Áàéãàëü îð÷íû áîëîâñðîëûã äýìæèõ æèë

Ýêîëîãèéí áîëîâñðîë: Áàéãàëüä ýýëòýé õ¿¿õýä

Ýõ îðîí÷ ¿çýë – Þì á¿õíèéã õàéðëàõ, ãàìíàõ ¿çýë

Òàíû ýêîëîãèéí óë ìºð

ªºð÷ëºëòèéã ººðººñºº ýõëýå

Óëààíáààòàð õîò 2013 îí

Ãàðûí àâëàãûã ýìõýòãýñýí: Ã.Ëõàãâàà Í.Îþóíäàðü

Õàâòàñíû äèçàéíûã çóðàà÷: Ë.ÁàòõèøèãÕýâëýëèéí ýõèéã áýëòãýñýí: Ñ.×èíòóÿà

ISBN: 978-99973-835-4-9

“Àëìàç ïðåññ” õýâëýëèéí ¿éëäâýðò õýâëýâ. Óòàñ: 70106068

DDC 577.24Î-634

Ýêîëîãèéí áîëîâñðîë: Áàéãàëüä ýýëòýé õ¿¿õýä

3

ªìíºõ ¿ã

Áàéãàëü îð÷èí ìààíü í¿äýíä ¿çýãäýæ õàðàãäàõóéöààð ìàø õóðäòàé ººð÷ëºãäºæ áàéíà. Ýíý ººð÷ëºëòèéí ¿íäñýí õýñýã íü õ¿ì¿¿íèé ¿éë àæèëëàãààíààñ øàëòãààëæ, óëìààð öºëæèõ, õºðñ ýâäýð÷ õóóðàéøèõ, óðãàìëûí á¿òýö ººð÷ëºãäºõ, ãîë ãîðõè, íóóð öººðºì õàòàæ øèðãýõ, ìºíõ öàñ õàéëàõ, óðãàìàë, àìüòíû òºðºë ç¿éë öººðºõ, áàéãàëèéí îíö àþóëòàé ¿çýãäýë èõñýõ, ãàí çóä, ãàë ò¿éìýð í¿¿ðëýõ çýðýã îëîí õýëáýðýýð èëýð÷ áàéíà.

Õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíä õàìãèéí áàãà ºðòñºí ãýæ ¿çäýã áàéñàí Õºâñãºë íóóðûí ñàâ ãàçàð íü óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò áîëîí ãàçàð àøèãëàëòûí òîãòâîðã¿é ¿éë àæèëëàãààíààñ áîëæ õóðäàöòàé õóâèð÷, ýêîëîãèéí äîðîéòîëä ºðòººä áàéíà.

Õ¿ì¿¿í áèäíèé àìüäðàëûí õýâøëýý á¿ðìºñºí ººð÷ëºõ øààðäëàãà, óëñ îðíû îðøèí òîãòíîõ àñóóäàë õî¸ð øóóä õàìààðàëòàé. Õ¿í á¿ð ººðèéí ýêîëîãèéí óë ìºð, àìüäðàëûíõàà ÷àíàðûã ¿íýëæ, ýõ äýëõèéäýý õèð ýýëòýé àìüäàð÷ áóéãàà óõààðàõ öàã íýãýíò áîëæýý. Äýëõèéí õ¿í á¿ð ºíººäðèéí õýðýãëýýãýýð àìüäàðíà ãýâýë õ¿í òºðºëõòºíä 1.5 äýëõèé õýðýãòýé áîë÷õîîä áàéíà. Õàðàìñàëòàé íü äýëõèé ìààíü ãàíö ó÷èð àìüäðàëûí õýâ ìàÿã, äàäàë çóðøëàà ººð÷ëºõººñ ººð àðãà áàéõã¿é. Ýíý íü äýëõèéí õ¿í á¿õýíä õàìààòàé àñóóäàë þì. Á¿õèé ë õýðýãëýýãýý áàãàñãàõ, þì á¿õíèéã õàéðëàí ãàìíàõ, õýìíýõ, àëü áîëîõ áàãà õóäàëäàí àâàõ ãýõ÷èëýí ýêîëîãèéí óë ìºðºº áàãàñãàæ, áàéãàëü îð÷íîî õàéðëàí õàìãààëàõ çàìààð àìüäðàëûí ÷àíàðàà ñàéæðóóëâàë èðãýí, ýõ îðîí àëü àëü íü ñàéí ñàéõàí áîëîõâèé. Áèä ýêîëîãèéí áîëîâñðîëîî äýýøë¿¿ëæ, ýõ îðîí÷ ¿çëèéã òºëºâø¿¿ëñíýýð çàìààð îðîí ãýð ìààíü áîëñîí ýõ äýëõèéãýý, ýõ îðíîî, óíàãàí áàéãàëèà ¿åèéí ¿åä õÿìãàäàí àâ÷ ¿ëäýõ áîëîìæòîé þì. Ýíýõ¿¿ áîëîâñðîë, òºëºâøëèéã îëãîõ ÿâäëûã ÷óõàìõ¿¿ åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëü ýðõýì çîðèëãîî áîëãîõ ó÷èðòàé.

Ìîíãîë óëñûí Áàéãàëü îð÷èí, íîãîîí õºãæëèéí ÿàì, Áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãààñ õýðýãæ¿¿ëæ áóé Áàéãàëü îð÷íû áîëîâñðîëûã äýìæèõ æèëèéí àæëûí õ¿ðýýíä áàéãàëü îð÷èíä ýýëòýé àìüäðàëûí õýâ ìàÿã õèéãýýä íîãîîí õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàëûã åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí ñóðàã÷äàä òºëºâø¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí àíõàí øàòíû áîëîâñðîë îëãîõ, åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí “Áàéãàëü îð÷èíä ýýëòýé ñóðãóóëü” áîëãîõîä ÷èãëýñýí ñóðãàëò ÿâóóëàõàä ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãûã óäèðäëàãà áîëãîæ áàéíà.

Áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí Õºâñãºë íóóðûí ñóðãàëòûí òºâÂåãàí-Íîãîîí-Ãàðèã ÒÁÁ

4

ÝÊÎËÎÃÈÉÍ ÓË ÌªÐ

Õ¿ì¿¿í áèäíèé ýêîëîãèéí óë ìºð

Õ¿ì¿¿íèé àìüäðàëûí óë ìºð, òýäíèé áàéãàëü îð÷èíä ¿ëäýýæ áóé óë ìºð íü òóõàéí õ¿íèé àìüäðàëûí ÷àíàðûí ¿íýëãýý þì.

Áèä àëõàì òóòàìäàà áàéãàëüòàé õàðüöàæ, óñûã íü óóæ, àãààðààð íü àìüñãàëæ, óðãàìëààð íü õîîëëîæ, ãàçàð äýýð ÿâãàí áîëîí óíààãààð çîð÷èæ, 50 ñàÿ ìàëàà áýë÷ýýðë¿¿ëæ, ìîä, í¿¿ðñèéã íü ò¿ëæ àìüäàð÷ áàéíà.

Óñíû, ìîäíû, õ¿íñíèé, öààñíû, õóâöàñíû, öàõèëãààíû, øàòàõóóíû, ò¿ëøíèé ãýõ÷èëýí õ¿íèé àìüäðàëûí á¿õèé ë õýðýãëýý áàéãàëü îð÷èíä ÿìàð íýã óë ìºð ¿ëäýýäýã. ¯¿íèéã ýêîëîãèéí óë ìºð ãýæ íýðëýõ áà ããà (ãëîáàë ãà) ãýäýã íýãæýýð õýìæäýã.

Íýã õ¿íèé ýêîëîãèéí óë ìºð 1,8 áîëîí ò¿¿íýýð äîîø áàéâàë äýëõèéí äààöûí õ¿ðýýíä áàéíà ãýñýí ¿ã. Îäîîãîîð äýëõèéí íýã õ¿íèé ýêîëîãèéí óë ìºð íü 2,7 ããà áîë÷èõîîä áàéíà.

Òýãâýë ìîíãîë õ¿íèé ýêîëîãèéí óë ìºð íü 5,5 ããà ãýæ òîîöîîëæýý. Äóíäàæ Àâñòðè õ¿íèé ýêîëîãèéí óë ìºð íü 4,9 ããà áàéíà. Äýëõèéí õ¿í á¿ð èíãýæ àìüäàðíà ãýâýë ºíººäðèéí áàéäëààð õ¿í òºðºõòºíä 1.5 äýëõèé õýðýãòýé áîë÷èõîîä áàéíà.

Õàðàìñàëòàé íü äýëõèé ìààíü ãàíö ó÷èð àìüäðàëûí õýâ ìàÿã, äàäàë çóðøëàà ººð÷ëºõººñ ººð àðãà áàéõã¿é. Ýíý íü äýëõèéí õ¿í á¿õýíä õàìààòàé àñóóäàë þì.

Àìüäðàëûí õýâ ìàÿã, äàäàë çóðøëàà ººð÷èëæ, áàéãàëü îð÷èíä ¿ëäýýõ óë ìºðºº áàãàñãàæ, ýõ äýëõèéäýý ýýëòýé àìüäàðúÿ!

5

Ò¿ð¿¿ ¿åèéí í¿¿äýë÷èí ìîíãîë÷óóä íü àðäàà ÿìàð íýãýí óë ìºð ¿ëäýýëã¿é àìüäðàãñäûí ãàéõàëòàé ¿ëãýð æèøýý þì. Òýä àðäàà áóóö, æîðëîí, óõñàí í¿õ, ¿íñ íóðàì, ñ¿éòãýñýí îé, áîõèðëîñîí ãîë óñ, òýð á¿¿õýë íýð àëäàð ÷ ¿ëäýýõýýñ çàéëñõèéæ ÿâæýý. Ýíý áîë á¿õýëäýý ãýãýýðñýí, óõààðñàí, þóíä ÷ óÿãäààã¿é, áàéãàëü îð÷èíäîî àÿ çºí㺺𺺠çîõèöîí àìüäðàõ ã¿í óõààí þì.

Áýë÷ýýðòýý òîõèðñîí çºâ á¿òýö á¿õèé ñ¿ðýã ìàëòàé, óðèí öàãò öàãààí èäýý ãîëëîñîí çºâ õîîë õ¿íñòýé, ìàëûí á¿õ àøèã øèìèéã õàÿãäàëã¿é àøèãëàäàã òåõíîëîãèòîé, õýðýãöýýãýý ººðººñºº á¿ðýí õàíãàäàã ºðõ ãýðèéí ¿éëäâýðëýëòýé, õàìãèéí áàãà íýí óõààëèã õýðýãëýýòýé,1995 îíûã õ¿ðòýë ñàìàð, æèìñ, ñîíãèíî ãýýä áàéãàëèàñ ¿íýã¿é àøèãëàæ áîëîõ ÿìàð ÷ ç¿éëä ãàð, àì õ¿ðãýýã¿é øóíàë õ¿ñëèéã òýâ÷ñýí óõààíòàé, áóÿí áà í¿ãëèéã (ýåðã¿¿, ñºðã¿¿ ýíåðãèéí õóóëü) òàíüæ ìýäñýí ìåíåæìåíòòýé,

í¿¿äëèéí ¿ëýìæ ºâ ñî¸ëòîé Ìîíãîë ãýý÷ ýõ îðîí, õ¿í çîí îëîí çóóíààð çóòðàà íü ¿ã¿é àÿòàé ñàéõàí àæ òºðæ áàéæýý.

Îäîî ýñðýãýýðýý, àðäàà àñàð èõ óë ìºð ¿ëäýýæ, áàðàã ë ¿¿íèé òºëºº àìüäàðöãààæ áàéíà. Ìàë÷èä áýë÷ýýðèéí äààö õýòð¿¿ëýí ìàë ºñãºæ, ñ¿ðãèéí òàë õóâü íü ÿìàà áîëñíîîð Ìîíãîë îðíû íóòãèéí 77.2% íü öºëæèæ, áýë÷ýýðèéí 87% íü òàëõëàãäàæ, áýë÷ýýðèéí óðãàìëûí 50% íü äàõèí ñýðãýõýýðã¿é óñòñàí áàéíà. Öºëæèëòèéí 87% íü õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíààñ øàëòãààëæýý (Á.Áîëäãèâ Ìîíãîë îðíû óóð

àìüñãàëûí ººð÷ëºëò áà õ¿íèé õºãæëèéí çàðèì àñóóäëóóä).

Ìîíãîë÷óóä áèä ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä îëçíû õîéíîîñ óëàéð÷, îíãîí áàéãàëèà ç¿éë á¿ðýýð ñ¿éòãýæ, îéí ñàíã äóíäæààð 42%, ãîâèéí á¿ñýä çàã, õàðãàíûã ò¿ëæ ñ¿éòãýñíýýð 145 000 ãà ãàçàð ýëñýí ìàíõàí áîëîí õóâèð÷, àí àìüòíûã óñòãàæ, õóðãàí 캺ã, ñàìàð, æèìñ, ýìèéí óðãàìëûí íýëýýäèéã àõèí õàðàõààðã¿é áîëãîæýý (Á.Áîëäãèâ Ìîíãîë îðíû óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò áà õ¿íèé õºãæëèéí çàðèì àñóóäëóóä).

“Àðäàà óë ìºð ¿ëäýýõã¿é” àìüäðàõ àìüäðàëûí çàð÷ìààð àìüäàðñàí áèäíèé ºâºã äýýäýñ ºíººãèéí áèäýíä ýíý óëñ îðíûã ìÿíãàí æèëèéí òýðòýýõ áàéäëààð íü õ¿ëýýëãýí ºã÷ýý.

6

Õàðèí 30-õàí æèëèéí äîòîð ¿ëäýýñýí áèäíèé óë ìºð õàð áàëàã òàðüæ, Ìîíãîë îðîí öààø õèð óäààí òýñýæ ¿ëäýõ âý? ãýñýí àñóóëòûí òýìäýã èðãýí á¿ðèéã øàëãààæ áàéíà.

Õ¿í á¿ð ë îëç îëîõ, îä áîëîõ, àëäàðøèõûí ìºðººäºë òýýæ ÿâíà. ßïîíû ñóäëàà÷ Ñóçóêè “ººðèéãýý ñàéí øàòäàã ò¿¿äýã øèã øàòàà. ×àìààñ ¿íñ íóðàìíû îð á¿¿ ¿ëäýã” ãýñýí áàéíà.

Èðãýí, áàéãóóëëàãà õàìò îëîí, îþóòàí, ñóðàã÷, õ¿¿õýä, ìàë÷èí, àæèë-÷èí, ñýõýýòýí õýí á¿õýí ººðñäèéí ýêîëîãèéí óë ìºðèéã ¿íýëæ, ººðººð õýëáýë àìüäðàëûíõàà ÷àíàðûã ¿íýëæ, àëü áîëîõ àðäàà ìºð ¿ëäýýõã¿é áóþó ÿäàæ õàìãèéí áàãà óë ìºð ¿ëäýýõ çàð÷ìûã ã¿í óõààíàà, çîðèëãîî áîëãîí àìüäàð÷ ãýìýý íü ýõ îðîíòîéãîî ¿ëäýæ áîëîõíýý.

