ΑΝΕΚΔΟΤΟΣ ΡΩΣΣΙΚΟΣ ΚΕΝΤΗΤΟΣ ΕΠΙΤΑΦΙΟΣΤΕΛΟΥΣ 19ΟΥ ΑΙΩΝΑ ΑΠΟ ΤΗ ΘΗΡΑ

Στέλιος ΜουζάκηςΙστορικός, ερευνητής πολιτισμών

Στα πλαίσια της έρευνας την οποία διενεργεί το ΚΕΡΙΕ για την καταγραφή των Ρωσικών εκκλησιαστικών αντικειμένων και με πιλοτικό πρόγραμμα την αντίστοιχη στη νήσο Σαντορίνη των Κυκλάδων κατά τον περασμένο μήνα Ιούλιο, μεταξύ των άλλων αντικειμένων καταγράψαμε και υπερμεγέθη κεντητό Επιτάφιο.(φωτ.1) Ο κεντητός Επιτάφιος εντοπίστηκε στην εκκλησία του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου στο χωρίο Εμπορείο, όπου και φυλάσσεται. Η μορφολογία της κατασκευής, η τυπολογία της εικονογράφησής του, το μέγεθος του κεντήματος και η σχέση των εντοπίων με την Ορθόδοξη Ρωσία, είναι στοιχεία τα οποία αξίζουν να ερευνηθούν και να επισημανθούν. Άλλωστε από όσα γνωρίζω, είναι σχεδόν ανύπαρχτος η σχετική με το συγκεκριμένο θέμα βιβλιογραφία.(φωτ.2)

Α. Σε ολόκληρη σχεδόν την επιφάνεια του αναφερόμενου κεντήματος απλώνεται η παράσταση του Επιτάφιου Θρήνου, με τα συνήθη πρόσωπα. Τον Χριστό νεκρό εξαπλωμένο επί της νεκρικής σινδόνος, τη Θεοτόκο κλαίουσα, περιστοιχιζόμενη από τρείς γυναίκες, τις Μυροφόρες. Στα πόδια ο Νικόδημος, γονατίζει και σκύβει για να σκεπάσει το σώμα του Χριστού, ενώ ο Ιωσήφ εξ Αριμαθείας γονατισμένος ακουμπάει την κεφαλή Του, μέσα στην ποδιά του. Την παράσταση συμπληρώνουν δύο ολόσωμοι άγγελοι οι οποίοι στέκονται όρθιοι στα δύο άκρα της σύνθεσης, σε δεύτερο επίπεδο.(φωτ.3)

Η κύρια σύνθεση περικλείεται από ορθογώνιο κεντητό διπλό πλαίσιο του οποίου το εσωτερικό τμήμα φέρει ενεπίγραφη ταινία και το προς τα έξω, από τυπικό επαναλαμβανόμενο φυλλόσχημο κόσμημα με ανθικό μοτίβο. Αυτό διακόπτουν μικρά εξαπτέρυγα, ανά δύο στις μακριές πλευρές και από ένα αντίστοιχα, στις στενές. Στις γωνίες, μέσα σε ιδιαίτερα τετράγωνα, έχουν τοποθετηθεί οι προτομές των τεσσάρων Ευαγγελιστών.

Η επιγραφή της ταινίας είναι κεντημένη με κεφαλαία γράμματα στην παλαιορωσσική, τη σλαβονική γλώσσα. Αρχίζει από κάτω αριστερά συνεχίζει στη δεξιά κάθετη πλευρά, αριστερά επάνω και κλείνει στην αριστερή κάθετη πλευρά και αναγράφει: «БЛАГООБРАЗНЫИ IОСНФЪ СЪ ДРЕВАС НЕЛИЪ ПРЕЧИСТОЕ//2 ТЂЛО ТВОЕ ПЛАША //3 НИЦС ЕЮ ЧИСТ ОЮ ОБВНВЪ НВОИЯЛНН ВОГРОБЂ НОВЂ//4 ПОКРЫВЪ ПОЛОЖИ». Αναφέρεται σαφώς στο Απολυτίκιο του εσπερινού της Μεγάλης Παρασκευής.

