2)η φιλοσοφια τησ φυσικησ (απο τον καρτεσιο ωσ το φαινομεναλισμο)

1

Σκοπός της έρευνάς μας δεν είναι η εξονυχιστική μελέτη και σπουδή ούτε των βασικών

φιλοσοφικών συστημάτων ούτε των πρωτοπόρων φυσικών, αλλά μια επιλεκτική

παρουσίση, μια επαφή με αυτά και με αυτούς που καθόρισαν την επιστήμη μας.

Η ΜΗΧΑΝΙΣΤΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΓΙΑ ΤΗ ΦΥΣΗ Οι βασικές ιδέες του Καρτέσιου

Ο Καρτέσιος διαμόρφωσε ορισμένες βασικές ιδέες ή κατευθύνσεις έρευνας, που

αποτέλεσαν στη συνέχεια σταθερά σημεία αναφοράς του φιλοσοφικού του στοχασμού,

διατύπωσε πρώτος τον νόμο της αδράνειας - ο Γαλιλαίος είχε περιοριστεί σε μια ατελή

διατύπωση, που προϋπέθετε ένα σφαιρικό πεπερασμένο Σύμπαν. Στη συνέχεια έθεσε τις

βάσεις της Αναλυτικής Γεωμετρίας, που βοήθησαν στην ανακάλυψη του Διαφορικού

Λογισμού, επεξεργάστηκε μια ικανοποιητική οπτική θεωρία και τέλος αφομοίωσε τις πιο

ρηξικέλευθες ιδέες της εποχής σε σειρά ερευνητικών κλάδων. Εισήγαγε τις συντεταγμένες

των σημείων του επιπέδου, γνωστές έκτοτε ως καρτεσιανές συντεταγμένες, και τη

μαθηματική γραφή με βάση και εκθέτη για την παράσταση γινομένου ίσων αριθμών, ενώ

καθόρισε τους αγνώστους x, y, z. Το ενδιαφέρον του Καρτέσιου για τις καμπύλες ήταν

συναρτημένο με τις προόδους της επιστήμης και της τεχνολογίας κατά τον 17ο αιώνα.

Το ουσιωδέστερο, πάντως, στην επιστημονική σκέψη του Καρτέσιου είναι το ότι

επιχείρησε και έφερε σε πέρας τη σημαντικότερη παρουσίαση του νέου «μηχανιστικού»

κοσμοειδώλου, που αντικατέστησε τον αναγεννησιακό οργανικό πολυμορφισμό.

Ο κόσμος του Καρτέσιου ήταν μια μηχανή αποτελούμενη από αδρανή σώματα, τα οποία

κινούνταν με καθολικούς νόμους, χωρίς καμιά επίδραση του άυλου επί του υλικού.

Ωστόσο, εδώ μπορούμε να αναφέρουμε ότι κάποιες από τις θεωρίες του, όπως η εξήγηση

της βαρύτητας μέσω της αλληλεπίδρασης στροβίλων συγκροτημένων από υλικά σώματα

σ' ένα πλήρες Σύμπαν, άσκησαν ανασταλτική επίδραση στην πρόοδο των επιστημών και

εγκαταλείφθηκαν.

Η αρχή της αδράνειας, την οποία διατύπωσε, του επέτρεψε όχι μόνο να εξοστρακίσει τον

«δημιουργό» από το δημιούργημά του, τον κόσμο, αλλά και να διατυπώσει για πρώτη

φορά σε επιστημονική γλώσσα την ιδέα της απειρότητας του Σύμπαντος, με ταυτόχρονη

ταύτιση χώρου και ύλης. Στη φυσική του ο Καρτέσιος λησμονεί σε μεγάλο βαθμό τις

«μεταφυσικές εγγυήσεις» και αποδέχεται ότι, για να γίνουν αποδεκτές, πρέπει να

ξεπερνούν με επιτυχία τις δοκιμασίες των εμπειρικών ελέγχων, εναρμονιζόμενος ως προς

αυτό με τις επιταγές της επιστημονικής ορθολογικότητας.

Όλες οι παραπάνω ιδέες του, σε συνδυασμό με άλλες καρτεσιανές θεωρίες, όπως η

διατήρηση της συνολικής ποσότητας κίνησης στο Σύμπαν, ο νόμος της διάθλασης στην

Οπτική κ.ά., συγκροτούν ένα άρτιο ερευνητικό πρόγραμμα που παρήγαγε αξιόλογα

αποτελέσματα, προτού εισέλθει στη φάση εκφυλισμού του και υπερκεραστεί από άλλα

αντίπαλα και γονιμότερα προγράμματα. Η φιλοσοφία και οι θέσεις του Καρτέσιου Ο Καρτέσιος στήριξε τις θεωρίες του σε συστηματική ανάλυση των προβαλλομένων

προβλημάτων και μεταχειρίστηκε τον Σκεπτικισμό με σκοπό όχι να αμφισβητήσει την

ύπαρξη της αλήθειας, αλλά να θεμελιώσει τη βεβαιότητά του για τη δυνατότητα της

γνώσης της. Αφετηρία, λοιπόν, της φιλοσοφίας του Καρτέσιου είναι η επιδίωξη να

θεμελιώσει την ανθρώπινη γνώση πάνω σε μια σταθερή βάση. Αυτή τη βρίσκει με τη

μεθοδολογική αρχή της απόλυτης αμφιβολίας για όλα, εκτός του ορθού λόγου, ο οποίος

βασίζεται στα Μαθηματικά και τη Φιλοσοφία που εκκινεί από το Εγώ, οι αλήθειες των

οποίων πηγάζουν από τη λογική!

