Κεφάλαιο 3: Αναζητώντας τη γνώση. Ενότητα 1. Το ερώτημα για τη δυνατότητα της γνώσης 1. Η σκεπτικιστική πρόκληση-Διαφορετικά είδη σκεπτικισμού. β) Νεότερες μορφές σκεπτικισμού.

1) Ακραία μεθοδολογική αμφιβολία: υπάρχει κάτι για το οποίο δεν μπορώ να αμφιβάλλω;

©Κωνσταντίνος Βακουφτσής

20 ΓΕΛ ΝΕΑΠΟΛΗΣ 2014

Frans Hals, Πορτρέτο του Ρενέ Ντεκάρτ, Μουσείο Λούβρου

O Καρτέσιος – ή Renatus Cartesius, αν θα έπρεπε ναπαρατεθεί η πλήρης λατινική απόδοση του ονόματοςτον γάλλου φιλοσόφου και μαθηματικού RenéDescartes, πράγμα που συνηθιζόταν στον Μεσαίωνακαι την Αναγέννηση, οπότε τα λατινικά ήταν η διεθνήςγλώσσα των λογίων – γεννήθηκε το 1596 σε μια μικρήπόλη της κεντροδυτικής Γαλλίας.

O Καρτέσιος, του οποίου η συμβολή στα μαθηματικάυπήρξε άκρως σημαντική θεωρείται ως ο πατέραςτης νεότερης φιλοσοφίας, μια και ήταν εκείνος πουπέτυχε να απελευθερώσει τον στοχασμό από τονσχολαστικισμό, τη διδασκαλία που επί αιώνεςδιαμορφώθηκε στις σχολές των πανεπιστημίων τηςδυτικής Ευρώπης και κρατούσε δέσμια την εξέλιξητης γνώσης.

Σε αντίθεση, δηλαδή, προς τη διδασκαλία τουσχολαστικισμού, σύμφωνα με την οποία η γνώση, γιανα είναι έγκυρη, θα έπρεπε να συνάδει προς τηνπίστη στον Θεό και τις θεωρίες του Αριστοτέλη, οΚαρτέσιος υποστήριξε ότι ο άνθρωπος όφειλε, για ναβρει την αλήθεια, να βασιστεί αποκλειστικά στιςδυνάμεις του νου.

Ο Ντεκάρτ αναζήτησε στέρεα θεμέλια για τη γνώση, με δεδομένα τα χαρακτηριστικά της εποχής του:

ραγδαία ανάπτυξη της επιστήμης.

έντονες θρησκευτικές έριδες ανάμεσα στους καθολικούς και τους προτεστάντες.

Ο φιλόσοφος υποστήριξε:

• α) Συχνά μας απατούν οι αισθήσεις. Συναφώς παρατηρεί πωςδεν ξεχωρίζουμε με βεβαιότητα την κατάσταση του ονείρου, τηνοποία υποτίθεται ότι συνειδητοποιούμε μόνο αφού έχουμε ξυπνήσει,από την κατάσταση της εμπειρίας μας, όταν ήδη είμαστε ξύπνιοι.• β) Δεν μπορούμε να δεχτούμε με σιγουριά ακόμη και λογικές ήμαθηματικές αλήθειες, οι οποίες υποτίθεται ότι ισχύουν και ότανκοιμόμαστε και όταν είμαστε ξύπνιοι.• γ) Συνάρτησε το παράδειγμα της αμφιβολίας για τιςμαθηματικές αλήθειες με την υπόθεση ότι μπορεί να μας έκανε να τιςπιστέψουμε κάποιος «μοχθηρός δαίμονας».• δ) Το ζητούμενο, ως εκ τούτου, είναι το σκεπτόμενουποκείμενο: η ύπαρξη κάθε αμφιβολίας μας για την αλήθεια της μιαςή της άλλης πεποίθησης προϋποθέτει την ύπαρξη του υποκειμένουπου τις σκέφτεται.• ε) Η στιγμή λοιπόν που σκέφτεται ο άνθρωπος είναι καιστιγμή της ύπαρξής του. Το «υπάρχω» ισχύει, όταν τοσκέφτομαι. Πρέπει να το σκέφτομαι, για να αμφιβάλλω ως προςαυτό. Παύει να είναι αντικείμενο αμφιβολίας, όταν το βλέπω. Έτσικατανοείται καλύτερα η περίφημη ρήση του: σκέφτομαι, άραυπάρχω.

