Ir

τουρουτ*it μια noir νουβέλα

για την ισπανική ; επανάσταση

^ATe t z sC ^

^o

zv

a^

i

ο άνθρωποςποο σκότισε ™νΝτουρουτι

μια noir νουβέλαγια την ισπανική επανάσταση

%Δ Α Ι Μ Ω Ν Τ Ο Υ Τ Υ Π Ο Γ Ρ Υ φ Ε ΙΟ Υ

για την έκδοση

Το καινούριο αυτό Βιβλίο από τον Δαίμονα του Τυπογρα­φείου δεν διεκδικεί ιστορικές ή θεωρητικές δάφνες. Πρό­κειται για ένα λογοτεχνικό κείμενο, σε ότι αφορά Βέβαια το κυρίως κομμάτι του. Ένα μεγάλο διήγημα -ή σύντομο μυθιστόρημα αν προτιμάτε- που έγραψε ο ισπανός Pedro de Paz1 για να καταπιαστεί με μια από τις ανεξιχνίαστες πλευρές της ισπανικής επανάστασης, μια από εκείνες τις ιστορικές στιγμές που όσο και αν η ιστορία δεν γράφεται με «αν», ωστόσο πολλά μάλλον καθόρισε.

Γιατί λοιπόν αυτή η έκδοση; Κατ' αρχήν επειδή ο «εκδό­της» απολαμβάνει τη noir λογοτεχνία στις καλύτερες στιγ-

1 0 Pedro de Paz γεννήθηκε το 1969 και έχει γράψει μυθιστορήματα και ουλλογές διηγημάτων. Το 2003 τιμήθηκε με το ΒΡΑΒΕΙΟ ΖΟΖΕ ΣΑΡΑΜΑΓΚΟΥ

7

μές των πολιτικών της αποχρώσεων, όπως αυτές εκφράζο­νται από συγγραφείς όπως ο Πάκο Τάιμπο ή ο Ζαν-Πατρΐκ Μανσέτ. Επειδή πολιτικό δεν είναι μόνο ότι αναπαραγάγει θεωρία ή στεγνή καταγραφή. Επειδή η μυθοπλασία πολλές φορές μάς βάζει καλύτερα σε μια διαδικασία αντίληψης μιας εποχής και των συνθηκών της.

Στη διαδικασία της έκδοσης ξαναδιάβασα το «Σύντομο καλοκαίρι της αναρχίας» (του Χανς Μάγκνους Έντσεν- σμπέργκερ - εκδ. Οδυσσέας], ένα από τα πρώτα μου διαΒά- σματά στα «τρυφερά» γυμνασιακά μου χρόνια. Και κρίθηκε ότι αποσπάσματα από διηγήσεις φίλων και συντρόφων του Ντουρούτι -που αυτό το Βιβλίο περιέχει- πολύ μεγαλύτερη αξία θα είχαν από το όποιο εισαγωγικό ιστορικό χρονικό.

Ακόμα, στο τέλος της έκδοσης αναδημοσιεύεται το «Η ζωή στην επαναστατική Βαρκελώνη» του Manolo Gonzalez που πρωτοδημοσιεύτηκε στο αμερικάνικο περιοδικό ANARCHY. Στα ελληνικά μεταφράστηκε από τον «δαίμονα του τυπογραφείου» και εκδόθηκε σε μια μικρή μπροσούρα τον Μάη του 1996 (για τα 60 χρόνια της ισπανικής επανά­στασης) από την -τότε- εβδομαδιαία αναρχική εφημερίδα ΑΛΦΑ. Παρουσιάζει την ισπανική κοινωνική επανάσταση όχι μέσα από το Βλέμμα του ιστορικού, αλλά μέσα από τις γλυκές και τις πικρές μνήμες ενός παιδιού. Αυτή άλλω­στε είναι η γοητεία του κειμένου: μια παιδική αφήγηση με χαοτική δομή, ανάκατες σκέψεις, ενθυμήσεις, πρόσωπα, γεγονότα, ο παππούς, η μάνα, ο πόνος της χαμένης επα­νάστασης, της αγαπημένης Βαρκελώνης και της χαμένης παιδικότητας, η φυγή. Αλλά σαν κατακλείδα πάντα στο τέ­λος, το «...ήμουν, είμαι και θα είμαι». Επειδή «... δεν θα θελα να τα χα χάσει όλα αυτά. για τίποτα στον κόσμο».

8

..για την ιστορία1

«Κανείς συγγραφέας δε θα αποφάσιζε να γράψει την ιστορία της ζωής του. θα έμοιαζε πάρα πολύ με περιπε­τειώδες μυθιστόρημα». Σ’ αυτό το συμπέρασμα έφτασε ήδη το 1931 ο Ηλία Έρενμπουγκ, όταν γνώρισε τον Μπου- εναβεντούρα Ντουρούτι. Και αμέσως έπεσε στη δουλειά. Σε μερικές φράσεις έγραψε ότι νόμιζε πως ήξερε για τον Ντουρούτι: «Αυτός ο εργάτης μεταλλουργίας αγωνίστηκε από πολύ νέος για την επανάσταση. Ανέβηκε σε οδοφράγ­ματα, λήστεψε τράπεζες,έριξε βόμβες, απήγαγε δικαστές. Καταδικάστηκε τρεις φορές σε θάνατο: στην Ισπανία, τη Χιλή και την Αργεντινή. Γύρισε αμέτρητες φυλακές και απελάθηκε από οκτώ χώρες». Και άλλα τέτοια. Η άρνηση στο περιπετειώδες μυθιστόρημα προδίνει τον παλιό φόβο του αφηγητή ότι θα τον θεωρήσουν ψεύτη, και μάλιστα τότε ακριβώς που σταματά να επινοεί και μιλά για την «πραγ-

1 από "Το αύντομο καλοκαίρι της αναρχίας"

9

ματικότητα». Τουλάχιστον αυτή τη φορά θέλει να τον πι­στέψουν. Την ίδια στιγμή ορθώνεται μπροστά του η υποψία, που αυτός ο ίδιος προκαλεί με τη δουλειά του: «0 ψεύτης δε γίνεται πιστευτός ακόμη κι όταν λέει αλήθεια». Για να διηγηθεί την ιστορία του Ντουρούτι έπρεπε να μην είναι αφηγητής, ενώ η άρνησή του στη δημιουργία1 κρύβει τελικά και τη λύπη του που δεν ήξερε να διηγηθεί περισσότερα γι’ αυτόν και που από το απαγορευμένο του μυθιστόρημα δεν έμενε τίποτε άλλο από μια θολή ηχώ συζητήσεων σε ένα ισπανικό καφενείο.

X. Μ. Εντσενσμπέργκερ

0 Ντουρούτι κι εγώ ήμασταν από παιδιά φίλοι, ήμασταν σύντροφοι, ήμασταν αδέρφια, καταλαΒαίνετε^Κι αυτό μό­λις που είχαμε βγάλει τα πρώτα δόντια, πολύ προτού πάμε σχολείο. Ήμασταν Βλέπεις γειτονόπουλα. Η μητέρα μου πέθανε πολύ νωρίς, νομίςω όταν ήμουν εφτά ή οχτώ χρο- νών και τότε με ανέλαΒε η μητέρα του Ντουρούτι. Σ’ αυτούς ήμουν σα στο σπίτι μου.

Και τότε πρέπει να είπε στον Πέπε -γιατί πάντα Πέπε τον φωνάζαμε, έτσι απλά Πέπε, Πέπε Ντουρούτι-, τότε πρέπει να του είπε: ο Φλορεντίνο δεν έχει μητέρα πια. Ίσως γι' αυτό με αγαπούσε πιο πολύ, περισσότερο από έναν απλό φίλο, σαν αδερφό, ήμουνα σαν αδερφός γι' αυτόν.

Στο σχολείο ο Ντουρούτι ήταν πολύ καλός, δούλευε πολύ. Ήμασταν τότε μεγαλύτεροι και μια μέρα ο δάσκα­λος κάλεσε τη μητέρα και της είπε «...εδώ ο γιός σας δε μαθαίνει τίποτα καινούριο, χάνει μόνο χρόνο. Εάν θέλετε, πιστεύω ότι έχει στόφα για εντελώς άλλα πράγματα, είναι πολύ έξυπνος». Δε σπούδασε όμως ποτέ, ήθελε καλύτερα να δουλέψει.

10

Έπειτα ξέρετε τι σόι παιδιά ήμασταν; Χαμένες σφαίρες. Οι γείτονες έλεγαν «...αυτοί οι δυο δεν έχουν καμία ελπί­δα. Απ' αυτούς δε θα βγει τίποτα καλό. Είναι μικρά τέρατα, λήσταρχοι είναι». Γιατί το έλεγαν αυτό; Γιατί κλέβαμε τους κήπους.

Ιδιαίτερα ο Ντουρούτι, που ήθελε πάντα να μοιράζει στους άλλους ότι υπήρχε εκεί. Μέχρι που μια φορά ένας κτηματίας, με μεγάλα κτήματα στη Λεόν, μας ανακάλυψε και φώναξε «Ε, εσύ εκεί κάτω» -μας μιλούσε στον ενικό- «εσύ εκεί κάτω εξαφανίσου». Και ο Ντουρούτι μου είπε: «κοίτα αυτόν τον παλιόγερο». Και εκείνος: «Ε, σεις δεν ακούτε;» Και ο Ντουρούτι του απαντάει: «Βεβαίως ακού­με». Και εκείνος: «Χαθείτε αμέσως». Τότε του απαντά ο Ντουρούτι: «Δε Βιαζόμαστε». Λέει ο κτηματίας: «Αυτό εί­ναι το δικό μου κτήμα». Και ο Ντουρούτι τον ρωτά: «Και το δικό μου κτήμα, που είναι; Γιατί δεν έχω εγώ κανένα κτή­μα;». «θα σας κυνηγήσω με τις κλωτσιές». «Για δοκίμασε και θα δούμε τι θα γίνει». Έτσι πήραμε τα φρούτα, αυτός, εγώ και μερικοί άλλοι. Τα περισσότερα τα χαρίσαμε, αυτό μας έκανε ευχαρίστηση. 0 Ντουρούτι δεν άντεχε, τα έδινε πάντα όλα.

Φλορεντίνο Μονρόυ

Με αφορμή τη γενική απεργία του 1917, το συνδικάτο των σιδηροδρομικών, μια οργάνωση που κατέχονταν και χει­ραγωγούνταν από τους σοσιαλδημοκράτες, απέκλεισε τον Ντουρούτι και μερικούς συντρόφους του από τις γραμμές του. Είχαν πάρει την απεργία πολύ στα σοβαρά, χωρίς να καταλάβουν, μέσα στο νεανικό ενθουσιασμό τους, ότι όλη η απεργιακή κίνηση ήταν μονάχα ένα τέχνασμα των ηγετών.

Οι Λάργκο Καμπαλέρο, Μπεστέιρο, Ανγκιάνο και Σαμπορίτ, οι αρχηγοί της σοσιαλδημοκρατίας, έστησαν την απεργία μόνο και μόνο για να παραδώσουν μετά τους εργάτες, που οι ενέργειες τους ξέφυγαν για ένα διάστημα από τον έλεγ­χό τους, δεμένους χειροπόδαρα στις σιδηροδρομικές εται­ρίες.

Αυτή η απαίσια μανούβρα και η κωμωδία των διώξεων που ακολούθησαν, δεν τους προσέφερε παρά μόνο θέσεις στη Βουλή. Τους επέτρεψε ακόμα να ξεκαθαρίσουντο συν­δικάτο των σιδηροδρομικών από τα αναρχικά στοιχεία. Οι αναρχικοί είχαν εκδηλωθεί ανοιχτά και αγωνιστεί στις συ­γκεντρώσεις ενάντια στη ρεφορμιστική τακτική και στην κυρίαρχη επιρροή των σοσιαλδημοκρατών και υπέρ ενός ανοιχτό επαναστατικού προσανατολισμού στο συνδικάτο.

0 Ντουρούτι ήταν ο πιο επαναστατικός και πιο ο αγωνι­στικός. Μαςί με συντρόφους του αρνιότανε να υποταχτεί στους εργοδότες. Αντί γι' αυτό, η ομάδα του, όπως και πολ­λές άλλες, πέρασαν σε ανοιχτό σαμποτάζ. Τρένα κάηκαν, γραμμές ξεριζωθήκαν, αμαξοστάσια και αποθήκες πυρπο- λήθηκαν. Αυτή η τακτική οδήγησε σε καταπληκτικά απο­τελέσματα και πολλοί εργάτες την ενστερνίστηκαν. Μόλις όμως τα σαμποτόζ εξαπλώθηκαν, οι σοσιαλιστές σταμάτη­σαν την απεργία.

Πολλοί οργανωτές της απεργίας, ανάμεσα τους και ο Ντουρούτι, έχασαν τη δουλειά τους. Το συνδικάτο των αναρχικών, η Confederacion Nacional del Trabajio,άρχισε να μεγαλώνει. Ένα μεγάλο κομμάτι του ισπανικού προλε­ταριάτου το ακολούθησε και οργανώθηκε σε αυτό. 0 Ντου­ρούτι πήγε στα ορυχεία της Αστούρια, κάστρο των σοσιαλ­δημοκρατών και αγωνίστηκε εκεί ενάντια σε ουδέτερους και ρεφορμιστές συνδικαλιστές, για την αναρχική γραμμή

12

της CNT. Έτσι μπήκε στη μαύρη λίστα, έχασε πάλι τη δου­λειά του και αναγκάστηκε να εκπατριστεί στη Γαλλία.

Φ. Ντε Ρολ

/

Ήταν ο σύντροφος Μπουενακάσα, πρόεδρος τότε της εθνικής επιτροπής της CNT στο Σαν Σεμπαστιάν, που συμ­βούλεψε τον Ντουρούτι να πάει στη Βαρκελώνη. Ήταν το 1920, εποχή φοβερής καταπίεσης. Ο κυβερνήτης Μαρτί- νεθ Ανίδο και ο αρχηγός της αστυνομίας Αρλεγκουί είχαν οργανώσει μια κανονική τρομοκρατική καμπάνια ενάντια στους αναρχικούς στην Καταλονία. Κάθε μέσο ήταν θεμιτό.Μαζί με τους επιχειρηματίες της περιοχής, προσπαθούσαν να στήσουν ένα υποχρεωτικό κίτρινο συνδικάτο, τα περί­φημα Sindicatos Libres.Φυσικά κανείς εργάτης δεν ήθελε να γραφτεί με τη θέλησή του σ' αυτά τα συνδικάτα. Για αυτό οι επιχειρηματίες έφτιαξαν με την υποστήριξη των αρχών δικές τους ένοπλες ομάδες, τους Pistoleros. Αυτές οι δο­λοφονικές συμμορίες θα εξόντωναν τους πολιτικά δραστή­ριους εργάτες της Βαρκελώνης.

Ο Ντουρούτι είχε τότε φιλία με τους Φρανσίσκο Ασκάσο, Γκρεγκόριο ΧοΒέρ και Γκαρθία ΟλιΒέρ, που πρώτος ο θά­νατος θα τη διέλυε. Έφτιαξαν λοιπόν μια ομάδα και με τα πιστόλια τους κρατούσαν τους δολοφόνους σε απόσταση.Η ισπανική εργατική τάξη είδε σε αυτούς τους καλύτερους υπερασπιστές της. Με τις πράξεις τους έκαναν προπαγάν­δα και ταυτόχρονα ρίσκαραν τη ζωή τους. Ο λαός τούς αγα­πούσε, γιατί σκοπός τους δεν ήταν η πολιτική απάτη.

Πρωθυπουργός ήταν τότε κάποιος Ντάτο. Αυτός θεω­ρήθηκε ως ο κύριος υπεύθυνος για την καταπιεστική κα­μπάνια στη Βαρκελώνη. Οι αναρχικοί αποφάσισαν να τον εκτελέσουν. Έτσι και έγινε.

13

Αργότερα συγκέντρωσαν την προσοχή τους στον καρδι­νάλιο ΣολντεΒίλα της Σαραγόσα. Έπεσε κάτω από τις σφαί­ρες των Ασκάσο και Ντουρούτι.

0 αξιοσέβαστος καρδινάλιος υποστήριζε χρηματικά, από τα έσοδα μιας εταιρίας που είχε -και που εκμεταλλεύονταν πολλά ξενοδοχεία και χαρτοπαικτικές λέσχες-, τα κίτρινα Sindicatos Libres και το δολοφονικό τους κέντρο στη Βαρ­κελώνη.

Αλεχάνδρο Γκιλαμπέρτ

Αργότερα, δε βλεπόμασταν πια τόσο συχνά, αλλά ξέραμε τι γινόταν στη Βαρκελώνη και ακούγαμε για τους αγώνες εκεί, όταν ο Ντουρούτι ερχόταν στη Λεόν και επισκεπτόταν τους δικούς του. Ερχότανε στη μητέρα του, καταλαβαίνετε, και εκείνη έπρεπε να του μπαλώσει τα ρούχα και να του διορθώσει τα παπούτσια.

Και η μητέρα έλεγε: «...ίσως έχουν δίκιο, αλλά εγώ δεν καταλαβαίνω πια τον κόσμο. Οι εφημερίδες λένε συνέχεια ο Ντουρούτι έκανε εκείνο και τ' άλλο. Και εδώ και εκεί, και κάθε φορά που έρχεται εδώ, έχει μόνο λίγα κουρέλια γύρω από το κορμί του. Κοιτάξτε τον μόνο. Τι θέλουν επιτέλους οι εφημερίδες; Αυτά σίγουρα είναι όλα ψέματα. Τους χρει­άζεται ένας αποδιοπομπαίος τράγος, και αυτός πρέπει να είναιο γιος μου;» Καιξέρετε, έτσιακριβώς ήταν. Για μερικά χρόνια για την Ισπανία ήταν ο Σατανάς. Όπου κι αν γινόταν κάτι με Βόμβες, σε τράπεζα ή αλλού, έφταιγε αυτός. Αλλά η μητέρα του ούρλιαζε: «...δεν είναι δυνατόν αυτό. Κάθε φορά που έρχεται σπίτι, εγώ του μπαλώνω τα κουρέλια του και στις εφημερίδες γράφουν ότι βουτάει τα λεφτά με το φτυάρι όπου τα βρει». Φυσικά έγιναν ένα σωρό ληστείες,

14

αλλά ο Ντουρούτι έπαιρνε με το ένα χέρι τα λεφτά και με το άλλο τα έδινε στις οικογένειες των φυλακισμένων και στον αγώνα. Εδώ δεν υπάρχει τίποτα να κρύψει κανείς, καταλα­βαίνετε; Και δεν υπάρχει τίποτα που να ντρεπόμαστε γιατί το κάναμε. Να το ξέρετε αυτό.

Φλορεντίνο Μονρόυ

Το μεγάλο όνειρο του Ντουρούτι και του Ασκάσο ήταν να ιδρύσουν σε όλες τις μεγάλες πόλεις του κόσμου αναρχι­κούς εκδοτικούς οίκους. Η μεγαλύτερη επιχείρηση αυτού του είδους θα έπρεπε να έχει την έδρα της στο Παρίσι, και μάλιστα στην πλατεία της'Οπερας, ή στην πλατεία της Ομό­νοιας. Εκεί, στο κέντρο της παγκόσμιας διανόησης, θα εμ­φανίζονταν τα σπουδαιότερα έργα της σύγχρονης σκέψης σε όλες τις γλώσσες του κόσμου. Για αυτό το σκοπό, ιδρύ­θηκαν οι «Διεθνείς Αναρχικές Εκδόσεις» που εκδώσαν πολλά .βιβλία, φυλλάδια και εφημερίδες σε διαφορετικές γλώσσες. Η γαλλική κυβέρνηση καταδίωξε αυτή τη δουλειά με όλα τα αστυνομικά μέσα. Το ίδιο έκανε και η ισπανική και όλες οι αντιδραστικές κυβερνήσεις σε ολόκληρο τον κόσμο. Δεν τους άρεσε καθόλου που η ομάδα Ντουρούτι - Ασκάσο εμφανιζόταν και στον πολιτιστικό τομέα. Συλλή­ψεις και απελάσεις οδήγησαν τελικά στην καταστροφή του εκδοτικού οίκου. Το αγαπημένο παιδί αυτών των δυο γιών του Δον Κιχώτη θάφτηκε για την ώρα. Και αυτοί ξανάπια- σαν τα πιστόλια όπως έπιανε και ο «ιππότης της ελεεινής μορφής» το κοντάρι του «...για να χτυπήσει την αδικία, να σώσει αυτούς που βρίσκονταν σε κίνδυνο και να φέρει το βασίλειο της δικαιοσύνης στη γη».

ΚανόΒας θερΒάντες

15

θυμάμαι μια μέρα που οι αρχές, ήταν ήδη τον καιρό της Δημοκρατίας, κατάσχεσαν το τυπογραφείο μας: τα πιεστή­ρια της εφημερίδας μας, της Solidaridad Obrera. Δε θυ­μάμαι πια για ποιο λόγο. Κάποιες καταγγελίες, υποκίνηση σε κάτι! Η εφημερίδα δεν μπορούσε να βγει πια. Τα μη­χανήματα βγήκαν σε αναγκαστικό πλειστήριασμό, και εκεί εμφανίστηκαν πολλοί έμποροι. Αλλά δεν έμειναν μόνοι τους.

Εμφανιστήκαμε κι εμείς με είκοσι περίπου ανθρώπους, ανάμεσά τους ο Ντουρούτι και ο Ασκάσο. Ο Ντουρούτι ση­κώθηκε και προσέφερε είκοσι πεσέτες για το πιεστήριο. Αυτό ήτανε φυσικά ένα γελοίο ποσόν. Οι έμποροι πετάχτη- καν επάνω και ούρλιαζαν: «χίλιες πεσέτες». Αλλά δεν πρό­λαβε ο πρώτος να κάνει την προσφορά του και ένιωσε κάτι κρύο, ανάμεσα στα πλευρά του, και φυσικά'πήρε πίσω την προσφορά του τρέχοντας. Τότε ήρθε η σειρά του Ασκάσο. «Τέσσερα ντούρος (τάλιρα)» φώναξε. Αυτά ήταν πάλι είκο­σι πεσέτες. Όποιος δοκίμασε να «χτυπήσει» αισθφνθηκε το ρεβόλβερ στα πλευρά του και προτίμησε να κρατήσει το στόμα του κλειστό. Στο τέλος δεν έμενε στον πλειστηρια- στή τίποτε άλλο: πήρε το σφυράκι του και μας κατακύρωσε τα μηχανήματα για είκοσι πεσέτες, ένα κομμάτι ψωμί.

Χουόν Φερέρ

Στο εργοστάσιο μπύρας Νταμ, στη Βαρκελώνη, απέρ- γησαν μια μέρα οι εργάτες γιατί πληρώνονταν άσχημα. Τα αφεντικό δεν υποχώρησαν, απέλυσαν μάλιστα μερικούς. Τότε η CNT μποϋκοτάρισε το εργοστάσιο. Μερικοί μα­γαζάτορες αρνήθηκαν να συμμορφωθούν και συνέχισαν να σερβίρουν μπύρα Νταμ. Έτσι δέχτηκαν μια επίσκεψη: ο Ντουρούτι και μερικοί σύντροφοι μπήκαν μέσα, έσπασαν

16

τις βιτρίνες, τα ποτήρια και το μπαρ. Σε λίγο, οε κάθε τα­βέρνα στη Βαρκελώνη υπήρχε μια πινακίδα που έγραφε: «δεν σερβίρουμε μπύρα Νταμ». Μερικές εβδομάδες μετά, το εργοστάσιο πλήρωσε τους μισθούς, προσέλαΒε και πάλι τους απολυμένους εργάτες και συνεννοήθπκε με τη CNT για μια καινούρια συλλογική σύμβαση.

Ραμόν Γκαρθία Λόπεθ

Τρεις μέρες πριν από τις 19 Ιούλη, επιτεθήκαμε σε ένα πλοίο στο λιμάνι της Βαρκελώνης, που ήταν φορτωμένο όπλα. Η κυβέρνηση της Καταλονίας, η Generalidad, ήθελε τα όπλα για τον εαυτό της. 0 Ντουρούτι όμως και οι άλλοι τα μετέφεραν στο συνδικάτο των φορτοεκφορτωτών. Την άλλη μέρα κατέφτασε η αστυνομία, η Guardia de Asaltos. Έγινε έρευνα. Αλλά ο Ντουρούτι ήταν ήδη στο δρόμο: «Ένα φορτηγό γρήγορα». Βρήκαν στα γρήγορα ένα γαλατάδικο και μετέφεραν τα όπλα αλλού. Η κυβέρνηση βρήκε τέσσε­ρις ή πέντε παλιές καραμπίνες. Τα υπόλοιπα έμειναν στα χέρια μας, στη CNT.

Εουγκένιο Βαλντενέμπρο

Η πρώτη λάμψη της νέας ημέρας φωτίςει τις φτωχικές προσόψεις των σπιτιών των οδών Πουχάδας, Εσπρονθέντα και Λιούλ. Πολυάριθμοι οπλισμένοι άντρες κρατούν την περιοχή του γηπέδου. Όλοι σχεδόν φορούν μπλε φόρμες. Είκοσι επίλεκτοι αγωνιστές θα συνοδεύουν την επιτροπή άμυνας. Καθένας τους είναι ψημένος στις οδομαχίες. Τα όπλα έχουν φορτωθεί σε δύο φορτηγά. Οι Ρικάρντο Σανθ και Αντόνιο Ορτίθ Βάζουν πάνω στη σκεπή του πρώτου φορ­τηγού ένα MG. «Σύντροφοι, μόλις τηλεφώνησε η επιτροπή

17

του Σανς. Οι μονάδες εγκαταλείπουν τους στρατώνες». 0 αγγελιοφόρος μένει άναυδος. Στα μπαλκόνια της γειτο­νιάς Βλέπεις εκείνους που ξυπνούν νωρίς. Φάτσες γεμάτες προσμονή, αλληλέγγυες μα και φοβισμένες. Οι αγωνιστές της γειτονιάς συγκεντρώνονται στο γήπεδο. Όποιος έχει πιοτόλι το δείχνει. Οι άλλοι ζητούν όπλα. Τα αποθέματα μοιράζονται.

«Τι κάνουμε; Περιμένουμε τις σειρήνες;» ρωτά ο Ντου­ρούτι. Οι οδηγοί ανάβουν τις μηχανές. Μακριά ακούς μια παρατεταμένη στριγκλιά: η πρώτη σειρήνα του εργοστασί­ου. Δεν ακούγεται λέξη. Το ουρλιαχτό δυναμώνει και πλη­σιάζει. Όλο και περισσότερες σειρήνες ουρλιάζουν τώρα. Ο κόσμος βγαίνει στα μπαλκόνια. Τα μέλη της επιτροπής και οι συνοδοί τους ανεβαίνουν στα φορτηγά.

«Ζήτω η FAI».

«Ζήτω η CNT».

«Εμπρός!»

Τα φορτηγά ξεκινούν, οι άντρες σηκώνουν τα όπλα.

Η μαυροκόκκινη σημαία υψωμένη σε ένα κοντάρι ανεμί- ζει. Με πρώτη ταχύτητα κατεβαίνουν τη Ράμπλας του Που- έμπλο ΝουέΒο.Όλο και περισσότερα αυτοκίνητα ενώνονται μαζί τους. Οι διοικητές δείχνουν στο πλήθος τα MG που ο κόσμος τα νιώθει σαν σύμβολα αποφασιστικότητας. Φω­νές από σκεπές και μπαλκόνια χαιρετούν τους Ντουρού­τι, Ασκάσο, Γκαρθία ΟλιΒέρ, ΧοΒέρ και Σανθ. Οι σειρήνες ουρλιάζουν συνέχεια. 0 ήχος τους έρχεται από τη βρώμικη περιοχή της Βιομηχανικής ζώνης της Βαρκελώνης. Μια προλεταριακή φωνή που ξεσηκώνει τους εργάτες. Η φωνή της κινητοποίησής τους.

18

Οι αναρχικοί μαχητές πέραααντη νύχτα τους στα γραφεία των συνδικάτων, στις επιτροπές τους και στις κρυψώνες τους. Τώρα ορμούν προς το κέντρο της πόλης. Οι ομάδες του Σανς, του Οσταφράνκς και του Κολμπλάνκ, οι«μουρκιανοί» της Τορράσα και τα μέλη της CNT από την Κάσα Αντούνεθ προχωρούν προς την Plaza de Espana και το Paralelo. Στό­χος τους είναι το στρατόπεδο του Λεπάντο. Οι υφαντουργοί της εταιρίας La Espana Industrial, οι εργάτες μετάλλου της Escorsa και της Siemens, οι εργάτες του εργοστασίου λαμπτήρων Ζ που Βρίσκονται σε απεργία, χτίστες και Βυρ­σοδέψες, εκδοροσφαγείς και οι σκουπιδιάρηδες, μεροκα- ματιάρηδες -ανάμεσά τους και μερικοί τραγουδιστές του del coro Clave-, εξαθλιωμένοι από τα παραπήγματα του Μόντχουιτς και μερικοί pistoleros από το Πουέμπλο Σέκο. Έρχονται όλοι. Μαςί τους είναι ακόμα και οι παραγωγοί λα­χανικών της Γκράτσια που είχαν πάντα επαναστατικές και αναρχικές διαθέσεις, εργάτες από τα κλωστήρια και από τα μηχανοστάσια των τραμ, καθώς και πωλητές. Δεν είναι μόνο αναρχικοί αλλά και σοσιαλιστές και καταλανιστές και κομμουνιστές, άνθρωποι του POUM, και όλοι προχωρούν προς το Cinco de Oros, προς την Diagonale. Στις άκρες των συνοικιών τους σηκώνουν οδοφράγματα και φρουρούν τα περάσματα στην πόλη και στις διασταυρώσεις. Οι λούμπεν προλετάριοι του λόφου Καρμέλο κατεβαίνουν στην πόλη και ενώνονται με τους κατοίκους της περιοχής με τους μι- σοφτιαγμένους δρόμους που τελειώνουν έξω, μακριά στα χωράφια, και με τους παλιούς συντρόφους από το Πομπλέτ και το Γκουινάρντο, που είχαν ακούσει το μεγάλο δάσκαλο των αναρχικών Φεντερίκο Ουράλες και γνώριςαν την κόρη του, Φεντερίκα Μοντσενύ, από τότε που ήταν κοριτσάκι. Οι εργάτες της Fabra y Coats y Rottier, οι μηχανικοί των εργοστασίων Hispano - Suiza, οι ειδικευμένοι εργάτες του

19

εργοστασίου μηχανών EL Maquinista ενώνονται με ανειδί­κευτους εργάτες και ανέργους και εισβάλλουν στο στρατό­πεδο και στις οπλαποθήκες του Σαν Αντρές, όπου βρίσκο­νται όπλα αρκετά για να τους εξασφαλίσουν την κυριαρχία σε ολόκληρη την πόλη. Ας μην ξεχνάμε και αυτούς από τα χυτήρια Cirona, την ηλεκτρική εταιρία, τα εργοστάσια χαρ­τιού. τους εργάτες του γκαζιού και των χημικών προϊόντων από το Κλοτ, το ΠροΒενσάλς, τη Λιακούνα και το Πουέμπλο Νουέβο που ενώνονται με τους ανθρώπους από την Μπαρ- τσελονέτα, τους ψαράδες, τους λιμενεργάτες, τους εργά­τες μετάλλου από τα εργοστάσια Vulcan, τους σιδηροδρο­μικούς του Βόρειου σιδηρόδρομου και τους Τσιγγάνους του Σομορόοτρο. Όλοι άκουσαν τις σειρήνες.

Τα δυο φορτηγά φτάνουν στην οδό Pedro IV. Και εδώ ενθουσιασμός στα πεζοδρόμια. Στα oning όμως μένουν καλοστεκούμενοι άνθρωποι. Έμποροι, τεχνίτες. Αυτοί βλέπουν γεμάτοι τρόμο τα αυτοκίνητα. Κανένας τους δεν τολμά να αποδοκιμάσει. Ακόμα και η σιωπή τούς φαίνεται επικίνδυνη. Για αυτό φωνάζουν κι εκείνοι: «Ζήτω η CNT. θάνατος στο φασισμό. Κάτω η εκκλησία».

Στο κέντρο, στην παλιά πόλη, θα γίνει η αποφασιστική μάχη. Ακόμα και εκεί περιμένουν υποστήριξη οι αναρχικοί. Ακόμη και στις αστικές συνοικίες μένουν πολλοί σύντρο­φοι. Οι θυρωροί, οι λούστροι, τα γκαρσόνια και οι οδοκα­θαριστές είναι οπαδοί τους.

Λουί Ρομέρο

ΣτηνΠλάθα ντε Καταλούνια οι οπλισμένοι εργάτες ορμούν από τους πλάγιους δρόμους και από τις εισόδους του μετρό ενάντια στους στρατιώτες. Επίσης και η Guardia Civil ανοί­

20

γει πυρ ενάντια στους πραξικοπηματίες. Ακόμα και κανόνι μεταφέρθηκε και στήθηκε. Όμως στο ξενοδοχείο Colon οι στασιαστές διαθέτουνακόμα μερικά MG που ρίχνουν τυφλά στη μάζα που επιτίθεται. Η μάχη κρατάει περισσότερο από μισή ώρα. Η πλατεία γέμισε πτώματα. Επιτέλους, ενώ το ισόγειο βρίσκεται ήδη στα χέρια της Guardia Civil, από τα παράθυρα του ξενοδοχείου εμφανίζονται άσπρες σημαίες. Μόνο στο κτίριο της τηλεφωνικής εταιρίας αντιστέκονται ακόμη οι φασίστες. Είναι η σειρά της ομάδας Ντουρούτι να επιτεθεί στο κτίριο. Ξεκινούν από το ψηλότερο σημείο της Ράμπλας. Το πεζοδρόμιο στη μέση του δρόμου είναι σκε­πασμένο με νεκρούς, ανάμεσά τους και ο γραμματέας της ομοσπονδίας της Βαρκελώνης, Ομπρεγκόν. Οι επιτιθέμε­νοι φτάνουν τέλος οτην Πουέρτα ντε Άνχελ. 0 Ντουρούτι μπαίνει πρώτος στο φουαγιέ της Τελεφόνικα, που ξεκαθα­ρίζεται πάτωμα με πάτωμα. Η Πλάθα ντε Καταλούνια μένει σταθερά στα χέρια των εργατών.

Αμπέλ Παζ

«Ζήτω η FAI!» - «Ζήτω η αναρχία!» - «Ζήτω η CNT!»

«Σύντροφοι. Νικήσαμε τους φασίστες. Οι εργάτες μαχη­τές της Βαρκελώνης νίκησαν το στρατό».

«Ζήτω η Δημοκρατία!»

«Ας είναι... Ζήτω και η Δημοκρατία».

0 αγώνας στη Βαρκελώνη τέλειωσε. Το περιφερειακό στρατηγείο παραδόθηκε. Λίγο αργότερα παραδόθηκε και το πολιορκημένο στρατόπεδο του Αταραθάνας. Ιδρωμένοι, γελώντας απ’ τις φωνές αγκαλιάζονται οι μαχητές. Σηκώ­νουν τα όπλα τους ψηλά, σηκώνουν τις γροθιές τους, ζητω­κραυγάζουν τους αρχηγούς τους.

21

rΚουρελήδες, εξασθενισμένοι. με μαυρισμένα πρόσωπα,

με σηκωμένα χέρια και φοβισμένα μάτια, τριγυρισμένοι από απειλητικά όπλα, από ένα παθιασμένο πλήθος που τους Βρίζει, μεταφέρονται οι αιχμάλωτοι. Κανείς δεν ξέρει που να τους πάει, ούτε καν οι φρουροί τους. 0 Γκαρθία Ρου- ίζ, ένας εργαζόμενος στα τραμ, απευθύνέται στον Γκαρθία Ολιβέρ.

«Τι να τους κάνουμε αυτούς;»

Εδώ σε αυτήν την πόλη, κανένας αστυνομικός, κανένας αξιωματικός της αστυνομίας, κανένας πολιτικός δε δίνει πια διαταγές. Αυτοί που φορούσαν τις στολές, σι κύριοι με τα καπέλα, τα παράσημα και τις επωμίδες, οι άντρες με τα ζωσμένα ξίφη και με τα μαύρα καπέλα ξόφλησαγ, νική- θηκαν. Αυτοί που έδειξαν τη δύναμή τους και κέρδισαν το παιχνίδι, είναι εκείνοι που λίγο πιο πριν δεν είχαν κανένα δικαίωμα. Εκείνοι που κυνηγήθηκαν και φυλακίστηκαν και που αναγκάστηκαν να συρθούν μέσα στα υπόγεια.

«Πηγαίνετέ τους στο συνδικάτο των μεταφορών και κρα­τήστε τους εκεί. θ' αποφασίσουμε αργότερα τι θα γίνει με αυτούς».

Λουί Ρομέρο

0 Ντουρούτι, συνοφρυωμένος, κρατάει ακόμη το ζεστό όπλο στο χέρι του. Τα μάτια του είναι γεμάτα δάκρυα. 0 Χο- βέρ σωπαίνει. Δεν ξέρουν τι να πουν. Πνίγεται η χαρά της νίκης από τη θύμηση του Ασκάσο. Του συντρόφου εδώ και τόσα χρόνια στον αγώνα. «Φτωχέ Πάκο!» Αλλά δεν έχουν καιρό για αισθήματα, πόνο και μελαγχολία. Είναι η ώρα της δράσης.

«Λοιπόν, πάμε», λέει ο Γκαρθία Ολιβέρ.

22

Ο Ντουρούτι πληγώθηκε δυο φορές στις 20 Ιούλη. Μια φορά στο μέτωπο και μια στο στήθος. Πάνω από το πτώμα του Ασκάσο έκλαψε με πόνο και λύσσα.

Όταν τελείωσαν οι μάχες, ο Ντουρούτι, που ο σστικός τύ­πος τον περιέγραφε τρομοκράτη και δολοφόνο, πήγε στο επισκοπικό μέγαρο.Έσωσετη ζωή του επισκόπου της Βαρ­κελώνης, που το μανιασμένο πλήθος ζητούσε το κεφάλι του, βγάζοντάς τον απ' το σπίτι σκεπασμένο με ένα σκο­νισμένο μανδύα, χωρίς να τον πάρει κανείς είδηση. Τους θησαυρούς που ήτανε συγκεντρωμένοι στο επισκοπικό μέγαρο, και που η αξία τους έφτανε σε πολλά εκατομμύρια πεσέτες, τους παρέδωσε όλους στη GeneraLidad.

