu Colony, Dadar,

Bombay.

It was here that his last remains lay in state. And the intonation of the shlokas–

Buddham Sharanam Gachame (I surrender to the Buddha), Dhammam Sharanam Gachame

(I surrender to religion) and Sangham Sharanam Gachame (I surrender to the community)’–over the loud–speaker confirmed my feeling about the “fairness” of destiny.

Babasaheb (as he was popularly known) did not die as a Manu ordained

“untouchable” but as a follower of the Buddha. That death should have come to him during

the period when the country was ceebrating the “Mahaparinirvan of the Enlightened one

2,500 years ago is significant at in a mystic way.

Out on the porch of Raj Griha, surrounded by a mountain of flowers, lay, internal

repose, the hero of the “untouchables”. Draped in saffron-yellow robes of a Buddhist

7/18/2019 .



bhikku, with a little figurine of the Buddha behind his head, the valient fighter’s face appeared

calm and peaceful.

Through the haze of incense smoke, it appeared as if Death had drained away all

bitterness of his life. The marks of tension he had worn on his face all these years haddisappeared. Ambedkar was at peace with his Maker.

A sprinkling of Buddhist bhikkus in saffron–yellow chanted their hymns. Ambedkar’s

wife, a Brahmin once, stood by sobbing. Yeshwantrao, his only son (by his first wife), fed

the smouldering embers with incense.

For a brief moment I thought I saw the look of enlightenment on the lifeless ace.

Soon I was out, squeezed out by wave upon wave of human beings, simmering with

emotion. Everybody wanted to have a darshan of the man who had led the “untouchables”

fight against the brutal dogmas of a pernicious caste system.

The Mourners

The mourners were mainly people from the same stock as he. They were humble

people. They personified poverty, but they were sensitive. Their emotions were genuine, but

the way they released themselves varied. Some of them, seeing Ambedkar’s face, clappedtheir hands and wept. Some of them stood rooted to the ground, looking stunned. Others

stretched out their hands as if to touch his feet in a last salutation.

The most touching scene was the tribute two Mahar Regiment boys paid their hero.

They took their rifle-green berets off, stood with half-shut eyes for a moment, and broke out

with “Jai Bhim” and “Babasaheb amar rahe.” They filed out weeping like children.

Until I came out of the porch of Raj Griha, I had not realised what a crowd hadgathered there. The crowd that came to pay homage to Ambedkar was the largest mass at

any funeral I have seen.

It was a furlong’s walk before I could not pay my own humble homage to this great

leader. Walking the last furlong took me about an hour.

The funeral procession began, slow and dignified—a procession of workers from the

city factories. It was not quite orderly. Not because the mourners were disorderly, but

because the streets were two narrow to hold so many participants.

7/18/2019 .



Behind the flower-leaden cortege, one could not avoid trampling on flowers all the

way. The route of the procession was carpetted with them.

Thousands of people showered the cortege with flowere. With the cortege rode

Shrimati Ambedkar, Yeshwantrao and a nephew. They appeared to be overwhelmed by therealisation of the greatness of Babasaheb. They had not been used to such public adulation

of him in recent times. At least not since he resigned his Law Ministership.

The Crusader

Ambekdar’s death is an end which rivals in magnitude only Gandhi’s in India and

Jinnah’s in Pakistan.

Gandhi died after he freed 360 million Indians from foreign domination.

Jinnah died after he accomplished his ambition of creating Pakistan.

And Ambedkar died after he renounced Hinduism which showed his people the only

ultimate release from “untouchability”.

Renouncement of Hinduism was not his mission. He rebelled against its oppressive

features. He succeeded only through “surrendering” himself to the Buddha.

Ambedkar mounted his attack on Manu for the same reasons as the Mahatma had.

But there was one essential difference in their individual tactics.

While Gandhi ordained that “untouchability” be conqucrredthrough love, through

social education and by the intermingling of castes and communities (for which purpose he

called the “untouchables” Harijans -children of God) Ambedkar fought the social inequalities

of caste with bitterness and anger.

He did not fight them under the Harijan banner, but under the colours of his own

caste.

He wore his people’s “lowliness” proudly, flaunted himself as an “oppressed” victim

of caste Hindus, and directed all his energies against the “upper” class Hindus.

7/18/2019 .



To him his life was a crusade —a crusade not only for the impliment of the “depressed

“classes, but also against caste Hinduism with all its Vedic trappings and Brahaminical

“Superiority.”

All these centiments were sharply etehed out for the processionists through the loud-speaker system all the way from Raj Griha to the burning ghat at Shivaji Park.

A Million People

By the time the procession reached the ghat it had swollen to over a million. People on

the way joined it, and I found myself pushed further back into the procession. The cortege

was almost two miles ahead of me.

The burning ghat was one seething mass of humanity. Heads bobbed up and down as

far as the eye could see.

A little before the sandal-wood pyre was set aflame, thousands of “untouchables”

“surrendered” themselves to the Buddha.

It was a simple conversion. Their leader had attained Nirvan………The Buddha had

claimed the Manu-ordeained “untouchable”.There was only one last tribute they could pay

their departed leader. That was to follow in his footsteps spiritually.

“Buddham Sharanam Gachame, Dhammam Sharanam Gachame, Sangham

Sharanam Gachame.”

(The Courrent, 12th December 1956, pages 1 and 3)

(2) “Ambedkar”: Symbol of Revolt. He Warned that hero -worship in politics would

lead to dictatorship.

By H. V. Kamath, M.P.–Member of the Lok Sabha.

New Delhi —With all his faults he was a “mighty man, a self-made man” a man who

could not be “ignored”.

This was the almost universal comment in the lobbies soon after Parliament adjourned

at noon last Thursday as a mark of respect to the memory of Dr. Ambedkar.

7/18/2019 .



One important Congress member of the Lok Sabha went to the length of saying that in

1947 there was no one in the Congress ranks in the Constituent Assembly who could have

piloted the Constitution Bill with as much pertinacity and verve. And so he is rightly regarded

as the Chief architect of our Constitution.

No Prime Minister, I felt as I listened to Pandit Nehru, could have paid a finer tribute to

one of his harshest political opponents. He spoke with’ visible’ feeling, and I heard the ring of

true sincerity when he said.

“He was a symbol of revolt, he had rebelled against something we shouldall rebel

against.”

We shall not hear his booming voice again. I believe that, as an orator in theConstituent Assembly and later in the Provisional Parliament, he stoodin the very front rank.

Dr. Shyama Prasad Mookerjee excelled him after he joined the Opposition.

There is no doubt that his double defect, in the General Election, 1952 (from

Bombay), and again in a bye-election 1954 (Bhandara, then in Madhya Pradesh, had

embittered him and he became an unsparing, relentless and even scathing critic of the

Congress Party and of Pandit Nehru.

That his Hindu Code Bill, on which he had laboured so hard could not be put throughin his time also contrubuted to the rage in his soul.

I knew him fairly well outside Parliament too. I have often sat with him in his chamber

in Parliament, on the verandah of his ministerial residence in Hardinge Avenue, and again in

the drawing-room of his house on Alipur Road after he became a member of the Rajya

Sabha. His manner was always stimulating, often caustic, but rarely cynical. He had a

genuine regard, bordering on devotion, for the Buddha, whom he looked upon as perhaps

the greatest thinker the world has produced, and definitely the biggest fighter for socialequality in India.

When I once asked him whether the grand Upanishadic teaching was not more

satisfying than the rather agnostic teaching of the Buddha, he impatiently retorted : What

have the Rishi’s of the Upnishads done towards the eradication of social evils?

My answer failed to convince the dogged Doctor.

7/18/2019 .



He was, as far as I am aware, the only Minister who walked out of the House. When

the then Deputy Speaker, Ananthasayanam Ayyangar. raised some technical objection to his

reading the statement on his resignation in October 1951 he walked out in protest, and

handed copies of his statement to Pressmen outside.

That incident gave more colour and importance to his resignation than it might

otherwise have got.

I had lunch with him at Alipur Road, Delhi, on the day he decided to contest the bye-

election to the Lok Sabha in 1954 from the double-member constituency of Bhandara. His

running mate was Asoka Mehta (P.S.P.). He was in fine fettle at the time, though in

indifferent health.

It was a disappointment for all of us when he lost the bye-election.

I cannot help recalling what he said with so much vigour and clarity in his last speech

in the Constituent Assembly, just before the Constitution Bill was passed.

“It is quite possible in a country like India where democracy from long disuse must be

regarded as something quite new there is danger of democracy giving place to dictatorship. It

is quite possible for this new-born democracy to retain its from but give place to dictatorship

in fact.....