O Καρτέσιος, θέλοντας να βρει μια τέτοιαπέραν πάσης αμφιβολίας αλήθεια, πάνωστην οποία θα μπορούσε στη συνέχεια ναθεμελιώσει με ασφάλεια τη διδασκαλίατου, αποφάσισε να ακολουθήσει τηντακτική των οπαδών του σκεπτικισμού:να αμφισβητεί, δηλαδή, όπως εκείνοι, τοκαθετί. Ναι, λέει ο Καρτέσιος, μπορώ,πράγματι, να αμφιβάλλω για όλα. Για νααμφιβάλλω, όμως, σχετικά με κάτι, θαπρέπει να έχω βάλει το μυαλό μου νασκεφτεί ότι αυτό που μου προβάλλεταιέτσι ενδέχεται να είναι κι αλλιώς, γιατί,διαφορετικά, αν ήμουν ένας παθητικόςδέκτης, ένα υποκείμενο που δενσκέφτεται, θα υιοθετούσα χωρίς καμιάδιάθεση αντίστασης εκείνο πουπροβάλλεται σαν πραγματικό. Κατάσυνέπεια, η δυνατότητά μου να αμφιβάλλωυποδηλώνει το γεγονός ότι σκέφτομαι, τοοποίο, με τη σειρά του, συνεπάγεται κατ’ανάγκην το γεγονός ότι υπάρχω. Γιατί,πώς θα μπορούσα να αμφιβάλλω, αν δενυπήρχα; Σκέφτομαι, άρα υπάρχω.

Αυτή είναι η προφανήςαλήθεια, κατά τον Καρτέσιο,που ουδείς έχει τη δυνατότητανα αμφισβητήσει. Έτσι οΚαρτέσιος μεταχειρίζεται μεν,όπως οι οπαδοί τουσκεπτικισμού, την αμφιβολία,με διαφορετικό, όμως, σκοπόαπό αυτούς. Αντί για τη στείραάρνηση, στην οποία στοχεύουνοι οπαδοί του σκεπτικισμού, οΚαρτέσιος επιχείρησε μέσωτης αμφιβολίας νακατοχυρώσει μια πέραν πάσηςαμφισβήτησης αλήθεια, τηνβεβαιότητα για την ύπαρξητου εαυτού του.Άγαλμα του Ρενέ Ντεκάρτ με την περίφημη δήλωσή

του: «Σκέπτομαι άρα υπάρχω». Το άγαλμα είναιτοποθετημένο στην πλατεία Ανατόλ Φρανς στην πόληΤουρ στην κεντροδυτική Γαλλία.

Ο σκεπτικισμός του Ντεκάρτ

Έχοντας, λοιπόν, εξασφαλίσει τη βεβαιότητατης ύπαρξης του εαυτού του ο Καρτέσιοςπροχωρεί στη συνέχεια στην ανατροπή τηςαμφιβολίας για τα πράγματα γύρω του.Οτιδήποτε παρατηρούμε στον κόσμο, τοαντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας, οιοποίες είναι γεγονός ότι μας εξαπατούν. Γιαπαράδειγμα, μια ράβδος μισοβυθισμένη σε έναδοχείο με νερό έχομε την εντύπωση πωςπρόκειται για μία λυγισμένη ράβδο, ενώ είναιίσια. Επειδή η σύνεση απαιτεί να μηνεμπιστεύεται κανείς εκείνους που τονεξαπατούν, ο Καρτέσιος, ως εχέφρωνάνθρωπος που ήθελε να λογίζεται, υπέθεσεότι όλα όσα παρατηρεί γύρω του μπορεί,επειδή τα συλλαμβάνει μέσω των αισθήσεων,να είναι απατηλά. Το χειρότερο δε,υποστήριξε, είναι να πιστεύει ότι όσα τουπροσφέρουν οι αισθήσεις είναι όπως υπάρχουνστην πραγματικότητα – σαν να υπήρχε μέσατου ένας κακόβουλος δαίμονας που ήθελε νατον παραπλανά.