Αλεχάντρο Γκιλαμηέρτ

Αυτή τη μια και μοναδική ημέρα, στις 19 Ιούλη, διαλύθη­καν όλες οι πολιτικές δομές της Καταλωνίας και ολόκλη­ρης σχεδόν της Ισπανίας. Η νόμιμη κυβέρνηση είχε από δω και μπρος σκιώδη ζωή. Η πραγματική πολιτική κατάσταση της χώρας απαιτούσε τη δημιουργία ενός καινούριου οργά­νου εξουσίας.Έτσι δημιουργήθηκε η Επιτροπή της Αντιφα­σιστικής Πολιτοφυλακής της Βαρκελώνης.

Πιθανότατα, η πρωτοβουλία για τη δημιουργία αυτού του συμβουλίου των στρατιωτών προήλθε από τους αναρχι­κούς. Δεν είχαν καμία διάθεση να μπουν στην κυβέρνηση, δεν ταίριαζε με τις ιδέες τους. Έτσι άφησαν την κυβέρνηση να συνεχίσει το έργο της. Στην πραγματικότητα όμως, οι πολιτοφυλακές και η επιτροπή τους ήταν αυτοί που είχαν στο χέρι την κυβερνητική εξουσία.

Στην επιτροπή της πολιτοφυλακής εκπροσωπούνταν Βέβαια και άλλες αντιφασιστικές ομάδες. Εγώ έπαιρνα

23

μέρος σε συνεδριάσεις σαν αντιπρόσωπος της Esquerra, ενός αριστερού φιλελεύθερου κόμματος. Ερχόμασταν στις συνεδριάσεις σαν τυπικοί αστοί διανοούμενοι, με γραβάτα, σακάκι και κοντυλοφόρο, και Βρισκόμασταν ξαφνικά απέ­ναντι σε ένα μπουλούκι αναρχικών που έμπαιναν μέσα αξύ­ριστοι, με τα ρούχα της μάχης, με ρεβόλβερ, αυτόματα και ζώνες όπου κρέμονταν οι Βόμβες τους από δυναμίτη. Αρ­χηγός τους ήταν ένας άντρας που στην εμφάνιση, στο λόγο και στη συμπεριφορά του έμοιαζε με γίγαντα: ο Μπουενα- Βεντούρα Ντουρούτι.

Χαουμέ ΜφαΒίτλιες

Δεν άργησε πολύ και ο Ντουρούτι κατάλαβε πώς η Κε­ντρική Επιτροπή ήτανε διοικητικό όργανα Εκεί γίνονταν συζητήσεις, διαπραγματεύσεις, ψηφοφορίες, υπήρχαν φάκελοι και γραφειοκρατική δουλειά. 0 Ντουρούτι όμως δεν μπορούσε να Βάλει το πισινό του σε μια θέση. Έξω έπε­φταν πυροβολισμοί. Δεν μπόρεσε να το αντέξει αυτό για πολύ. Οργάνωσε λοιπόν μια δική του μεραρχία, τη φάλαγγα Ντουρούτι, και έφυγε μαζί της για το μέτωπο της Αραγονί- ας. Ήμουν εκεί όταν παρέλασαν στους δρόμους της Βαρ­κελώνης. Ήταν κάτι φοβερό: ένα ανακάτεμα από στολές, εθελοντές από όλα τα μέρη της γης, τα ρούχα πολύχρωμα και ραμμένα σαν κουρελούδες. Είχαν κάτι το χίπικο, αλλά ήταν χίπηδες με χειροβομβίδες και MG και ήταν αποφασι­σμένοι να πολεμήσουν μέχρι θανάτου.

Χουαμέ ΜιραΒιτλιες

Βρισκόμασταν σε φρικτή κατάσταση. Μας είχαν στριμώ- ξει εντελώς στη γωνία. Με τη στρατιωτική Βοήθεια της Σο-

24

βιετικήςΈνωσης, οι κομμουνιστές είχαν κερδίσει τεράστια επιρροή. Φοβόμασταν διαρκώς ότι η μοίρα των αναρχικών της Ρωσίας στεκόταν πάνω και από τα κεφάλια των αναρ­χικών της Ισπανίας. Γι" αυτό και μόνο είχε συμφωνήσει ο Ντουρούτι. Κατάλαβε ότι έπρεπε να βρισκόμαστε παντού. Κάθε συμφωνία με τους φασίστες έπρεπε να αποφευχθεί (οι ρεπουμηλικάνοι είχαν προσπαθήσει από την πρώτη μέρα να απλώσουν χέρι φιλίας στον Φράνκο). Μπορώ να πω ότι χωρίς εμάς δεν θα είχε κρατήσει ο αγώνας τα τρία χρόνια που κράτησε.

Η άφιξη του Ντουρούτι και της μεραρχίας του είχε μεγά­λη σημασία για το ηθικό των υπερασπιστών της Μαδρίτης. Οι άνθρωποι έμοιαζαν σαν ηλεκτρισμένοι όταν η φάλαγγα περνούσε μέσα από την πόλη. Παντού ακουγόταν: «0 Ντου­ρούτι είναι εδώ, ο Ντουρούτι είναι εδώ».

Φρεντερίκα Μοντσένυ

Μόλις ο Ντουρούτι έφτασε στη Μαδρίτη, μίλησε από το ραδιόφωνο και έβγαλε έναν λόγο σκληρό και χωρίς περι­κοκλάδες ενάντια σε όλους τους κοπανατζήδες, τους ψευ­τοεπαναστάτες και τους πολυλογάδες. Πρόσφερε σε κάθε κάτοικο της Μαδρίτης ένα όπλο ή ένα φτυάρι και κάλεσε τον καθένα να δώσει ένα χέρι για να σκάψουν χαρακώματα και να φτιάξουν οδοφράγματα. Μέσα σε μια νύχτα κατάφε- ρε εκείνο που δεν είχαν καταφέρει σι λόγοι και οι δηλώσεις της κυβέρνησης: ένας χαρούμενος ενθουσιασμός συνάρ­πασε την πόλη. Μέχρι τότε, ούτε η εκκένωση των αμάχων ούτε η πολιτική άμυνα είχαν οργανωθεί σωστά, γιατί η κυ­βέρνηση φοβόταν μήπως ρίξει το ηθικό των κατοίκων με τέτοια μέτρα. 0 Ντουρούτι και η επιτροπή άμυνας της CNT αντίθετα, μεταχειρίστηκαν τους κατοίκους σαν ενήλικες

25

και υπεύθυνους άντρες. Η επιτυχία τούς δικαίωσε. Η CNT, που στη Μαδρίτη συγκέντρωνε το ριζοσπαστικό τμήμα της εργατικής τάξης, έδωσε το παράδειγμα συγκροτώντας μια ταξιαρχία για την πολιτική άμυνα.

Ντ. Προυντομό

19 Νοέμβρη 1936. Οι στασιαστές επιτίθενται λυσσασμέ­να στη συνοικία του Πανεπιστημίου. Φέρνουν όλο και πιο πολλές ενισχύσεις, πυροβολικό και όλμους. Οι επιθέσεις αυτές τους στοιχίζουν ακριβά, οι απώλειες, ιδιαίτερα ανά­μεσα στους Μαροκινούς, είναι τεράστιες. Οι χώροι ανάμε­σα στα κτίρια του Πανεπιστημίου είναι γεμάτοι πτώματα. 0 Ντουρούτι είνσι εντελώς αποκαρδιωμένος που η μονάδα του ήταν εκείνη που έδωσε στον εχθρό τη-δυνατότητα να εισχωρήσει στην πόλη. θέλει όμως να επανορθώσει αυτή τη ζημιά με μια νέα επίθεση, στο ίδιο μέρος που υποχώρη­σαν οι αναρχικοί. Οι ασταμάτητοι βομβαρδισμοί, η εξολό- θρευση ανυπεράσπιστων κατοίκων, τον κάνουν να λυσσά. Οι μεγάλες γροθιές του σφίγγονται, η στητή κορμοστασιά του έχει γείρει, μοιάζει με έναν αρχαίο ρωμαίο μονομάχο σε μια απεγνωσμένη προσπάθεια απελευθέρωσης.

Μιχαήλ Κολτσόφ

Καθόμουν στη γραφομηχανή μου. Το απόγευμα είχε προ­χωρήσει όταν είδα ξαφνικά να μπαίνει από την πόρτα ο οδηγός του Ντουρούτι. Ονομαζόταν Χούλιο ΓκράΒες, ένας νεαρός μεσαίου αναστήματος που καθόταν πάντα στητός. Ρώτησε για τον αδερφό μου τον Εντουάρντο, που τον γνώ­ριζε καλά από την εποχή του επαναστατικού αγώνα στη

26

Βαρκελώνη. Του είπα ότι ο Εντουάρντο είχε ξαπλώσει στο διπλανό δωμάτιο. Δεν τον πρόσεξα ιδιαίτερα, αλλά θυμά­μαι πως έμοιαζε αναστατωμένος και λυπημένος. Το απέ­δωσα στις δύσκολες ώρες που περνούσαμε τότε.

Όταν ξύπνησε ο αδερφός μου, άκουσα που αντάλλαξαν μερικές κουβέντες. Μετά άρχισαν να κλαίνε. Σηκώθηκα αμέσως και πήγα κοντά τους.

«Τι τρέχει;» ρώτησα.

«0 Ντουρούτι πληγώθηκε θανάσιμα. Ίσως να είναι κιό- λας νεκρός».

«Είναι όμως καλύτερα να μην μάθει κανείς τίποτα», πρό- οθεσε ο σύντροφος Χούλιο ΓκράΒες.

Η ώρα ήτανε πέντε το απόγευμα. Πήγαμε και οι τρεις στο ξενοδοχείο Ritz. Εκεί είχε εγκατασταθεί το νοσοκομείο της καταλανικής πολιτοφυλακής. Ως εκείνη την ώρα, λί­γοι είχαν μάθει την είδηση. Στο νοσοκομείο συνάντησα τον δόκτορα Σανταμαρία, έναν αναρχικό γιατρό, που είχε έρθει με το στρατό του Ντουρούτι από το μέτωπο της Αραγονίας. Ψηλός και ισχνός, με την άσπρη ρόμπα του χειρουργού, με πληροφόρησε για την κατάσταση του πληγωμένου. 0 Ντου­ρούτι ήταν αδύνατον να σωθεί.

Μια νοσοκόμα βγήκε από το δωμάτιο του τραυματία. Έγι- νε κάποια συζήτηση για ένα καθετήρα που είχε μπει δυο φορές.

Πήγα στην εθνική επιτροπή της CNT. Ήδη είχαν απλωθεί μερικές φήμες. Οι σύντροφοι μιλούσαν για την ανάγκη να αποσιωπηθεί το γεγονός. Μέχρι αργά τη νύχτα, δεν τόλ­μησα να τηλεφωνήσω στην Βαρκελώνη και να δώσω την είδηση. .

27

Η ηγεσία των αναρχικών συνεδρίαζε. Έπρεπε να περι­μένουμε την έκβαση αυτής της συζήτησης. Προείχε πρώ­τα από όλα το ζήτημα της υπεράσπισης της Μαδρίτης. 0 Ντουρούτι ήταν ένας άντρας που με το όνομά του, ακόμα και μετά το θάνατό του, μπορούσε να κερδηθεί μια μάχη, όπως με τ' όνομα του Ελ Σιντ.

Αριέλ

Πώς Βρήκε το θάνατο ο σύντροφος Ντουρούτι; Ο άτυχος σύντροφός μας πήγε στις 8.30 το πρωί στο μέτωπο για να επισκεφτεί τις εμπροσθοφυλακές της φάλαγγάς του. Στο δρόμο συνάντησε μερικούς πολιτοφύλακες που εγκατέλει- παν το μέτωπο. Αμέσως σταμάτησε το αυτοκίνητό του. Την ώρα που πήγαινε να κατέβει, ακούστηκε ένας πυροβολι­σμός. Υποθέταμε πως ήρθε από το παράθυρο ενός μικρού ξενοδοχείου, που βρίσκεται στην πλατεία Μονλόα.

Ο Ντουρούτι έηεσε αμέσως στο έδαφος, χωρίς να πει κουβέντα. Η δολοφονική σφαίρα διαπέρασε την πλάτη του. Το τραύμα ήταν θανάσιμο. Δεν υπήρχε καμιά σωτηρία.

Solidaridad Obrera

Την πρώτη στιγμή δεν μπορούσε να αποκλειστεί η πιθα­νότητα μιας πολύ καλά οργανωμένης απόπειρας. Σε αυτό συνηγορούσε και η αντιζηλία ανάμεσα στις διάφορες ομά­δες και τα κόμματα. Με τον Ντουρούτι είχε βγει από την μέση ένας από τους πιο διάσημους άντρες της επανάστα­σης που είχε επιρροή στις μάζες. Όλη του η ζωή είχε κάτι το θρυλικό. Ακριβώς για τα αισθήματα που έτρεφε για αυ­τόν ο λαός, πίστευαν πολλοί σε μια δολοφονία, ακόμα και

28

όταν η υποψία αυτή ήταν στις κρατούσες συνθήκες εντε­λώς αστήρικτη.

Ο ραδιοφωνικός σταθμός των φασιστών στρατιωτικών εκμεταλλευόταν φυσικά όσο μπορούσε την πτώση του ηθι­κού και την ανακατωσούρα της δικής μας πλευράς. Οι επι­τροπές της CNT και της FAI θεωρούσαν αυτές τις εκπομπές μακιαβελικές μανούβρες και απάντησαν στις 21 Νοέμβρη με το ακόλουθο μήνυμα:

«Εργάτες. Οι μηχανορράφοι της περίφημης πέμπτης φάλαγγας διέδωσαν τη φήμη ότι ο σύντροφος Ντουρούτι έπεσε θύμα μιας πισώπλατης και προδοτικής δολοφονί­ας. Προειδοποιούμε όλους τους συντρόφους για αυτές τις ποταπές συκοφαντίες. Αυτή η αηδιαστική επινόηση θέλει να τραντάξει την ισχυρή ενότητα του προλεταριάτου στις πράξεις και στις σκέψεις του, που είναι το πιο δυνατό όπλο του αγώνα ενάντια στο φασισμό. Σύντροφοι. Ο Ντουρούτι δεν έπεσε θύμα καμιάς προδοτικής πράξης. Έπεσε, όπως και άλλοι στρατιώτες της ελευθερίας, στον αγώνα για την εκπλήρωση του ηρωικού του καθήκοντος. Σταματήστε τις βρωμερές φήμες που κυκλοφορούν οι φασίστες για να τσακίσουν την ακατάλυτη συσπείρωσή μας. Κανένας δι­σταγμός ή κλονισμός. Μην ακούτε τους ανεύθυνους φλύα­ρους που οι διαδόσεις τους μπορούν να οδηγήσουν μονάχα σε αδερφοκτονίες. Είναι οι εχθροί της επανάστασης που τις διαδίδουν!

Η εθνική επιτροπή της CNT. Η χερσονησιακή επιτροπή της FAI».

Χοσέ Πεϊράτς

29

Ο οδηγός του Ντουρούτι μού διηγήθηκε τι συνέβη. Με συνόδεψε στο γραφείο της Solidaridad Obrera στη Μα­δρίτη, για να μπορέσουμε να μιλήσουμε ανενόχλητα. «Πες μου όλη την αλήθεια», παρακόλεσα το σύντροφο Χούλιο ΓκράΒες.

«Δεν υπάρχουν πολλά να πω. Μετά το μεσημεριανό φα­γητό, πήγαμε στο μέτωπο, στη συνοικία του Πανεπιστημί­ου. Μας συνόδευε ο σύντροφος Μανθόνα. Φτάσαμε στην πλατεία Κουάτρο Κάμινος. Έστριψα στη λεωφόρο Πάμπλο Ιγκλέσιας και πάτησα γκάζι. Τρέχαμε μπροστά από μια σει­ρά μικρά ξενοδοχεία που βρίσκονταν στο τέλος της λεω­φόρου και μετά στρίψαμε δεξιά.

Οι μονάδες του Ντουρούτι είχαν αλλάξει θέσεις μετά τις βαριές απώλειες που είχαν υποστεί στην πλατεία Μον- κλόα και μπροστά στα τείχη της φυλακής Modelo. Είχε φως. Ενας φθινοπωρινός ήλιος πλανιόταν στους δρόμους. Φτάσαμε σε μια διασταύρωση, όταν ήρθε προς το μέρος μας μια ομάδα από πολιτοφύλακες. 0 Ντουρούτι κατάλαβε αμέσως ότι αυτοί οι νεαροί ήθελαν να εγκαταλείψουν το μέτωπο. Με διέταξε να σταματήσω.

Σταθήκαμε στο πεδίο Βολής του εχθρού. Οι μαυριτανι- κές ομάδες, που είχαν καταλάβει την κλινική, έλεγχαν την πλατεία. Σταμάτησα, για ασφάλεια, το αυτοκίνητο στη γω­νιά ενός απ’ αυτά τα μικρά ξενοδοχεία. 0 Ντουρούτι κα­τέβηκε και πήγε προς τους στρατιώτες που έφευγαν. Τους ρώτησε που πήγαιναν. Δεν ήξεραν τι να του απαντήσουν. Τους κατσάδιασε με τη Βαριά του φωνή και τους διέταξε με κοφτό τόνο να γυρίσουν στις θέσεις τους. Οι στρατιώτες υπάκουσαν και γύρισαν πίσω.

0 Ντουρούτι στράφηκε προς το αυτοκίνητο. Το πυρ έγι- νε σφοδρότερο. Η τεράστια κοκκινωπή μάζα της κλινικής

30

στεκόταν απέναντι μας. Ακούγαμε τις σφαίρες να σφυρί­ζουν. 0 Ντουρούτι άπλωνε το χέρι του προς την πόρτα του αμαξιού, όταν ξαφνικά έπεσε κάτω. 0 Μανθάνα και εγώ ορμήσαμε έξω από το αμάξι και τον ξαπλώσαμε στο πίσω κάθισμα.

Γύρισα όσο πιο γρήγορα μπορούσα και όρμησα με τρελή ταχύτητα προς την πόλη, για το νοσοκομείο των καταλα- νικών πολιτοφυλακών. Τα υπόλοιπα τα ξέρεις. Αυτά είναι όλα».

Αριέλ

Τον ηρωισμό του δεν τον Βλέπω μονάχα σε ότι γράφτηκε στις εφημερίδες αλλά περισσότερο στην καθημερινή του ζωή. Αυτό το ξέρουν φυσικά μόνο λίγοι. Εκείνοι που τον ήξεραν από το καφέ της γειτονιάς, από το σπίτι ή από την φυλακή.

Μέσα από τα χέρια του πέρασαν εκατομμύρια, κι όμως τον είδα να μπαλώνει μόνος του τις σόλες των παπουτσιών του, γιατί δεν είχε λεφτά να τα δώσει στον-παπουτσή. Με­ρικές φορές δεν είχε ούτε τα ψιλά για να παραγγείλει έναν καφέ, όταν συναντιόμασταν σε ένα μπαρ.

Όταν πήγαινες σπίτι του, τον έβρισκες συχνά με μια πο­διά, γιατί εκείνη τη στιγμή καθάριζε πατάτες. Η γυναίκα του δούλευε. Δεν τον ένοιαζε. Δεν έπασχε από κόμπλεξ ανδρισμού και δεν αισθανόταν πληγωμένο τον εγωισμό του από τις δουλειές του σπιτιού.

Την επόμενη έπαιρνε το πιστόλι και κατέβαινε στο δρό­μο, για να τα Βάλει με τον κόσμο της κοινωνικής καταπίε­

31

σης. Το έκανε με την ίδια φυσικότητα που το προηγούμενο βράδυ άλλαζε τις φασκιές της κόρης του, της Κολέτ.

Φραναΐσκο Πελικέρ

Μιλάμε όλη την ώρα εδώ για τον Ντουρούτι σαν να μην υπήρχε κανένας άλλος. Είχαμε χιλιάδες ανώνυμους Ντου­ρούτι στο κίνημά μας. Άλλους τους ήξερες, άλλους όχι. Πολλοί όμως έπεσαν και κανένας δε μιλά για αυτούς. Και όμως, δεν ήταν λιγότερο θαρραλέοι, λιγότερο αποφασι­στικοί και δε ρίσκαραν λιγότερα απ' ότι ο Ντουρούτι και ο Ασκάσο. Πόσους συντρόφους χάσαμε στον πόλεμο, πόσοι έπεσαν το '19, το '20, σε πόσους κόστισε τη ζωή η τρομο­κρατία του Μαρτίνεθ Ανίδο. Τότε υπήρξαν τουλάχιστον πε­ντακόσιοι νεκροί. Ήταν καλύτεροι από μας. Αν θελήσουμε να κλάψουμε και να τιμήσουμε τους νεκρούς μας θα είχαμε πολλή δουλειά. Είναι προτιμότερο να παραδειγματιστού­με απ' αυτούς και να προχωρήσουμε την υπόθεσή μας, όσο περισσότερο τόσο καλύτερα.

Χουάν Φερέρ

Έζησε για αυτό που σκέφτηκε. Αυτό είναι πολύ σπουδαίο. Μερικές φορές τον ζηλεύω. Η ζωή του ήταν μια σωστή ζωή. Δεν πιστεύω ότι δεν άξιζε.

Φυσικά τώρα που είναι νεκρός, θέλουν να τον ιδιοποιη­θούν όλοι. Όσο ζούσε τον κυνήγησαν σαν κακοποιό. Τώρα βρίσκει ως και η μπουρζουαζία κάτι καλό επάνω του, και οι παπάδες θέλουν να τον βαλσαμώσουν. 'Ενας νεκρός επανα­στάτης είναι βέβαια πάντα ένας καλός επαναστάτης.

ΚολέτΜαρλό

32

Αργά τη νύχτα έφτασε η σορός στη Βαρκελώνη. Είχε βρέξει όλη την ημέρα και τα αυτοκίνητα που συνόδευαν το φέρετρο ήταν γεμάτα λάσπη. Η μαυροκόκκινη σημαία που σκέπαζε τη νεκροφόρα ήταν βρώμικη.

Στο κτίριο των αναρχικών, που μέχρι την επανάσταση ήταν έδρα του Βιομηχανικού και εμπορικού επιμελητηρίου της Βαρκελώνης, οι προετοιμασίες είχαν αρχίσει από το προηγούμενο Βράδυ. Η αίθουσα υποδοχής είχε ετοιμαστεί για να δεχτεί το νεκρό. Κατά μαγικό τρόπο όλα ήταν έτοι­μα στην ώρα τους. 0 στολισμός ήταν απλός, χωρίς καμία επιτήδευση ή στόμφο. Οι τοίχοι ήταν καλυμμένοι με μαυ- ροκόκκινο πανί, ένα Βάθρο στα ίδια χρώματα, μερικά πο­λύφωτα, λουλούδια και στεφάνια. Αυτό ήταν όλο. Στις δύο πλαϊνές πόρτες, από τις οποίες θα περνούσε το πλήθος που πενθούσε, ήταν κρεμασμένα, κατά το ισπανικό έθιμο, μεγάλα πανό που πάνω τους διάβαζες: «0 Ντουρούτι σάς καλωσορίζει» και «0 Ντουρούτι σάς αποχαιρετά».

Άντρες της πολιτοφυλακής φρουρούσαν το φέρετρο με το όπλο παραπόδα. Εκείνοι που τον είχαν φέρει από τη Μα­δρίτη, τον κουβάλησαν μέχρι μέσα στην αίθουσα. Κανείς δε σκέφτηκε να τους ανοίξει τις μεγάλες μπροστινές πόρτες, κι έτσι αναγκάστηκαν να στριμωχτούν περνώντας μέσα από μια μικρή πλαϊνή πόρτα. Για να ανοίξουν δρόμο μέσα από το πλήθος που είχε κατακλύσει το χώρο μπροστά στο κτίριο, κατέβαλαν πολύ κόπο. Από τις στοές της εισόδου που είχαν μείνει αστόλιστες, κοίταζαν διάφοροι περίεργοι.

Υπήρχε μια ατμόσφαιρα προσμονής, όπως σ' ένα θέατρο. Μερικοί κάπνιζαν. Πολλοί είχαν Βγάλει τα καπέλα τους, ενώ άλλοι ούτε το είχαν σκεφτεί καν. Γινόταν θόρυβος. Πο­λιτοφύλακες που γύριζαν από το μέτωπο, καλωσορίζονταν από φίλους τους. Οι σκοποί προσπαθούσαν να απωθήσουν

33

τους συγκεντρωμένους. Κι αυτό γινόταν όχι χωρίς θόρυβο. 0 άνθρωπος που ήταν υπεύθυνος για την τελετή έδινε τις οδηγίες του. Κάποιος σκόνταψε κι έπεσε πάνω σε ένα στε­φάνι. Ένας από αυτούς που είχαν κουβαλήσει το φέρετρο, άναβε προσεκτικά την πίπα του την ώρα που σηκωνόταν το καπάκι. Το πρόσωπο του Ντουρούτι βρισκόταν κάτω από ένα γυάλινο σκέπασμα πάνω σε άσπρο μεταξωτό, τυλιγμέ­νο σε ένα άσπρο σάλι, που του έδινε την εμφάνιση Άραβα.

Το σκηνικό ήταν κωμικοτραγικό. Έμοιαζε πολύ με χαρα­κτικό του Γκόγια. Το περιγράφω έτσι όπως το έζησα, γιατί δίνει μια εικόνα του τι συγκινεί τους ισπανούς. 0 θάνατος στην Ισπανία είναι σαν το φίλο, το σύντροφο, σαν κάποιον εργάτη που ξέρει κανείς από το χωράφι ή το εργαότήρι. Σαν έρθει, δεν κάνει κανείς ιδιαίτερες φασαρίες. Αγαπά τους φίλους του μα δεν τους ενοχλεί. Μπορούν να έρχονται και να φεύγουν όποτε τους αρέσει. Ίσως αυτό να είναι η παλιά μοιρολατρία των μαυριτανών που εμφανίζεται και πάλι, χαμένη εδώ και χρόνια κάτω από τις τελετουργίες της κα­θολικής εκκλησίας.

0 Ντουρούτι ήταν ένας φίλος. Είχε πολλούς φίλους. Είχε γίνει το είδωλο ενός ολόκληρου λαού. Αγαπήθηκε πολύ και ειλικρινά και όσοι είχαν έρθει αυτήν την ώρα θρηνούσαν το χαμό του και του φέρναν το σεβασμό τους. Κι όμως εκτός από τη γυναίκα του, μια γαλλίδα, είδα μόνο έναν άνθρω­πο να κλαίει: μια γριά καθαρίστρια που είχε δουλέψει σε αυτό το κτήριο όταν ακόμα οι έμποροι και οι Βιομήχανοι πηγαινοέρχονταν εκεί μέσα, και που ίσως δεν τον είχε συ­ναντήσει ποτέ της. Οι άλλοι ένοιωθαν το θάνατό του σαν ένα φρικτό αναντικατάστατο χαμό, αλλά εκδήλωναν τα αι- σθήματά τους χωρίς καμία επισημότητα. Το να σωπάσουν, να βγάλουν τα καπέλα τους ή να σβήσουν τα τσιγάρα τους,

34

θα ήταν εξίσου υπερβολικό, όπως αν υψώνονταν σταυροί και αγιασμοί ράντιζαν την ατμόσφαιρα.

Χιλιάδες άνθρωποι πέρασαν στη διάρκεια της νύχτας μπροστά από το φέρετρο του Ντουρούτι. Περίμεναν σε τε­ράστιες ουρές κάτω από τη Βροχή. 0 φίλος και ηγέτης τους ήταν νεκρός. Δεν τολμώ να αποφασίσω ποιο κομμάτι στα συναισθήματα τους έπιανε ο πόνος και ποιο η περιέργεια. Για ένα όμως είμαι σίγουρος: εκείνο που τους ήταν ολότελα ξένο, ήταν ο σεβασμός προς το θάνατο.

Η κηδεία έγινε το άλλο πρωί. Ήταν ξεκάθαρο από την αρχή ότι η σφαίρα που σκότωσε τον Ντουρούτι χτύπησε τη Βαρκελώνη στην καρδιά. Ένας στους τέσσερις κατοί­κους της ακολούθησε το φέρετρο. Οι μάζες που γέμισαν τα πεζοδρόμια, κοιτούσαν από τα παράθυρα, τις ταράτσες κι ήταν σκαρφαλωμένες ως και στα δέντρα της Ράμπλας, δεν ήταν μέσα σε αυτόν τον αριθμό. Όλα τα κόμματα και οι συν­δικαλιστικές οργανώσεις, χωρίς εξαίρεση, είχαν καλέσει τους οπαδούς τους. Δίπλα στις σημαίες των αναρχικών κυ­μάτιζαν οι σημαίες όλων των αντιφασιστικών ομάδων της Ισπανίας. Ήταν ένα μεγαλειώδες, υπέροχο και παράξενο θέαμα: γιατί κανείς δεν είχε καθοδηγήσει, οργανώσει, Βά­λει σε τάξη όλον τούτο τον κόσμο. Τίποτα δε γινόταν όπως έπρεπε. Επικρατούσε ένα περίεργο ανακάτωμα.

Το ξεκίνημα της πομπής είχε οριστεί για τις 10. Μια ώρα πριν ήταν τελείως αδύνατο να φτάσεις στο κτίριο της πε­ριφερειακής επιτροπής των αναρχικών. Κανένας δεν είχε σκεφτεί να κρατήσει ανοιχτό το δρόμο απ' όπου θα περνού­σε η κηδεία. Οι αντιπροσωπείες όλων των εργατικών οργα­νώσεων της Βαρκελώνης πλησίαζαν, διαλύονταν κι έκλει­ναν το δρόμο η μια στην άλλη, από όλες τις μεριές. Μια ίλη ιππικού και μια ομάδα μοτοσικλετιστών που επρόκειτο να

ηγηθούν της πομπής, βρέθηκαν αποκλεισμένες και τριγυ- ρισμένες από πλήθη εργατών. Παντού έβλεπε κανείς αμά­ξια σκεπασμένα με στεφάνια, που είχαν αποκλειστεί και δε μπορούσαν να κάνουν ούτε μπρος, ούτε πίσω. Με πολύ κόπο ανοίχτηκε ένας δρόμος για να μπορέσουν οι υπουργοί να φτάσουν στο φέρετρο.

Στις δέκα και μισή το φέρετρο του Ντουρούτι, σκεπασμέ­νο με μια μαυροκόκκινη σημαία, εγκατέλειπε το κτίριο των αναρχικών πάνω στους ώμους πολιτοφυλάκων της φάλαγ- γάς του. Τα πλήθη σήκωσαν τη γροθιά για τον ύστατο χαι­ρετισμό. 0 ύμνος των αναρχικών ακούστηκε από παντού: Hijos del pueblo, Παιδιά του λαού. Ήταν μια στιγμή μεγά­λης συγκίνησης. Για κάποιο περίεργο όμως λό,γο, ή ίσως και από απροσεξία, κάποιος είχε καλέσει δύο ορχήστρες. Η μία έπαιζε πολύ σιγά, η άλλη πολύ διίνατά. Δεν μπόρε- σαννα τα καταφέρουν να παίζουν στον ίδιο τόνο. Οιμοτοσι- κλέτες ούρλιαζαν, τα αυτοκίνητα άρχισαν να κορνάρουν, οι αξιωματικοί έδιναν διαταγές με σφυρίγματα και αυτοί που κρατούσαντο φέρετρο δε μπορούσαν να κάνουν ούτε Βήμα προς τα μπρος. Ήταν κάτι το απίθανο μέσα σε αυτό το χάος να σχηματίσεις πορεία. Οι δύο ορχήστρες έπαιξαν το ίδιο τραγούδι ακόμη μία φορά. Πολλές φορές. Είχαν εγκατα- λείψει τις προσπάθειες να συγχρονιστούν. Άκουγες τους ήχους, αλλά δε μπορούσες να διακρίνεις τη μελωδία. Ακό­μη και τώρα έβλεπες γύρω - γύρω σηκωμένες γροθιές.

Επιτέλους ΒουΒάθηκε η μουσική, οι γροθιές έπεσαν και ακουγόταν μόνο το Βουητό της μάζας, που στο κέντρο της, πάνω στους ώμους των συντρόφων του, αναπαυόταν ο Ντουρούτι.

Πέρασε το λιγότερο μισή ώρα ώσπου να ανοιχτεί λίγο ο δρόμος και να κινηθεί η πορεία. Μέχρι να φτάσει στην πλα­

36

τεία Καταλονίας, που απείχε μερικές εκατοντάδες μέτρα, πέρασαν αρκετές ώρες. Οι έφιπποι ακολουθούσαν ο καθέ­νας το δρόμο του και οι μουσικοί χαμένοι μέσα στο πλήθος προσπαθούσαν να ξανασυγκεντρωθούν. Τα αυτοκίνητα που είχαν χάσει το δρόμο τους, προσπαθούσαν με την όπισθεν να βρουν διέξοδο. Τα αυτοκίνητα με τα στεφάνια προσπα­θούσαν να χωθούν στην πορεία από πλάγιους δρόμους. 0 καθένας ούρλιαζε όσο πιο δυνατά μπορούσε.

Όχι, αυτή δεν ήταν κηδεία Βασιλιά. Ήταν μια κηδεία που την είχε πάρει στα χέρια του ο λαός. Δεν υπήρχαν οδηγίες, όλα γινόντουσαν αυθόρμητα. Το απρόοπτο κυριαρχούσε. Ήταν απλά μια αναρχική κηδεία και κει Βρισκόταν όλη της η μεγαλοπρέπεια.

X. Κάμινο κι

37

V

ο άνθρωπος που σκότωσε

τον Ντουρούτι

I.

To καταθλιπτικό δωμάτιο απέπνεε υγρασία και φόβο. Η θέση του στο υπόγειο -τη checa1- του κτιρίου της Calle de Fomento, και η αυστηρή επίπλωση -ένα απλό ξύλινο τραπέζι, δύο καρέκλες και ένα γραφείο στη γωνία-, επι­βεβαίωναν πως ήταν ένας χώρος ανακρίσεων. Όλη η Μ α ­δρίτη ήξερε τι συνέβαινε στη checa της Fomento. Η σκέψη τού να βρεθεί κανείς εκεί, μπορούσε να προκαλέσει φόβο. Ακόμα και στον πιο γενναίο άνθρωπο. Στο δωμάτιο βρι­σκόταν ένας άντρας, καθισμένος σε μια από τις καρέκλες, παίζοντας νευρικά με το πηλίκιο του πολιτοφύλακα που κρατούσε στα χέρια του. Περίμενε, χωρίς καν να ξέρει τι. Κρύος ιδρώτας κυλούσε στην πλάτη του και η αναμονή τον έκανε, λεπτό με το λεπτό, να νοιώθει όλο και πιο άΒολα.

1 χώρος ανακρίσεων στηνΔημοκρατική Ισπανία του εμφύλιου, εκ της ρώσικης Che Ka, τπς μυστικής ασφάλειας της μετεπαναστατι- κής Ρωσίας

41

Τελικά η πόρτα άνοιξε και μπήκαν δύο άντρες, ντυμένοι με τη στολή των αξιωματικών. Χωρίς ούτε μια λέξη άρχισαν να ξεφυλλίζουν τα χαρτιά που έβγαλαν από ένα δερμάτινο χαρτοφύλακα. Πότε-πότε σήκωναν τα μάτια τους και πα­ρατηρούσαν τον άνθρωπο προτού επιστρέφουν στα έγγρα­φά τους. 0 ένας ήταν ψηλότερος, πληϋίαζε τα σαράντα, με σκληρό, "ανεμοδαρμένο" πρόσωπο και μικρά, γκρίζα, δι­εισδυτικά μάτια. Οι κινήσεις του και οι τρόποι του φανέρω­ναν μια κάποια εξουσία. 0 άλλος ήταν νεότερος. Η ηλικία του, αν και απροσδιόριστη, θα πρέπει να ήταν περίπου στα εικοσιπέντε. Φαινόταν πιο πρόσχαρος, με λιγότερο σκλη­ρή έκφραση.Η συμπεριφορά του, και πολύ περισσότερο ο σεβασμός που έδειχνε προς το συνεργάτη του, φανέρωναν πως ήταν υφιστάμενός του. Εν τέλει, ο μεγαλύτερος αξι­ωματικός έκλεισε το χαρτοφύλακα, τον τοποθέτησε πάνω στο τραπέζι και στράφηκε προς τον άντρα.

«Όνομα;»

0 άντρας στάθηκε προσοχή μπροστά στον αξιωματικό. «Julio Graves, ταγματάρχη».

«Ανάπαυση, Graves» απάντησε ο αξιωματικός. «Κάθισε σε παρακαλώ».

0 νεαρός συνεργάτης του ταγματάρχη κάθισε σε μια καρέ­κλα στη γωνία του δωματίου και κρατούσε σημειώσεις.

«Είμαι ο ταγματάρχης Fernadez Duran και αυτός είναι ο υπολοχαγός Alcazar» είπε ο ταγματάρχης. «Ξέρεις για ποιο λόγο είσαι εδώ;»

«Όχι ταγματάρχη» απάντησε ο Graves, μάλλον διατακτικά. «Απλώς με διέταξαν να έρθω εδώ».

42

0 Duran έκατσε με την πλάτη προς την πόρτα, παρατηρώ­ντας προσεκτικά τον Graves. Λίγες στιγμές μετά, έβγαλε αργά κάποια χαρτιά από το χαρτοφύλακα, τα άπλωσε πάνω στο τραπέζι και "έτρεξε" επάνω τους ένα Βαριεστημένο βλέμμα, σαν να ήξερε "απ’ έξω" το περιεχόμενό τους. Στο τέλος απευθύνθηκε στον Graves.

«Σύμφωνα με τα έγγραφα που έχω στην κατοχή μου, μέχρι και πρόσφατα ήσουν οδηγός του comandante Ντουρούτι. Σωστά;»

0 Graves, εμφανώς φοβισμένος, δε φαινόταν να είναι σί­γουρος αν η "σωστή" απάντηση θα ήταν ένα "ναι" ή ένα "όχι". Τελικά αποφάσισε να πει την αλήθεια. Στο κάτω-κάτω δεν είχε τίποτα να κρύψει.

«Μάλιστα», απάντησε τελικά.

«Και ήσουν εν υπηρεσία την ημέρα που ο Ντουρούτι χτυ- πήθηκε από τη σφαίρα που τερμάτισε τη ζωή του στις 19 Νοέμβρη;» τον πίεσε ο Duran.

«Σωστά».

«Πες μας τι συνέβη εκείνη τη μέρα. Ξέρω πως έχουν περά- σει δύο μήνες αλλά προσπάθησε να ανακαλέσεις τα γεγο­νότα όσο καλύτερα μπορείς, με όσες το δυνατόν περισσό­τερες λεπτομέρειες».

