Հայերի ծագման վերաբերյալ հին ու միջինդարերում գրի են առնվել մի շարքավանդություններ, որոնցից որպեսսկզբնաղբյուրային արժեք ունեցողներառավել մեծ հետաքրքրություն եններկայացնում՝

1. հայկականը

2. հունականը

3. հին եբրայականը

4. վրացականը

5. արաբականը

Ստեղծվել էդեռևս

վաղընջականժամանակներո

ւմ և մեզհասել ՄովսեսԽորենացու գր

առմամբ:

Ավանդության մեջորոշակիորեն կարելի էառանձնացնել երկուշերտ: Առաջին` հնագույնշերտը ստեղծվել ևգոյություն է ունեցելնախաքրիստոնեականժամանակներում: Հնավանդ զրույցիհամաձայն հայերըսերվել ենաստվածազուն Հայկնահապետից, որնառաջին արարչագործաստվածների հսկաորդիներից էր:

<<Աստվածներից առաջիններն ահեղէին և երևելի, և աշխարհի մեծամեծբարիքների պատճառ, աշխարհի ուբազմամարդության սկիզբ: Սրանցից առաջ եկավ հսկաներիսերունդը... Սրանցից մեկն էր ևՀապետոսթյան Հայկը>>...:

Ըստավանդության նորացված, քրիստոնեացվածտարբերակի Հայկ նահապետը համարվում էՀաբեթի ժառանգներից Թորգոմ նահապետիորդին. այդտեղից էլ միջնադարյան գրավորաղբյուրներում Հայաստանինտրված <<Թորգոմատուն>> և հայերինտրված <<Թորգոմյան ազգ>> անվանումները:

Ավանդությունը պատմում է, որ Հայկն իրտոհմով պատերազմել է Միջագետքիբռնակալ Բելի դեմ, հաղթել նրան, և ինշանավորումն դրա այդ օրվանից հայերըսկսել են հաշվել Բուն Հայոց թվականը (ըստհայագետնեի հաշվարկի` ԲունՀայոց թվականի սկզբնավորումը տեղի էունեցել Ք.ա. 2492 թ. օգոստոսի 11-ին):

Հայկական ավանդությանհամաձայն Հայկ նահապետիանունով մեր ժողովուրդը կոչվեց<<հայ>> և երկիրը` <<Հայաստան>>, իսկ նրաժառանգներից Արամ նահապետիանունից առաջացան Հայաստանի<<Արմենիա>> և հայերի<<արմեն>> անվանումները:

Հունական զրույցը կապվում է ՀինՀունաստանում սիրված ու տարածվածմի վիպաշարի` արգոնավորդներիմասին ավանդության հետ: Վերջինիսհամաձայն հայերի նախահայրը ևՀայաստանի անվանադիրը ԱրմենոսԹեսալացին էր, որը մասնակցել է Ոսկեգեղմի համար կատարվածնավարկությանը, հաստատվելՀայաստանում, որն էլ նրա անվամբկոչվել է <<Արմենիա>>:

Հունականավանդությունն

առավելհանգամանորենպատմում է Ք.ա.

I դարի հույնմատենագիրՍտրաբոնը

Վրացականավանդությունըստեղծվել է հայկականիազդեցությամբ և գրի էառնվել IX- XI դարերի վրացհեղինակների կողմից(Անանուն պատմիչ, Լեոնտի Մրովելի ևայլք):

Ըստ վրացականավանդության Թարգամոսի(Թորգոմի) ութ որդիներիցառաջացան մի շարքժողովուրդներ. ավագորդի Հայոսից` հայերը, Քարթլոսից` վրացիները, մյուս որդիներից` կովկասյան միշարք ժողովուրդներ:

Շարադրված է XII-XIII դարերի արաբմատենագիրներ Յակուտիի ևԴիմաշկիի երկերում:

Ըստայդ ավանդության Նոյի որդիՅաֆիսից (Հաբեթ) ծնվեց Ավմարը, ապա նրա թոռ Լանթան (Թորգոմ), որիորդին էր Արմինին (հայերի նախնին) ևորի եղբոր որդիներից սերում ենաղվաններն ու վրացիները:

• Գրի էառնվել ՀովսեպոսՓլավիոսի (Ք.ա. I -Ք.հ. I դդ.) <<Հրեականհնախոսության>> էջերում: Հաղորդմանհամաձայն <<ՈւրոսըհաստատեցՀայաստանը>>:

Նշվածներից բացի հայերիծագման մասինպահպանվել են այլավանդազրույցներ ևս, որոնք, սակայն, այս կամայն չափով կրկնում ենարդենհիշատակվածներին, չունեն սկզբնաղբյուրայիննշանակություն: