ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

Κατά τη διαμόρφωση της ρομανικής εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής

αναπτύσσεται το «παρεκκλήσιο» (ιταλ. cappella) ως χώρος λατρείας εντός

ναών μεγάλης κλίμακας.

Παράλληλα, ο όρος «παρεκκλήσιο» αναφέρεται σε ανεξάρτητα, ιστάμενα

κτήρια που σχετίζονται με ένα ευρύτερο σύνολο (π.χ. θρησκευτικό, μοναστικό,

ανακτορικό).

Επιλέξτε ένα παρεκκλήσιο της εποχής του Μεσαίωνα και ένα της Πρώιμης

Αναγέννησης και αναφερθείτε συγκριτικά στην κοινωνική, θρησκευτική και

λειτουργική αναγκαιότητά τους, σχολιάστε τη θέση τους ως προς τον ναό στο

εσωτερικό του οποίου εντάσσονται ή τη σχέση τους με το ευρύτερο σύνολο

στο οποίο ανήκουν, και μελετήστε τον ζωγραφικό ή/και γλυπτικό διάκοσμο

τους καθώς και το μουσικό ρεπερτόριο σε αυτά σε σχέση με την εξυπηρέτηση

των Λειτουργικών αναγκών.

Φοιτητής

Παπασωτηρόπουλος Αθανάσιος

Καθηγήτρια – Σύμβουλος Θ.Ε.

Φουντουλάκη ‘Εφη

1

E ισαγωγή

Η χρονική περίοδος που ακολούθησε την πρωτοχριστιανική εποχή μετά τη

διάλυση της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας είχε γνώρισμα τις

μεταναστεύσεις και τις επιδρομές βαρβαρικών φυλών κυρίως γερμανικής

προέλευσης στην δυτική Ευρώπη. Δεν υπάρχουν προσδιορισμένα χρονικά

όρια για αυτή την περίοδο. Για τις τέχνες είναι περίπου 5 αιώνες (500 – 1.000

μ.Χ.). Οι μετακινήσεις, οι ατελείωτες επιδρομές και οι συνεχείς πόλεμοι

επέφεραν καθεστώς παρακμής με γνωρίσματα την οικονομική στασιμότητα

και την πολιτική και κοινωνική αστάθεια. Οι αιώνες αυτοί χαρακτηρίστηκαν, με

υποτιμητική χρεία, σκοτεινοί1. Επιχειρώντας να ερευνήσουμε την περίοδο

πέρα από τα στερεότυπα «Μεσαίωνας και Σκοτεινοί Αιώνες» ανακαλύπτουμε

αξιόλογα έργα μεταλλοτεχνίας και ξυλογλυπτικής, δημιουργία περίτεχνων

χειρογράφων και το κυριότερο εκπληκτική θρησκευτική αρχιτεκτονική: η

κατασκευή επιβλητικών ναών γοτθικού ή ρομανικού ρυθμού, θαύμα του

αστού τεχνίτη το οποίο απαιτεί τεχνογνωσία υψηλού επιπέδου2

Η Αναγέννηση, ως πολιτιστική επανάσταση, είχε αφετηρία την ιταλική

χερσόνησο. Ο ελληνικός όρος αποδίδεται στα ιταλικά με τη λέξη rinascita από

τον Giorgio Vasari (1511-1574) στο έργο του Βίος των εξοχότερων

ζωγράφων, γλυπτών και αρχιτεκτόνων που έγραψε το 1550. Μεταγενέστερα ο

αγγλόφωνος όρος Renaissance εδραιώνεται από το ομώνυμο έργο του Jules

Michelet (La Renaissance, 1855), στη συνέχεια καθιερώνεται μέσω του

κλασσικού έργου του Jacob Burckhardt, Die Kultur der Renaissance in Italien,

1 Τζ. Αλμπάνη, Εικαστικές Τέχνες στον Μεσαίωνα, Ε.Α.Π., Πάτρα, Β΄ Έκδοση 2008,σελ. 25.