0 Graves νευρικά πήρε μια Βαθιά ανάσα. Δεν είχε ιδέα για­τί τον είχαν καλέσει εκεί και αυτό το μέρος τον "τσίτωνε".

«Εκείνο το πρωινό ήμασταν στο επιτελείο της φάλαγγας Ντουρούτι στην Calle Miguel Angel». 0 Graves, σαν να κοι­

43

τούσε στο κενό, προσπαθώντας να ανακαλέσει τα γεγονότα εκείνης της ημέρας. «Ετοίμαζα το αμάξι καθώς θα πηγαί­ναμε για μια αναγνωριστική διαδρομή, αν θυμάμαι καλά. Κάποιος έφτασε στο επιτελείο και μίλησε στον Ντουρούτι για λίγα λεπτά, θυμάμαι ότι καθώς μιλούσαν, ο Ντουρούτι φαινόταν ιδιαίτερα εκνευρισμένος και'χειρονομούσε έντο­να. Όταν τέλειωσαν την κουβέντα, ο Ντουρούτι ήρθε και μου είπε πως θα φεύγαμε αμέσως για την πανεπιστημιού- πολη. Ανεβήκαμε ατο αμάξι και φύγαμε προς εκεί».

«Μπορείς να θυμηθείς το όνομα του ατόμου που μιλούσε με τον Ντουρούτι;» παρενέΒη ο Duran.

«Όχι ταγματάρχη, ξέρω όμως πως ήταν κάποιος άπό τη φά­λαγγα. Τον είχα δει και άλλες φορές, το όνομα του όμως δε το θυμάμαι».

«Ποιοι μπήκατε στο αμάξι;»

«Ο λοχίας Μanzana συνόδευσε τον Ντουρούτι, και φυσικά εγώ. Φτάσαμε στην Plaza de Cuatro Caminos και επιτάχυ­να OTnvAvenida de Pablo Iglesias. Περάσαμε μερικό μικρά σπίτια στο τέρμα του δρόμου και στρίψαμε δεξιά, θυμάμαι ότι ήταν πολύ ωραία μέρα. Φαινόταν παράξενο που ήταν ήδη Νοέμβρης. Φτάνοντας σε μια διασταύρωση, είδαμε μια ομάδα πολιτοφυλάκων που φαινόταν σα να έρχονται για να μας συναντήσουν. 0 Ντουρούτι υποπτεύθηκε πως σκόπευ­αν να εγκαταλείψουντο μέτωπο και μου είπε να σταματήσω το αμάξι. Αλίμονο μου ανδεντο έκανα. Βρισκόμαστανόμως σε ζώνη πυράς. Τα μαυριτανικά στρατεύματα που κατείχαν το πανεπιστημιακό νοσοκομείο και έλεγχαν οπτικά όλη την περιοχή, έβαλαν με ελεύθερους σκοπευτές προς οτιδήπο­τε κινιόταν. Δεν ακούγαμε παρά πυροβολισμούς και από τις δύο πλευρές. Για να είμαι σίγουρος πάρκαρα το αυτοκίνητο

44

στη γωνία ενός μικρού ξενοδοχείου που βρισκόταν εκεί. 0 Ντουρούτι και ο Manzana βγήκαν από το αμάξι και κατευ- θύνθηκαν προς τους πολιτοφύλακες, ρωτώντας που πηγαί­νουν. Πιασμένοι στα πράσα, δεν ήξεραν τι να απαντήσουν. 0 Ντουρούτι τους κατσάδιασε και τους είπε να γυρίσουν στα πόστα τους».

«Σε ποιο ακριβώς σημείο σταματήσατε;» τον πίεσε ο Duran.

«Δε μπορώ να είμαι σίγουρος, ταγματάρχη» απάντησε ο Graves. «Όπως σας είπα, κατηφορίσαμε την Avenida de Pablo Iglesias, μετά στρίψαμε αριστερά σε ένα κυρτό δρό­μο με μικρά ξενοδοχεία. Νομίζω ότι είναι η Avenida del Valle, δεν είμαι όμως σίγουρος. Είναι οτο τέλος αυτού του δρόμου που στρίψαμε δεξιά και σταματήσαμε».

«Και βγήκες από το όχημα;» τον πίεσε ξανά ο Duran.

«Όχι. Έμεινα στο τιμόνι και κράτησα τη μηχανή αναμμένη, περιμένοντας να γυρίσουν. Ήθελα να είμαι έτοιμος να φύ­γουμε αμέσως αν κάτι συνέβαινε.Όπως σας είπα η περιοχή βρισκόταν υπό καταιγιστικά εχθρικά πυρά».

«Και τι συνέβη μετά;»

«Οι πολιτοφύλακες που τους είχε βάλει τις φωνές ο Ντου­ρούτι, έβαλαν την ουρά οτα σκέλια και γύρισαν στις θέσεις τους. 0 Ντουρούτι και ο Manzana κατευθύνθηκαν προς το αμάξι. Αντικρίζαμε το νοοοκομείο και οι στασιαστές ακό­μα πυροβολούσαν. Αρκετές σφαίρες σφύριζαν κοντά μας. Πολύ κοντά μας ταγματάρχη. Λες και οι μαυριτανοί μάς εί­χαν καταλάβει. Καθώς ο Ντουρούτι αντιλήφθηκε πως ήμα­σταν εύκολος στόχος, αποφάσισε να κατευθυνθεί προς το

45

αμάξι. Τον άκουσα να ανοίγει την πίσω πόρτα όταν ήχησε ένας πυροβολισμός. 0 Ντουρούτι σωριάστηκε στο έδαφος με το στήθος πνιγμένο στο αίμα. Πήδηξα έξω από το αμά­ξι και μαζί με τον Manzana τον Βάλαμε στο πίσω κάθισμα. Έκανα επιτόπια στροφή και με μεγάλη ταχύτητα κατευθύν- θηκα προς το νοσοκομείο που στεγάζεται στο ξενοδοχείο Ritz. Με το που φτάσαμε μας είδε ο δόκτωρ Santamaria, ο γιατρός της φάλαγγάς μας, και ο Ντουρούτι μεταφέρθηκε στα χειρουργεία που λειτουργούν στο υπόγειο του ξενο­δοχείου. Μαζί με τον Manzana πήγαμε στο επιτελείο της φάλαγγας περιμένοντας νέα και οδηγίες. Το Βράδυ επι- στρέψαμε στο Ritz. 0 Ντουρούτι ήταν σε κακή κατάσταση και δεν είχε τις αισθήσεις τους. Ο δόκτωρ Santpmaria μας είπε πως η κατάσταση του ήταν πολύ κακή, το τραύμα ήταν πολύ σοβαρό και δε μπορούσε να πει αν θα "έβγαζε" τη βραδιά». 0 Graves δάκρυσε και η φωνή του "έσπασε". «Δεν την "έβγαλε" τελικά. Πέθανε εκείνο το πρωί».

Τα μάτια του έπεσαν στο πηλίκιο που κρατούσε και δεν είπε τίποτα άλλο. 0 Fernadez Duran άφησε στον Julio Graves μερικές στιγμές για να συνέλθει. Ακόμα ταραγμένος, ο Graves σήκωσε τα μάτια του και "καθάρισε" το λαιμό του. 0 Duran συνέχισε τις ερωτήσεις του σαν να μην είχε γίνει τίποτα, για να μην αισθανθεί ο άλλος άσχημα.

«Τραυματίσθηκε κανείς άλλος κατά το περιστατικό;»

«Όχι, μόνο ο Ντουρούτι».

«Κατά τη γνώμη σου Graves, τι συνέβη;»

«Αυτοί οι καταραμένοι φασίστες. Οι στασιαστές είχαν καταλάβει το νοσοκομείο και πυροβολούσαν προς κάθε κατεύθυνση. Κάποιος πήγε να κοιμηθεί εκείνο το βράδυ,

46

χωρίς καν να έχει καταλάβει πόση ζημιά μάς είχε κάνει. Όποιος έριξε εκείνο τον πυροβολισμό, μπορεί να μη σημά­δεψε καν, να έριξε στην τύχη. Αυτή η βολή όμως σκότωσε έναν από τους καλύτερους άντρες που γνώρισα ποτέ».

«Εντάξει Graves, θα ήθελες κάτι άλλο να προσθέσεις;»

«Όχι, ταγματάρχη».

«Μπορείς να φύγεις».

0 Graves σηκώθηκε και Βάδισε προς την πόρτα. Καθώς ετοιμαζόταν να βγει, σταμάτησε για μια στιγμή, δίστασε για ένα δέκατο του δευτερολέπτου σαν να είχε κάτι να προσθέ­σει αλλά τελικό έφυγε, κλείνοντας την πόρτα πίσω του.

0 Duran κάθισε, κοιτώντας ίσια μπροστά του, χωρίς να λέει μια λέξη. Μετά στράφηκε προς τον βοηθά του.

«Τι Βγάζεις απ' όλα αυτά υπολοχαγέ;»

«Τίποτα ιδιαίτερο ταγματάρχη» απάντησε ο Alcazar. «Πρό- σθεσε μερικές λεπτομέρειες που δε γνωρίζαμε, αλλά στην ουσία τους τα γεγονότα ταιριάζουν με τις υπάρχουσες ανα­φορές».

«Μπόρεσες να εντοπίσεις όλα τα ονόματα της λίστας που σου έδωσα;» ρώτησε ο Duran.

«Μάλιστα. Εκτός από τους πολιτοφύλακες που κατσάδιασε ο Ντουρούτι. Δε μπόρεσα να τους εντοπίσω. Ζήτησα όμως από το λοχαγό Angulo της φάλαγγας Del Rosal, να έρθει αύριο».

«Ποιος είναι αυτός ο λοχαγός Angulo, Alcazar;» ρώτησε περίεργος ο Duran. «Δεν ήταν στη λίστα που σου έδωσα.

47

Ούτε το όνομά του αναφέρεται ως αυτόπτης μάρτυρας σε κάποια από τις καταθέσεις».

«Δεν ήταν αυτόπτης μάρτυρας, ταγματάρχη» εξήγησε ο Alcazar. «Όταν προσπαθούσα να εντοπίσω τους πολιτοφύ­λακες, μου είπαν ότι ο λοχαγός Angulo ήταν ο επικεφαλής του αποσπάσματος που συμμετείχαν. Μου είπαν ακόμα ότι είχε από πρώτο χέρι γνώση για τα όσα συνέβησαν, σύμ­φωνα με την αναφορά που του έκαναν οι άντρες του. Έτσι, πήρα την πρωτοβουλία να τον καλέσω».

0 Alcazar δίστασε για μια στιγμή. Τελικά αποφάσισε να θέ­σει στον ταγματάρχη ένα ερώτημα που τον απασχολούσε.

«Μπορώ να σας μιλήσω, ταγματάρχη;»

«Ορίστε υπολοχαγέ».

«Εκπλήσσομαι από το γεγονός ότι η λίστα που μου δώσα­τε είναι τόσο σύντομη. Σύμφωνα με τις αναφορές -και όσα ακούγονται στο δρόμο- υπάρχουν πολλοί περισσότεροι μάρτυρες που ήταν παρόντες στο περιστατικό».

«Alcazar, ήδη γνωρίζω από αναφορές που προέρχονται από διάφορες καταθέσεις, ότι υπήρχαν περισσότεροι μάρ­τυρες. Μπορώ μάλιστα να πω ότι υπήρχαν πάρα πολλοί. Αν αποδεχτούμε την εγκυρότητα της κατάθεσης του καθενός που ισχυρίζεται πως είδε τα πάντα, τότε το σημείο θα έπρε- πε ήταν τόσο πολυσύχναστο όσο η Plaza de las Ventas στις πέντε το απόγευμα, μια μέρα ταυρομαχιών. Σε ένα τόσο σημαντικό γεγονός, ο καθένας θέλει τη "μέρα της δημοσι­ότητάς" του. Στις μέρες όμως που περάσαμε εξετάζοντας αυτές τις αναφορές, εσύ ο ίδιος επισήμανες πως σημα­ντικά διαφοροποιούνταν η μία από την άλλη και υπήρχαν

48

πολλές αντιφάσεις. Μετά από εξονυχιστική έρευνα όλων των αναφορών και σύμφωνα με τα ευρήματά μου, αποφά- σισα να καλέσω αυτούς που επιβεβαιωμένα ήταν παρόντες και -πέρα πάσης αμφιβολίας- είδαν τι συνέβη, θα υπάρχει πολύς χρόνος για να καλέσουμε άλλα άτομα που εμείς θα κρίνουμε. Προς το παρόν όμως δεν το κρίνω απαραίτητο, τουλάχιστον μέχρι να ανακρίνουμε αυτούς που καλέσαμε και να δούμε αν μπορέσουμε να καταλήξουμε σε συμπέρα­σμα. Ποιος άλλος μένει να εξετάσουμε σήμερα;»

«Όλοι στη λίστα έχουν κληθεί για σήμερα, εκτός από τον λοχία Manzana που Βρίσκεται στο μέτωπο της Αραγονίας, στο επιτελείο της φάλαγγας Ντουρούτι. Δε θα επιστρέφει στη Μαδρίτη μέχρι αύριο το απόγευμα. Οι άλλοι κληθέντες περιμένουν στο δίπλα γραφείο. Ο δόκτωρ Santamaria δεν έχει έρθει ακόμα, είπε όμως πως θα έρθει».

«Ωραία. Φέρε τον επόμενο».

0 Alcazar βγήκε από το δωμάτιο ενώ ο Fernandez Duran ξεφύλλιζε τις αναφορές που κρατούσε.Όπως και ο Alcazar είχε πει, η αναφορά του Julio Graves ταίριαζε με την επί­σημη εκδοχή, την εκδοχή που κυκλοφορούσε στα γραφεία και όλοι αποδέχονταν ως αξιόπιστη. Δεν υπήρχε κάτι που να υποδηλώνεται ως άτοπο στο όλο συμβάν. Τίποτα άλλο από μια ακόμα απώλεια πολέμου. Ακόμα κι έτσι, είχε δε­χτεί να αναλάΒει αυτή την παράξενη αποστολή.Ίσως να ήταν αυτή η έκτη αίσθηση που είχε αναπτύξει τόσα χρόνια ως αστυνομικός. Αυτή η αίσθηση τού έλεγε πως κάτι δεν έστεκε σε αυτή την ιστορία. Από τότε που εξοικειώθηκε με τις λεπτομέρειες αυτής της υπόθεσης, υπήρχαν συ­γκεκριμένες πλευρές της που δεν άρεσαν στον Fernandez Duran. Ακόμα και η ίδια η αποστολή έτσι όπως του ανατέ­

49

θηκε: να περιοριστεί σε αυτό καθαυτό το συμβάν. Παρά το* ότι αφορούσε το θάνατο ενός εξέχοντος διοικητή της πο-1 λιτοφυλακής, μιας εξέχουσας μορφής της πάλης ενάντια στη στρατιωτική ανταρσία, παρά το ότι αντιπροσώπευε μια ανυπολόγιστη απώλεια, δεν ήταν παρά μια ακόμα εν υπη­ρεσία απώλεια στην πρώτπ γραμμή. Σε κάποιο Βαθμό, του* φαινόταν πραγματικό παράξενο που του ανατέθηκε να προ- ΐσταται της έρευνας πάνω στο ζήτημα, θυμόταν πως στις; αρχές Γενάρη του '37, ενώ υπηρετούσε στη Βαρκελώνη, δέχτηκε τηλεφώνημα από έναν ανώτερο του που τον ενη­μέρωνε πως ζητήθηκε η παρουσία του σε μια σημαντική) συνάντηση που είχε προγραμματιστεί. Μια συνάντηση στην: οποία θα παρευρίσκονταν κορυφαία μέλη της: δημοκρατι­κής κυβέρνησης. Ο Duran είχε πιστέψει πως1 η αποστολή του θα περιοριζόταν στα συνήθη καθήκοντα συνοδείας και προστασίας, ο προϊστάμενός του όμως του ανέτρεψε αυτή την πεποίθηση. Η εξήγηση που του δόθηκε δε σήκω~ νε αντιρρήσεις. Του είχε ρητώς ζητηθεί να παρίσταται, και σίγουρα όχι ως συνοδευτική δύναμη. Αναμφίβολα λόγω του "ιστορικού" του ως αστυνομικός και της φήμης που άξια είχε κατακτήσει πριν τον εμφύλιο για τη διαίσθησή του και τις επιδόσεις του στην "λύση" υποθέσεων που είχε ανα- λάΒει, του ανατέθηκε να διεξάγει μια έρευνα για τις συν­θήκες του θανάτου του comandante Ντουρούτι. Και είχε λάβει αυστηρές εντολές να διεξάγει αυτή την έρευνα με απόλυτη μυστικότητα, δίνοντας αναφορά αποκλειστικά και μόνο στην επιτροπή που αποτελούταν από αυτά τα μέλη της κυβέρνησης.

Κατ' αρχήν είχε εκπλαγεί από αυτή την αποστολή και κυ­ρίως από τις συνθήκες υπό τις οποίες θα διεξαγόταν. Όταν όμως συναντήθηκε με τα μέλη της επιτροπής προκειμένου να διευκρινιστούν οι λεπτομέρειες, η αρχική του έκπλη­

50

ξη εξαφανίστηκε διαπιστώνοντας πως ήταν παρόντες και ανώτερα στελέχη της δημοκρατικής κυβέρνησης που τους συνέδεε στενή και πραγματική φιλία με τον νεκρό. Έφυγε από αυτή τη συνάντηση με σαφή πεποίθηση πως η αποστο­λή που του ανατέθηκε ήταν περισσότερο άτυπη παρά τυπι­κή και σε αυτή διακυΒεύονταν προσωπικά ενδιαφέροντα. Του επιδάθηκε και το παραμικρό στοιχείο που υπήρχε σχε­τικά με την υπόθεση ενώ του παρασχέθηκε η συνδρομή του υπολοχαγού Alcazar -el sabueso- ("κυνηγόσκυλο") όπως ήταν το παρατσούκλι του. Ένας άντρας με χαμηλή μόρφω­ση, προικισμένος όμως με ένα ξεχωριστό, αιχμηρό πνεύ­μα, αποδεδειγμένη εντιμότητα, εχεμύθεια και εκπληκτική ικανότητα στο κάθε τι. 0 Fernandez Duran και ο Alcazar πέρασαν μέρες "χτενίζοντας" αρχεία, μελετώντας αναφο­ρές, αντιπαραβάλλοντας κάθε πληροφορία που μπορούσαν να βρουν και καταλήγοντας στο συμπέρασμα πως τα πλέον σαφή στοιχεία θα μπορούσαν να βρεθούν στην ισπανική πρωτεύουσα, στη σκηνή των γεγονότων. Είχαν φτάσει στη Μαδρίτη πριν από τρεις ημέρες και σε χρόνο ρεκόρ, χάρη στις επίμονες συνεννοήσεις του Alcazar, είχαν εντοπίσει τον οδηγό του Ντουρούτι, καθώς και τους υπόλοιπους μάρ­τυρες που τις καταθέσεις τους ο Duran έκρινε ως ζωτικές αν ήθελε να φτάσει στο Βάθος των γεγονότων.

Η πόρτα του δωματίου άνοιξε διακόπτοντας τον "συρμό" των σκέψεων του. Μπήκε ο Alcazar ακολουθούμενος από έναν άντρα που φορούσε τη μπλε φόρμα των πολιτοφυλά­κων. 0 Alcazar έκλεισε την πόρτα αφού μπήκε ο άντρας και πήγε στην ίδια γωνία όπου βρισκόταν στην κατάθεση του Julio Graves ηροκειμένου να κρατήσει σημειώσεις. Δε μι­λούσε αλλά οι κινήσεις του έκρυβαν ένα κράμα προσοχής και υπομονής. Παρά το ζήλο που έδειχνε κατά την εκτέλε­ση των καθηκόντων του, ο Alcazar θεωρούσε την όλη υπό­

θεση ως χάσιμο χρόνου. Ήταν σαφές για αυτόν το τι είχε συμβεί όσον αφορά το θάνατο του Ντουρούτι. Η επίσημη εκδοχή όπως προέκυπτε από τη σχετική αναφορά ήταν λο­γική και δεν άξιςε τον κόπο να αναζητάς ανατροπές εκεί όπου δεν υπήρχαν. Όλα αυτά τα είχε πειστον Duran προτού ξεκινήσουν τις έρευνες τους. Παρ’ όλα αυτά, ο Duran είχε επιμείνει να προχωρήσουν στην αποστολή που τους είχε ανατεθεί, με τη μέγιστη δυνατή αποδοτικότητα και διερευ- νητικότητα.

0 άντρας που μπήκε μαζί με τον Alcazar παρέμενε σε στάση προσοχής. Ήταν σε κακή κατάσταση. Βρόμικος, απεριποί­ητος και προφανώς υποσιτισμένος. Το αξύριστς πρόσωπό του έφερε τα σημάδια ακατάπαυστων μαχών που είχαν κρα­τήσει εβδομάδες. Ήταν σίγουρο ότι είχε ανακληθεί από την πρώτη γραμμή για να δώσει κατάθεση. 0 Duran τον κοίταξε με συμπόνια και σεβασμό. Και όχι μόνο για αυτόν τον ίδιο, αλλά και για όλους όσους βρίσκονταν στη θέση του.

«Κάθισε σε παρακαλώ», είπε ο Fernadez Duran με σεβα­σμό, συγκινημένος στη θέα αυτού του πολιτοφύλακα. Αυ­τός κάθισε δίχως να πει κουβέντα στην καρέκλα που μέχρι πριν από λίγο καθόταν ο Hulio Graves. Η ματιά του αντι­κατόπτριζε κάποια αναμονή καθώς η όλη κατάσταση ήταν τόσο περίεργη. 0 Duran κάθισε απέναντι του.

«Το όνομά σου, σύντροφε;» ρώτησε εγκάρδια.

«Το όνομά μου είναι Antonio Bonilla», και έκανε παύση. «Είμαι υπό κράτηση;»

«Όχι Βέβαια. Είσαι εδώ για να απαντήσεις σε κάποια ερω­τήματα» απάντησε ο Duran. «Που "υπηρετείς" σύντροφε;»

52

«Είμαι με τη φάλαγγα Ντουρούτι» απάντησε ο Bonilla. 0 τόνος της φωνής του ήταν ευθύς και ευγενικός. «Φτάσαμε στη Μαδρίτη πριν από δύο μήνες, στις 15 Νοέμβρη, οπό το μέτωπο της Αραγονίας. Με το που φτάσαμε, λάβαμε θέσεις στην πανεπιστημιούπολη καθώς εκεί μαίνονταν οι μάχες. Ήταν ένα σφαγείο. Χάσαμε τους μισούς άντρες μας μέσα σε πέντε μέρες».

«Πες μου τι συνέβη στις 19 Νοέμβρη;» ρώτησε ο Duran.

0 Bonilla τον κοίταξε με ένα μείγμα σκεπτικισμού και φό­βου στα μάτια του.

«Τι εννοείς;»

«Ξέρεις πολύ καλά σε τι αναφέρομαι. Πάρ' το από την αρχή σε παρακαλώ. Τι έγινε εκείνη την ημέρα;»

0 Bonilla δίσταζε. Παρά την αρχικά χαλαρή συμπεριφορά, ο Duran τώρα τον κοιτούσε με μια αυστηρότητα. Ο Bonilla ξεροκατάπιε και άρχισε να μιλά.

«Όπως είπα, ταγματάρχη, αναλάΒαμε την πανεπιστημι- ούπολη. Είχαμε καλυφθεί σε κάποιες βίλες κοντά στο νοσοκομείο. Μπορούσαμε να Βλέπουμε τα πρόσωπα των εχθρών στα παράθυρα του νοσοκομείου και αυτοί μπορού­σαν να βλέπουν εμάς. Το βράδυ της 18ης Νοέμβρη, ένας λοχαγός των δυναμιτιστών της φάλαγγας Del Rosal, ανέ­φερε πως είχε ανακαλύψει πως κατά τη διάρκεια της νύ­χτας οι στασιαστές αποσύρονταν από το νοσοκομείο, μέσω ενός υπόγειου περάσματος που το συνέδεε με την Casa de Velazquez. Εμείς θα μπορούσαμε να το εκμεταλλευτούμε αυτό, καταλαμβάνοντας το νοσοκομείο κατά τη διάρκεια της νύχτας, όταν θα είχαν αποσυρθεί. Αποφασίστηκε στις

53

4:00 π.μ. να ανοίξουμε πυρ στα παράθυρα του νοσοκομείου και αν δεν υπήρχε απάντηση από τον εχθρό, αυτό θα ήταν ένδειξη πως το κτίριο είναι καθαρό και θα μπορούσαμε να το καταλάβουμε. Έτσι και κάναμε το ξημέρωμα της 19ης Νοέμβρη.Όταν τα πυρά μας δενανταποδόθηκαν, ορμήσαμε στο νοσοκομείο αφήνοντας πίσω μας μία ομάδα ελεύθερων σκοπευτών για να καλύψει τυχόν υποχώρησή μας. Εισήλ- θαμε χωρίς κανένα εμπόδιο, θα έπρεπε να έβλεπες τους πανηγυρισμούς, ταγματάρχη. Σε χρόνο μηδέν μπορούσες να ακούσεις τη "Διεθνή" να τραγουδιέται με όλη τη δύναμη των πνευμονιών μας, από την ταράτσα του κτιρίου. Και επι­πλέον, την τραγουδούσαμε με τους σωστούς στίχους, τους αναρχικούς. Σε λίγο ακούσαμε φωνές και πυροβολισμούς. Οι στασιαστές είχαν επιστρέφει από το υπόγειο πέρασμα και μάχες ξέσπασαν στα τμήματα του νοσοκομείου, μάχες για τον κάθε όροφο. Ήταν μεγάλος σαμίτάς. Λίγο-λίγο, οι άντρες μας υποχωρούσαν από το νοσοκομείο και επέστρε­φαν στις αρχικές μας θέσεις. Η υποχώρηση έγινε μετά από εντολή ενός λοχαγού της φάλαγγας Del Rosal κι εγώ θε­ώρησα πως ο διοικητής μας, ο Ντουρούτι, θα έπρεπε να ενημερωθεί για το τι συνέβαινε και να του ζητηθούν οδη­γίες».

Ο Bonilla έκανε παύση και φαινόταν σα να έχει τελειώσει τη διήγησή του. Ήταν παραπάνω από εμφανές ότι δεν επι­θυμούσε να συνεχίσει προς τα εκεί που ο Duran προσδο­κούσε, και πως είχε επεκταθεί όσο του ήταν δυνατόν.

«Δεν ψάχνω για τις πολεμικές αποστολές εκείνης της ημέ­ρας» είπε ο Duran με "πέτρινο" πρόσωπο και καρφωμένο βλέμμα, «θέλω να ξέρω τι έγινε μετά. Συνέχισε σε παρα­καλώ».

Ο Bonilla δίστασε προς στιγμή και μετά συνέχισε.

54

«φώναξα δύο άντρες της φάλαγγας μας και τους είπα να έρ θο υν μαζί μου. Πήρα τον Lorente που είναι ο καλύτε­ρος οδηγός και τον Miguel Doga, ένα θαρραλέο σύντροφο -αυτός κι αν είναι θαρραλέος-, σε περίπτωση που είχαμε προβλήματα στο δρόμο. Πήραμε ένα αυτοκίνητο, μια παλιά Hispano-Suiza που μας είχαν δώσει οι σύντροφοι της Μα­δρίτης και κατευθυνθήκαμε στο επιτελείο της φάλαγγας, σΤη Calle Miguel Angel, εκεί που ξέραμε ότι θα βρισκό­ταν ο Ντουρούτι. Φτύνοντας στο επιτελείο εντόπισα τον Julio Graves, τον οδηγό του Ντουρούτι που ετοίμαζε την Packard που συνήθως χρησιμοποιούσαν. Απ' ότι μου εί­παν, ο Ντουρούτι και ο Manzana είχαν προγραμματίσει μια αναγνωριστική διαδρομή για εκείνο το πρωί. Ήρθαν μόλις μας είδαν και εγώ τους είπα τι είχε συμΒεί εκείνο το βράδυ. 0 Ντουρούτι εξαγριώθηκε. Μου είπε ότι είχε να "σπικά- ρει δυο-τρία πραγματάκια" στον λοχαγό της φάλαγγας Del Rosal και θα ερχότανε μαζί μας. Πήγα στον Julio και του είπα να μας ακολουθήσει με το αμάξι τους καθώς κάποιοι δρόμοι βάλλονταν από εχθρικά πυρά. Εμείς θα τους πη­γαίναμε από τους λιγότερο επικίνδυνους δρόμους. Μπήκαν στο αμάξι για να μας ακολουθήσουν προς την πανεπιστη- μιούπολη».

«Ήρθε κάποιος άλλος μαζί τους;» παρενέΒη ο Duran.

«Όχι ταγματάρχη. Μόνο αυτοί οι τρεις στην Packard, και εμείς οι τρεις -ο Lorente, ο Doga και εγώ- που πηγαίναμε μπροστά. Κανείς άλλος δεν ήταν μαζί μας».

«Γνωρίζεις που Βρίσκονται τώρα ο Lorente και ο Doga;»

«Ακουσα ότι ο Doga σκοτώθηκε την προηγούμενη βδομάδα στην πανεπιστημιούπολη, δεν είμαι όμως σίγουρος. Όσο για τον Lorente, δεν έχω ιδέα».

55

«Και η συνήθης συνοδεία του Ντουρούτι;» τον πίεσε ξανά! ο Duran. ;

ί«Δεν είχε έρθει. 0 Ντουρούτι ήταν τόσο τσαντισμένος όταν ] του διηγήθηκα τι είχε συμβεί, ώστε δεν περίμενε τη συ-1 νοδεία του. Ξέρεις τι θερμοκέφαλοζ είναι...». 0 Bonilla;i σταμάτησε καταλαβαίνοντας το λάθος του. «Συγνώμη ταγ- ] ματάρχη. Εννοούσα "...τι θερμοκέφαλος ήταν". Όπως σου; έλεγα, ο Julio οδηγούσε την Packard. 0 λοχίας Manzana] και ο Ντουρούτι κάθονταν στα πίσω καθίσματα. Το δεξί χέρι] του Manzana ήταν σε νάρθηκα. Νομίζω ότι είχε τραυματι-· σθεί λίγες μέρες νωρίτερα. Είχε ένα πολυβόλο naranjero* περασμένο στον ώμο του. Εμείς πηγαίναμε μπροστά, δεί­χνοντας το δρόμο. Όσο πλησιάζαμε στην περιοχή των μαχών, τόσο περισσότερο προσέχαμε και μειώναμε την ταχύτητά μας. Σε κάθε διασταύρωση ξεμυτίζαμε λίγο για να τσεκάρουμε το πεδίο και μετά αφήναμε την Packard να έρθει πίσω μας. Όταν στρίψαμε στον τελευταίο δρόμο όπου; βρισκόταν η βάση μας, σταματήσαμε είκοσι μέτρα μπρο­στά και τους περιμέναμε. Σε λίγο φάνηκε η Packard από τη γωνία. Είδαμε τον Ντουρούτι και τον Manzana να βγαίνουν από το αμάξι και να μιλάνε σε πέντε παιδιά που κάθονταν' στο λιθόστρωτο, κάπνιζαν και λιάζονταν. Δεν είμαι σίγου­ρος αλλά θα έλεγα ότι ήταν από τη φάλαγγα Del Rosal και είχαν συμμετάσχει στην επίθεση στο νοσοκομείο την προ-; ηγούμενη νύχτα».

«θυμάσαι το ακριβές σημείο όπου σταμάτησαν;» ρώτησε ο Duran.

2 πρόκειται για "χαϊδευτική" ονομασία ("πορτοκαλιά") του υποπολυ- ] Βόλου Star Si 35, διαμετρήματος 9X23 mm -largo- που παραγόταν 5 από τους δημοκρατικούς κατά τη διάρκεια του εμφύλιου ί

56

«Για να πω την αλήθεια, δε θυμάμαι ταγματάρχη. Δεν είμαι από εδώ και δε γνωρίζω τη Μαδρίτη. Συχνά χάνω τον προ­σανατολισμό μου σε αυτούς τους δρόμους. ΓΥ αυτό πήρα μαζί μου τον Lorente σαν οδηγό» απάντησε ο Bonilla με απολογητικό τόνο. «Αυτό για το οποίο είμαι σίγουρος είναι ότι ήμασταν κοντά στο νοσοκομείο, σε μια περιοχή με Βί­λες και μονοκατοικίες. Νομίζω πως ήμασταν προς το τέλος της Avenida de Pablo Iglesias, δε μπορώ όμως να πω κάτι παραπάνω».

«Πολύ καλά. Συνέχισε σε παρακαλώ».

«Όπως έλεγα, είχαμε σταματήσει για λίγο και κοιτούσαμε πότε θα έρθει η Packard. Τότε είδαμε ξαφνικά το αμάξι του Ντουρούτι να κάνει επιτόπια στροφή και να φεύγει γκα- ζωμένο προς τα εκεί απ’ όπου είχαμε έρθει. Βγήκα από το αμάξι και έτρεξα προς τους πολιτοφύλακες για να ρωτήσω τι είχε συμΒει, Μου είπαν ότι κάποιος τραυματίσθηκε.Όταν τους ρώτησα αν ήξεραν τους επιβάτες του αυτοκινήτου -προσπαθούσα να τους εκμαιεύσω το ποιος είχε τραυματι- σθεί- μου απάντησαν πως δεν τους ήξεραν».

«Ακουσες πυροβολισμούς όση ώρα περίμενες;» ρώτησε οDuran.

«Όχι ταγματάρχη. Εκτός από τα σποραδικά και μακρινά πυρά που ακούγονταν από την πανεπιστημιούπολη, δεν άκουσα πυροβολισμούς στο σημείο που βρισκόμασταν».

«Είδες κάποια σύγκρουση μεταξύ του Ντουρούτι και των πολιτοφυλάκων στους οποίους μιλούσε;»

«Όχι. Όσο περιμέναμε, όλο και κοιτούσα προς τα πίσω για να δω αν έρχονταν. Από το πίσω τζάμι του αυτοκινήτου μπο­ρούσα να δω πως ο Ντουρούτι ήταν πολύ θυμωμένος, δεν

ήξερα όμως το γιατί και πάντως δεν είδα κανένα να κάνει απειλητικές κινήσεις».

«Τι έκανες αφού το αμάξι του Ντουρούτι πήρε την επιτόπια στροφή;».

«Στρίψαμε και εμείς και κατευθυνθηκαμε προς το επι­τελείο μήπως και πήγαιναν εκεί. Δε τους βρήκαμε όμως και γυρίσαμε στην πανεπιστημιούπολη. Την επόμενη μέρα άκουσα από τον σύντροφο Mora πως ο Ντουρούτι είχετραυ- ματισθεί και είχε μεταφερθεί στο Καταλανικό Στρατιωτικό Νοσοκομείο που λειτουργούσε στο ξενοδοχείο Ritz. Είχε πεθάνει εκείνο το πρωί».

Ο Duran δε μίλησε για μερικές στιγμές, κοιτώντας τον Bonilla ίσια στα μάτια.

ν

«Έχεις κάτι να προσθέσεις σύντροφε;»

0 Bonilla ξεροκατάπιε ξανά.

«Λοιπόν ταγματάρχη, μπορεί να μην είναι κάτι σημαντι­κό...», ο Bonilla ήταν εμφανώς ταραγμένος. «Δε θέλω να υπονοήσω κάτι ή να κατηγορήσω κάποιον, αλλά...»

«Πες το...» τον έκοψε ο Duran.

«Δύο μέρες αργότερα πήγαμε έναν πληγωμένο σύντροφο στο Ritz και συνάντησα τον δόκτωρ Santamaria. Ο Mora μού είχε πει ότι αυτός είχε περιθάλψει τον Ντουρούτι. Τον ρώτησα τι είχε συμβεί, ελπίζοντας να μάθω κάτι παραπά­νω για τις τελευταίες στιγμές του Ντουρούτι και αυτός μου είπε κάτι παράξενο».

«Όπως;»

58

0 Bonilla δίστασε, αβέβαιος για το αν θα έπρεπε να πει περισσότερα. Τελικά απάντησε. «Ανάμεσα σε άλλα πράγ­ματα, μου είπε ότι η Βολή που σκότωσε τον Ντουρούτι είχε ριχτεί σχεδόν εξ επαφής. Μου είπε ότι είχε δει ακόμα και το κάψιμο της πυρίτιδας πάνω στο δερμάτινο τζάκετ του Ντουρούτι και αυτό μπορούσε να έχει συμβεί μόνο από ένα πυροβολισμό που ρίχτηκε από πολύ κοντά».

«Ξέρεις αν ο Ντουρούτι οπλοφορούσε εκείνη την ημέρα;»

«Όχι, δεν οπλοφορούσε. Τουλάχιστον απ' όσο μπορούσα εγώ να δω. Ίσως να είχε το 45άρι του το Colt μέσα από το τζάκετ καθώς δεν το αποχωριζόταν ποτέ, πάντως εγώ δεν είδα κάποιο όπλο».

«Πολύ καλά. Μπορείς να φύγεις», είπε ο Fernandez Duran.

0 Bonilla βγήκε από το δωμάτιο. 0 Alacazar παρέμεινε στη γωνία, πίσω από τον Duran που παρέμενε ακίνητος, προ­σηλωμένος στο σημείο που μέχρι πριν από λίγο καθόταν ο Bonilla. Δεν πρόφερε ούτε μια λέξη. Τελικά, σηκώθηκε από τη θέση του αργά, ατενίζοντας το κενό. Μίλησε σαν να σκεφτόταν δυνατά.

«Δε σου φαίνεται κάπως παράξενο Alcazar;» είπε ο Duran απορροφημένος σε συλλογισμούς.

«Τι ταγματάρχη;» ρώτησε ο Alacazar σηκώνοντας το Βλέμ­μα από τις σημειώσεις του.

«Προφανώς όλοι ξέρουν τι έχει συμβεί. Όλοι μάς έδωσαν μια εξήγηση για το τι συνέβη εκείνο το απόγευμα. Αυτό που με εκπλήσσει είναι ότι ο καθένας είναι ικανοποιημένος με την ερμηνεία των πραγμάτων».

59

«Είναι προφανές. Όλοι είναι ικανοποιημένοι από την εξή­γησή τους, όλοι εκτός από εμάς. Τρεις μήνες έχουν περά- σει από το γεγονός και κανείς δε θέλει να ψαχτεί. Δεν έχεις την εντύπωση ότι κανείς δε θέλει να. πάει Βαθύτερα από την επίσημη εκδοχή επειδή αυτό που θα βρεθεί μπορεί και να μην τους αρέσει; Όλοι "παρέλασαν" τη στεναχώρια τους και φώναξαν το θυμό τους για αυτή την αναποδιά της μοί­ρας. Και μετά, τι; Αυτή η συνολική συμφωνία με τσιγκλάει. Δε σκέφτηκες την πιθανότητα αυτά που ακούσαμε εδώ να μην ανταποκρίνονται σε αυτά που συνέΒησαν ή ακόμα και να τα "μαστόρεψαν" ώστε να ανταποκρίνονται;»

<«Με όλο το σεβασμό ταγματάρχη, μου φαίνεται ότι όλα αυτά είναι μια επιθυμία να δούμε πράγμρτα εκεί όπου δεν υπάρχουν. Μέχρι τώρα, η επίσημη αναφορά του διοικητή Ricardo Sanz, και οι καταθέσεις των Graves και Bonilla συμφωνούν στα πάντα, εκτός ίσως από δευτερεύουσες λε­πτομέρειες που εξηγούνται από το ότι το γεγονός συνέβη σχεδόν τρεις μήνες πριν και καμιά φορά η μνήμη μάς ξε­γελάει».

