Marija Ne{kovi}

Analiza nadgrobnihspomenika sa groblja u seluSemegnjevu na Zlatiboru

U okviru obrade nadgrobnih spomenika sa grobljau Semegnjevu, selu na obroncima Zlatibora, uop{tini ^ajetina, analizirana je serija od 31 spo-menika koji su datovani u period od druge polovineXIX veka do Prvog Svetskog rata. Najstariji spo-menik, na kome je godina smrti bila ~itljiva, poti~eiz 1849. godine. Za groblje su karakteristi~na dvaosnovna tipa oblika nadgrobnika: spomenici u vidukrsta i plo~aste forme (stele). Ornamenti su izra|enitehnikom klesanja u plitkom reljefu. Ornamentalnimotivi nalaze se na vrhu spomenika, sa prednjestrane, glavni motiv je krst i javlja u vi{e varijanti.Epitafi, ina~e o~uvani u tragovima, nalaze se naprednjoj strani i sadr`e podatke o pokojniku, nje-govo ime i prezime, godinu ro|enja i smrti, kao iinformaciju o tome ko podi`e spomenik. Sude}i poepitafskoj analizi, spomenici su posve}eni ljudima izprvih porodica koje su naselile ove krajeve: Peko-vi}i, Pi{~evi}i, Kosti}i, Blagojevi}i, Bo`ovi}i iJezdimirovi}i.

Uvod

Selo Semegnjevo nalazi se na reci Skakavac upodno`ju vrha Viogora (1281 m), u op{tini ^ajetina,na 16 km od centra Zlatibora. Spada u sela razbije-nog tipa i njegovo naseljavanje je trajalo tokomXVII i XVIII veka (\eni} 1970: 10). U selu se na-lazi crkva brvnara podignuta 1921. godine posve-}ena Sv. Jovanu Krstitelju. Sa severne strane crkve,na brda{cu iznad reke, nalazi se staro seosko groblje(slika 1) u ~ijoj je neposrednoj blizini podignutonovo.

Danas je ve}ina starih grobalja prili~no izlo`enapropadanju usled nebrige. Tako se i ovo groblje na-lazi u veoma lo{em stanju, pa je samim tim polo`ajnadgrobnih spomenika veoma te{ko utvrditi, a nji-hova lo{a o~uvanost ote`ava analizu epitafa i orna-menata.

Cilj ovog rada je analiti~ka obrada nadgrobnihspomenika koja je uklju~ivala hronolo{ku, epitafskui ornamentalnu analizu. Podaci sa epitafa upore|enisu sa poznatim informacijama o naseljavanju stanov-nika u XVII i XVIII veku.

Metod

Obra|ena serija brojala je 31 spomenik koji sudatovani u period od druge polovine XIX veka doPrvog Svetskog rata. Parametri za izbor nadgrobnikakoji su analizirani vr{eni su isklju~ivo na osnovuhronologije. Analizirani su spomenici ~iji se izgledrazlikovao od onih koji se sre}u posle Prvog Svet-skog rata i to po obliku, na~inu klesanja, izgledu epi-tafa i ornamentici.

Za analiti~ku obradu ura|eni su posebni kartoni,adaptirani za potrebe ovog istra`ivanja. Kartoni suuklju~ivali podatke o spomeniku i podatke o orna-mentima i epitafu. Podaci o spomeniku obuhvatalisu informacije o dimenzijama, obliku, o~uvanosti imaterijalu, a podaci o ornamentici i epitafu defini-sanili su njihov polo`aj i detaljan opis.

Prilikom klasifikacije tipova oblika nadgrobnihspomenika kori{}ena je sistematizacija koju je dalaJelena Erdeljan u analizi srednjovekovnih nadgro-bnika u oblasti Rasa (Erdeljan 1996: 51). Ova klasi-fikacija je kori{}ena zbog sli~nosti nadgrobnihspomenika iz Zlatiborskog kraja iz perioda XIXveka sa nadgrobnicima iz Ra{ke oblasti iz periodasrednjeg veka.