2 E.H. Gombrich, To χρονικό της τέχνης, μτφ Λ. Κάσδαγλη (Αγγλικά), Μ.Ι.Ε.Τ. Αθήνα, Ανατύπωση 2010, σελ. 158-160.

2

1860)3. Το πολιτικό σύστημα αναζήτησε τη νομιμότητα της εξουσίας στην

Ιστορία και όχι στο Θεό. Η αναζήτηση ενός ένδοξου παρελθόντος βρέθηκε

εύκολα με την ανάκληση της αρχαιότητας: στην αρχαία Ρώμη με το

κατάλληλο ηθικό και θρησκευτικό υπόβαθρο την τέχνη της Ανατολικής –

Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Ο αναγεννησιακός τεχνίτης και ζωγράφος

επαναφέρει στην δική του σύγχρονη πραγματικότητα θεματολογίες του

παρελθόντος (κλασσική Αθήνα, αρχαία Ρώμη) και τα διαπλέκει με την

θεματολογία και την υπερβατική τέχνη της βυζαντινής αγιογραφίας, το

αποτέλεσμα είναι κατάθεση αισθητικής μίας σκηνοθετημένης ζωγραφικής με

ρεαλιστικά χαρακτηριστικά και ερμηνευτικό μεγαλείο.

Στην παρούσα εργασία θα επιχειρηθεί να περιγραφούν ιστορικά και

τεχνοτροπικά δύο χώροι χριστιανικής λατρείας, τα παρεκκλήσια (cappela), για

την περίοδο του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης.

3 M. Λαμπράκη-Πλάκα, Ιταλική Αναγέννηση, Τέχνη και Κοινωνία, Τέχνη και Ιστορία, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2004, σελ. 15-18.

3

Παρεκκλήσια: ορισμός , ιστορικό πλαίσιο και ναοδομία

Το παρεκκλήσι ήταν μικρός αυτοτελής ναός ο οποίος προέρχεται από την

πρωτοχριστιανική περίοδο. Στη Δυτική Ευρώπη κατά διάρκεια (768 – 814) της

καρολίγγειας αναγέννησης, η οποία ήταν τομή στην πολιτιστική ιστορία της

Ευρώπης, κατασκευάστηκε ένα από τα χαρακτηριστικότερα κτίσματα, το

ανακτορικό παρεκκλήσιο του καθεδρικού ναού του Ακυίσγρανου (Aachen)4.

Το παρεκκλήσιο διαθέτει Αγία Τράπεζα, άρα είναι πλήρως λειτουργικό ως

προς τον θρησκευτικό του ρόλο· στη μεσαιωνική και αναγεννησιακή Ευρώπη

ήταν χώρος ιδιωτικής λατρείας, το εκκλησίασμα περιοριζόταν στα μέλη μίας

ισχυρής κοινωνικά και οικονομικά οικογένειας. Κατασκευαζόταν σε ποικίλες

θέσεις: προσαρτημένο σε ναό, στον περιβάλλοντα χώρο οικιών και σε

νεκροταφεία.

Το 1066 στην μάχη του Hastings o Νορμανδός δούκας Γουλιέλμος νίκησε τον

Άγγλο βασιλιά Χάρολντ και στέφθηκε βασιλιάς της Αγγλίας. Σύντομα οι

Νορμανδοί επέβαλαν, εκτός των άλλων, ένα νέο και εξελιγμένο οικοδομικό

ρυθμό γνωστό ως νορμανδικό στην Αγγλία και ρομανικό στην ηπειρωτική

Ευρώπη5. Ο συγκεκριμένος ρυθμός είχε αφετηρία την παλαιοχριστιανική

ρωμαϊκή βασιλική. Οι ρομανικού ρυθμού εκκλησίες έχουν στιβαρή κατασκευή

και αποπνέουν τόσο εξωτερικά όσο και εσωτερικά μία αίσθηση αυστηρότητας

και δυναμισμού. Το υλικό κατασκευής ήταν πλίνθοι και ακατέργαστη πέτρα.

Το λειτουργικά όμως σκεύη και οι λειψανοθήκες αναδεικνύουν την ανάπτυξη

4 Τζ. Αλμπάνη, Εικαστικές Τέχνες στον Μεσαίωνα, o.π. σελ.29. 5 Στο ίδιο, σελ. 34.