«Το πιστεύεις αυτό;» Βολιδοσκόπησε ο Duran.

«Ναι» απάντησε ο Alcazar, μπερδεμένος και αιφνιδιασμέ- νος από την ερώτηση.

«Πώς δικαιολογείς λοιπόντα παρακάτω; 0 Bonilla μάς λέει ότι πήγε στον Graves και του είπε να τους ακολουθήσει στην πανεπιστημιούπολη. 0 Graves όμως δεν το αναφέ­ρει αυτό, απλά λέει ότι ο Ντουρούτι μίλησε με κάποιον και μετά πήγε στο αμάξι όπου του είπε ότι έφευγαν αμέσως για την πανεπιστημιούπολη. Στην κατάθεσή του ο Graves λέει

«Δε σε αντιλαμβάνομαι» απάντησε ο Alcazar.

60

ότι πήγε μέχρι το Cuatro Caminos και μετά με ταχύτητα διέτρεξε την Avenida de Pablo Iglesias. 0 Bonilla από την άλλπ μεριά, κατέθεσε πως το αμάξι του Ντουρούτι πήγαινε αργά πίσω από το δικό τους, το οποίο σταματούσε διαρκώς για να ελέγχει την περιοχή. 0 Graves μάς είπε πως όταν έφτασαν στην πανεπιστημιούπολη, η περιοχή ήταν υπό κα­ταιγισμό εχθρικών πυρών, ενώ ο Bonilla μάς είπε ότι συ­νάντησαν μια ομάδα πολιτοφυλάκων που λιάζονταν, κάτι που μπορεί εν μέρει να επιβεβαιώνεται από το σχόλιο του Graves, ότι ήταν μια πολύ καλή ημέρα. Σου φαίνεται λογι­κό, μια ομάδα πολιτοφυλάκων, όσο κι ήταν εξουθενωμένοι μετά από ημέρες μαχών, να λιάζεται σε μια περιοχή υπό καταιγιστικά εχθρικά πυρά; Μερικές φορές Alcazar δεν εί­ναι αρκετό μονάχα το να ακούμε, θα πρέπει να προσέχουμε τα όσα ακούμε. Υπάρχουν όμως και άλλα. Σύμφωνα με την επίσημη αναφορά του commandante Ricardo Sanz, ο οποί­ος θυμήσου πως δεν ήταν αυτόπτης μάρτυρας αλλά όμως προ'ϊστατο της επίσημης συνοπτικής έρευνας, ο Manzana τραυματίσθηκε κατά το ίδιο περιστατικό όπου σκοτώθη­κε ο Ντουρούτι. 0 Graves όμως σαφώς καταθέτει ότι ο Manzana είχε ήδη το χέρι του σε νάρθηκα εκείνο το πρωί. Έχουμε από δύο διαφορετικές πηγές την επιβεβαίωση ότι ο Manzana είχε τραυματισθεί προ του περιστατικού. Επιπλέ­ον, είναι δεδομένο ότι το χέρι του Manzana ήταν σε νάρθη­κα μέρες μετά, στην κηδεία του Ντουρούτι. Αν υποθέσουμε λοιπόν ότι ο Manzana ήταν ήδη τραυματίας -και με το χέρι σε νάρθηκα- εκείνο το πρωί, μου είναι δύσκολο να πιστέψω ότι αυτός μαζί με τον Graves κατάφεραν να πάρουν σηκωτό έναν άντρα του όγκου του Ντουρούτι και να τον βάλουν στο αυτοκίνητο. Πάμε όμως παρακάτω. 0 Graves μάς είπε στην κατάθεσή του πως..., δώσε μου λίγο τις σημειώσεις σου Alcazar... Α, νάτο: ",,.άκουσα τον Ντουρούτι να ανοίγει την πίσω πόρτα όταν ήχησε ένας πυροβολισμός...". Το γεγονός

61

ότι σαφώς μιλάει για "...έναν πυροβολισμό" μου προκαλεΐ έκπληξη. Λες και "διάλεξε" ένα συγκεκριμένο πυροβολι­σμό για να ακούσει. Γιατί μου προκαλεΐ έκπληξη; Επειδή το να ακούσει ένα συγκεκριμένο πυροβολισμό σε μια περιοχή που -κατά τα λεγόμενό του- ήταν υπό καταιγιστικά εχθρικά πυρά, είναι κάτι που αξίςει την προσοχή μας. Δημιουργεί την εντύπωση πως ο Graves ξεχώρισε αυτό τον πυροβολι­σμό γιατί είχε κάτι το ιδιαίτερο, κάτι που τον διαχώριζε από τους άλλους πυροβολισμούς. Είτε επειδή είχε διαφορετι­κή προέλευση, είτε...»

«...είτε επειδή προήλθε από κάπου κοντά, ξεχωρίζοντας έτσι από τους υπόλοιπους πυροβολισμούς που ακούγονταν στην περιοχή», ο Alcazar συμπλήρωσε την πρόταση του Duran.

ν

«Κι εσύ ακόμα πιστεύεις πως οι ιστορίες που ακούσαμε διαφέρουν μόνο σε ελάσσονες λεπτομέρειες, υπολοχαγέ Alcazar;» κατέληξε ο Fernadez Duran με μια λάμψη "κα­κίας" στο βλέμμα.

0 Alcazar ήταν αποστομωμένος και δεν ήξερε τι να απα ντήσει.

«Ποιος είναι επόμενος υπολοχαγέ;» ρώτησε ο Duran.

«Απομένει ο λοχαγός Angulo. Δε νομίζω πως έχει έρθει ο δόκτωρ Santamaria».

«Πες στον λοχαγό να περάσει».

0 Alcazar έφυγε από το δωμάτιο, επιστρέφοντας σε λίγο μαζί με τον Angulo. Αυτός παρέμενε σε στάση προσοχής μπροστά στον ταγματάρχη, λες και προσπαθούσε να φανεί όσο το δυνατόν πιο τυπικός.

62

«Λοχαγός Angulo, στις διαταγές σας ταγματάρχη».

Ο Angulo ήταν επαγγελματίας "καραβανάς" στρατιώτης που είχε τοποθετηθεί από την κυβέρνηση ως στρατιωτικός σύμβουλος στη φάλαγγα Del Rosal, στις αρχές του εμφυ­λίου. Για αυτόν ο στρατός ήταν τα πάντα, ήταν η ζωή του. Ήταν κάτι που τον ευχαριστούσε και αυτό το επιδείκνυε με τη σχολαστικότητα του σε κάθε ευκαιρία, ακόμα και στα πιο καθημερινά πράγματα, στη συναναστροφή του με τους άλ­λους ανθρώπους, μέσα και έξω από το στρατό. Ήταν γεννη­μένος ‘'καραβανάς" και του άρεσε να φέρεται ως τέτοιος.

«Ανάπαυση λοχαγέ» απάντησε ο Duran, έχοντας αρχίσει να αντιλαμβάνεται τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του λοχαγού Angulo.

0 Angulo έβγαλε το πηλίκιό του και "τελετουργικό" το έβα­λε κάτω από το μπράτσο του προτού σταθεί σε στάση ανά­παυσης.

«Μπορείς να καθίσεις αν το προτιμάς λοχαγέ» πρότεινε καλότροπα ο Duran.

«Ευχαριστώ ταγματάρχη» απάντησε ο Angulo παίρνοντας μια καρέκλα.

«Απ' ότι αντιλαμβάνομαι» ξεκίνησε ο Duran «ήσουν επι­κεφαλής ενός αποσπάσματος της φάλαγγας Del Rosal που επιχείρησε να καταλάβει το νοσοκομείο στις 19 Νοεμβρί­ου».

«Δεν επιχείρησα να το καταλάβω ταγματάρχη. Το κατέλα­βα» απάντησε ο Angulo, εμφανώς ενοχλημένος.

«Ορίστε;»

63

«Αυτό που εννοώ ταγματάρχη, είναι ότι καταλάβαμε το νο« οοκομείο εκείνο το βράδυ. Δυστυχώς αναγκαστήκαμε νο υποχωρήσουμε το ξημέρωμα, όταν οι στασιαστές αντεπι-J τέθηκαν».

«Τέλος πάντων, δε σε φέραμε για αυτό λοχαγέ. Γνωρίζει| τα γεγονότα που αφορούντο θάνατο του comandante Ντουί ρούτι το πρωί της 19ης Νοέμβρη, πέριξ του πανεπιστήμια! κού νοσοκομείου;» 1

«Έχω ακούσει για αυτά ταγματάρχη. Δεν ήμουν όμως πα ̂ρών εκείνη τη στιγμή».

«Ήταν όμως παρόντες πέντε πολιτοφύλακες της μονάδα^ σου, τους οποίους δε μπορούμε να εντοπίσουμε. Γνωρίζου*! με ότι ενημερώθηκες από αυτούς για ι̂ ο τι συνέβη. Μπο-ί ρείς να μας μεταφέρεις τι σου ανέφεραν;»

«Δεν υπάρχουν πολλά να σας πω. Οι εν λόγω πολιτοφύλά^ κες είχαν αράξει για λίγο...»

«Όπως το βλέπω εγώ λοχαγέ, την είχαν "κοπανήσει" and την πρώτη γραμμή», παρενέβη ο Duran.

«Οι άντρες υπό τη διοίκησή μου ποτέ δεν υποχωρούν, εκτός αν έχουν τέτοιες οδηγίες», είπε με ένταση ο Angulo, εμφα- νώς εκνευρισμένος από την προσβολή του Duran. «Αυτσ| οι άντρες απλά ξεκουράζονταν».

«Ωραία. Συνέχισε», είπε ο Duran με συμφιλιωτικό τόνο.

«Όπως είπα, αυτοί οι άντρες ξεκουράζονταν για λίγο όταν| ένα αμάξι πάρκαρε δίπλα τους και βγήκαν δύο άτομα. Έναξ από αυτούς ήταν τραυματισμένος στο χέρι και το είχε σί νάρθηκα. Τα άτομα τους πλησίασαν και το ένα από αυτά -ποιΐ

64

αργότερα μάθαμε πως ήταν ο Ντουρούτι-, τους τα "έψαλε" κατηγορώντας τους πως "κωλοΒαρούοαν" τη στιγμή που είχαν καθήκον να μάχονται στην πρώτη γραμμή. Οι άντρες μου δεν τον αναγνώρισαν εκείνη τη στιγμή. Και φυσικά δεν ήξεραν το Βαθμό του. Στον Ντουρούτι δεν άρεσε να φοράει διακριτικά που υποδήλωναν το Βαθμό του ως comandante. Οι άντρες μου απάντησαν πως ήταν εξουθενωμένοι από το να πολεμούν πέντε μέρες χωρίς ανάπαυση και χωρίς λίγο ςεστό φαγητό και να τους αφήσει ήσυχους. Ακόμα, του εί­παν να πάει αυτός να πολεμήσει αν το ήθελε τόσο πολύ. Είναι περιττό το να πω ταγματάρχη, πως αυτός ο διάλογος έγινε με οξείες εκφράσεις που καλύτερα να παραλείψω σε αυτή μου την κατάθεση».

«Κατανοητό» απάντησε ο Fernandez Duran. «Σου ανέφε­ραν οι άντρες αν ο Ντουρούτι ή ο συνοδός του ήταν οπλι­σμένοι;»

«Μου είπαν ότι ο άντρας που ήταν με τον Ντουρούτι, είχε ένα όπλο κρεμασμένο στο ώμο του. 0 Ντουρούτι δεν έφερε όπλο, εμφανώς τουλάχιστον».

«Το όπλο του άλλου άντρα, μπορεί να ήταν naranjero;» πί­εσε ο Duran.

«Δε μου ανέφεραν κάτι τέτοιο. Αν το είχαν κάνει, θα το θυ­μόμουν. Έχω τέλεια μνήμη».

«Συνέχισε λοχαγέ».

«Στο τέλος, οι άντρες είπαν στον Ντουρούτι -και επανα­λαμβάνω πως δεν είχαν ιδέα για το ποιος ήταν- ότι θα επέστρεφαν στην πρώτη γραμμή, αφού πρώτα ξεκουράζο­νταν λίγο. 0 Ντουρούτι τότε επέστρεψε στο αμάξι του. Την

65

ώρα που άνοιγε την πόρτα για να μπει, ένας πυροβολισμός ακούστηκε. Ο Ντουρούτι κατέρρευσε τραυματισμένος. Δύ από τους άντρες μου έτρεξαν και τον βοήθησαν να μπει. Το αμάξι πήρε επιτόπια στροφή και έφυγε γκαςωμένο. Δβ σταμάτησαν καν για να πάρουν το όπλο του τύπου με το χέρκ στο νάρθηκα. Αφέθηκε εκεί, στη μέσπ του δρόμου».

«Ένα λεπτό. Δεν είχε ο λσχίας Manzana το όπλο του κρέμα? σμένο στον ώμο όταν επέστρεψαν στο αμάξι;»

«Ποιος είναι ο λοχΐας Manzana;» ρώτησε ο Angulo.

«Αυτός με το χέρι στο νάρθηκα. Είχε ή δεν είχε μαζί τ όπλο του όταν επέστρεψε στο αμάξι;» <

«Σύμφωνα με τους άντρες μου, το άφησε πίσω. Το συμμά ζεψαν και το παρέδωσαν στον υπεύθυνο'επιμελητείας».

«Γνωρίζεις που βρίσκεται τώρα αυτό το όπλο λοχαγέ;»

«Όχι ταγματάρχη. Προφανώς δόθηκε σε κάποιον πολιτο φύλακα. Τα όπλα δε μας περισσεύουν».

«Τι έγινε μετά».

«Το Ιδιο βράδυ, οι άντρες μου άκουσαν πως ο Ντουρού. τραυματίσθηκε στην πανεπιστημιούπολη από αδέσποτ σφαίρα. Υποπτευόμενοι πως μπορεί να επρόκειτο για τ περιστατικό στο οποίο ήταν μάρτυρες, ήρθαν να μου ανα φέρουν τι συνέβη. Όσα δηλαδή κατ’ ουσία σάς ανέφερ ταγματάρχη».

«Που βρίσκονται αυτοί οι πολιτοφύλακες τώρα, λοχαγέ;»

«Δεν ξέρω. Αυτή η μονάδα μεταφέρθηκε λίγες μέρες α γότερα και δεν έχω ακούσει κάτι για αυτούς».

« Ιε ευχαριστώ για όλα λοχαγέ. Είμαι ειλικρινά ευγνώμων που ήρθες να καταθέσεις. Μπορείς τώρα να φύγεις».

«Τι σκέφτεσαι, Alcazar;» ρώτησε ο Duran αφού έφυγε ο Angulo.

«Τουλάχιστον φαίνεται ότι μάθαμε το πώς έβαλαν τον Ντου­ρούτι στο αυτοκίνητο» απάντησε ο Alcazar. «Αυτή η εκδοχή των γεγονότων φαίνεται πιο πειστική, ειδικά αν αναλογι- στούμε πως ο Manzana είχε τραυματισμένο χέρι».

«Και όχι μόνο αυτό. Υπάρχει και μια άλλη σημαντική λε­πτομέρεια» επισήμανε ο Duran, "παίζοντας" τα μάτια του. «Αν θεωρήσουμε σωστή την κατάθεση του Angulo -και δεν έχω λόγο να μη τη θεωρήσω ως τέτοια-, τότε ο Manzana δεν είχε το naranjero του όταν μπήκε στο αυτοκίνητο για να μεταφέρουν τον Ντουρούτι στο νοσοκομείο».

«Και αυτό είναι σημαντικό; Δεν με εκπλήσσει το να το ξέ- χασε στη Βιασύνη του να Βάλει τον Ντουρούτι στο αμάξι».

«Ίσως ναι, ίσως όχι» απάντησε σκεπτικά ο Fernandez Duran. «Δες αν έχει έρθει ο δόκτωρ Santamaria».

0 Alcazar βγήκε από το δωμάτιο και ο Duran Βυθίστηκε στις σκέψεις του. Σε κάθε του κίνηση, σε κάθε κατάθεση που έπαιρνε σε αυτή την υπόθεση, φαινόταν να προκύ­πτουν περισσότερα ερωτήματα παρά απαντήσεις. Σε λίγο επέστρεψε ο Alcazar με έκφραση ανησυχίας στο πρόσωπό του.

«Έχουμε πρόβλημα, ταγματάρχη. Μόλις μου είπαν πως ο δόκτωρ Santamaria θα έρθει αύριο. Μεταφέρθηκαν πολ­λοί τραυματίες στο νοσοκομείο και δε μπορεί να εγκατα- λείψειτα καθήκοντά του».

67

«Καλώς. Κανόνισε συνάντηση για αύριο το απόγευμα, μαζί με τον λοχία Manzana. Δεν έχουμε τίποτα άλλο να κάνουμε για σήμερα, οπότε καλύτερα ας δια κόψου με και συνεχίζου­με αύριο. Μόνο ένα πράγμα ακόμα: προσπάθησε να μάθεις αν όντως το όπλο που έψερε ο Manzana ήταν naranjero ή κάποιο άλλο μοντέλο. Είναι πολύ σημαντική λεπτομέρεια. 0 BoniLla μας είπε ότι ήταν naranjero. Αν το επιβεβαιώ­σουμε και από άλλες πηγές, τόσο το καλύτερο».

«Εντάξει ταγματάρχη».

«Έφυγες λοιπόν. Αύριο όμως στις 10 το πρωί να είσαι εδώ. θέλω να δω ο ίδιος το σημείο στο οποίο έγινε το περιστατι­κό. Να ξεκουραστείς Alcazar».

«Και εσύ ταγματάρχη».

II.

0 Fernandez Duran βγήκε έξω στο δρόμο. Ψιχάλιζε και ο ουρανός πάνω από τη Μαδρίτη ήταν κατάμαυρος. Οι δρόμοι ήταν έρημοι εκτός από κανα-δυο μακρινούς περαστικούς, σκοτεινές σκιές μες στη βροχή. 0 ταγματάρχης ανασήκω- σε το γιακά του τςάκετ του και πήρε μια Βαθιά ανάσα νο- τισμένου αέρα. Χρειαζόταν μια ανάσα καθώς όλη η νύχτα σε εκείνο το υπόγειο τού είχε προκαλέσει κλειστοφοβία. Κοίταξε προς τον ουρανό και ξεκίνησε με τα πόδια για το δωμάτιό του στο Hotel Atlantico στη Gran Via, μια λεω­φόρο που οι κάτοικοι της Μαδρίτης είχαν χαριτολογώντας Βαφτίσει Avenida del Quince y medio -λεωφόρο "Τέσσερα και μισό"-, αναφερόμενοι οτα Βλήματα των 4,5 ιντσών με τα οποία σι πραξικοπηματίες Βομβάρδιζαν καθημερινά την περιοχή, με το πυροβολικό που είχαν εγκατεστημένο στο Casa de Campo. Καθώς Βόλταρε προς την Plaza de Santo Domingo, με το μυαλό του "πέρασε" όλα όσα είχε ακούσει εκείνο το απόγευμα, χωρίς όμως να μπορεί να καταλήξει

69

σε ένα τελικό συμπέρασμα. Όλα τα γεγονότα φαίνονταν απλά και δεν είχε αμφιβολίες για το πώς τα πράγματα εί­χαν εξελιχθεί. Συμφωνούσε ακόμα και με τον Alcazar πως οι καταθέσεις φαίνονταν να επιβεβαιώνονται. Ήταν όμως οι μικρσλεπτομέρειες που τον "σκάλωναν". Οι μικρολε- πτομέρειες που τον άφηναν με μια σίσ'θησπ πως κάτι δεν "κολλούσε" και αυτό ακριβώς ήταν αποφασισμένος να ξ ε -» τρυπώσει.

Όταν έφτασε στην Plaza de Santo Domingo και “έκοψε" για την Plaza de Callao, ο Fernandez Duran αντελήφθη έναν ψηλό άντρα με σκούρο αδιάβροχο και κυριλέ καπέλο να περπατά πίσω του, κρατώντας μια απόσταση. Αυτός ο τύπος ήταν στην έξοδο της checa όταν βγήκε ο Durari και τώρα τον παρακολουθούσε. Τον είχε προσέξει από την πρώτη στιγμή λόγω του καπέλου του. Στη δημοκρατική Μαδρίτη δε συνηθιζόταν τέτοια εμφάνιση, λίγοι άνθρωποι φορού­σαν καπέλα σαν και αυτό καθώς θεωρούνταν μπουρζουά- δικα "αξεσουάρ". Οι εργάτες και οι πολιτοφύλακες φορού­σαν μπερέδες και σκούφους. 0 Duran έκανε μια στάση και ο άντρας πίσω του τον μιμήθηκε, κρατώντας την απόσταση και επιβεβαιώνοντας έτσι τις υποψίες του. Απαλά γλίστρη­σε το χέρι του προς τη θήκη για να Βεβαιωθεί πως το όπλο’ βρισκόταν στη θέση του ενώ ταυτόχρονα πήρε μια αιφνι­διαστική επιτόπια στροφή κατευθυνόμενος αποφασιστικά προς την "ουρά" του. 0 ξένος, που αιφνιδιάστηκε από αυτή την απροσδόκητη τροπή των γεγονότων, προς στιγμή ταρά" χθηκε και κατόπιν έκανε μεταβολή και άρχισε να τρέχει. Ο Duran τον είδε να χάνεται στη διασταύρωση και ξαναπήρ το δρόμο του για το ξενοδοχείο, συλλογίζόμενος αυτό τ ύποπτο επεισόδιο. Όταν έφτασε, μουσκεμένος από τη βρο χή, κατευθύνθηκε στη reception για να πάρει το κλειδί το δωματίου του. Ανυπομονούσε να φτάσει στο δωμάτιό το

70

και να κοιμηθεί σαν κούτσουρο. Καθώς έπαιρνε το κλειδί, 0 υπάλληλος της reception τού είπε:

«Κάτι ακόμα. Ένας κύριος θέλει να σας δει. Σας περιμένει στο μπαρ».

«Εμένα; Είσαι σίγουρος;» ρώτησε προβληματισμένος ο Duran. Λίγοι άνθρωποι γνώριζαν την παρουσία του στη Μαδρίτη και δεν περίμενε να συναντήσει κάποιον απόψε.

«Ναι. 0 κύριος ήταν πολύ σαφής στις οδηγίες του. Μου είπε ότι πρέπει να μιλήσει επειγόντως στον κύριο Fernandez Duran, αμέσως μόλις επιστρέφει στο ξενοδοχείο».

Μπερδεμένος κατευθύνθηκε προς το μπαρ του ξενοδο­χείου. Αν και ήταν σχετικά νωρίς, η σάλα ήταν άδεια και σκοτεινή. Διέκρινε μια φιγούρα να κάθεται σε μια απομα­κρυσμένη γωνία. Ένα γνωστό πρόσωπο φωτιζόταν από το φως μιας λάμπας που βρισκόταν στο κέντρο της σάλας. Το πρόσωπο του Duran έδειχνε προβληματισμένο καθώς περνούσε μέσα από τα τραπέζια.

«Καλησπέρα ταγματάρχη». 0 άντρας τον χαιρέτησε χωρίς να σηκώσει το Βλέμμα από την εφημερίδα που κρατούσε.

«Καλησπέρα υπουργέ» απάντησε ο Duran με σοβαρό τόνο. Η παρέα του έκλεισε την εφημερίδα, διπλώνοντάς την προ­σεκτικά και Βάζοντάς την πάνω στο τραπέζι.

«Ξαφνιάζεσαι που με Βλέπεις ταγματάρχη;»

«Σίγουρα. Δεν έχω λόγο να το αρνηθώ. Νόμιζα που ήσουν στη Βαλέντσια, μαζί με την υπόλοιπη κυβέρνηση».

«Δεν είναι ακριβώς έτσι, όπως μπορείς να δεις και μόνος σου. Ας πούμε πως “επισήμως" δεν είμαι στη Μαδρίτη.

71

Έκανα αυτό το ταξίδι για προσωπικούς λόγους. Πάρε μια καρέκλα. Αποφάσισα να εκμεταλλευτώ αυτό το ταξίδι για να σε δω. Απλώς ήθελα να ξέρω πως εξελίσσεται η έρευνά σου».

«Προς το παρόν δεν εξελίσσεται» απάντησε ο Duran παίρ­νοντας μια καρέκλα. «Εξέτασα αυτόπτες και μη αυτόπτες μάρτυρες του περιστατικού και τώρα μελετώ τις αναφορές, υπάρχουν όμως πολλοί “κόμποι" ακόμα για να δεθούν, θα συνεχίσω αύριο με καταθέσεις».

«θα μπορούσα να ξέρω τα αρχικά ευρήματα πάνω στην υπό­θεση;» Βολιδοσκόπησε ο υπουργός με ζωηρό ενδιαφέρον.

«Είναι νωρίς για να μιλάμε για ευρήματα» ήταν ή προσε­κτική απάντηση του Duran. «Οι καταθέσεις υποδεικνύουν κάποια -ας τα πούμε- ασυνήθη γεγονότα, όπως εξάλλου κι εσείς είχατε υποπτευθεί, όμως ας μην Βιάζουμε τα πράγ­ματα και Βγάζουμε πρόωρα συμπεράσματα».

«Δεν είναι ανάγκη να σου θυμίσω ταγματάρχη» είπε ο υπουργός με έναν πιο αυστηρό τόνο, εμφανώς απογοητευ­μένος από την απάντηση του Duran, «πως έχεις καθήκον να συμμορφώνεσαι στις εντολές που σου έχουν δοθεί. Και οι εντολές αυτές είναι σαφείς, θα πρέπει να μας κρατάς ενήμερους για οτιδήποτε ανακαλύπτεις».

«Επέτρεψε μου να σου θυμίσω» απάντησε δίχως να "μασή­σει" ο Duran «πως κάνω το καθήκον μου κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο, δεδομένων μάλιστα συνθηκών που δεν είναι και οι καλύτερες».

«Ταγματάρχη» απάντησε ο υπουργός υιοθετώντας ένα συμ­φιλιωτικό τόνο στη φωνή του, «επιλέχθηκες για αυτή την

72

αποστολή στη βάση της αξιοπιστίας σου ως άτομο και γιο τις επιδόσεις σου ως αστυνομικός πριν το ξέσπασμα του πολέμου. Δεν έχουμε αμφιβολία για τις ικανότητές σου, ούτε για το ότι θα κάνεις το καθήκον σου».

«Όπως είπες ήμουν αστυνομικός. Αν και θα ήταν πιο ακρι­βές να πούμε ότι παραμένω αστυνομικός. Το ότι λειτουργώ μέσα σε μια πολεμική κατάσταση είναι κάτι περιστασια- κό. Δε θεωρώ τον εαυτό μου συστατικό κομμάτι αυτής της κατάστασης. Ήμουν αστυνομικός, είμαι αστυνομικός, και όταν όλα αυτά τελειώσουν θα είμαι πάλι αστυνομικός. Και σου δίνω το λόγο μου σαν αστυνομικός πως θα κάνω το κα­θήκον μου όσο καλύτερα μπορέσω».

«Μείνε ήσυχος ταγματάρχη πως όταν όλα αυτά τελειώσουν και κερδίσουμε αυτό τον πόλεμο -μάλλον προτού καν τε­λειώσει αυτός ο χρόνος-, οι υπηρεσίες σου θα ανταμει- φθούν και θα επιστρέφεις στη δουλειά που τόσο πολύ θέ­λεις. Χρειάζεσαι κάτι άλλο για να φέρεις σε πέρας αυτή την αποστολή; Οτιδήποτε. Αν χρειάζεσαι κάτι μη διστάσεις να μου το πεις».

«Προς το παρόν δε χρειάζομαι κάτι. Μόνο μια-δυο ερωτή­σεις θέλω να κάνω. Είναι και κάποιος άλλος ενήμερος για την έρευνα που κάνω;» ρώτησε ο Duran ανακαλώντας το περιστατικό που είχε συμβεί νωρίτερα με τον άνθρωπο με το καπέλο.

«Όχι ταγματάρχη, μόνο η επιτροπή που σου ανέθεσε αυτή την αποστολή. Και προς το παρόν, έτσι πρέπει να παραμεί- νει. θυμήσου πως ένας από τους όρους της αποστολής σου ήταν η απόλυτη διακριτικότητα σχετικά με το ζήτημα. Γιατί ρώτησες;»

73

«Χωρίς κάποιο ιδιαίτερο λόγο. Επίσης...» ο Duran το "γύρι­σε" αλλάζοντας θέμα «θα ήταν ενδιαφέρον το να πάρω κα­τάθεση από τους πέντε πολιτοφύλακες που βρίσκονταν στο σκηνικό. 0 Alcazar έκανε τα πάντα για να τους εντοπίσει, πράγμα όμως που στάθηκε αδύνατο, θα μπορούσες να...»

«θα κάνω οτιδήποτε μπορώ για να τους εντοπίσω. Ποιο εί-: ναι το πρόγραμμά σου για αύριο;»

«θα συνεχίσω με τις καταθέσεις αύριο το απόγευμα. Σκέ φτομαι επίσης να επισκεφθώ το σημείο του συμβάντος αύ­ριο το πρωί».

«Αυτό ακριβώς ετοιμαζόμουν κι εγώ να σου .προτείνω; αλλά απ' ότι Βλέπω "το χεις" έτσι κι αλλιώς. Ζήτα ένα όχη-< μα από τον λοχαγό του στρατοπέδου Fomento. Δε γνωρί­ζουν το αντικείμενο της αποστολής σου αλλά έχουν εντολ να σου παρέχουν κάθε βοήθεια που μπορεί να χρειαστείς Μιλώντας για Βοήθεια, αποδεικνύεται χρήσιμος ο υπολο χαγός Alcazar;»

«Σίγουρα ναι. Είναι πραγματικά ικανός».

«Χαίρομαι που το ακούω. Είναι καλός τύπος. Κάτι άλλ ταγματάρχη;»

«Όχι». 0 Duran σώπασε σα να "ζύγιζε" αυτό που επρόκειτ να πει, και κυρίως πως θα το έθετε. «Πέρα από το ίδιο τ περιστατικό, το πώς εκτυλίχθηκε, υπάρχει κάτι στην όλ ιστορία που μου έκανε εντύπωση».

«Τι εννοείς ταγματάρχη;»

«Εκπλήσσομαι με τη σιωπηλή "παραίτηση" των πάντι από τότε που συνέβη το περιστατικό. Αντιλαμβάνομαι nof

74

η υπόθεση ενός άντρα που σκοτώθηκε οτη μάχη δεν προ- καλεί και πολλές αμφισβητήσεις, όμως στο όλο σκηνικό υπάρχουν στοιχεία που δεν "κολλάνε", κι όμως πέρασαν τρεις μήνες μέχρι κάποιος να ασχοληθεί με όλα αυτό. Κα­νείς δε φαίνεται να νοιάζεται. Όλοι φαίνονταν σαν "έτοιμοι από καιρό” να αποδεχτούν την επίσημη εκδοχή και εγώ δι­ερωτώμαι το γιατί».

«Και τι αιτιολογία δίνεις, ταγματάρχη;»

«Μπορώ να αιτιολογήσω τη στάση της κυβέρνησης. Αν υπήρχε μια συνομωσία, θα έπρεπε να την έχει αποτρέψει. θα προτιμούσαν λοιπόν να μη γνωρίζουν καν αν έχουν κάνει λάθος. Κάτι τέτοιο θα έριχνε την εμπιστοσύνη του κόσμου. Πέρα όμως αηό τη στάση της κυβέρνησης, είναι τρομακτικά προφανές πόσο "Βολικό" ήταν το γεγονός, δεδομένων των αντιπαραθέσεων που έχουν προκύψει. Οι κομμουνιστές είναι "στα μαχαίρια" με τους αναρχικούς οι οποίοι κατηγορούν το κόμμα ότι εκτροχιάζει την επανάστα­ση. Οι κομμουνιστές πάλι, αποποιούνται την επανάσταση προς χάρη του Λαϊκού Μετώπου. Το περιστατικό απάλλα­ξε τους κομμουνιστές από έναν χαρισματικό αντίπαλο που υπονόμευε τα σχέδιό τους. Από την άλλη, τάσεις του ίδιου του αναρχικού κινήματος -και μάλιστα ορισμένοι, με ιδι­αίτερα οξύ τόνο- κατηγορούσαν τον Ντουρούτι ότι γίνεται "μπολσεβίκος" και προδίδει το πνεύμα του αναρχισμού. Και αυτοί, με το θάνατό του, απαλλάχθηκαν από ένα πρό­βλημα. Κι όσο για τους φασίστες, δε χρειάζεται να πω κάτι για την επιθυμία τους να τελειώνουν με ένα χαρισματικό ηγέτη όπως ο Ντουρούτι. Και κάτι τέτοιο δεν ήταν ανάγκη να γίνει οτη μάχη. Κανείς από την πλευρά μας -και εννοώ την κυβέρνηση, τους σοσιαλιστές, τους αναρχικούς, τους κομμουνιστές- δε θα αισθανόταν καλά με το να έχει γίνει

75

ένα τόσο τραγικό σφάλμα: να έχει καταφέρει να διεισδύ- σει ένας πράκτορας τόσο κοντά στον Ντουρούτι, ώστε να τον σκοτώσει. Αν κάτι τέτοιο έχει συμβεί, τότε έχουμε έναν ακόμα λόγο για τον οποίο ίσως να θέλαμε να “πνίξουμε" το όλο θέμα».

«Η κυβέρνηση έχει πάρει μέτρα ώστε να φτάσει "μέχρι το κόκαλο" σε αυτό το ζήτημα» επισήμανε με ένταση ο υπουρ­γός. «Το ότι αναθέσαμε σε εσένα αυτή την έρευνα, είναι ένα από αυτά τα μέτρα. Δε ξέρω τι υπαινίσσεσαι ταγματάρχη, αλλά πατάς σε πολύ επικίνδυνο έδαφος. Πού το πας ακρι­βώς;»

«Πουθενά συγκεκριμένα. Είναι απλώς μια εικασία. Αυτό που θέλω να πω είναι ότι -αν είχαμε ένα προσχέδιασμέ- νο έγκλημα- πίσω από κάθε έγκλημα υπάρξει ένα κίνητρο. Εν προκειμένω, υπάρχουν πολλοί που, για τον ένα λόγο ή τον άλλο, είχαν όφελος από αυτό το περιστατικό. Δεν κα­τηγορώ κανέναν, ούτε και υπονοώ συνομωσία. θέλω μόνο να σου καταδείξω πως αν πρόκειται για δολοφονία, τότε ο δράστης -ή οι δράστες- έχουν άμεσο συμφέρον να συσκο­τίσουν την υπόθεση. Από την άλλη όμως, άνθρωποι που δεν έχουν ανάμειξη στη δολοφονία, μπορεί και αυτοί να έχουν σημαντικό συμφέρον -για διαφορετικούς λόγους- να κου­κουλώνουν το θέμα και να "κοιτάνε από την άλλη μεριά". Λες και όλοι -είτε υπεύθυνοι λόγω πράξης ή παράλειψης, είτε εντελώς άμοιροι ευθυνών- ξέρουν πως κάτι βρωμάει εδώ και θα ήταν καλύτερα "να το πάρει το ποτάμι". Συγχω- ρέστε μου τη "χαζομάρα", αλλά έχω σοβαρές αμφιβολίες για το αν η κυβέρνηση που εκπροσωπείς θα ήθελε να ευο- δωθεί η έρευνα που κάνω».

0 υπουργός παρέμεινε σιωπηλός για λίγο, με τη σκιά ενός χαμόγελου να "παίζει" στα χείλη του.

76

«Πολύ καλά. Δε θα σε κρατήσω άλλο ταγματάρχη. Πρέ­πει να είσαι κουρασμένος και έχεις και δουλειά αύριο το πρωί. Ενημέρωσε με όταν καταλήξεις κάπου με τις έρευ- νές σου».

«θα το κάνω υπουργέ» απάντησε σ Fernandez Duran κα­θώς σηκωνόταν από τη θέση του. «Καληνύχτα».

0 Duran έκανε μεταβολή και κατευθύνθηκε προς την έξο­δο του μπαρ. Στα μισά της απόστασης άκουσε πίσω του τη φωνή του υπουργού.

«Βλέπεις ταγματάρχη; Στο είπα και προηγουμένως πως κατά τη γνώμη μου είχαμε τελικά δίκιο που επιλέξαμε εσέ­να για αυτή την αποστολή».

77

III.

To επόμενο πρωί, μετά από ένα βιαστικό ντους και ένα λιτό πρωινό, ο Duran, έφυγε από το ξενοδοχείο. Η μέρα ήταν συννεφιασμένη. Η βροχή είχε σταματήσει αλλά τα σύννεφα στον ορίζοντα συντηρούσαν την απειλή μιας βροχής. Παρ' όλα αυτά ήταν ένα ευχάριστο πρωινό, είχε καλή θερμοκρα­σία και λίγες ηλιαχτίδες "ξεγλιστρούσαν" μέσα από τον ουρανό της Μαδρίτης. Αν και βρισκόταν ήδη κάποιες μέ­ρες στην πρωτεύουσα, ο Fernandez Duran δεν είχε ακόμα συνηθίσει την ψυχρή εικόνα της σε αυτούς τους πολυτάρα­χους καιρούς, θυμήθηκε την πρώτη-πρώτπ του επίσκεψη στη Μαδρίτη πριν τον πόλεμο, όταν είχε εκπλαγεί από την ομορφιά της πόλης. Όλη της η λαμπρότητα είχε επισκια­στεί από την τρελή ιδέα μιας συμμορίας πραξικοπηματιών που είχαν βάλει την Ισπανία σε ένα από τα πιο φρικτά μο­νοπάτια της ιστορίας της.