“In India, Bhakti or what may be called the path of devotion or hero worship, plays a

part in its politics unequalled in magnitude by the part of it plays in the politics of any other

country in the world. Bhakti in religion may be a road to the salvation of the soul. But in

politics, Bhakti or hero worship is a sure road to degradation and to eventual

dictatorship ......

“If we wish to preserve the Constitution in which we have sought to enshrine theprinciple of Government of the people, for the people and by the people, let us resolve not to

be tardy in the recognition of the evils of that lie across our path and which induce simple to

prefer Government for the people to Government by the people, or to be weak in our initiative

to remove them.

“This is the only way to serve our country—I know of none better.”

7/18/2019 .



His revolt against the stratified caste system of Hindu Society was so violent that he

used to say : “I was born a Hindu, but I will not die one.” He embraced Buddhism a couple of

months ago, and death summoned him during the Buddha Jayanti celebrations in India.”

(The Current, 12th December 1956, pages 20 and 19).

ववा दनािं १६ डसब १९५६ चया दी टाइस ऑ इंडयाचया अिंात ‘The Indian Political

Surveyed by Ithurial’ या ी्णिाखाी बाबासाहेबाचंया सबंधंी पढी मिजू सझाेा होता.

THE INDIAN POLITICAL SURVEYED BY ITHURIEL

“NIL NISI BONUM was a useful warning not to continue speaking ill of a man after his

death. But it has degenerated in our time into an excuse for insincerity and meaninglessphrase-wearing.

Most of the persons who indulged in this conventional practice on the death of Dr. B.

R. Ambedkar, had suffered from the Doctor’s biting lash. Manywere not able to keep out of

their tribute the bitterness of past memories. For Ambedkar was no respector of persons, and

as a class the Indian politician is unaccustomed to rough-handling.

The demands of convention and the feel of old sears combined to obstruct a fair

evaluation of Dr. Ambedkar’s contribution. This is regrettable. Dr. Ambedkar, from what Iknew of him, was basically a lonely man. I believe he would have been surprised by the strong

emotions of his followers at his funeral and amused at the compliments of his political

contemporaries.

The fear of being swallowed up by the system restrained him from giving of his

intellectual best; the awareness that he was far ahead of others in the political field, pulled him

back from devoting himself fully to the cause of the under-privileged and the discriminated

against.

RARE OPPORTUNITY

He was a realist and it must have been a sad thought that somewhere he had held the

clue in his hand but failed to use it. No one else had his opportunity plus the capacity to turn it

to effect.

He was, in a sense, bound by the spell of his own propaganda. Among Hindu

reformers, he alone was of the depressed classes. It was his strength which, had he but

7/18/2019 .



worked constructively, would, have hastened the pacc of change a hundredfold. The other

reformers were aware of the weaknesses in the Hindu community-inertia, unimaginativeness

and ignorance.

It was their failure that they could not convince Dr. Ambedkar of this. Briefly, theywere afraid to go too far lest the whole fabric of Indian society collapse; and Dr. Ambedkar

feared that gradual progress would end in reaction. His toying for nearly three decades with

the idea of leading a man exodus to another faith prevented healthy development on well

thought-out lines.

Yet, these forerunness have all contributed to taking the Hindu community and Indian

society where it is to-day. The time is now ripe for the next logical step-the abandonment of

the habit of looking to cartain hereditary groups in the community for performing unpleasantand unsavoury tasks. We cannot continue much longer along the old traditional lines.

It is not inspired leadership that is require but clear thinking, organised effort and

social awareness. Dr. Ambedkar’s great contribution lies in havingthought the underprivileged

not to be content with small reforms, and having communicated to the privileged that a

patronising attitude is not enough.”

(The Times of India, 16th December 1956, “The IndianPolitical Survey,” by Ithuriel).

आायण अ े यानंी आपलया नवयग सातािहाा “आबंिेड ाजंी ” वे् ािं २० पानांा(वेनासहत) १६ डसब १९५६ ा िाढा. मागे बाा पतळा याचयापढे बाबासाहेब हातात दंडघेऊन रभे आहेत आ याचंया डाया बाजूा माईसाहेब अा पोजे दयंगम खास अंिाचयापहलया पृाव देे होते. आ या ाखाी िािमतेने ांे ंब वत णळ िाढून यात “बंस गचछाम । धमं स गचछाम । संघं स गचछाम ।” हे देे होते. आतबाबासाहेबांे ननाया पोजमधी आ पो्ाखाती पा संद ोटो दे होते. अंययाेहेी िाहीोटो दे होते. यामळे वे् ािं वािाचंया नजेत भे असा होता. या वे् ािंात िॉ. ीपाद अमृत

डागंे आ धनजंय िी यां ेखास ेख होते. “अे उवाच – भाताचा उाकत महामा ”यात आायणअे यानंी वाहेी ाजंी होती.ती अी :–

“महामा े, महामा िबी आ महामा ब या तीन महायांे महा षय डॉ. बाबासाहेबआबंिेड ांे महापनव एवा िआिम ीतीने होई अी िोाा िलपना होती ? पाडसब ोजी सायंिाळी भगवान सूयणनााय जेहा अतंगत झाा तेहा याा ती िोठे माहीत होतेिी , रा िसाळी आप दी हाचया कतजाव जेहा रगव ूतेहा तेथे तो महामा आपी जीवनयाासपंवनू मृयचूया माडंीव अखेी ना घेत पहडेा आपलयाा दसे! सात िोटी अपृयानंी पाहजा व् नियातना भोगलयानंत याचंया राासाठी अखे या महायाा अवता झाा याचया

अवतािाये साथणि ि ठे होते न होते तो याजव अी िएदम झडप घाून वतःचया बदनामीखेीज

7/18/2019 .



मृयनू ेती िाय मळवे ? जया माठी ाहाचया िवतेत थोडासा बद िन मृयूा असे वातायेई िी , “िमी नहते पृवीत अवातं ाी यायाा , सोडून यानंा घातास ‘बाबा ’ व घाा ?”

खोख , भात हा मोठा ददवी दे आहे. अगोद येथे महाप् िताितातनू िएादा जमाायेतो आ तो जमाा आा ती ा देाते िोावध मूखण िो याे मोठेप याचया हयातीत मळी

ओळखत नाहीत. जवतंपी याा ते अवनत छळ ितात. आ मग तो मेा हजे ऊ बडवूनआ गळा िाढून याचयासाठी िो िीत असतात. सगया महाप्ांा इतहास अगदी साखा आहे.त , ब , िबी , ानेश , तिााम , गांधी ा सवा याचंया देबाधंवानंी अमान् छळ िेेा आहे.प आबंिेड हा ा जगात िए असा ‘महामा ’ होऊन गेा िी यमयातनेचया या भयंिअनदयांतून याा साा जम जाव ेागे , तस ेजगातलया दसऱया िोाही महाप्ाा जाव ेागेनसे! ा पृवीताव िएा भाताखेीज ‘अपृय ’ समजी जााी अगोद मासे नाहीत.आ समाजाा िसाही अपाध िेा नसता अपृयतेी ाकसी का ितानितेभोगत असेलयाअा ददवी समाजात िएही महाप् आतापयत िधी जमाा आेा नाही. जगातलया इत

महाप्ाचंया समाजाने ितीही छळ िेा असा ती याचया छळाा ांभ िाही याचंया जमापासूनझाा नसे. प आंबिेडानंा आईचया तनातंी दूध ान ियाचया अगोद हा अपेेचयाहाहाा याा तडाा ावावा ागा. साा समाज याा वाया मळी तया नाही असीवटंबना जगातलया िोा महाप्ाा िधी सहन िावी ागी आहे िाय ? साऱया समाजाने यााजमापासून ाथाडे, ेमाा हात साऱया आयषयात िएदा देखी याचया पाठीवन समाजाने िधीवा नाही , याचया वतेब िवा ितृ णवाब िौतिाने िए अकसा िधी समाजाने राेनाही, रट याचया डोयाव ाषोही , इंजाा हित , हदू धमा अा िएाहून िए भयंियांी आग समाजाने िएसाखी रधळी , याने या समाजाचया ागाोभाी पवा (पव) त िधीिेी नाही , रट या समाजाव सतत पंवीस व् बडंाा झडा रभान देाचया ािजीय आ

सावणजिन जीवनाते पमो थान पिटावे , असा अौिि गाा व सामया प् जगाचयाइतहासात ि ठे होऊन गेा आहे िाय ? आहाा ती माहीत नाही. दीड े व् ा देात थापतझाेी इंजांी सा रथवनू िटायासाठी यानंी यानंी आपे सवणव पा ावे यांी नाव ेदेाचया इतहासात सवकामये ही जाती. प धािम आ सामािज पातंयाचया निातपा हजा व् सडत पडेलया सात िोटी गामाना वतंय ियासाठी तळहाताव ी घेऊन जोनवी साऱया देाी आयषयभ िएटा ढा याे नाव देखी िदा ा देाचया इतहासातहे जाा नाही. ही ा महाप्ाचया जीवनाी सवत मोठी ििोथा ठा आहे.