370 • PETNI^KE SVESKE 67 DEO III

Marija Ne{kovi} (1991), ^ajetina, Serdara Mi}i}a38, u~enica 3. razreda U`i~ke gimnazije

MENTOR: Vladimir Pecikoza, ISP

Rezultati obrade

Svi nadgrobni spomenici u seriji izra|eni su odkre~njaka. Po obliku se razlikuju dva osnovna tipa:spomenici u vidu krsta (slika 2) i plo~aste forme, tj.stele (slika 3). Kod spomenika u vidu krsta sre}emotri podtipa: pravougaoni krst zavr{en u vidu saracen-skog luka sa stepenastim zasecima bo~nih strana, bezstepenastih zaseka i pravougaoni krst na dve vode.Me|u stelama uo~avaju se dva podtipa: stela na dvevode i stela sa zaobljenim uglovima. Dimenzije spo-menika u obliku krsta kre}u se u rasponu visine od

50 do 90 cm, {irine od 25 do 60 cm i debljine od 4do 6 cm. Kod stela visina se kre}e od 62 do 120 cm,{irina od 20 do 34 cm, a debljina od 10 do 16 cm.

Na ve}ini spomenika uo~eni su tragovi epitafa iornamenta. Likovna obrada nadgrobnih spomenika uZlatiborskom kraju uslovljena je tvrdim kamenom.Usled ~ega su karakteristi~ni pli}i reljef i upro{}enalinija, a ornament nastaje tvrdim pokretima i o{trimuglovima. Ornamenti su izra|eni tehnikom klesanja uplitkom reljefu. Ornamentalni motivi se nalaze navrhu spomenika, sa prednje strane, a glavni motivkod svih spomenika je krst. Naj~e{}e se javlja gr~kikrst (crux immissa) i njegova varijanta sa kracima

ZBORNIK RADOVA 2009 ARHEOLOGIJA • 371

Slika 2. Spomenik u obliku krsta(Foto: M. Ne{kovi})

Figure 2. Monument in formof cross (Photo: M. Ne{kovi})

Slika 3.Spomenik u oblikustele (Foto: M.Ne{kovi})

Figure 3.Monument in formof stele (Photo: M.Ne{kovi})

Slika 1.Groblje u Semegnjevu(Foto: M. Ne{kovi})

Figure 1.Cemetery inSemegnjevo(Photo: M. Ne{kovi})

iste du`ine, koji se postepeno {ire ka krajevima(slika 4). Na ostalim spomenicima se javlja latinskikrst (crux commissa) i njegovi stilizovani oblici kodkojih je donji krak produ`en u odnosu na gornja tri,koja su iste du`ine. Tako|e, me|u ovim motivimarazlikujemo varijante gde je predstavljen krst ukrugu, krst sa postoljem kao stilskim dodatkom, za-tim krst sa neobi~no oblikovanim krajevima u vidutrouglova ili crtica, krst sastavljen od vi{e manjih

rombova, krst sa antropomorfnim karakteristikama ina kraju varijanta spojenog latinskog i Andrijnogkrsta (slika 5).

Epitafi, o~uvani najve}im delom u tragovima(po{to su spomenici izra|eni od kre~njaka), nalazese na svim spomenicima na prednjoj strani, ispodornamenta. Oni sadr`e ime i prezime pokojnika, nje-govu godinu ro|enja i smrti, kao podatke tome kopodi`e spomenik. Svi epitafi su izra|eni tehnikom

372 • PETNI^KE SVESKE 67 DEO III

Slika 7. Najstariji spomenik na groblju(Foto: M. Ne{kovi})

Figure 7. The oldest monument on the graveyard(Photo: M. Ne{kovi})

Slika 6. Spomenik podignut najmla|oj osobi(Foto: M. Ne{kovi})

Figure 6. Monument upraised for the yongest person(Photo: M. Ne{kovi})

Slika 5. Spojeni Andrijin i latinski krst(Foto: M. Ne{kovi})

Figure 5. Bonded Andrew's and latin cross(Photo: M. Ne{kovi})

Slika 4. Gr~ki krst (Foto: M. Ne{kovi})

Figure 4. Grecian cross (Photo: M. Ne{kovi})

klesanja i pisani su }irili~nim pismom sa ostacimaruskoslovenskog pravopisa u slovima ³, ¢, © i ±.Slova su iste veli~ine, a na nekim spomenicima ime iprezime pokojnika bilo je polukru`no ispisano.