79

Οι άνθρωποι της Μαδρίτης, μιας πόλης με πρωταρχικό μέ- λημα την ίδια της την επιβίωση, ήταν κατηφείς σκιές του παλιού τους εαυτού. Αποκσμωμένοι επιδίδονταν σε έναν καθημερινό αγώνα για λίγο ψωμί και γάλα για να αποτρέ­ψουν τη λιμοκτονία των παιδιών τους. Αν για ένα πράγμα ήταν πεισμένοι οι madrilenos, ήταν πως η νίκη ήταν αναμ­φισβήτητα εφικτή και πως η παρούσα κατάσταση ήταν μια προσωρινή δυσκολία. No pasaran (δε θα περάσουν) ήταν το σύνθημα σε όλη τη Μαδρίτη. Το πιο διαδεδομένο καλαμπούρι των "πλακατςήδων" ισπανών και ειδικά των madrilenos, που για χρόνια γελούσαν με τις ατυχίες, ήταν το "μοιρολατρικό": y si pasan, con no hablarles (...κι αν περάσουν, μη τους μιλάτε). Βυθισμένος στις σκέψεις του, ο Fernandez Duran περπάτησε ως την Calle de .Fomento, φτάνοντας στις 9:45. Στην είσοδο συνάντησε τον υπολοχα- γό Alcazar. Τα χασμουρητά του και το πρόΐιωπό του μαρτυ­ρούσαν μια άυπνη νύχτα.

«Δεν κοιμήθηκες καλά υπολοχαγέ;» ρώτησε ο Duran.

«Έπεσα αργά για ύπνο. Έκανα...» ο Alcazar έκανε μια παύ­ση «...έρευνες σε όλη τη Μαδρίτη».

0 Duran και ο Alcazar πήγαν στο γραφείο που είχαν χρη­σιμοποιήσει την προηγούμενη μέρα για τις καταθέσεις. 0 Duran κάθισε, άνοιξε το χαρτοφύλακά του που περιείχε τους φακέλους και τις χθεσινές σημειώσεις του Alacazar, και άπλωσε τα χαρτιά πάνω στο τραπέζι.

«Και έκανες έρευνες τόσο αργά τη νύχτα; Αυτή η αφοσίω­σή σου στο καθήκον θα σε ξεκάνει υπολοχαγέ. Χαλάρωσε λίγο» είπε ο Duran με αστείο τόνο στη φωνή του.

«Λοιπόν ταγματάρχη» είπε ο ελαφρά ντροπιασμένος Alcazar, «επιδίωξα να γνωρίσω κάποιους πολιτοφύλακες

από τη φάλαγγα Ντουρούτι και ήπια λίγο κρασί μαζί τους. Καθαρά για υπηρεσιακούς βέβαια λόγους». Η τελευταία φράση προφέρθηκε εμφατικά με τόνους θιγμένης αξιο­πρέπειας.

«Προφανώς» απάντησε με μειδίαμα ο Duran. «Και ανακά­λυψες κάτι υπολοχαγέ;»

«Ναι. Αρκετοί μάρτυρες μού επιβεβαίωσαν πως το όπλο που ο λοχίας Manzana συνήθιζε να φέρει, ήταν ένα naranjero».

«Ενδιαφέρον υπολοχαγέ, πολύ ενδιαφέρον. Συνέχισε».

«Επίσης, πέρασα τη νύχτα προσπαθώντας να εντοπίσω κά­ποιον που να ήξερε εκείνους τους πέντε πολιτοφύλακες, κανείς όμως δε μπορούσε να μου πει κάτι σχετικό. Λες και άνοιξε η γη και τους κατάπιε».

«Ας ελπίζουμε πως δεν τους κατάπιε. Φέρε το αυτοκίνητο. Φεύγουμε σε δέκα λεπτά. Φέρε σε παρακαλώ κανένα κα­φεδάκι να πιούμε».

0 Alcazar βγήκε από το δωμάτιο και ο Duran επανεξέτασε τις σημειώσεις του υπολοχαγού. Ξαναδιάβαζε τις καταθέ­σεις της προηγούμενης μέρας όταν επέστρεψε ο Alcazar με μια κούπα αχνιστό καφέ.

«Ο καφές σου ταγματάρχη. Το αμάξι θα είναι έτοιμο σε λίγο. Μπορώ να ρωτήσω που ακριβώς θα πάμε;»

«Καλή ερώτηση. Πολύ καλή ερώτηση. Σύμφωνα με τα στοι­χεία των προηγούμενων αναφορών και των καταθέσεων που πήραμε χθες, υπάρχουν τρία πιθανά σημεία όπου μπορεί να συνέβη το περιστατικό. Γιατί ακόμα και αυτό είναι ασα­φές. Κάποιες αναφορές τοποθετούν το περιστατικό στην Plaza de la Moncloa, κοντά στις φυλακές Modelo. Αλλες το

81

θέλουν να συνέβη στην καρδιά της πανεπιστημιούπολης^ ακριβώς απέναντι από την οδοντιατρική σχολή. Ωστόσο; υπάρχουν και αναφορές ότι όλα συνέβησαν στο τέρμα της; Avenida de Pablo Iglesias. Όπως είπα και προηγουμένως,; πολλοί άνθρωποι ξεπετιούνται και μας προσφέρουν τη δική τους εκδοχή των γεγονότων, κάνοντας απλώς τη δου-; λειά μας δυσκολότερη. Καταλήγω στο να πάρουμε σοβαρό-' τερα την τελευταία εκδοχή, θα επισκεφθούμε ωστόσο όλα; τα σημεία που αναφέρθηκαν, εκτός βέβαια αν οι φασίστες ξύπνησαν ...κακοδιάθετοι σήμερα και δε μπορέσουμε να προσεγγίσουμε τις περιοχές».

0 Alcazar χαμογέλασε με τα λόγια του διοικητή του και εκείνη τη στιγμή άνοιξε η πόρτα. Μπήκε ο λοχαγός της μο-, νάδας που ήταν υπεύθυνη για την cheka της Fomento.

%«Ταγματάρχη, το αμάξι και η συνοδεία σας είναι έτοιμα. Μπορείτε να φύγετε όποτε θέλετε».

«Συνοδεία; Ποια συνοδεία;» απόρησε ο ξαφνιασμένος; Duran. «Δε ζήτησα συνοδεία. Alcazar, γνωρίζεις κάτι σχε-; τικά με αυτό;»

«Όχι. Ούτε εγώ ζήτησα κάτι τέτοιο».

«Πήρα το θάρρος να κανονίσω μια συνοδευτική ομάδα. Αν’ σκοπεύετε να πάτε προς την πανεπιστημιούπολη, τότε θΰ, βρεθείτε στη ζώνη πυρός. θα ήταν επικίνδυνο να πάτε εκεί χωρίς συνοδεία» απάντησε ο λοχαγός.

«Αν είναι δυνατόν!» φώναξε ο Duran. «Μπορείς επίσης να αναγγείλεις την άφιξή μας με μια ορχήστρα! θα πάμε μόνΰ. ο Alcazar και εγώ, με ένα αυτοκίνητο. Δε θέλουμε καν οδη-> γό. θα οδηγήσει ο υπολοχαγός».

«Όμως ταγματάρχη» απάντησε αμήχανα ο λοχαγός «κάτι τέτοιο είναι απερίσκεπτο, θα σε συμβούλευα να έχετε συ­νοδεία για την ασφάλεια σας».

«Σε ευχαριστώ που νοιάζεσαι αλλά θα σου πω ξανά ότι δεν είναι μόνο περιττό αλλά και "αντιπαραγωγικό", καθώς θέ­λουμε να περόσουμε όσο το δυνατόν απαρατήρητοι. Αν το αμάξι είναι έτοιμο, θα φύγουμε αμέσως τώρα».

0 Duran και ο Alcazar βγήκαν στο δρόμο με το λοχαγό να τους ακολουθεί. Μια παλιά μαύρη Ρενό ήταν παρκαρισμέ- νη απέξω. Χωρίς αμφιβολία είχε επιταχθεί, όπως εξάλλου και όλα τα οχήματα που χρησιμοποιούσαν οι πολιτοφυλα­κές της Μαδρίτης. Πίσω ακριβώς ήταν παρκαρισμένο ένα όμοιο όχημα με τέσσερις οπλισμένους άνδρες. 0 λοχαγός τούς έκανε σήμα πως η παρουσία τους δεν ήταν απαραί­τητη. 0 Alcazar κάθισε στη θέση του οδηγού και ο Duran δίπλα του.

Έβαλαν μπρος και καθώς κατευθύνονταν προς την Plaza de Espana ο Alcazar είπε: «Ίσως να μην “τρέχει" τίποτα, αλλά μπορεί και να ήταν καλή ιδέα να παίρναμε μαζί μας έναν από τους πολιτοφύλακες, ακόμα και στο δικό μας αμάξι.

0 Duran κοιτούσε ίσια μπροστά, Βυθισμένος στις σκέψεις του. «Πες μου Alcazar» είπε χωρίς καν να στραφεί να τον κοιτάξει, «όταν ζήτησες ένα αυτοκίνητο, ανέφερες το που θα πηγαίναμε;»

0 Alacazar δίστασε προτού απαντήσει. «Δε νομίζω».

«Φαίνεται» συνέχισε ο Duran «πως κάποιος μας παρα­κολουθεί και ελέγχει την κάθε μας κίνηση με μεγάλο εν­διαφέρον. Και δεδομένης της εμπιστευτικότητας η οποία

83

μας ζητήθηκε να επιδείξουμε κατά τις έρευνες μας, μου προκαλεί έκπληξη το ότι κάποιος άλλος -πέραν της επι­τροπής που μας ανέθεσε αυτή την αποστολή- γνωρίζει την; πορεία των ερευνών. Υποψιάζομαι πως χθες, κάποιος με παρακολουθούσε προς το ξενοδοχείο, κι εγώ δεν ξέρω με τι σκοπούς».

«Τον αναγνώρισες ταγματάρχη;»

«Όχι. Το έβαλε στα πόδια προτού τον πλησιάσω, θα σε συμ-' Βούλευα να παίρνεις κι εσύ πλέον τις προφυλάξεις σου».

«Αν πρέπει να Βαδίσουμε τόσο επιφυλακτικά, γιατί δεν αρτ, νήθηκες στο λοχαγό ότι σκοπεύουμε να πά μ ε οτπλ/ πανεπι- στημιούπολη;»

«Επειδή δεν έχει νόημα να αρνείσαι κάτι'που ο άλλος ήδη. με Βεβαιότητα γνωρίζει, και ο λοχαγός φαινόταν ήδη νά γνωρίζει. Ποιος του το είπε; Αυτό δεν το ξέρω. Αλλά αν το αρνιόμουν, το μόνο που θα κατάφερνα θα ήταν να μεγαλώ-s σω την καχυποψία».

«Προς τα πού πάμε λοιπόν ταγματάρχη;» ρώτησε ο Alacazar.

«Πρώτη στάση στην Plaza de Moncloa»

0 Alacazar ακολούθησε τις οδηγίες του Duran. Πέρασα την Plaza de Espana και έστριψαν αριστερά προς τον στρα* τώνα Montana, ένα σημάδι της δίνης στην οποία βρισκότα η Μαδρίτη αυτές τις μέρες. Κατηφόρισαν την Calle Ferra και στο τέλος του δρόμου έστριψαν δεξιά την Paseo d Moret. Όοο πλησίαζαν στην πρώτη γραμμή, τόσο περισσό τερη η ερήμωση γύρω τους. Κυριολεκτικά κάθε κτίριο στη; περιοχή ήταν ερείπιο, ισοπεδωμένο από τις Βολές πυροΒο

84

λικού που προέρχονταν από το μέτωπο της παρακείμενης πανεπιστημιούπολης. Καμιά φορά ηροέΒαλε ένα κτίριο που ήταν άθικτο, λες και στωικά αψηφούσε το θάνατο. Τα περισσότερα σπίτια όμως -εκείνα τουλάχιστον που δεν εί­χαν μετατραπεί οε σωρούς ερειπίων που κάπνιζαν- έγερ­ναν χτυπημένα, έχασκαν μισογκρεμισμένα, θυμίζοντας γι- γάντια κουκλόσπιτα που το εσωτερικό τους ήταν σε κοινή θέα. 0 Duran συλλογίστηκε τα τόσα γεγονότα, αλλά χαρού­μενα, άλλα όχι, των οποίων είχαν γίνει μάρτυρες αυτά τα σπίτια μέσα στο χρόνο. Άνθρωποι είχαν ζήσει, υποφέρει, αγαπήσει, γελάσει, κλάψει μέσα σε αυτούς τους τοίχους, αγνοώντας το τέλος που η μοίρα τούς επιφύλασσε. Και τώρα όλο αυτό το εύρος συναισθημάτων είχε εκμηδενι­στεί, όπως οι τοίχοι που κάποτε τα φιλοξένησαν. Γαμημέ- νος πόλεμος, σκέφτηκε. Χίλιες φορές γαμημένος για όλα όσα είχε καταστρέφει.

Όταν έφτασαν στις φυλακές Modelo, ο Alcazar σταμάτησε το αυτοκίνητο βγάζοντας τον Duran από τις σκέψεις του. Εκτός από σποραδικούς πυροβολισμούς που ακούγονταν μάλλον από μακριά, η περιοχή φαινόταν ήσυχη. Σε απόστα­ση διέκρινε μια ομάδα πολιτοφυλάκων που μετακινούνταν από θέση σε θέση.

«Σύμφωνα με μια αηό τις καταθέσεις, το περιστατικό συνέ­βη εδώ» είπε ο Alcazar δείχνοντας το κέντρο της πλατείας. «Στην ίδια κατάθεση που μας έδωσε ο Ramon Lopez, προ­κύπτει ότι ο δρόμος που πήρε το αμάξι του Ντουρούτι, είναι ο ίδιος από τον οποίο ήρθαμε και εμείς».

0 Fernandez Duran εξέτασε προσεκτικά την περιοχή.

«Δε νομίζω, Alcazar. Στη Βάση των καταθέσεων των Graves και Bonilla, οι οποίες καταρχήν μου φαίνονται ως οι πλέον

85

αξιόπιστες καθώς ήταναποδεδειγμένα αυτόπτες μάρτυρε αυτός ο δρόμος δε μου φαίνεται λογικό να ακολουθήθηκ από κάποιον που ερχόταν από το επιτελείο της Cale Migue Angel. Τόσο ο Graves όσο και ο Bonilla επιμένουν πως θυ μούνται μια περιοχή με χαμηλά σπίτια, κάτι που όμως δ βλέπουμε εδώ. Από την άλλη όμως, ο Ντουρρούτι μπορε να ήταν γενναίος, δεν ήταν όμως και κανένας μαλάκαι Πολύ αμφιβάλλω για το αν θα σταματούσε το όχημά του ο' μια τόσο εκτεθειμένη περιοχή, με τη γραμμή πυρός τόσ κοντά. Ασε που οι πολιτοφύλακες που κατσάδιασε δε θα εί χαν επιλέξει να αράξουν εδώ. Όχι Alcazar, δε συνέβη εδώ Καλύτερα ας πάμε στο σημείο που υπέδειξαν οι Bonilla κα Graves. Και είναι προτιμότερο να κάνουμε κύκλο,, παρά ν περάσουμε από το νοσοκομείο. Ας μην προκαλούμε τη μ of, ρα μας».

Ο Alcazar έβαλε μπρος το αμάξι και έστριψε δεξιά τη Calle de la Princesa. Λίγο πιο κάτω έστριψε αριστερά προ την Calle Santa Engracia. Κστευθύνθηκσν προς το Cuatr Caminos κάνοντας παράκαμψη προς την Avenida de Pabl Iglesias, μέχρι που έφτασαν στο ξενοδοχείο που ανέφερα οι Graves και Bonilla στις καταθέσεις τους. Ο Alcazar οδή1; γησε μέχρι που έφτασαν στο τέλος της Avenida del Valle.

«Αυτή είναι η γωνία που ο Graves και ο Bonilla υποδει κνύουν στις καταθέσεις ως το σημείο όπου έγινε το περι στατικό. Σε αυτό το σημείο εκεί, είναι το νοσοκομείο. Πόσ υπολογίζεις την απόσταση;» ρώτησε ο Duran.

«Εξακόσια μέτρα σε ευθεία γραμμή» απάντησε ο Alcazar.

«Τόσο το υπολογίζω και εγώ. Είναι μέσα στις δυνατότητε ακόμα και ενός μέτριου ελεύθερου σκοπευτή. Ας βγούμ από το αμάξι Alcazar».

86

«Αυτό θα μπορούσε να είναι επικίνδυνο, ταγματάρχη» πα­ρατήρησε ο διατακτικός Alcazar. «Βρισκόμαστε στη πρώτηγραμμή πυρός εδωπέρα».

«Ακούς καθόλου πυροβολισμούς υπολοχαγέ; Η περιοχή φαίνεται ήσυχη» απάντησε με σιγουριά ο Duran. «Ωστόσο, αν θέλεις, μπορείς να μείνεις στο αυτοκίνητο».

0 Duran τότε Βγήκε από το αμάξι, ακολουθούμενος από τον διόλου ενθουσιώδη Alcazar. Κάποιοι πολιτοφύλακες ξεπρόΒαλλαν από έναν διπλανό δρόμο. Χαιρέτησαν με υψωμένες γροθιές -ο Duran και ο Alcazar ανταπέδωσαν τον χαιρετισμό- και κατευθύνθηκαν μέσω ενός μονοπατιού που διέσχιζε την εξοχή προς την πανεπιστημιούπολη.

«Ξέρεις τι βρίσκεται στην άλλη πλευρά αυτού του αγρού;» ρώτησε ο Fernandez Duran.

«Νομίζω ότι οδηγεί κατευθείαν στην έδρα των καθηγητών. Περίπου σε αυτή της ιατρικής».

«Και δίπλα στην έδρα της ιατρικής είναι αυτή της οδοντια­τρικής, σωστά;»

«Σωστά ταγματάρχη».

«Ας ακολουθήσουμε για λίγο το μονοπάτι. Έχε τα μάτια σου ανοιχτά Alcazar. Είμαστε στην πρώτη γραμμή».

0 Alcazar και ο Duran περπάτησαν στο μονοπάτι που είχαν πάρει και οι πολιτοφύλακες. Από απόσταση μπορούσαν να ακούνε τις εκρήξεις των Βολών του πυροβολικού και σπο­ραδικούς πυροβολισμούς τουφεκιών. Το μονοπάτι είχε μετατραπεί σε Βάλτο. Οι πρόσφατες βροχές του χειμώνα

87

και οι κρατήρες από τα βλήματα του πυροβολικού το είχαν καταστήσει αδιάβατο για οποιουδήποτε τύπου όχημα. Στα μισά της διαδρομής ο Duran αποφάσισε ότι ως εκεί ήταν αρκετό.

«Ας επιστρέφουμε υπολοχαγέ. Πολύ αμφιβάλω αν ο Ντου­ρούτι -εφόσον σύμφωνα με τις αναφορές έφτασε ως την οδοντιατρική- ήρθε με το αυτοκίνητό του από αυτό το πέ­ρασμα. Δεν νομίςω ότι τον Νοέμβρη η κατάσταση θα ήταν καλύτερη απ’ ότι είναι τώρα. Ας ξεχάσουμε λοιπόν αυτό το σενάριο».

Είχαν αρχίσει να επιστρέφουν όταν τρεις "κοφτοί" πυροβο­λισμοί σφύριξαν πάνω από τα κεφάλια τους. '

«Γαμώτο» φώναξε ο Duran καθώς έσκυβε γν,α να καλυφθεί. «Καλύψου Alcazar, καλύψου, μας ρίχνουν».

Σχεδόν ταυτόχρονα ξεκίνησαν και οι δύο να τρέχουν μέχρι που έφτασαν σε ένα λάκκο που είχε ανοίξει κάποιο βλήμα και Βούτηξαν χωρίς δισταγμό με τα κεφάλια. Ο Alcazar είχε ασπρίσει σα μάρμαρο και το στόμα του Duran ήταν στεγνό σαν να ήτανε στην έρημο. Η ίδια αίσθηση που είχε ακούσει ότι είχαν οι στρατιώτες που στέλνονταν για πρώτη φορά στη μάχη. Προσπάθησε να καταπιεί το σάλιο του αλλά δεν τα κατάφερε. Απλά δεν είχε καθόλου σάλιο. Ξεπρόβαλε λίγο το κεφάλι του από το χείλος του λάκκου προσπαθώντας να καταλάβει από πού έρχονταν οι πυροβολισμοί.

«Κατάλαβες από που μας πυροβολούσαν;» σφύριξε ο Duran.

0 Alcazar δίστασε κοιτώντας παντού τριγύρω. «Όχι ταγμα­τάρχη» απάντησε στον ταραγμένο και ασθμαίνοντα Duran.

88

«Νομίζω ότι μας ήρθαν από ψηλά, από το νοσοκομείο, δε μπορώ όμως να είμαι σίγουρος».

Η περιοχή είχε πλέον ησυχάσει. Δε φαινόταν κανείς, ούτε καν οι πολιτοφύλακες που είχαν ακολουθήσει στο μονοπά­τι. Μετά από μερικά λεπτά που είχαν φανεί σαν ώρες, και αφού προσεκτικά κατοπτέυσαν τον γύρω χώρο ρίχνοντας κλεφτές ματιές από το χείλος του λάκκου, ο Duran το πήρε απόφαση.

«Πρέπει να επιστρέφουμε στο αμάξι, θα κρατάμε τα κεφά­λια μας χαμηλά και πολύ προσεκτικά θα βγούμε έρποντας μέχρι εκείνη την τάφρο. Ξεκινάω πρώτος».

«Εντάξει».

Αργά, οι δυο τους σκαρφάλωσαν τον κρατήρα και σύρθηκαν μέχρι την άκρη του δρόμου. 0 χρόνος δεν περνούσε. Σαν να χρειάστηκε μια αιωνιότητα για να φτύσουν ως την τάφρο. Μετά οπό κάθε τους κίνηση στέκονταν για λίγο ακίνητοι, οι μύες τους είχαν τσιτώσει περιμένοντας τη θανάσιμη Βολή που ευτυχώς ποτέ δεν ήρθε. Με υπέρτατη προσοχή, κρα­τώντας τα κεφάλια τους χαμηλά στο χώμα, έφτασαν ως την τάφρο στην άκρη του δρόμου. Κινήθηκαν αργά και αθόρυβα προς το σημείο που βρισκόταντο αυτοκίνητό τους. Στα μισό της διαδρομής, δύο σφαίρες καρφώθηκαν στο χώμα, ακρι­βώς δίπλα τους. Πήραν μια Βαθιά ανάσα και πήδηξαν μέσα στο αυτοκίνητο. Ο Alcazar έβαλε μπρος και επιτάχυνε.

«Παραήταν κοντινή, ε Alcazar,·» είπε ο Fernandez Duran, αναστενάζοντας με ανακούφιση.

«Πολύ κοντινή, ταγματάρχη. Πολύ κοντινή» απάντησε ο Alcazar, προσπαθώντας ακόμα να πάρει ανάσα. Η καρδιά

89

του χτυπούσε μες στο στήθος του σαν το σφυρί του σιδερά πάνω οτο αμόνι.

«Γίναμε χάλια» είπε ο Duran κοιτώντας τα λασπωμένα ρούχα τους.

«Ταγματάρχη, το περιστατικό δίνει παραπάνω Βάρος στο σενάριο ότι ο Ντουρούτι σκοτώθηκε από εχθρικό ελεύθε­ρο σκοπευτή. Το σημείο μας είναι σε ακτίνα Βολής από το νοσοκομείο».

«Είναι μια από τις πιθανότητες Alacazar», σχολίασε ο Duran. «Και καθώς διαπιστώνουμε τη Βασιμότητά της, υπάρχουν άλλες σκέψεις που με προΒληματίζοαν τόσο, όσο να μην πάρω αυτό το σενάριο ως δεδομένο. Τι ώρα εί­ναι οι επόμενες καταθέσεις;»

«0 δόκτωρ Santamaria είπε πως θα έρθει κατά τις πέντε το απόγευμα και ο λοχίας Manzana είπε πως θα έρθει το απόγευμα, χωρίς όμως να προσδιορίσει την ώρα».

«Κάνε μου μια χάρη υπολοχαγέ. Άφησέ με στο ξενοδοχείο. Χρειάζομαι να πλυθώ, να αλλάξω ρούχα, να φάω κάτι. Κάνε κι εσύ το ίδιο. θα βρεθούμε αργότερα το απόγευμα στην Calle Fomento».

90

IV.

Για το υπόλοιπο της διαδρομής, ο Duran προσπάθησε να υποβιβάσει τη σημασία του περιστατικού ώστε να μην αναστατώσει τον Alcazar, όμως Βαθιά μέσα του ήταν πε­πεισμένος πως διέτρεχαν σοβαρό κίνδυνο. Δεκαπέντε λεπτά αργότερα, ο Alcazar σταμάτησε μπροστά στο Hotel Atlantico, ο Duran βγήκε και κατευθύνθηκε προς την είσο­δο. 0 θυρωρός, Βλέποντάς τον, του έριξε μια παράξενη μα­τιά. Αποκαμωμένος, ο ταγματάρχης πήρε το κλειδί από τη reception και κατευθύνθηκε προς το δωμάτιό του. Έσπρω­ξε το κλειδί στην κλειδαριά και άνοιξε την πόρτα. Καθώς στράφηκε για να κλείσει την πόρτα πίσω του, κάτι μεταλ­λικό τον πίεσε στον αυχένα και αναγνώρισε έναν "οικείο" ήχο από τις μέρες του στην αστυνομία. Ένας ήχος που του πάγωσε το αίμα στις φλέβες: ο χαρακτηριστικός μεταλλι­κός ήχος ενός πιστολιού που οπλίζει. 0 Fernandez Duran δεν κούνησε ούτε έναν μυ. Μέσα από το δωμάτιο άκουσε μια άγνωστη φωνή:

91

«Σε παρακαλώ Aranda» είπε η φωνή κυνικά. «Τέτοια εκ μέρους σου αγένεια! Δε θα έπρεπε να φέρεσαι έτσι στον ταγματάρχη. Πάρε το όπλο από το κεφάλι του, άνθρωπέ μου».

0 Duran ένοιωσε την πίεση του μέταλλου να χαλαρώνει. Στράφηκε αργά μέχρι που ήρθε φάτσα με ένα άτομο που φορούσε αδιάβροχο και καπέλο. Μπορεί να είχε "ξεκολ­λήσει" το όπλο από το κεφάλι του, συνέχιζε όμως να τον σημαδεύει. Τον αναγνώρισε αμέσως ως το άτομο που είχε επιχειρήσει να τον παρακολουθήσει το προηγούμενο βρά­δυ.

«Έλα, έλα μέσα» συνέχισε η φωνή από το Βάθος του δωμα­τίου. «Μη στέκεσαι στην πόρτα ταγματάρχη».

0 "Aranda" έκανε στην άκρη για να τον αφήσει να περάσει. Με όση ψυχραιμία μπορούσε να επιστρατεύσει, ο Duran διέσχισε το χολ και κατευθύνθηκε προς το Βάθος του δω­ματίου. Εκεί, καθισμένος σε μια πολυθρόνα, Βρισκόταν ο "κάτοχος" της φωνής που άκουγε. Ήταν ένας άντρας που δεν τον γνώριζε. "Βαρύς", μέσης ηλικίας, φορούσε ένα μάλλον κομψό, εκλεπτυσμένο κοστούμι που μαζί με ένα λεπτό μουστάκι τού έδιναν μια διακεκριμένη εμφάνιση. Καθώς ο Duran πλησίαζε, ο άντρας σηκώθηκε από την κα­ρέκλα και προχώρησε.

«Ευτυχής που σας γνωρίζω επιτέλους ταγματάρχη. Έχω ακούσει πολλά για σας, ένα σωρό καλές αναφορές» είπε ο άντρας τείνοντας το χέρι του. Οι κινήσεις του ήταν άνετες και χαλαρές, λες και πάντα ήξερε πως αυτός ήλεγχε τις καταστάσεις.

92

«Λυπάμαι που δε μπορώ να πω τα ίδια για τον εαυτό μου... κύριε-;» απάντησε ο Duran αποφεύγοντας να ανταπο­δώσει τη χειραψία και αφήνοντας την τελευταία λέξη να αιωρείται στο κενό, ζητώντας έτσι από αυτόν τον τύπο να συστηθεί.

«Perez. Ας πούμε απλά Perez» απάντησε αυτός.

«Πως μπήκατε στο δωμάτιό μου;»

«Σε αυτή την εποχή των ελλείψεων, ένα καλό φιλοδώρημα μπορεί να κάνει θαύματα ταγματάρχη» απάντησε αστειευ- όμενος ο άντρας που συστηνόταν ως Perez.

«Πολύ καλά κύριε Perez. Μπορώ να μάθω σε τι οφείλω την τιμή;» είπε ο Duran προσπαθώντας να φαίνεται όσο το δυ- νατόν πιο ήρεμος.

«Είναι απλά μια επίσκεψη αβροφροσύνης ταγματάρχη. Εμαθα για την παρουσία σου στην Μαδρίτη και είπα να έρθω να σε καλωσορίσω».

«Έχουμε ελάχιστα σημάδια αβροφροσύνης εδωπέρα κύριε Perez. Δε νομίζω ότι το να κολλάς ένα πιστόλι στο κεφάλι κάποιου, εντάσσεται στους στοιχειώδεις κανόνες της ευ­γενικής συμπεριφοράς» επισήμανε ο Duran.

«θα πρέπει να συγχωρήσετε τον Aranda, ταγματάρχη. Είναι λίγο άξεστος, είναι όμως υπάκουος και πιστός». 0 Perez έκανε επίτηδες μια παύση προτού αφήσει να βγουν οι επό­μενες λέξεις του. «Εσύ, ταγματάρχη; Είσαι άνθρωπος που παραμένει πιστός;»

«Περηφανεύομαι για αυτό» απάντησε κοφτά ο Fernandez Duran. «Τουλάχιστον στις σχέσεις μου με όσους έχουν

93

κερδίσει το να τους είμαι πιστός. Η πίστη δεν εξαγοράζε­ται όπως μάλλον συμβαίνει με τον άνθρωπό σου εδωπέρα. Όπως ο σεβασμός, έτσι και η πίστη κατακτάται. Όπως και να έχει Perez, δεν πιστεύω ότι ήρθες εδώ για να συζητή­σουμε για ηθικές αξίες, έτσι δεν είναι;»

0 Perez προς στιγμή δεν είπε τίποτα. Περιεργαζόταν τον Duran σαν να ήταν κάποιο παράξενο είδος, προσπαθώντας να βρει τον καλύτερο τρόπο για να αναφερθεί στο ζήτημα που τον είχε φέρει σε αυτό το δωμάτιο. Ένα ψεύτικο χαμό­γελο φιλοφρόνησης απλώθηκε στο πρόσωπό του.

«Έστω κι έτσι ταγματάρχη. Ας έρθουμε όμως στην ουσία. Πως πάνε οι έρευνες σου εδώ στη Μαδρίτη;» >

«Δε ξέρω για τι πράγμα μιλάτε κύριε Perez» απάντησε ο Duran ατάραχα.

«Έλα τώρα ταγματάρχη, μη με περνάς για ηλίθιο. Νομίζεις ότι είμαι τόσο χαζός;»

«Επαναλαμβάνω ότι δε ξέρω για τι πράγμα μιλάτε».

«Ταγματάρχης Jose Maria Fernandez Duran...» ξεκίνησε να απαγγέλει ο Perez σαν ένας επιμελής μαθητής που είχε αποστηθίσει το μάθημά του. «...Γεννημένος στη Βαρκελώ­νη, ορφανός από τριών χρονών. Ανύπαντρος. Μπήκε στην αστυνομία τον Αύγουστο του 1922 και προήχθη σε επιθε­ωρητή πρώτης τάξης. Παρασημοφορημένος δύο φορές. Πρωταγωνιστής στην επίλυση σημαντικών και δύσκολων εγκλημάτων. Το 1930 ζήτησε τη μετάθεσή του στην ασφά­λεια και προήχθη στο Βαθμό του ταγματάρχη. Τον Αύγου­στο του 1936 η μονάδα του στρατιωτικοποιήθηκε και της ανατέθηκαν καθήκοντα φύλαξης και συνοδείας. Ξέχασα κάτι ταγματάρχη;»

94

0 Fernandez Duran κοίταξε μέσα στα μάτια αυτού του τύ­που και διέκρινε ένα αρρωστημένο σπινθήρισμα. Οι αρχι­κές του φιλοφρονήσεις και ευγενικοί τρόποι είχαν αντι- κατασταθεί από παράλογους, ανισσόροπους τόνους και χειρονομίες, γινόμενος απεχθής. 0 Duran ανησυχούσε όλο και περισσότερο. 0 τύπος αντιμετώπιζε τη διερευνη­τική ματιά του ταγματάρχη, δίχως καν να παίξει τα Βλέφα­ρά του. Μπορεί να μην ήταν στα καλά του, σίγουρα όμως δεν ήταν χαζός. 0 Duran είδε στα μάτια του τη "γυαλάδα" μιας εμφανούς παράνοιας που την είχε ξαναδεί σε άτομα του υπόκοσμου, κάτι που ο Duran γνώριζε καλά. Και αυτός ο άνθρωπος φαινόταν να ξέρει πολλά για τον ταγματάρχη. Και αν ο Perez ήξερε τόσες πολλές λεπτομέρειες για τη ζωή του και τα όσα είχε κάνει, τότε σίγουρα πρέπει να ήξε­ρε την αποστολή που τον είχε φέρει στη Μαδρίτη. 0 Duran περηφανευόταν για την ικανότητά του να "ζυγίζει" τους ανθρώπους και τώρα συμπέρανε πως με τον συγκεκριμέ­νο τύπο δε σήκωνε αστεία. Ειδικά όταν συνοδευόταν από έναν ένοπλο που φαινόταν ανυπόμονος να ακολουθήσει τις εντολές του. 0 καλύτερος τρόπος για να χειριστεί την κα­τάσταση ήταν να κόψει τις σαχλαμάρες και να "πιάσει τον ταύρο από τα κέρατα". Ευχήθηκε να μην έκανε λάθος.

«Ποιος είσαι Perez; Τι ακριβώς θέλεις;»

«Φαίνεται ότι αρχίσαμε να καταλαΒαινόμαστε. Ας πούμε ότι αντιπροσωπεύω τα συμφέροντα συγκεκριμένων αν­θρώπων. Σημαντικών ανθρώπων. Ανθρώπων που είναι έν­θερμοι θαυμαστές της μνήμης του Ντουρούτι και θεωρούν ότι διαπράττετε ιεροσυλία... Ε... είπα μόλις ιεροσυλία; Α, τι ανοησία!» είπε ο Perez, γελώντας θεατρινίστικα. «Στο κάτω-κάτω είμαστε δημοκρατικοί... δεν υπάρχει θεός. Όπως έλεγα, σε αυτούς τους ανθρώπους φαίνεται ανάξιο

95

το να καταλήξει κάποιος στο λανθασμένο συμπέρασμα ότι ο Ντουρούτι πέθανε με άλλον τρόπο πέραν αυτού που επί­σημα έχει καταγραφεί, κηλιδώνοντας έτσι τη μνήμη του. Για λόγους που ας μην μας απασχολήσουν τώρα, μάθαμε για την έρευνά σου και -πίστεψέ το ή όχι- βρισκόμαστε εδώ για να σου προσφέρουμε χείρα βοήθειας στην αποστολή σου».

«Πες στους ανθρώπους που λες πως εκπροσωπείς πως εί­μαι ευγνώμων για την προθυμία τους» απάντησε ο Duran με μελετημένο σαρκασμό, «θα μπορούσα να ρωτήσω με ποιον τρόπο προτίθεστε να με Βοηθήσετε;»

«Με έναν πολύ απλό τρόπο. Επισπεύδοντας την κουραστι­κή αποστολή που έχει πέσει στην πλάτη σου. θα σου πω το τελικό συμπέρασμα της αναφοράς που ,θα υποβάλεις στους ανθρώπους που σου ανάθεσαν την έρευνα. Δε ξέρω σε τι συμπεράσματα έχεις φτάσει ως τα τώρα ταγματάρχη, αλλά επίτρεψέ μου να σου πω ότι ο Ντουρούτι πέθανε από φασιστική σφαίρα. Αυτό συνέβη. Μόνο αυτό χρειάζεται να ξέρεις και αυτό θα γράψεις στην αναφορά σου».

«Και αν τα ευρήματά μου δε συμφωνούν με αυτά που εί­πες;»

«Όπως ήδη σου είπα, τα συμπεράσματά σου θα είναι εσφαλ­μένα. Και για το δικό σου συμφέρον, ελπίζω να συμπίπτουν με αυτά που λέω. Ειδάλλως θα είναι πολύ μεγάλο κρίμα, ταγματάρχη. Δε θα υπάρχει τίποτα αξιοσημείωτο σε ένα ταγματάρχη, λόγου χάρη, που μια σφαίρα θα τον σκοτώσει κατά την ηρωική υπηρεσία του. Το ξέρεις όμως ήδη. Τα έχει αυτά ο πόλεμος, συμβαίνουν ατυχήματα».

«Με απειλείς Perez;»

96

0 Perez κοίταξε ειρωνικά ίσια μέσα στα μάτια του Duran. «Ποτέ δεν απειλώ ταγματάρχη. ΚατάλαΒέ το. Ένας κύριος δεν απειλεί. Απλό θέλω να προειδοποιώ τους άλλους, όταν ένα θέμα με αφορά, σχετικά με τις πιθανές συνέπειες τοον πράξεών τους. θεωρώ ότι τελειώσαμε ταγματάρχη, θα μου επιτρέψεις. Υπάρχουν και άλλα ζητήματα που απαιτούν την ενασχόλησή μου. Καλό απόγευμα».

0 Perez πήρε το καπέλο του κάνοντας νεύμα στον Aranda, που δεν είχε πει τίποτα καθ' όλη τη συζήτηση, και σι δυο τους εγκατέλειψαν το δωμάτιο. Οι υποψίες του Fernandez Duran είχαν επιβεβαιωθεί. Και κάποιος άλλος ήξερε γ ια την αποστολή του, κάποιος που κατά τα φαινόμενα ενδία- φερόταν να συντηρήσει την επίσημη εκδοχή και ήταν δι α­τεθειμένος να καταφύγει σε ακραία μέσα για να επιτύχει αυτό τον σκοπό. Για αυτό δεν υπήρχε αμφιβολία. Ξαφνικά θυμήθηκε πως ήταν βρώμικος καιλασπωμένος και αποφά­σισε να κάνει το μπάνιο που τόσο πολύ χρειαζόταν.

97

V.

Αφού "τσίμπησε" στο εστιατόριο του ξενοδοχείου, ο Duran έφυγε στις 4:30 για τη checa της Calle Fomento. Η σκέψη του ακόμα περιστρεφόταν γύρω από την παράξενη συνά­ντηση που είχε στο δωμάτιό του λίγες ώρες νωρίτερα. Αν πίστευε τη συζήτηση που είχε το προηγούμενο βράδυ με τον υπουργό, η παρουσία του στη Μαδρίτη δεν ήταν κατα- γεγραμμένη, ούτε η αποστολή που του είχε ανατεθεί. Παρ' όλα φαίνεται πως κάποιοι ήταν ενήμεροι. Στις 4:55 έφτασε στο γραφείο του. Ο υπολοχαγός Alcazar ήταν ήδη εκεί. 0 Duran αποφάσισε να μην αναφέρει το περιστατικό του ξε­νοδοχείου, προς το παρόν τουλάχιστον.

