Προτεινόμενη βιβλιογραφία για τον Πρώιμο Χριστιανισμό, κεφάλαιο 7 Β΄ τόμουΔέσποινα Ιωσήφ, Καθηγήτρια-Σύμβουλος ΕΛΠ 10: Εισαγωγή στον ελληνικό πολιτισμό

Αγουρίδης Σ., Εισαγωγή εις την Καινήν Διαθήκην, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1991.

Του ίδιου, Ο Χριστιανισμός έναντι Ιουδαϊσμού και Ελληνισμού κατά το Β΄ αι. μ.Χ. , εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1997.

Αθανασιάδη Π., (εισαγ. και μετάφρ.), Το ημερολόγιο της αγίας Περπέτουας, εκδ. Κατάρτι, Αθήνα, 1999.

Της ίδιας, Ιουλιανός: μια βιογραφία, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2002.

Bagnall R. S., Egypt in Late Antiquity, Princeton University Press, Princeton, Chichester, 19931, 1996.

Barnes T. D., Constantine and Eusebius, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts and London, 1981.

Του ίδιου, The New Empire of Diocletian and Constantine, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts and London, 1982.

Του ίδιου, Athanasius and Constantius. Theology and Politics in the Constantinian Empire, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts and London, 1993, 20013.

Baynes N. H., “The Death of Julian the Apostate in Christian Legend”, Journal of Roman Studies 27, 1937, σ. 22-29.

Beard M., North J. and Price S., Religions of Rome, Cambridge University Press, Cambridge, New York, Melbourne and Madrid, 1998, 2 τόμοι.

Benko S., Pagan Rome and the Early Christians, Indiana University Press, Bloomington, 1984.

Bond H. K., Pontius Pilate in History and Interpretation, Cambridge University Press, Cambridge, New York, Oakleigh, Madrid and Cape Town, 19981, 2000.

Bremmer J. N., The Rise and Fall of the Afterlife, Routlegde, London and New York, 2002.

Brown P., “The Rise and Function of the Holy Man in Late Antiquity”, Journal of Roman Studies 61, 1971, σ. 80-101.

Του ίδιου, Body and Society. Men, Women and Sexual Renunciation in Early Christianity, Columbia University Press, New York, 1988.

1

Του ίδιου, Ο κόσμος της ύστερης αρχαιότητας 150-750 μ.Χ., μετ. Σταμπογλή Ε., εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1998.

Του ίδιου, Η δημιουργία της ύστερης αρχαιότητας, μετ. Νικολαίδης Θ., εκδ. Εστία, Αθήνα, 2001.

Burkett D., An Introduction to the New Testament and the Origins of Christianity, Cambridge University Press, Cambridge, New York, Port Melbourne, Madrid and Cape Town, 2002.

Cameron R., Non-Canonical Gospel Texts. The Other Gospels, The Lutterworth Press, Cambridge, 1982.

Του ίδιου, (επιμ.), The Apocryphal Jesus and Christian Origins, Ron Society of Biblical Literature, Atlanta, 1990.

Campbell J. B., The Emperor and the Roman Army 31BC-AD235, Oxford Clarendon Press, Oxford, 1984.

Chadwick H., Early Christian Thought and the Classical Tradition, Oxford University Press, Oxford, 19661, 1984.

Chitty D. J., The Desert a City. An Introduction to the Study of Egyptian and Palestinian Monasticism under the Christian Empire, St. Vladimir’s Seminary Press, Oxford, 1966.

Cumont F., Oriental Religions in Roman Paganism, Kessinger Publishing, New York, 1956.

Davies J., Death, Burial and Rebirth in the Religions of Antiquity, Routledge, London and New York, 1999.

De Ste. Croix G. E. M., Ο χριστιανισμός και η Ρώμη. Διωγμοί, αιρέσεις και ήθη, επιμ. Κυρτάτας Δ. Ι., μετ. Κράλλη Ι., ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2005.