Õ¿í òºðºëõòíèé õýðýãëýýíèé óë ìºðÕ¿ì¿¿í áèäíèé õýðýýñ õýòýðñýí õýðýãëýý íü äýëõèéí áèîëîãèéí

íººöººñ õýäèéíýý õýòýð÷ èðýýä¿éãýý áàëëàæ áàéíà. 1970-ààä îíû äóíäààñ õîéø õ¿ì¿¿íèé õýðýãëýýã äààõ íººö äýëõèéä õîìñäîæ ýõëýâ. Áàéãàëü îð÷íû áîëîîä ýäèéí çàñãèéí ºíººãèéí õÿìðàë íü ñ¿éðëèéí äîõèî þì.

Áèäíèé àìüäðàëûí óë ìºð õýäèé òîì áàéíà, òºäèé÷èíýý ýõ äýëõèéäýý äàðàìò ¿ç¿¿ëæ áàéíà ãýñýí ¿ã.

1931Áèîëîãèéí íººöèéí àøèãëàëò 74%

1985Áèîëîãèéí íººöèéí

àøèãëàëò 114%

2012Áèîëîãèéí íººöèéí

àøèãëàëò 156%

7

Çàðèì óëñ îðíû õýò ¿ðýëãýí õýðýãëýýã òîîöñîí ñóäàëãààíààñ ¿çâýë õ¿í òºðºëõòíèé õýðýãëýý äîð äóðäñàí îðíóóäûí ò¿âøèíä áàéâàë áèäýíä õýäýí äýëõèé øààðäëàãàòàéã çóðãààñ õàðæ áîëíî.

Áèä ÿàãààä ýêîëîãèéí óë ìºðºº ¿íýëæ óëìàà𠺺ð÷ëºõ øààðäëàãàòàé þì áý?

Áàéãàëü îð÷èí ìààíü í¿äýíä ¿çýãäýæ õàðàãäàõóéöààð ìàø õóðäòàé ººð÷ëºãäºæ áàéíà. Ýíý ººð÷ëºëòèéí ¿íäñýí õýñýã íü õ¿ì¿¿íèé ¿éë àæèëëàãààíààñ øàëòãààëæ, óëìààð öºëæèõ, õºðñ ýâäýð÷ õóóðàéøèõ, óðãàìëûí á¿òýö ººð÷ëºãäºõ, ãîë ãîðõè, íóóð öººðºì õàòàæ øèðãýõ, ìºíõ öàñ õàéëàõ, óðãàìàë, àìüòíû òºðºë ç¿éë öººðºõ, áàéãàëèéí îíö àþóëòàé ¿çýãäýë èõñýõ, ãàí çóä, ãàë ò¿éìýð í¿¿ðëýõ çýðýã îëîí õýëáýðýýð èëýð÷ áàéíà.

Àìåðèêèéí Ñàíñàð ñóäëàëûí õ¿ðýýëýí (ÍÀÑÀ), ÎÕÓ, áóñàä ñóäàëãààãààð äýëõèé äóëààð÷ Õîéä ìºñºí äàëàé õàéëæ áàéíà. Ãóðâàí æèëèéí ºìíºõ ñóäàëãààãààð Ìîíãîëûí ãàçàð íóòãààñ õî¸ð äàõèí èõ ìºñ õàéë÷õààä áàéãàà ãýíý. Àìåðèêèéí ñóäëàà÷äûíõààð Õîéä ìºñºí äàëàéí äóëààðëûí 50% íü ººðººñºº ÿâàãäàæ áóé íü àþóëòàé ¿çýãäýë þì áàéíà. Äýëõèéí öýíãýã óñíû 10 õóâèéã ýçýëäýã Ãðèéíëàíäûí òýð èõ ìºñ ºíãºðñºí æèëèéí çóí ãýõýä ãóðàâõàí õóâü áîë÷èõëîî. Äýëõèé èéì ë áîë÷èõëîî.

ÀÍÓ

Àíãëè

Ôðàíö

Ãåðìàí

Îðîñ

Áðàçèë

Ìàóðèòóñ

Õÿòàä

Ýíýòõýã

Ìàëàâè

5.3

3.1

3.0

2.5

2.4

1.2

1.0

0.8

0.4

0.3

Óëñ îðíóóäûí ýêîëîãèéí óë ìºð

Äýëõèéí ýêîëîãèéí óë ìºðèéí ¿íýëãýýíýýñ ¿çâýë õ¿í

òºðºëõòíèé õýðýãëýýã õàíãàõûí òóëä 2010 îí ãýõýä 1,5 äýëõèé,

2050 îí ãýõýä ìàíàé äýëõèé øèã 2 äýëõèé øààðäëàãàòàé

áîëæýý.

8

Êîìïüþòåð áîëîí ãýðýë àñààõ, ìàøèíààð ÿâàõ, ìàë àäóóëàõ, àìüñãàëàõ ãýýä áèäíèé á¿õèé ë ¿éëäýë àãààð ìàíäàëä õ¿ëýìæèéí õèé ÿëãàðóóëæ áàéäàã.

Í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé, ìåòàí, àçîòûí èñýë çýðãèéã õ¿ëýìæèéí õèé ãýíý. Àãààð ìàíäàë äàõü õ¿ëýìæèéí õèé íü íàðíû èë÷èéã áàðüæ äýëõèéã ÿã õ¿ëýìæ ìýò äóëààí áàéëãàäàã. Õ¿ëýìæèéí õèéí õýìæýý èõñýõýä äýëõèéí òåìïå-ðàòóð íýìýãäýæ óëìààð äýëõèéí õî¸ð òóéëûí áîëîîä áóñàä öàñ, ìºñºí á¿ðõ¿¿ë õàéëàõ, äàëàéí ò¿âøèí íýìýãäýõ, õºðñ õóóðàéøèæ öºëæèõ çýðýã îëîí ìóó ¿ð

äàãàâàðòàé. Ýíý áîë óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò áóþó äýëõèéí äóëààðàë þì.

Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí àñóóäëààðõ Çàñãèéí ãàçàð õîîðîíäûí ìýðãýæèëòíèé õîðîîíû 2007 îíû ¿íýëãýýíèé 4 äýõ òàéëàíä: “XX çóóíû äóíä ¿åýñ õîéø äýëõèéí äóíäàæ òåìïåðàòóð ºññºí ãîë øàëòãààí íü àãààð ìàíäàëä õ¿ëýìæèéí õèé èõýññýíòýé õîëáîîòîé. Ýíý íü õ¿í òºðºëõòºíèé áóðóó ¿éë àæèëëàãààíààñ øàëòãààëñàí” ãýæ òýìäýãëýæýý.

Í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéíýýñ 23 äàõèí äóëààðóóëàã÷ õ¿÷òýé ìåòàí (íàìãèéí õèé) õèéí 23%, 300 äàõèí äóëààðóóëàã÷ àçîòûí äóòóó èñëèéí 65%-èéã ÿëãàðóóëäàã ìàë àæ àõóéòàé óëàéðàí çóóðàëäñààð áèä ýõ äýëõèéãýý, ýõ îðíîî äóëààðóóëæ ñºíººõºä õ¿ð÷ áàéíà (“Ìàë àæ àõóéí óðò ñ¿¿äýð” ͯÁ-ûí ¿íýëãýýíèé òàéëàí, 2006 îí). Àãààð äàõü ìåòàíû õýìæýý ºíãºðñºí çóóíòàé õàðüöóóëàõàä 150% íýìýãäñýí íü õ¿í òºðºëõòíèé ìàõíû

ÄÝËÕÈÉÍ ÄÓËÀÀÐÀË

Äýëõèéí äóëààðëûí ãîë øàëòãààí íü õ¿í òºðºëõíèé áóðóóòàé ¿éë àæèëëàãàà ìºí.

Äýëõèéí äóëààðàëä íºëººëæ áóé

õ¿ëýìæèéí õèéí çîíõèëîõ òºðë¿¿ä

CO2

69.6%Í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé

CH4

22.9%Íàìãèéí õèé áóþó ìåòàí

N20

7.1%

Àçîòûí äóòóó èñýë

0.4 %Ôòîðò-í¿¿ðñ-óñòºðºã÷èéí õèéí¿¿ä

9

ÎÉ ÌÎÄ, ªÂÑ ÓÐÃÀÌÀË

ÝËÝÃÄÝÝÃ¯É ÝЯ¯Ë ÕªÐÑ

ÄÀËÀÉ, ÒÝÍÃÈÑ, ÍÓÓÐ, ÃÎË ÌªÐÍÈÉ ÓÑ

õýðýãëýý 5 äàõèí íýìýãäñýíòýé õîëáîîòîé, äýëõèéí äóëààðëûí 80% íü ìàõíû õýðýãëýýòýé õîëáîîòîé (“Äàäàë çóðøëàà ººð÷èëöãººå” Í¯Á-ûí ãàðûí àâëàãà”, 2008 îí).

Äýëõèéí äóëààðëààñ øàëòãààëàí õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíä ãàð÷ áóé òààëàìæã¿é ººð÷ëºëò¿¿ä íü ýðãýýä õ¿íèé àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíäýä ¿ëýìæ õîð õºíººë ¿ç¿¿ëæ áàéíà. Õ¿í òºðºëõòºí ìàõíû õýðýãëýýã áóóðóóëàí, õ¿íñíèé óðãàìàë íýì¿¿ õýðýãëýõ çàìààð õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûã áàãàñãàí äýëõèéã ñýð¿¿ö¿¿ëýõýä õóâü íýìðýý îðóóëàõ áîëîìæòîé.

Àãààð ìàíäàëä áàéãàà õ¿ëýìæèéí õèéã îé ìîä, ºâñ óðãàìàë, õºðñ, äàëàéí óñ çýðýã íü ººðòºº øèíãýýæ áàéäàã. Æèøýýëáýë, îé ìîä, ºâñ óðãàìàë íü æèëäýý 60 òýðáóì òîíí í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéã àãààð ìàíäëààñ øèíãýýõ ÷àäâàðòàé.

Õ¿ëýìæèéí õèéã øèíãýýã÷èä

10

Ìîíãîë îðíû äóëààðëûí óë ìºð

Ìîíãîëûí ñ¿¿ëèéí 30 æèëèéí äóëààðàë íü äýëõèéí 70 æèëèéíõýýñ 1,8 äàõèí èõ áàéíà. Ìîíãîë îðíû æèëèéí äóíäàæ òåìïåðàòóð 1940 îíîîñ õîéø 2.140 C õýìýýð íýìýãäæýý (Áàòèìà 2005, Íàöàãäîðæ 2005).Íèéò íóòãèéí 25 %-èéã õàìàðñàí ãàí 2-3 æèëä 1 óäàà, 50-èàñ äýýø õóâèéã õàìàðñàí ãàí 4-5 æèëä 1 óäàà òîõèîõ áîëæ, øîðîîí øóóðãàòàé ºäðèéí òîî 1960 îíòîé õàðüöóóëàõàä 4 äàõèí ºññºí áàéíà. Ñ¿¿ëèéí 10 æèëä ãàíäóó íóòàã äýâñãýðèéí ýçëýõ òàëáàé 3,4% èõýñ÷, öºëæèëòºä õ¿÷òýé íýðâýãäñýí íóòãèéí òàëáàé 5,4 äàõèí, ìàø ýð÷òýé öºëæñºí òàëáàé 1,8 äàõèí íýìýãäæýý (Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, îäîî õèéöãýýå, Áàéãàëü îð÷íû áîëîâñðîëûí ñóðãàëòàíä çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà)

Þó õèéõ âý?Îðøèí ñóóãàà íóòàã îðíûõîî óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéã òàíäàí ñóäàëæ, õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíäîî ¿íýëãýý õèéõ.

Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû ¿íýëãýý

¹ Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä îðîí íóòàãò ãàðñàí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò

Òèéì ¯ã¿é Ìýäýõã¿é

ͺõöºë áàéäëûí ä¿í øèíæèëãýý1. õóð áîðîî òàòàðñàí (áàãàññàí)2 õóð áîðîî öàãòàà îðîõîî áîëüñîí 3 õóð îëîí õîíîã øèâýð÷ îðîõîî áîëüñîí4 ºâñ íîãîî ºòãºí ºíäºð óðãàõàà áîëüñîí 5 õàäëàí àâàëò áàãàññàí6 íàìàã øàëáààã áàãàñ÷ õºðñ õóóðàéøñàí7 ¿íýý ñààõ öàãààð áîðîî îðîõ, áîðîîíä

íîðîõîî áîëüñîí8 óñíû ãóòàë, áîðîîíû öóâ õýðýãëýõýý áàðàã

áîëüñîí9 áýë÷ýýðèéí óðãàìàë õýðõýí ººð÷ëºãäñºí

10 áóëàã øàíä õóóðàéøèæ øèðãýñýí 11 ãîë ãîðõè øèðãýñýí12 íóóð òîéðîì õàòàæ øèðãýñýí13 óóëûí ìºíõ öàñ õàéëñàí14 îëîí ãîëûí öóòãàëòàé íóóðûí óñ èõýññýí15 íóóð, ãîëûí çàãàñ æàðààõàé áàãàññàí16 îéí ñàí áàãàññàí17 öàãààí 캺ã óðãàõàà áîëüñîí áóþó áàãàññàí

♣

11

18 òàðâàãà ¿ã¿é áîëñîí / áàãàññàí19 íîãîî ç¿ëýã èõýýð òàëõëàãäñàí20 ìàëûí òîî:

- èõýññýí- õýò îëøèðñîí

21 ÿìààíû òîî:- èõýññýí- õýò îëøèðñîí

22 íóóð, ãîëûí óñ áîõèðäîæ áàéãàà

Ýäãýýð àñóóëòààð òà îðîí íóòãèéíõàà áàéãàëü îð÷èíä ãàðñàí ººð÷ëºëòèéã ä¿ãíýýðýé.

̺í ñóðãóóëèéí ýêî-êëóá, õàìò îëíîîðîî ÿðèëöàæ, àñóóëò õàðèóëòûã ñóäëàí ä¿ãíýëò õèéãýýðýé.

òàíû îðøèí ñóóãàà íóòàãò áàéãàëü îð÷èíä ìóó íºëººòýé ÿìàð àñóóäàë áàéãààã òîãòîîõ; óã àñóóäëûã ¿¿ñãýñýí íºõöºë þó áîëîõûã òîãòîîõ; óã àñóóäëûã “ìîäíû ¿íäýñ” ãýæ ¿çýýä ò¿¿íýýñ ìº÷èðëºí ñàëààëæ ãàðàõ ¿ð äàãàâðóóäûã òîîöîæ, ººð÷ëºõ àðãà çàìûã áîäîëöñîí ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ

Òà äàðààõ àæëààñ àëèéã íü õèéæ áàéãàà âý? Òèéì ¯ã¿é Ìýäýõã¿é

1Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí òàëààð òà ìýäëýãýý äýýøë¿¿ëæ áàéíà óó?

2Áàéãàëü îð÷íû òàëààðõ øèíý õóóëèóäûã õèð ñàéí ìýäýõ âý?

3 Çóðàãòààð áàéãàëü îð÷íû íýâòð¿¿ëýã ¿çäýã ¿¿?

4Òà îð÷íîî ç¿ëýãæ¿¿ëýõ àæèëä îðîëöîæ áàéíà óó?

5 Ìîä òàðèõ àæèëä îðîëöäîã óó?6 Ñóðãóóëü áîëîí ãýðòýý öýöýã òàðüñàí óó?

7Òà öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ õýìíýæ ÷àäàæ áàéíà óó?

8Òà õîã õàÿãäàë áàãàñãàõàä õóâü íýìýð îðóóëæ áàéíà óó?

9 Óñíû õýðýãëýýã áàãàñãàõàä ñàíàà òàâüäàã óó?10 Òàíàéõ õ¿íñíèé íîãîî òàðüäàã óó?11 Òà ìàõàí õîîëîî áàãàñãàæ áàéíà óó?