«Καλησπέρα Alcazar» είπε ο Duran καθώς καθόταν.

«Καλησπέρα ταγματάρχη. Ο δόκτωρ Santamaria έφτασε πριν από πέντε λεπτά. Περιμένει στο διπλανό δωμάτιο».

«Ας περάσει».

99

0 Alcazar βγήκε από το δωμάτιο για να επιστρέφει λίγες στιγμές αργότερα συνοδευόμενος από έναν άνδρα. 0 υπο- λοχαγός παραμέρισε από την πόρτα για να του επιτρέψει να περάσει. Ήταν τριαντα-κάτι χρονών και παρά τη φθαρμένη και τσαλακωμένη αμφίεσή του, τα ρούχα του ήταν κομψά και είχε λεπτούς τρόπους. 0 Duran σηκώθηκε και πήγε να του σφίξει το χέρι.

«Καλησπέρα. Είμαι ο ταγματάρχης Fernandez Duran» χαι­ρέτισε εγκάρδια τον γιατρό. «Πρέπει να είσαστε ο δόκτωρ Santamaria. Συγνώμη που σας απέσπασα από τα καθήκο­ντα σας. θα θέλατε έναν καφέ;»

«Ναι, παρακαλώ» απάντησε ο Santamaria. «Συγχωρήστε μου την εμφάνιση αλλά "πνιγόμασταν" στη δουλειά στο νο­σοκομείο, όλη την προηγούμενη νύχτα, μέχρ'ι και το πρωί. Δεν έχω κοιμηθεί περισσότερο από δύο ώρες».

«θα προσπαθήσουμε να μη σας ταλαιπωρήσουμε. Παρακα­λώ καθίστε. Alcazar, φέρε έναν καφέ στον γιατρό».

«Τι αφορά αυτή η κατάθεση, ταγματάρχη;» ρώτησε ο Santamaria καθώς ο Alcazar έβγαινε από το δωμάτιο.

«θα σας εξηγήσω. Σχηματίζουμε μια αναφορά για τον θά­νατο του Ντουρούτι, την 20η Νοεμβρίου του περασμένου χρόνου. Οι πληροφορίες λένε πως ήσασταν ο γιατρός που τον περιέθαλψε όταν μεταφέρθηκε στο νοσοκομείο. Σω­στά;»

«Εν μέρει. Συμμετείχα και εγώ στην ομάδα του νοσηλευ­τικού προσωπικού, μαζί με τους γιατρούς Moya Prats και Martinez Fraile».

100

«Είσαστε όμως ο επικεφαλής του Υγειονομικού της φά­λαγγας. Σωστά;»

«Ναι».

«Και ασχοληθήκατε προσωπικά με την περίθαλψη του τραυματία. Σωστά;»

«Ας πούμε πως ήμουν ο γιατρός που ασχολήθηκε περισ­σότερο».

0 Alcazar επέστρεψε στο δωμάτιο και πρόσφερε τον καφέ στον γιατρό. «Σε ευχαριστώ υπολοχαγέ. Όπως και να έχει ταγματάρχη, ότι είχα να πω, το είπα τότε. Ακόμα δεν κατα­λαβαίνω τη σκοπιμότητα αυτής της κατάθεσης».

«Δεν υπάρχει κάποιος ιδιαίτερος λόγος γιατρέ. Μόνο που θα ήθελα να ακούσω ο ίδιος το τι έγινε στο νοσοκομείο όταν μεταφέρθηκε εκεί ο Ντουρούτι. Μπορείτε σας παρακαλώ να ανακαλέσετε στη μνήμη σας τα γεγονότα;»

«Πολύ καλά. Είχα υπηρεσία στο Συνομοσπονδιακό Στρα­τιωτικό Νοσοκομείο το οποίο, όπως θα γνωρίζετε, λει­τουργεί στο ξενοδοχείο Ritz. Κατά τις δύο το μεσημέρι, ένα αυτοκίνητο έφτασε εσπευσμένα με τρεις ανθρώπους, ένας εκ των οποίων έφερε ένα τραύμα από σφαίρα στο στήθος. Αμέσως αναγνώρισα τον Ντουρούτι ως τον τραυματία. Επί­σης αναγνώρισα στους άντρες που τον συνόδευαν, τον οδη­γό του, Julio Graves και τον λοχία Jose Manzana. 0 δόκτωρ Moya και εγώ αναλάβαμε τον Ντουρούτι, καθαρίσαμε και εξετάσαμε το τραύμα...»

«Συγνώμη γιατρέ. Αυτά τα γεγονότα μού είναι ήδη γνωστά» παρενέΒη ο Duran με όση ευγένεια μπόρεσε να επιστρα-

ιοι

τεύσει. «Περιλαμβάνονται στην αναφορά, θα προτιμούσα να μου παρέχετε άλλα στοιχεία, πέραν αυτών που είναι καταγεγραμμένα. θα ήθελα λεπτομέρειες, θα ήθελα τις προσωπικές σας εντυπώσεις. Οτιδήποτε, ασχέτως του πόσο ασήμαντο μπορεί να σας φαίνεται, θα μπορούσε να αποδειχτεί πολύτιμο για εμάς. Υπάρχει κάποια αξιοσημεί­ωτη λεπτομέρεια που ανακαλείτε σχετικά με τα άτομα που συνόδευαν τον Ντουρούτι στο νοσοκομείο;»

«Όπως;»

«Είπαν οτιδήποτε ή έκαναν κάποιο σχόλιο, παρείχαν την όποια αιτιολόγηση για όοα είχαν συμβεί; Μίλησαν σε οποιονδήποτε άλλο κατά την παρουσία τους στο νοσοκο­μείο; Ακόμα, σας είπε οτιδήποτε ο τραυματίας ή είδες κάτι σε αυτόν που να σε έκανε να υποπτευθείς ότι ^άτι δεν πάει καλά;»

0 δόκτωρ Santamaria κοίταξε δυσαρεστημένος τον Duran.

«Ταγματάρχη, η δουλειά μου δε συνίσταται στο να κάνω κρίσεις ή να εκφράζω υποψίες. Η δουλειά μου συνίσταται στο να σώζω ζωές. Και όταν εργάζομαι, δίνω σε αυτό την πλήρη προσοχή μου».

«Το γνωρίζω γιατρέ» απάντησε ο Duran κατευναστικά. «Και σας συγχαίρω για αυτό, όμως η οποιαδήποτε λεπτο­μέρεια μπορέσετε να ανακαλέσετε, όσο ασήμαντη και αν φαίνεται, θα μπορούσε να αποδειχτεί χρήσιμη για εμάς».

«θυμάμαι» συνέχισε απρόθυμα ο Santamaria, σαφώς δυ­σαρεστημένος, «ότι ο Manzana και ο Graves είχαν τρομε­ρή ένταση, κάτι όμως που είναι κατανοητό δεδομένων των

102

συνθηκών, και ψιθύριζαν ο ένας στον άλλον, ενώ συχνά φαινόταν να ανεβαίνει και η μεταξύ τους ένταση. Σύντομα αφού μας παρέδωσαν τον τραυματία, έφυγαν από το νοσο­κομείο και δεν τους ξαναείδα πριν τη νύχτα, οπότε και επέ­στρεψαν. Όσο για τον Ντουρούτι, εξετάσαμε το ενδεχόμενο να τον χειρουργήσουμε, όχι για να αφαιρέσουμε κάποια σφαίρα, καθώς το τραύμα ήταν διαμπερές και υπήρχε πύλη εξόδου στην πλάτη, αλλά περισσότερο για να αντιμετωπί­σουμε την εσωτερική αιμορραγία. Μη μπορώντας να κατα­λήξουμε σε μία απόφαση, καθώς μια χειρουργική επέμβα­ση θα μπορούσε ενδεχομένως να προκαλέσει χειρότερες επιπλοκές, αποφασίσαμε να συμβουλευτούμε τον δόκτωρ Bastos Ansart, ένα γιατρό αναγνωρισμένης φήμης και εμπειρίας. Συνέβη να εργάζεται σε ένα άλλο νοσοκομείο της CNT που στεγαζόταν στο παρακείμενο Hotel Palace. Κάποιοι πολιτοφύλακες πήγαν επειγόντως να τον φέρουν και επέστρεψαν σε περίπου δεκαπέντε λεπτά. Ο δόκτωρ Bastos εξέτασε το τραύμα και η διάγνωσή του ήταν πως δεν υπήρχε ελπίδα, πως ο τραυματισμός αναπόφευκτα θα απέ- βαινε θανάσιμος καθώς η σφαίρα ορίζοντιως είχε περάσει από το άνω μέρος της κοιλιακής περιοχής, προκαλώντας βλάβη σε ςωτικά όργανα, ακόμα και στο περικάρδιο, καθι­στώντας ανούσια μια χειρουργική επέμβαση».

«Συγνώμη γιατρέ, είπες πως το τραύμα ήταν οριζόντιο;»

«Ναι» απάντησε ο Santamaria. «Αυτό καταδεικνύουν η πύλη εισόδου, λίγο κάτω από την αριστερή θηλή, και η πύλη εξόδου, στο κέντρο της πλάτης, θα μπορούσαμε να πούμε πως η βολίδα ακολούθησε κυριολεκτικά μια οριζό­ντια πορεία».

«Όλη αυτή την ώρα, ο τραυματίας είχε τις αισθήσεις του; Μίλησε σε εσάς ή οποιονδήποτε άλλο;»

103

«Παρέμενε διαρκώς σε μια κατάσταση ημι-συνείδησης. Διαρκώς αναμασούσε δυο-τρεις χωρίς νόημα φράσεις. Επίσης, προκειμένου να ανακουφίσουμε τους πόνους του, του παρείχαμε ενδοφλεβίως ένα διάλλειμα μορφίνης το οποίο τον έκανε "κοτόπουλο"».

0 Fernandez Duran ερμήνευσε την απάντηση και την ακό­λουθη παύση του γιατρού ως σημάδια αμφιβολίας, αναπο- φασιοτικότητας. Σκόπευε να συνεχίσει να τον "σκαλίζει".

«Σύμφωνα με τη διάγνωση του δόκτορα Bastos Ansart αποφασίσατε απλώς να περιμένετε το κατά τα φαινόμενα αναπόφευκτο και έτσι ο τραυματίας αφέθηκε με εσάς ως μοναδικό θεράποντα, θυμάστε να σας είπε το οτιδήποτε σε αυτή τη φάση;»

«Σας έχω ήδη απαντήσει αρνητικά ταγματάρχη» είπε δυνα­τά ο εκνευρισμένος Santamaria. «Αν είχε συμβεί κάτι, δε θα είχα λόγο να το κρύψω».

«Συγνώμη γιατρέ. Δεν είχα πρόθεση να σας "τσιτώσω"» δι- καιολογήθηκε ο Duran με συγκαταβατική φωνή. «θα μου επιτρέψετε μια ακόμα ερώτηση. Αν και τα όπλα δεν είναι ο τομέας σας, θα πρέπει όμως να έχετε αντιμετωπίσει πολλά τραύματα. Τι διαμετρήματος θα λέγατε ότι ήταν η σφαίρα που σκότωσε τον Ντουρούτι;»

«Δε μπορώ να είμαι σίγουρος αλλά θα έλεγα ότι ήταν largo των 9 χιλιοστών».

«Μια τελευταία ερώτηση γιατρέ. Σύμφωνα με τις έρευ- νές μας, είπατε σε κάποιον πως το δερμάτινο τζάκετ του Ντουρούτι είχε ίχνη από καύση πυρίτιδας, προερχόμενης από πυροβολισμό. Ένας πυροβολισμός που με ΒεΒαιότη­

104

τα "έπεσε" από πάρα πολύ κοντινή απόσταση. Ισχύει αυτό γιατρέ;»

0 γιατρός χλόμιασε. Το πρόσωπό του τσιτώθηκε σα μάσκα. Ήταν μια εντυπωσιακή εικόνα.

«Δε θυμάμαι να έχω πει σε οποιονδήποτε σχετικά με αυτό το ζήτημα» απάντησε διατακτικά. «Ποιος σας το είπε;»

«Δεν έχει σημασία» απάντησε ο Duran με ένα "χαλαρό" προσποιητό χαμόγελο, «θέλω μόνο να ξέρω αν ισχύει ή όχι».

0 γιατρός έκανε μια γκριμάτσα και απάντησε διατακτικά. «Ναι, ισχύει. Το δερμάτινο τζάκετ του τραυματία έχει ση­μάδια από κάψιμο, από καύση πυρίτιδας, σημάδια που εν­δεχομένως -και δίνω έμφαση στο "ενδεχομένως"- θα μπο­ρούσαν να έχουν προκληθεί από πυροβολισμό σε κοντινή απόσταση».

«Γνωρίζετε που Βρίσκεται τώρα αυτό το τζάκετ; θα ήταν χρήσιμο το να το εξετάσουμε».

«Φοβάμαι πως δε γνωρίζω. Τα ρούχα και τα προσωπικά αντικείμενα του Ντουρούτι πάρθηκαν από μέλη της φά­λαγγας. Υποθέτω ότι δόθηκαν στην οικογένεια».

«Σας ευχαριστώ γιατρέ» κατέληξε ο Duran. «Δεν έχω άλ­λες ερωτήσεις. Μπορείτε να φύγετε όποτε θέλετε».

«Σας ευχαριστώ ταγματάρχη» απάντησε ο Santamaria κα­θώς σηκωνόταν από το κάθισμά του. «Ελπίζω να σας φά­νηκα χρήσιμος και ειλικρινά ελπίζω να ανακαλύψετε αυτό που ψάχνετε, ό,τι κι αν είναι».

105

«Δεν θα αφήσω "πέτρα πάνω σε πέτρα", γιατρέ. Να είστε σίγουρος για αυτό. Καλό απόγευμα». 0 δόκτωρ Santamaria βγήκε από το δωμάτιο.

«Δε ξέρω τι είναι αυτό που δεσμεύει αυτόν τον άνθρωπο, Alcazar» είπε ο Fernandez Duran στρεφόμενος προς τον υπολοχαγό «αλλά σίγουρα ξέρει περισσότερα απ' όσα μας λέει. Δε μας λέει ψέματα, αλλά δεδομένης της θέσης του και κυρίως της εμπλοκής του στις τελευταίες στιγμές του περιστατικού, είμαι κάτι παραπάνω από Βέβαιος πως γνω­ρίζει λεπτομέρειες που, για τον όποιο λόγο, είναι διατακτι­κός να μας πει».

«Αυτή είναι και η δική μου εντύπωση, ταγματάρχη. Κάποια στιγμή, κατά τη διάρκεια της κατάθεσης, μου έγινε αντιλη­πτό ότι Βρισκόταν στα όριά του».

V«Ακριβώς Alcazar. Αλλά ας δουλέψουμε στη βάση των όσων μας είπε και όχι όσων ενδεχομένως μας έκρυψε. Σου έκανε εντύπωση κάποιο σημείο της κατάθεσής του;»

«Όχι κάτι ιδιαίτερο. Εκτός από το ότι επιβεβαίωσε την κα­τάθεση του Bonilla σχετικά με το τζάκετ. Έχουν επίσης ση­μασία τα όσα είπε σχετικά με το διάλογο και τους έντονους ψίθυρους μεταξύ Manzana και Graves, όταν έφτασαν στο νοσοκομείο. Τίποτα άλλο πέρα από αυτά».

«Στο έχω πει χίλιες φορές, Alcazar. Το να παρακολουθείς, αυτό είναι το κλειδί. Όχι απλά το να ακούς...» Εκείνη ακρι­βώς τη στιγμή ένα χτύπημα στην πόρτα διέκοψε τη συζή­τησή τους.

«Περάστε».

Ένας στρατιώτης άνοιξε την πόρτα. «Συγνώμη ταγματάρ­χη» είπε με εκνευρισμένη φωνή «αλλά ένας λοχίας που

106

έχει έρθει, λέει πως έχει ραντεβού μαζί σας. Απαίτησε να σας ενημερώσω».

«Ας περάσει».

Ένας άντρας μεσαίου ύψους μπήκε στο γραφείο. Είχε μελα­ψό δέρμα, έντονη και εκφραστική σκούρα ματιά, είχε αρχί­σει να κάνει καράφλα και τον διακατείχε ένας αλαζονικός μιλιταριοτικάς αέρας. Στάθηκε μπροστά στον Fernandez Duran, σιωπηλά εξετάζοντας τον. Εν τέλει αποφάσισε να μιλήσει.

«Λοχίας Jose Manzana. Εσείς υποθέτω ότι είσαστε ο ταγ­ματάρχης Fernandez Duran».

«Υπέθςσες σωστά, λοχία».

«Δε θέλω να φανώ αγενής αλλά έχω πολύ σοβαρές υπο­χρεώσεις στο μέτωπο της Αραγονίας, υποχρεώσεις τις οποίες αμελώ προκειμένου να δώσω αυτή την κατάθεση. Αν θέλετε, ας ξεκινήσουμε το συντομότερο δυνατόν».

«Πολύ καλά λοχία. θα προσπαθήσω να μη σε καθυστερή­σω. Πάρε σε παρακαλώ μια καρέκλα».

0 Manzana κάθισε και ο Duran δεν "κόλλησε” σε τυπικότη- τες αλλά μπήκε κατευθείαν στο θέμα.

«Σου αναφέρθηκε η αιτία αυτής της κατάθεσης, λοχία;» ρώτησε ο Duran.

«Όχι».

«Ερευνούμε τις συνθήκες σχετικά με το θάνατο του αν­θρώπου που μέχρι και πρόσφατα ήταν ο διοικητής σου. Παίρνουμε καταθέσεις από οποιονδήποτε ήταν παρών ή

107

κατά τον όποιο τρόπο έχει γνώση του περιστατικού. Για αυτό Βρίσκεσαι εδώ λοχία».

0 Manzana κοίταξε παρατηρητικά τον Duran με ένα μίγμα προκλητικότητας και ειρωνείας στο Βλέμμα του.

«Υπαινίσσεσαι ότι έχω κάτι να πω σχετικά'με το περιστατι­κό, κάτι που να μην έχει ήδη ξεκαθαρίσει και να μη Βρίσκε­ται ήδη στην επίσημη αναφορά μου, ταγματάρχη;»

0 Duran ανταπέδωσε με ένα παρατηρητικό Βλέμμα και σαρκαστικά απάντησε: «Δε ξέρω λοχία. Για αυτό ακριβώς το λόγο Βρισκόμαστε εδώ. Για να μάθουμε».

Για μια στιγμή, ο Manzana συνέχισε να παρατηρείτοΥ Duran με τον ίδιο υπεροπτικό τρόπο. Μετά φάνηκε να χαλαρώνει, χαμογέλασε ειρωνικά και κάθισε Βολικά στσκάθιομά του.

«Τι ακριβώς θέλετε να μάθετε ταγματάρχη; ΛάΒαμε μια αναφορά ότι γινόταν χαμός στην πανεπιστημιούπολη, ο Ντουρούτι τροποποίησε τα σχέδιά του και αποφάσισε να πάμε πρώτα από την περιοχή του πανεπιστημιακού νοσο­κομείου. Πηδήξαμε στο αμάξι και πήγαμε εκεί».

«Ποιοι μπήκατε στο αμάξι, λοχία;»

«Ο Graves οδηγούσε, ο Ντουρούτι και εγώ κάτσαμε στα πίσω καθίσματα».

«Κάνατε τη διαδρομή μόνοι ή κάποιο άλλο όχημα προπο­ρευόταν;»

«Δε θυμάμαι. Μπορεί να ακολουθήσαμε το όχημα του αγ­γελιοφόρου καθώς επέστρεφε στη μονάδα του. Αυτό που θυμάμαι είναι πως ο Ντουρούτι ήταν εξοργισμένος. Είχε

108

μάθει από τον αγγελιοφόρο ότι εκείνο το πρωί είχαμε οπι­σθοχωρήσει μπροστά στους φασίστες στο πανεπιστημιακό νοσοκομείο, ότι το ηθικό των ανδρών μας ήταν πεσμένο και πολλοί σκέφτονταν να αποσυρθούν. Αυτά συζητούσαμε μέσα στο αμάξι όταν φτάσαμε σε κάποια μικρά ξενοδοχεία που βρίσκονται στο τέρμα της Avenida del Valle. Τότε είδα­με μια ομάδα πολιτοφυλάκων οι οποίοι φαίνονταν να έχουν αποσυρθεί από το μέτωπο της πανεπιστημιούπολης. Αυτή η συνάντηση ενόχλησε ακόμα περισσότερο τον Ντουρούτι και είπε στον Julio Graves να παρκάρει το αυτοκίνητο. 0 Ντουρούτι πετάχτηκε έξω από το αμάξι και όρμησε προς τους πολιτοφύλακες. Τον ακολούθησα. Τους ζήτησε να σηκωθούν και τους ρώτησε τι έκαναν εκεί. Περιττό να πω ότι αυτοί διαμαρτυρήθηκαν και είπαν πως επί πέντε μέρες ήταν νηστικοί και άυπνοι. 0 Ντουρούτι τούς έθαλε τις φω­νές και τους είπε πως δεν τους άξιζε ούτε ξεροκόμματο εάνάφηναντουςφασίστεςνα καταλάΒουντη Μαδρίτη.Τους είπε πως το καθήκον τους Βρισκόταν στο μέτωπο. Πως όλη η Μαδρίτη και ίσως το μέλλον των εργατών της Ισπανίας κρεμόταν από τα χέρια τους και πως δεν θα έπρεπε να τους απογοητεύσουν. Αυτοί οι τύποι που ήταν πολύ νέοι, κάποιοι από αυτούς ήταν σχεδόν παιδιά, ντράπηκαν και ξεκίνησαν να επιστρέφουν στη ζώνη πυρός ενώ ο Ντουρούτι στράφη­κε προς το αυτοκίνητο».

«Τι συνέβη τότε λοχία;»

«Πήγα και άνοιξα την πίσω πόρτα και καθώς ο Ντουρούτι έσκυβε για να μπει στο αμάξι, έπεσε σαν κούτσουρο στο έδαφος, αιμορραγώντας. Μπορούσαμε να δούμε κάποιους που βρίσκονταν στα παράθυρα του πανεπιστημιακού νο­σοκομείου, οπλισμένους με τουφέκια. Υποθέσαμε ότι κά­ποιος από αυτούς έκανε τη Βολή. Τον φορτώσαμε στο αμάξι

109

όσο καλύτερα μπορούσαμε και αμέσως ξεκινήσαμε για το πλησιέστερο νοσοκομείο, το Συνομοσπονδιακό Στρατιωτι­κό Νοσοκομείο που στεγάζεται στο ξενοδοχείο Ritz».

«Ήσουν και εσύ τραυματίας εκείνη τη μέρα, λοχία;» ρώτη­σε ο Duran.

«Ναι, είχα το χέρι μου σε νάρθηκα. Είχα χτυπηθεί στο δεξί χέρι λίγες μέρες νωρίτερα».

«Συνέχισε».

«Φτάσαμε στο νοσοκομείο και παραδώσαμε τον Ντουρούτι στα χέρια του δόκτωρ Santamaria, του προϊστάμενου του Υγειονομικού της φάλαγγας. Αμέσως μετά φύγαμε από το νοσοκομείο για να βρούμε τον Ricardo Rionda, ένα μέλος της Επιτροπής Πολέμου της φάλαγγας, προκέιμένου να τον ενημερώσουμε για όσα είχαν συμβεί. Αφού τον βρήκαμε και του τα είπαμε, μας διέταξε να μην πούμε σε κανέναν τίποτα σχετικά με το περιστατικό μέχρις ότου να ξεκαθα­ρίσει η υπόθεση. Κατόπιν επιστρέψαμε στο νοσοκομείο για να μάθουμε νέα του Ντουρούτι. Πέθανε νωρίς εκείνο το πρωί».

«Ήσουν οπλισμένος εκείνη την ημέρα;»

«Τριγυρνούσαμε στο μέτωπο της Μαδρίτης, ταγματάρχη. Εννοείται ότι ήμασταν οπλισμένοι. 0 Ντουρούτι είχε ένα 45αρι Colt και εγώ ένα naranjero».

«Το naranjero που φαίνεται ότι έχασες εκείνη τη μέρα, σω­στά;» ρώτησε ο Duran.

Για μια στιγμή, η ψυχραιμία του Manzana τον εγκατέλειψε και κοίταξε έκπληκτος τον Duran. Μόνο όμως για μια στιγ­μή. Επανέκτησε αμέσως την απάθειά του.

ιιο

«Όντως, ταγματάρχη. Δεν το ξαναβρήκα. Φαντάζομαι ότι μέσα στο χαμό της ημέρας, κάπου πρέπει να το ξέχασα και γαμώτο δεν το ξαναβρήκα».

«Κάτι άλλο που έχεις να προσθέσεις στη ιστορία σου;»

«Ό χι».

«Μπορείς να φύγεις λοχία» είπε ο Duran, εμφανώς προ­βληματισμένος. «Δε θα σε χρειαστούμε άλλο προς το πα­ρόν, ενημέρωσέ μας όμως πότε σκοπεύεις να φύγεις από τη Μαδρίτη».

«Σκοπεύω να φύγω αύριο, αργά το πρωί» απάντησε ο Manzana, «μέχρι τότε μπορείτε να με βρείτε στο επιτελείο, στην Calle Miguel Angel. Καλό απόγευμα ταγματάρχη».

0 Manzana πήρε το καπέλο του από το τραπέζι και στράφη­κε για να ρίξει στον Duran μια τελευταία προκλητική μα­τιά. Χωρίς άλλη λέξη διέσχισε με δρασκελιές το δωμάτιο, κοπανώντας την πόρτα πίσω του.

«Παράξενο άτομο θα έλεγες, Alcazar».

«Ναι, σκληρός χαρακτήρας».

«Και πως σου φάνηκε λοιπόν η κατάθεση του λοχία Manzana;»

Ο Alcazar δίστασε. Υπό το πρίσμα των λανθασμένων ερμη­νειών του σε προηγούμενες καταθέσεις, δεν ήθελε να φα­νεί ξανά "λίγος" ενώπιον του Duran.

«Δε μπορώ να πω, ταγματάρχη» ξεκίνησε επιφυλακτικά. «Μου φαίνεται ότι τα γεγονότα ουσιαστικά συμφωνούν με τις καταθέσεις των προηγουμένων μαρτύρων».

0 Duran σιώπησε για μερικές στιγμές, χαμένος στις σκέ­ψεις του. Στο τέλος όμως, "έσκασε" ένα χαμόγελο και πήρε μια Βαθιά ανάσα, όπως έκανε κάθε φορά που ήταν να ανα­κοινώσει τα συμπεράσματά του στον Alcazar.

«Ας ξεκινήσουμε με μια υπόθεση. Από τΰ αρκετά πιθανό γεγονός ότι όλοι όοοι κατέθεσαν να μη μας είπαν όλα όσα γνώριζαν, για να μην πω ότι μας είπαν ψέματα. Σου φαίνε­ται πιθανό, υπολοχαγέ;»

«Μου φαίνεται σα μια καλή αφετηρία, ταγματάρχη».

«Σωστά. Σε αυτή τη βάση, οι Graves, Bonilla, Manzana και Angulo -και σημειωτέον ότι ο τελευταίος δεν ήταν καν αυ- τόπτης μάρτυρας- συμφωνούν ότι ο Ντουρούτι χτυπήθηκε καθώς ετοιμαζόταν να μπει στο αυτοκίνητο, ξωστά;»

«Έτσι είναι».

«Ας επικεντρώσουμε σε αυτό το σημείο-κλειδί. Ακρι­βώς τη στιγμή όπου ο Ντουρούτι τραυματίζεται. Τη στιγ­μή που κάποιος τον πυροβολεί. Ανακεφαλαιώνω λοιπόν. Ο Bonnila δεν είδε ακριβώς τη στιγμή του τραυματισμού του Ντουρούτι καθώς το δικό του όχημά προπορευόταν. Είδε μόνο την επιτόπια στροφή που έκανε το αμάξι του Ντου­ρούτι. Ούτε ο Julio Graves την είδε καθώς βρισκόταν στη θέση του οδηγού και είχε την πλάτη γυρισμένη. Μόνο οι Manzana και Angulo -και επαναλαμβάνω ότι ο τελευταί­ος δεν ήταν καν αυτόπτης μάρτυρας- περιγράφουν αυτή τη στιγμή. Μπορείς να μου διαβάσεις αυτό το σημείο στην κα­τάθεση του Angulo;»

«...ο Ντουρούτι τότε επέστρεψε στο αμάξι του. Την ώρα που άνοιγε την πόρτα για να μπει, ένας πυροβολισμός ακούστη- κε. Ο Ντουρούτι κατέρρευσε τραυματισμένος...»

112

«Πολύ ωραία» τον διέκοψε ο Duran. «Τώρα διάΒασέ μου το ίδιο σημείο της κατάθεσης του Manzana».

«...πήγα και άνοιξα την πίσω πόρτα και καθώς ο Ντουρούτι έσκυβε για να μπει στο αμάξι, έπεσε σαν κούτσουρο στο έδαφος, αιμορραγώντας...»

«Αρκεί αυτό προς το παρόν, υπολοχαγέ. Τώρα πήγαινε στην κατάθεση του Santamaria, εκεί που περιγράφει το τραύμα του Ντουρούτι».

«Χχμμμ... μισό λεπτό». 0 Alcazar ξεφύλλισε στα γρήγο­ρα τις σημειώσεις που είχε κρατήσει στην κατάθεση του γιατρού. «Α, νάτο:"... αυτό καταδεικνύουν η πύλη εισόδου, λίγο κάτω από την αριστερή θηλή, και η πύλη εξόδου, στο κέντρο της πλάτης, θα μπορούσαμε να πούμε πως η Βολίδα ακολούθησε κυριολεκτικά μια οριζόντια πορεία..."»

«Μπορείς να μου εξηγήσεις λοιπόν Alcazar, πως γίνεται μια σφαίρα που -θεωρητικά- ρίχτηκε από απόσταση εξσ- κοσίων μέτρων σε κάποιον που σκύβει για να μπει σε αυτο­κίνητο, να του προκαλέσει ένα τραύμα που ακολουθεί μια κυριολεκτικά οριζόντια πορεία, μπαίνοντας από το στήθος και βγαίνοντας από την πλάτη; Η βολή πρέπει να έγινε πιο χαμηλά ακόμα και από το ίδιο το θύμα, προκειμένου να χτυπήσει κάποιον που σκύβει».

«Μια αδέσποτη σφαίρα ίσως που εξοστρακίστηκε στο έδα­φος;»

«Πιθανόν. Από την άλλη όμως, έχω κάθε λόγο να πιστεύω ότι τη συγκεκριμένη στιγμή η περιοχή δε βρισκόταν υπό εχθρικά πυρά. Φέρε στο μυαλό σου την κατάθεση του Manzana. Νομίζω ότι είπε κάτι σαν "... ο Ντουρούτι πε-

113

τάχτηκε έξω από το αμάξι και όρμησε προς τους πολιτο­φύλακες. Τον ακολούθησα. Τους ζήτησε να οηκωθούν και τους ρώτησε τι έκαναν εκεί...". Αυτό επιβεβαιώνει και η κατάθεση του Bonilla, ότι δηλαδή οι πολιτοφύλακες κάθο­νταν και λιάζονταν. Κάτι που Βέβαια δύσκολα συμβαίνει οε μια περιοχή που σαρώνεται από εχθρικά ήυρά. Επιπλέον, μια αδέσποτη σφαίρα διαμετρήματος largo των 9 χιλιο­στών που εξοστρακίζεται στο έδαφος και έχει ριχτεί από απόσταση εξακοσίων μέτρων, δεν έχει πλέον αρκετή δύ­ναμη ώστε να τραυματίσει διαμπερώς κάποιον. Το πολύ να έμπαινε στο σώμα του Ντουρούτι, χωρίς όμως να προκα- λέσει πύλη εξόδου. Και φυοικά θυμήσου το κάψιμο πάνω στο τζάκετ του. Κάθε ένδειξη συγκλίνει στο ότι ο πυροβο­λισμός έπεσε από κοντινή απόσταση και θέση χαμηλότερη από τον κορμό του Ντουρούτι, καθώς εκείνος έσκυβε για να μπει στο αυτοκίνητο».

«Όμως ταγματάρχη, αυτό θα μπορούσε να συμΒεί μόνο αν είχε πυροβολήσει κάποιος που κρυβόταν κάτω από το αμάξι και ξεπρόβαλε τη στιγμή ακριβώς που ο Ντουρούτι πήγε νε μπει σε αυτό. Κάτι τέτοιο όμως είναι απίθανο να συνέβη».

«Μπορεί νσ υπάρχει κάποιο άλλη, πολύ απλούστερη εξή­γηση, Alcazar. Πάντα υπάρχει».

«Δεν την αντιλαμβάνομαι, ταγματάρχη».

«Ότι η όλη ιστορία ήταν ένα τρομερό ατύχημα» είπε ο Duran με ένα πονηρό χαμόγελο, «όχι όμως έτσι όπως προ­σπάθησαν να μας το "πουλήσουν"».

«Ποιο είναι τελικά το συμπέρασμά σου;»

114

«Ας το οκεφτούμε μαζί, Alcazar. Αφού κατσάδιασε τους πολιτοφύλακες, ο Ντουρούτι μαζί με τον Manzana επι­στρέφουν στο αυτοκίνητο. Ακόμα, φαίνεται ότι η βολή έπε­σε από κοντινή απόσταση. 0 δόκτωρ Santamaria φάνηκε αιφνιδιασμένος όταν αποκαλύφθηκε ότι γνωρίζαμε αυτή τη λεπτομέρεια. Ακόμα κι έτσι όμως, θα μπορούσε να το αρνηθεί. Δε το έκανε. Αν και διατακτικά, το επιβεβαίω­σε».

«Έτσι είναι».

«Αυτή ακριβώς τη στιγμή, ποιοι ένοπλοι βρίσκονταν κοντά στον Ντουρούτι;»

«Οι πέντε πολιτοφύλακες, ο ίδιος ο Ντουρούτι και ο Manzana. Ίσως και ο Graves, αν και αυτό δεν είναι επιβε­βαιωμένο» απάντησε ο Alcazar μετά από μια στιγμή δι­σταγμού.

«Οι πολιτοφύλακες και ο Graves μπορούν να αποκλειστούν καθώς ο πυροβολισμός έπεσε από πάρα πολύ κοντινή από­σταση. Αλλιώς δε θα υπήρχαν τα σημάδια από την καύση της πυρίτιδας πάνω στο τζάκετ».

«Ταγματάρχη, υπονοείς ότι ο Ντουρούτι αυτοπυροβολή- θηκε με το ίδιο του το colt;» απόρησε ο αποσβολωμένος Alcazar.

«Όχι υπολοχαγέ. Η φορά της σφαίρας καθιστά απίθανο κάτι τέτοιο. Κάποιος όμως απομένει».

0 Alcazar γούρλωσε τα μάτια του.

«Πες μου κάτι, Alcazar. Πρόσεξες αν ο λοχίας Manzana εί­ναι δεξιόχειρας ή αριστερόχειρας;»

115

«Δεν το πρόσεξα».

«Μπορώ λοιπόν να οου πω ότι ο Manzana είναι δεξιόχει- ρας. Τον είδα την ώρα που έπαιρνε το καπέλο του για να φύγει καθώς και όταν έστρεφε το πόμολο της πόρτας. Και στις δύο περιπτώσεις χρησιμοποίησε το δεξίτου χέρι. Παρ’ όλα αυτά, αν είχε το δεξί του χέρι τραυματισμένο και σε νάρθηκα, τότε σε ποιον ώμο θα έλεγες ότι είχε κρεμασμένο το naranjero;»

«Τον αριστερό υποθέτω. Αυτή θα ήταν η λογική απάντη­ση».

«Και θα έλεγες ότι ένας δεξιόχειρας μπορεί να λειτουργεί επιδέξια όταν φέρει με το αριστερό ένα υποπολυΒόλο;»

«Με τίποτα, ταγματάρχη».

«Δε μπορώ να το αποδείξω, Alcazar, αλλά νομίζω ότι είμαι απόλυτα σίγουρος για το πώς έγιναν όλα. Όταν ο Ντουρού­τι έφτασε στο αμάξι, αυτός ή ο Manzana άνοιξαν την πίσω πόρτα. Ο Ντουρούτι έσκυψε για να μπει. Αυτή ακριβώς τη στιγμή, το naranjero του Manzana γλίστρησε από τον αρι­στερό του ώμο, έπεσε στο έδαφος και χτύπησε στην άσφαλ­το. θυμήσου πως κατ’ επανάληψη ζήτησα να επιβεβαιωθεί πως το όπλο που έφερε ο Manzana ήταν ένα naranjero. Δε ξέρω αν γνωρίζεις πως το naranjero είναι ένα από τα κα­λύτερα αυτόματα όπλα όσον αφορά την ταχυβολία και την ισχύ, θεωρείται όμως και ένα από τα πιο επικίνδυνα καθώς δεν έχει μοχλό ασφάλειας. Μπορείς να το δοκιμάσεις αν θέλεις, όμως σε παρακαλώ, αν θέλεις τη ζωή σου, κάντο με άδειο όπλο. Αρκεί ένα μαλακό χτύπημα οτο έδαφος για να δεις πόσο εύκολα θα "πέσει" ο επικρουστήρας. 0 άτυχος συνταγματάρχης Lopez Tienda ήταν και αυτός θύμα παρό­

116

μοιου ατυχήματος στην Extremadura, ούτε καν ένα μήνα προτού πεθάνει ο Ντουρούτι. Και θα σου πω ότι είναι συ­νήθης πρακτική, όταν βρίσκεσαι στην πολεμική ζώνη, το να έχεις οπλισμένο το τουφέκι σου σε περίπτωση που ανα­γκαστείς να το χρησιμοποιήσεις άμεσα. Όταν το naranjero του Manzana έπεσε στο έδαφος, εκπυρσοκρότησε. Καθώς ο Ντουρούτι έσκυβε για να μπει στο αυτοκίνητο αυτή ακρι­βώς τη στιγμή, είναι λογικό το να ακολουθήσει η σφαίρα που τον τραυμάτισε μια σχεδόν οριζόντια πορεία. Και αυτή ακριβώς τη στιγμή χάθηκε το όπλο του Manzana. Απλά το άφησε πίσω, ξεχνώντας το μέσα στο χαμό της στιγμής».