Dodds E. R., Οι Έλληνες και το παράλογο, μετ. Γιατρομανωλάκης Γ., εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1977.

Του ίδιου, Εθνικοί και χριστιανοί σε μια εποχή αγωνίας. Όψεις της θρησκευτικής εμπειρίας από το Μάρκο Αυρήλιο ως τον Κωνσταντίνο, μετ. Αντύπας Κ., εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1995.

Edwards M., Goodman M., Price S., Rowland C., (επιμ.), Apologetics in the Roman Empire. Pagans, Jews and Christians, Oxford University Press, Oxford, 1999.

Ferguson Ε., (επιμ.), Encyclopedia of Early Christianity, Garland Publishing, New York and London, 1998.

Frend W. H. C., Martyrdom and Persecution in the Early Church. A Study of a Conflict from the Maccabees to Donatus, Blackwell, Oxford, 1965.

2

Του ίδιου, The Rise of Christianity, Darton, Longman and Todd, London, 1984.

Του ίδιου, Saints and Sinners in the Early Church, Darton, Longman and Todd, London, 1985.

Garnsey P. και Saller R., Η ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Οικονομία, κοινωνία και πολιτισμός, μετ. Αναστασιάδης Β. Ι., επιμ. Σουρής Γ. Α., ΠΕΚ, Ηράκλειο, 1995.

Goehring J. E., “The Origins of Monasticism” στο Eusebius, Christianity and Judaism, (επιμ.), H. W. Attridge and G. Hata, Brill, Leiden, New York and Köln, σ. 244-247.

Του ίδιου, “Withdrawing from the Desert. Pachomius and the Development of Village Monasticism in Upper Egypt”, Harvard Theological Review 89:3, 1996, σ. 267-285.

Harnack A., The Mission and Expansion of Christianity in the First Three Centuries, μετ. Moffatt J., G. P. Putnam’s Sons, London, 1908.

Hopkins K., A World Full of Gods. Pagans, Jews and Christians in the Roman Empire, Weidenfeld & Nicolson, London, 1999.

Jones A. H. M., The Later Roman Empire 284-602, Blackwell, Oxford, 19641, 1973.

Koester H., Ancient Christian Gospels. Their History and Development, Trinity Press International, Philadelphia, 1990.

Κυρτάτας Δ., Επίκρισις: Η κοινωνική δομή των χριστιανικών κοινοτήτων από τον πρώτο έως τον τρίτο αιώνα, πρόλογος G. E. M. De Ste Croix, μετ.. Κρητικός Γ., Εστία, Αθήνα, 1992.

Του ίδιου, Χόλος γυναικός και άλλες ιστορίες από τον ερωτικό βίο των αρχαίων Ελλήνων, με εικόνες του Λεβίδη Α., Άγρα, Αθήνα, 1999.

Του ίδιου, Ιερείς και προφήτες: Η παραγωγή και η διαχείριση του δόγματος στον πρώιμο χριστιανισμό, Ινστιτούτο του Βιβλίου- Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 2000.

Του ίδιου, Απόκρυφες Ιστορίες. Μύθοι και θρύλοι από τον κόσμο των πρώτων Χριστιανών, εκδ. Άγρα, Αθήνα, 2003.

Lane Fox R., Pagans and Christians, Harpercollins, Middlesex, New York, Victoria, Ontario and Auckland, 1986.

MacMullen R., Paganism in the Roman Empire, Yale University Press, New Haven and London, 1981.

Του ίδιου, Christianizing the Roman Empire AD 100-400, Yale University Press, New Haven and London, 1984.

Markus R. A., Christianity in the Roman World, Thames & Hudson, London, 1974.

3

Meeks A. W., The First Urban Christians. The Social World of the Apostle Paul, Yale University Press, New Haven and London, 1983.

Metzger B. M., The Canon of the New Testament. Its Origin, Development and Significance, Oxford University Press, Oxford, 1987.