4

της μικροτεχνίας εφόσον είναι κατασκευασμένα από ευγενή μέταλλα και

διακοσμημένα με πολύτιμους λίθους. Το εσωτερικό των ναών έχει

τοιχογραφίες με θέματα από την Παλαιά και Νέα Διαθήκη και την Αποκάλυψη

μεταδίδοντας τα θρησκευτικά μηνύματα με εύληπτο τρόπο στον λιγότερο

μορφωμένο πιστό. Oι πυλώνες στην πρόσοψη της κεντρικής εισόδου έχουν

στατικό και διακοσμητικό ρόλο. Ο κεντρικός πυλώνας στήριζε το υπέρθυρο

κυκλικό τύμπανο με τη πλούσια διακόσμηση συνήθως με σκηνές από την

Αποκάλυψη. Οι ρομανικοί ναοί πέρα από τις ιταλικές Άλπεις είχαν βαριά και

ψυχρή κατασκευή σε αντιδιαστολή με τους ιταλικούς οι οποίοι είχαν

πολύχρωμη και φωτεινή διακόσμηση με ψηφιδωτά, τέχνη την οποία κατείχαν

οι Βυζαντινοί στη διάρκεια του Μεσαίωνα.

O χαρακτηρισμός των εικαστικών τεχνών και της ναοδομίας ως γοτθικού (13ος

– 14ος αιώνας) προέρχεται από την υποτιμητική διάθεση που εξέφρασαν οι

μεταγενέστεροι αναγεννησιακοί ιστορικοί ταυτίζοντας αυτή την περίοδο με τη

βάρβαρη φυλή των Γότθων. Η ιστορία καταγράφει έντονη κοινωνική και

καλλιτεχνική κινητικότητα. Η ανάπτυξη των πόλεων, λόγω της έντονης

αστικοποίησης, ωθεί τους τεχνίτες και εμπόρους στη δημιουργία συντεχνιών

για την προάσπιση των επαγγελματικών συμφερόντων τους. Η πρόθεση για

την κατασκευή κυρίως καθεδρικών(επισκοπικών) ναών μεταβιβάστηκε από τις

κοινότητες των μοναχών στις κοινότητες των πόλεων. Θεωρείται ότι η κοιτίδα

του γοτθικού ρυθμού ήταν το αβαείο του Αγίου Διονυσίου(St Denis) κοντά στο

Παρίσι, συγκεκριμένα είναι προϊόν των αρχιτεκτονικών γνώσεων του αβά Συζέ

(Suger)6.

Ωστόσο «Ορισμένοι θεωρούν ότι ο γοτθικός ρυθμός είναι μια συνειδητή

δημιουργία του Συζέ (περί το 1081-1151), ηγουμένου του Αγίου Διονυσίου και

κύριου συμβούλου των βασιλιάδων Λουδοβίκου Ϛ' και Λουδοβίκου Ζ'. Ο Συζέ

μας άφησε μια έκθεση της ανοικοδόμησης του ναού του αβαείου του Αγίου

Διονυσίου όπου μέσω της θεώρησης του φωτός εκφράζονται αρχές περί

οικοδομικής, καθώς και περί πνευματικής ανάτασης. Ωστόσο, όπως συμβαίνει

με το καθετί στην ιστορία, ο γοτθικός ρυθμός ήταν προϊόν μιας ιστορικής

εξέλιξης. Ο καθεδρικός της Σανς, που χτίστηκε γύρω στο 1130, και όχι ο ναός

του Αγίου Διονυσίου, είναι το πρωιμότερο ολοκληρωμένο δείγμα γοτθικού 6 Τζ. Αλμπάνη, Εικαστικές Τέχνες στον Μεσαίωνα, o.π. σελ.41-42.

5

ρυθμού. Το οξυκόρυφο τόξο δεν είναι εγχώριο στοιχείο της Ιλ-ντε-Φρανς (της

περιοχής του Παρισιού), αλλά δάνειο από τους μουσουλμάνους.

Μεταφέρθηκε στη Γαλλία από τους Βουργουνδούς, που είχαν πολεμήσει στην

Ισπανία, ενώ οι θόλοι με νευρώσεις εμφανίστηκαν αρχικά στην Αγγλία και

μετά διαδόθηκαν στη Νορμανδία και από εκεί στα εδάφη των Καπετιδών. Οι

τοίχοι των αγγλικών και νορμανδικών ναών συνέχισαν να είναι τόσο χοντροί

που δεν χρειάστηκε να εφαρμοστούν οι νέες τεχνικές για την ελάφρυνση του

βάρους τους, οι οποίες έτσι έφτασαν στην πληρέστερη ανάπτυξή τους στην

Ιλ-ντε-Φρανς»7.