Ýäãýýð àñóóëòûã ººðòºº òàâüæ õàðèóëàõ, ººðèéãýý ººð÷ëºõ ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ.Áóðóó äàäàë çóðøëàà ººð÷ëºõºä íü ººðòºº áîëîí áóñäàä øààðäëàãà òàâèõ, çºâëºæ òóñëàõ.

♣

♣♣

♣

♣

12

Ìàíàé äýëõèéí ãàäàðãóóãèéí 71% íü óñààð á¿ðõýãääýã. Äýëõèéí íèéò óñíû 97% íü äàëàéí äàâñòàé óñ, åð人 3% íü öýâýð óñ þì. Ýíýõ¿¿ 3%-èéí öýâýð óñíû 98.8% íü öàñ ìºñºí á¿ðõ¿¿ë, ãàçðûí ã¿íä áàéäàã ó÷èð õýðýãëýõ áîëîìæã¿é. Äýëõèéí öýâýð óñíû åð人 0,3% -èéã á¿ðä¿¿ëäýã íóóð, ãîë ìºðíèé óñûã õ¿í øóóä õýðýãëýõ áîëîìæòîé. (http://ga.water.usgs.gov/edu/waterdistribution.html)

Óñíû íººöèéã õàìãààëàõûí òóëä îéã õàìãààëàõ øààðäëàãàòàé. Îé ìîäûã ñ¿éòãýõ íü õºðñíèé ýâäðýë, öºëæèëòèéí øàëòãààí áîëæ óñ õàäãàëàõ õºðñíèé ÷àäâàðûã àëäàãäóóëàõ, óñ íººöëºãäºõ ÷àäàâõèéã ñóóðèàð íü ñ¿éòãýõ øàëòãààí áîëäîã. Èéìýýñ îéã õàìãààëàõ íü óñíû íººöèéã õàìãààëàõ ÿâäàë þì. (Æàí Ìèíüæóíü, Ýêî àþóëã¿é îðøèõóéí ¿íäñýí àñóóäëóóä, 2012)

Äýëõèé äýýð 780 ñàÿ õ¿í óíäíû öýâýð óñààð ãà÷èãäàæ áàéíà. Äýëõèé äýýð ºäºðò 5000 õ¿¿õýä áóþó 20 ñåêóíäýä 1 õ¿¿õýä óñíû áîõèðäëîîñ øàëòãààëñàí ºâ÷íººð íàñ áàðæ áàéíà.

Áèäíèé ¿ëäýýæ áóé óñíû ýêîëîãèéí óë ìºð1999-2002 îíû óäààí ¿ðãýëæèëñýí ãàíãèéí óëìààñ íèéò 3000 îð÷èì óñíû ýõ ¿¿ñâýð, ¿¿íä 680 ãîë ãîðõè, 760 íóóð øèðãýæ ¿ã¿é áîëæýý (Äàâàà, 2004). Ñ¿¿ëèéí 68 æèëä Ìîíãîë Óëñûí æèëèéí íèéò õóð òóíäàñíû õýìæýý 7 õóâü áóþó 16 ìì-ýýð áóóðñàí (ÁÎß, 2008) íü ãàäàðãûí óñíû óíäààëàõ õýìæýý áàãàñ÷ áàéíà ãýñýí ¿ã. 2007 îíä ÿâóóëñàí óëñûí õýìæýýíèé óñíû á¿ðòãýë òîîëëîãûí ä¿íãýýñ ¿çâýë:

- 5128 ãîë ãîðõèéí 852, - 9306 áóëàãèéí 2277, - 7474 íóóð öººðìèéí 1181, - 429 ðàøààí óñíû 60 íü õàòàæ, øèðãýæ ¿ã¿é áîëæýý (ÁÎß, 2008).

ªºðººð õýëâýë ìàíàé îðíû ãîë ãîðõèíû 16%, áóëàã, øàíäûí 21.8%, íóóð, òîéðìûí 28.0% íü øèðãýæýý.ÿíèé óñíû ò¿âøèí 3-5 ì äîîøèëæ, ìºí öàñíû 40% íü õàéëñàí áàéíà.

ÓÑ

Ãîîæóóðààñ 1 ñåêóíäýä äóñëàõ óñ

æèëä 45000 ëèòð áîëäîã òóë óñûã

ãàìíàõ íü ýõ îðîí÷ ¿çýë ìºí.

WA

TER

13

Ìîíãîëûí õ¿í àìûí õýðýãëýæ áóé öýâýð óñíû õýìæýý (71,5 ñàÿ ì3) ìàë àæ àõóéä õýðýãëýæ áóé õýìæýýòýé (71,0 ñàÿ ì3) àäèë áàéíà (Á.Áîëäãèâ Ìîíãîë îðíû óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò áà õ¿íèé õºãæëèéí çàðèì àñóóäëóóä).

Õºâñãºë íóóðûí ñàâ ãàçðûí ýêîëîãèÕºâñãºë íóóð öýíãýã óñíû íººöººðºº äýëõèéí 1%, Ìîíãîë îðíû õóâüä 70 îð÷èì õóâèéã ýçýëäýã.

Ýíý áîë Ìîíãîë óëñûí àñàð òîì áàÿëàã.

Õºâñãºë íóóðûí ñàâ ãàçàðò ñ¿¿ëèéí 40 æèëä:

Àãààðûí æèëèéí äóíäàæ òåìïåðàòóð áàðàã 20C õýìýýð äóëààðñàí, õóð òóíäàñíû ò¿âøèí áóóðàõ õàíäëàãà àæèãëàãäñàí (Íàíäèíöýöýã, 2007).

Áýë÷ýýðëýëòèéí óëìààñ íèéò óðãàìëûí óðãàö áóóð÷, õýýðò ¿åòýí áîëîí õàãä òîõèîëäîõ íü áàãàññàí áà ýíý íü äóëààðàë-òûã òýñâýðëýõ ýêîñèñòåìèéí ÷àäàâõèä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéíà.

Öýâäýã ãýñ÷ ýõýëñýí áà öýâäãèéí ãýñýëòèéí èäýâõòýé äàâõàðãûí ã¿í ìàëä òàëõëàãäààã¿é ºìíºä õýñýãò 1.5 ìåòðýýñ, òàëõàãäñàí õýñýãò 4 ìåòð õ¿ðòýë íýìýãäæýý. Öýâäýã èíãýæ ãýñýõ íü õºðñíèé ÷èéãò íºëººëæ îðãàíèê áîäèñûí çàäðàë, õºðñíèé àìüñãàëûã íýìýãä¿¿ëæ, í¿¿ðñõ¿ë÷èéí õèéã èë¿¿ èõýýð ÿëãàðóóëàõàä íºëººëíº (Goulden áà áóñàä, Øàðõ¿¿, 2007).

Õºâñãºë íóóðûí ñàâ ãàçàðò ìàë÷èä æèëèéí äºðâºí óëèðëûí òóðøèä áýë÷ýýðèéã õóâààðèëàí àøèãëàõ áîëîìæã¿é áîëæýý.

Àãààðûí òåìïåðàòóð íýìýãäñýí, õóð òóíäàñ áàãàññàí, öýâäýã ãýñ÷ ýõýëñýí, õºðñíèé ÷èéã áóóðñàí çýðýã íü ìàãàäã¿é îéí ýêîñèñòåì õýýðèéí ýêîñèñòåì áîëæ áóöàëòã¿é ººð÷ëºãäºí, óëìààð ¿ðæèë øèìã¿é íóòàã áîëæ õóâèðàõàä õ¿ðãýæ áàéíà (Á.Áîëäãèâ, Ìîíãîë îðíû óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò áà õ¿íèé õºãæëèéí çàðèì àñóóäëóóä).

Èéì íºõöºëä õ¿ì¿¿ñ çºâõºí áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóé ýðõëýí àìüäðàëàà ñàéæðóóëàõûã õè÷ýýæ áàéãàà íü áîëîõã¿é ç¿éëèéã áîëãîõûã õè÷ýýæ áàéãààòàé àäèë ìýò áîëæ áàéíà (Goulden, 2005).

ÀÍÓ, ìîíãîëûí ñóäëàà÷èä Õºâñãºë íóóðûí ç¿¿í ýðãèéí ìàë÷äûí áîëîâñðîëûí ò¿âøèíã ñóäàëñíààñ ¿çâýë 55% íü 4-ð àíãèéí, 39% íü 8-ð àíãèéí, 3% íü 10-ð àíãèéí áîëîâñðîëòîé, 3% íü ñóðãóóëüä ñóðààã¿é áàéíà (Goulden íàð, 2004).

Õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíä õàìãèéí áàãà ºðòñºí ãýæ ¿çäýã áàéñàí Õºâñãºë íóóðûí ñàâ ãàçàð èéíõ¿¿ óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò áîëîí ãàçàð àøèãëàëòûí òîãòâîðã¿é ¿éë àæèëëàãààíààñ áîëæ õóðäàöòàé õóâèð÷ áàéãàà þì.

14

“Áîä → õýðýãëý→ õýìíý” ãýæ Íýãäñýí ¿íäýñòíèé áàéãóóëëàãà (ͯÁ) óðèàëæ áàéíà. “Õýðýãëýõèéí ºìíº áîäîõ” ãýæ þóã õýëíý âý?

Õ¿íñíèé á¿òýýãäõ¿¿í ¿éëäâýðëýõ, áèé áîëãîõîä çàðöóóëæ áóé öýâýð óñ, ë

Õ¿íñíèé á¿òýýãäõ¿¿í Çàðöóóëæ áóé öýâýð óñ, ë1 êã øîêîëàä ¿éëäâýðëýõýä 17 1001 êã ¿õðèéí ìàõ áèé áîëîõîä 15 4151 êã õîíü, ÿìààíû ìàõ áèé áîëîõîä 8 7631 êã ãàõàéí ìàõ áèé áîëîõîä 5 9881 êã öºöãèéí òîñ 5 5531 êã òàõèàíû ìàõ áèé áîëîõîä 4 3251 êã ºíäãºíä 3 2651 ø ãàìáóðãåðò 2 4001 êã òàëõàíä 1 6081 ë ñ¿¿ áèé áîëîõîä 1 0201 êã æèìñýíä 9621 êã òºìñ 3871 êã õ¿íñíèé íîãîîíä 322

(Mekonnen, M.M. and Hoekstra, A.Y. A global assessment of the water footprint of farm animal and plant products, Ecosystems, 2012)

15

Æèøýý áîëãîæ øîêîëàä áîëîí òàëõ ¿éëäâýðëýëèéí óñíû óë ìºðèéã àâ÷ ¿çâýë:

Øîêîëàä ¿éëäâýðëýëèéí óñíû óë ìºð1êã êàêàî áóóðöàãíààñ 800 ã êàêàî íóõàø ãàðãàæ àâàõàä 24000 ë óñ çàðöóóëíà.

1 êã êàêàî íóõàøíààñ 470 ã òîñ, 530 ã êàêàî íóíòàã ãàðãàæ àâäàã.

1 êã êàêàîíû òîñ ¿éëäâýðëýõýä 34000 ë óñ

1êã íóíòàã ¿éëäâýðëýõýä 15600 ë óñ õýðýãëýíý.

øîêîëàäíû íàéðëàãàä äóíäæààð 40% êàêàî íóõàø (9600 ë óñ), 20% êàêàî òîñ ( 6800 ë óñ), 40% ýëñýí ÷èõýð (720 ë óñ) îðäîã ãýæ ¿çâýë

1 êã øîêîëàä ¿éëäâýðëýõýä 17 100 ë óñ,

100 ã øîêîëàä ¿éëäâýðëýõýä 1700 ë óñ

çàðöóóëíà.

Òàëõ ¿éëäâýðëýëèéí óñíû óë ìºð1 êã óëààí áóóäàé óðãóóëæ ãóðèë ¿éëäâýðëýõýä 1827 ë óñ çàðöóóëíà. 1 êã óëààí áóóäàéíààñ 790 ã ãóðèë ¿éëäâýðëýíý. 1 êã ãóðèë ¿éëäâýð-ëýõýä 1850 ëèòð óñ çàðöóóëíà.

1ã êã ãóðèë 1.15 êã òàëõ 1 êã òàëõàíä 1608 ë óñ çàðöóóëíà

•

•

•

•

•

•

16

Ýíý 2 æèøýý áîë çºâõºí óñ çàðöóóëàëò áóþó óñíû óë ìºð. Ãýòýë 1 êã øîêîëàä, òàëõ ¿éëäâýðëýõýä õ¿íèé õ¿÷ õºäºëìºð, öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷, õºðã¿¿ð, òýýâðèéí èõýýõýí çàðäàë ãàðäàã ãýâýë àëèâàà õ¿íñíèé áîëîí áóñàä á¿òýýãäõ¿¿íèé ýêîëîãèéí óë ìºð áèäíèé òºñººëä㺺ñ õàâèã¿é èõ áóþó áàéãàëü îð÷èíä õàëòàé þì. Òèéì ó÷ðààñ àëèâàà ç¿éëèéã çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé ¿åä ë õóäàëäàæ àâàõ, õóâöàñ õýðýãëýë çýðãèéã ýëýýæ àøèãëàñíààð áèä áàéãàëü îð÷èíä ¿ëäýýõ óë ìºðºº áàãàñãàõ þì.

“Èäýõèéí ºìíº áîäîõ” ãýäýã íü ýäãýýðýýñ àëèéã íü ñîíãîâîë áàéãàëü îð÷èíäîî ýýëòýé àìüäàð÷ áîëîõûã áîäîîðîé ãýñýí ¿ã. Ýäãýýðèéã õýðýãëýýã¿é òîõèîëäîëä òýäãýýðèéã ¿éëäâýðëýõ, áèé áîëãîõîä çàðöóóë-äàã óñûã òà õýìíýëýý ãýñýí ¿ã.

Þó õèéõ âý?Àõóéí õýðýãëýýíäýý çàðöóóëäàã óñûã àðèã ãàìòàé õýðýãëýæ ñóðàõ, òóõàéëáàë ø¿äýý óãààõäàà óñàà ãîîæóóëàõã¿éãýýð àÿãàíä õèéæ òàâèàä óãààæ õýâøèõ ãì.Íóóð, òîéðîì, ãîëûí óñûã öýâýðëýõ àæëûã õ¿¿õä¿¿ä ººðñäèéí ñàíàà÷èëãààð òîãòìîë õèéæ áàéõ.Íóóð, ãîë ìºðíèé óñûã ìàëûí õºë, øàâõàé, ìàøèí áîëîí õóâöàñ óãààõ, õîã õàÿãäàë çýðãýýð áîõèðäóóëàõã¿é áàéõ, óñ áîõèðäîõîîñ ñýðãèéëæ áàéõ.Õîãèéí ñàâ áèå çàñàõ ãàçðûã ãîëûí ýõ, óñíû óíäàðãààñ õîë áàéðëóóëàõÓñíû ýõýíä óðãàñàí ìîä óðãàìëûã ñ¿éòãýõã¿é áàéæ, ìîä áóò òàðèõ.Çàãàñ æàðààõàéã íü áàðèõ õºíººõººñ çàéëñõèéõ.Áîðîî, öàñ, ìºñíèé óñûã õóðèìòëóóëæ îðøèí áóé ãàçàðòàà óñàí ñàí þìóó óñíû íººö áèé áîëãîí íîãîîí áàéãóóëàìæàà óñëàõ.