पिीयांी जो ढतो तो ‘देभत ’ ठतो आ िवीयांी जो ढतो तो ‘देोही ’ ठतो असाा देामधलया ािजीय नीतााा सातं आहे. आ आंबिेडां ेददव असे िी , ा देामधलयाा ितातंलया सवत मोा प्ाी हजे महामा गाधंी आ देामधी सवत बा ािजीयसंथा जी िेस तचयाी जमभ झगडावे ागे. महामा गाधंना िवा िेसा यानंी यानंी वोधिेा ती ती मंडळी ा देाचया सावणजिन आ ािजीय जीवनातून सपे रठी. यांी नावनाीदेखी मागे ाही नाही. आंबिेडानंा हे माहीत िा नहते? प यानंी जानूबजनू हा िधोा पिा.यानंा तो िधोा पिलयावाून गयतं नहते. ‘टांे हित आ देोही ’ हे जे भयंि आहेििटीााािंडून यानंी मळवे याे िा गांधी आ िेस हे देाचया वातंयासाठी टाीया वळेी झगडत होते, या वळेी सात िोटी अपृयाचंया वातंयासाठी आंबिेडानंा गांधी आ

िेसी झगडाव े ागे. आबंिेड ज टांे हित आ देोही असते त यांना रघडपे

7/18/2019 .



ट सिाी िनोी पिन पमोचय समानाे पद मळवता आे असते! यांचयासायाअौिि बीचया आ वेचया मासाा टाचंया ायात दषाय असे िाय होते? बेिेसमये वे िन महामा गाधंी िृपा सपंादन ियाे यानंी मनात आे असते त तीही गोयानंा िाही अवघड नहती. िेसमये यांनी पंडत नेहंचया बोबीने साे समान मळवे असते.

याचंया वेचया आ सामया िएही माूस आज िेसमये नाही. प टांी सेवावे यानंीअगंाव धा िेी नाहीत , िवा िेसचया ‘देभतीा ’ गवे् ही अगंाव यानंी ढवा नाही!सातिोटी अपृयाचंया राासाठी यानंी सवण सखाा , समानांा आ िोयतेा याग िनसवगाव िाटेीवे ढवी आ आपे जीवन तबंबाळ िन घेते. अपृता नवााे महामागाधंीे आ िेसे मागण यानंा सवणवी अमाय होते. अपृयािंडे पहायाी पृय समाजाी ीबदी आ याे दयपवतणन झाे त देाती अपृयता जाई ही महामाजी भूिमाहोती. आबंिेडानंा पृय समाजाी दया , सहानभूत आ िभी िनो होती. अपृयता िायाने गेीपाहजे आ अपृयानंा िायाे संक मळाे पाहजे असा आंबेिडांा आह होता. एवासाठी

यानंा इत जातीमाे अपृयानंा देाचया ाियाभाात यांचया संयेमाे वाटा मळावयाा हवाहोता. आबंिेडाचंया पूव अपृयता नवााे अिनेानंी यन िेे. नाही असे नाही. प ा सवणयना े वप सामािज सधाेे होते. आंबिेडानंी अपृयतानवााचया ळवळीा ािजीयवप देऊन तचयात आमूा ांत घडवनू आी. ही यांी िामगी अभतूपूवण आहे. पा हजा व् सात िोटी अपृय जनावापेका हीन जे जगत होते. मेेलया मडाे मांस खाऊन आ समाजाचयाघाी ेरिडे रपसून यांी मने आ ीे सडून गेी होती. मेलयाहून मेी होती. ा सात िोटीमडानंा जागे िन यांचयामये तेजाी आ वाभमानाी योत यानंी पेटवी आ आपलया हााढा ढयासाठी जमी समाजाव हातात बंडाा झडा घेऊन यानंा रभे िेे ते आंबेिड सातिोटी दतानंा पमेशासाखे वाटे त यात िाय आययण?

सात कोणट दणताचंा महामा गेा

अपृयांा रा िसा िावयाा आ िोी िावयाा हा महामा गांधी आ आंबिेडाचंया मधलया वादाा मय मा होता. आप अपृयांे िएमेव पाि आहोत हून याे तनधवियाा िेवळ आपलयाा आ िेसा अिधा आहे हा महामाजा दावा होता. तोआबंिेडानंा सताम माय नहता. भाताती साऱया अपृय वगे पढाी आप आहोत आयाचंयावतीने बोयाा आपलयाखेीज िोााही अिधा नाही असे आंबिेडांे हे होते.

अपृय समाज हा सामािज आ धािम षा यामाे हदसमाजाा िए अभ भाग आहेयामाे ािजीय षासा याा समावे बहसंय हदू समाजामधे हावयाा पाहजे, ाबाबतमहामाजा मोठा िटाक होता. आबंिेडाचंया ा गोीा ि वोध होता. यानंी महामाजनायाचंया तडाव सांगते िी , “या देात आ धमत मा ि यामांजापेका देखी हीन तऱहेनेवागवे जाते, एवढे नहे प मा पाीसा याया मळत नाही , या देाब आ धमब मािाय हनू ेम वाटाव?े मा जेथे हाया घ नाही तो दे माझा िसा ? या देाने ितानितेआमचयाव अयाय िेा आहे, आमा ाकसी छळ िेा आहे, या देाी आहाा इमान ाखता आेनाही त याी जबाबदाी आमचयाव नसून या देाव आहे. िो मा देोही हतात. िठी आहेमा याब मळी वाईट वाटत नाही. ा देाब मा ेम वाटावे अी िएही गो माया

देबाधंवानंी िेेी नाही. इितेही असून ा देाी ज िाही सेवा माया हातून घडी असे त ती

7/18/2019 .



माया देभतीमळे घडेी नसून माया ससवेिबदीमळे घडेी आहे.” अपृयासंाठी जेहाआबंिेडानंी वतं मतदा संघाी मागी िेी तेहा याा महामाजनी वोध िेा. ते हाे,

“अपृय धमत िन मसमान िवाती झाे ती मा ाती. प अपृयानंा वतंमतदासघं मळालयाने हदू समाजात जी दळी पडे ती मी िदाप सहन िा नाही. मग ा

गोीा वोध िताना माझे ा ख पडे ती मायाी पवा (पव) नाही.” आबंिेड यानंाहाे , “मसमान आ ीख हे आिथ आ ािजीय षा अपृयापंकेा पढाेे असताना तहीयां ेवतं ािजीय अतव माय िता आ अपृयाचंया वतं मतदा सघंाा मा वोध िताहे िसे?” ा नाा गाधंीजजवळ र नहते. वायतेमये ‘वतणळ प्देचया वेळी हे रभयतांेभाडं पिााेे िवोपाा गेे. अपृयानंा वतं मतदासघं मळू नयेत हून गाधंीजनीमसमानांीसा सगंनमत िेे. आंबिेडानंी त गाधंीजचया भोवताे महामेपाे वय ोडूनिटायाा यन िेा. आंबिेड ह े मूतभिंज होते. गाधंीजचया ‘महाया ’ी यानंा िाय पवा ?(पव) यानंी यानंा सळ तडाव सांगते िी , “माया या देातलया ‘महाया ’व वशास नाही.

महामे िो नसती आपलया भोवती ध ूळ रडवतात प समाजाी पातळी रंावीत नाहीत , असाइतहासाा दाखा आहे!” ट पतंधािनाडून आबंिेडानंी अपृयासंाठी वतं मतदा संघमळवे. आंबिेडांा जय झाा. तेहा यांना नेतनाबदू ियासाठी अखे महामा गाधंनी ाांितरपो्ाे ‘ा ’ बाहे िाढे. यामळे ‘महाया ’े ा वावयासाठी आंबिेडानंा अखे ‘पेिाा ’व सही िे भाग पडे. ही सही िताना आंबिेडांनी िेसव जो वशास ठेवा यावशासाा घात िन िेसने आंबिेडानंा आ याचंया पकाा देाचया ािजीय जीवनामध ूनरठवनू ावे!