Ο κακός «δαίμων»…

• στ) Η πεποίθηση του φιλοσόφου ότι το υποκείμενο σκέψηςγνωρίζει με σιγουριά ότι υπάρχει την ίδια στιγμή που σκέπτεταικαι ότι συγχρόνως αποτελεί άυλη οντότητα είναι εσφαλμένη.• ζ) Πιστεύει ότι η αμφιβολία αίρεται μέσα από την απόδειξητης ύπαρξης του θεού.• η) Τα επιχειρήματα για το ζήτημα του θεού είναι τα εξής:

• Ι) οι άνθρωποι είναι ατελή όντα και ωςτέτοια δεν αποτελούν την αιτία της ιδέας της τελειότητας παρά την έχουνμόνο στο νου τους. Αναγκαστικά η αιτία υπάρχει έξω από τον ανθρώπινονου είναι η «πραγματικότητα» που αντιστοιχεί στον «τέλειο θεό».

• ΙΙ) η ιδέα του «τέλειου όντος» που συλλαμβάνει με τη σκέψη του οάνθρωπος, δηλαδή την έχει εμφυτευμένη στο νου του, συνεπάγεται τηνύπαρξη αυτού του όντος, την πραγματικότητα του οποίου παριστά ο θεός.Άρα ο θεός είναι η αιτία που εμφυτεύει μέσα στον ανθρώπινο νου την ιδέατης τελειότητας.

• ΙΙΙ) η ύπαρξη κρύβει τελειότητα, γιατί η ανυπαρξία συνιστά ένα είδοςατέλειας. Άρα ο θεός, που περιέχει κάθε είδους τελειότητα, πρέπει ναυπάρχει.

• Μοναδική ελπίδα του για να αντιμετωπίσει τον κακόβουλο αυτόν δαίμοναδεν θα μπορούσε να είναι παρά κάποιος με μεγαλύτερη δύναμη από τονίδιο, ήγουν ο Θεός, ο οποίος, ένεκα της άπειρης καλοσύνης πουδιαθέτει, δεν θα ήταν διατεθειμένος να τον αφήνει να ζει σε μιαολοκληρωτική πλάνη.

• Το ζήτημα, βέβαια, είναι αν υπάρχει πράγματι ο Θεός. O Καρτέσιος,ακολουθώντας την αρχή που ο ίδιος έβαλε σαν κανόνα στη ζωή του, ναμην υιοθετεί, δηλαδή, τίποτε αν δεν το έχει ερευνήσει ο ίδιος έτσι, πουνα του παρουσιάζεται τόσο ολοφάνερο στον νου, ώστε να μην μπορεί νατο αμφισβητήσει κανείς, ήταν επόμενο να μην συναινέσει στην άποψη ότιο Θεός υπάρχει μόνο και μόνο επειδή μια τέτοια πεποίθηση τουπαραδόθηκε, αλλά να αποδεχθεί την ύπαρξη του Θεού εφόσον μπορούσενα την αποδείξει. Προσπάθησε, λοιπόν, να σκεφτεί ένα επιχείρημα γιατην ύπαρξη του Θεού, το οποίο, κατά τη γνώμη του, δεν θα άφηνεκανένα περιθώριο αμφισβήτησης. Και ποιο ήταν αυτό;

• Μέσα στη ψυχή μας, παρατήρησε ο Καρτέσιος, μεταξύ των ιδεών και τωνεννοιών υπάρχουν και ορισμένες που δεν τις σχηματίσαμε μόνοι μας –σεαντίθεση, ας πούμε, με την ιδέα του κόκκινου χρώματος, που τηναποκτήσαμε κοιτώντας διαφορά κόκκινα αντικείμενα– αλλά υπήρχανεξαρχής μέσα μας, πριν από τη γέννηση μας, είναι, δηλαδή, έμφυτες,όπως η ιδέα της τελειότητας, την οποία εμείς, ως πεπερασμένα καιατελή πλάσματα, δεν θα μπορούσαμε να την έχουμε σχηματίσει.