Στον Alcazar φαίνονταν ασύλληπτα τα όσα άκουγε και όμως, όλα φαίνονταν να κολλάνε τέλεια, σαν τα κομμάτια ενός παζλ. Ξεπερνώντας την έκπληξή του, ρώτησε: «Όμως ταγματάρχη, αν όλα ήταν ένα ατύχημα, γιατί όλη αυτή η προσπάθεια να συγκαλυφθεί; Γιατί να μην αναφερθεί το πώς έγινε το όλο πράγμα;»

«Στοιχειώδες αγαπητέ μου Alcazar. Όλοι επιθυμούσαν δι- ακαώς να αποσείσουν τις υποψίες μιας αυνομωσίας. Φα- ντάσου την κατάσταση: οι κομμουνιστές "σφάζονται" με τους αναρχικούς, σι αναρχικοί "σφάζονται" μεταξύ τους, οι μαρξιστές του P.O.U.M. συνεργάζονται με τους αναρχοσυν- δικαλιστές ενάντια στους κομμουνιστές οι οποίοι, με τη στήριξη των σοβιετικών, επιχειρούν να επιβάλλουν τις δι­κές τους "ρωσόφιλες" πολιτικές. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, το να επιχειρήσεις να εξηγήσεις πως ο θάνατος του Ντου­ρούτι ήταν απλώς ένα ατύχημα, είναι κάτι που δε θα γινό­ταν πιστευτό από κανέναν. Δεν θα ήταν παρά η αφορμή για ένα κύμα αλληλοκατηγοριών που θα κατέληγαν σε ανοιχτή σύγκρουση μέσα στην ίδια τη δημοκρατική κυβέρνηση. Και αυτό δε θα ήταν προς όφελος κανενός. Ήταν πολύ πιο εύ­

117

κολο να φταίει για όλα μια "καταραμένη φασιστική σφαί­ρα", καθώς οι φασίστες είναι ο κοινός εχθρός και όλοι θα ήταν ευτυχισμένοι».

«Και η κυβέρνηση,ταγματάρχη;»

«Η κυβέρνηση έχει δύο κύριες ενασχολήσεις. Μία, ότι η απώλεια ενός τόσο χαρισματικού ηγέτη σε ένα τόσο ηλίθιο ατύχημα, θα κατέστρεφε το ηθικό των στρατιωτών. Καλύ­τερα λοιπόν να φταίνε οι φασίστες έτσι ώστε να δώοουμε στους πολιτοφύλακες έναν ακόμα λόγο για να τους μισούν και έναν ακόμα λόγο για να πολεμούν. Και δεύτερη, ότι το να εξηγήσουμε πως το ατύχημα οφείλεται στην ακαταλλη- λόλητα του οπλισμού μας, θα οδηγούσε όχι μόνο στην πτώ­ση του ηθικού μας, αλλά σε μια απίστευτη απαξίωση του πολεμικού μας εξοπλισμού. Η κυβέρνηση δε θα μπορού­σε να παραδεχτεί το γεγονός ότι μαχόμαστε με όπλα που εννοείται ότι δεν είναι ελαττωματικά, είναι όμως σίγουρα ανασφαλή και ικανά να προκαλέσουν ατυχήματα. Αντιλαμ­βάνεσαι τις συνέπειες μιας τέτοιας παραδοχής;»

«Μπορώ να φανταστώ, ταγματάρχη».

«Έχει καλώς, Alcazar, θα ετοιμάσω την αναφορά μου. Επι­κοινώνησε με τη Βαρκελώνη και ανέφερε πως η δουλειά μας εδώ κατέληξε σε συμπέρασμα. Κανόνισε ένα ραντεβού με την κυβερνητική επιτροπή μέσα στις επόμενες τρεις μέ­ρες και κάνε όποιον διακανονισμό είναι αναγκαίος για να φύγουμε αύριο».

0 Fernandez Duran βγήκε από την τσέκα της Calle de Fomento και κατευθύνθηκε προς το ξενοδοχείο. Το σκοτάδι έπεφτε πάνω στη Μαδρίτη και ο ουρανός ακόμα απειλούσε με βροχή, θυμήθηκε το περιστατικό που συνέβη το από-

118

γεύμα στο δωμάτιο του ξενοδοχείου και τσέκαρε το δρόμο και από τις δυο πλευρές του. Δε φαινόταν κανείς. Ξεκίνησε να βαδίζει αργά και κουρασμένα με κατεύθυνση την Plaza de Santo Domingo, Βυθισμένος στις σκέψεις του. Αν και είχε φτάσει σε ένα ικανοποιητικό συμπέρασμα για την υπό­θεση, δε μπορούσε να αποσείσει ένα δυσάρεστο συναίσθη­μα απογοήτευσης. Σε αυτούς τους ταραγμένους καιρούς, δεν του ήταν ξεκάθαρο αν οι προσπάθειές του πραγματικά υπηρετούσαν ένα σκοπό. Τα πάντα παραήταν πολιτικά για αυτόν. Πολλά συμφέροντα διακυΒεύονταν. Ωστόσο, αι­σθανόταν περήφανος που ολοκλήρωσε τπν αποστολή του. Αναπολούσε τις μέρες που ήταν απλώς ένας αστυνομικός. Σκεφτόταν όλα εκείνα τα πράγματα που αυτός ο πόλεμος που κατέστρεφε την Ισπανία, είχε κλέψει από εκείνον. Όλα εκείνα που ήλπίζε πως μια μέρα θα επέστρεφαν σε αυτόν. Που ξέρεις; Αυτή μέρα μπορεί να μην αργούσε πολύ.

119

VI.

Εικοσιπέντε χρόνια μετά από αυτά τα γεγονότα, το 1961, ο ταγματάρχης Fernandez Duran δεν ήταν πια ταγματάρ­χης. Δεν ήταν καν ο Fernandez Duran. Αφού υπέμεινε τα σκαμπανεβάσματα του πολέμου για τρία ατελείωτα χρόνια, και αφού προσωπικά είχε παρέμΒει σε κάποια από τα κο­ρυφαία πολεμικά γεγονότα -έχοντας μάλιστα δει τι μοίρα επιφυλασσόταν στους συναδέλφους του από τους νικητές του Φράνκο όταν τέλειωσε ο πόλεμος- ο Fernandez Duran επέλεξε να εξαφανισθεί. Λίγες Βδομάδες μετά το τέλος του πολέμου, ο ταγματάρχης Fernandez Duran αναφέρθηκε ως αγνοούμενος και ποτέ δεν ξανακούστηκε κάτι γι’ αυτόν. Τα τελευταία είκοσι χρόνια ήταν ο "επιθεωρητής Lobato", έχοντας επιστρέφει στην παλιά του δουλειά ως αστυνομι­κός, αφού πρώτα κρύφτηκε για μερικούς μήνες μετά το τέ­λος του πολέμου. Μετά από μερικές δύσκολες στιγμές και με τη Βοήθεια κάποιων -λίγων- φίλων που είχαν επιβιώ­σει, κατάφερε να "κατασκευάσει" έναν καινούριο εαυτό με

Ι2Ι

μια νέα ταυτότητα και -ξεπερνώντας τις υποψίες του νέου καθεστώτος- να ξαναμπεί στην αστυνομία.

Ένα απόγευμα τού ζητήθηκε να επιτελέσει καθήκοντα φρούρησης σε μια συνάντηση ανώτερων στρατιωτικών και υπουργών της κυβέρνησης Φράνκο που θα λάμβανε χώρα σε μια στρατιωτική εγκατάσταση.Ήταν μια αποστολή ρου­τίνας. Η συνάντηση τελείωσε, αξιωματικοί και πολιτικοί ετοιμάζονταν να φύγουν περιμένοντας για τα αυτοκίνητά τους. 0 Fernandez Duran -ή σωστότερα ο Lobato- ήταν στο θάλαμο υποδοχής δίνοντας οδηγίες στους άντρες του, διασφαλίζοντας ηως τα σημαίνοντα πρόσωπα που αναχω­ρούσαν θα είχαν την κατάλληλη συνοδεία. Τότε, τελείως απροσδόκητα, άκουσε μια φωνή από πίσω του, απευθυνό­μενη σε αυτόν:

«Σε ξέρω εσένα».

0 Duran στράφηκε και είδε έναν κοντό και ηλικιωμένο συ­νταγματάρχη, συνοδευόμενο από δύο σωματοφύλακες που τον περιεργάζονταν διερευνητικά.

«Συγνώμη,·» είπε έκπληκτος ο Fernandez Duran.

«Σε γνωρίζω» επανέλαβε ο ηλικιωμένος αξιωματικός.

«Δε νομίζω, συνταγματάρχη. Συγχωρήστε με αλλά μάλλον με μπερδεύετε με κάποιον άλλο».

«Όχι επιθεωρητή. Δε σε μπερδεύω» είπε ο συνταγματάρ­χης με μια πονηρή λάμψη στη ματιά του. «Έχω εκπληκτική μνήμη».

«Τότε ζητώ συγνώμη συνταγματάρχη αλλά δε μπορώ να σας θυμηθώ».

122

«Μπορώ να έχω μια κατ' ιδίαν κουβέντα μαζί σου, ταγμα­τάρχη;» ρώτησε ο συνταγματάρχης, δίνοντας έμφαση στην τελευταία του λέξη.

Η καρδιά του Duran χτυπούσε δυνατά.

«Βεβαίως. Όποτε θέλετε συνταγματάρχη» κατάφερε να απαντήσει.

«Τώρα ίσως;» επέμεινε ο συνταγματάρχης, «θα ζητήσω να μας παρασχεθεί ένα γραφείο για να συζητήσουμε με την ησυχία μας. Πως σου φαίνεται;»

«Κανένα πρόβλημα συνταγματάρχη».

«Ακολούθησε με επιθεωρητή».

0 συνταγματάρχης έδωσε εντολές σε έναν από τη συνο­δεία του για να ετοιμαστεί ένα γραφείο στον επάνω όροφο και βάδισε αργά προς τη σκάλα. 0 Duran τον ακολούθησε επιφυλακτικά. 0 συνταγματάρχης δε μιλούσε μέχρι που τελικά έφτασαν στο γραφείο. Έξω από την πόρτα έστεκε σε στάση προσοχής ο συνοδός του που είχε προηγηθεί.

«Μείνε στην πόρτα. Δε θα ήθελα υπό καμία περίσταση να μας ενοχλήσει κάποιος» διέταξε ο συνταγματάρχης μπαί­νοντας μέσα στο γραφείο. Στρεφόμενος προς τον Duran, είπε: «Παρακαλώ. Έλα μαζί μου».

0 συνταγματάρχης έκλεισε την πόρτα πίσω από τον Fernandez Duran και του ζήτησε να καθίσει. Τον κοίταξε με μια έκφραση ειλικρινούς συμπάθειας στο σκληρό πρό- σωηότου. 0 Duran δε μιλούσε. Εντέλει, ο συνταγματάρχης άνοιξε την κουβέντα.

«Ήταν μια ευχάριστη έκπληξη το να σε συναντήσω εδώ. Έχεις αλλάξει πολύ, ταγματάρχη» είπε κοφτά «Μάλλον

πρέπει να έχω αλλάξει και εγώ καθώς δε με αναγνωρίζεις. Δε με θυμάσαι;»

«Λυπάμαι συνταγματάρχη αλλά επιτρέψτε μου να πω για μια ακόμα φορά ότι με μπερδεύετε με κάποιον άλλο. Δεν είμαι, ούτε υπήρξα ποτέ, ταγματάρχης» απάντησε επιφυ­λακτικά ο Duran.

«Ίσως το όνομά μου να σου φανεί πιο οικείο απ' ότι το πρό­σωπό μου. Είμαι ο συνταγματάρχης Angulo».

Αμέσως, ο Fernandez Duran αναγνώρισε τον πάλαι ποτέ λοχαγό Angulo. Και πάλι σιώπησε. Προτίμησε να "κατα­πιεί" τη γλώσσα του και να περιμένει. 0 Angulo συνέχισε να μιλά.

«Η σιωπή σου τα λέει όλα» αποφάνθηκε, όμως η έκφρασή του και ο τόνος της φωνής του ήταν αρκετά φιλικά. «Φαί­νεται πως το όνομά μου σού λέει περισσότερα απ’ ότι το πρόσωπό μου. Χωρίς αμφιβολία διερωτάσαι τι κάνω εδώ, σωστά; Ας λύσω λοιπόν τις απορίες σου. Λίγους μήνες μετά την κατάθεση που σου είχα δώσει, αυτομόλησα στους εθνι- κιστές. Είμαι στρατιώτης και υπήρξα στρατιώτης σε όλη μου τη ζωή. Συνειδητοποίησα πως η θέση μου ήταν ανά­μεσα στους όμοιούς μου. Ήξερα πως η δημοκρατία, λόγω του εσωτερικού της χάους, ήταν καταδικασμένη. Δεν ήταν αυτός ο στρατός που ήθελα να υπηρετήσω. Λίγο μετά την προσχώρησή μου στις γραμμές των εθνικιστών, τοποθετή- θηκα στο μέτωπο του Ebro όπου και διακρίθηκα στη μάχη. Τα υπόλοιπα μπορείς να τα φανταστείς. Απ' ότι Βλέπω, ούτε εσύ φαίνεται να τα κατάφερες άσχημα, επιθεωρητή. Με τι όνομα κυκλοφορείς αυτές τις μέρες ταγματάρχη;»

«Lobato» απάντησε λακωνικά ο Duran, με τα μάτια του να παραμένουν καρφωμένα στο πάτωμα.

«Lobato λοιπόν», συνέχιαε ο Angulo. «Μην ανησυχείς Lobato. Όλα αυτά είναι παλιές ιστορίες και δε νομίζω ότι κάποιος θέλει να ανοίξει παλιές πληγές, τουλάχιστον όχι εγώ. Δεν έχω το παραμικρό ενάντια στον άνθρωπο που κά­ποτε υπήρξες. Έκανες το καθήκον σου όπως έκανα κι εγώ το δικό μου. θεωρώ ότι είμαστε δύο κύριοι και δεν έχει νόημα να θέτουμε ζητήματα που δεν αφορούν κανέναν άλλο».

«Σε ευχαριστώ για αυτό, συνταγματάρχη».

«Μη με ευχαριστείς. Δε χρειάζονται ευχαριστίες. Εκείνη τη μέρα, στη τσέκα της Calle de Fomento, μου έδωσες την εντύπωση ενός ακέραιου ανθρώπου. Και οι άνθρωποι που έχουν τιμή και ακεραιότητα δικαιούνται να ξαναχτίζουν τις ζωές τους, ασχέτως ιδεολογίας και τέτοιων παιδιαρισμά­των. Με "τρώει" όμως μια περιέργεια, Lobato».

«Σχετικά με τι συνταγματάρχη;»

«Ποια ήταν τα συμπεράσματά σου από την έρευνα για το θάνατο του Ντουρούτι; Η πιο διαδεδομένη αντίληψη εκεί­νες τις μέρες ήταν πως μια εθνικιστική σφαίρα που ρίχτη­κε από το νοσοκομείο, τερμάτισε τη ζωή του. Αυτό ήταν και το δικό σου συμπέρασμα;»

«Όχι. Κατέληξα σε κάτι διαφορετικό».

«Τότε, γιατί δε γνωστοποιήθηκε ποτέ;»

«Δε γνωρίζω. Εγώ υπέβαλα την αναφορά μου στους εντο­λοδότες μου».

«Φοβάμαι Lobato ότι πολύ καλά γνωρίζεις για ποιο λόγο τα συμπεράσματά σου δε γνωστοποιήθηκαν ποτέ. Μέσα σου, μετά Βεβαιότητας το γνώριζες, ήδη από τη στιγμή που κα­

125

τέληγες σε αυτά. Μπορώ να μαντέψω γιατί δε γνωστοηοιή- θηκαν ποτέ, όμως ακόμα δεν έχεις απαντήσει στο ερώτημά μου; Ποιο ήταν το συμπέρασμά σου;»

«Ότι ο Ντουρούτι πέθανε από τυχαία εκπυρσοκρότηση του όπλου που έφερε εκείνη τη μέρα ο λοχίας Manzana. Συ­γκεκριμένα ένα naranjero που εκπυρσοκρότησε όταν έπε­σε και χτύπησε στο έδαφος, έχοντας γλιστρήσει από τον ώμο του Manzana, τη στιγμή ακριβώς που οι δυο άντρες έμπαιναν στο αυτοκίνητο».

0 Angulo σιώπησε για λίγο, ζυγίζοντας τα λόγια του Duran.

«Ας σου πω δυο πράγματα, Lobato. Μπορείς να τα θεωρή­σεις ως προσθήκη στην αναφορά σου, αν και πλέον είναι μόνο για προσωπική χρήση, για να ικανοποιήσουν την πε- ριέργειά σου. Το πρώτο το έμαθα σύντομα μετά την προ­σχώρησή μου στον εθνικιστικό οτρατό. Το άλλο το έμαθα χρόνια μετά. θέλεις μήπως έναν καφέ;»

«Όχι, σε ευχαριστώ».

«Ας ξεκινήσω λοιπόν. Στις 19 Ιούλη 1936, μια μέρα μετά το "Δοξασμένο Εθνικιστικό Κίνημα" και τέσσερις μήνες πριν το θάνατο του Ντουρούτι, το στρατόπεδο Atarazanas στη Βαρκελώνη είχε καταληφθεί από τα εθνικιστικά στρατεύ­ματα που συμμετείχαν στο στρατιωτικό Κίνημα. 0 λοχίας Manzana ήταν ένας από τους στρατιώτες που το υποστή­ριζαν. Ωστόσο, χωρίς να το περιμένει κανείς, η CNT της Βαρκελώνης ήταν προετοιμασμένη για αυτή τη στρατιωτι­κή ανταρσία και επιτυχώς αντιστάθηκε, περικυκλώνοντας τους στρατιωτικούς που οχυρώθηκαν στο Atarazanas. Αυ­τοί που αντιστάθηκαν στο στρατιωτικό κίνημα καθοδηγού­νταν από τον Ντουρούτι και έναν ακόμα της ομάδας του,

126

τον Fransisco Ascaso, μέλος της Περιφερειακής Επιτρο­πής Καταλονίας της CNT. Κατά τη διάρκεια της μάχης, μια εύστοχη βολή χτύπησε τον Ascaso "στο σταυρό", ακριβώς ανάμεσα στα μάτια, σκοτώνοντάς τον ακαριαία, θυμήσου επιθεωρητή πως ο λοχίας Manzana βρισκόταν μέσα στο στρατόπεδο αυτή τη στιγμή, μαχόμενος κατά της αναρχι­κής επίθεσης, μαζί με άλλους στρατιώτες που ήταν πιστοί στο Εθνικιστικό Κίνημα, θα πρέπει ακόμα να μάθεις πως στη διάρκεια της πολυετούς στρατιωτικής του καριέρας που ξεκινάει από το 1923, ο Manzana είχε λάβει μέρος σε πανεθνικά και διεθνή πρωταθλήματα σκοποβολής, κερδί­ζοντας τίτλους στο πιστόλι ακρίβειας. Αν και δεν υπάρχουν αποδείξεις για αυτό που λέω, δε ξέρω αν είναι σύμπτωση το ότι μέσα στο στρατόπεδο βρισκόταν ένας σκοπευτής επι­πέδου ολυμπιακών αγώνων, την ίδια στιγμή που έξω από το στρατόπεδο, ένας από τους "φάρους" του αναρχοσυνδικα- λιστικού κινήματος έπεφτε νεκρός με μια βολή ακρίβειας. Ωστόσο, μέσα στο χαμό που επικράτησε κατά την πολιορκία του Atarazanas, ο Manzana αυτομόλησε στις πολιτοφυλα­κές και κατάφερε σύντομα να γίνει αχώριστος φίλος του Ντουρούτι, εντασσόμενος στη φάλαγγά του και συνοδεύο- ντάς τον στις "εκστρατείες" στην Αραγονία και τη Μαδρίτη, οριζόμενος ως στρατιωτικός σύμβουλος. Τι έχεις να πεις για όλα αυτά επιθεωρητή;»

«Όσο κι αν φαίνονται περίεργα, θα μπορούσαν να είναι απλώς συμπτώσεις».

«Ναι, θα μπορούσαν» συνέχισε ο Angulo. «Αν συνυπολογί­σουμε όμως και άλλες ...συμπτωματικές περιστάσεις, αυτό θα μας οδηγήσει σε ένα πολύ περίεργο μονοπάτι. Χρόνια μετά, για λόγους που δεν είναι ανάγκη να αναφερθούν εδώ, είχα την ευκαιρία να διαβάσω το στρατιωτικό μητρώο του λοχία Manzana. Όπως προείπα, εντάχθηκε στο στρατό το

127

1923, πολέμησε στις αποικιακές εκστρατείες στην Αφρι­κή από τον Σεπτέμβρη 1925 μέχρι και τον Σεπτέμβρη του επόμενου έτους. Τιμήθηκε με το Παράσημο του Στρατού, με το Σήμα του Larache και τον Αργυρό Σταυρό της Στρα­τιωτικής Αξίας. Πέρασε επιτυχώς όλες τις στρατιωτικές δοκιμασίες. Επιθεωρητή, επέτρεψε μου να σου πω ότι για έναν ήρωα του στρατού μας στην Αφρική, με ιστορικό σαν το δικό του, το να μεταμορφωθεί στα τριανταπέντε σε αναρχικό, είναι μάλλον κάτι ασύνηθες. Πόσο μάλλον που μερικά χρόνια αργότερα υπήρχε μια φήμη που κυκλοφο­ρούσε σε συγκεκριμένους στρατιωτικούς κύκλους, ότι ο Manzana λάμβανε μια ειδική σύνταξη για άγνωστες υπη­ρεσίες που είχε παράσχει. Δε σου έχω πει όμως ακόμα τα καλύτερα», ο Angulo εδώ έκανε παύση. «Συνάντησα το λο­χία Manzana».

\«Τι θέλεις να πεις;»

«Λίγα χρόνια αφού τέλειωσε ο πόλεμος, συνέβη να δω τον Manzana. Ήμουν σε μια συνάντηση στο σπίτι ενός στρατη­γού -του οποίου δε χρειάζεται να αναφέρω το όνομα- μαζί με άλλους αξιωματικούς, όταν ένας άντρας μπήκε στο σαλόνι. Προφανώς είχε ραντεβού με τον στρατηγό. Δεί- χνοντάς τον καθώς περνούσε την πόρτα, ο στρατηγός ανα­φώνησε "...ιδού ο άνθρωπος που σκότωσε τον Ντουρούτι". Όλοι στο δωμάτιο σιώπησαν και έμειναν εμβρόντητοι. Ο στρατηγός σηκώθηκε από την πολυθρόνα του και πήγε στο γραφείο του μαζί με τον Manzana, όπου "κεκλεισμένων των θυρών" μίλησαν για λίγα λεπτά. Σε λίγο ο Manzana αναχώρησε. Η συνάντηση μας συνεχίστηκε χωρίς κάποιο άλλο περιστατικό και χωρίς να συζητηθεί οτιδήποτε σχε­τικά με αυτό το γεγονός. Κανείς δεν αποτόλμησε να κάνει κάποιο σχόλιο. Δε μπορώ να πω αν ο στρατηγός έκανε αυτή την "ανακοίνωση" για να καταδείξει τον Manzana ως τον

άνθρωπο που σχεδιασμένα σκότωσε τον Ντουρούτι ή αν αναφερόταν σε ένα ατύχημα. Δε γνωρίζω την απάντηση σε αυτό το ερώτημα. Μάλλον θα πρέπει να βγάλεις τα δικά σου συμπεράσματα».

Το βλέμμα του Duran παρέμεινε καρφωμένο στο πάτωμα. Ένοιωθε σαστισμένος. Ο Angulo τον παρατηρούσε δίχως να λέει τίποτα. Εν τέλει, ο Duran σήκωσε το Βλέμμα του και μόνο ένα πράγμα σκέφτηκε να πει.

«Σε ευχαριστώ συνταγματάρχη» -σιώπησε για λίγο-, «για όλα».

«Μη με ευχαριστείς επιθεωρητή. Τώρα θα φύγουμε από αυτή την πόρτα. Δε γνωριζόμαστε, ούτε καν που κοιταχτή­καμε, αυτή η συζήτηση δε συνέβη ποτέ. Κατανοητό;»

«Απόλυτα».

«Ειλικρινό χάρηκα που σε συνάντησα ξανά. Adios».

0 συνταγματάρχης Angulo άνοιξε την πόρτα και βγήκε από το γραφείο. Οι άντρες της συνοδείας του "χτύπησαν" προσο­χή. 0 ηλικιωμένος συνταγματάρχης έριξε στον Fernandez Duran μια τελευταία ματιά προτού κατευθυνθεί προς την έξοδο, αφήνοντάς τον πίσω στο γραφείο, Βυθισμένο στις αναμνήσεις του.

Alcorcon, Φεβρουάριος 2003

129

Η ζωήστην επαναστατική Βαρκελώνη

Στο σπίτι μας στη Βαρκελώνη, στη συνοικία Ramblas, κοντά στο σινέ - ΡΙΑΛΤΟ, ήταν ένα παλιό «σεβάσμιο» κτί­ριο. Είχε ανοικοδομηθεί στα τέλη του 19ου αιώνα, στη θέση μιας κατοικίας που θέλαμε να πιστεύουμε πως βρισκόταν εκεί από την εποχή των ρωμαίων. Αγοράστηκε από τον παππού Mariano την παραμονή του γάμου του με την για­γιά Hortencia. Νωρίτερα η οικογένειά μου νοίκιαζε αυτό το σπίτι. Εγώ πάντως ήξερα πως από πάντα ζούσαμε εκεί. Είχα ένα μεγάλο δωμάτιο δίπλα σε μια εσωτερική αυλή όπου είχα γλάστρες με φυτά. Μια μικρή κρήνη κοσμούσε αυτόντον μικρό ανοιχτό χώρο. Τα πουλιά χρησιμοποιούσαν την κρήνη για να πίνουν και να δροσίζονται τις καυτές κα­λοκαιριάτικες μέρες.

Το 1934 έκανε εισβολή στο σπίτι η αστυνομία των ρεπου- μπλικάνων μετά την εξέγερση στο Casas Viejas. Ο πατέρας μου πήγε στη φυλακή μαζί με πολλούς άλλους καταλανούς αναρχικούς. Ήταν μέρος της οικογενειακής μας παράδο­σης. Ο παππούς Mariano ήταν «ελεύθερα σκεπτόμενος», χαρακτηρισμός για τους άθεους, ελευθεριακούς και υπο-

Ι33

στηριχτές της «προπαγάνδας με τη δράση». Είχε φυλακι­στεί στη μεγάλη εργατική απεργία του 1915. Ο σφοδρός το­πικισμός του, η κρυστάλλινη θέση του για την ανεξαρτησία της Καταλονίας με εντυπώσιασαν σαν μια ιερή φωτιά που έπρεπε να κρατήσω ζωντανή για πάντα. Διαρκώς μιλούσε για όπλα και Βόμβες, για τα «σύνεργα». Πάντως δε νομίζω ότι ο παππούς είχε πραγματικά σκοτώσει κάποιον. Πάντα ήταν απασχολημένος με τη δουλειά του, την εισαγωγή σπό­ρων για τους αγρότες της Ανδαλουσίας, της Καταλονίας και της Αραγονίας. Είχε ειδικευτεί στην απόκτηση σπόρων από τους αμερικανούς Shakers'. «Είναι σαν και εμάς» μου έλε­γε.

0 εμφύλιος πόλεμος στην Ισπανία μού φαινόταν σαν πα­ντοτινός. Ο πατέρας μου έφυγε για το μέτωπο της Μαδρί­της το 1936, ως μαχητής της «Φάλαγγας Ντουρούτι», στις απεγνωσμένες μέρες στα τέλη του ΟκτώΒρη, τότε που φαι­νόταν πως η Μαδρίτη θα έπεφτε στους φασίστες.

Η πρώτη φορά που ένιωσα να με αγγίζει ο πόλεμος άμε­σα και προσωπικά, ήταν όταν άκουσα το Ράδιο ΚΑΤΑΛΟΝΙΑ να αναγγέλλει το θάνατο του ΜπουεναΒεντούρα Ντουρού­τι. Ήταν 21 Νοεμβρίου του 1936. Ο Ντουρούτι ήταν παλιός φίλος της οικογένειάς μου. Συχνά ερχόταν για φαγητό και πάντα κουβαλούσε ένα μεγάλο πιστόλι ParabeUum. Ένα μεγάλο, αλλόκοτο και υπερβολικό πιστόλι, καλύτερο για ανοιχτές μάχες παρά για χρήση μέσα στην πόλη: «Λοιπόν έχει γεμιστήρα με 21 σφαίρες και είναι ο δικός μου τρόπος για να λέω στον καθένα να μένει καλύτερα μακριά μου» συνήθιζε να εξηγεί με τη Βαριά καστιλιάνικη προφορά του που μου ήταν δύσκολο να καταλάβω. 0 Ντουρούτι ήταν από

1 ριζοσπαστικό κίνημα αγροτών στην Αμερική του μεσοπολέμου

134

τη Λεόν. Εγώ μιλούσα καστιλιάνικα με πολύ δυσκολία. Η γλώσσα μου ήταν τα καταλανικά.

Λίγες μέρες μετά το θάνατο του Ντουρούτι, ο πατέρας μου γύρισε στη Βαρκελώνη. Έπρεπε να πάρει οδηγίες από την CNT, την FAI και την GENERALITAT τώρα που ο Ντου­ρούτι είχε πεθάνει. «Ήμασταν στη Νέα Πανεπιστημιούπο- λη, κοντά σε ένα τάγμα των Διεθνών Ταξιαρχιών» μάς είπε ο πατέρας μου. «Οι εγγλέςοι και οι καναδσί κρατούσαν το κτίριο της Βιβλιοθήκης Επιστημών. 0 Ντουρούτι ήταν με τέσσερις φίλους όταν μια σφαίρα τον σκότωσε ακαριαία. 0 οδηγός του νόμιζε πως ήταν ατύχημα».

Στην κηδεία του Ντουρούτι συμμετείχαν 250.000 άν- δρες και γυναίκες απ' όλη την Καταλονία και την Αραγονία. Μετά από αυτό η Βαρκελώνη άλλαξε. Ο εμφύλιος έγινε ένα σκληρό μπερδεμένο επεισόδιο. Υπήρχε ο εχθρός που ξέ­ραμε: οι φασίστες, ο Φράνκο, ο Χίτλερ, ο Μουσολίνι. Και μετά ήρθε ο εχθρός που δεν μπορούσαμε να προσδιορί­σουμε: οι εξουσιαστές μαρξιστές, η ΤΣΕΚΑ και οι ρώσοι κομισάριοι. Ένας εχθρός που τον φοβόμασταν επειδή ζού- σε ανάμεσα μας.

(...) Ο πατέρας μου επέστρεψε στο μέτωπο. Η μητέρα μου πήγε στις αναρχικές πολιτοφυλακές που αποστολή τους ήταν να περιφρουρούν τα κτίρια που έπρεπε να κρα­τήσει η CNT-FAI προκειμένου να μην τεθεί η Βαρκελώνη υπό τον έλεγχο του στρατιωτικού και πολιτικού μηχανι­σμού των κομμουνιστών.

Εκείνο τον καιρό με φώναζαν «Palito» (Σπίρτο) και μαζί με άλλα παιδιά μάς φρόντιζαν σ' ένα κολεκτιΒιστικό παι­δικό σταθμό, οργανωμένο από οικογένειες που συμμετεί­

135

w

χαν στην πολεμική κινητοποίηση. 0 παιδικός σταθμός είχε επανδρωθεί με πασιφιστές και πρώην καλόγριες που είχαν ασπασθεί τα ελευθεριακό ιδανικά. Τα αναρχικά παιδιά εί­χαμε μοιράσει μεταξύ μας τα καθήκοντα -όπως το μαγεί­ρεμα, την καθαριότητα, τη διασκέδαση και την αυτοάμυ­να- με χαοτική ανεπάρκεια. Όμως ήμασταν εμείς αυτοί που παίρναμε τις αποφάσεις. Κάναμε εναλλαγή καθηκόντων σχεδόν καθημερινά. Οι σοσιαλιστές και οι κομμουνιστές προσπάθησαν να επιβάλλουν μια ιεραρχική οργάνωση με λιλιπούτειους κομισάριους και υποχρεωτικό χαιρετισμό. Πήγαν ακόμα να ανακοινώνουν τα γεύματα με σάλπισμα. Όταν οι μικροί κομμουνιστές εμφανίστηκαν με ένα μεγά­λο πορτραίτο του Ετάλιν, τους γιουχάραμε και γελάσαμε μαζί τους: «Εμείς είμαστε ελεύθεροι, καθίκια». Οι μικροί «κόκκινοι» αιφνιδιάστηκαν και πήγαν να παραπονεθούν στο κόμμα. Ήρθε τότε ένας ενήλικος. Άρχισε τις ρητορείες: «Για να κερδίσουμε τον πόλεμο χρειάζεται πειθαρχία και τάξη». Εμείς τότε περάσαμε στην άμεση δράση. Για αρχή κάναμε «απεργία». Παντού υπήρχαν βρώμικα πιάτα. Οι κομμουνιστές έπρεπε να αφήσουν την στρατιωτική τους υπηρεσία για να έρθουν να καθαρίσουν. Μετά αρχίσαμε να μαγειρεύουμε μόνο για τα ελεύθερα παιδιά. Οι κόκκινοι παραδόθηκαν. Γίναμε όλοι «Hijos Del Pueblo» [Παιδιά του Λαού). Ισότητα και ελευθεριακός κομμουνισμός.

0 δήμος της Βαρκελώνης μάς έστελνε φαγητό. Πολύ καλής ποιότητας φρούτα, όσπρια, ρύζι, γάλα και πουλε­ρικά. Ένας γιατρός μας επισκεπτόταν κάθε Δευτέρα. Η GENERALITAT της Καταλονίας είχε θεσπίσει την ελεύ­θερη εκπαίδευση για όλους. ΠεριελάμΒανε και πολλούς ενήλικες. Πολλοί άνδρες και γυναίκες, μετά τη δουλειά παρακολουθούσαν διάφορα επιμορφωτικά προγράμματα. Η κουλτούρα για το λαό ήταν μια από τις διαρκείς απαιτή­σεις της CNT-FAI.

136

Ο κολεκτιΒίστικος παιδικός σταθμός λειτουργούσε και σαν δημοτικό σχολείο. Δάσκαλοι που είχαν δουλέψει στα Σχολεία Φερρέρ2 απαλλαγήκανε από τα καθήκοντά τους στις πολιτοφυλακές και τους δόθηκαν θέσεις στα σχολεία της Καταλονίας. Ακόμα και τα «burguesitos» («αστάκια»] παρακολουθούσαν τα μαθήματα. Στο δικό μας σχολείο, τα παιδιά ήταναυτά που οργάνωναντο πρόγραμμα μαθημάτων. Μισούσαμε τον μιλιταρισμό και τη θρησκεία ενώ -έχοντας το πάρει από τους γονείς μας- η τέχνη και η κουλτούρα ήταν τα μεγάλα πάθη μας. Τραγουδούσαμε, γράφαμε εκθέσεις για τους κλασσικούς συγγραφείς, παίζαμε επαναστατικά θεατρικά έργα και απαιτούσαμε την προβολή ταινιών.

Από τον Ιούλιο του '36, στην Καταλονία και σε περιοχές της Αραγονίας, η κολεκτιβοποίηση των μέσων παραγωγής είχε μεγάλη ορμή. Χρόνια σχεδίων, συζητήσεων και ονεί­ρων, είχε φτάσει η στιγμή να δοκιμαστούν στα αγροκτήμα­τα, στα εργοστάσια και κυρίως στην λειτουργία μιας από τις πιο σύγχρονες ευρωπαϊκές πόλεις και σίγουρα της πιο τεχνολογικά προωθημένης πόλης της ΙΒηρικής. Η Καταλο­νία ήταν μια αυτόνομη κοινωνία, έτοιμη να δοκιμάσει τον συνεργατισμό και την εθελοντική αλληλοβοήθεια.

Γυρνάγαμε ολόκληρη τη Βαρκελώνη. Οι συγκοινωνίες ήταν τσάμπα και πηγαίναμε στα εργοστάσια για να είμαστε κοντά στους εργάτες και για να μάθουμε πως λειτουργούν οι μηχανές. Πηγαίναμε στα αγροκτήματα για να δούμε τις αγροτικές μεταρρυθμίσεις. Επισκεπτόμασταν μουσεία. Σ' αυτές τις εκδρομές μάς έδιναν κουπόνια που αντιστοι­

2 Εκτεταμένο εκπαιδευτικό πείραμα που ξεκίνησε ο αναρχικός δά­σκαλος Φρανσίσκο Φερρέρ. Εκατοντάδες σχολεία «Φερρέρ» είχαν ανοίξει από την δεκαετία του '20 σ' όλη την Ισπανία, χρηματοδο­τούμενα από την CNT

137

r

χούσαν σε γεύματα σε αρκετά εστιατόρια που συμμετει- χαν στην κολεκτιΒοποιημένη βιομηχανία τροφίμων. Όταν πήγαμε και είδαμε τη «Λίμνη των Κύκνων», εγώ απαίτησα την καθιέρωση μαθημάτων χορού. Η φίλη μου, η Libertad, οργάνωσε ένα υπόμνημα για την καθιέρωση της σεξουα­λικής διαπαιδαγώγησης. Οι σοσιαλιστές και οι κομμουνι­στές αρνήθηκαν. Διαμαρτυρήθηκαν και μερικοί γονείς, θα ενθαρρύνει την «σεξουαλική μίξη» είπαν, ενώ μίλησαν και για τις «οικογενειακές αξίες». Οι κόκκινοι επικαλέστηκαν τον Στάλιν για την «ιερότητα της οικογένειας» και σε μια παράξενη συμμαχία με τους καθολικούς κατήγγειλαν το ενδιαφέρον μας ως «πορνογραφία στο σχολείο». Ήταν μέ­ρος της πολιτικής των κομμουνιστών να γίνονται αρεστοί στους μεσοαστούς. Ένα αγόρι, ο Carlos Lizarroga, γιος ενός κομμουνιστή πολιτικού, ευσεΒώς ζήτησε καθιέρωση πρωινής προσευχής για «τους ήρωες μας στο μέτωπο». Τον ξεφτιλίσαμε. Ενώ ήταν ακόμα κόκκινος από τη ντροπή, του δώσαμε ένα μάθημα στρατηγικών, όπλων και τακτικών: «Το ποιος κερδίζει τον πόλεμο δεν εξαρτάται από το θεό και την παναγία ηλίθιε». Τον επικρίνομε με δριμύτητα. Όταν ο Carlos προσπάθησε να μας εξηγήσει πως « ... ο πατέρας μου είπε πως έτσι μπορεί να πάω στον εργατικό παράδεισο, τη Σοβιετική Ένωση», εμείς τον διαφωτίσαμε για τη δικτα­τορία, τις δίκες της Μόσχας και τις δολοφονίες των παλιών μπολσεβίκων. Δεν ξανάρθε από τότε στο σχολείο μας. Τον ξαναείδα στην πρωτομαγιάτικη παρέλαση, φορούσε τη στολή των Πιονέρων3. Εγώ είχα ντυθεί ινδιάνος. Το πρόσω­πο καιτο στήθος μου ήταν Βαμμένα μαυροκόκκινα, τα χρώ­ματα της φυλής μου. Φορούσα ένα πολεμικό καπέλο από «φτερά αετού» και κουνούσα στο χέρι μου ένα τόμαχοκ. Η

3 τα «τσικό» των κομμουνιστικών νεολαιών

138

φίλη μου, η Libertad, είχε ντυθεί σαν γυναίκα της γαλλικής επανάστασης και κρατούσε δόρυ και μια μαύρη σημαία.