जो हदू समाज आपलयाा आमीयवाने, सहानभतूीने, ेमाने आ मािसीने वागवीत नाही

या समाजामये आप निषा हायात िाय अथण आहे हा वा वीस व्पासून आंबेिडांचयाडोयात खळेत होता. याी धमताी घो्ा यातून नम झाी. धमताा यानंी ऐिह आआयािम अा दोही ीनी वा िेा. भातात अिने अलपसंयािं असताना यांा छळ होतनाही. आ अपृयांा तेवढा छळ िा होतो ? खडेेगावात दोन मसमानांी घे असतात. पयाचंया वाटेा गाव जात नाही. आ अपृयावं साखा जूम होतो , ाे िा या दोनमसमानाचया घामागे साऱया हदथानातंी मसमान समाजाी त व सामयण रभे आहे ाी हदूिोानंा जाीव असते. अपृयाचंया मदतीसाठी िोीही धावून येा नाही हे यानंा माहीत असते.अपृयानंा पैाा पाठबा मळत नाही. अिधाऱयांे संक मळत नाही. ा यांचया असहायपामळे

याचंयाव होाऱया जमाा िता ियाे सामयण याचंया अगंी असत नाही. हे सामयण अपृयानंीबाहेन िोठून ती मळवे पाहजे असे आंबिेडानंा वाटू ागे. आयािमषा हदू धमत अिनेदो् आहेत ाीही ती जाीव यांना होती. सवत मोठा दो् हजे ातवणय. िएाने वा िावी ,दसऱयाने धावे, तसऱयाने यापा िावा आ ौयाने नसती सेवा िावी ही यवथा यतीचयाआमोतीा मळी िपो् नाही , अस ेआंबिेडांे ठाम मत होते. हदू धमत यतीा ाधाय नाही.वावातंय नाही. यामळे सवण हदू बौि गामगीत सापडेे असे ती या गामगीचयाहाहाा िअण त अपृयाचंया वाा आेा आहे. जातभेद आ अपृयता ही हदू धमीिव आहे. हदू धमत ाहून जातभेद न ि असे हे हजे व्ाे अमृत ि असेहयासाख े आहे. जोपयत जातभेद आहे तोपयत अपृयता हाा. हून धमतावानू

अपृयानंा दसा मागण नाही. असा आबंिेडांा यतवाद होता. धमतामळे आहे या पथतीत

7/18/2019 .


7/18/2019 .



िवा वै्य वाटयाे मळी िा नाही. भगवान ब हा भाताा नहे जगाा राित आहे.पंवीस े व्ी याी जयतंी साऱया ाषाने निती साजी िेी आहे. वतं भाताे ाययंहीआज भगवान बाचया नावाने ाते. याे धमण आज आमचया ाषवजाव आेे आहे. साटअिोाी सहमा आमी ाषमा आहे. बाे पंी हा वशांत थापत ियाा िएमेव

मागण आही ता िवीाेा आहे. आज जगापढेही दोन मागण आहेत िए बाा आ दसा यााािजाात भातव्ण ज आज बाा अनयायी झाेा आहे, त धमण िाात याे अनयायवआबंिेड आ यांे िोावधी बांधव ानंी पिे त याब दःख मानयािे ा आहे?जवतंपी आबंिेड जेवढे मोठे होते, याचया तपटीने आज मृयूनंत ते मोठे झाे आहेत. भातातआजपयत पिषळ महाप् म पावे असती. प यांचया मृयूने िोावध अंतःिे तबबंाळझाी आ िोावधी नेातंून अू चंया धाा वाहलया असे महान म आंबेिडांवाून िोाचयाहीवााा आेे नाही. आबंिेडाचंया मोठेपाब आ योयतेब ििये िोांना आतापयतसंय वाटत होता. प याचंया महानवाे वाट य पाहलयानंत यां े जमजमांते ू

देखी यांे भत होती. आबंिेड हे िेवळ सात िोटी अपृयांे िलयाित नहते. त पंवीसिोटी पृयांे ते राित होते. वभूतपजूा आ ढग ाने साऱया हदू समाजाा अधःपात झाेाहोता. हनू या वभूतपूजेव आ ढगाव घाे घाव घाून या खोा मूत आंबिेडांनी ोडूनिटालया आ ‘बीी न मानवतेी पूजा िा ’ अी देाा िव दी. “मी मूतपिूज नाही. मीमूतभिंज आहे. गाधंी मा आवडत नसत. िा भाताव माझे अिध ेम होते!” ा याचंयावैषपूण वाीत याचंया अम जीवनाे हय साठवेे आहे. भाताचया धािम , सामािज आािजीय जीवनात ातंी घडवनू आयासाठी साा जम यानंी जूम , असय आ ढग ांचयाीिनाने झंज दी असा िोो धैया , विठो छातीा आ ि सिमोम दयाा महामाहनू डॉ. भीमाव ामजी आंबिेड ांे नाव भाताचया इतहासात नंत िात ाही!

–लहाद िेव अे (पा. ३, ६ व १५)

7/18/2019 .



(AN EXTRACT FROM’ TIME’ dated 17th December 1956 page 55)

Feature.—MILESSTONES

Died.—Dr. Bhimrao Ramji Ambedkar, 63, round-faced, tempestuous champion ofIndia’s 60 million untouchables and principal author of India’s constitution (adopted in 1949,

which makes discrimination against untouchables a crime; in New Delhi Himself an

untouchable (and thus so repuggnant to some highcaste Hindus that his shadow was

considered pollution) Dr. Ambedkar warred with Gandhi over the Mahatma’s gradualism in

righting caste discrimination, entered Prime Minister Jawaharlal Nehru’s Cabinet as Minister

of Law in 1947, resigned four years later in protest over delay in anti-caste legislation. Two

months ago Hindu Ambedkar renonced his caste-perpetuating religion, claimed stood for

“inquality and oppression, led 3,00,000 followers in a mass conversion to Buddhism.

THE DAUGHTY DOCTOR

Thus here’s an obituary I make of Dr. Ambedkar.

A man who could well give and take and an able Administrator!

A lawyer of no small repute. He took a Leading hand. In framing what did constitute.

The Government of this land;

Though some may doubt his politics.His love for his fellow men. Was such a caused

acrobatics, in spite of his legal acumen!

A buily man with a sturdy frame.With all a lawyer’s skill. He staked his life, he staked

for the untouchables’ his fame and weal!

The daughty doctor is now past. Beyond all distinction.His row for us to bravelyblast.The evil to its extinction!”

S. G. BHAT, Advocate.

The Maratha, dated 4th January 1957 (Friday) page 8.

7/18/2019 .



“THE INSPIRING MASSAGE OF LORD NAVA BUDHA”

DR. B. R. AMBEDKAR

‘SERVICE, SINCERITY AND SACRIFICE’

The greatest need of the modern world is for men and women of ability and goodwill

to sacrifice and also to serve the community sincerely without hope of any reward. The most

satisfactory thing in all this earthly life is to be able to serve our fellow beings. To be of service

is a solid foundation for contentment in this world.

‘If we were only wise enough to choose,

The path of service everyday we liveWe’d learn the truth that what we keep we loose!

And gather what we give.’

We render fine service by little and seemingly insignificant deeds if only they are done

in the right spirit and with a worthy motive. We must now wake up and spend the time and

energy to serve the worthy cause to preserve the unique spirit of our objectives inorder to

better the lot of our whole community and also to strengthen the backbone of the natioal

prosperity. We must create the order of ideals to maintain not only the order of societies but

also to build up the nation as an ideal one. Because the greatness of nation or of societydepends not only upon population, nor acreage, nor wealth nor the strength of the armed

forces and battleships, nor upon scientific achievements; but also upon its moral elevation,

the purity of its ideals, the intensity of its devotion to reality, sincerity, service and sacrifice

towards the good of all beings.

We must no forget those great careers of mankind and mark the lives that have

counted most in human history, they have not been those who were seeking material

rewards. They have been generally, persons with a great vision of service to their fellow menand towards the welfare of the humanity.

Mr. Emerson aptly says, “SERVE AND THOU SHALT BE SERVED.” If we love and

serve men, one cannot, by any hiding or stratagem escape the remuneration. No the New Era

has began. This is the era of Atomic Age. This is the world of new thoughts and new ideas.

The whirlwind growth of the civilization has changed the order of all the old ideas. Everybody

think in a democratic notions to establish truth, happiness and prosperity by their ownway.