Sude}i po epitafskoj analizi, spomenici su posve-}eni pokojnicima koji su pripadali porodicama Pe-kovi}i, Pi{~evi}i, Kosti}i, Blagojevi}i, Bo`ovi}i,Jezdimirovi}i i Ra{kovi}i. Ovo su, ina~e, najstarijeporodice u selu. Najstariji obra|eni spomenik poti~eiz 1849. godine i posve}en je Milo{u Kosti}u (slika7). Ovaj spomenik ima ve}e dimenzije od ostalihspomenika istog oblika. Epitaf se razlikuje druga-~ijim stilom klesanja, slova su duga i uklesana u vidutankih i dubokih linija. Jedino kod ovog spomenikase sre}u meki (©) i deoni (¢) znak.

U obra|enoj seriji najmla|a osoba kojoj je podi-gnut spomenik imala je 1 godinu i 6 meseci i radi seo Savi Kosti}u (slika 6). Epitaf je dobro o~uvan i nanjemu se vide osnovni podaci kao i kod ve}ineostalih epitafa i koji bli`e karakteri{u pokojnika. Po-red ovog postoji jo{ nekoliko spomenika na kome supokojnici mla|e induvidue. Tu spada i spomenik kojipripada porodici Blagojevi} i poti~e iz 1877. godine.Ime pokojnika je ne~itljivo, zna se da se radi o mu-{koj osobi koja je imala 9 godina (slika 8).

Na lokalitetu su konstatovana ~etiri spomenikakoja pripadaju `enskim induviduama. Najinteresan-tniji je spomenik posve}en Dostani devojci (slika 9).To je jedini spomenik na kome stoji od ~ega jeinduvidua stradala, u ovom slu~aju od udara groma.

Diskusija

Pojedina~na naseljavanja Zlatiborskog krajatrajala su kroz XVII i XVIII vek, posle ~ega ovaj krajpostaje uto~i{te za porodice iz Crne Gore, Herce-govine, Bosne i Sand`aka (\eni} 1970: 68). Migra-cije su uslovile porast broja stanovnika, tako da sebroj me{tana u odnosu na popis iz 1812. godine,1895. pove}ao u svim seoskim op{tinama i do {estputa. Prema tom popisu, 1895. godine je u Seme-gnjevu `ivelo 69 doma}instava, odnosno 520 stanov-nika (\eni} 1970).

Na osnovu analize epitafa, uo~ava se da prvimporodicama koje su naselile ove krajeve pripadajunajstariji spomenici. Prema etnografskim podacimaPekovi}i, Kosti}i, Bo`ovi}i, Blagojevi}i i Pi{~evi}idoselili su se iz Crne Gore, ta~nije iz Pive tokom mi-gracija koje su trajale kroz XVII i XVIII vek (\eni}1970). Ve}ina porodica ~ija su prezimena uo~ena naepitafu i danas postoje u selu, jedini izuzetak jespomenik posve}en \or|u Ra{kovi}u. Porodica

ZBORNIK RADOVA 2009 ARHEOLOGIJA • 373

Slika 9. Spomenik Dostani devojci (Foto: M. Ne{kovi})

Figure 9. Monument dedicated to the girl Dostana(Photo: M. Ne{kovi})

Slika 8. Spomenik rabu Blagojevi}u(Foto: M. Ne{kovi})

Figure 8. Blagojevi}'s monument (Photo: M. Ne{kovi})

Ra{kovi} danas `ivi na prostoru Mokre Gore i za njune postoje podaci da je naseljavala Semegnjevo.