Momigliano A., (επιμ.), The Conflict between Paganism and Christianity in the Fourth Century, Oxford University Press, Oxford, 1963.

Του ίδιου, On Pagans, Jews and Christians, Wesleyan University Press, Middletown, Connecticut, 1987.

Musurillo H., (επιμ.), The Acts of the Christian Martyrs, Oxford University Press, Oxford and New York, 1972.

Nock A.D., Conversion: the Old and the New in Religion from Alexander the Great to Augustine of Hippo, Oxford University Press, Oxford, 1933.

Rousseau P., Ascetics, Authority and the Church in the Age of Jerome and Cassian, Oxford University Press, Oxford, 1978.

Του ίδιου, The Early Christian Centuries, Longman, London, New York, Toronto, Sydney, Tokyo, Singapore, Hong Kong, Cape Town, New Delhi, Madrid, Paris, Amsterdam, Munich, Milan and Stockholm, 2002.

Sherwin-White A. N., Roman Society and Roman Law in the New Testament, Oxford Clarendon Press, Oxford, 1963.

Swain S. and Edwards M., (επιμ.), Approaching Late Antiquity. The Transformation from Early to Late Empire, Oxford University Press, Oxford, 20041, 2006.

Theissen G., The Social Setting of Pauline Christianity, επιμ., μετ. και εισ. Schütz J. H., T & T Clark, Edinburgh, 19821, 1990.

Wand J. W. C., A History of Early Church, Taylor & Francis Books, London, 19371, 1965.

Wilken L. R., “Pagan Criticism of Christianity: Greek Religion and Christian Faith” στο Early Christian Literature and the Classical Intellectual Tradition, (επιμ.), Schoedel W. R. and Wilken R. L., Théologie historique, no. 53, Beauchesne, Paris, 1979, σ. 117-134.

Του ίδιου, The Christians As the Romans Saw Them, Yale University Press, New Haven and London, 1984.

Winter P., On the Trial of Jesus, Berlin, 1961.

4

Κυρτάτας Δ. Ι., Απόκρυφες Ιστορίες. Μύθοι και θρύλοι από τον κόσμο των πρώτων Χριστιανών, εκδ. Άγρα, Αθήνα 2003, σσ. 250

Το δεύτερο μεταχριστιανικό αιώνα υπήρχαν πολυάριθμες, ανεξάρτητες μεταξύ τους, χριστιανικές κοινότητες που αντιλαμβάνονταν με ποικίλους και συχνά αντικρουόμενους τρόπους τον Ιησού και τη διδασκαλία του και εμπιστεύονταν ποικίλα κείμενα ως θεόπνευστα και έγκυρα. Η ύπαρξή τους θορύβησε τους εκκλησιαστικούς ηγέτες και τους ώθησε στη σύνταξη ενός αυστηρά προσδιορισμένου και κλειστού κανόνα γραφών, την Καινή Διαθήκη, με σκοπό την προστασία και περιχαράκωση του δόγματος. Τα κείμενα που κρίθηκαν ακατάλληλα για τους Χριστιανούς και που δεν συμπεριλήφθηκαν στον κανόνα είναι γνωστά ως απόκρυφα. Παρά την απόρριψή τους από το επίσημο ιερατείο και τη συστηματική πολεμική που υπέστησαν, ορισμένα κατόρθωσαν να παραμείνουν δημοφιλή για πολλούς αιώνες. Οι ιστορικοί του πρώιμου χριστιανισμού οφείλουν να μελετούν την ολότητα του χριστιανικού κινήματος, το σύνολο των ετερόκλητων κοινοτήτων που αναπτύχθηκαν γύρω από τη διδασκαλία του Ιησού, καθώς και το σύνολο των ετερόκλητων κείμενων που αυτές παρήγαγαν και σέβονταν, είτε αυτά τελικά εγκρίθηκαν ως ορθόδοξα, είτε εξοβελίστηκαν ως αιρετικά από το επίσημο ιερατείο. Τα απόκρυφα (ή «άτυχα») κείμενα, μολονότι είναι εξίσου σημαντικά για την κατανόησή του κόσμου της ύστερης αρχαιότητας, έχουν παραμεληθεί συστηματικά όχι μόνο από θεολόγους αλλά και από γενεές ιστορικών. Οι Απόκρυφες Ιστορίες επιτελούν ένα επωφελές έργο, καθώς ανασύρουν τα κείμενα αυτά από την αφάνεια και τα αξιοποιούν σε συνδυασμό με την επίσημη χριστιανική γραμματεία και κυρίως με την Εκκλησιαστική Ιστορία του Ευσέβιου, επίσκοπου Καισαρείας, (περ. 260– περ. 339).