Το κέντημα με μήκος 1.66μ. και πλάτος 0.96μ. είναι τοποθετημένο εντός ξύλινης, θήκης. Ο Επιτάφιος είναι κεντημένος πάνω σε σκούρο βυσσινή ύφασμα βελούδο, ακολουθώντας, την κατά παράδοση τεχνική των χρυσοκεντημάτων. Όμως με μια σημαντική διαφοροποίηση. Οι κεφαλές των μορφών με την κόμη και τα γένια, τα γυμνά μέρη των, όπως και ο ολόσωμος γυμνός Χριστός, είναι ζωγραφισμένα πάνω σε μεταλλική επιφάνεια.(φωτ.4)

Β. Το εικονογραφικό θέμα του Επιταφίου Θρήνου στους κεντητούς επιτάφιους, δηλαδή η σύνθεση με το Χριστό νεκρό, είναι γνωστό ότι προήλθε από την εικονογραφία των αέρων οι οποίοι διακοσμούνται με το Χριστό νεκρό, μαζί ή και χωρίς τη λάρνακα, έχοντας τη συμβολική σημασία του Χριστού-Αμνού, συνοδευόμενο από τις ουράνιες δυνάμεις, όπως λ.χ. η παράσταση στη λειψανοθήκη του Στρογάνωφ και η τοιχογραφία στο Σαμάρι.(φωτ.5) Ο αυστηρότερος από λειτουργική άποψη επιτάφιος θεωρείται αυτός τον οποίο είχε δωρίσει ο κυρίαρχος της Σερβίας ο Milutin Uros II (1282-1321).

Την εισαγωγή των προσώπων του Θρήνου, συναντάμε για πρώτη φορά στον γνωστό, ως Μολδαβικό τύπο επιταφίων, με αρχαιότερο παράδειγμα αυτόν της μονής Χιλανδαρίου, του τέλους του 14ου αι.. Με την πάροδο του χρόνου ο κοσμούμενος με το θέμα του Αμνού αήρ, κατέληξε να χρησιμοποιείται ως ιερό σκεύος της τελετής του Επιταφίου.(φωτ.6)

Η μεταβολή αυτή με την προσθήκη όλων των προσώπων του Θρήνου, διήρκησε μέχρι τον 15ο αιώνα. Καθιερώνεται στην εικονογραφία η Θεοτόκος, ο Ιωάννης, ο Ιωσήφ, ο Νικόδημος και οι Μυροφόρες γυναίκες. Η παράσταση ολοκληρώνεται στους χρόνους μετά την Οθωμανική κατάκτηση, διατηρώντας όμως τους βασικούς χαρακτήρες και από τις δυο πηγές διαμόρφωσής του. Η μετατροπή αυτή δεν πραγματοποιήθηκε ταυτόχρονα σε όλες τις χώρες της Ορθοδοξίας. Ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα όπου συναντώνται στοιχεία από τις ιστορικές σκηνές του θείου δράματος όπως ο όμιλος των γυναικών και τα κοσμικά στοιχεία ήλιος-σελήνη από τη Σταύρωση και ο Ιωσήφ, ο Νικόδημος και ο Ιωάννης από τον Επιτάφιο Θρήνο, αποτελεί ο Επιτάφιος της Ζερμπίτσας (1538/39).