Οι αρχιτεκτονικές καινοτομίες του γοτθικού ρυθμού εντοπίζονται στα εξής: το

σταυροθόλιο με νευρώσεις, θόλοι με διαγώνιες νευρώσεις οι οποίες τέμνονται

μεταξύ τους με αποτέλεσμα την ομαλότερη κατανομή του βάρους της

οικοδομήματος στην εξωτερική και εσωτερική τοιχοποιία. Το σύστημα των

οξύκορφων τόξων το οποίο επιτρέπει τη δημιουργία υψηλότερου κτιρίου. Οι

αντηρίδες ή «επίστεγες», υποστυλώματα πακτωμένα στο έδαφος συνήθως

στην εξωτερική περίμετρο του ιερού αποσβένουν τις φυγόκεντρες τάσεις του

κυκλικού σχήματος του ιερού. Το ορατό αποτέλεσμα των συγκεκριμένων

καινοτομιών ήταν η κατασκευή λεπτότερων τοίχων άρα κομψότερων ναών

διακοσμημένων με υαλογραφήματα (vitraux), ικανοποιώντας την αισθητική και

θρησκευτική επιθυμία για περισσότερο φώς8.

Η στροφή προς την Αρχαιότητα (Ελληνική και Ρωμαϊκή) αρχίζοντας από τα

γράμματα μέχρι την αρχιτεκτονική έδωσε στους αρχιτέκτονες τις ειδικές

γνώσεις και την ιδιαίτερη κλασική παιδεία για την αναγεννησιακού ρυθμού

αρχιτεκτονική. Επισημαίνεται ότι ο μορφωμένος αναγεννησιακός άνθρωπος

ήταν άνθρωπος των γραμμάτων και όχι των επιστημών, διέθετε «μεγάλη

επιστημονική πολυμάθεια»9 δηλαδή ήταν παράλληλα ποιητής, ζωγράφος, είχε

γνώσεις αρχιτεκτονικής και ιατρικής (πρβλ Leonardo da Vinci, Leon Battista

Alberti ), οπότε ο αρχιτέκτονας επιδίωκε να υλοποιήσει πρότυπα ομορφιάς και

αρμονίας. Η θεματολογία της ζωγραφικής και γλυπτικής δεν είναι αμιγώς

θρησκευτική όπως την μεσαιωνική περίοδο, είναι εμπλουτισμένη με

7 D. Nicholas, H εξέλιξη του Μεσαιωνικού Κόσμου, Κοινωνία, Διακυβέρνηση και Σκέψη στην Ευρώπη, 312-1500, μτφρ Μ. Τζιαντζή (Αγγλικά), Εκδόσεις Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1999, σελ. 284-285.8 Τζ. Αλμπάνη, Εικαστικές Τέχνες στον Μεσαίωνα, o.π. σελ.42.9 D. Nicholas, H εξέλιξη του Μεσαιωνικού Κόσμου, ο.π., σελ. 387.

6

παγανιστικά στοιχεία. Οι καλλιτέχνες υλοποιούσαν τις παραγγελίες των

εύπορων αστών με τη χρήση πολύτιμων υλικών, όπως χρυσό, ασήμι και

πολύτιμους λίθους, υλικά με δύσκολη επεξεργασία όπως ο μπρούντζος και

χρήση εξαιρετικής ποιότητας μαρμάρου το οποίο αφθονούσε στην ιταλική

χερσόνησο.

Παρεκκλήσι Scrovegni

To ομώνυμο παρεκκλήσι (εικόνα 1) στην Πάδοβα εντάσσεται στην ύστερη

μεσαιωνική περίοδο παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον λόγω των

τοιχογραφιών του τοσκανού ζωγράφου Giotto di Bondonne. Ο περιβάλλων

χώρος ήταν ρωμαϊκή Αρένα και ανήκε στον Manfredo Dalesmanini, στην

συνέχεια αγοράστηκε από τον Enrico Scrovegni10 γιό του τοκογλύφου

Riginaldo Scrovegni, o οποίος για εξιλεωθεί από την κόλαση των αναμνήσεων

έκτισε το παρεκκλήσι το οποίο προσφέρει ο μαύρος υπηρέτής του στους

Αρχαγγέλους (εικόνα 2).