Οι Απόκρυφες Ιστορίες αποτελούνται από σύντομα κεφάλαια που πραγματεύονται θέματα όπως η οικογένεια και το επάγγελμα του Ιησού, οι σχέσεις μεταξύ των αποστόλων Πέτρου και Παύλου, οι σχέσεις μεταξύ του ιερατείου, των προφητών και των μονάχων, ο τρόπος υπολογισμού του χρόνου από τη γέννηση του Ιησού, οι διωγμοί, τα όνειρα και άλλα πολλά εξαιρετικά ενδιαφέροντα, με αναφορές και στην τέχνη. Απευθύνονται στο ευρύ κοινό, χωρίς να χάνουν ούτε στιγμή την επιστημονική τους αξία. Η έκδοση είναι πολυτονική, καλόγουστη και προσεγμένη έως την τελευταία λεπτομέρεια.

Θαυμασμό προκαλεί το γεγονός ότι ο συγγραφέας, καθηγητής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλίας, είναι πολυγραφότατος και επιτυγχάνει πάντοτε υψηλή ποιότητα στα έργα του. Στα δημοσιεύματά του περιλαμβάνονται: Δούλοι, δουλεία και δουλοκτητικός τρόπος παραγωγής, Ο Πολίτης, Αθήνα, 1987, Επίκρισις: Η κοινωνική δομή των χριστιανικών κοινοτήτων από τον πρώτο έως τον τρίτο αιώνα, πρόλογος G. E. M. De Ste Croix, μτφρ. Γιάννης Κρητικός, Εστία, Αθήνα, 1992 (όπου κατέρριψε τη διαδεδομένη αντίληψη ότι οι πρώιμες χριστιανικές κοινότητες αποτελούντο κυρίως από δούλους. Ελάχιστοι πλέον μελετητές αμφισβητούν το γεγονός ότι ο χριστιανισμός κινήθηκε από τα ανώτερα στρώματα, ή πάντως τα ανώτερα τμήματα των μεσαίων στρωμάτων, προς τα κατώτερα), Παιδαγωγός: Η ηθική διαπαιδαγώγηση στην ύστερη ελληνική αρχαιότητα, Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας, Αθήνα, 1994, Η Αποκάλυψη του Ιωάννη και οι επτά εκκλησίες της Ασίας, Αλεξάνδρεια, 1995, Χόλος γυναικός και άλλες ιστορίες από τον ερωτικό βίο των αρχαίων Ελλήνων , με εικόνες του Αλέκου Λεβίδη, Άγρα, Αθήνα, 1999, Ιερείς και προφήτες: Η παραγωγή και η διαχείριση του δόγματος στον πρώιμο χριστιανισμό, Ινστιτούτο του Βιβλίου- Α.

5

Καρδαμίτσα, Αθήνα, 2000 (όπου συζητά την προσπάθεια του χριστιανικού ιερατείου να εκθρονίσει τους προφήτες στη συνείδηση των πιστών και να διαχειρίζεται αποκλειστικά το χριστιανικό δόγμα) και Κατακτώντας την αρχαιότητα: Ιστοριογραφικές διαδρομές, Πόλις, Αθήνα, 2003.