Τελικά αποφασίστηκε πως η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση θα ήταν μάθημα με εθελοντική παρακολούθηση. Όλα τα παι­διά το παρακολουθούσαν. Έφερναν ακόμα και φίλους τους από άλλα σχολεία. Σαν μάθημα περιελάμβανε στο πρόγραμ­μά του τον έλεγχο των γεννήσεων, θέματα σεξουαλικής ηθι­κής, την καταδίκη της σεξουαλικής Βίας. Προς ευχαρίστηση των πρώην καλογριών, υπήρχε μια ρομαντική υπεράσπιση του ελεύθερου έρωτα: «Κανένα κράτος και καμία εκκλησία δεν μπορεί να κυβερνήσει τις καρδιές και τα σώματά μας». Η Φεντερίκα Μοντσένυ, η αναρχική υπέρμαχος της γυναι­κείας ελευθερίας, επισκέιρθηκε το σχολείο μας. Μας έδωσε σοκολάτες, ένα δώρο από τους γάλλους συνδικαλιστές, και εμείς της δώσαμε τραγούδια και λουλούδια.

Στην Καταλονία, όπως και στην υπόλοιπη Ισπανία, η σύ­φιλη, καθώς και τα άλλα αφροδίσια νοσήματα ήταν μια κα- τάρα για την εργατική τάξη. Γυναίκες όλων των κοινωνικών τάξεων ήρθαν στις λέσχες της CNT-FAI για να μάθουν πώς να αντιμετωπίσουν αυτό τον τρόμο που κατέστρεφε τη ζωή τόσων πολλών ανθρώπων και ειδικά των φτωχών. Η εκκλη­σία είχε μεγάλη ευθύνη επειδή αγνόησε την άθλια κατά­σταση των γυναικών που είχαν μολυνθεί από τους άντρες ή τους φίλους τους.

Όταν δεν ήμουν στο σχολείο, καθόμουν στο σπίτι. Οι γεί­τονες βρίσκονταν σε ετοιμότητα για τυχόν επιθέσεις της φασιστικής «Πέμπτης Φάλαγγας»'1, ενώ υπήρχε και ο φό-

4 εκτός από τις τέσσερις φασιστικές φάλαγγες που υπήρχαν στα πολεμικά μέτωπα, ο Φράνκο δήλωνε πως είχε και μια μυστική «Πέμπτη φάλαγγα» στις περιοχές των «δημοκρατικών».

139

Βος ότι ol κομμουνιστές θα εξαφάνιζαν μέλη του P0UM ή αναρχικούς.

Στο σπίτι, στο μικρό εσωτερικό αίθριο, καλλιεργούσα γεράνια και είχα μια γάτα, τον Ραταπλάν, έναν πραγματικό αναρχικό.Όταντελείωνα τα μαθήματά μου, παίζαμε μαζί. Η γάτα μου ήταν ατρόμητος εχθρός των ποντικών καιτων φα­σιστικών αεροπλάνων. Όταν άρχιζαν οι αεροπορικές επι­δρομές, ο Ραταπλάν Βάδιζε αγέρωχα και θυμωμένα στην αυλή κοιτώντας τα αεροπλάνα. Ήμουν τόσο περήφανος για τον Ραταπλάν μου, τον ηρωικό και «στιλάτο» απέναντι στο θάνατο.

Η μητέρα μου, όταν επέστρεφε από τη Βάρδια της στην Τηλεφωνική Εταιρεία, άφηνε το τουφέκι, το πιστόλι και τα πυρομαχικά της στην κουζίνα. Αφού έκανε ένα μπάνιο, βγαίναμε έξω. Επισκεπτόμασταν φίλους και α\ούγαμε νέα από το μέτωπο της Μαδρίτης όπου πολεμούσε ο πατέρας.

Το φαγητό ήταν επαρκές και κρατιόταν σε χαμηλές τιμές από τις αγροτικές κολεκτίβες που ενθαρρύνονταν να ανοί­γουν αγορές στη Βαρκελώνη. Υπήρχε Βέβαια και μουσική, η «εργατική κλασσική ορχήστρα», οργανωμένη από τον Pablo Casols. θεατρικές παραστάσεις δίνονταν στα πάρκα, κυρίως με έργα κλασσικών ισπανών συγγραφέων. 0 τύπος προειδοποιούσε να αποφεύγουμε τους κινηματογράφους επειδή τα γερμανικά και ιταλικά Βομβαρδιστικά είχαν χάρ­τες της Βαρκελώνης με λεπτομέρειες για τα θέατρα και τους κινηματογράφους.

(... ] Γνωρίζαμε τις προθέσεις των πολιτικών της Μαδρί­της να σταματήσουν την κολεκτιβοποίηση της οικονομίας στην Καταλονία και στην Αραγονία. 0 πατέρας μου ήταν

θυμωμένος με την τάση της CNT να συμβιβάζεται και να στρέφει όλη την προσοχή της στον πόλεμο.

Η αντιπαράθεση κατέληξε σε σύγκρουση. Η κυβέρνηση της Μαδρίτης και οι κομμουνιστές επέλεξαντη βία. Εκατο­ντάδες ρώσοι πράκτορες της ΤΣΕΚΑ κατέκλυσαν την Κατα- λονία. Άρχισαν δολοφονίες μελών του P0UM και αναρχι­κών. «Κρυφές» φυλακές και νεκροταφεία ελέγχονταν από τους κομμουνιστές.

Στις 3 Μαΐου 1937 η κατάσταση έφτασε σε σημείο έκρη­ξης και ξέσπασαν οδομαχίες. Οι πολιτοφυλακές μας κι- νητοποιήθηκαν. Εγώ παρουσιάστηκα στην «παιδική ταξι­αρχία» που μετέφερε μηνύματα, πυρομαχικά και «φύλαγε τσίλιες». 0 φίλος μου Coco Puig ήταν υπεύθυνος γα την μεταβίβαση μηνυμάτων από το επιτελείο της CNT-FAI στις μαχόμενες μονάδες. Η συμμαθήτρια μου Pilar Palou ήταν με τον πατέρα της που οπλισμένος με πολυβόλο ήταν στη φρουρά των γραφείων της SOLIDARIDAD 0BRERA.

Εμένα μου δώσανε μια σφυρίχτρα και με Βάλανε πα­ρατηρητή στο καμπαναριό μιας μισοκαμένης εκκλησίας. Μπορούσα να ακούω πυκνή ανταλλαγή πυρών στις γύρω περιοχές αλλά καμιά κίνηση δεν γινόταν προς το κτίριο της Τηλεφωνικής Εταιρείας που φρουρούσε η μητέρα μου. Η νύχτα ήταν κρύα. Είχα μια στρατιωτική κουβέρτα και ένα μάλλινο ναυτικό καπέλο. Ήρθε ένα κορίτσι και μου έφε­ρε ψωμί, ζαμπόν και μπουκάλια με χυμό φράουλας. Είχε ένα περίστροφο. «Χρειάζεσαι όπλο;» με ρώτησε. «Ναι! Ένα πολυβόλο. Από εδώ μπορώ να καθαρίσω ολόκληρο σύνταγμα», απάντησα. Αυτή χαμογέλασε και κατέβηκε τις μαυρισμένες πέτρες της παλιάς εκκλησίας.

Κατά τις τρεις το πρωί μασούλαγα το ψωμί με το ζαμπόν όταν είδα μεταλλικές αντανακλάσεις κάτω από το αδύνατο

Ι4Ι

φως μιας λάμπας στο δρόμο. Η Guardia de Asalto σκέφτη- κα και ξανακοίταξα πιο προσεκτικά. Τώρα μπορούσα να δω πολίτες με ρώσικα πολυβόλα. Αντέδρασα σαν τρελός.

Σφύριξα τη σφυρίχτρα μου και κατέβηκα το καμπαναριό ουρλιάζοντας.· «Έρχονται... στα όπλα... στα όπλα!». Έψαχνα απεγνωσμένα για ένα όπλο. Μου είπαν να το βουλώσω και να καλυφτώ. Άντρες και γυναίκες άρχισαν μέσα στο σκο­τάδι να πυροβολούν τις σκιές. Μια κοπέλα με ένα σακίδιο γεμάτο χειροβομβίδες γλίστρησε αθόρυβα έξω από την εκκλησία. Σύντομα ακούσαμε και είδαμε την αποτελεσμα­τική δουλειά της. Γύρισε πίσω χαμογελώντας. Βρυχούμα- σταν από περηφάνια. Η φασαρία σκέπαζε τη φωνή μου, αλλά συνέχιζα να φωνάζω: «θάνατος στους φασίστες». Ένας μεγαλόσωμος άντρας προσπάθησε να με ηρεμήσει δίνοντάς μου ένα περίστροφο χωρίς σφαίρες> Εγώ όμως συνέχιζα να φωνάζω: «Μπανγκ-Μπανγκ... μπουμ... ηάρτα μπάσταρδε». Από την άλλη μεριά του δρόμου στην Τηλε­φωνική Εταιρεία ακούγονταν συνεχείς πυροβολισμοί. Ένα μπαράζ από πυροβολισμούς τουφεκιών και πολυβόλων. Οι χειροβομβίδες έπεφταν σαν μεταλλική βροχή στους επι­τιθέμενους. Αυτό κράτησε δύο μέρες. Μερικές μεραρχίες της CNT-FAI ήρθαν από το μέτωπο της Αραγονίας για να μας Βοηθήσουν. Η FIJL (ελευθεριακή νεολαία) γύρναγε με φορτηγά ολόκληρη τη Βαρκελώνη διανέμοντας όπλα και τρόφιμα.

Οδοφράγματα είχαν υψωθεί στους δρόμους μέσα σε λί­γες ώρες. Στην πλατεία Καταλονίας, κοντά στο ξενοδοχείο Colon, γίνονταν γερές μάχες. Είχαμε προς το παρόν απο­τρέψει την προσπάθεια των κομμουνιστών να πλήξουν την κολεκτιβοποίηση στην Καταλονία και την Αραγονία.

Όταν επέστρεψα στο σπίτι ήμουν ένας «Βετεράνος πο­λέμου». «Έκανα τιμημένα το καθήκον μου. Υπηρέτησα το

142

λαό» εξήγησα στον Ραταπλάν. Η γάτα κάθισε με ενωμένα τα δύο μπροστινά της πόδια κοιτώντας... αλαςονικά και με κριτική διάθεση. Προφανώς επιβεβαίωνε την άποψή της για μένα: ήμουν τρελός όπως όλοι οι υπόλοιποι.

Παρά το ότι τα γεγονότα του Μαΐου είχαν πλήξει τη CNT- FAI, το κίνημα της κολεκτιβοποίησης συνέχισε να αναπτύσ­σεται στην Καταλονία και την Αραγονία το 1937. Ήταν απο­τέλεσμα πολλών χρόνων μελέτης, απο-δογματοποίησης, αλλά και της δύναμης του ένοπλου λαού.

Είχα κρεμάσει δύο χάρτες στον τοίχο του δωματίου μου. Ένας της Ισπανίας και ένας ειδικότερα της Καταλονίας και της Αραγονίας. Καρφίτσες με μικροσκοπικές μαυροκόκκι- νες σημαίες κάλυπταν τις περιοχές μας. Κίτρινες σημαι­ούλες υπήρχαν στις νότιες περιοχές που ελέγχονταν από τους φασίστες.

Η μητέρα μου πενθούσε τη δολοφονία του Φεντερίκο Γκαρσία Λόρκα στη Γρανάδα από τους φασίστες. Η μητέρα είχε δουλέψει στα πρώτα χρόνια του θεατρικού θιάσου «La Careta» που είχε δημιουργήσει ο Λόρκα.

0 πατέρας μάς επισκεπτόταν όποτε έπαιρνε άδεια ή τον καλούσε στη Βαρκελώνη η CNT-FAI. «Α, είναι τόσο καλά που είμαι εδώ. Υπάρχει ακόμα η χαρά μιας κοινωνίας ισό­τητας, ενός αισιόδοξου οράματος για το μέλλον. Στη Μα­δρίτη υπάρχει μόνο στρατιωτικοποίηση, ίντριγκες και πο- λιτικαντισμοί. Αναθεματισμένοι πολιτικοί!», συνήθιζε να εξηγεί.

Τα αισθήματα του πατέρα μου γι' αυτό το κλίμα αλληλεγ­γύης και την πρόσκαιρη κατάργηση των ταξικών διαχωρι­σμών στη Βαρκελώνη, οφείλονταν στην ενεργητική πραγ­μάτωση του αναρχικού προγράμματος της κολεκτιβιστικής

143

οικονομίας. Πολλά χρόνια αργότερα, ιστορικοί όπως ο Χιου Τόμας και ο Ρόναλντ Φρέΐζερ σημείωναν πως η βιομηχα­νική παραγωγή της Καταλονίας, ελάχιστα έπεσε με το κο- λεκτιβοποιημένο σύστημα.

Εκεί όμως που η κολεκτιβοποίηση υπήρξε περισσότερο επιτυχημένη και δημιούργησε ένα πραγματικό κλίμα κοι­νωνικής δικαιοσύνης, ήταν στην αγροτιά της Καταλονίας και της Αραγονίας. Κυριολεκτικά εκατοντάδες χρόνια εκ­μετάλλευσης και αθλιότητας σβήστηκαν με την εξέγερση των ένοπλων αγροτών. Δεκάδες πόλεις και χωριά ήταν υπό τον έλεγχο των επιτροπών των αγροτών. Όταν οι παπάδες και οι τσιφλικάδες εκδιώχτηκαν ή εκτελέστηκαν, κάθε εί­δους πειραματισμός ξεκίνησε, σχέδια για μια νέα κοινωνία. Οι γάμοι καταγράφονταν μόνο από το ίδιο το ζευγάρι. Οι δήμαρχοι και οι ληξιαρχικοί υπάλληλοι σαν αντιπρόσωποι του κράτους εξαφανίστηκαν. Το χρήμα καταργήθηκε και σε πολλές περιπτώσεις καθιερώθηκε ένα είδος αποδείξεων, τοπικά «χρήματα του λαού» τα οποία γίνονταν δεκτά για την απόκτηση όλων των χρειαζούμενων.

Στις πόλεις, παρά το ότι ο μισθός εξακολουθούσε να εί­ναι το βασικό εισόδημα της καταλανικής εργατικής τάξης, εντούτοις το επίπεδο ζωής υπερέΒαινε αυτό το εισόδημα λόγω των πολλών κοινωνικών παροχών.

( ... ) Στις 7 Νοεμβρίου 1936, η μετωπική επίθεση των φασιστών για την κατάληψη της Μαδρίτης είχε ηττηθεί. Μετακίνησα τις μαυροκόκκινες σημαιούλες μου δυο-τρεις ίντσες μακριά από τη Μαδρίτη. Οι «δημοκρατικοί» αποφά­σισαν να πραγματοποιήσουν αντεπίθεση, προς αποφυγή του κινδύνου να αποκόψουν οι φασίστες τη Μαδρίτη από την υπόλοιπη Ισπανία και ειδικά από τη Βαλέντσια όπου

144

στο μεταξύ είχε μεταφερθεί η έδρα της δημοκρατικής κυβέρνησης. Παρά το γεγονός ότι οι φασίστες είχαν απω- θηθεί από τους δρόμους της Μαδρίτης, η πόλη Βρισκόταν ακόμα σε κίνδυνο. Οι περισσότερες συνοικίες βρίσκονταν ακόμα στην ακτίνα πυράς του πυροβολικού του Φράνκο, ενώ ιταλικά και γερμανικά αεροπλάνα συνέχιζαν να Βομ­βαρδίζουν τους πολίτες σχεδόν καθημερινά.

Αποφασίστηκε η επίθεση στους φασίστες να γίνει στην περιοχή του αυτοκινητοδρόμου της Βαλέντσια. Συγκεκρι­μένα, επιθέσεις ανατέθηκαν σε τάγματα στις περιοχές Casa de Campo και Jarama. Στο μεταξύ, εθελοντές από πολλές χώρες είχαν τοποθετηθεί με τρόπο που να ενδυναμώνουν τους νεαρούς ισπανούς νεοσύλλεκτους και τις χωρίς εμπειρία εργατικές πολιτοφυλακές. Οι ευρωπαίοι εθελο­ντές είχαν στρατιωτική εμπειρία, ειδικά οι αυστριακοί, οι πολωνοί και οι γερμανοί. Αντιθέτως, οι αμερικανοί μόλις τότε εκπαιδεύονταν. Ονομάζονταν «Τάγμα Λίνκολν» και ήταν υπό την διοίκηση του Robert Merriman, ενός νεαρού καθηγητή από το πανεπιστήμιο του Μπέρκλεϋ.

Στις 17 Φεβρουάριου, ο Merriman ειδοποιήθηκε να εί­ναι έτοιμος να μπει στη μάχη. Μόλις που είχε προλάβει να εκπαιδεύσει τους άντρες του πώς να χρησιμοποιούν τα όπλα τους. 0 καιρός ήταν άθλιος. Η βροχή μούσκευε τους εθελοντές και έκανε παγωνιά. Οι αμερικάνοι πλησίασαν το μέτωπο με καμιόνια. Τους ανατέθηκε μαζί με τους Βρετα­νούς και τους καναδούς να αντεπιτεθούν στους φασίστες. Επικεφαλής της επιχείρησης ήταν ο στρατηγός Gal και ο συνταγματάρχης Kopich, δύο σοβιετικοί μισθοφόροι. Υπο- σχέθηκαν στο Merriman υποστήριξη με πυροβολικό, τανκς και την 24η ταξιαρχία του ισπανικού στρατού. Η υποστήρι­ξη αυτή ποτέ δε δόθηκε.

145

Λίγους μήνες αργότερα ο πατέρας μού αφηγήθηκε τη συνομωσία που οι καταλανοί κομμουνιστές είχαν στήσει ενάντια στους αμερικάνους εθελοντές: «Σπίρτο έλα εδώ. Πρέπει να το μάθεις αυτό. Αχ, αυτά τα γενναία αγόρια. Επιτέθηκαν στον εχθρό. Όρμησαν με ξιφολόγχες και χει­ροβομβίδες. Αντιμετώπισαν το θάνατο τραγουδώντας τρα­γούδια λευτεριάς και πέθαναν με τις γροθιές τους υψωμέ­νες σε μια τελευταία χειρονομία γενναιότητας, βέβαιοι για την τελική νίκη». 0 πατέρας μου γνώριζε το τίμημα αυτής της γενναιότητας. Από τους 450 αμερικανούς, οι 160 σκο­τώθηκαν. Ο Μέρριμαν τραυματίστηκε, ενώ λίγους μήνες αργότερα «εξαφανίστηκε» στο μέτωπο της Αραγονίας.

Μερικά χρόνια αργότερα, στη Γαλλία βρήκα μια συλλογή τραγουδιών του ισπανικού εμφυλίου. Ανάμεσά τους και ένα αμερικάνικο τραγούδι μνήμης για την Jararna: «Υπάρχει μια κοιλάδα στην Ισπανία που τη λένε Jarama, είναι ένα μέρος που το ξέρουμε όλοι μας καλά, γιατί εκεί χάσαμε τη νιότη μας, αλλά καιτις περισσότερες μέρες των γηρατειών μας».

Το Μάρτιο του '37, νέα επίθεση οργανώθηκε κατά της Μαδρίτης από τους ιταλούς φασίστες. Βάση της επίθεσης ήταν η Γκουανταλαχάρα, 25 μίλια από τη Μαδρίτη. Αυτή τη φορά οι φασίστες αντιμετώπισαν την 14η μεραρχία και άλλες δυνάμεις κρούσης των «δημοκρατικών». Ο Cipriano Mera ήταν ο ΟΝΤίστας διοικητής του κεντρικού μετώπου. Ο Mera ήταν σπουδαίος οργανωτής και δύσπιστος απέναντι στις στρατιωτικές «αυθεντίες» και τα κόλπα των κομμου­νιστών. Ανακοίνωσε πως οι άντρες του ήταν αυτοί που θα αποφάσιζαν τη στιγμή της επίθεσης. Ήθελε να αποφύγει μια σχεδιασμένη σφαγή σαν της Jarama. Όταν οι αναρχικοί είδαντα ρώσικα τανκς καιτους κομμουνιστές να προωθού­

νται, τότε μόνο εξαπέλυσαν μια ακαταμάχητη επίθεση που κατατρόπωσε τους ιταλούς. Πολλοί ιταλοί αντιφασίστες, αναρχικοί και σοσιαλιστές πολέμησαν στη Γκουανταλαχά- ρα. Ανάμεσα τους και ο Pietro Nenni, μελλοντικός ιταλός πρωθυπουργός.

( ... ) Τον Ιούνιο του '37, η NKVD (πρόδρομος της KGB) μετέφερε τις δυνάμεις της στη Βαρκελώνη. Στις 16 Ιουνί­ου ο Andrea Νίη (γραμματέας του P0UM) συνελήφθη και μεταφέρθηκε σε μια μυστική φυλακή στη Μαδρίτη. Κατ' εντολή του Στάλιν τού ζητήθηκε να «ομολογήσει τα εγκλή- ματά του», καθώς και ότι ήταν πράκτορας των φασιστών. Βασανίσθηκε μέχρι θανάτου και το σώμα του δεν βρέθηκε ποτέ. Μετά τον Νίη, ολόκληρη σχεδόν η ηγεσία του P0UM φυλακίσθηκε, εκτελέσθηκε ή εξορίστηκε.

0 Τζ. Όργουελ, μέλος των πολιτοφυλακών του POUM, μό­λις που γλίτωσε τη σύλληψη και διέφυγε από την Ισπανία. Το Βιβλίο του «Φόρος τιμής στην Καταλονία»5 ήταν ένα από τα πρώτα που κατήγγειλε το ρόλο των κομμουνιστών στην προδοσία της Ισπανικής επανάστασης.

Το κύμα αγανάκτησης της CNT-FAI βοήθησε να κινητο­ποιηθούν οι πολιτοφυλακές, ο τύπος και η διεθνής κοινή γνώμη ενάντια στα εγκλήματα που συνέΒαιναν στην Κα­ταλονία. Μάθαμε για τη δολοφονία του Camillo Berneri, ενός ιταλού αναρχικού φιλόσοφου που τον συνέλαΒαν σ' ένα ξενοδοχείο και τον εκτέλεσαν στον υπόγειο σιδηρό­δρομο κοντά στο La Cayetana. Λίγες μέρες αργότερα στην πλατεία Urquinaoa, δολοφονήθηκε ένα αγόρι, εγγονός του

5 ελληνική έκδοση από τον Ελεύθερο Τύπο

147

αναρχικού παιδαγωγού Φραντοίοκο Φερρέρ. Ένας φίλος του πατέρα μου, ο Ντομίνγκο Ασκάσο (αδελφός του διάση­μου γκερριγέρο Πάκο Ασκάσο] δολοφονήθηκε στη φυλα­κή. Το πιο φρικτό όμως έγκλημα αυτών των ημερών ήταν η δολοφονία τριάντα μελών της FIJL στο νεκροταφείο της Moncada που τους έριξαν σ' έναν ανοιχτό λάκκο.

Η κεντρική κυβέρνηση που έδρευε στη Βαλέντσια δεν ήθελε απλώς να σταματήσει την κολεκτιβοποίηση, αλλά να ευθυγραμμιστεί με τις ντιρεκτίβες του Στάλιν για εξό­ντωση των τροτσκιστών. Ήταν μέρος του αντιτίμου για τη στρατιωτική βοήθεια που ο Στάλιν τούς είχε δώσει. Επι­πλέον, τα αποθέματα χρυσού της Ισπανίας μεταφέρθηκαν στη Μόσχα.

Οι πολιτοφυλακές καταργήθηκαν και πολλά τάγματα προσαρτήθηκαν στον «Λαϊκό Στρατό»6. Γυναίκες δεν επι- τρέπονταν πλέον στα πεδία της μάχης. Η μητέρα μου έμενε πια στο σπίτι και έκρυψε το τουφέκι, το πιστόλι και τα πυ- ρομαχικά της.

Η κυβέρνηση μεταφέρθηκε στη Βαρκελώνη στα τέλη του ‘37. Τον Μάρτη του '38 βομβαρδιζόταν από γερμανικά και ιταλικά αεροπλάνα.

Παρ' όλα αυτά, καθ' όλη τη διάρκεια του '37-'38, οι «δημοκρατικοί» εξακολουθούσαν να αντιμάχονται τις υπερτερούσες δυνάμεις του Φράνκο, των μαροκινών μι­σθοφόρων, των γερμανών και ιταλών φασιστών σε μια σειρά από μάχες: Brunete, Belchite, Teruel στις οποίες

6 εξαιρετικό ντοκουμέντο σχετικό με τη διάλυση των πολιτοφυλα­κών, είναι η μπροσούρα «Διαμαρτυρία ενώπιον των ελευθεριακών του παρόντος και του μέλλοντος για τους συμβιβασμούς του '37» -εκδ. Ελεύθερος Τύπος

148

αποδεκατίατηκε ο ανθός της ισπανικής εργατικής τάξης. Όλες οι επιθέσεις των «δημοκρατικών» σταματούσανλόγω έλλειψης πολεμοφοδίων, αεροπλάνων, τανκς.

Η τελευταία επίθεση των «δημοκρατικών» στον Ebro κόστισε τη ςωή 18.000 φασιστών ανάμεσα στον Ιούλιο και το Σεπτέμβριο του '38. Όμως και αυτή η επίθεση απέτυχε λόγω έλλειψης στρατιωτικού υλικού.

Οι δίκες της Μόσχας είχαν αρχίσει. Ο Χίτλερ και ο Στά- λιν σύντομα θα επισφράγιςαντη φιλία τους με το σύμφωνο για τη μοιρασιά της Πολωνίας. Ο Νεγκρίν αποφάσισε να κατευνάσει τις δυτικές δημοκρατίες απομακρύνοντας τις Διεθνείς Ταξιαρχίες από την Ισπανία. Ήλπιςε πως αυτό θα σταματούσε την παρέμβαση Γερμανίας και Ιταλίας. Η Βαρ­κελώνη πρόσφερε έναν συναισθηματικό αποχαιρετισμό στους Διεθνιστές. Στις 15 Νοέμβρη 1938, με μια τελευταία παρέλαση στους δρόμους της Βαρκελώνης, εθελοντές από πολλά έθνη έφυγαν από την Ισπανία. Όχι όμως όλοι. Περί­που 6.000 γερμανοί, αυστριακοί και τσέχοι και άλλοι που δεν μπορούσαν να γυρίσουν στη χώρα τους, έμειναν για να πεθάνουν στη Βαρκελώνη. Είχα γράψει τότε στο ημερολό­γιο μου: «Σήμερα πήγα να πω αντίο στις Διεθνείς Ταξιαρχί­ες. Τους έριξα γεράνια. Πήγαμε μαζί με την Libertad».

Η Libertad ήταν φίλη μου. Μοιραζόμασταν το πάθος για το σινεμά και την τζαζ. Ικανοποιούσαμε το πάθος μας με γαλλικές ταινίες και ακούγοντας στο ραδιόφωνο Λούις Άρμστρονγκ και Ντιούκ Έλλινγκτον. Ακόμα, μαζεύαμε δί­σκους. Είχαμε συγκεντρώσει περίπου εκατό δίσκους των 78 στροφών. Αντιθέτως οι γονείς μου προτιμούσαν τον ΣτραΒίνσκι και συχνά μου ζητούσαν να χαμηλώσω τη μου­σική μου.

Ι49

Έχασα κάθε ενδιαφέρον για την πολεμική σύγκρουση όταν πια συνειδητοποίησα πως η επανάσταση είχε χα­θεί. Δίπλωσα τους χάρτες μου και τους αντικατέστησα με φωτογραφίες από τςαζίστες, αλλά και δικές μου με την Libertad.

0 παιδικός σταθμός που πήγαινα είχε γίνει πια ένα κα­ταφύγιο για πολλές ενήλικες που ήταν αηδιασμένες με την καταπίεση που επικρατούσε στη Βαρκελώνη και που ήθε­λαν να αφιερώσουν χρόνο στην οικογένειά τους. Η μητέρα μου ασχολιόταν σοβαρά με τις θεατρικές δραστηριότητες του κέντρου. 0 πατέρας μου μετατέθηκε στο μέτωπο της Αραγονίας, σε μια μάλλον ήσυχη περιοχή όπου σε λίγο όμως θα ξεσπούσε η τελική επίθεση του στρατηγού Yague, του φανατικού καθολικού συμμάχου του Φράνκο. Η Βαρ­κελώνη, η πόλη μου, θα έπεφτε στους φασίστες στα τέλη Ιανουαρίου 1939. Η εκδίκησή τους στην Καταλονία ήταν τρομερή. Στην πρώτη βδομάδα της κατάληψής της οι φα­σίστες εκτέλεσαν 10.000 άνδρες και γυναίκες. Οι περισσό­τεροι αναρχικοί.

Οι γονείς μου είχαν αποφασίσει να διαφύγουμε στη Γαλ­λία και από εκεί στη Λατινική Αμερική όπου είχαμε συγ­γενείς. Κι άλλοι αναρχικοί που βρίσκονταν στις «λίστες θανάτου» του Φράνκο, αλλά και των κομμουνιστών, συμ­φώνησαν σε ένα σχέδιο απόδρασης. Πολλά παιδιά είχαν σταλεί στη Σουηδία. Κανείς όμως από το κέντρο μας δεν ήθελε να στείλειτα παιδιά του στη ΣοΒιετικήΈνωση. Οι γο­νείς μου, μου είχαν πει: «θα μείνουμε μαζί. Μέχρι το τέλος, θα ζήσουμε ή θα πεθάνουμε, αλλά θα μείνουμε μαζί!»

Η «Πέμπτη Φάλαγγα», αυτοκίνητα με οπλισμένους φασί­στες, άρχισαν να γυρίζουν στη Βαρκελώνη, να πυροβολούν ανθρώπους και να επιτίθενται σε συνδικάτα και αριστερές

Ι50

εφημερίδες. Οι παπάδες ξαναφάνηκαν γύρω από τη Βαρ­κελώνη.

Στα μέσα του Ιανουαρίου του '39, οι γονείς μου με τους φίλους τους κατάφεραν να βρουν δύο φορτηγά. Όλοι ήταν οπλισμένοι. Η μητέρα μου είχε το παλιό πιστόλι της. Αφή­σαμε μέσα στο σκοτάδι πίσω μας τη Βαρκελώνη με με­γάλη ταχύτητα. Από μακριά ακούγαμε το σαματά του πυ­ροβολικού. Σε κάθε στροφή του δρόμου συναντούσαμε ανθρώπους που μετακινούνταν προς τη Γαλλία. Τα φορτηγά σκαρφάλωναν τα Πυρηναία αργά και με μεγάλη δυσκολία. 0 δρόμος ήταν παγωμένος και γλιστρούσε. Περπατήσαμε το τελευταίο δύσκολο κομμάτι του ταξιδιού μέχρι τα γαλλι­κά σύνορα. Η Ισπανία βρισκόταν πια πίσω μας.

( ... ) Γύρισα στη Γαλλία από τη Λατινική Αμερική μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο για να παρακολουθήσω το πανεπιστήμιο. Συνάντησα ξανά την Libertad. Είχαμε επι­βιώσει.

Επέστρεψα στην Καταλονία τον Ιούλιο του 1986. Ήταν η 50η επέτειος της επανάστασης. Η Βαρκελώνη είχε αλλά­ξει. Ο διαβόητος δήμαρχος Jose Maria De Porcioles, ένας «τσάτσος» του Φράνκο που προφανώς μισούσε την Κα­ταλονία, είχε καταστρέψει τις πιο ενδιαφέρουσες όψεις της πόλης και άφησε ελεύθερους τους επενδυτές από την Μαδρίτη να κατασκευάσουν «μοντέρνα» κτίρια χωρίς προσωπικότητα και κομψότητα, με πολύ όμως απληστία. Εργατικές συνοικίες με θλιβερές, γκρίζες πολυκατοικίες είχαν κτισθεί. Ο Φράνκο είχε καταφέρει να υποβαθμίσει τη Βαρκελώνη. Το σπίτι μας ήτανλίγο-πολύ άθικτο, αλλά ο δρόμος μας ήταν γεμάτος τσοντάδικα και μπαρ. Αυτοκίνητα

Ι5 Ι

ήταν παρκαριαμένα σε χαοτικά συμπλέγματα σε κάθε πε­ζοδρόμιο.

Οι Βετεράνοι του «Τάγματος Λίνκολν» επισκέφθηκαν με­ρικά πεδία μαχών. Συνάντησα τον Steve Nilson, τον διοικη­τή της δεξιάς πτέρυγας της επίθεσης στο Bruriete. Με ένα κλιματιζόμενο πούλμαν πήγαμε στην πόλη.Ήταν μια καυτή και στεγνή καλοκαιρινή μέρα. To Brunete είχε τώρα ένα καινούργιο αυτοκινητόδρομο και αυτοκίνητα με ευρωπαί- ους τουρίστες έτρεχαν με μεγάλη ταχύτητα. Ο Steve με οδ­ήγησε στους δρόμους όπου έγιναν οι σκληρότερες μάχες και εκατοντάδες άντρες είχαν πέσει σε μια σώμα με σώμα μάχη. Ο Steve μού έδειξε μια αλάνα κοντά σ' έναν παλιό τοίχο: «Εκεί πέθανε ο Oliver Law». Ήταν λοχαγός του τάγ­ματος, ο πρώτος μαύρος αμερικανός που οδήγησε λευκούς συμπατριώτες του σε μάχη.

Κάτσαμε σ' ένα καφέ και μιλάγαμε για την Αμερική όταν ξαφνικά ο Steve είπε: «Εσείς οι αναρχικοί ήσασταν τόσο γεμάτοι φλόγα, γεμάτοι πάθος. Είχατε μια τόσο σπάνια ευ­γένεια. Μου πήρε δύο χρόνια σε μια φυλακή, τις ομολογίες του Χρουτσώφ και μια "σπασμένη" καρδιά προτού επιτέ­λους αφήσω το Κομμουνιστικό Κόμμα. Α, η Ισπανία όμως... η Βαρκελώνη... η CNT-FAI... αυτή ήταν ζωή. 0 ρομαντισμός της νιότης μου. Τίποτα δεντον άγγιξε ποτέ. Δεν θα 'θελα να τα έχω χάσει όλα αυτά, για τίποτα στον κόσμο!».

152

Οπδ;3μένη Επ:0ιιμ:ε:

> > > , στιγμές

π·λεμουI I

επαναστατικός ανταρτοπόλεμοι;

Τα Βιβλία του Δα ίμονα του Τυπογραφείου μπορείτε να τα βρείτε

και οτο "Χώ ρο” της Ε λ ευθερ ια κ ή ς Κουλτούρας

(β ιβλιοπωλείο - εκδόσεις], Ερεοσού 52, Εξάρχεια.

demon. booksOyahoo.com

V

...οι θεω ρητικοί που δε ζουν μια εξεγερτική ζωήδε λένε τίποτα που να α ξ ίζ ε ι να λεχθε ίκαι οι ακτιβ ιστές που αρνούνται να σκεφτούν κριτικάδεν πράττουν τίποτα που να α ξ ίζ ε ι να γίνει.Ρ ιζοσπαστική θεωρία είνα ι η σκέψη που ολοκληρώνεταιμέσα σε μια εξεγερτική ζωή και μαθα ίνει να εκφράζεταιμε ακρίβεια αλλά και ρευστότητα.

Όταν αναπτυχθεί κόβει σαν καλοακονισμένο μαχαίρι.

Το μεγάλο όνειρο του Ντουρούτι και του Ασκάσο ήταν να ιδρύσουν σε όλες τις μεγάλες πόλεις του κόσμου αναρχικούς εκδοτικούς οίκους. Για αυτό το σκοπό, ιδρύθηκαν οι «Διε­θνείς Αναρχικές Εκδόσεις» που εκ- δώσαν πολλά Βιβλία, φυλλάδια και εφημερίδες σε διαφορετικές γλώσ­σες.

Η γαλλική κυβέρνηση καταδίωξε αυτή τη δουλειά με όλα τα αστυ­νομικά μέσα. Το ίδιο έκανε και ηισπανική και όλες οι αντιδραστικές κυβερνήσεις σε ολόκληρο τον κό­σμο. Δεν τους άρεσε καθόλου που η ομάδα Ντουρούτι - Ασκάσο εμφα­νιζόταν και στον πολιτιστικό τομέα. Συλλήψεις και απελάσεις οδήγησαν τελικά στην καταστροφή του εκδο­τικού οίκου.

Το αγαπημένο παιδί αυτών των δυογιώντου Δον Κιχώτη θάφτηκε για τηνώρα. Καιαυτοίξανάπιασαντα πιστό­λια όπως έπιανε και ο «ιππότης της ελεεινής μορφής» το κοντάρι του «...για να χτυπήσει την αδικία, να σώσει αυτούς που βρίσκονταν σε κίνδυνο και να φέρει το βασίλειο Ητης δικαιοσύνης στη γη».

IB

«Το όνομά σου, σύντροφε;» ρώτησε εγκάρδια.«Το όνομά μου είναι Antonio Boniila», και έκανε παύση. «Είμαι υπό κράτη­ση;»«Όχι βέβαια. Είσαι εδώ για να απαντή­σεις σε κάποια ερωτήματα» απάντησε ο Duran. «Που "υπηρετείς" σύντροφε;» «Είμαι με τη φάλαγγα Ντουρούτι» απά­ντησε ο Bonilla. 0 τόνος της φωνής του ήταν ευθύς και ευγενικός. «Φτάσαμε στη Μαδρίτη πριν από δύο μήνες, στις 15 Νοέμβρη, από το μέτωπο της Αρα- γονίας. Με το που φτάσαμε, λάβαμε θέσεις στην πανεηιστημιουπολη καθώς εκεί μαίνονταν οι μάχες.Ήταν ένα σφα­γείο. Χάσαμε τους μισούς άντρες μας μέσα σε πέντε μέρες».«Πες μου τι συνέβη στις 19 Νοέμβρη;» ρώτησε ο Duran.0 Bonilla τον κοίταξε με ένα μείγμα σκεπτικισμού και φόβου στα μάτια του. «Τι εννοείς;»«Ξέρεις πολύ καλά σε τι αναφέρομα*.- Πάρ’ το από την αρχή σε παρακαλώ. Τι έγινε εκείνη την ημέρα;»