Αξίωμά του ήταν η ρήση: Ex nihilo nihilo fit, που αποδίδεται με την πρόταση: Τίποτα δεν

προέρχεται από το τίποτα.

Η γνωσιολογική μέθοδος του Καρτέσιου καταλήγει στους ακόλουθους τέσσερις κανόνες:

1. Δεν πρέπει να αποδέχομαι τίποτα σαν αληθινό, αν δεν το γνωρίσω ο ίδιος σαν τέτοιο με

σαφήνεια και ευκρίνεια.

2. Προκειμένου να επιτύχω τη λύση ενός πολύπλοκου και δυσεπίλυτου προβλήματος,

πρέπει να το υποβαθμίζω σε μερικότερα, μέχρις ότου καταλήξω στα απλούστερα δυνατά.

3. Πρέπει να καθοδηγώ τη σκέψη μου από τα απλούστερα προς τα συνθετότερα έως ότου

φθάσω στα πλέον σύνθετα.

2)η φιλοσοφια τησ φυσικησ (απο τον καρτεσιο ωσ το φαινομεναλισμο)

2

4. Πρέπει να κάνω συνεχώς απαριθμήσεις όσο το δυνατόν πιο πλήρεις και επισκοπήσεις

όσο το δυνατόν πιο γενικές, προκειμένου να είμαι βέβαιος ότι δεν έχω παραλείψει ούτε το

ελάχιστο.

Τη μεθοδολογία του αυτή ο Καρτέσιος την εφάρμοσε στα Μαθηματικά και τη Γεωμετρία,

με άμεσο αποτέλεσμα τη γενίκευσή τους σε καθολική και αφηρημένη επιστήμη των

ποσοτικών σχέσεων και αναλογιών, που είναι ανεξάρτητες από κάθε συγκεκριμένο

περιεχόμενο (Προβλήματα της Ευρωπαϊκής Φιλοσοφίας, 1997, σελ. 65). Η Μηχανοκρατία υποστήριζε ότι όλα τα φυσικά φαινόμενα προκαλούνταν από την

κινούμενη αδρανή ύλη, δηλαδή από τα κινούμενα υλικά σώματα, και ότι έτσι ακριβώς

πρέπει να συμβαίνει, αφού αυτή καθεαυτή η φυσική υπόσταση απαρτίζεται από κινούμενα

υλικά σωμάτια.

Ποια όμως ήταν η αιτία της κίνησής τους; Εφόσον η ύλη είναι εξ ορισμού κάτι αδρανές,

ήταν φανερό ότι δεν μπορούσε να αποτελέσει η ίδια την αιτία της κίνησής της. Ο

Καρτέσιος φανταζόταν ότι το ηλιακό μας σύστημα βρισκόταν μέσα σε έναν στρόβιλο, μια

τεράστια δίνη ύλης. Έτσι, προέκυψε η θεωρία των στροβίλων για την εξήγηση του

ηλιακού μας συστήματος, η οποία βέβαια απορρίφθηκε -στη συνέχεια- από τις εργασίες

του Νεύτωνος. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, ο Ήλιος βρισκόταν στο κέντρο αυτού του

στροβίλου, που ήταν γεμάτος με μικρά σφαιρίδια τα οποία εξελίσσονταν σε τέλειες

σφαίρες με τις συνεχείς προσκρούσεις μεταξύ τους.

Εξάλλου για τον Καρτέσιο το Σύμπαν στην ουσία ήταν μια τεράστια μηχανή, μέσα στην

οποία τα πάντα λειτουργούσαν βάσει ορισμένων προδιαγραφών, σύμφωνα πάντα με τις

απόψεις της Μηχανοκρατίας (Ντετερμινισμός). Δηλαδή, όπως ακριβώς ένα

καλοκουρδισμένο ρολόι, το οποίο χτυπά τις ώρες με τον τρόπο που το έφτιαξε να

δουλεύει ο κατασκευαστής του.

Συνοψίζοντας, μπορούμε να πούμε για τον Καρτέσιο ότι ενώ οι φιλοσοφικές

ορθολογιστικές ιδέες του είναι ακόμη και σήμερα πολύτιμες, οι παραπάνω απόψεις του

για τη Μηχανική ήταν τρόπον τινά λανθασμένες. Επιπλέον υποστήριζε ότι τμήμα της

τεράστιας μηχανής του Σύμπαντος ήταν ακόμη και ο άνθρωπος, αλλά μετείχε στη μηχανή

αυτή μόνο κατά το ήμισυ της ύπαρξής του, αφού το άλλο μισό του, δηλαδή η ψυχή του,

είναι άυλη και πνεύμα, και γι' αυτό δεν μετείχε στην τεράστια μηχανή του Σύμπαντος.

Επομένως, παρότι υποστήριζε πως πρέπει να διαχωριστεί από τη φυσική φιλοσοφία ό,τι

θύμιζε τον αποκρυφισμό, εντούτοις τον απασχολούσαν έντονες και συγκεκριμένες

μεταφυσικές αναζητήσεις προκειμένου να αποτελέσουν αυτές τα θεμέλια της Φυσικής.

Υποστήριζε ότι ο εαυτός μας ταυτίζεται με την ψυχή μας και όταν εκδηλώνεται μέσα μας

το ψυχικό γεγονός της αμφιβολίας, αμέσως το συνειδητοποιούμε. Και μάλιστα η

βεβαιότητά μας αυτή για την αμφιβολία μας μάς εξασφαλίζει τη βεβαιότητα ότι

υπάρχουμε. Γιατί, πώς θα μπορούσαμε να αμφιβάλλουμε αν δεν υπήρχαμε; Εδώ ακριβώς

επικεντρώνεται και η πρότασή του που είναι διεθνώς γνωστή: Σκέπτομαι -που στην

περίπτωση αυτή αμφιβάλλω-, άρα υπάρχω (Cogito ergo sum).