Το ημερολόγιο της αγίας Περπέτουας, εισαγωγή-μετάφραση Αθανασιάδη Π., εκδ. Κατάρτι, Αθήνα 1999, σ. 51 και Γεωργιάδης Θ., Μαρτύριον Περπέτουας καὶ τῶν σὺν αὐτῇ, εκδ. Σύγχρονοι Ορίζοντες, Αθήνα 2002, σ. 105

Το χριστιανικό μαρτύριο προξενούσε μεγάλη εντύπωση στην ύστερη αρχαιότητα. Η εντύπωση μεγάλωνε, και καταγραφόταν στις πηγές της εποχής, αν ο μάρτυρας ανήκε σε ανώτερη τάξη ή ήταν γυναίκα. Η απάρνηση προνομίων, κύρους, δύναμης και υλικών αγαθών που απολάμβαναν οι ανώτερες τάξεις ή η άρνηση του σιωπηλού οικογενειακού ρόλου για τον οποίο προορίζονταν οι γυναίκες, δεν ήταν αναμενόμενη. Η Βίμπια Περπέτουα ζούσε στα τέλη του δεύτερου μεταχριστιανικού αιώνα, στη Βόρεια Αφρική, στη Thuburbo Minus, σημερινή Tébourca, ευημερούσα αγροτική περιοχή, πενήντα τρία χιλιόμετρα δυτικά της Καρχηδόνας. Ήταν μια γυναίκα είκοσι δύο ετών, Ρωμαία πολίτις, ανώτερης κοινωνικής τάξης, με εξαιρετική μόρφωση, νιόπαντρη και με μωρό, η οποία προτίμησε να θυσιάσει τη ζωή της παρά να θυσιάσει στον αυτοκράτορα. Το 203 μ.Χ. δεν δίστασε να στερηθεί ό,τι μέχρι εκείνη τη στιγμή απολάμβανε (ή είχε συνηθίσει) παρά να συμβιβαστεί, όπως άλλες σύγχρονες της ίδιας ηλικίας και κοινωνικής θέσης.

Η περίπτωση της Περπέτουας έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον όχι μόνο για τους προαναφερθέντες λόγους, αλλά και για το γεγονός ότι σώζεται το ημερολόγιο που κρατούσε κατά τη διάρκεια της φυλάκισής της στην Καρχηδόνα ενώ περίμενε να θανατωθεί για την αδιάλλακτη και υπεροπτική στάση που κράτησε δημόσια απέναντι στους παραδοσιακούς θεούς και τις πολιτικές αρχές. Ελάχιστες καταγραφές γυναικείων σκέψεων έχουν σωθεί από την αρχαιότητα. Ο λόγος της Περπέτουας είναι άμεσος, ειλικρινής και συγκλονιστικός. Είναι ευτύχημα, επομένως, που έχουμε το ημερολόγιό της στη διάθεσή μας. Το ημερολόγιο της Περπέτουας γράφτηκε στα ελληνικά και εκδόθηκε από ανώνυμο σύγχρονό της με μια σύντομη εισαγωγή για τις περιστάσεις που οδήγησαν την Περπέτουα και τους συντρόφους της στο μαρτύριο, περιγραφή των γεγονότων στην αρένα, όταν οι μάρτυρες αντιμετώπιζαν τα θηρία, και επίλογο με τα ηθικά διδάγματα της ιστορίας. Λίγα χρόνια μετά την έκδοση, το μαρτυρολόγιο μεταφράστηκε και κυκλοφόρησε στα λατινικά. Ως συντάκτης και εκδότης του μαρτυρολογίου προτάθηκε ο σύγχρονός της Τερτυλλιανός. Η άποψη αυτή χάνει, κατά τη γνώμη μου δικαίως, ολοένα και περισσότερους υποστηρικτές.