♣

♣

♣

♣

♣♣♣

17

ÎÉ ÌÎÄ

Îé íü ãîë ìºðíèé óñíû íººöèéã çîõèöóóëàõ, õºðñèéã ýëýãäýë ýâäðýëýýñ õàìãààëàõ, óóð àìüñãàëûã 纺ëð¿¿ëýõ, õ¿ëýìæèéí õèéã øèíãýýõ, àìüòàí, óðãàìëûí àìüäðàõ òààëàìæòàé îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ, ìºíõ öýâäãèéã òîãòîîí áàðèõ çýðýã ýêîëîãèéí ºíäºð à÷ õîëáîãäîëòîé.

Ìàíàé îðíû îé íü Õàíãàé, Õýíòèé, Õºâñãºëèéí óóëàðõàã íóòãààð àðìàã, òàðìàã áàéäëààð òîãòñîí, ýðñ òýñ õóóðàé óóð àìüñãàëûí íºëººíä óðãàñàí ó÷ðààñ íºõºí ñýðãýýõ ÷àäâàðààð äîðîé, ò¿éìýð, õºíººëò øàâüæ, ºâ÷èí, îé àøèãëàõ õ¿íèé áóðóó ¿éë àæèëëàãààíû ñºðºã íºëººíä ºðòºìòãèé óóëûí îé þì.

Îé ìîä, ºâñ óðãàìàë íü æèëä 60 òýðáóì òîíí í¿¿ðñòºðºã÷èéã àãààð ìàíäëààñ øèíãýýæ àâàõ ÷àäâàðòàé. Îé ìîä íü õ¿ëýìæèéí õèéã øèíãýýæ àãààðûã öýâýðø¿¿ëäýã “äýëõèéí óóøèã” þì.

Ìîíãîë îðíû îéí òàðõàëò

Ìîíãîë óëñûí Îéí

òóõàé õóóëèíä çààñíààð

æèëä õ¿í á¿ð 1 øèðõýã,

áàéãóóëëàãà 5 øèðõýã

ìîä òàðèõ ¿¿ðýãòýé.

18

Áèäíèé ¿ëäýýæ áóé îéí ýêîëîãèéí óë ìºð Äýëõèéí õóóðàé ãàçðûí òàëûã á¿ðõýæ áàéñàí îéãîîñ îäîî äºíãºæ

1/4 íü ¿ëäñýí áàéíà.

Ìàíàé îðíû íóòàã äýâñãýðèéí îéí íººö 12% → 8% → 6,7% ãýñýí äàðààëëààð áóóð÷ýý. Ìîíãîë îðíû îéí 42% íü óñòàæ, îéí ñàí 42% äóíäàð÷ýý.

Ñ¿¿ëèéí 50 æèëä îé, õýýðèéí ò¿éìðèéí äàâòàìæ, õàìðàõ õ¿ðýý ¿ëýìæ íýìýãäñýí (Ýðäýíýòóÿà 2003).

2006 îíä 15 àéìãèéí 69 ñóì, íèéñëýëèéí 6 ä¿¿ðãèéí íóòàã äýâñãýðò íèéò 164 óäààãèéí îé õýýðèéí ò¿éìýðò 5 593 956,5 ãà ãàçàð ºðòñºí áîë 2007 îíä 216 óäààãèéí ò¿éìýðò 15 àéìãèéí 88 ñóì, íèéñëýëèéí 7 ä¿¿ðãèéí 5 128 321,5 ãà îé, 822 8965,8 ãà õýýðèéí òàëáàé øàòñàí (ÁÎß, 2008).

Ìîíãîë óëñûí õýìæýýãýýð 1980-2008 îíä 32,9 ñàÿ øîî ìåòð ìîä áýëòãýñíèé óëìààñ îéãîîð á¿ðõñýí òàëáàé 1,2 ñàÿ ãàðóé ãåêòàðààð õîðîãäñîí áàéíà. ̺í ýíý õóãàöààíä æèëä äóíäæààð 465 ìÿí.ãà îé ò¿éìýðò, 303 ìÿí.ãà îé õºíººëò øàâüæèíä ºðòæýý (Ö.Ýíõáààòàð, “Äýëõèéí äóëààðàë, ýêîëîãèéí õÿìðàë-òóëãàìäñàí àñóóäëóóä” ýðäýì øèíæèëãýýíèé õóðëûí ýìõýòãýë, 2010, Óëààíáààòàð).

Ìîíãîë îðîíä ñ¿¿ëèéí 25 æèëä 1,2 ñàÿ ãà òàëáàé á¿õèé îé óñòàæ ¿ã¿é áîëñîí áàéíà.

1971-1997 îíä 2700 îð÷èì ò¿éìýð ãàð÷, 14 ñàÿ ãà îð÷èì òàëáàéã õàìàð÷ýý.

Èéì áàéäëààð õ¿ëýìæèéí õèéã áóóðóóëàã÷ áîëîõ îé ìîäîî óñò-ãààä çîãñîõã¿é ìîäã¿é áîëñîí òàëáàé ººðºº àñàð èõ õ¿ëýìæèéí õèé ÿëãàðóóëàã÷ áîëæ õóâèðäàã.

19

17ìîäîîð

1 òîíí öààñ õèéäýã

Þó õèéõ âý?

Öààñàà õýìíýæ, ìîäîî ãàìíàÿ.

Ìîä íü çºâõºí ò¿ëø ãýñýí óëàìæëàëò îéëãîëòûã ìîä áîë àìüäðàë, àìüä îð÷èí þì ãýñýí ñýòãýëãýýãýý𠺺ð÷èëæ õàíäàõ. Îéã ñ¿éòãýõã¿é áàéõ, îéãîîñ àëü áîëîõ óíààíãèéã íü çàéëóóëæ í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé øèíãýýëòèéã èõýñãýõèéí òóëä îéí òàëáàéã íýìýãä¿¿ëýõ, óíààíãèéã ò¿ëøèíä õýðýãëýõ á¿õ àðãà áîëîìæèéã ýðæ îëîõ. Ìîä òàðèõ àæëûã ýð÷èìæ¿¿ëýõ. Îéí òóõàé õóóëèíä çààñíû äàãóó æèëä õ¿í á¿ð 1, ñóðãóóëü, àëáàí áàéãóóëëàãà 5 ø ìîä òàðèõ.Èë çàäãàé ãàë ãàðãàõã¿é áàéæ ò¿éìðýýñ ñýðãèéëýõ.Áàíç, ìîäîîð õàøàà áàðèõûã á¿ð ìºñºí çîãñîîõ.

♣

♣

♣

♣♣

♣♣

20

ÕªÐÑ, ÓÐÃÀÌÀË

Ãàçðûí ãàäàðãûí ºíãºí õýñýãò áàéõ óðãàìàë óðãàõ øèì òýæýýëò áîäèñûã àãóóëñàí ñýâñãýð ¿å äàâõàðãûã õºðñ ãýíý. Õºðñíèé ¿ðæèë øèì ãýäýã íü óðãàìëûã óñ, àãààð, äóëààí, øèì òýæýýëèéí áîäèñîîð õàíãàõûã õýëíý. Õºðñ ÿíç á¿ð áàéíà. Õàð øîðîîí, õ¿ðýí, ýëñýðõýã, øàâàðëàã, ñààðàë ãýõ ìýò. ßëçìàã èõòýé õºðñèéã õàð øîðîîí õºðñ ãýíý. Øàâàð èõ áàéâàë øàâàðëàã õºðñ ãýíý. Ýëñ èõ áàéâàë ýëñýðõýã õºðñ ãýíý.

Õºðñ íü ýëñ, øàâàð, ÿëçìàã, ýðäýñ áîäèñ, îðãàíèê áîäèñîîñ òîãòîíî. Õºðñèéã á¿ðä¿¿ëäýã ýëåìåíò õ¿÷èí ç¿éë¿¿äýýñ õàìààð÷ õºðñ ¿¿ñýõ ÿâö íü áàðàã õýäýí ñàÿ æèëèéã äàìíàíà. Ãàçðûí áàéðëàë, öàã óóð, áèîëîãèéí ¿éë ÿâö, îãöîì ººð÷ëºëò¿¿ä çýðãýýñ ¿¿äýí õºðñ íü àëèâàà íýã ººð÷ëºëòººñ ìàø èõ õ¿÷òýé õàìààðàëòàé áàéäàã áàéíà.

Ìîíãîë îðíû õºðñíèé çóðàã

Õºðñèéã õýðõýí õàìãààëàõ âý?

Îéí çóðâàñ áàéãóóëíà. Íàëóó ãàçðûã õºíäëºí õàãàëæ óðãàìàë òàðèíà. Áîðäîîãîîð áîðäîíî. Õîãèéí óðãàìëûã öýâýðëýíý. Õºðñèéã ñèéðýãæ¿¿ëíý. Ñàëõè, áîðîî, óñíû ¿åðýýñ õàìãààëæ ñóâàã øóóäóó òàòíà.

••••••

Ýõ íóòãèéíõàà ýìçýã õºðñèéã ýçíèé ¸ñîîð ýíõðèéëæ õàéðëàöãààÿ.

Ìîíãîë îðîí áîë ýõ ãàçðûí õóóðàé, õóóðàéâòàð, 20 ñì ÷ õ¿ðýõã¿é íýí ýìçýã õºðñòýé îðîí þì. !

21

Ìîíãîëûí ãàçàð íóòãèéí 78.2 õóâü íü äóíä áîëîí ºíäºð

ýð÷èìòýé öºëæèëòºä ºðòñºí (Ìàíäàõ, 2007).

Áèäíèé ¿ëäýýæ áóé õºðñíèé ýêîëîãèéí óë ìºð:

• Ýíýõ¿¿ ººð÷ëºëò öààø 50 æèë èéì ìàÿãààð ¿ðãýëæèëâýë ýõ îðîí ìààíü àôðèêèéí àìüäðàëã¿é õàëóóí öºë ëóãàà áîëîõ ìàãàäëàë èõ áàéíà.

Öààøëààä ìàëæèæ, áàÿæèõ óðèà ÿìàð óë ìºð ¿ëäýýæ áàéíà âý?

• Ìîíãîë îðíû áýë÷ýýðèéí äààö õýòýð÷, 40 ãàðóé ñàÿ ìàë àäãóóëæ áàéãààãèéí 44% íü ÿìàà áàéíà.

• 2004 îíû ñóäàëãààãààð Ìîíãîë îðíû íóòãèéí 77.2% íü öºëæèæ, áýë÷ýýðèéí 87% íü òàëõëàãäñàí áàéíà.

• Ìîíãîë îðíû ãàçàð íóòãèéí 70 ãàðóé õóâü, óðãàìëûí 50% íü ìàëûí õºëººð òàëõàãäàæ, íºõºí ñýðãýõã¿é áîëñíûã ìîíãîëûí 11, ÎÕÓ-ûí äºðâºí õ¿ðýýëýíãèéí àðâàí æèëèéí ñóäàëãàà áàòàëãààæóóëñàí áàéíà.

• ªíãºðñºí 60 æèëèéí õóãàöààíä ìîíãîëûí áýë÷ýýðèéí ºíäºð øèìò óðãàìëûí óðãàö 1.5-2.3 äàõèí áóóðñàí áà àãààðûí òåìïåðàòóð íýìýãäýæ, ÷èéã áóóð÷ áàéãààãààñ öààøèä ÷ áóóðàõ òºëºâòýé (Áàòèìà, 2006).

• Ìàë äàãàõààñ ººðººð àìüäðàõ àðãà óõààíûã 21-ð çóóíû õºäººãèéí ìîíãîë÷óóä îëîîã¿é ë áàéíà.

• Ãàçðûã õ¿íñíèé çîðèóëàëòààð ýðãýëòýíä îðóóëæ ÷àäàõã¿é áàéñààð äóóñàæ ìýäýõ íü áàéíà. 3000 õ¿í àìòàé Õàòãàë òîñãîíä ãýõýä ë 5-õàí àéë àëäàã îíîã õ¿íñíèé íîãîî òàðüäàã áàéõ æèøýýòýé.

22

Þó õèéõ âý?Áýë÷ýýðèéí äààöàä òîõèðóóëàí ìàëûí òîîã öººëæ, ñ¿ðãèéí á¿òöèéã çºâ áîëãîõ

Óóð àìüñãàë äóëààð÷, ýõ îðîí ìààíü öºëæèæ áàéãààã ºäºð á¿ð ººðòºº ñàíóóëæ, ýíý íü àìüäðàëûí ìèíü áóðóó äàäàë çóðøèë, åð íü íàäààñ ë õàìààð÷ áàéíà ãýæ óõààð÷, ¿éëäýë ìààíü óñ, óðãàìàë, àãààð, ãàçàð øîðîîíä õèð õàëòàé áàéãààã áàéíãà àíçààð÷, óëìààð áóðóó äàäàë, ¿éëäëýý çàñàæ ñóðàõ.

ªºðèéíõýý áîëîí ãýð á¿ëèéíõýý ýêîëîãèéí óë ìºðèéã ¿íýëæ, ò¿¿íèéã áóóðóóëàõ òºëºâëºãºº çîõèîæ õýðýãæ¿¿ëýõ.

“Íîãîîí àìüäðàëûí îð÷èí”-ã öîãöëîîõûí ÷óõëûã îéëãîæ èðãýí á¿ð óõàìñàðòàéãààð õóâü íýìðýý îðóóëàõ, ìîä, áóò ñººã, ç¿ëýã íîãîîã ãýìòýýõã¿é, 1 ø öýöýã áîëîâ÷ òàñäàõã¿é áîëæ õýâøèõ.

Ãýð, ñóðãóóëü, àëáàí ãàçðûí õàøààã ç¿ëýãæ¿¿ëýõ, õàøààíäàà ìîä, áóò, öýöýã òàðèõ.

Ãýð îðîí, àíãè ñóðãóóëèà öýöýãæ¿¿ëýõ, óëìààð öýöýðëýãæ¿¿ëýõ.

Ç¿ëýã õºðñèéã ñ¿éòãýõã¿é áàéõ, òîãëîîìûí òàëáàéã òóñãàéëñàí ãàçàðò õàøèæ áàéãóóëàõ, çºâõºí òýíä òîãëîõ, ÿâãàí õ¿íèé çàìààð ÿâàõ, ç¿ëýã õºðñ ãýìòýýæ ìàøèíû çàì ãàðãàõã¿é áàéõ, õàøààíäàà ÿâãàí çàì ãàðãàõ.

Õàà ñàéã¿é õîã õàÿõûã òàñëàí çîãñîîõ, àëèâàà õîãèéã áèåäýý àâ÷ ÿâæ õîãèéí ñàâàíä õèéæ ñóðàõ.

Ãýð õîðîîëëûí õºðñíèé áîõèðäëûã áóóðóóëàõ:

- àéë á¿ð ìóó óñíû í¿õòýé áàéõ,

- æîðëîíã ã¿íèé óñíû ò¿âøíýýñ 2,1 ì-ýýñ äýýð õèéõ,

- í¿õ óõàæ áàéõàä óñ ãàðàõ þìóó ãàçàð ÷èéãòýé áîë æîðëîí áàðüæ áîëîõã¿é,

- ¿åð áîëäîã ãàçàð æîðëîí áàðèõã¿é áàéõ, èë çàäãàé áèå çàñàõã¿é áàéõ.

- Õàøààíäàà õîãèéí ñàâòàé áàéõ.