H ιδέα της τελειότητας θα πρέπει να έχει εμφυτευτεί μέσα μας από κάποιο τέλειο ον.Και ως τέλειο ον ορίζεται ο Θεός, Ακόμη και τον άθεο, αν τον ρωτήσεις τι σημαίνει ηλέξη "Θεός”, θα σου πει ότι είναι ένα τέλειο ον, το οποίο, απλώς, ο ίδιος θεωρεί ότι δενυπάρχει στην πραγματικότητα. Έτσι, όμως, ο άθεος φαίνεται να αντιφάσκει. Γιατί, κατάτον Καρτέσιο, τέλειο είναι ένα ον που δεν του λείπει τίποτε. Έτσι, ο Θεός, ως τέλειο ον,θα πρέπει να διαθέτει και άπειρη καλοσύνη και παντοδυναμία και τέλεια σοφία και …και… και ύπαρξη. Γιατί αν ο Θεός δεν υπήρχε, θα ήταν ένα τέλειο ον το οποίο δεν είναιτέλειο, πράγμα αντιφατικό και, ως εκ τούτου, αδύνατον υποστηριχθεί πουθενά και ποτέ.

Όπως, δηλαδή, δεν μπορεί, επειδή είναι αντιφατικό, να υπάρξει πουθενά και ποτέ ένατρίγωνο που δεν έχει τρεις γωνίες, έτσι δεν μπορεί να υποστηριχθεί πουθενά και ποτέότι ο Θεός δεν υπάρχει, αφού ένας τέτοιος ισχυρισμός θα ισοδυναμούσε με το ναπροβεί κανείς στην αντιφατική διατύπωση ότι ένα τέλειο ον δεν είναι τέλειο. Άρα, οΘεός υπάρχει κατ’ ανάγκην.

Έτσι, κατά τον Καρτέσιο, από τη στιγμή που είμαστε υποχρεωμένοι να δεχτούμε ότι οΘεός υπάρχει, έχουμε κάθε δικαίωμα να υποθέτομε ότι, όσο κι αν ο κακόβουλοςδαίμονας μέσα μας θέλει να μας εξαπατά, δεν είμαστε καταδικασμένοι να ζούμε μέσασε ολοκληρωτική πλάνη.

O Θεός, ο οποίος, ως εκ της παντοδυναμίας του, έχει την ικανότητα να επιβληθεί στονκακόβουλο δαίμονα και να περιορίσει τη δράση του, δεν θα ήθελε ποτέ, ένεκα τηςάπειρης καλοσύνης του, να πλανιόμαστε σε κάθε περίπτωση. Τούτο απλά σημαίνει ότιδεν μπορεί όλες οι παραστάσεις που μας προσφέρουν οι αισθήσεις για τα πράγματαγύρω μας να είναι απατηλές. Το ζητούμενο, βέβαια, είναι ποιες από τις παραστάσειςτων αισθήσεων μας είναι απατηλές και ποιες ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα.Αυτό είναι ένα ζήτημα που καλείται ο καθένας μας να το ξεδιαλύνει, να κρίνει, δηλαδή,μόνος του ποιες από τις παραστάσεις των αισθήσεων του είναι απατηλές και ποιεςαντιστοιχούν στην πραγματικότητα.