Στην Ελλάδα κυκλοφόρησαν πρόσφατα δύο εκδόσεις του ημερολογίου της Περπέτουας, διαφορετικές ως προς τη μορφή και την ποιότητα. Η μια στις εκδόσεις Κατάρτι με επιμέλεια της καθηγήτριας του Πανεπιστημίου Αθηνών Πολύμνιας Αθανασιάδη και η άλλη στους Σύγχρονους Ορίζοντες, του Θανάση Γεωργιάδη. Η Αθανασιάδη δίνει μονάχα το ημερολόγιο της Περπέτουας, αφαιρώντας τα σχόλια του σύγχρονου συντάκτη και εκδότη. Ο λόγος της Περπέτουας απογυμνώνεται, με αυτό τον τρόπο, από ανδρικές προσθήκες και φαντάζει ακόμη πιο δυνατός. Η Αθανασιάδη παρέχει κομψότατη μετάφραση του ημερολογίου, ιδιαίτερα χρήσιμη καθώς αποσαφηνίζονται όροι που η σημασία τους έχει μεταβληθεί ριζικά ύστερα από

6

δεκαοχτώ αιώνες. Στην εισαγωγή του βιβλίου η Αθανασιάδη αναφέρεται με συντομία και ενάργεια σε ό,τι πιο σημαντικό και ενδιαφέρον έχει να μας μεταδώσει η ιστορία της Περπέτουας. Όσον αφορά την έκδοση του Γεωργιάδη, έχει αξία για τον αντίθετο ακριβώς λόγο, ότι παρέχει όλο το μαρτυρολόγιο, όπως κυκλοφορούσε αμέσως μετά το θάνατο της Περπέτουας και των συντρόφων της, επίσης με μετάφραση και σχόλια. Όμως, ο Γεωργιάδης επιτρέπει στις θρησκευτικές του πεποιθήσεις να επηρεάσουν την κρίση του, μεταφέροντας αυτούσια την προπαγάνδα των πρώτων χριστιανών πατέρων. Αναπαράγει στερεότυπα, όπως για παράδειγμα ότι οι χριστιανοί μάρτυρες των τριών πρώτων αιώνων ήταν «χιλιάδες έως μυριάδες» ή ότι οι διώκτες αυτοκράτορες ήταν υπερόπτες και φρενοβλαβείς.

Brown P., Ο κόσμος της ύστερης αρχαιότητας 150-750 μ.Χ., μετ. Σταμπογλή Ε., εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1998, σ. 238, (The World of Late Antiquity, Thames and Hudson, 1971)

Εισαγωγικό βιβλίο στο οποίο ο συγγραφέας και διαπρεπής ιστορικός Peter Brown διαγράφει με δεξιοτεχνία τα κυριότερα χαρακτηριστικά της ύστερης αρχαιότητας και επικεντρώνει την προσοχή του στο ζήτημα της διεύρυνσης της ενασχόλησης με τον εσωτερικό κόσμο και το υπερφυσικό που παρατηρήθηκε εκείνη την εποχή και την άνοδο του χριστιανισμού στην Ευρώπη και του ισλαμισμού στη Μέση Ανατολή.

Brown P., Η δημιουργία της ύστερης αρχαιότητας, μετ. Νικολαϊδης Θ., γλωσ. επιμ., Περιστέρη Α., εκδ. Έστια, Αθήνα 2001, σ. 170, (The Making of Late Antiquity, Harvard University Press, 1978)