♣

♣

♣

♣

♣

♣♣

♣

♣

23

Õóâü õ¿íèé õîîë, õ¿íñíèé ñîíãîëò, õýðýãëýý íü ýð¿¿ë ìýíä òºäèéã¿é áàéãàëü îð÷èíä èõýýõýí íºëºº ¿ç¿¿ëäýã. Óðãàìëûí ãàðàëòàé õ¿íñ íü áàéãàëü îð÷èíä ýýëòýé áóþó ñºðºã íºëºº áàãàòàé áàéõàä ìàõíû õýðýãëýý íü èõýýõýí õîð õºíººë ó÷ðóóëäàã. Ó÷èð íü ìàë ¿ðæ¿¿ëýã, ¿éëäâýðëýë íü óñ áýë÷ýýð, õºðñ, óðãàìàë çýðýã èõ õýìæýýíèé áàéãàëèéí íººö õýðýãëýõýýñ ãàäíà ìàë àìüòäûí àìüñãàë, ºòºã áóóöíààñ ìåòàí, àçîòûí èñýë çýðýã õ¿ëýìæèéí õèé èõ õýìæýýãýýð ÿëãàðäàã. Õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûí 1/3 íü õ¿íñíèé ¿éëäâýðëýë, õýðýãëýýòýé õîëáîîòîé. Òèéìýýñ õîîë õ¿íñíèé õýðýãëýýã ººð÷ëºõ çàìààð ýêîëîãèéí óë ìºðèéã áóóðóóëàõ áîëîìæòîé.

ͯÁ-ûí Áàéãàëü îðíû õºòºëáºðººñ ÿâóóëñàí ñóäàëãààãààð æèëä ìàõàí õîîëòîí 6,7 òîíí, öàãààí õîîëòîí 1,2 òîíí, íîãîî õîîëòîí 190 êã õ¿ëýìæèéí õèé ÿëãàðóóëæ, äýëõèéã ýíý õýìæýýýýð äóëààðóóëæ áàéíà (“Äàäàë çóðøëàà ººð÷èëöãººå” Í¯Á-ûí ãàðûí àâëàãà”, 2008 îí).

Õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûã áàãàñãàí äýëõèéí äóëààðëûã ñààðìàãæóóëàõ õàìãèéí ýíãèéí, õóðäàí, ¿ð íºëººòýé àðãà íü õ¿í òºðºëõòºí ìàõíû õýðýãëýýã áóóðóóëàí, õ¿íñíèé óðãàìàë íýì¿¿

õýðýãëýõ ÿâäàë ãýæ ýðäýìòýä ¿çýæ áàéíà.

ÕÎÎË, Õ¯ÍÑ

Àëü íü áàéãàëüä ýýëòýé óõààëèã õýðýãëýý âý? “èäýõýýñýý ºìíº áîä”

ãýæ ͯÁ óðèàëæ áàéíà.

Ìàõàí õîîëòîí

6.7 òîíí Ǻâõºí ñ¿¿, öàãààí èäýý,

íîãîîãîîð õîîëëîã÷ öàãààí

õîîëòîí

1.2 òîíí

Õ¿íñíèé íîãîîãîîð

äàãíàí õîîëëîã÷ 190 êã

Æèëä ÿëãàðóóëàõ õ¿ëýìæèéí õèéí õýìæýý

(Í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéä øèëæ¿¿ëñíýýð)

Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéã ñààðìàãæóóëàõ ͯÁ-ûí óäèðäàìæ (Äàäàë çóðøëàà ººð÷èëö㺺â, 2008)

24

Áèäíèé ¿ëäýýæ áóé õîîë õ¿íñíèé ýêîëîãèéí óë ìºð:

Õ¿ì¿¿ñ áèä áóðóó õýðýãëýýíä äîíòîæ, õ¿ñýë øóíàëûí àä õîðëîë ø¿ãëýñýí ñ¿éòãýã÷èä áîë÷õîîä áàéíà.

Äýëõèéí äóëààðëûí 80% íü ìàõíû õýðýãëýýòýé õîëáîîòîé (“Äàäàë çóðøëàà ººð÷èëöãººå” Í¯Á-ûí ãàðûí àâëàãà”, 2008 îí).

Ìàõààð õîîë õèéõýä õ¿íñíèé íîãîîíîîñ 16 äàõèí èõ ò¿ëø, ýð÷èì õ¿÷ çàðäàã áºãººä õ¿íñíèé íîãîîíîîñ 24 äàõèí èõ õ¿ëýìæèéí õèé ÿëãàðäàã.

Áèä 1 êã íü 15 òîíí öýâýð óñ, äýýðýýñ íü ýð÷èì õ¿÷, õºðãºëò, òýýâðèéí ¿íýìëýõ¿é çàðäëààð á¿òñýí ¿ìõ ìàõààð ýõ äýëõèéãýý, ýõ îðíîî ñîëèõîä õ¿ð÷ áàéíà.

Õ¿ì¿¿ñ àìèíäàà õàëòàé, ýõ îðîí, äýëõèéäýý õàëòàé á¿õíèéã äóð ìýäýí õèéöãýýæ áàéíà.

Ìàõ èäñýíèé ãàéãààð äýëõèéä æèëä ç¿ðõíèé ºâ÷íººð 17 ñàÿ õ¿í àìèà àëäàæ áàéíà.

Öàãààí õîîëòîí ç¿ðõíèé ºâ÷íººð ºâ÷ëºõ íü ìàõàí õîîëòíîîñ 90-97% áàãà, õàâäðààð ºâ÷ëºõ íü öººí (Àð Àääàð, ÎÕÓ), ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí ìàõàí õîîëòîé 25 ¿íäýñòíýýñ 19-ä íü õàâäðûí ºâ÷ëºë áàéñàí áîë ìàõ õýðýãëýäýãã¿é áóþó áàãà õýðýãëýäýã 35 ¿íäýñòíèé äîòîð õàâäðûí ºâ÷èí ºðíºëòýé íýã ÷ òîõèîëäîë áàéãààã¿é (Ðîëë Ðàññåë, ÀÍÓ, 1988), ìàõûã òîãòìîë õýðýãëýäýã õ¿íèé õàâäðààð ºâ÷ëºõ ýðñäýë 2.5 äàõèí èõ (Willet WC, Stampfer MJ., Corditz G.A, et al., 1990), Green House Hospis ýìíýëýãò ýì÷ë¿¿ëæ áóé õîðò õàâäðààð ºâ÷èëñºí 50 ìîíãîë ºâ÷òíèé 92% íü ìàõûã ¿íäñýí õîîëîî áîëãîäîã (Pak Sun, 2010), ìàõíû õýðýãëýýã áàãàñãàñíààð áèå ìàõáîäü õ¿÷èëøèõ ÿâöûã ñààðìàãæóóëæ, íàñûã 33% óðòàñãàõ áîëîìæòîé (L.Q.Shelkunov 2000), öàãààí õîîëòîí òýñâýðýýðýý ìàõàí õîîëòíîîñ 2 äàõèí, õ¿÷ýý ñýðãýýõ ÷àäâàðààðàà 5 äàõèí èë¿¿ (Èðâèíã Ôèøåð, Àíãëè) çýðýã îëîí àðâàí ñóäàëãàà ò¿ð¿¿ ¿åèéí öàãààí õîîëòîí ìîíãîë÷óóäûí äýýð äóðäñàí ýð¿¿ë ìýíä, òóóëàõ ÷àäâàðûí ¿ç¿¿ëýëòòýé òààð÷ áàòàëæ íîòîëñîîð áàéõàä “Ìîíãîë õ¿í ìàõã¿é áîë ¿õíý” ãýõ çºð¿¿ä ìóãóéä ñýòãýëãýýãýýð áèä 21-ð çóóíä àìü çóóìàð àÿäàæ, ººðñäèéãýý õºíººæ áàéíà.

Òàìõè ãýý÷ òîãëîîìîíä ìàíñóóðñààð äýëõèéä 5,4 ñàÿ õ¿í, àðõè ãýý÷ òîãëîîìîíä äîíòñîí 2,3 ñàÿ õ¿í æèë á¿ð àëòàí àìèà àëäàæ áàéíà.

25

Þó õèéõ âý?

“Áîä →õýðýãëý → õýìíý” ãýæ þóã õýëíý âý?

Îðîí íóòàãòàà òàðüæ óðãóóëñàí, ¿éëäâýðëýñýí îðãàíèê õ¿íñ õýðýãëýõ íü ýêîëîãèéí óë ìºðèéã áóóðóóëàõ ýõíèé àëõàì þì. ªðõ á¿ð õàøààíäàà õ¿íñíèé íîãîî òàðüæ ñóðàõ, õ¿íñýíäýý íîãîîã ãîëëîæ õýðýãëýõ.Ìàë àæ àõóé íü õ¿÷òýé äóëààðóóëàã÷ õ¿ëýìæèéí õèéí ¿íäñýí ÿëãàðóóëàã÷ ìºí òóë ìàõíû õýðýãëýýã áàãàñãàõ íü ýêîëîãèéí óë ìºð áóóðóóëàõ íýã ãîë àðãà çàì áîëíî. Õîã õàÿãäëûí 36%-èéã õîîë õ¿íñíèé õàÿãäàë ýçýëäýã. Õ¿íñíèé íîãîî, æèìñíèé õàëüñûã àõóéí õîãíîîñ òóñãààðëàæ ìàëûí òýæýýë áîëîí óðãàìëûí áîðäîîíä ýðã¿¿ëýí àøèãëàõ.1 êã-ààð ñàâëàñàí 25 öààñàí óóòòàé ãóðèëûí îðîíä 25 êã-èéí øóóäàéòàé ãóðèë àâáàë 25 øèðõýã öààñàí óóò õýìíýíý (17 ìîäíîîñ 1 òîíí öààñ ãàðãàæ àâäàã).Ìîíãîëä äàõèí áîëîâñðóóëàõ áîëîìæã¿é àñàð èõ ñàâ áîîäëûí õîã íîâø ãàäíààñ îðóóëæ èðäýã á¿òýëã¿é õýðýãöýýãýý áàãàñãàõûí òóëä èìïîðòûí õ¿íñíýýñ àëü áîëîõ òàòãàëçàõ.

♣

♣

♣

♣

♣

♣

26

Õîã õàÿãäàë íü ãàçàð õºðñ, íóóð, ãîëûí óñûã áóçàðëàí áóðòàãëàæ, îëîí òºðëèéí ºâ÷èí ¿¿ñãýõ íÿí, õèìèéí õîðò áîäèñ ¿¿ñýõ íºõöºë áîëäîã. Õîãèéí öýã íü õ¿÷òýé äóëààðóóëàã÷ õ¿ëýìæèéí õèé áîëîõ íàìãèéí (ìåòàí) õèéí ãîë ýõ ¿¿ñâýð þì. Õîã õàÿãäàë õºðñºíä ÿëçìàãøèæ á¿ðýí óñòàæ àëãà áîëòëîî ãàçàð äýýð îí óäààí áàéäàã. Íîõîéí áààñ íü ìàø áîõèð ç¿éë áºãººä ò¿¿íä àãóóëàãäàõ Toxocara canis áóþó íîõîéíû ºò õýìýýõ 9-18 ñì óðò, öàéâàð øàðãàë ºíãºòýé õîðõîé íü ýð¿¿ë ãàçðûã áîõèðäóóëæ, ìàë, õ¿íèéã ºâ÷ë¿¿ëýõ, õ¿íèé í¿äèéã ñîõëîõ, ýëýã, óóøãèíä ¿ðæèæ ãýìòýýõ àþóëòàé. (Toxocara canis, www.wikipedia.org)

Ìîíãîë óëñûí õîã õàÿãäëûí òóõàé õóóëèíä õîã øàòààõûã õîðèãëîñîí. Èë çàäãàé ãàçàð øàòààæ áàéãàà õîãíû óòààãààð äàìæèí õ¿í, ìàëûí áèåä õîðòîé íºëºº ¿ç¿¿ëäýã äèîêñèí õýìýýõ õèìèéí áîäèñ òàðõäàã. Äèîêñèí íü óòàà áîëîí ¿íñýýð äàìæèí õºðñ, àãààðûã áîõèðäóóëàí ýð¿¿ë ìýíäýä ìóóãààð íºëººëíº. (Öýâýð îð÷èí, áèäíèé àìüäðàë, 2013)

Õîã õàÿãäëûí òóõàé Ìîíãîë óëñûí õóóëèéí çààëòÕîã õàÿãäëûí òóõàé Ìîíãîë óëñûí õóóëèéí 23-ð ç¿éëä çààñíààð çîðèóëàëòûí áóñ ãàçàð õîã õàÿãäàë õàÿñàí èðãýíèéã íýã ñàðûí õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýýòýé òýíöýõ (192,0 ìÿí.òºã) òºãðºãººð, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûã ãóðâààñ äºðºâ äàõèí ( 576-768,0 ìÿí.òºã) íýìýãä¿¿ëýí òîðãîæ, ó÷ðóóëñàí õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëíý.

Èë çàäãàé õîã õàÿãäàë øàòààõã¿é áàéõ òóõàé õóóëèéí 9.2.9 çààëòûã çºð÷ñºí èðãýíèéã íýã ñàðûí õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýýòýé òýíöýõ (192,0 ìÿí.òºã) õýìæýýíèé òºãðºãººð, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûã õî¸ð äàõèí (384,0 ìÿí.òºã) íýìýãä¿¿ëñýíòýé òýíöýõ õýìæýýíèé òºãðºãººð òîðãîíî.

ÕÎà ÕÀßÃÄÀË

Áóðóó ñîíãîëò, áóðóó õýðýãëýý, óõàìñàðã¿é õàíäëàãà ìààíü áèäíèéã õîã õàÿãäàë ¿éëäâýðëýã÷ áîëãîæ áàéíà.

27

Áèäíèé ¿ëäýýæ áóé õîã õàÿãäëûí ýêîëîãèéí óë ìºð Ãÿëãàð óóò, õóâàíöàð çýðýã õîã õàÿãäëûã øóâóó, ìàë, àìüòàí èäýæ ¿õäýã

¯õýð, ìàëûí áààñ íü õºðñ, óñûã áîõèðäóóëæ, íîãîîí óðãàìàë óðãàõ òàëáàéã õóìèæ áàéíà. Àðãàëûã ò¿ëøèíä õýðýãëýñíýýð õºðñ öýâýðøèæ, ò¿ëøíèé ìîäíû õýðýãëýý áàãàñíà.

Ìàíàé óëñ 1990 îíîîñ ºìíº ãóðèë, öºöãèéí òîñ, òàëõíû õýðýãöýýã äîòîîäûí ¿éëäâýðëýëýýð á¿ðýí õàíãàæ áàéâ. ̺í 45 000 ò íàðèéí áîîâ, 14 500 ò ÷èõýð, 8 000 ò õèàì, 7 000 ò ãîéìîí ¿éëäâýðëýæ áàéñàí áîë îäîî òýäãýýðèéí 20%-èéã ë ººðºº ¿éëäâýðëýæ, 80%-èéã íü ãàäààäààñ àâ÷ áàéíà.

Èìïîðòûí õ¿íñèéã äàãàæ ìîíãîëûí âàëþòûí íººö ãàäàãø óðñààä çîãñîõã¿é ñàâ áàãëàà áîîäëûí àñàð èõ õàÿãäàë Ìîíãîë îðîíä óðñàí èðæ (Ìîíãîë áîë õîãèéã äàõèí áîëîâñðóóëäàãã¿é îðîí), äýýð íü óäààí õàäãàëàõàä çîðèóëñàí íýìýëò áîëîâñðóóëàëò õèéãäñýíýýð ýð¿¿ë ìýíäèéí õóâüä áàòàëãààã¿é õ¿íñ õýðýãëýõýä õ¿ð÷ áàéíà.