Ο Καρτέσιος λοιπόν, στηριζόμενος και χρησιμοποιώντας ως όπλο της φιλοσοφίας του την

«αμφιβολία», κατόρθωσε να εξασφαλίσει μια αναμφισβήτητη αλήθεια, τη βεβαιότητά μας

για την ύπαρξή μας! Η αρχή της αβεβαιότητας της κβαντικής θεωρίας προκάλεσε μια σοβαρή επανεξέταση του

θέματος του Ντετερμινισμού, ενώ οι λοιπές φιλοσοφικές του συνέπειες παραμένουν

ακόμη αβέβαιες.

Ιδιαιτέρως προβληματικό είναι το ζήτημα της σημασίας της μέτρησης, για το οποίο

πρόσφατες φυσικές θεωρίες και πειράματα επιβεβαιώνουν μερικές -προφανώς μη

αιτιοκρατικές- προβλέψεις της καθιερωμένης κβαντικής θεωρίας. Σημειώνουμε ότι

μολονότι όλοι οι φυσικοί συμφωνούν στο ότι η κβαντομηχανική «λειτουργεί» στις

εφαρμογές της, διαφωνούν ακόμη ως προς το τι ακριβώς αυτή η θεωρία σημαίνει για τη

Φυσική.

Ας δούμε όμως, στη συνέχεια, πώς τα διάφορα φιλοσοφικά ρεύματα επέδρασαν ή

επηρέασαν τη Φυσική και πώς η ίδια η Φυσική αλληλεπίδρασε με αυτά. Σχολαστική Φιλοσοφία Σχολαστική Φιλοσοφία ονομάστηκε εκείνο το φιλοσοφικό ρεύμα που έθεσε τη Φιλοσοφία

στην υπηρεσία της Θεολογίας. Η Σχολαστική Φιλοσοφία, ένα είδος Ορθολογισμού,

άκμασε τον 9ο αιώνα και έφτασε στο αποκορύφωμά της κατά τον 13ο αιώνα. Ασκήθηκε

2)η φιλοσοφια τησ φυσικησ (απο τον καρτεσιο ωσ το φαινομεναλισμο)

3

κυρίως από χριστιανούς οραματιστές-φιλοσόφους, οι οποίοι χρησιμοποίησαν τα κείμενα

των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων -κυρίως του Αριστοτέλη- ως πηγές για το δόγμα τους.

Οι σχολαστικοί φιλόσοφοι ελάχιστα πρόσφεραν στην επιστήμη, εντούτοις έδωσαν το

έναυσμα για μελέτη, παρατήρηση και πείραμα. Σκοπός τους ήταν η ερμηνεία του

αισθητού κόσμου και των σχέσεών του με τον αόρατο-μη αισθητό, πνευματικό κόσμο, τον

ορθό λόγο και το δόγμα της Γραφής. Δηλαδή, δεν ερευνούσαν τη φύση και τα πραγματικά

γεγονότα, αλλά προσπαθούσαν να εξαγάγουν από τις γενικές δογματικές έννοιες του

Χριστιανισμού συγκεκριμένα συμπεράσματα και κανόνες για τη συμπεριφορά του

ανθρώπου.

Κατ' αυτό τον τρόπο, μέσω της Σχολαστικής Φιλοσοφίας, παρατηρήθηκε μια πνευματική

ανασυγκρότηση, μια ελεύθερη και ρωμαλέα άσκηση του λογισμού, εκεί βέβαια που το

δόγμα δεν καθιστούσε τον φιλοσοφικό στοχασμό πολύ επικίνδυνο. Οι σχολαστικοί

φιλόσοφοι προσπαθούσαν να διαφωτίσουν όσο πιο καθαρά μπορούσαν την πίστη, με την

εφαρμογή της Φιλοσοφίας πάνω στις αλήθειες της αποκάλυψης. Να συμφιλιώσουν τις

υπερβατικές αλήθειες με το ελεύθερο πνεύμα, να συγκροτήσουν μια συστηματική

διδασκαλία για τη σωτηρία του ανθρώπου και τελικά να αντικρούσουν τις αντιρρήσεις

που πρόβαλε η λογική.

Η σχολαστική φιλοσοφία καλλιεργήθηκε αποκλειστικά από μοναχούς στα μοναστήρια της

Δύσης και απασχόλησε σχεδόν ολόκληρη την πνευματική κίνηση του Μεσαίωνα. Μπορεί

οι σχολαστικοί μοναχοί να μην επιτέλεσαν καμιά ουσιαστική πρόοδο στη Φυσική και τη

Φιλοσοφία, ωστόσο αν δεν είχαν εκτελέσει με υπομονή και επιμονή την ανιαρή και

επίπονη προπαρασκευαστική εργασία τους στα έργα του Πλάτωνος, του Αριστοτέλη και

του Αυγουστίνου δεν είναι βέβαιο αν οι σημερινοί ιστορικοί της επιστήμης θα είχαν

άμεση πρόσβαση στα έργα αυτών των γιγάντων της επιστήμης.

Ο πιο σημαντικός από τους σχολαστικούς φιλοσόφους θεωρείται ο φιλόσοφος και

θεολόγος Θωμάς ο Ακινάτης (Thomas Aquinas, 1225-1274) ο οποίος συνδύασε την

αριστοτελική φυσική με τη χριστιανική θεολογία. Έγραψε μάλιστα ότι πρέπει να

διαχωρίζουμε τα πράγματα της πίστης, που είναι δυνατόν να αποδειχτούν, από τα μη

αποδεικνυόμενα. Επιπλέον, θέλησε -αλλά μάλλον δεν τα κατάφερε- να γεφυρώσει το

χάσμα μεταξύ πίστης και λογικής.