Let all the intellectuals, thinkers and social workers, in order to strengthen the phenomenon

of our constructive notions and ideas to serve the purpose of our community at large! Let us

7/18/2019 .



come, into one fold, under one banne banner which may inspire us to do good of all with true

spirit of service sincerity and sacrifice on the basis of co-operation, mutual understanding,

exchange of thoughts and ideas towards the development of our wel-beings.

Let us now cultivate the spirit of SELF-HELP, and follow the teachings of our GreatLord, ‘Nava-Buddha’ who has given us a new vision a brightinspiration, a true notions of

understanding each other. The individual rifts, misunderstandings, differences are to be burnt

down into ashes. Let us follow the path of noble silence which will lead us unto the light of

peace, prosperity and progress. The time has now come that everybody must realise the

importance of unity, the importance of oneness. The coordination of all our activities into one

fold is an essential factor. It is the foremost duty, an obligatory duty in order to create the

inspiration of selfhelp, the leaders, workers and also the people belonging to the Backward

Classes keeping aside their differences, individual rifts, minds of groupism, must comeforward with a unique spirit to serve the cause of people. They should render selfless service

to improve the lot of our masses. If we avoid sympathy and wrap ourselves around in a

coldchain armour of selfishness, we exclude ourselves from the sympathy of many.

It is my sincere APPEAL to all the youngsters, students, close-associates and also the

members of the public to co-ordinates, co-operate and also to unite in one single banner of

Noble Silence. This is the great path in the world which has been shown by our Great

“NAVA-BUDDHA”—Dr. B. R. Ambedkar.

For the immortal work done by Him, for the prosperity of our nation, for the cause of

the people for creation of a new thought in this world of ours re-orientation of a Human

Religion, we bow down to great teachings. And also his memory has been incribed into our

hearts, into our actions throughout the ages also throughout the generation unto the last of

this world.

Let us contribute our mite to strengthen his memory into reality.

We pay humble homage—for his attainment of The Maha Pari Nirvana

(Sd /–).

H. KHOBRAGADE.

7/18/2019 .



ववा , दनािं १३ जानेवाी १९५७ चया मौज सातािहाचया अंिात (पा. ९-१०)बाबासाहेबाचंया जीविनायसबंधंी ेख स झाा होता. तो मी खाी देत आहे.

“िै. डॉ. आबंेिड आपलया जीवन िायत यवी झाे िाय ?

ेिख – ‘ििस ’.

डॉ. आबंिेडाचंया नधनाा आता ा आठवडे होती. याचंयासाया थो प्ाा साजेीाजंी देाने यानंा वाही. िबहना ते ेय यानंा याचंया जीवनात ाभे नाही ते मृयूनंताजंी बोब याचंया ी वहायात आे. आंबिेडांी िएंद वा , अथणानैपय िवाघटिनाायाा यासगं सवणत तसा सवणमायही होता. पंत अपृयोााे जे िायण आज झाेे दसतेयाे साे ेय पवापयत ती ि ी आंबिेडांना दे नहते; याा ा मोठा वाटा गांधीजिडे

देयात येत असे. पवा मा अिधााढ पकातंी मडंळनीसा गाधंीजना वसन आबंेिडानंा तेये दे. (माूस मृय ूपावलयानंत याी अाट तत ियाे नाहीती आपलयाा वेड आहे. मागेटॅन मृय ूपावा तेहा प.ं नेह िोसभते र गाे, “He was a man of peace!” – पढे िायझाे ते वािांना माहीत आहे.)

सयावेिाची आवयकता

प मोठी मासे हा ाषाा अमो ठेवा असतो , ही मासे इतहास घडवीत असतात , मानवानेमानवव साथण िीत असतात. यांचया जीवनापासून ूत घेऊन सामाय मासाा आपलया खया

जीवनाी ऊंी िाही इंांनी वाढी त वाढवायी असते; मळाा त थोडा िा मळवाया असतो ,आ मय हजे भिूताीन इतहासाा मागोवा घेत भवषय घडवयासाठी वतणमान िाात वाटािावयाी असते. प हे आप िीत नाही. िता येत नाही असे नहे ; भीत अी असते िी ,सयावे् ाा ितण दता हटे जाई , दो्ददणनाा नदापा मानयातं येई , यािपसमाजहताचया ीने मा सयावे्ाी ज पडलयास दो्ददणनांीही गज असते.

आबंिेडाचंया िएंद ाे मूलयमापन अिधाी प्ानंी िेे पाहजे. येथे तआबंिेडाचंया यथापयाी –माया मते अपयाी –थोडीा मीमासंा िता आी त िावी

एवढा हेत आहे. पढी ववेनात मा आंबिेड हे मयतः ािजाी आ अपृयोाि (व िाहीमाात घटिनाा) हून अभेत आहेत. यातही असे आढळे िी ािजाी आंबिेडाचंयाअपयाचया मीमासंेतनू आप अपृयोाि आंबिेडाचंया अपयाी येऊन ठेपतो.

तव्ान नाही ; कायपम नाही!

डॉ. आबंिेड ािजीय पढाी होते िा आ असलयास यांे ािजीय तवान िोते, यानांा वा िेलयास , आंबिेडानंा ािजा खेळयाी मनी्ा होती असेमा ती वाटत नाहीअपृयानंा व वगिडून मळाी अमान् वागिू पाहून यां े मन यथत झाे. यानंा वतःा

व वगचया सोवळेपाे िटे बसे तेहा यांे मन बंड िन ऊठे. या बडंाने यांे आयषय

7/18/2019 .



अखेपयत यापे , अययावा अखंड झगडा याीने याचंया जीविनथेे महव अनयसाधाठ िे. प यामळे ािजीय केाती यांे थान वे् बिळट ठते असे नाही. िा ते िायण मयवे सामािज वपाे आहे. ते ािजांात खे े गेे , हजनाचंया नावं यानंीगाधंीजीव घेतेलया भूिमेमळे. िएदा ािजाात खेे गेलयाव देखी आपे असे िए खास

वश यानंा नम िता आे नाही ; िा याचंयापढे िोतेही नत तवान नहते, िायणमनहता.

याे पाम अिने झाे. िए त ािजीय संघटना यानंा रभाता आी नाही. दसे असे िी ,ािजाामये ठाम अी िोतीही भूिमा यानंी घेती नाही. ाषीय पकाव वधमंडळे यांनीगाजवी. ाषीय वातंयासाठी दे ापाने ढत असता हाइसॉयचया िौसांत ते जाऊनबसे. आ वातंयोत िाातं भाताचया पहलया मंमडंळातं ते मंपदाव आढ झाे. िएव ािजीय येयवाद असेा माूस िए त हाइसॉयचया िौसांत जाा नाही िवा

नेहंचया मंमंडळात जाा नाही. घटना बनवयाे िाम यानंी मनऱयाचया ेन े िेे, पयानंत पां व्नी ते घटनेी होळी िाया नघाे. ििटीााानंी छेडे त यां ेर असिे ी , ‘मीवतं नहतो , मा ाबवनू घेते.’ प यावळेी त आबंिेडानंी िसी ि ि िेेी नहती ;आप ाबवे जात आहोत ही जाीव यावळेी यानंा नहती िाय ?

ोकाहीव अर ा

येथे महवाा मा आहे तो हा िी , यांे ािजीय धो ठाम तवानाव आधाेेअसयाऐवजी तािाि पथती अव ं बनू होते. आपलयाा िाय िनो हे यानंा ांगे माहीत

होते; पंत िाय हव ेआहे हे िािटेोपे ते िधी सांग ूिे नाहीत. ियनझमा यांा ती वोधहोता. येथी दत समाज ियनटाचंया आहाी गेा नाही याे हे िए िा आहे. गांधीजनाियनझम अमाय होता , यानंी आपा पयय पढे ठेवा ; जयिा ियनझम वोधी आहेत. यांनीिोाही समाजवादा े तवान तपादे. आंबेिडानंी असा पयय पढे ठेवा नाही , यांीिोाहीव ना होती , प ती याचंया पकात िधी नहती आ मनात होती ती िेवळ िोाहीीिौट. गाधंीजचया नेतृवाखाी या देाने वातंय मळवे या देाचया घटनेव गांधीजचयायतवाा ठसा असे अपहायण नाही िाय ? प ही घटना अखेचया मजंीसाठी िोसभेपढे ठेवतानाआबंिेडानंी असे पपे सांगते िी , िोाहीमये सयाहाा थान नाही. नेह िसट गांधीजे

तिथाथत सवण वाससा आता असे बोतात , हे खे प यातं ािजीय वाथण असतो. आबंिेडानंाअसा वाथण नहता. तीसा ते तसे बोतात याा अथण असा िी , यांी िोाहीव्िय िलपनासप नाही प ‘सयाह हजे िेवळ संयासमाग साधव नहे त ते िए अते िाेािजा आहे.’ व याचया साहायावना भातीय िोाही अपूण ाही हे यांना नीटस े िआनझाेे नहते.