Κατά τον 17ο και το πρώτο μισό του 18ου αιώνα ως πρότυπα από τους τεχνίτες είναι οι τοιχογραφίες από τις μονές του Αγίου Όρους ή και φορητές εικόνες. Παράλληλα, οι παραστάσεις εμπλουτίζονται με ανθικό διάκοσμο, όπως τουλίπες γαρύφαλλα και πλήθος άλλα φυτόμορφα κοσμήματα, τα οποία θεωρούνται ως ισλαμικές επιδράσεις. Θα λέγαμε ότι διακρίνουμε δυο κατηγορίες επιταφίων. Μια με «λαϊκό» χαρακτήρα και μιαν άλλη περισσότερο «αστική».(φωτ.7)

Γ΄. Σχετικά με την τεχνική του κεντήματος. Όπως διακρίνεται έχει καταβληθεί ιδιαίτερη προσπάθεια ούτως ώστε να καλυφθεί ολόκληρη η επιφάνεια του υφάσματος. Δεν έχει τηρηθεί η κλίμακα, η ανατομία ούτε και η προοπτική. Τα πρόσωπα και τα χέρια των μορφών, τυπωμένα πάνω σε μέταλλο, όπως και ο ολόσωμος Χριστός, είναι κομμένα κατά το περίγραμμά τους και στερεωμένα ή κολλημένα πάνω στο βελούδο. Για τα ρούχα των μορφών, έχουν χρησιμοποιηθεί τεμάχια από μεταξένια υφάσματα, θα λέγαμε brocade.  Είναι μια μικτή τεχνική, η οποία συναντάται μόνον σε εργαστήρια της Ρωσίας. Με τη μέθοδο αυτή και ανάλογα με την τεχνική καρφώματός τους, κάποτε διπλώνοντας και το ίδιο το ύφασμα προκαλείται η εντύπωση του περισσότερου ή λιγότερου ανάγλυφου. Για τα ενδύματα στους δυο αγγέλους όπως και στης Μαρίας Μαγδαληνής, έχει χρησιμοποιηθεί λευκό μεταξωτό ύφασμα. Το περίζωμα του Χριστού αποτελείται επίσης από επιρραμμένη λωρίδα υφάσματος που στερεώνεται στις δυο άκρες. Γενικά τα ενδύματα περιμετρικά και γύρω από τις μεταλλικές επιφάνειες, έχουν στερεωθεί με όρθια βελονιά ακολουθώντας διάφορες κατευθύνσεις. Η σινδόνη του Χριστού έχει κεντηθεί με

ασημόνημα με τυχαίες γραμμικές πτυχώσεις διαμορφωμένες από την ίδια πολύ λεπτή βελονιά, ενώ περιμετρικά φέρει χονδρό κορδόνι. Γενικά οι πτυχώσεις ως διακοσμητικές, είναι σχηματοποιημένες χωρίς να αποδίδουν τη διαμόρφωση του καλυπτόμενου από το ένδυμα σώματος. Σε όλους τους φωτοστέφανους είναι εμφανείς οι βελονιές για τη στερέωση. Ειδικότερα στον ένσταυρο φωτοστέφανο του Χριστού, αλλά και της Θεοτόκου διαμορφώνονται εξωτερικά, ακτίνες, όπου στα εσωτερικά τρίγωνά των έχουν ραφτεί πούλιες.(φωτ.8)

Σίγουρα το κέντημα μιας επιγραφής με βελόνα, εκτελείται με αργό ρυθμό και απαιτεί ακρίβεια για την ένταξη της επιγραφής στον εκάστοτε διαθέσιμο χώρο. Η σλαβονική επιγραφή η οποία αναπτύσσεται στο πλαίσιο, με τα καλλιγραφικά κεφαλαία γράμματα προσεχτικά κεντημένα με βελονιά σε διάφορες κατευθύνσεις πάνω στο ύφασμα, στο αυτό ύψος και πλάτος, αν και πολλές λέξεις είναι κολλημένες μεταξύ τους, λειτουργεί ως ένα θαυμάσιο διακοσμητικό στοιχείο.