Από τους πιο σημαντικούς σχολαστικούς φιλοσόφους ήταν ο Άγγλος Φραγκισκανός

νομιναλιστής φιλόσοφος Γουίλιαμ του Όκκαμ (William of Ockham, 1285-1349). Ο

Όκκαμ επέμενε στη δυνατότητα της εμβάθυνσης στην ανθρώπινη γνώση χωρίς

υποχρεωτική αναφορά στη Μεταφυσική και στη Θεολογία. Γνωστή είναι η αρχή του, που

φέρει την ονομασία «ξυράφι του Όκκαμ» (Ockham's razor) ή Νόμος της φειδούς (Law of

Parsimony), σύμφωνα με την οποία: Το πλήθος των πραγμάτων δεν πρέπει να

επεκτείνεται πέρα από το αναγκαίο (non sunt multiplicanda entia praeter necessitatem), ή

παραφράζοντας: Είναι μάταιο να κάνει κανείς με περισσότερα πράγματα ό,τι μπορεί να

κάνει με λιγότερα. Άλλη σημαντική απόφανσή του εκφράζεται από την πρόταση: Η

λογική είναι η ανάλυση της διεξοδικής επιστήμης. Ο Σχολαστικισμός είναι ο τρόπος

σκέψης και αντιμετώπισης των πραγμάτων που δίνει μεγάλη σημασία στους τύπους, ενώ

αγνοεί την ουσία των πραγμάτων. Ρεαλισμός (Realismus) - Πραγματοκρατία Ως Ρεαλισμό μπορούμε να θεωρήσουμε τη φιλοσοφική εκείνη θεωρία σύμφωνα με την

οποία τα αντικείμενα της κατ' αίσθησιν αντίληψης ή της γνώσης είναι πραγματικά, με

ύπαρξη αυτόνομη και ανεξάρτητη από το υποκείμενο της γνώσης ή ό τον νου, ο οποίος τα

νοεί.

Ουσιαστικά στη Φιλοσοφία διακρίνουμε δύο εκφάνσεις του Ρεαλισμού: τον αφελή και τον

κριτικό Ρεαλισμό.

α. Σύμφωνα με τον αφελή Ρεαλισμό, τα πράγματα όχι μόνον υπάρχουν ανεξάρτητα από τη

συνείδησή μας, αλλά τα γνωρίζουμε και όπως ακριβώς είναι. Στον κριτικό Ρεαλισμό, τα

πράγματα υπάρχουν αφενός μεν ανεξάρτητα από τη συνείδησή μας, αφετέρου δε ανάμεσα

σε αυτή και σε εκείνα παρεμβάλλονται οι αισθήσεις μας. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα οι

ιδιότητες των πραγμάτων να είναι -ως ένα σημείο- δημιούργημα των τελευταίων και όχι

κάτι αντικειμενικό.

Η επιστημονική Πραγματοκρατία (Realismus) δεν αναγνωρίζει ποτέ την αλήθεια ενός

νόμου ή την αλήθεια μιας θεωρίας αν δεν την εξετάσει και δεν την ελέγξει στην πράξη.

2)η φιλοσοφια τησ φυσικησ (απο τον καρτεσιο ωσ το φαινομεναλισμο)

4

Αυτό πάει να πει πολύ απλά πείραμα και μελέτη της φύσης.

Αντιθέτως, η ηθική και θρησκευτική Πραγματοκρατία θεωρεί ως αληθινή μια μεταφυσική

θεωρία ή αντιστοίχως ένα θρησκευτικό δόγμα, όταν είναι ηθικά ευεργετικό και σύμφωνο

με τις απαιτήσεις της ηθικής συνείδησης.

Αναφέρουμε, επιπλέον, ότι το φιλοσοφικό ρεύμα του Ρεαλισμού άγγιξε και την τέχνη -

κυρίως μετά τα μέσα του 19ου αιώνα. Ο Ρεαλισμός προβαλλόταν ως η τάση ειλικρίνειας

και αλήθειας, ενώ παρουσίαζε την ανθρώπινη φύση όπως ακριβώς είναι χωρίς καμιά

προσπάθεια εξιδανίκευσης. Επομένως, ο Ρεαλισμός στην τέχνη εξεικονίζει την

πραγματικότητα, χωρίς να ενδιαφέρεται να την αξιολογήσει ηθικά ή να ανακαλύψει τα

σκοτεινά γενεσιουργά της αίτια. Ιδεαλισμός (Idealismus) Με τον όρο Ιδεαλισμός θεωρούμε την υπαγωγή της ύλης στο πνεύμα. Συνεπώς ο

Ιδεαλισμός είναι εκείνο το φιλοσοφικό δόγμα που τονίζει την υπεροχή του πνεύματος στη

θέαση του υλικού κόσμου. Έτσι, ο Ιδεαλισμός θεωρεί ως πρωτεύον στοιχείο την ιδέα και

αρνείται ότι το πνεύμα εξαρτάται από εξωτερικές συνθήκες και ότι υπόκειται στην ύλη. .

Από τους τύπους Ιδεαλισμού μας ενδιαφέρουν ο ψυχολογικός και ο υπερβατικός, που

προσεγγίζουν απόψεις της σύγχρονης Φυσικής και Αστροφυσικής για μη αισθητό-αθέατο

κόσμο περισσοτέρων των τριών διαστάσεων.