Ο τοίχος της εισόδου περιέχει αναπαράσταση της Δευτέρας Παρουσίας, η

οροφή είναι διακοσμημένη με χρυσά άστρα και στηθάρια του Χριστού και των

τεσσάρων Ευαγγελιστών(εικόνα 3). Στην Αγία Τράπεζα του παρεκκλησιού

υπάρχει το ταφικό μνημείο του Enrico Scrovegni (εικόνα 4) και αγάλματα της

Παναγίας με το Χριστό και αγγέλους, έργα του γλύπτη Giovanni Pisano. Στο

επάνω μέρος του τυμπάνου απεικονίζεται ένθρονος ο Θεός πλαισιωμένος

από αγγέλους (εικόνα 5) ενώ οι πλευρές απεικονίζουν σκηνές από τον

Ευαγγελισμό της Θεοτόκου (εικόνες 6 και 7). Η εικόνα 8 ταξινομεί τη

θεματολογία των επιπέδων με σκηνές από το βίο του Ιωακείμ, της Μαρίας και

του Ιησού11. Στο κάτω διάζωμα προσωποποιούνται στο βόρειο τείχος οι επτά

αρετές και στο νότιο τα επτά αμαρτήματα (εικόνα 9).

Ο Τζιότο μπορεί να χαρακτηριστεί μοντέρνος ζωγράφος για την εποχή του

διότι οι μορφές που εμπνεύστηκε έχουν απομακρυνθεί από την μεσαιωνική

αντίληψη που ήθελε τις μορφές, ειδικά στη γλυπτική, υπερβατικές πέρα από

10Ministeroper i Beni e le Attiviτà Culturali http://www.giottoagliscrovegni.it/eng/monum/storia.htm11 1-6 η ζωή του Ιωακείμ και της Αννας, 7-14 η ζωή της Μαρίας, 15-26 η ζωή του Χριστού, 27-38 Τα Άγια Πάθη, 39 η Δευτέρα Παρουσία, 40-53 οι αρετές και οι κακίες.

7

το χρόνο, στα πρόσωπα διαφαίνονται οι συναισθητικές τους διαθέσεις και

έδωσε φυσικότητα στις κινήσεις τους.

Στην Αποκαθήλωση (εικόνα 10) τα θλιμμένα πρόσωπα στρέφονται στο

κεντρικό αντικείμενο το οποίο ο Χριστός, ένας λόφος στο βάθος φωτίζεται με

τέτοιο τρόπο που να κατευθύνει το βλέμμα του θεατή προς το ίδιο σημείο, ενώ

άγγελοι από ψηλά θρηνούν για το θάνατό του. Παρατηρούμε ότι οι μορφές

απεικονίζονται σε πρώτο επίπεδο και η τρισδιάστατη αίσθηση δημιουργείται

πρωτίστως από τον τρόπο τοποθέτησης των μορφών, των χρωμάτων και της

φωτοσκίασης και λιγότερο από την απεικόνιση του τοπίου12. Οι νωπογραφίες

(frescos) του παρεκκλησίου Scrovegni, γεμάτες από μορφολογικές

καινοτομίες, με την αξιοποίηση των χρωματικών τόνων, με την αυστηρότητα

και καθαρότητα των γραμμών δείχνουν να καταλαμβάνουν θέση σε ένα

πραγματικό κόσμο και περνάνε από το συμβολισμό στην αφήγηση.

Παρεκκλήσι Pazzi

Το 1429 ο τραπεζίτης και αρχηγός του κόμματος των Γουέλφων13 Andrea

Pazzi ανέθεσε την οικοδόμηση του ομώνυμου παρεκκλησιού (εικόνα 11)

στον αρχιτέκτονα Fillipo Brunelleschi (εικόνα 12). Η κατασκευή ολοκληρώθηκε

το 1469, είκοσι χρόνια μετά το θάνατο του Brunelleschi από τους Michelozzo

di Bartolomeo (εικόνα 13) και Guliano da Maiano (εικόνα 14), οι οποίοι

πιθανόν πρόσθεσαν την περίστυλο στοά (logia) (εικόνα 15). Το παρεκκλήσι

βρίσκεται δίπλα στην εκκλησία του τάγματος των Φραγκισκανών Santa Croce

(Τίμιος Σταυρός) στη Φλωρεντία και είναι χώρος ταφής επιφανών ανδρών

όπως ο Μιχαήλ Άγγελος, ο Δάντης, ο Μακιαβέλι, ο Ροσίνι κ.ά..