O Peter Brown επικεντρώνει την προσοχή του αποκλειστικά στον τρίτο μεταχριστιανικό αιώνα. Ο τρίτος μεταχριστιανικός αιώνας παραδοσιακά περιγράφεται από τους ιστορικούς ως εποχή κοινωνικής και οικονομικής κρίσης και βίαιης σύγκρουσης χριστιανών και εθνικών. Ο συγγραφέας ανατρέπει την καθιερωμένη εικόνα. Προτιμά να κάνει λόγο για εποχή αναδιοργάνωσης των πρακτικών που εξασφάλιζαν στην κοινωνία τη συνοχή της και διαπιστώνει περισσότερο στοιχεία φιλοδοξίας και λιγότερο ανασφάλειας και αγωνίας (όπως είχε προτείνει το 1965 ο E. R. Dodds, Εθνικοί και χριστιανοί σε μια εποχή αγωνίας. Όψεις της θρησκευτικής εμπειρίας από το Μάρκο Αυρήλιο ως τον Κωνσταντίνο, μετ. Κώστας Αντύπας, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1995). Αυτό που άλλαξε, σύμφωνα με τον Brown, ήταν η αύξηση της ανάγκης της επαφής με το θείο και η έμφαση της σημασίας των διαμεσολαβητών μεταξύ ανθρώπων και θεϊκών δυνάμεων: των προφητών, των αγίων, των μαρτύρων, των ιερέων, των ασκητών και των μοναχών.

Brown P., Body and Society. Men, Women and Sexual Renunciation in Early Christianity, New York 1988, σ. 504

O Peter Brown ανέδειξε την ύστερη αρχαιότητα και οι χριστιανοί στην ύστερη αρχαιότητα ανέδειξαν τη σημασία των ερωτικών επιλογών για την ψυχική σωτηρία. Οι χριστιανοί απέρριψαν τους παραδοσιακούς θεούς της Ρώμης και την αναγκαιότητα τέλεσης θυσιών προς τιμήν τους για την προστασία της αυτοκρατορίας,

7

προβληματίστηκαν για τη μεταθανάτια ζωή, στράφηκαν στον εαυτό τους και αναζήτησαν την προσωπική τους σωτηρία. Ως πλέον αποτελεσματικός τρόπος εξασφάλισης της σωτηρίας της ψυχής κρίθηκε από τους χριστιανούς η απάρνηση των εγκοσμίων. Το σώμα όμως αποτελούσε βάρος στον αγώνα της απάρνησης και μέγιστο εμπόδιο για την είσοδο στον παράδεισο. Εθεωρείτο ότι βρισκόταν σε σύγκρουση με την ψυχή και η κατάσταση του ενός ήταν αντιστρόφως ανάλογη της κατάστασης του άλλου.

Dodds E. R., Εθνικοί και χριστιανοί σε μια εποχή αγωνίας. Όψεις της θρησκευτικής εμπειρίας από το Μάρκο Αυρήλιο ως τον Κωνσταντίνο, μετ. Αντύπας Κ., εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1995, σ. 221, (Pagan and Christian in an Age of Anxiety: Some Aspects of Religious Experience from Marcus Aurelius to Constantine, Cambridge University Press, 1965)

Σπουδαίο, εισαγωγικό βιβλίο στο οποίο ο E. R. Dodds μελετά τις μορφές θρησκευτικής εμπειρίας που μοιράζονταν χριστιανοί και εθνικοί στην ύστερη αρχαιότητα: παρθενία, ασκητισμός, δαιμονική κατοχή, μυστική ένωση, έκσταση, προφητεία, ονειρομαντεία και μεταθανάτια ζωή, παρακολουθεί το διάλογο χριστιανών και εθνικών και τις ακραίες του μορφές, τους διωγμούς και καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η θρησκεία, τόσο για τους χριστιανούς, όσο και για τους εθνικούς είχε την ίδια σημασία με τη ζωή.