Το καλύτερο ασφαλώς είναι το κεντημένο πάνω στο ύφασμα, ανθικό φυλλωτό κόσμημα, το οποίο αναπτύσσεται μετά την επιγραφή και ακολουθεί την τεχνική της. Παρουσιάζει πλούσιο φύλλωμα, και περίτεχνα γαρύφαλλα που φέρουν πούλιες, το οποίο αποδίδεται με κυκλοτερή βλαστάρια, διακοπτόμενα από μικρά εξαπτέρυγα, δύο στις μακριές πλευρές και από ένα, αντίστοιχα, στις στενές. Όλα αυτά είναι στοιχεία τα οποία ενθυμίζουν ευρωπαϊκό ροκοκό και εμφανίζονται μετά τον 18ο αιώνα.(φωτ.9)

Δ΄. Εικονογραφία. Στο πρώτο επίπεδο, δεσπόζει ο λίθος πάνω στον οποίο κείται ξαπλωμένος σε σινδόνα, ο Χριστός σε οριζόντια ύπτια στάση, νεκρός, με σταυρωμένα τα χέρια, άκαμπτος. Η με ένσταυρο φωτοστέφανο κεφαλή όπου αναγράφονται τα γράμματα «О Ш Н», είναι ελαφρά ανορθωμένη. Είναι ενδεδυμένος μόνο με κοντό περίζωμα γύρω από τη μέση. Στο αριστερό άκρο εικονίζεται ο Ιωσήφ γέρων, γονατιστός που φαίνεται ότι ανασηκώνει ελαφρά την κεφαλή του Κυρίου και την κρατά στην αγκάλη του, ενώ στα πόδια του Χριστού βρίσκεται ο Νικόδημος, επίσης γονατιστός, έτοιμος να Τον σκεπάσει με τη σινδόνα. Πίσω από το λίθο παρατακτικά, η Θεοτόκος με τα χέρια υψωμένα σε στάση ικεσίας και οι τρείς Μυροφόρες. Σε δεύτερο επίπεδο πίσω από τον Ιωσήφ και το Νικόδημο στέκονται όρθιοι δύο ολόσωμοι φτερωτοί άγγελοι.

Οι μορφές με τα μεγάλα και όμοια χαρακτηριστικά, με τους κλειστούς οφθαλμούς, την αυστηρή και συγκρατημένη έκφραση, στραμμένες όλες προς τα αριστερά μόνον ο Ιωσήφ και ο Άγγελος πίσω του στρέφονται προς τα δεξιά, παρίστανται χωρίς να μετέχουν εις το θρήνο. Το πλήθος των μορφών οδηγεί παρά το μεγάλο μέγεθος του υφάσματος σε ένα συνωστισμό. Η σύνθεση διατηρεί ένα χαρακτήρα μνημειακό, με έντονο το ανθρώπινο στοιχείο αλλά χωρίς δραματικότητα και χάρη. Η ανθοφόρα παρυφή η οποία αποδίδεται με τρόπο φυσιοκρατικό, αποτελεί χαρακτηριστικό στοιχείο έργων του 18ου και μετά αιώνα.(εικ.10)

Γ΄. Ο Επιτάφιος του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου στο Εμπορείο, δεν ακολουθεί εικονογραφικά τον ιστορικό τύπο του ευχαριστιακού συμβόλου, του Αμνού. Το θέμα εμπλουτίστηκε και στη Ρώσικη παράδοση με στοιχεία από το Θρήνο. Άλλωστε από τα μέσα του 16ου αιώνα, το ενδιαφέρον των Ρώσων τεχνητών και τεχνιτριών της κεντητικής στράφηκε περισσότερο στην αφηγηματική κεντητική. Από τον 17ο αιώνα και μέχρι τα μέσα του 18ου αιώνα, αναπτύσσεται ιδιαίτερα η

κεντητική στα μοναστήρια κυρίως τα γυναικεία, δίδοντας μιαν ώθηση στην παραγωγή.

Όσον αφορά τον εικονογραφικό τύπο η Θεοτόκος έδωσε τη θέση της από την κεφαλή του Χριστού, στον Ιωσήφ εξ Αριμαθείας, το πιθανότερο κατά τον 18ο-19ο

αιώνα ίσως επειδή ο Ιωσήφ αναφέρεται στο Απολυτίκιο και Αυτή τοποθετήθηκε όρθια, πίσω από το νεκρό Χριστό, μεταξύ των Μυροφόρων γυναικών.(εικ. 11).