Γενικότερα, ο Ιδεαλισμός στα φιλοσοφικά προβλήματα της σχέσης νόησης και

πραγματικότητας του «είναι» θεωρεί ως πρωταρχική οντότητα το πνεύμα, ενώ αρνείται

ότι η συνείδηση είναι προϊόν της ύλης.

Τον υπερβατικό ή φορμαλιστικό Ιδεαλισμό τον εισηγήθηκε στα τέλη του 18ου αιώνα ο

Καντ, όπως θα δούμε στην αντίστοιχη ενότητα, θεωρώντας ως καλύτερη ονομασία του

τον όρο κριτικός Ιδεαλισμός. Σύμφωνα με αυτόν ο εξωτερικός κόσμος κατ' ουδένα τρόπο

αντιστοιχεί στην αληθινή πραγματικότητα, η οποία υπερβαίνει τα όρια της εποπτείας και

της νόησης. Ο Καντ πίστευε ότι η πραγματικότητα γίνεται κατανοητή με την επιβολή

πάνω στην εμπειρία των αισθήσεων κάποιων απαραίτητων εννοιολογικών (υπερβατικών)

ιδεών. Για παράδειγμα, τέτοιες υπερβατικές ιδέες είναι η ιδέα του κόσμου, της ψυχής και

του Θεού.

Μετά τον Καντ, ολοκλήρωση της φιλοσοφίας του γερμανικού Ιδεαλισμού αποτελεί το

φιλοσοφικό σύστημα του ιδεαλιστή Έγελου (G.W.F. Hegel), ο στοχασμός του οποίου

παρουσιάζει πολλά προοδευτικά στοιχεία -διαλεκτικός Ιδεαλισμός-, τελικά όμως έγινε

γνωστός ως απόλυτος Ιδεαλισμός. Κατά τον Έγελο ή Χέγκελ, αυτό που πραγματικά

υπάρχει είναι το «όντως ον», δηλαδή η καθαρή νόηση, η έννοια και η ιδέα. Γι' αυτό όλοι

οι ιδεαλιστές θεωρούν ότι ο κόσμος μας είναι προϊόν της υποκειμενικής πραγματικότητας.

Αυτό πάει να πει πολύ απλά ότι ο υλικός κόσμος δεν υφίσταται έξω από τις σκέψεις μας.

Αναφέρουμε ακόμη ότι -όπως συνέβη και με τον Ρεαλισμό- το ρεύμα του Ιδεαλισμού

άγγιξε και την τέχνη, κυρίως μετά τα μέσα του 19ου αιώνα. Στην τέχνη, λοιπόν, η ιδέα ως

αισθητική εκδήλωση προσδιορίζει την πληρότητα του ωραίου. Το αριστουργηματικό έργο

-σύμφωνα με τους ιδεαλιστές- συγκλονίζεται από μεγάλα αισθήματα, υψηλά νοήματα και

δραματική φαντασία. Ο Ιδεαλισμός με υψηλές φιλοσοφικές εξάρσεις στους χώρους του

ιδανικού και με δυναμικές αναπλάσεις της κοινωνικής πραγματικότητας γέννησε

σπουδαία έργα. Η όλη σύλληψη, ως μια νοητική εργασία, εκφράζει μεγαλείο και έξαρση.

Επιπλέον, η τέχνη στο σμίξιμο του Ιδεαλισμού με τον Ρεαλισμό γνώρισε τη δημιουργική

της πληρότητα. Υλισμός (Materialismus) Ως Υλισμό, αντιθέτως με τον Ιδεαλισμό, ορίζουμε την υπαγωγή του πνεύματος στην ύλη,

θεωρώντας ότι καθετί που υπάρχει είναι ύλη και ότι το πνεύμα εξαρτάται από εξωτερικές

συνθήκες. Σύμφωνα με την κοσμοθεωρία του Υλισμού η ύλη είναι η αρχή του κόσμου και

ο γεννήτορας των πάντων, ενώ το πνεύμα ή η συνείδηση είναι παράγωγά της.

Ουσιαστικά, ο Υλισμός είναι ένα κοσμοθεωρητικό σύστημα το οποίο ανάγει όλα τα όντα

και τα φαινόμενα στην ύλη, καθώς δεν παραδέχεται την ύπαρξη υπεραισθητών ή

υπεργήινων δυνάμεων (Θεός, πνεύμα, ιδέες). Μάλιστα, ο Υλισμός παραδέχεται την ύλη

ως πρωτεύον και τη νόηση ως δευτερεύον στοιχείο.

Οι δύο αυτοί σπουδαίοι διανοητές, εκκινώντας από τη διαλεκτική του ιδεαλιστή Έγελου,

απέρριψαν το ιδεαλιστικό της περίβλημα, κρατώντας μόνο τον λογικό της πυρήνα. Η

θεωρία του διαλεκτικού και ιστορικού Υλισμού δεν αποτελεί όμως έναν ακραίο

2)η φιλοσοφια τησ φυσικησ (απο τον καρτεσιο ωσ το φαινομεναλισμο)

5

μηχανοκρατικό ή φυσικαλιστικό Υλισμό, καθώς υποστηρίζει απλώς ότι οι νοητικές

διαδικασίες εξαρτώνται ή έχουν εξελιχθεί από υλικές διαδικασίες. Η διαλεκτική πλευρά

του μπορεί να συνοψισθεί σε τρεις νόμους:

α) τον Νόμο του μετασχηματισμού της ποιότητας σε ποσότητα

β) τον Νόμο της αλληλοδιείσδυσης των αντιθέτων, και

γ) τον Νόμο της άρνησης

Μη διαλεκτικοί φιλόσοφοι θεωρούν ότι οι νόμοι αυτοί δύσκολα μεταφράζονται σε κάτι

που να μην είναι κοινότοπο ή αναληθές.