Èéì çàìààð Ìîíãîëä ¿¿ðëýñýí õîã õàÿãäëûí áàéãàëü îð÷èíä ¿ç¿¿ëýõ íºëººã àâ÷ ¿çâýë:

Çàðèì á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿äèéí áàéãàëüä óóñàæ àëãà áîëîõ õóãàöàà

28

Ýðã¿¿ëýí àøèãëàõ Äàõèí áîëîâñðóóëàõ

Þó õèéõ âý?

Õîã õàÿãäëûã àëü áîëîõ áàãàñãàæ, áîëîìæòîéã íü ýðã¿¿ëýí àøèãëàõ.

Èìïîðòûí õ¿íñíèé ç¿éë õýðýãëýõèéã àëü áîëîõ áàãàñãàõ. Ýêîëîãèéí óë ìºðèéã áóóðóóëàõûí òóëä Ôðàíö óëñ 50 ç¿éë óðèàëãà ãàðãàñíû íýã íü ãàäààäààñ àâäàã èìïîðòûí õ¿íñ õýðýãëýõã¿é áàéõ óðèà þì.

Õýðýãëýýãýý áàãàñãàõ, ¿ðýëãýí áèø áàéõ, øààðäëàãàã¿é ç¿éëñèéã õóäàëäàí àâàõã¿é áàéõ, çºâõºí õýðýãòýé þìàà àâàõ, áàðààã àëü áîëîõ öººíººð õóäàëäàí àâàõ (American National Geographic Channel, Human Footprint).

Áàðàà õóäàëäàí àâàõäàà áàéãàëüä àëü áîëîõ áàãà õîð íºëººòýéã íü ñîíãîõ.

Öººí õóâöñûã öýâýðõýí ºìñºõ, äààâóóí òîð õýðýãëýõ çýðãýýð õîã õàÿãäëûã áóóðóóëàõ, ìºí íîì, ñóðàõ áè÷ãèéã öýâýð íÿìáàé äàìæóóëàí õýðýãëýõ.

Õîãèéã çºâõºí õîãèéí ñàâàíä àíãèëàí õèéæ çàíøèõ.

Õ¿¿õäèéí æèâõ íü õºðñºí äýýð 500-600 æèë õ¿ðòýë õóãàöààíä çàäðàõã¿éãýýð áàéãàëü îð÷íûã áîõèðäóóëäàã òóë ýíý õýðýãëýýíýýñ àëü áîëîõ òàòãàëçàõ.

Ãÿëãàð óóòûã ñàëõèíä õèéñýõã¿éãýýð áîäîæ äîòîð íü õîã õèéæ õîãèéí ñàâàíä õàÿõ.

Á¿òýýãäýõ¿¿íèé ñàâ áîîäëûã õýðõýí ýðã¿¿ëýí àøèãëàõûã áîäîæ áàéõ, æèøýýëáýë, íýã óäààãèéí öààñàí þìóó õóâàíöàð àÿãà òàâàãíû îðîíä óãààæ õýðýãëýõ áîëîìæòîé øèë, øààçàí ýäëýë ñîíãîõ, íýã õýðýãëýýä õàÿäàã öààñàí àë÷óóðûí îðîíä íóñíû äààâóóí àë÷óóð õýðýãëýõ, õóâàíöàð áîëîí øèëýí ñàâûã öýöýã, õ¿íñíèé íîãîî, æèìñíèé ¿ðñëýãýýíä àøèãëàõ, öýöãèéí áîëîí ¿çýã õàðàíäààíû ñàâ õèéõ, õàøàà, ñ¿¿äðýâ÷, õºøèã, ÷èéäýíãèéí á¿ðõ¿¿ë, àíãè òàíõèì áà ñ¿ëä ìîäíû ÷èìýãëýë çýðãýýð, ìºí õóâàíöàð ñàâûã ñàíäàë, öýöãèéí ñàâ áîëãîí õýðýãëýõ.

Àøèãëàæ áîëîõ õîã (òºìºð ëààç, õóâàíöàð ñàâ, ëîíõ, äààâóó, íîîñîí ýäëýë ãì)-èéã òóñàä íü àíãèëæ àøèãëàõ.

Äîëîî õîíîãèéí Áààñàí ãàðèãèéã íèéòèéí õîã öýâýðëýãýýíèé ºäºð áîëãîõ.

Ñóðãóóëèéí ãàäíà, äîòîð òàëáàéã àíãè á¿ëãýýð õóâààðèëàí àâ÷ áàéíãà öýâýð áàéëãàõ.

Õîãèéã áýýëèé, øààðäëàãàòàé áîë àìíû õààëò õèéæ öýâýðëýíý.

♣♣

♣

♣

♣

♣♣

♣

♣

♣

♣

♣

♣

29

Õîã õàÿãäëûí óë ìºðèéã ¿íýëýõ Ýäãýýð àñóóëòààð ñóðãóóëü, ãýð îðíûõîî õîã õàÿãäëûí óë ìºðèéã ¿íýëýýðýé.

¹ Àñóóëò Òèéì ¯ã¿é Àæëûí òºëºâëºãºº

1 Ñóðãóóëü áîëîí òàíàé ãýðýýñ õîíîãò ÿìàð òºðëèéí õîã õàÿãäàë ãàð÷ áàéíà âý

2 Ñóðãóóëü áîëîí òàíàé ãýðýýñ õîíîãò ÿìàð õýìæýýíèé õîã õàÿãäàë ãàð÷ áàéíà âý

3 Ñóðãóóëü / òàíàé õàøàà õîãã¿é öýâýðõýí ¿¿

4 Ñóðãóóëü / òàíàé õàøààíû õîãèéí öýã ýìõ çàìáðààòàé þó

5 Õààíà õîã èõýýð õóðèìòàëæ áàéíà âý

6 Ñóðãóóëèéí îð÷èí äàõü õîãèéí ñàâ õ¿ðýëöýýòýé þó

7 Õîãèéí ñàâíóóäûí áàéðøèë õèð çºâ áàéíà âý

8 Õîã õàÿãäëûã áàãàñãàõûí òóëä õààíà ñàâ íýìæ áàéðëóóëàõ âý

9 Õýí õîãèéí ñàâûã õàðèóöàæ ñóëëàæ öýâýðëýäýã âý

10 7 õîíîãò õýäýí óäàà õîãèéí ñàâûã ñóëëàäàã âý

11 Ñóðãóóëèéí ãàäíà òàëä õîãèéí ñàâûã õààíà áàéðëóóëâàë äýýð âý

12Ñóðãóóëèéí ãàäíà îð÷íû öýâýðëýãýýã òîäîðõîé õóãàöààíä ñóðàã÷äûí õ¿÷ýýð õèéäýã ¿¿

13 Òèéì áîë òà ýíý àæèëä õèð äóðòàé îðîëöäîã âý

14 Òà öýâýðëýãýýíèé àæëûã ñàíàà÷èëæ õîøóó÷èëäàã óó

15 Ñóìûí õîãèéí öýãèéã ¿çñýí ¿¿16 Òà õîã òàðèõã¿é áàéæ ÷àäàõ óó

17 Òà õîãèéã èë çàäãàé õàÿëã¿é õîãèéí ñàâàíä õèéæ õýâøñýí ¿¿

Õîã õàÿãäëûí óë ìºðèéã ¿íýëýõ ñóäàëãààíä îðîëöîõ ñóðàã÷èéí ã¿éöýòãýõ àæèë:

Ñóðãóóëèéí ýêî çºâëºëººñ öýâýðëýãýýíèé òàëáàéí á¿ä¿¿â÷ çóðãèéã ãàðãàæ, òàëáàéã àíãè á¿ëã¿¿äýä õóâààðèëíà. Ñóðàã÷èä áýýëèé ºìñºæ õóâààðèëñàí òàëáàéí õîãèéã íýã á¿ð÷èëýí ò¿¿æ àíãèëààä òºðºë òóñ á¿ðýýð íü æèíëýíý.Õîã áàéñàí ãàçðûã öýâýðëýãýýíèé çóðàãò òýìäýãëýíý. Õîã õàÿãäàë ãàðñàí øàëòãààí áîëîí õîã õàÿãäàë áàãàñãàõ òàëààð ñàíàëàà áè÷íý.

•

•

••

30

Íàð, ñàëõèíû ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷íèé ýõ ¿¿ñâýð àøèãëàõ.

Øàòàõóóí áàãà çàðöóóëäàã òýýâðèéí õýðýãñëèéã ñîíãîõ.

Äýíä¿¿ îëîí õóâöàñ õýðýãëýõã¿é áàéõ. Àð÷ëààä óäààí ºìñºõºä ýêîëîãèéí óë ìºð áàãàñäàã þì ø¿¿.

Õ¿í ÿìàð íýãýí ç¿éëèéã õýðýãëýñýí ë áîë ò¿¿íýýñ çààâàë óë ìºð ¿ëäýæ áàéäàã. Èéìä îíöûí øààðäëàãàã¿é á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíýýñ òàòãàëçààðàé.

Õ¿íñèéã õýðýãöýýíäýý òîõèðóóëàí õóäàëäàí àâ÷ ìóóòãàæ õàÿõã¿é áàéõ.

ßâãàí áîëîí äóãóéãààð ÿâàõàä ýð¿¿ë ìýíäýä òóñòàé òºäèéã¿é ýêîëîãèéí óë ìºðã¿é áàéäàã.

Êîìïüþòåðò 12-òûí ¿ñãýýð áè÷ñýí 57 õóóäñûã 11-òèéí ¿ñãèéí ôîíäîîð áè÷èõýä 6 õóóäàñ öààñ õýìíýíý. Àëü áîëîõ öààñíû 2 òàëä õýâëýõ íü ç¿éòýé.

♣

♣

♣

♣

♣

♣

♣

ÓÕÀÀËÈÃ ÕÝÐÝÃËÝÝ

Óõààëèã õýðýãëýý á¿õýí ýêîëîãèéí óë ìºðèéã áóóðóóëíà.

31

1 ìîä

50000 õóóäàñ öààñ

1 ìîä óðãóóëàõàä 10-15 æèë õýðýãòýé

Ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýã áóóðóóëàõ“Íîãîîí àíãè òàíõèì, ãýð îðîí” õºäºë㺺íä íýãäýæ çóðàãò óäààí

¿çýõã¿é, áàéãàëèéí ãýðýëòýé ¿åä áàéãóóëàãà áà ãýðèéí ÷èéäýíã àñààõã¿é, ýëåêòðîí òîãëîîìûí ãàçàð óäààí òîãëîõã¿é, îâîð áàãàòàé ç¿éëä óãààëãûí ìàøèí àæèëëóóëàëã¿é ãàðààð óãààõ çýðãýýð öàõèëãààí õýìíýõýä ñóðàëöàõ.

Öààñ õýìíýæ ìîäîî ãàìíàÿ1 ìîä = 50000 õóóäàñ öààñ 1 ìîä óðãóóëàõàä 10-15 æèë õýðýãòýé

Ãýðòýý ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòýé öàõèëãààí õýðýãñýë àøèãëàõ. Öàõèëãààí õýðýãñýë õóäàëäàí àâàõäàà äàðààõ òýìäýãëýãýýã àíçààðíà óó. Öàõèëãààí õýðýãñëèéí ýð÷èì õ¿÷ çàðöóóëàëòûí òýìäýãëýãýý: À õàìãèéí áàãà, G õàìãèéí èõ (B-ãýýñ äîîø òýìäýãëýãýýòýé öàõèëãààí õýðýãñëýýñ àëü áîëîõ òàòãàëçàõ)Åðäèéí óëàéñàõ ÷èéäýíã ëþìèíåñöåíö áîëîí íåîí (ñ¿¿í) ãýðëýýð ñîëèõîä:

♣

♣

♣

♣

óëàéñàõ ÷èéäýíãýýñ 75% áàãà ýð÷èì õ¿÷ çàðöóóëíà

äóëààí ÿëãàðàëò áàãà

àøèãëàëòûí õóãàöàà óðò, ãýðýëò¿¿ëãèéí ÷àíàð ñàéí

32

Íèéòèéí ýçýìøëèéí òàëáàéí (ãóäàìæ, êîðèäîð, õàøàà ã.ì) ãýðýëò¿¿ëýã íü ìýäðýã÷ýýð àñàæ óíòàðäàã áàéõ.

Öîíõîî óãààæ áàéãàëèéí ãýðýë îðîëòûã íýìýãä¿¿ëñíýýð ãýðýëò¿¿ëýãò çàðöóóëàõ öàõèëãààíû õýðýãëýýã çóíäàà 1 öàãò 90%, ºâºë人 15% õ¿ðòýë áóóðóóëíà.

Öàõèëãààí õàëààãóóð äýýð õîîë õèéõ ñàâíû ¸ðîîë õîíõîéæ òºâèéãýýã¿é òýãø áîë ýð÷èì õ¿÷èéã 40-60% áóóðóóëíà.

Ñàâíû ¸ðîîëûí õýìæýý õàëààãóóðûíõààñ (øèðýì) áàãà áîë ýð÷èì õ¿÷íèé çàðöóóëàëò 15% èõ áàéíà.

Õºðãºã÷èéã îëîí äàõèí îíãîéëãîõîä ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý íýìýãäýõ òóë àëü áîëîõ öººí îíãîéëãîõ

Öàõèëãààí õýðýãñë¿¿äèéã àøèãëàæ äóóñìàãö çàëãóóðààð íü ñàëãàâàë ýð÷èì õ¿÷ õýìíýíý (Àãààðûí áîõèðäëûã áóóðóóëàõ ¿íäýñíèé õîðîîíîîñ öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ õýìíýõ òàëààð ãàðãàñàí çºâëºì溺ñ).

Äóëààí àëäàëòûã áóóðóóëàõ

Ñóóöûã ñàéí äóëààëæ äóëààíû àëäàãäëûã áóóðóóëâàë áàéãàëèéí íººöèéã õýìíýõýä òóñòàé.

10 ñì íîîñ äóëààí áàðèõ ÷àäâàðààðàà 4ì çóçààí áåòîí õàíàòàé òýíöýíý.

12 ñì õººñºíöºð õàâòàíãààð õàíûã íýìæ äóëààëàõàä äóëààíû àëäàãäàë 3,5 äàõèí áóóðíà.

×óëóóí õºâºí äóëààí òóñãààðëàã÷ 50 ãàðóé æèë áîëñîí ÷ äóëààí òóñãààðëàõ øèíæ ÷àíàðàà àëääàãã¿é áàéíà.

Öîíõíû øèëèéã äàâõàðëàõàä äóëààí àëäàëò 33% áàãàñíà.

Äàâõàð õààëãà, ¿¿äíèé àìáààð íü õààëãàíû äóëààí àëäàãäëûã 50% õ¿ðòýë áóóðóóëíà (Áàéãàëüä ýýëòýé ãýð á¿ë íîìîîñ).

Ãýð îðîí, àíãè, ñóðãóóëüäàà öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ áîëîí ò¿ëø õýìíýõ òàëààð ñóäàëãàà õèéæ òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàí àæèëëààðàé.