आंबेडक णनचेा बाजा

अा अनत मनोवृीी यत ािजीयपढाी हनू नावापाा येे अय आहे.

तीसा आबंिेड ािजाातं अखेपयत वावे याेि ा याचंया जमातीी याचंयावी

7/18/2019 .



अयभाी ना. डॉ. आंबिेड हजन समाजाा , वे् तः महा जमातीा , ईशासमान वाटतआेे आहेत. डॉटानंी िाहीही सांगाव े आ याचंया जमातीने ते सावं मानावे,–वततः एवढेिएन अनयायी ाभे आजचया िाळात द णभ. ते डॉटानंा ाभाव े हे यांे भाय. प देाेदभय असे िी , या तीा यानंी सदपयोग िेा नाही. रट याचंया सिहाऱयानंी हजनाचंया

आबंिेडनेा बाजा माडंा. आबंिेडाचंया लेयानंी हजनाचंया मतांा सौदा िेलयाे िा िायथोडे आहेत ? खेापाांती हजन समाज बहतांी नक , बाबासाहेबांा ोटो छापून िोतीहीगो यानंा ियास सागंावे! िेसमये आज ाखाऊपा ितीही िबोाळा असा ती याबाबतीते ‘िेॉडण’ .े िा. े. िडे आहे. आंबिेडाचंया ािजीय भवतयाा खा संग ि ीावा असे त तो हजन समाज व डॉ. आबंिेड यांचयामये वावाऱया या तिथाथत दयमपढाऱयानंी. या देाा िाही सांिृित , नैित पंपा आहेत. तेथे इिते ािजा ाू ितनाही. ियनांी मे या देात जो ध ागी नाहीत याेही िा हे होय.

तृतीय िेीच ेकडाळे

येथे आप आंबिेडाचंया ािजीय अपयाचया तसऱया िााी येऊन ठेपतो. वैयितषा मासू ितीही मोठा असा ती ािजाातं तो िएाने िाहीही मिा घडवनू आ ूितनाही. िळस िए असा ती खाचया इमातीा डोाा अिने तंभाव रभा ाहात असतो. हे तंभमजबतू हवते , िनोप हवते , गांधीजनी ािजीय व बनािजीय केांत ननेे िाम िाी अवदजी इिती मासे सभोवा गोळा िेी िी आपे वा ते आाात आ ूिे ; इिते नहे तगाधंीजी गेे ती गांधीजी िाय ाू आहेत , ाू हाती. ददवाने आबंिेडाचंया भोवतीसिहाऱयांे असे वतणळ आढळत नाही. . ददे यांा िएमेव अपवाद सोडा त आंबिेडानंा ाभेे

सिहाी अयतं सामाय ितृ णवाे िवा संयापद ायाे होते. ािजीय सघंटना रभान तचयानेतृवाी धा वाहयाी पाता या सिहाऱयाचंया ठाय अभावाने होती. अठाया ितापयतचयाइतहासातं असे आढळते िी , ि ीय सेचया पडया िाळ ठािव िभा बादहाा दा िी मगिाहीही िाया सदा -दिदा िमोळे, तसे आबंिेडांे िठिठाे मख िायिणत िीतअसत. आबंिेडाचंया हे यानी आे नसे असे िसे हावे? प तीसा ही पथती पाटयाायन यानंी िेलयाे ऐिवात नाही. योय सिहाी नवडयातं अािाे ते अयवी ठे वपामतः तृतीय ेीचयािोाचंया िडायात अिडे. या सवणि ा पंपेा पाम हूनािजीय पढाी या नायाने आंबिेडांे म भावी पानंा होा नाही.

अरृयोााचा मागप

अपृयोाि आबंिेडांी िथा जवळजवळ अी आहे, अपृयतेे िटे खात ते व आे.ान , वा या ीने ााचंया पातळीव येऊनही हदू समाजने यांी अवहेना िेी. व हदूसमाजाा , गंजनू गेेलया जातसंथेा यानंी आहान दे नसते त आयण मानाव ेागे असते.ितानिते अपृयांी एवढी अवहेना हदू समाजाने िेी होती िी , आबंिेडासंाखा नेतााभलयाव साा समाज आनेे याचंया नेतृवाखाी गोळा होे साहिज होते; तसा तो झाा.गाधंीजनी हजनसवेेे त आम घेते ती यानंा हजनांी एवढी भत िधी ाभी नाही.

एवा सघंटत समाजाचयावतीने आंबिेडानंी हदवाा जे आहान दे यामळे हदू समाजाे डोळे

7/18/2019 .



रघडाया पाहजे होते हे खे; प हदू समाजाने आाताखोपाने ते आहान रपेके, हा याािंटेपा आहे. प अपृयोााचया ळवळत आंबिेडांी भूिमा नेहमी िी , हे सय नाहीिा ? ातवणयव आधाेी समाजिौट बदी पाहीजे. जमाव जात ठता िामा नये, त मानवदसऱयाा अपृय वाटयाईिती अपृयता असता ंनये ही यांी मागी ात होती. प ही रे साय

ियासाठी यानंी िोते मागण अवंबे ?

अढी कायम ाणही

अपृयोााचया नाा दोन बाज ू होया : (१) समाजामये वैाि जागृत घडवनू आनूअपृयतेव िोमत तया िे आ (२) अपृयाा आिथ न सोडवनू यांे जीवनसाऊंावे. प अपृयतेव आबंिेडांी तया एवढी बळ होती िी , हे वधािय वा यानंासे नाहीत. अपृयािंडे पाहयाा व वगा िोन गांधीजनी बदा. रट आंबिेडानंी

धमताी भा्ा इतयावळेा वापी िी , यानंा धमताा वृ िाऱया अयायाचया डीे गांभीयणनाहीसे झाे. ितानिते समाजाचया ोमोमांत भनेे व् काधत नाहीसे िसे होई ? यासाठीिाटीने सतत यन िेे पाहजेत व हे यन व वगी मने बदाी असे पाहजेत.गाधंीजचया यनांी दा ही होती , त आबंिेड वाीत होते, “What the Congress and Gandhi

have done for Untouchables?”(या इंजी नावातं मळू ंथातं “the”, नाही आ “for” याचयािठाी “to”आहे.) हा वोध नजेत भाा आहे. याा पाम असा झाा िी , अपृयतेव्यीचयािमणठ ह हदू समाजाने सवणसामायपे सोडा ती आंबिेडांव्यीी अढी िायम ाही.

हणजन होते तेथेच आहेत

हदू समाजाा अपृयताव्िय िोन बदा असा ती अपृयता गेेी नाही , याेिा िाय ? िए िा असे आहे िी , समाज बीने अपृयतावोधी बना ती तसा आा िायाअजनू मने तया नाहीत. प हजनांी मागासेी ाही हे ही यांे िए मख िा आहे हेदणकता येा नाही. ाही सधायासाठी आिथ ऊजतावथा व नवे संिा अवय होते. आिथरजतावथेा न आंबेिडाचंया िकेबाहेा होता. प वजाते क िन तचयाव संिािे यानंा य होते. प ते यानंी िधीही िेे नाही. अिडे यांनी िाढेलया कसंथांा मावस पडेा नाही. अिने हजन तांना र काी संध रपध झाी. हजनामंये िए नवी

कत पढी तया होत आहे; पंत येथे असा न रपथत िे तत ठे िी , कत हजनामंळेहजन समाज र ंावा आहे िा ? सधाा आहे िा ? वतथती अी आहे िी , कत हजन वसवणसाधा हजन समाज यांचयातं िएभत रभी ाही आहे. ते िएिमेांी मसळू ित नाहीत.नवकताचंया काा रपयोग यांी वैयित ाही र ंावलयास होतो , समाजाा नाही. यामळेहजन समाज होता तथे आहे, आबंिेडाचंया सामािज व ािजीय जीवनाी िोांिता झाी असेमा हावयाे आहे ते यासाठी. या प्ाा इतहास नम िावयाा असतो याा आपलयायेयासाठी आयषय वहाया तया असेी मंडळी सभोवा गोळा िावी ागते व आपलयाइिती खयेयना याचंया ठायी नम िावी ागते. आंबेिडानंा अी मडंळी ाभी नाही ; यानंा ती गोळािता आी नसे ; आ वतःचया जमातीव ते असा संिाही घडव ूिे नाहीत िी , यामळे ता

तडावळा बदे. वतःचया कसंथातंून पदवीध होऊन बाहे पडेलया तांचया ठायीसा

7/18/2019 .