Ένας διαφορετικός τρόπος ταξινόμησης των υλιστικών θεωριών προκύπτει όταν αυτές

ταξινομηθούν ανάλογα με το πώς αντιλαμβάνονταν τον νου. Ένας υλιστής, οπαδός της

«Θεωρίας της ταυτότητας», ταυτίζει τις νοητικές διαδικασίες με τις διαδικασίες του

εγκεφάλου. Αντιθέτως, ένας αναλυτικός θεωρητικός της συμπεριφοράς ισχυρίζεται ότι

όσον αφορά τον νου δεν γίνεται λόγος για πραγματική οντότητα, αλλά για τον τρόπο με

τον οποίο θα συμπεριφέρονταν οι άνθρωποι σε διάφορες καταστάσεις. Εμπειρισμός (Empirismus) Η φιλοσοφική θεωρία η οποία υποστηρίζει ότι μοναδική πηγή των γνώσεων είναι η

εμπειρία ονομάζεται Εμπειρισμός. Όλες οι γνώσεις σύμφωνα με αυτή, δημιουργούνται

μέσω της εμπειρίας, η οποία αποτελεί την άμεση αντίληψη αντικειμένων και φαινομένων

μέσω των αισθήσεων.

O Εμπειρισμός είναι η γνωσιολογική διδασκαλία σύμφωνα με την οποία κάθε γνώση

παράγεται άμεσα από την εμπειρία, με τέτοιo τρόπο ώστε εκείνο που δεν μπορεί να

αποκτηθεί με την εμπειρία να μη θεωρείται και πραγματικό. Συνεπώς, κάθε αξίωση για

γνώση του κόσμου πρέπει να επιβεβαιώνεται -για τη φιλοσοφία του Εμπειρισμού- από την

εμπειρία.

Ο λεγόμενος κοινός νους είναι κατά βάσιν εμπειρικός. Έτσι, οι απαρχές του Εμπειρισμού

βρίσκονται στη νεοελληνική αρχαιότητα με τους σοφιστές, τους Στωικούς και τη

διδασκαλία του Επίκουρου - πας λόγος από των αισθήσεων ήρτηται. Πράγματι, οι

Επικούρειοι πρόβαλλαν μια ρητά εμπειρική θεώρηση του σχηματισμού των εννοιών -ή

των ιδεών- από τον άνθρωπο.

Στους Νεότερους χρόνους θεμελιωτής του Εμπειρισμού ή Εμπειριαρχίας ή

Εμπειριοκρατίας, όπως μπορεί να βρεθεί αυτός ο όρος στην ελληνική βιβλιογραφία,

θεωρείται ο Ρογήρος Βάκων (Roger Bacon, 1215-1294), που έδωσε έμφαση στην

εμπειρική γνώση του φυσικού κόσμου και στον συνδυασμό της με τα Μαθηματικά, ενώ

υπήρξε και πρόδρομος του Φράνσις Μπέικον (Francis Bacon, 1561-1626), του πρώτου

που έθεσε τις βάσεις μιας μεθοδικής ταξινόμησης των φυσικών επιστημών. Ο Φράνσις

Μπέικον έδωσε προτεραιότητα στην παρατήρηση προκειμένου να κάνει τον επαγωγικό

συλλογισμό πηγή της γνώσης. Ειδικότερα, αν και δεν αρνούνταν την ύπαρξη της a priori

γνώσης, υποστήριζε ότι -στην πραγματικότητα- η μόνη γνώση που αξίξει κανείς να έχει,

επειδή συμβάλλει στην εξυπηρέτηση του ανθρώπου, είναι η γνώση του φυσικού κόσμου,

την οποία αποκτούμε με την εμπειρία και την επιδιώκουμε με συστηματική -σχεδόν

μηχανική- διάταξη των πορισμάτων της παρατήρησης.

Τέλος, εμπειριστής υπήρξε και ο νομιναλιστής και υλιστής φιλόσοφος Τόμας Χομπς.

Σύμφωνα με τον Χομπς οι αισθήσεις μάς εφοδιάζουν με ιδέες, αλλά όλη η γνώση

προέρχεται από τον λογισμό και από επαγωγικούς συλλογισμούς που πραγματοποιούνται

με τα ονόματα τα οποία το υποκείμενο τους προσδίδει.

Στη συνέχεια, ο Εμπειρισμός διαμορφώθηκε από τον Άγγλο φιλόσοφο Τζων Λοκ (John

Locke, 1632-1704) και τον Σκωτσέζο σκεπτικιστή φιλόσοφο Ντέιβιντ Χιουμ (David

Hume, 1711-1776). Ουσιαστικά, αυτοί διέκριναν τον Εμπειρισμό σε δογματικό, που

δέχεται άκριτα την εμπειρία ως αρχή της γνώσης, και σε κριτικό, που δέχεται την εμπειρία

κριτικά, δηλαδή με προηγούμενη έρευνα του περιεχομένου της, καθώς και των μέσων της

γνώσης.