Bowersock G., Ο ελληνισμός στην ύστερη αρχαιότητα, μετ. Γίοση Μ., επιμ. Φιλιπποπούλου Α., ΜΙΕΤ, Αθήνα 1996, σ. 217, (Hellenism in Late Antiquity, University of Michigan Press, 1996)

Paganus ονομαζόταν ο πολίτης σε αντίθεση με το στρατιώτη καθώς και ο κάτοικος της υπαίθρου. Ο χριστιανισμός υπήρξε κατά τους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες θρησκεία των αστικών κέντρων. Στην ύπαιθρο διείσδυσε με καθυστέρηση. Οι μακρόχρονες θρησκευτικές παραδόσεις άλλαζαν βραδύτατα. Μέχρι το τέλος του έκτου αιώνα ο ελληνισμός υπήρξε ακμαίος. Έδειξε μεγάλη προσαρμοστικότητα και ανθεκτικότητα. Η μεταστροφή δεν αποτελούσε αποκήρυξη του παρελθόντος, «ο Διόνυσος και ο Χριστός βασίλευαν μαζί».

Κυρτάτας Δ. Ι., Κατακτώντας την αρχαιότητα. Ιστοριογραφικές διαδρομές, εκδ. Πόλις, Αθήνα 2002, σ. 323

Το έργο αυτό ήρθε να καλύψει ένα σημαντικό κενό. Είναι το πρώτο βιβλίο που κυκλοφορεί στην Ελλάδα το οποίο καταγράφει και αποτιμά υποδειγματικά την πορεία των ιστορικών σπουδών. Εξετάζει, με τρόπο οξυδερκή, συστηματικό, ακριβή και εύληπτο, τους τρόπους με τους οποίους κατακτήθηκαν οι σημερινές μας γνώσεις για την ιστορία της ελληνικής αρχαιότητας. Απευθύνεται σε καθηγητές και ερευνητές αρχαιογνωστικών αντικειμένων και σε υποψιασμένους φοιτητές.

Η αρχαία Ελλάδα άσκησε και ασκεί ακαταμάχητη γοητεία. Στη γοητεία της υπέκυψαν μαζικά Άγγλοι και Γερμανοί στις αρχές του δέκατου όγδοου αιώνα. Εκείνη την εποχή οι Έλληνες λόγιοι δεν διακατέχονταν από τον ίδιο ενθουσιασμό.

8

Εξακολουθούσαν να μελετούν την αρχαία ελληνική ιστορία κυρίως ως τμήμα της παγκόσμιας ιστορίας και όχι αυτοτελώς. Στα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα η ιστορία της αρχαίας Ελλάδας αποκαταστάθηκε στη νεοελληνική συνείδηση. Η Ιστορία του Ελληνικού Έθνους του Κωνσταντίνου Παπαρηγόπουλου (1815-1891) η οποία γράφτηκε ως αντίδραση στις θεωρίες του Φαλλμεράυρερ (1790-1861) και αποδείκνυε την αδιάσπαστη ενότητα και συνέχεια του έθνους, συνέβαλε καθοριστικά σ’ αυτό.

Ο Δημήτρης Κυρτάτας συνοψίζει τα επιτεύγματα σπουδαίων ιστορικών από τις αρχές του δέκατου όγδοου αιώνα έως σήμερα. Είναι πλήρως ενημερωμένος, έχει συλλέξει έναν εντυπωσιακό όγκο πληροφοριών και εξετάζει τις σύγχρονες τάσεις στην ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία. Όλα αυτά του επιτρέπουν να προβεί και σε μερικές προγνώσεις για το πώς θα διαμορφωθούν οι αρχαιογνωστικές σπουδές στο μέλλον. Παράλληλα ασχολείται και με τη σχολική εκπαίδευση. Παρατηρεί την απαράδεκτη (μέχρι πρόσφατα) απουσία στα σύγχρονα ελληνικά σχολικά εγχειρίδια της περιόδου που ακολουθεί την κατάκτηση του πτολεμαϊκού βασιλείου από τους Ρωμαίους έως τη μεταφορά της ρωμαϊκής πρωτεύουσας στην Κωνσταντινούπολη. Ο Μέγας Αλέξανδρος εμφανιζόταν να έχει ως διάδοχό του τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο παρότι τους χωρίζουν περισσότερα από εξακόσια χρόνια.

9