• O Καρτέσιος, απλώς, υποδεικνύει στον καθένα μας ποια είναι τα κριτήρια που θαπρέπει να χρησιμοποιήσει, για να διακρίνει τις μεν από τις δε. Και τα κριτήρια τηςαλήθειας δεν είναι άλλα από τη σαφήνεια και την ευκρίνεια.

• Αν, για παράδειγμα, βλέποντας μια σκιά μέσα στο μισοσκόταδο υποθέσω ότι είναιάνθρωπος, ενώ στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα καλόγερο των ρούχων, ηαιτία της πλάνης μου είναι πως δεν μπορώ να δω σαφώς και ευκρινώς. Από τηστιγμή, όμως, που θα ανάψω το φως και η εικόνα που βλέπω θα αποκτήσει σαφήνειακαι ευκρίνεια, μπορώ βάσιμα να ισχυριστώ ότι υπάρχει απέναντι μου ένας καλόγεροςρούχων, και όχι ένας άνθρωπος.

• Είναι γνώρισμα των μεγάλων φιλοσόφων, πέρα από την αναμφισβήτητη συμβολή τουςστην εξέλιξη των ιδεών, οι θεωρίες τους να αποτελούν αντικείμενο συζητήσεων,αντιπαραθέσεων και αμφισβήτησης. Έτσι, μπορεί μεν ο Καρτέσιος να θεωρείται οπατέρας της νεότερης φιλοσοφίας, καθόσον με τη μέθοδο που υπέδειξεαπεγκλώβισε τον στοχασμό από το δίχτυ της διδασκαλίας του σχολαστικισμού,παράλληλα, όμως, οι θεωρίες του, όπως εκείνες για την ύπαρξη έμφυτων ιδεών, γιατη σχέση σώματος και ψυχής ή για την ύπαρξη του Θεού, δημιούργησαν έντονοπροβληματισμό, συνεχίζοντας ως σήμερα να αποτελούν αφορμή για συζητήσεις καιαντιπαραθέσεις και να κρατούν, έτσι, ζωντανή την παρουσία του στη μνήμη μας.

ΡΕΝΕ ΝΤΕΚΑΡΤ

ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΘΕΟΣ

• οτιδήποτε είναιέξω από τον άνθρωπο

αποτελείται από δύο διαφορετικές οντότητες• έχουμε στη συνείδηση μας την ΙΔΕΑ της ΤΕΛΕΙΟΤΗΤΑΣ.• Άρα την υπαγόρευσε ένα τέλειο ΟΝ, ο ΘΕΟΣ.• Η ΥΠΑΡΞΗ είναι ΙΔΙΟΤΗΤΑ του τέλειου ΟΝΤΟΣ, του ΘΕΟΥ.(όπως η ύπαρξη τριών γωνιών είναι χαρακτηριστικό του τριγώνου)• Άρα ο ΘΕΟΣ υπάρχει.

• χαρακτηριστικό τουείναι η έκταση

• ΣΩΜΑ(υλικό -έκταση)

• ΨΥΧΗ (συνείδηση,είναι ο εαυτός μας)

• τα όντα στο σύμπανείναι αυτόματα(υπόκεινται στουςφυσικούς νόμους)

• δεμένη με το σώμα,νιώθει το σώμα,επιδρά στο σώμα

• μηχανική αντίληψητου σύμπαντος • αμφιβάλλω για τον

εξωτερικό κόσμο• αμφιβάλλω για το σώμα μου• δε μπορώ να αμφιβάλλωγια το ότι αμφιβάλλω

• δεν μπορεί να με εξαπατά• άρα ο εξωτερικός κόσμος υπάρχει.• Σχηματίζουμε αληθινές παραστάσεις για τον κόσμο αρκεί να έχουν σαφήνεια και ευκρίνεια.

•ΣΚΕΦΤΟΜΑΙ ΑΡΑ ΥΠΑΡΧΩ

ΣΩΜΑ και ΨΥΧΗ συνδέονται με το ΚΩΝΑΡΙΟ

Τα επιχειρήματα του Ντεκάρτ για το θέμα του Θεού δεν είναι πειστικά για τους περισσότερους φιλοσόφους.