O μεγαλύτερος εμπειριστής του 20ού αιώνα ήταν ο Βρετανός φιλόσοφος και μαθηματικός

Μπέρτραντ Ράσελ (Βertrand Russell, 1872-1970), ο οποίος αρχικά υπήρξε οπαδός του

Λοκ όσον αφορά τη θεωρία του για τη γνώση. Στη συνέχεια -μέσω των απόψεων του

Λούντβιχ Βίτγκενσταϊν (Ludwig Wittgenstein, 1889-1951), για τη μαθηματική λογική-

πείστηκε ότι οι αλήθειες της Λογικής και των Μαθηματικών είναι αναλυτικές. Κατ' αυτόν

τον τρόπο ο Ράσελ έφτασε να πιστεύει -όπως άλλωστε και ο Χιουμ- ότι το έργο της

2)η φιλοσοφια τησ φυσικησ (απο τον καρτεσιο ωσ το φαινομεναλισμο)

6

Φιλοσοφίας είναι να αναλύει όλες τις έννοιες στους όρους του τι ακριβώς μπορεί να είναι

άμεσα προσιτό στις αισθήσεις.

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφέρουμε ότι -όπως φαίνεται από τα παραπάνω-ο

Εμπειρισμός μετατρέπεται εύκολα σε Αισθησιαρχία, που, όπως ήδη είδαμε, παραδέχεται

ως μόνη πηγή γνώσεων την εμπειρία των εξωτερικών αισθήσεων. Φυσικά, αντίπαλη

φιλοσοφική θεωρία είναι ο Ορθολογισμός, ο οποίος -όπως θα δούμε στη συνέχεια- θεωρεί

ως πηγή και κριτήριο της αληθινής γνώσης τον ορθό λόγο, ήτοι την καθαρή νόηση. Όλες

αυτές οι φιλοσοφικές τάσεις συμπλέκονται, συναρτώνται και αλληλοσυμπληρώνονται,

ενώ στη σύγχρονη Φιλοσοφία υπάρχουν πολλοί λόγιοι -όπως ο Πόπερ και ο Κουν-, οι

οποίοι μολονότι διάκεινται ευμενώς προς τον Θετικισμό, εντούτοις έχουν εκφράσει

επιφυλάξεις για τα ειδικότερα εμπειρικά στοιχεία που περιέχει.

Ο Εμπειρισμός ως φιλοσοφικό ρεύμα προσέφερε πολλά στην επιστήμη, αφού πολλοί

επιστήμονες διακήρυξαν την πίστη τους στην εμπειρία ως βασική πηγή γνώσης για την

πρόοδο της επιστήμης. Επιπλέον, η βασική δύναμη του Εμπειρισμού έγκειται στο γεγονός

ότι αναγνωρίζει πως οι έννοιες και οι δοξασίες του ανθρώπου απευθύνονται σε έναν

κόσμο έξω από αυτόν και ότι αυτός ο κόσμος φτάνει στον άνθρωπο μέσω των αισθήσεών

του. Το ερώτημα, όμως, είναι έως ποιο βαθμό συμβάλλει ο ανθρώπινος νους στο έργο της

επεξεργασίας του υλικού των αισθήσεων; Φαίνεται πως η διάσταση της γνώσης από

ενιαίο κοσμικό φαινόμενο απλώς σε νόηση και εμπειρία θεωρείται σήμερα -από πολλούς

ερευνητές- αν μη τι άλλο ατυχής. Φαινομεναλισμός (Phenomenalism) Ο Φαινομεναλισμός ή Φαινομενισμός ή Φαινομενοκρατία είναι μια θεμελιώδης

φιλοσοφική αντίληψη η οποία υποστηρίζει ότι στην ανθρώπινη φύση είναι προσιτά μόνο

τα φαινόμενα και όχι η ουσία των πραγμάτων!

Ο Φαινομεναλισμός παρουσιάζεται με δύο θέσεις ή μορφές:

α. την υποκειμενική ταύτιση των πραγμάτων με τα αισθήματα και τις αντιλήψεις των

ανθρώπων, και

β. με τον ισχυρισμό ότι η ουσία των πραγμάτων δεν μπορεί να γίνει γνωστή, επειδή είναι

κρυμμένη πίσω από τα φαινόμενα.

Πράγματι, σύμφωνα με τον Φαινομεναλισμό, τη φιλοσοφική θεωρία για την αντίληψη και

τον εξωτερικό κόσμο, αντικείμενα της εμπειρίας και της γνώσης είναι μόνο τα φαινόμενα

ή τα απλά συνειδησιακά γεγονότα (υποκειμενικά αισθήματα) και όχι η ουσία των

πραγμάτων, η οποία δεν είναι δυνατόν να γίνει γνωστή.

Συνεπώς, όπως δέχεται ο Φαινομεναλισμός, γνωρίζουμε τον κόσμο σαν φαινόμενο, όπως

δηλαδή παριστάνεται από τις αισθήσεις και τη νόηση και όχι όπως είναι στην

πραγματικότητα.

Ο Ντέιβιντ Χιουμ, για παράδειγμα, αρνείται να παραδεχτεί την πραγματική υπόσταση, όχι

μόνο των σωμάτων, αλλά και των πνευμάτων, ενώ ο Τζωρτζ Μπέρκλυ αρνείται να

παραδεχτεί μόνο την υλική ουσία. Δηλαδή γι' αυτόν υπαρκτά είναι μόνο τα πεπερασμένα

πνεύματα και το άπειρο πνεύμα που είναι ο Θεός.

Ο Φαινομενισμός συνοδεύει τον Αγνωστικισμό , ενώ πολλές φορές οδεύει παράλληλα με

τον Ιδεαλισμό, αφού η ιστορική πορεία του Φαινομενισμού συμπίπτει σε πολλά σημεία

της με την ιστορία του Ιδεαλισμού. Ο Ορθολογισμός απέτυχε στην προσπάθειά του να θεμελιώσει την υπέρβαση του Θεού επί

της φύσης. Από την άλλη ο Εμπειρισμός απέτυχε στην προσπάθειά του να αποδείξει την

ξεχωριστή ύπαρξη του κόσμου της φύσης από τη σκέψη, τείνοντας προς τον Σκεπτικισμό.