वजमातीचया रि्साठी झटयाा येयवाद आंबेिडानंा नम िता आा नाही हे यांे सवतमोठे अपय होय. यांी वैयित ाियी ा मोठी असूनसूा यांना हे जमे नाही हे खे ददव.

िधी सायाी प जाीव नाही , त िधी साधनांा वा नाही , यामळे भाताा हा थो सप

आपलया जीवन -िायत अयवी ठा. साय -साधन -वविे हा येयसीता िए महवाा घिटआहे. आबंिेडानंी तो द ण का हे यांी जीविनथा सांगत आहे. प पवा यांनी िेेे धमतसाहे सागंते. यानंी बौ धमण िवीाा याब ता असू नये. पंत अपृयतानवााा िए मागण हनू जेहा ंबौ धमा िवीा ते ितात तेहा हे नमूद िेे पाहजे िी , धमताने अपृयता सपंतनाही. जोपयत अपृय समाजाी आिथ , कैि व सांिृित रती िएसाथ होत नाही तोपयतअपृयता समूळ न होा नाही ; आ धमतामये ही तहेी रती साधयाे सामयण नाही.

या सवण िसनेंत िएा गोीे ेय आंबेिडानंा ाव े ागते व ती गो हजे “अपृय

वगा वाभमान यानंी जागतृ िेा. हे यांे य , आ या पिडे ते जाऊ िे नाहीत , हे यांेअपय!”

ब भाताा “डॉ. आबंिेड महापनव वे् ािं ” २९ डसब १९५६ आ २६ जानेवाी१९५७ अा ताखा देऊन स िेा. पाने ७४ िमत दोन पये वेन पानाव ब आ बाबासाहेबांामतृावथेती पाथव देह यांे मनोह देे होते. नऊ पानाव या पाथव देहाा जो ोटोघेतेा होता तो देा होता. तो पाहून पा्ादयी मासाचयाही डोयात अ ूरभे िाा होता.अंययाा , अथ गोळा िे, वगैे बी दय हेावाी षये यांे ोटो या अंिात देेहोते.सात पानाव “बाबांे संकत जीवनसा ” या सदात जी माहती देी होती ती बह अंाने

िीी आहे. यातंी िाही नमने मी येथे माम देतो. हेत हा िी बाबासाहेबाचंया खास व े दजचयाअनयायी ेिखानंा बाबासाहेबाचंया जीवन वृांताी खी व अिू माहती न मळवताही जनतेचयािबोाडंी ते आपी खोटी माहती “िठोून दतेो ऐसाज”े हनू िसे माीत आेे आहेत , याे ानवािांना हाव:े—

“१९१७ साी िोंबया वशवायात संोधन.Evolution of Promincial Finance in British

India हा नबधं हा.”

१९१७ पढी अयासासाठी इं ं डास या. ंडन येथी िू ऑ िइॉनमस येथे वेवसंोधन. यामाे बॅट होयासाठी ‘ेड इन ’ येथे वे. १९१८ ‘पयांा न ’ हा डी.एस.सी. ाबधं हा. पदवी मळाी.

१९१८ “पयांा न ” या बधंाे सिी ं डन येथी पी.एस. िग आ िंपिनीडून ,हा ंथ याना पसतं पडलयामळे यानंी अमेि त हेा बंध १९१९ “Evolution of Promincial

Finance in British India” छापनू स िेा. यामळे ठावामाे िो ं बया वशवायाा भंत पाठवलयामळे तेथी पीए.डी. ही पदवी मळाी. १९२० साी हदथानास या व सडनेहम(सडनहॅम) िॉेजाती अथणाा ेायािप.

7/18/2019 .



१९२३ साी िनोी सोडून पनः इं ंडास या.

१९२३–२४ िए सेमेट (तीन महने) जमणनी येथी वॉ वशवायात अयास.

१९२४ ऑटोब ‘ेज इन ’ मये बॅटी पीका.

खी माहती िागदोपी पायानी मी (िाानी) खंड १ व २ यात देी आहे.ती थोडयात अी :—

(१) अमेिेती िो ं बया यनहसटीत एम.ए. आ पी.एडी. या पकेसाठी ज ै १९१३ तेमे १९१६, वातय. बडोाचया षयवृीी मदत जून १९१३ ते जून १९१६–तीन व्.

(२) ं डनमये ज ै १९१६ ते ज ै १९१७.

(३) बडोदे–िनोी , ऑगट ते ऑटोब १९१७.

(४) १० नोहब १९१८ ते ११ माण १९२० सडेनहॅम िॉेजमये ोेस.

(५) ५ ज ै १९२० ते माण १९२३ ं डनमये. ं डनहून म ंबईा आगमन , ३ ए , १९२३ ा. यािाळात डी.एस.सी. आ बा ॲट-ॉ या पदया मळवलया.

(६) दी ॉेम ऑ दी पी –डसब १९२३ स.

(७) The Evolution of Promincial Finance. १९२५ मये स

(८) जै १९२४, मंबई हाियोटत विीा सवात.

सडयमी थापना , वि ग िमटीने िेेे महवपूण ११ ठाव , १९५७ चयानवडिीसाठी रभे िेेे रमेदवा यांी यादी , वगैे माहती या वे् ािंात होती. (पाने ५१ ते ५३)

ठाव नं. ७ बाबासाहेबाचंया िअमात नधनाी िौी सिाने िावी , असा होता. या ठावानंतचयािाळात िौी बचया मागीा डं ा झाा. भात सिान खास अिधाी नेमा. याअिधाऱयासमो मी ही तडी व ेखी साक दी होती. प अिनेसाकीदाांचया साकी घेऊन सिानेठवे िी , बाबासाहेबांा मृय नैसिग होता. खास अिधाऱयांा अहवा स ियाे सिानेिनााे. या सवण घटना १९५७–५८ साात झालया.

ब भाताा वे् ािं ा रा नघाा. आ तो िटदा वपात नहता यामळेनवयगाचया खास अिंामाे तो मोा माात खपा नाही. िा , याचया वीसाठी जाहात दोनतीन व् ब भातात येत होती.

7/18/2019 .



WHO AND WHERE

At Home in the World

By—Santha Rama Rau (Mr. Faubion Bowers)

“The first and to my mind the most important thing to say about caste in India is that it

is dying out. Its dealt will probably be a long and slow one, but at least its hold on the Indian

people is growing steadily weaker. In this as in so much else in Indian life, Mahatma Gandhi

was a major contributor. In the emotional battle of the untouchables for acceptance he was

their Champion and leader. He changed their name from untouchables to Harijans- the

chosen, or Loved Ones of God-and insisted that they have access to Hindu temples, from

which they had previously been excluded. Their legal battles were fought for them by one ofthe most brilliant and controversial figures of “Indian politics, Dr. Bhimrao Ramji Ambedkar—

himself a harijan. A bitter, honest and difficult crusoder, he is largely responsible for the fact

that harijans have full equality before the law. What remains is the tedious process of

evolution that will someday bring them social acceptance.

Just why or how caste began is something that Indian scholars still wrangle about. In

the Vedas, the earliest, most sacred and authoritative, of Hindu religious writings, the

references to caste are so vague as to leave room for endles interpretations. As a result some

people claim that caste is a recent (for India) corruption with no real theological authority.

Certainly it is not until the writing of the great “ lawgiver” Manue, near the beginning of

the Christian era, that caste is codified into the four major divisions that “Indians know to-

day..........”

(Holiday, page 40, October 1957, N.Y.)

“Nehru-The Years of Power” by Vincent Sheen (1960)

“When I think of the critics I am most constantly reminded of the late Dr. B.R.

Ambedkar, who was Minister of Law from 1947 to 1951. Ambedkar was an untouchable-

aggressively so-and perhaps for this reason, perhaps by temperament, was an inveterate

critic of all Indian society. I think I may be entitled to say that he was my friend. I always saw

him when I went to India in just those years when he was Law Minister, and we had long

talks—or rather, he had long talks and I had long listenings. He was bristling with barbed wire

from the inside out, was no respecter of persons and at times used sweeping terms to

describe what he disliked. On one occasion we journeyed together on a train to Sanchi and

7/18/2019 .



back to Delhi-a long journey and spent our days at the Buddhist shrine down there, the great

stupa where the relies of the disciples now lie. Even then (1950) Ambedkar knew a great deal

about Buddhism and lectured me upon it at inexhaustible length; in the end he himself

became .a Buddhist.