• Μπορεί, για παράδειγμα, η ιδέα της τελειότητας να μην έχει προέλθει από την ανάγκη να υπάρχει θεός, αλλά να είναι σχηματισμένη μέσα στη σκέψη από τον ίδιο τον άνθρωπο.

• Ακόμη, η ύπαρξη δεν μπορεί υποχρεωτικά να ταυτίζεται με την ιδέα που φαντάζεται ο νους.

• Τα τελευταία λόγια που ο Καρτέσιος πεθαίνοντας ψιθύρισε ήταν: «ψυχή μου πρέπει να φύγεις».

Πιέρ Λουΐ Ντυμεζίλ (1698-1781), Η Βασίλισσα Χριστίνα τηςΣουηδίας (αριστερά) και ο Ρενέ Ντεκάρτ (δεξιά). Ο φιλόσοφοςπέθανε στις 11 Φεβρουαρίου, 1650 στη Στοκχόλμη, της Σουηδίας,όπου είχε προσκληθεί ως διδάσκαλος της βασίλισσας Χριστίνας τηςΣουηδίας.

Όταν ο Magritte συνάντησε τον Descartes

• «Ας πάρουμε παραδείγματος χάριν αυτό το κερί. Μόλις τώρα εξήχθη από την κυψέλη. Δεν έχει χάσειακόμα όλη τη γεύση του μελιού του. Διατηρεί ακόμα κάτι από το άρωμα των λουλουδιών από τα οποίασυλλέχθηκε. Το χρώμα, το σχήμα και το μέγεθός του είναι πρόδηλα. Είναι σκληρό, ψυχρό, αγγίζεται εύκολακαι, αν το χτυπήσουμε με το δάχτυλο, εκπέμπει ήχο. Τέλος, όλα όσα φαίνονται να απαιτούνται για να γίνειγνωστό με πολύ διακριτό τρόπο κάποιο σώμα υπάρχουν σε αυτό. Αλλά ιδού, ενώ μιλώ, το μετακινώ προς τηφωτιά: τα υπολείμματα γεύσης εξαλείφονται, η οσμή εξανεμίζεται, το χρώμα μεταβάλλεται, το σχήμα,χάνεται, το μέγεθος αυξάνει, γίνεται ρευστό, θερμαίνεται, μετά βίας μπορεί να αγγιχτεί και, αν τοχτυπήσουμε τώρα, δεν εκπέμπει κανέναν ήχο. Παραμένει ακόμα το ίδιο κερί;».

• Αυτά έγραφε, το 1641, στον 1ο μεταφυσικό στοχασμό του o Γάλλος φιλόσοφος René Descartes. Οιαισθητικές γνώσεις, ισχυρίζεται, δεν αποτελούν γνώση παρά μόνον στον βαθμό που τις επεξεργάζεται καιτις ερμηνεύει το πνεύμα. Αυτό το εκτατό σώμα (res extensa), του οποίου δεν μπορώ να επαληθεύσω τηνύπαρξη επειδή ένας μοχθηρός δαίμονας ενδεχομένως να με παραπλανά, με όποιον τρόπο κι αν τοαντιλαμβάνομαι, μου επιβεβαιώνει πως εγώ που το αντιλαμβάνομαι είμαι ένα σκεπτόμενο πράγμα (rescogitans). Και ως τέτοιο υπάρχω. Αυτή είναι η μοναδική βεβαιότητα την οποία έχω.

• Το 1936, τέσσερα χρόνια πριν από τον δεύτερο μεγάλο πόλεμο, ο Βέλγος ζωγράφος René Magritteφιλοτεχνεί ένα έργο με τίτλο La lampe philosophique (Η φιλοσοφική λυχνία), το οποίο ανήκει σήμερα σειδιωτική συλλογή.