Ο Brunelleschi σε αρμονία με το αναγεννησιακό πνεύμα το οποίο αναβίωσε

τις τέχνες και τα γράμματα κάτω από την ισχυρή επίδραση των κλασικών

προτύπων, υιοθέτησε στοιχεία της αρχιτεκτονικής της κλασσικής και ρωμαϊκής

Αρχαιότητας. Οι κίονες στην είσοδο κάνουν την κλασσικού ρυθμού

τεχνοτροπία άμεσα αντιληπτή (εικόνα 16). Η εικόνα 17 περιέχει σχεδιάγραμμα

του παρεκκλησιού. Αριστερά και δεξιά της κεντρικής πλατείας του ναού

12 Τζ. Αλμπάνη, Εικαστικές Τέχνες στον Μεσαίωνα, o.π. σελ.58

13 Εξιταλισμένη απόδοση του γερμανικού Welf, oικογένεια Δουκών της Βαυαρίας, με οποία το ιταλικό αστικό κόμμα, υποστηρικτής του Πάπα, βρισκόταν σε διαρκή διαμάχη με το κόμμα των Γιβελίνων, οπαδών του αυτοκράτορα Φρειδερίκου Β΄, προπύργιο των Γουέλφων ήταν η Τοσκάνη.

8

υπάρχουν δύο ορθογώνιοι χώροι με πλάτος το μισό της πλατείας, οι

αντίστοιχοι αναπαριστούν τον ουρανό της Φλωρεντίας (εικόνες 18 & 19).

Μικρότερη πλατεία προεξέχει από το κέντρο σχηματίζοντας μία αψίδα, πάνω

από αυτήν υπάρχει μικρός θόλος (εικόνες 20 & 21). Οι θόλοι στηρίζονται σε

σφαιρικά τρίγωνα14. Ο κεντρικός θόλος με τους δώδεκα φεγγίτες (πρβλ 12

Απόστολοι) και το κεντρικό φεγγίτη είναι διακοσμημένη με τοπική

σκουρόχρωμη πέτρα (pietra serena). Στο εσωτερικό των σφαιρικών τριγώνων

είναι ζωγραφισμένες, πιθανόν από τον Luca della Robbia, οι μορφές των

τεσσάρων Ευαγγελιστών (εικόνες 24) και το οικόσημο των Pazzi. Στον θριγκό

υπάρχουν οι μορφές των Αγίων Ανδρέα, Ματθαίου και Συμεών από τερακότα

(εικόνα 25).

Παρατηρούμε ότι ο Brunelleschi υλοποίησε με επιτυχία τις γνώσεις του στη

στερεομετρία και στο μαθηματικό σύστημα των αναλογιών και απέρριψε την

γοτθικού τύπου διακόσμηση εφαρμόζοντας τις αρχές της συμμετρίας,

αρμονίας και ισορροπίας οι οποίες πηγάζουν από τους κλασσικούς και

ρωμαϊκούς χρόνους.

Τεχνοτροπία –νωπογραφία

Η τεχνική της νωπογραφίας (ιταλ. buon - fresco ή afresco) στην εντοίχια

ζωγραφική είναι κληρονομιά της αρχαιότητας στους Βυζαντινούς η οποία είχε

ευρεία διάδοση στην διάρκεια του Μεσαίωνα και τελειοποιήθηκε κατά την

ιταλική Αναγέννηση. Παρόλο που ο άσπρος ασβέστης περιορίζει τη

χρωματική παλέτα το ασβεστοκονίαμα, το οποίο είναι μείγμα άμμου από

ποτάμι, σβησμένου ασβέστη αναμειγμένων με νερό προσδίδει μοναδικά

χαρακτηριστικά στη ζωγραφική σύνθεση. Το υπόστρωμα του

ασβεστοκονιάματος χρησιμεύει για την δημιουργία του προσχεδίου με την

χρήση του ανθίβολου: διάτρητου στα περιγράμματα σχεδίου, στο οποίο

έριχναν τριμμένο κάρβουνο, η ονομασία του υποστρώματος είναι arricio. Το

δεύτερο στρώμα ήταν με τα ίδια υλικά αλλά λεπτότερο, όσο είναι ακόμα νωπό

ζωγραφιζόταν όσο τμήμα ήταν σε θέση ο ζωγράφος να διεκπεραιώσει, το

λεγόμενο giornatte. H διείσδυση του χρώματος στο νωπό σοβά στη διάρκεια

14 Σφαιρικό τρίγωνο είναι ένα τρίγωνο πάνω στην επιφάνεια της σφαίρας με πλευρές τόξα μέγιστων κύκλων, μικρότερα από ημικύκλια.