♣

♣

♣

♣

♣

♣

♣

•

•

•

•

•

•

♣

33

ÝÊÎËÎÃÈÉÍ ÓË ÌªÐÈÉÍ ¯ÍÝËÃÝÝ

Òàíû ýêîëîãèéí óë ìºð õèð õýìæýýòýé áàéãààã ýäãýýð àñóóëòàíä õàðèóëæ ¿íýëýýä àìüäðàëûí äàäàë çóðøëàà ººð÷뺺ðýé. Õýðýãëýý Õàðèóëò Îíîî Õàðèóëò Îíîî Õàðèóëò Îíîî Õàðèóëò Îíîî

Õ¯ÍÑÌàõíû õýðýãëýý óðãàìàë

õîîëòîí0 öàãààí

õîîëòîé1 7 õîíîãò 1-4

óäàà2 ºäºð á¿ð 3

Òàíàéõààñ ãàð÷ áóé õîîëíû ¿ëäýãäýë

ãàðäàãã¿é 0 ìàø õîâîð 1 çàðèìäàà 2 áàðàã ºäºð á¿ð 3

Ìàõ, õ¿íñíèé íîãîîíîîñ áóñàä òàíû õýðýãëýäýã õ¿íñíèé äèéëýíõ íü õààíà õèéãäñýí áý?

ãýðòýýõèéñýí õ¿íñ

0

àéìàã, îðîí íóòàãò

¿éëäâýð-ëýñýí õ¿íñ

1Ìîíãîëä ¿éëäâýð-

ëýñýí õ¿íñ2

ãàäààäàä ¿éëäâýðëýñýí

õ¿íñ3

Òàíàéõ õààíà óðãóóëñàí õ¿íñíèé íîãîî õýðýãëýäýã âý?

ãýðòýý òàðüæ

óðãóóëñàí0 àéìàã, îðîí

íóòàãò 1 Ìîíãîëä 2 ãàäààäûí

õ¿íñíèé íîãîî 3

ÒÝÝÂÐÈÉÍ ÕÝÐÝÃÑÝË, ÀßËÀË

Òàíàéõ õóâèéí òýýâðèéí õýðýãñýëòýé þó?

¿ã¿é 0 ìîòîöèêëòýé 1 æèæèã ìàøèíòàé

2 òîì îâðûí ìàøèíòàé

3

Äîëîî õîíîãò ìàøèí, ìîòîöèêëýýð õýð õîë àÿëäàã âý?

îãò ÿâäàãã¿é 0 100 êì-ýýñ áàãà

1 100-300 êì 2 300êì-ýýñ äýýø

3

Òàíàé ãýð á¿ë ýýëæèéí àìðàëòàà õààíà èõýâ÷ëýí ºíãºð¿¿ëäýã âý?

ãýðòýý 0 íóòàãòàà 1 ýõ îðîíäîî 2 ãàäààäàä 3

Ñóðãóóëüä ÿâàõäàà

ÿâãàí 0 äóãóéãààð 1 íèéòèéí òýýâðýýð

2 õóâèéí ìàøèí, ìîòîöèêëýýð

3

ÖÀÕÈËÃÀÀÍ ÁÀ ÄÓËÀÀÍÛ ÝÕ ¯¯ÑÂÝÐ

Òàíàéõ öàõèëãààí áà äóëààíû ÿìàð ýõ ¿¿ñâýðòýé âý?

çºâõºí íàð/ñàëõèíû ¿¿ñã¿¿ð

0

íàð/ñàëõè áîëîí

öàõèëãààí õîëèìîã

1 çºâõºí öàõèëãààí

2 öàõèëãààí, ìîä, í¿¿ðñ, àðãàë

3

Ãýðòýý ýð÷èì õ¿÷ õýìíýõ ÿìàð àðãà õýðýãëýäýã âý?. ñ¿¿í

ãýðëèéí ÷èéäýí, ìºí 3-ààñ öººí öàõèëãààí

õýðýãñýëòýé (õºðãºã÷, çóðàãò, áóäàà

àãøààã÷ ãì)

0

4-6 öàõèëãààí õýðýãñýë-òýé, ñ¿¿í ãýðýëòýé, çàðèìäàà

ãýðëýý àñààëòòàé

îðõèäîã

1

7-8 öàõèëãààí

õýðýãñýëòýé, çàðèì íü

ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé,

óëàéñàõ áîëîí ñ¿¿í

ãýðëèéí ÷èéäýíòýé, çàðèì ¿åä

ãýðëýý óíòðààëã¿é

îðõèñîí áàéäàã

2

ýð÷èì õ¿÷ õýìíýõ òóõàé

îãò áîäîæ áàéãààã¿é,

óñ, áóöàëãàã÷, áóäàà àãøààã÷,

õàëààãóóð, öàõèëãààí

çóóõ òîãòìîë õýðýãëýäýã,

óëàéñàõ ãýðýëòýé, ãýðýë

áàéíãàäóó àñààëòòàé

áàéäàã

3

34

Òàíàéõ õ¿éòíèé óëèðàëä ò¿ëø õýìíýõ ÿìàð àðãà õýðýãëýäýã âý?

áàéøèíã á¿ðýí

äóëààëñàí, ¿¿äíèé

àìáààðòàé, ò¿ëøíèé

õýìíýëòòýé ïèéøèíòýé

0

áàéøèíãèéí õàíà, øàë

äóëààëñàí, äýýâýð

äóëààëãàã¿é, äàâõàð õààëãà,

öîíõòîé, ¿¿äíèé

àìáààðòàé

1

áàéøèíãèéí õàíà,

äýýâýð, øàë äóëààëãàã¿é, öîíõ, õààëãà äóëààëñàí,

¿¿äíèé àìáààðã¿é

2

Áàéøèíã îãò äóëààëààã¿é, äàí öîíõòîé,

¿¿äíèé àìáààðã¿é

3

ãýðèéí á¿ðýýñ 2 äàâõàð, øàëûã

äóëààëñàí, ò¿ëøíèé

õýìíýëòòýé çóóõòàé, ¿¿äíèé

àìáààðòàé

0

ãýðèéí á¿ðýýñ 2 äàâõàð, øàëûã

äóëààëñàí, ò¿ëøíèé

õýìíýëòòýé çóóõòàé, ¿¿äíèé

àìáààðã¿é

1

ãýðèéí á¿ðýýñ 1 äàâõàð, øàëûã

äóëààëñàí, ò¿ëøíèé

õýìíýëòòýé çóóõã¿é, ¿¿äíèé

àìáààðã¿é

2

ãýðèéí á¿ðýýñ äàí, øàëã¿é,

ò¿ëøíèé õýìíýëòòýé

çóóõã¿é, ¿¿äíèé àìáààðã¿é

3

ÓÑ

Òàíàéõ ºäºðò õýäýí ëèòð óñ õýðýãëýäýã âý?

100 ëèòðýýñ

äîîø0 100-200 ë 1 200-300 ë 2 300 ëèòðýýñ

äýýø3

Òà ñàâëàñàí óñ, óíäàà õèð èõ óóäàã âý?

¿ã¿é 0 ¿å ¿å 1 òîãòìîë 2 ºäºð á¿ð 3

Òàíàéõ áîðîî, öàñíû óñûã õóðèìòëóóëæ àøèãëàäàã óó?

òèéì 0 èõýíõäýý 1 õààÿà 2 Îãò ¿ã¿é 3

ÕªÐÑ

Òàíàéõ õýäýí ìàëòàé âý? ìàëã¿é 0 10 õ¿ðòýë

òîëãîé1 20 õ¿ðòýë

òîëãîé2 20-èîñ äýýø

òîëãîé3

Òàíàéõ ýðãýí òîéðíûõîî õºðñèéã àðãàë, õîðãîëîîñ öýâýðëýäýã ¿¿?

òèéì 0 ñàðä 1 óäàà 1 óëèðàëä 1 óäàà

2 îãò öýâýðëýæ áàéãààã¿é

3

Òàíàé õàøààíû òàëáàéí õýäýí õóâü íü ç¿ëýãòýé âý?

100 õóâü ç¿ëýãòýé

0 70 îð÷èì õóâü

1 50 îð÷èì õóâü

2 40 õóâèàñ äîîø

3

Òàíàéõ õàøààíäàà ç¿ëýã õàìãààëàõ ÿâãàí õ¿íèé çàìòàé þó?

òèéì 0

áàéõã¿é, ãýõäýý íýã

æèìýýð ÿâäàã ç¿ëýã

ãèøãýäýãã¿é

1çàì áàéõã¿é,

ç¿ëýã ãèøãýäýã

2 ç¿ëýã, çàì àëü àëü íü áàéõã¿é

3

Òàíàéõ õ¿íñíèé íîãîî òàðüäàã óó

òèéì 0

ºðõèéíõýý õýðýãöýýíèé

30-70%-èéã õàíãàäàã

1

ºðõèéíõýý õýðýãöýýíèé

30 õ¿ðòýë õóâèéã

òàðüäàã

2 òàðüäàãã¿é 3

35

ÕÎà ÕÀßÃÄÀË, ÄÀÕÈÍ ÀØÈÃËÀËÒ

Òàíàéõ ãàäíà îð÷íûõîî õîãèéã òîãòìîë öýâýðëýäýã ¿¿?

òèéì 0 óëèðàëä íýã óäàà

1 æèëäýý 1 óäàà

2 îãò öýâýðëýæ áàéãààã¿é

3

Òà õîãèéã çîðèóëàëòûí õîãèéí ñàâàíä õèéäýã ¿¿?

çààâàë õîãèéí ñàâàíä õàÿäàã

0 õààÿà èë õàÿäàã

1õîãèéí ñàâ

õàðàãäàõã¿é áîë èë õàÿäàã

2 õàìààã¿é õàÿäàã

3

Öààñ, ëààç, õóâàíöàð, øèë, õóó÷èí õóâöàñ, äóãóé çýðýã õàÿãäëûã ýðã¿¿ëýí àøèãëàäàã óó?

áîëîë-öîîòîé á¿õíèéã

ýðã¿¿ëýí àøèãëàäàã

0

3-4 õàÿãäëûã ýðã¿¿ëýí

àøèãëàäàã

1

2 òºðëèéí õàÿãäëûã ýðã¿¿ëýí

àøèãëàäàã

2 îãò àøèãëàäàãã¿é

3

ÍÈÉÒ ÎÍÎÎ

Îíîîíû ¿íýëãýý

20 õ¿ðòýë îíîî:

Òàíû ýêîëîãèéí óë ìºð õàðüöàíãóé áàãà áàéíà. Õýðýâ îëîí õ¿í áàéãàëü îð÷èíäîî òàíü øèã õàíäâàë íýí ñàéíñàí.

21-35 îíîî:

Òàíû ýêîëîãèéí óë ìºð äóíä çýðýã, òà äýëõèéã ñ¿éð¿¿ëýõýä îðîëöîæ áàéíà. Áàéãàëü îð÷èí òàíü øèã îëîí õ¿íèé õýðýãëýýã õàíãàæ äèéëýõã¿é. Òà õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíäîî ýýëòýé àìüäðàõ àðãà çàìûã àìüäðàëäàà õýðýãæ¿¿ëýýðýé!

36-äýýø îíîî:

Õýðýâ á¿õ õ¿í èéì ýêîëîãèéí óë ìºðòýé áîë áèäíèé õýðýãöýýã õàíãàæ, õîãèéã øèíãýýõ ººð õýä õýäýí äýëõèé õýðýãòýé! ! !

Òàíû ýêîëîãèéí óë ìºðèéã ãàçðûí õºðñíèé äîðîéòîë, áîõèðäëîîð õýìæâýë äàðààõ áàéäàëòàé áàéíà (Áàéãàëüä ýýëòýé ãýð á¿ë íîìîîñ):

Äýýð ãàðñàí îíîî õ 2000 = òàíû óë ìºðèéí õýìæýý, ì2

36

Îíîîíû ¿íýëýìæ:

20000 ì2 õ¿ðòýë

Òà çîðüñîíäîî õ¿ð÷ýý, áàÿð õ¿ðãýå. Íýã äýëõèéí àìüäðàëûí õýâ ìàÿãèéã òà õýâø¿¿ëæ ÷àäæýý.

20000 ì2 - 40000 ì2

Òà çîðüñîíäîî áàðàã õ¿ðýýä áàéíà. Ýð÷èìæ¿¿ëæ àìëàëò òºëºâëº-㺺㺺 õýðýãæ¿¿ëæ äóóñãààä øèíý ¿¿ðýã àâ÷ àæèëëààðàé.

40000 ì2 - 60000 ì2

Àìüäðàëûí òàíü äàäàë õýâøèë áóðóó, áàéãàëü îð÷èíä õàëòàé áàéíà. Àìüäðàëûí õýâ ìàÿãàà ººð÷èëíº ãýæ íàéäúÿ.

60000 ì2 -ààñ äýýø

Òà õýðõýí àìüäðàëûí õýâ ìàÿãàà á¿õýëä íü ººð÷ë¿¿øòýé õýö¿¿õýí áàéíà. Ýíý åðòºíö äýýð òà ãàíöààðõíàà áèø ø¿¿ äýý. Áóñäûí òºëºº, èðýýä¿é õîé÷èéíõîî òºëºº íýëýýä ç¿éë õèéõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

“Ýõ äýëõèéäýý áàðèõ áýëýã - 1ì2 àÿí”-ä íýãäýæ äàäàë çóðøëàà ººð÷èëñíººð 7 õîíîãò äàðààõ õýìæýýíèé ãàçðûã õºðñíèé äîðîéòîë, áîõèðäëîîñ õàìãààëñàíòàé òýíöýõ¿éö äàì ¿ð ä¿í ãàðíà (Áàéãàëüä ýýëòýé ãýð á¿ë íîìîîñ):

7 õîíîãò 2 óäàà öàãààí õîîëîîð õîîëëîõîä 1600 ì2, æèëä 76800ì2.

Õîîë õèéõäýý ñàâûã áàéíãà òàãëàæ õýâøâýë 400ì2, æèëä 19200ì2.

Òàíñàã ñàâ áîîäîë õýðýãëýëã¿é äààâóóí òîð õýðýãëýâýë 180 ì2, æèëä 8640 ì2.

Öààñ, äýâòýð õýìíýâýë 540 ì2, æèëä 25920 ì2.

Àæèë ñóðãóóëüäàà ìàøèíààð áóñ ÿâãàí þìóó äóãóéãààð ÿâáàë 590 ì2, æèëä 38320 ì2.

Àâòî ìàøèíû àãààðæóóëàã÷ àæèëëóóëàõã¿é áîë 510ì2, æèëä 24680ì2.

Áàéãàëüä ýýëòýé, íàð, ñàëõèíû ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷ àøèãëàâàë 3500ì2, æèëä 168000ì2.

37

ÝÊÎ ÑÓÐÃÓÓËÜ

Áèä áàéãàëüä ýýëòýé ñóðãóóëèéí

áàéãàëü õàìãààëàã÷ ñóðàã÷èä

Õ¿í áàéãàëüòàé ñàëøã¿éãýýð õîëáîãäîæ, ºäºð á¿ð àãààðààð íü

àìüñãàëæ, óñààð íü óíäàëæ, ãàçàð õºðñºí äýýð íü àëõàæ ãèøãèæ, óõàæ

ñýíäèéëæ á¿õèé ë àðãààð ò¿¿í äýýð àìüäðàë çàëãóóëæ áàéíà. Áèä ºäºð

äóòàì, ñåêóíä äóòàìä çºâõºí áàéãàëèéã ò¿øèí àìüäðàõ ìºðòºº øàâõàí

àøèãëàõààñ ººðèéã ìýääýãã¿é, ¿¿íèéõýý òºëººñºíä þó ÷ õèéäýãã¿é, þó

õèéõýý ÷ ìýääýãã¿é. Åðººñ õýðýãëýý áîë óõàìñàðòàé øóóä õàìààðàëòàé

¿ç¿¿ëýëò. Óõàìñàð íü ººðºº õ¿íèéã òîäîðõîéëîã÷ þì. ªíººãèéí äýëõèé,

¿¿íèé äîòîð ìîíãîë÷óóä áèä ¿íýí àéìøèãòàé, áàëìàä õýðýãëýã÷èä

áîëñîí. Ýíý áîë õ¿í õ¿í áèø áîëñîíû áàðèìò íîòîëãîî þì.