Πρόκειται για μια γκροτέσκα αυτοπροσωπογραφίατου ίδιου του Magritte, στην οποία υπάρχουντρεις τουλάχιστον διακειμενικές αναφορές: τοκερί του Descartes, αλλά και τα δικά του κεριάόπως απεικονίζονται στον πίνακά του με τίτλο Laméditation (Ο στοχασμός).

Τέλος, υπάρχει η πίπα, το ζωγραφικό φετίχτου Magritte, που συναντάται σε κάμποσαέργα του, μεταξύ των άλλων στον διάσημοπίνακά του με τίτλο La trahison des images(Οι εικόνες απατούν), ο οποίος είναιγνωστότερος ως Ceci n’est pas une pipe(Αυτό δεν είναι πίπα), ζωγραφισμένο το 1929και τώρα εκτιθέμενο στο Los Angeles CountyMuseum of Art.

Στη Φιλοσοφική λυχνία, η μύτη του Magritte, σαν προβοσκίδα ελέφαντα, διαστέλλεται και βουτάειστην πίπα την οποία καπνίζει, ενώ μπροστά του, ακουμπισμένο πάνω σε τραπέζι, φωτίζει ένα κερίπου φιδογυρίζει σαν σκουλήκι. Η πίπα έχει αλλάξει χρήση: δεν είναι ένα gadget για το κάπνισμα,αλλά ένα στήριγμα μύτης. Όπως λέει ο ίδιος ο Magritte, «το πορτραίτο του καπνίζει τον εαυτότου». Είναι η πρώτη παράλογη όψη της πραγματικότητας: «ένας “κλειστός κύκλος” καπνού, με τοστόμα, την πίπα και τη μύτη να αποτελούν ένα ενιαίο σύνολο». Το κερί, από την άλλη,απεικονίζεται ως «ένα σώμα εκτατό, εύκαμπτο και ευμετάβλητο», όπως ακριβώς το περιέγραψε οDescartes και υποδεικνύει τη δεύτερη παράλογη όψη της πραγματικότητας: «είναι ήδη λιωμένοστην κάτω άκρη του και όλο και πιο σκληρό όσο ανεβαίνουμε προς τη φλόγα». Με τον ίδιο,άλλωστε, τρόπο απεικονίζονται τα κεριά στον Στοχασμό, στον πίνακα που ο Magritte φιλοτέχνησετην ίδια χρονιά, το 1936, και τώρα βρίσκεται σε ιδιωτική συλλογή.

Τι θέλει άραγε να πει ο ζωγράφος στον φιλόσοφο;

Υπάρχει ένα διαφωτιστικό σχόλιο του Magritte για τον πίνακα, με σαφή ειρωνικό υπαινιγμό γιατους φιλοσόφους, απολύτως όμως ταιριαστό με τον ορθολογιστικό σκεπτικισμό του Descartes:«Ένας μανιακός, αφηρημένος φιλόσοφος μπορεί να σκέφτεται έναν αυτάρκη διανοητικό κόσμο, μετον ίδιο τρόπο που εδώ ο καπνιστής είναι αιχμάλωτος της πίπας του».

Magritte VS Descartes: 1-0.

Ναι, αλλά υπάρχει και αυτό που αναφέρει ο Paquet: «Το ανατρεπτικό χιούμορ με το οποίο οΜαγκρίτ καταστρέφει αυτά που συνήθως υποθέτουμε ότι είναι οι πιο σταθερές βεβαιότητές μας,κυριαρχεί και σε αυτό τον πίνακα (τη Φιλοσοφική λυχνία), σύμφωνα με το πνεύμα του Νταντά, ήακόμη και των αδελφών Μαρξ. Σκοπός του Μαγκρίτ ήταν απλώς να υπονομεύσει τα θεμέλια τωνπραγμάτων, να αμφισβητήσει με πολύ σοβαρό αλλά και απλό τρόπο αυτό που εμφανίζεται ωςσοβαρό, δίχως να “θορυβεί” ιδιαίτερα».

Magritte VS Descartes: 0-1.

Ο αγώνας μεταξύ των δύο René λήγει με ισοπαλία.