Η προκείμενη αποτυχία του Ορθολογισμού και του Εμπειρισμού υπήρξε λογικό

επακόλουθο του Φαινομεναλισμού πάνω στον οποίο και τα δύο αυτά φιλοσοφικά ρεύματα

βασίστηκαν. Συγκεκριμένα, όπως ήδη έχουμε αναφέρει, ο άνθρωπος θεωρείται πως δεν

γνωρίζει την πραγματική υπόσταση των αντικειμένων παρά μόνο τα φαινόμενα που αυτά

παράγουν.

Μέσα σ' αυτή την αντιπαράθεση ιδεών και φιλοσοφικών θεωριών αναπτύχθηκε το

σύστημα του Καντ, που αποτελεί κριτική όλων των μεταφυσικών συστημάτων τα οποία

θεωρεί δογματικά. Η φιλοσοφία του υπήρξε μια πρωτογενής απόπειρα κριτικής θεώρησης

των προηγούμενων φιλοσοφικών συστημάτων πάνω σε θεωρητική και επιστημονική

βάση, ενώ παράλληλα άνοιξε μια νέα περίοδο στην Ιστορία της ευρωπαϊκής Φιλοσοφίας.

Επομένως, ο Καντ στάθηκε γέφυρα μεταξύ των δύο σχολών και προσπάθησε να

2)η φιλοσοφια τησ φυσικησ (απο τον καρτεσιο ωσ το φαινομεναλισμο)

7

συμβιβάσει τα πράγματα μεταξύ ορθολογιστών και εμπειριστών. Δίδασκε ότι η γνώση

θεμελιώνεται όχι μόνο από τη νόηση (λόγος) και την εμπειρία, αλλά από τη στενή

συνεργασία και των δύο.

Για τη φιλοσοφία του Καντ είναι ο ίδιος ο άνθρωπος ο οποίος κατασκευάζει τον ίδιο του

τον κόσμο. Το ανθρώπινο πνεύμα, μέσω συγκεκριμένων a priori (εκ των προτέρων,

προεμπειρικών) μορφών, οργανώνει τα τυφλά δεδομένα της εμπειρίας και κατασκευάζει

τις επιστήμες των Μαθηματικών και της Φυσικής - εδώ ακριβώς φαίνεται η σύνδεση

Φιλοσοφίας και θετικών επιστημών. Παράλληλα, μέσω του συναισθήματος, ο Καντ

βλέπει την πραγματικότητα συσχετίζοντάς τη με κάποιο σκοπό, ενώ τονίζει ιδιαιτέρως τη

φυσική και έμφυτη τάση των πραγμάτων προς την ενότητα.

Ο Καντ δεχόταν ότι οι γνώσεις των καθαρών Μαθηματικών και της Φυσικής δεν είναι

γνώσεις που εξαρτώνται από την εμπειρία. Αντιθέτως, είναι ιδιότητες της γνωστικής

ικανότητας του ανθρώπου, δηλαδή κατηγορίες της νόησης. Αυτές οι γνώσεις είναι

προεμπειρικές -δηλαδή εκ των προτέρων (a priori)- και υπερεμπειρικές, δηλαδή

υπερβατικές (transzendent), γι' αυτό η φιλοσοφία του ονομάζεται υπερβατικός Ιδεαλισμός,

ενώ ο ίδιος, όπως ήδη έχουμε αναφέρει, προτιμούσε την ονομασία κριτικός Ιδεαλισμός.

Τελικά, από τον Ιδεαλισμό και τον Θετικισμό προήλθε το κίνημα του Υπαρξισμού, μια

φιλοσοφία η οποία απέρριψε τη Μεταφυσική, υποστηρίζοντας ότι ο άνθρωπος δεν

αποτελεί μέρος ενός μεταφυσικού σχεδίου, αλλά ιδιάζουσα οντότητα και ως τέτοια πρέπει

να αντιμετωπίζεται. Επίσης, ως ξεχωριστό άτομο πρέπει να δημιουργεί τη δική του

ύπαρξη ανάλογα με τις συνθήκες και το περιβάλλον του.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Στράτου Θεοδοσίου-Η φιλοσοφία της φυσικής - από τον Καρτέσιο στη θεωρία των Πάντων- Εκδόσεις Δίαυλος (Αθήνα, 2008) ISBN: 9789605312374 Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος - Λαρούς - Μπριτάνικα, Το Βήμα, Αθήνα 1997 (στα διάφορα

επιμέρους λήμματα).

Ντεκάρτ Ρενέ, Στοχασμοί περί της πρώτης φιλοσοφίας, Μετ.-σημ.-σχόλια: Ευάγγελος Βανταράκης, εκδ. Εκκρεμές, Αθήνα 2003. Σκορδούλης Κωνσταντίνος, Η συμβολή της ιστορίας και της φιλοσοφίας της Φυσικής στη διδασκαλία της Φυσικής, Φυσικός κόσμος, τεύχος 11, Μάρτιος-Απρίλιος-Μάιος 2003, σελ. 6-12. Χασιάκος Γιώργος, Ερμηνευτικό Λεξικό των -ισμών, εκδ. Επικαιρότητα, 2η έκδ. Αθήνα 1989. Kuhn Thomas S., La Structure des révolutions scientifique, Champs, Flammarion, Paris 1983. ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΕΣ www.stanford.edu , http://www.britannica.com , http://scienceworld.wolfram.com/biography/Gibbs.html , www.peoples.ru/science/ physics , http://www.encyclopedia.com/html/Z/Zeemanef.asp , http:// physics4u.gr