Áèä ýêîëîãèéí áîëîâñðîëûã äýýøë¿¿ëæ, ýõ îðîí÷ ¿çëèéã òºëºâø¿¿ëýõ

çàìààð îðîí ãýð ìààíü áîëñîí ýõ äýëõèéãýý, ýõ îðíîî, óíàãàí áàéãàëèà

¿åèéí ¿åä õÿìãàäàí àâ÷ ¿ëäýõ áîëîìæòîé þì. Ýíýõ¿¿ áîëîâñðîë,

òºëºâøëèéã îëãîõ ÿâäëûã ÷óõàìõ¿¿ åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëü ýðõýì

çîðèëãîî áîëãîõ ó÷èðòàé.

Áàéãàëüä ýýëòýé ñóðãóóëü áîëîõ äîëîîí àëõàìÄýëõèéí æèøèã õàíäëàãûã àâ÷ ¿çâýë ÅÁÑ-èéí õ¿ðýýíä áàéãàëü îð÷íû

áîëîâñðîë îëãîõ, áàéãàëü õàìãààëàëä ñóðàã÷äûã îðîëöóóëæ, òýäíèé

ñýòãýëãýýã çºâõºí áàéãàëü îð÷íûã õýðýãëýã÷ áàéäëààñ ýíýð÷ íèã¿¿ëñýã÷,

õàéðëàí õàìãààëàã÷ áîëãîí òºëºâø¿¿ëýõ çîðèëãîîð Áàéãàëüä ýýëòýé

ñóðãóóëü áîëîõ äàðààõ äîëîîí àëõàìûã õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà.

38

1. Ýêî çºâëºë áàéãóóëàõ

Ýêî çºâëºëèéã õ¿¿õä¿¿ä ñàéí äóðààðàà áàéãóóëíà. Ýêî çºâëºë íü “ýêî ñóðãóóëü” õºòºëáºðèéã óäèðäàæ çîõèîí áàéãóóëíà. Ǻâëºëèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä áàãø íàð, ñóðãóóëèéí óäèðäëàãà, íèéãìèéí àæèëòàí, ¿éë÷èëãýýíèé àæèëòíóóä, ýöýã ýõ÷¿¿ä, èðãýä ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð îðîëöîíî.

Ǻâëºëèéí çîðèëãî:

Ýêî ñóðãóóëü áîëîõ áóñàä çóðãààí àëõàìûã õýðýãæ¿¿ëýõ

Ñóðàã÷ á¿ðèéí ñàíààã òóñãàæ õýðýãæ¿¿ëýõ

Ýêî çºâëºëèéí ãèø¿¿äèéí ñàíàë, ñàíàà÷ëàãûã õýðýãæ¿¿ëýõ

Ñóðãóóëèéí óäèðëàãà, îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí àæèëëàõ

2. Õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíäîî ¿íýëãýý õèéõ

Ýíý íü ñóðãóóëèéí ãàäíà áà äîòîð îð÷íû îäîîãèéí áàéäëûã ¿íýëýõ àëõàì þì. ¯íýëãýý õèéñíýýð ýêî ñóðãóóëü õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõèéí ºìíºõ ¿åèéí óñ, ýð÷èì õ¿÷, ò¿ëø, öààñ, õ¿íñíèé õýðýãëýý, õîã õàÿãäëûí áàéäëûã òîäîðõîéëíî. ¯íýëãýý õèéõäýý áàãø, ñóðàã÷äûã îðîëöóóëíà.

3. ¯éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ

¯íýëãýýíèé ¿ð ä¿íä òóëãóóðëàí ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëíà. Áîäèòîé, ¿íäýñëýëòýé çîðèëãî òàâüæ, õýðýãæ¿¿ëýõ õóãàöààã òîäîðõîéëíî. Çîðèëãîî òºëºâëºãººíèé ýõýíä áè÷íý. Õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãàà, õàðèóöàõ ýçýí, øààðäëàãàòàé ñàíõ¿¿æèëò, ä¿ãíýõ õóãàöààã õ¿ñíýãòýä áè÷íý. Àæëûí ¿ð ä¿íã ñóðãóóëèéí Ýêî ìýäýýëëýýð áóñäàä òàíèëöóóëíà.

39

4. Õÿíàëò ¿íýëãýý õèéõ

Ýêî çºâëºëèéí ¿éë àæèëëàãààã õÿíàõ, ¿íýëýõ, çºâëºõ ¿¿ðýãòýé õÿíàëòûí áàã áàéãóóëíà. Ýíý áàãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä ñóðàã÷èä, áàãø íàð, ýöýã ýõ áîëîí èðãýä ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð îðîëöîõ áîëîìæòîé. Õÿíàëòûí áàã íü ýêî çºâëºëèéí àæëûí ¿ð ä¿íã òºëºâëºãººòýé íü õàðüöóóëàí õÿíàõ çàìààð öààøäûí ¿éë àæèëëàãààã ñàéæðóóëàõ, ººð÷ëºõºä ÷èãëýñýí çºâëºìæ áîëîâñðóóëíà. ̺í ýêî çºâëºëèéí àæèëä ñóðàã÷èä, îëîí íèéòèéã õàìðóóëàí îðîëöóóëàõ ¿¿ðýãòýé.

5. Õè÷ýýëèéí õºòºëáºðòýé õîñëóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ

Áàãø íàð õè÷ýýëèéí õºòºëáºðòºº áàéãàëü îð÷íû ñýäýâòýé øèíý õè÷ýýë¿¿äèéã íýìæ îðóóëíà. Èíãýñíýýð ñóðàã÷èä ñóðãóóëèéí ýêî õºòºëáºðèéí çîðèëãî, à÷ õîëáîãäëûã èë¿¿ îéëãîæ, ýêî çºâëºëòýé õàìòðàí àæèëëàõ îëîí ÷èãëýëèéí êëóá áàéãóóëàí àæèëëàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ þì.

6. Ìýäýýëýë ò¿ãýýæ òàòàí îðîëöóóëàõ

Ýêî çºâëºëèéí çîðèëãî, òºëºâëºãºº, õèéñýí àæëûã ñóðãóóëü, îðîí íóòãèéí õýìæýýíä ìýäýýëñíýýð ñóðàã÷èä, îðîí íóòãèéí èðãýä, áàéãóóëëàãûã ¿éë àæèëëàãààíäàà òàòàí îðîëöóóëàõ, òýäíèé äýìæëýã, òóñëàëöàà, îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ à÷ õîëáîãäîëòîé. Ýíý çîðèëãîîð ñóðãóóëü äýýð õàâàð, íàìðûí õè÷ýýëèéí ýõýí, òºãñãºë áîëîí áóñàä áàéãàëü îð÷íû ºäð¿¿äèéã òîõèîëäóóëàí ñóðãóóëü äýýð ºäºðëºã, ¿çýñãýëýí çîõèîí áàéãóóëæ, ñóðãóóëü, îðîí íóòãèéí óäèðäëàãà, èðãýäèéã òàòàí îðîëöóóëæ, ìºí îðîí íóòãèéí ìýäýýëëèéí õýðýãñëýýð òàíèëöóóëàõ íü ¿ð ä¿íòýé.

40

7. Ýêî óðèà áîëîâñðóóëàõ

Ýêî ñóðãóóëü áîëîõ ñóðãóóëèéí çîðèëãûã òîäîðõîéëñîí óðèàòàé áàéõ íü ÷óõàë. Ýêî óðèàã ñóðãóóëèéí á¿õ ñóðàã÷, áàãø íàð õýëýëöýæ áîëîâñðóóëíà. Ýíý íü ýêî-çºâëºëèéí çîðèëãî, ÿâóóëàõ ¿éë àæèëëàãààíû îíöëîãòîé õîëáîîòîé áàéâàë çîõèíî. ¯¿íèéã ñóìûíõàà áàéãàëü îð÷íû òóëãàìäñàí àñóóäàë, íýí ò¿ð¿¿íä õýðýãæ¿¿ëýõ ãîë àæèëä ÷èãë¿¿ëíý.

Æèøýýëáýë:

“Áèä õîãèéã çºâõºí õîãèéí ñàâàíä õèéíý”,

“Óñ áîë àìüäðàë-àìüäðàëä óñ õýðýãòýé”,

“Äóñàë óñûã ãàìíàÿ”,

“Àíãè á¿ð öýöýã òàðúÿ”,

“Ç¿ëýã ãèøãýëã¿é çàìààð ÿâöãààÿ”,

“Öàãààí õîîë äýëõèéä ýýëòýé”,

“Íîãîîí ñóðãóóëü áîëú¸”,

“Õàøààãàà ç¿ëýãæ¿¿ëüå”,

“Ýð÷èì õ¿÷, ò¿ëø õýìíýå”,

“Õ¿í á¿ð ýêîëîãèéí óë ìºðºº áàãàñãàÿ”,

“Áàéãàëü îð÷èíäîî ýýëòýé àìüäàðúÿ” ãýõ ìýò óðèàã øàò äàðààòàé õýðýãæ¿¿ëýõ, õýðýãæ¿¿ëæ áóé óðèàã òîäîîð áè÷èæ ýêî çºâëºëèéí ñàìáàð áîëîí àíãè òàíõèì, õàðàãäàõ ãàçàðò áàéðëóóëíà.

41

Ýêî

çºâ

ëºë

èéí ò

ºëºâ

ëºã

ºº:

Ýõí

èé æ

èë

1 ä

ýõ

ñàð

2 ä

àõü

ñà

ð3

äàõü

ñà

ð4

äýõ

ñà

ð5

äàõü

ñà

ð6

äàõü

ñà

ð7

äàõü

ñà

ð8 ä

àõü

ñà

ð9 ä

ýõ

ñàð

10 ä

àõü

ñà

ð

Ýêî

çºâ

ëºë

áàéãó

óëàõ

Ýêî

çº

âëº

ëèé

í

àí

õíû

õóð

àë

Ýêî

çº

âëº

ëèé

í õ

óðëû

ã òî

ãòì

îë

õèé

íý.

Ýêî

çºâ

ëºëè

éí

àõë

àã÷

, íà

ðè

éí

á

è÷ã

èé

í ä

àð

ãûã

ñóð

àã÷

èä

ýýëæ

ëýí

õè

éõ

áà

õóð

ëûí

öà

ãèé

ã ñà

éí

áà

ðè

ìòë

àí

à.

Õ¿ð

ýýëý

í á

óé î

ð÷è

íäî

î

¿íýë

ãýý

õèé

õÑ

óäà

ëãà

à, ¿

íýë

ãýý

õèé

æ ¿

ð

ä¿í

ã ÿð

èëö

àõ

¯é

ë à

æè

ëëà

ãàà

íû

òº

ëºâë

ºãº

º á

îëî

âñð

óóëà

õ

Ñóä

àëã

àà

íû

¿ð

ä¿í

ã ¿í

äýñë

ýí ¿

éë

àæ

èëë

àãà

àí

û

òºëº

âëº

㺺

áî

ëîâñ

ðóó

ëíà

.

Õóð

àë

á¿ð

äýý

ð ¿

éë

àæ

èëë

àãà

àí

û ò

ºëº

âëº

㺺

ã ÿð

èëö

àæ

ñà

éæ

ðóó

ëíà

. Íî

ãîî

í ñ

óðãó

óëè

éí

õº

òºëá

ºð

ò î

ðóó

ëàõ

àëè

âàà

ñà

éí

á¿õ

íè

éã

íýì

æ î

ðóó

ëíà

.

Õÿí

àëò

¿í

ýëãý

ý õè

éõ

Ñóä

àëã

àà

ãàà

ð è

ëð¿¿

ëñýí

ç¿é

ëñýä

òî

ãòì

îë

õÿí

àëò

òà

âè

íà

.Ý

õíè

é õ

èé

ñýí

ñóä

àëã

àà

ã äà

âòà

í õ

èé

æ ã

àð

ñàí

¿ð

ä¿í

, äý

âøëè

éí

òà

ëàà

ð ý

êî ç

ºâ

ëºëè

éí

ñà

ìá

àð

àà

ð ì

ýäýý

ëíý.

Õè

÷ýýë

èé

í õ

ºòº

ëáº

ðòý

é

õîñë

óóëà

í õ

ýðýã

æ¿¿

ëýõ

Íî

ãîî

í ñ

óðãó

óëè

éí

¿é

ë à

æè

ëëà

ãàà

ã õè

÷ýýë

¿¿äè

éí

õº

òºëá

ºð

òýé

õî

ëáî

õ

Ìýä

ýýëý

ë ò¿

ãýýæ

, õ¿ì

¿¿ñè

éã

òàòà

ãí î

ðî

ëöóó

ëàõ

Ýêî

çº

âëº

ëèé

í

ñàì

áà

ðû

ã òî

ãòì

îë

àæ

èëë

óóëí

à.

¯é

ë à

æè

ëëà

ãàà

íû

¿ð

ä¿í

, îëî

ëò à

ìæ

èëò

ûã

ýêî

çº

âëº

ëèé

í á

îëî

í ñ

óðãó

óëè

éí

ìýä

ýýëë

èé

í

ñàì

áà

ðà

àð

òà

íè

ëöóó

ëæ, ñ

óðà

ã÷äû

í î

ðî

ëöî

îã

íýì

ýãä¿

¿ëæ

àæ

èëë

àí

à.

Áà

éãà

ëü î

ð÷í

û ò

ýìäý

ãëýë

ò º

äð¿¿

äèé

ã ñó

ðãó

óëü,

îð

îí

í

óòãè

éí

õýì

æýý

íä

çîõè

îí

á

àé

ãóóë

íà

.

Ýêî

êî

ä á

óþó

óðè

à

áî

ëîâñ

ðóó

ëàõ

Ýêî

óð

èà

áî

ëîâñ

ðóó

ëàõ

óðà

ëäà

àí

áî

ëîí

áà

éãà

ëü î

ð÷í

û ò

àëà

àð

çî

õèî

í

áè

÷ëýã

, íè

éòë

ýë, ä

óó, ø

¿ëãè

éí

òýì

öýý

íè

éã

ñóð

àã÷

äûí

äóí

ä çî

õèî

í

áà

éãó

óëí

à.

1 2 3 4 5 6 7

42

Ãàð÷èã

ªìíºõ ¿ã ......................................................................................................3

Ýêîëîãèéí óë ìºð ...................................................................................4

Äýëõèéí äóëààðàë ..................................................................................8

Óñ ................................................................................................................12

Îé ìîä ......................................................................................................17

Õºðñ, óðãàìàë .......................................................................................20

Õîîë õ¿íñ .................................................................................................23

Õîã õàÿãäàë ............................................................................................26

Óõààëèã õýðýãëýý ................................................................................30

Ýêîëîãèéí óë ìºðèéí ¿íýëãýý .......................................................33

Ýêî ñóðãóóëü ..........................................................................................37

Âåãàí-Íîãîîí-Ãàðèã ÒÁÁÂýá: www.veg.mn

È-ìýéë: veg.mongolia@gmail.comÓòàñ: 98718069, 98111525