9

του στεγνώματός πετυχαίνει μοναδική αντοχή στο χρόνο και υψηλή ποιότητα

της απεικόνισης διότι κρυσταλοποιείται. Το υπόλοιπο τμήμα της σύνθεσης

που δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει ο ζωγράφος στη διάρκεια της ημέρας

παρέμενε ως μοτίβο στο πρώτο υπόστρωμα οπότε ήταν σε θέση να συνεχίσει

την ζωγραφική με την απαραίτητη ταχύτητα.

M ουσική στην Μεσαιωνική Ευρώπη – Μοτέτο

Την περίοδο του μεσαίωνα (5ος – 9ος αιων.) η χριστιανική λειτουργία της

δυτικής Ευρώπης γραμμένη σε λατινική γλώσσα ήταν μία συγκεκριμένη

μελωδία η οποία τραγουδιόταν από ένα ή περισσότερα άτομα (μονοφωνική

μουσική) και ονομάστηκαν Γρηγοριανά μέλη από τον πάπα Γρηγόριο το Μέγα. 15.

Τo μοτέτο [ιταλικά motteto εκ το λατινικού ρήματος movere(=κινώ), γαλλικά

motet εκ του γαλλικού ουσιαστικού motet(=λέξη)] είναι η κυριότερη

πολυφωνική μουσική του Μεσαίωνα και έχει σχέση με ένα μικρό κείμενο το

οποίο ενσωματώνεται στο δίφωνο ή τρίφωνο φωνητικό υπόβαθρο. Το

φωνητικό υπόβαθρο εμπεριέχει βοκαλισμό, δηλαδή οι ερμηνευτές εκφέρουν

ένα φωνήεν με διαφορετική τονική κλίμακα.

Το μοτέτο είναι προϊόν εξέλιξης προγενέστερων ειδών μουσικής(organum)

που ερμηνεύτηκαν αρχικά στην σχολή της Παναγίας των Παρισίων (Notre

Dame)

Στην διάρκεια το όψιμου Μεσαίωνα η Ιταλοί δεν ακολούθησαν την περίπλοκη

πολυφωνία της γαλλικής σχολής. Στη διάρκεια του trecento (14ος αιώνας)

εμφανίστηκε η Ars Nova (=Nέα Τεχνική)16, η οποία δια μέσου της

αριστοτελικής σκέψης που επαναπροσδιορίστηκε από την χριστιανική

φιλοσοφία του Θωμά Ακινάτη17.Όσον αφορά το μοτέτο αναδεικνύεται μουσικό

είδος υψηλής μουσικής και ποιητικής σύνθεσης και γίνεται ισορυθμικό δηλαδή

ο ρυθμός και η μελωδία επαναλαμβάνονται συνεχώς.

15 Ν. Μαμαής, Η μουσική στην Ευρώπη, , Ε.Α.Π., Πάτρα, Β΄ Έκδοση 2008,σελ. 24.16 Από το ομώνυμο έργο του Phillipe de Vitry17 «Ο προσωπικός Θεός των χριστιανών εμφύτευσε την ελεύθερη βούληση στον άνθρωπο, ο οποίοςμπορεί να επιλέξει το αν θα ασκήσει αυτή τη βούληση σύμφωνα με το σχέδιο του Θεού».

10

Μόνο τρία μοτέτα αποδίδονται εξακριβωμένα στον Marchetto da Padova διότι

αναγράφεται το όνομα του στο χειρόγραφο. Το μοτέτο με τίτλο Ave Regina

celorum / Mater innocencie / Ite missa est18 θεωρείται ότι ερμηνεύτηκε για

πρώτη φορά στις 25/3/1305 στα εγκαίνια του παρεκκλησιού Scrovegni.

Συμπέρασμα – Επίλογος

Η απλοϊκή μελέτη της Μεσαιωνικής περιόδου μας αναδεικνύει την «κακή»

όψη της συγκεκριμένης ιστορικής περιόδου της Δυτικής Ευρώπης. Όμως η

σχολαστικότερη μελέτη αναδεικνύει την έντονη για καλλιτεχνική έκφραση μέσα

από το χώρο της θρησκείας. Η ναοδομία της εποχής αποδεικνύει το υψηλό

επίπεδο πρακτικών γνώσεων.