Στο Ρώσικο αυτό τύπο μπορούμε να διακρίνουμε δυο παραλλαγές. Στην πρώτη συναντάμε τον Ιωσήφ και το Νικόδημο όρθιους όπως ο παρουσιαζόμενος ενώ στη δεύτερη γονατιστούς. Οι διαφοροποιήσεις είναι βέβαιο ότι οφείλονται στα εργαστήρια και πιθανόν έχουν σχέση με την παιδεία των τεχνιτών αλλά και το κόστος του κάθε επιταφίου.(εικ.12)

Δ΄ Μετά τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή το 1774, οι Έλληνες ναυτικοί και έμποροι φθάνουν μέχρι τη Μαύρη Θάλασσα και την Οδησσό ή την Κριμαία. Οι καπεταναίοι των νησιών του Αρχιπελάγους και ιδιαίτερα οι Σαντορινιοί, εκμεταλλευόμενοι και αξιοποιώντας τα προνόμια τα οποία απέκτησαν με την αναγνώριση της εξουσίας της Ρωσίας κατά το Ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1768-1774, και την εγκατάσταση των ρώσων προξένων, ανέπτυξαν τις εμπορικές σχέσεις με τη Ρωσία, εξυπηρετώντας μάλιστα και τις ανάγκες άλλων νησιών. Έτσι από τη Σαντορίνη φόρτωναν κρασί το οποίο αποτελούσε το κυριότερο εξαγώγιμο προϊόν του νησιού και το ξεφόρτωναν στην Κωνσταντινούπολη σε Ρώσους εμπόρους ή και στην Οδησσό. Σε ελάχιστο χρόνο τα έσοδα από αυτό διπλασιάστηκαν, όπως μαρτυρούν οι εκθέσεις των προξένων. Στα διάφορα λιμάνια οι ναυτικοί και οι έμποροι εντυπωσιάζονταν από τα εκκλησιαστικά είδη τα οποία συναντούσαν και έχοντας οικονομική άνεση προμηθεύονταν ορισμένα από αυτά, ώστε να τα αφιερώσουν στους ναούς της πατρίδας τους. Με τον τρόπο αυτό έφθασαν αυτά μέχρι τις ημέρες μας.(εικ.13)

Μετά τη σύσταση του ελληνικού κράτους και την απόκτηση συγγενικών δεσμών με το βασιλικό οίκο της Ρωσίας αναπτύχθηκε η πολυπληθής εισαγωγή προϊόντων των ρώσικων εργαστηρίων ιδιαίτερα εκκλησιαστικών ειδών, ενίοτε και με δωρεές. Η ραγδαία άνοδος του ρωσικού κράτους και ο εκρωσισμός της Μονής του Αγίου Παντελεήμονα του Αγίου Όρους, είχαν ως αποτέλεσμα και τη δημιουργία ενός νέου κέντρου διάδοσης των ρώσικων σκευών και αμφίων σε ολόκληρο τον Ελλαδικό χώρο. Ταυτόχρονα, ευρωπαϊκά εργαστήρια, κυρίως της Βιέννης, ακολουθώντας τις νέες τάσεις του ευρωπαϊκού baroque, παράγουν μεγάλο αριθμό έργων. Οι δραστηριότητες αυτές φθάνουν πλέον μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα1. (εικ.14)

Ε΄. Τον Επιτάφιο μας θα μπορούσαμε, χρονολογικά, να τον τοποθετήσουμε, χρησιμοποιώντας ως συγκριτικά στοιχεία μια σειρά από αντίστοιχους επιτάφιους που υπάρχουν διασκορπισμένοι σε εκκλησίες και μοναστήρια της Ελλάδος, στην τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα ή στις αρχές του 20ου αι. και το πιθανότερο είναι να προέρχεται από εργαστήριο της Πετρουπόλεως ή της Οδησσού.

1