Prema Nikoli Dudi}u, koji je krajem pro{logveka sproveo istra`ivanje nadgrobnih belega u Sr-biji, na groblju u Semegnjevu su konstatovani drveniopsezi koji karakteri{u poseban na~in obrade humkei koji, uz obavezan kameni ili drveni krst, presta-vljaju nerazdvojnu celinu za grob (Dudi} 1995: 28).Ovi opsezi nisu uo~eni prilikom ovog istra`ivanja,verovatno zbog propadanja u vremenskom perioduizme|u ove dve analize.

Usled vremenske praznine izme|u perioda nase-ljavanja ovog prostora i godine iz koje poti~e najsta-riji spomenik, javlja se pitanje {ta se de{avalo naovom prostoru sa sahranjivanjem induvidua u jednomdu`em vremenskom periodu. Mo`e se pretpostaviti daje ta praznina nastala ili usled nekog drugog mesta nakome su se pokojnici sahranjivali, ili usled toga {to suspomenici tog doba u potpunosti propali. [to se ti~edrugog mesta na kome se sahranjivanje moglo odvi-jati, dana{nji `itelji sela nemaju podatke i veruju datakvo mesto ne postoji, tako da ostaje pretpostavkada je do{lo do propadanja najstarijih spomenika.

Zaklju~ak

Najstariji spomenici na groblju u selu Semeg-njevo na Zlatiboru pripadaju prvim porodicama kojesu naselile ove krajeve tokom migracija u XVII iXVIII veku.

Spomenici od druge polovine XIX veka pa doPrvog Svetskog rata veoma su sli~ni. Razlika se jav-lja jedino u dimenzijama i druga~ijem stilu klesanjaizme|u najstarijeg spomenika i ostalih, {to govori opromenama tehnike klesanja izme|u 1850. i 1880godine.

Pitanje koje ostaje otvoreno jeste nepostojanjetragova sahranjivanja u periodu od XVII veka, kaddolaze prve porodice u ove krajeve, pa do druge po-lovine XIX veka, kad su konstatovani prvi nadgrob-ni spomenici.

Literatura

Dudi} M. 1995. Srednjovekovni nadgobnispomenici i belezi u Srbiji. Beograd: Republi~kizavod za za{titu spomenika kulture

\eni} M. 1970. Zlatibor. Titovo U`ice:{tamparsko-izdava~ko preduze}e „DimitrijeTucovi}“

Erdeljan J. 1996. Srednjovekovni nadgrobnispomenici u oblasti Rasa. Beograd, Novi Pazar:Arheolo{ki institut, Muzej „Ras“

Rosi} B. 2003. [arena sela. Priboj: Zavi~ajnimuzej

Marija Ne{kovi}

Analysis of Tombstones from theCemetery in the Village Semegnjevuon Zlatibor

In this paper the processing of tombstones fromthe cemetery in the village Semegnjevo located inthe municipality ^ajetina, at 16km from the centerof Zlatibor, is performed. The processed series num-bered 31 monument dated from the second half ofthe nineteenth century up until World War I. Theoldest monument on which the year of death wasreadable is from the year 1849. We distinguish twotypes of shape of tombstones: monuments in theform of a cross and plate forms (stele). Beside thesize, there are no more differences between thesetwo types. Based on the analysis of ornaments weconcluded that the ornaments are preserved in fulland that they had been made by carving technique inshallow relief. Ornamental motives are recorded atthe top of the monument, on the front side, and themain theme is a cross with numerous variants. Trailsof the epitaph are also located on the front. Theycontain information about the deceased, his name,year of birth and death, and the name and surnameof the person raising the monument. According tothe epitaph analysis, monuments are dedicated to thedeceased who were part of the first families who set-tled in this region: Pekovi}, Pi{~evi}, Kosti}, Blago-jevi}, Bo`ovi}, Jezdimirovi}. The youngest personto whom a monument was erected was 1 year and 6months old. Differences were found in tombstones,with women’s names, while there were none in tho-se dedicated to men and children.

374 • PETNI^KE SVESKE 67 DEO III