Η περίοδος της Αναγέννησης, ειδικά στην Ιταλία, ήταν ένα ιδιόρρυθμο

μοντέρνο κίνημα εκείνης της εποχής. Η πολιτειακή και πολιτική ηγεσία

εδραίωσε τη νομιμότητα της εξουσίας ανατρέχοντας στην ιστορία και όχι στο

Θεό. Ορίζοντας προγόνους τους Ρωμαίους και τους Αρχαίους Έλληνες

προέκυψε η ανάκληση της αρχαιότητας μέσα στο πλαίσιο του χριστιανικού

ορθού λόγου. «Η μεσαιωνική περίοδος μπορεί να μην άρχισε με το θάνατο

της Ρώμης, εν τούτοις έληξε με την αναγέννηση της19

18 http://www.youtube.com/watch?v=K90TBfuN5X0

19 D. Nicholas, H εξέλιξη του Μεσαιωνικού Κόσμου, ο.π., σελ. 404.

11

Εικόνα 1, Παρεκκλήσι Scrovegni, Πάδοβα

Εικόνα 2, Enrico Scrovegni

12

Εικόνα 3, Παρεκκλήσιο Scrovegni, θέα προς την είσοδο

Εικόνα 4, Ταφικό μνημείο Enrico Scrovegni

13

Εικόνα 5, Ουράνιος Πατέρας, αψίδα

Εικόνα 6, Αρχάγγελος Γαβριήλ

Εικόνα 7, Παρθένος Μαρία

14

Εικόνα 8, θέση των τοιχογραφιών

Εικόνα 9, Αρετές και αμαρτίες

15

Εικόνα 10, Αποκαθήλωση

Εικόνα 11 Παρεκκλήσι Pazzi

16

Εικόνα 12 Fillipo Brunelleschi

Εικόνα 13 Michellozo di Bartolomeo

17

Εικόνα 14 Guliano da Maiano

Εικόνα 15 Περίστυλος στοά

Εικόνα 16 Λεπτομέρεια από την είσοδο του Παρεκκλησιού

18

Εικόνα 17 Σχεδιάγραμμα του παρεκκλησιού

Εικόνα 18 Αριστερός πλαϊνός θόλος

Εικόνα 19 Δεξιός πλαϊνός θόλος

19

Εικόνα 20 Στοά

Εικόνα 21 Θόλος της στοάς

Εικόνα 22 Κεντρικός θόλος

Εικόνα 23 Φεγγίτες κεντρικού θόλου

20

Εικόνες 24 Οι Ευαγγελιστές και το οικόσημο των Pazzi.

Εικόνα 25

21

Β ι β λ ι ο γ ρ α φ ί α

Ernst Hans-Josef Gombrich, To χρονικό της τέχνης, μτφ Λ. Κάσδαγλη (Αγγλικά),

Μ.Ι.Ε.Τ. Αθήνα, Ανατύπωση 2010.

Mαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα, Ιταλική Αναγέννηση, Τέχνη και Κοινωνία, Τέχνη και

Ιστορία, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2004.

D. Nicholas, H εξέλιξη του Μεσαιωνικού Κόσμου, Κοινωνία, Διακυβέρνηση και

Σκέψη στην Ευρώπη, 312-1500, μτφρ Μ. Τζιαντζή (Αγγλικά), Εκδόσεις Μ.Ι.Ε.Τ.,

Αθήνα 1999.

Η Ιστορία των τεχνών στην Ευρώπη, Τόμοι Α΄, Β΄, Γ΄, Ε.Α.Π., Β΄ Έκδοση ,Πάτρα 2008.

Ι σ τ o σ ε λ ί δ ε ς

http://www.forlinews.it/cappella-degli-scrovegni.html

www.cultorweb.com

http://www.giottoagliscrovegni.it/eng/monum/committenza.htm

http://www.giottoagliscrovegni.it/eng/monum/storia.htm

http://www.museumsinflorence.com/musei/Pazzi_chapel.html

http://renaissance_art.enacademic.com/525/Pazzi_chapel%2C_Santa_Croce

%2C_Florence

http://www.corbisimages.com/

http://www.math.uoa.gr/me/dipl/dipl_giannaraki.pdf (για την παραπομπη νουμ.

14)

http://www.preces-latinae.org/thesaurus/BVM/AveRegina.html

22

http :// www . treccani . it / enciclopedia / marchetto - da - padova _( Dizionario - Biografico )/

http :// greek _ greek . enacademic . com /110795/% CE % BD % CF %89% CF %80% CE % BF % CE

% B 3% CF %81% CE % B 1% CF %86% CE % AF % CE % B 1

http :// dspace . lib . ntua . gr :8080/ bitstream /123456789/7798/3/ ntoutsisi _ creta . pdf

23

24