A big, brusque fellow with a most belligerent manner, he delighted me by his utter

difference from any other Hindu of my acquaintance. It is a form of genius to be so individual,

and it is not much use explaining it by untouchability— I have known a fair number of other

untouchables, but nobody at all like Ambedkar. He enjoyed attacking me for what be

considered my undue affection for India.

“If you like our Brahmin Government so much, Sheen, why don’t you pack it up and

carry it off to America? We don’t need it and may be you do.”

“We have Brahmins of our own, Sir, “I would tell him.

“Ah, but not like ours.........”

And off he would go on one of his hour long diatribes about Brahminism and the caste

system and all the evils therein involved. He was perfectly capable of talking for three years at

a stretch on this and related subjects. He was highly irrelevent about Mahatma Gandhi, to

whom I believe he was (underneath this irreverence) genuinely attached. He was soobsessed by the caste system, and untouchability in particular, that he could not possibly be

fair to the Government of India, of which he formed a part. His diatribes were a healthy

corrective, just the same, and there was always something in what he said no matter how

much he exaggerated. Few cabinet ministers I have ever seen could distribute such tongue

lashings to his own associates.

Ambedkar put into his biography in Who’s Who the starting phrase, “Untouchable by

caste.” Indians whose biographies appear in that study volume neve r mention caste, but Ambedkar would have no misunderstanding about it. He then mentions his marriage, in 1948,

to Dr. Sharda Kabir of Bombay, and says she is “Brahmin by caste.”

Dr. Sharda Kabir, a charming woman of great intelligence, had disregarded her own

caste rules by becoming a doctor of medicine; she cared for Ambedkar through a serious

illess and then married him. It was my impression, especially during that long journey to

Sanchi and back, that she loved and revered him inordinately, and I have no doubt she

thought him a very great man indeed. Nothing alse could account for her humour and

patience while he went on and on, hour after hour, about the misdeeds of the Brahmins

7/18/2019 .



throughout history. When I asked her how she could, she laughed happily “I do not listen

after a while”, she confessed. The whole government turned out for their wedding-Brahmins

included, and headed by the Brahmin Nehru-but nothing ever seemed to soften the edge of

Ambedkar’s resentments.

This extraordinary man claimed to be the one acknowledged head of all Indian

untouchables—a point in great dispute-but when they gathered along the way stations

between Delhi and Sanchi, waiting for a glimpse of him, if he happened to be asleep or

resting he did not appear. It was his Brahmin wife who stood dutifully on the platform of their

private car, bowing with folded hands before the poor people outside. I saw this happen

often, and at the most in convenient hours. In his robust way Ambedkar would probably have

called this sentiment, but I greatly admired her for it.

He was prodigously educated, that man. He had degrees from Columbia University

and the University London, had studied at the Sorbonne and was a barrist of Greys Inn. His

degrees were M.A.,Ph.D., D.Sc., and LLD. Degrees do not mean so much, perhaps, but in

the torrential flood of his talk there came up great chunks and whirling avatars of learning. He

may not have been the greatest of Sanskrit scholars but he could plaster a text with dozens of

references to early Hindu authorities. His treatise on The Origin of Untouchability was thus

embellished with Sanskrit erudition, but its central theme was a rather daring theory, and one

which, I imagine, could never be proved. He thought that untouchability arose through the

breaking up of tribes in the ancient wars; when a tribe no longer had enough members to be atribe, it remmants were “broken men” and were compelled to live outside the walls of the

town or village, doing unclean work and enduring the insults of theunbroken. This hypothesis

reposes upon analogy chiefly; broken men” from such shattered tribes did exist in ancient

times in Wales and perhaps elsewhere. Ambedkar never convinced me, in print or in talk, that

such was the case in India.

Perhaps I make him sound unsympathetic, but I assure you he was the best possible

company for anybody who was really interested in these subjects. He had no Inhibitionswhatever; he would say anything that came into his head; if you discounted his unfairness to

the Brahmin caste and the government of India—discounted it pretty heavily—there was

verve and acumen in everything he had to say. He could not criticize the Constitution of India

because he was in fact its principal author or, as he said, its “architect”. As Minister of Law

he supervised the entire work, borrowing at will from the constitutions of the United States,

England, France and Switzerland; he wrote the actual text in many passages and he had to

see it through parliament to its adoption. He told me that the doctrine of the separation of

powers, as expressed in the Constitution of the United States (and entitling the August

7/18/2019 .



independence of a Supereme Court for constitutional debate), was one of his main

contributions to the Indian Constitution. I have understood elsewhere that he made many.

But Ambedkar is no more, and critics of his caliber, so brilliant and merciless, are not

to be found in public life to-day. Few politicians can possibly harp on the evils of the castesystem as he did, because the sober fact is that an overwhelming proportion of them belong

to the higher castes. Many are indeed Brahmins. Even E.M.S. Namboodripad, Chief Minister

of Kerala and a very leader for the Communists all over India, is a Brahmin. If the caste

system is the chief hindrance to progress, as Ambedkar believed, it badly needs another

inveterate enemy of low caste or untouchable origin who can fight it with all the unquenchable

bitterness of personal experience.

Nehru had long acquaintance with Ambedkar’s thorns; so had Gandhi as long ago as1932 Gandhi felt obliged, under the compulsion of his inner voice, to begin a fast unto death

so as to prevent the untouchables of india being made into a separate electorate, as Ramsay

MacDonald wished That fast aroused India and the world, Ambedkar as head of the

untouchables came to an agreement with Gandhi in prison, the fast ended and the separate

electorate was abandoned but on terms which were a victory for Ambedkar. Nehru had been

aghast at all this, particularly at the implication that it was being done by the express

instructions of God. When the solution came Nehru sent Gandhi a famour telegram, the last

phrases of which were “ An unable to judge from religious viewpoint Danger your methods

being exploided by others but how can I presume to advise a magician. Love Jawahar.”

Both for Nehru and for Gandhi there was the same quizzical, often scornful and

skeptical, but somehow affectionate, attitude on the part of Ambedkar. That same remark he

made to me about “our Bhahmin government” was made on another occasion, also in

private, about Gandhi.

“You Americans all love Gandhi” he said. “I never have understood why you don’t

import him to America long ago so that we should have been rid of him.”

He never could see any resemblance or connection between Gandhi and Buddha, at

least in our prolonged conversations. He ended as a Buddhist and perhaps in his last days he

understood more than his combative nature had permitted while he was in the thick of the

battle.” (pages 234-38).

☐ ☐ ☐

7/18/2019 .



सदंभप सूची इंजी

1.The Current

2.Free Press Journal

3.Holiday

4.Lok Sabha Debates, Vol. 10, part 2, December 1956.

5.The Manchester Gardian

6.Parliamentary Debates, Rajya Sabha Vol. XV-A, November December 1956.

7.Shankar’s Weekly

8.Times of India

9.Talk for Voice of America (As)

10.Talk for the B.B.C., London (As)

Books:—

Nehru— The Years of Power-by-Vincent Sheen (1950)

माठी

(१)िआावाी , म बंई .

(२)िेसी

(३)ब भात

(४)माठी

(५)िोसा

7/18/2019 .


चण ेखकाचा अररणचय

डॉ. बाबासाहेब आबंिेडांे िा ी. ा.ं भ. तथा आबासाहेब खैमोडे यांा जम पावड,

ता. खटाव, ज. साताा येथे १५ जै १९०४ मये झाा. १९२९ मये बी. ए. झाे. ए. ए., ए ए बी.चया टसण भलया पंत सेेटीएटमये िनोी मळालयाने पीकेस बसे नाहीत. यांे सामािजळवळीवी ेख व िवता १९२३ ते १९६४ या िाळात अिने नयितािांतून स झालया. १९२९साी यांे ‘अमृतिना ’ हे खंिडाय स झाे. यनहसटी ऑ बिानसन (अमेिा) येथीॉबटण म यांा “Button Button.. Great Tradition Little Tradition Whose Tradition?” या ण ी ॲ ॉ ॉ ण ी ॉ ं े ी े े े

डॉ. भीमराव रामजी आंबेडकर चरित्र खंड १२...

Documents

Transcript of डॉ. भीमराव रामजी आंबेडकर चरित्र खंड १२...