А Л И Й Л А Н Ы У. Б.

КЪАРАЧАЙ-ЧЕРКЕС КИТАЕ ИЗДАТЕЛЬСТВО

ЧЕРКЕССК—1961

КЪАРАЧАИТИЛ

ГРАММАТИКА БЛА ТЮЗ ДЖАЗЫУ

БАШЛАННЪАН ШКОЛГЪА УЧЕБНИК ЮЧЮНЧЮ КЛАСС

АЛИЙЛАНЫ У. Б.

КЪАРАЧАЙ ТИЛГРАММАТИКА БЛА ТЮЗ ДЖАЗЫУ

БАШЛАННЪАН ШКОЛГЪА УЧЕБНИК ЮЧЮНЧЮ КЛАСС

Къарачай-Черкес облоно бегитгенди

экинчи ЧЫКЪГЪАНЫ

КЪАРАЧАЙ-ЧЕРКЕС КИТАБ ИЗДАТЕЛЬСТВО Ч е р к е с с к — 1 9 6 1

У. Б. АЛИЕВ

о

КАРАЧАЕВСКИМ ЯЗЫК

ГРАММАТИКА И ПРАВОПИСАНИЕ

УЧЕБНИК ДЛЯ 3 КЛАССА НАЧАЛЬНОЙ ШКОЛЫ

У т в е р ж д ё н Карачаево-Черкесским облоно

тКаовчаево-Черкесская1 ОБ Л

Б И Б Л И О Т Е К А

2V р - \ 0 1 - $

КАРАЧАЕВО-ЧЕРКЕССКОЕ КНИЖНОЕ ИЗДАТЕЛЬСТВО Ч е р к е с с к — 1 9 6 1

КОММУНИСТ и ш и ю ч ю н

ПАРТИЯНЫ КЮРЕШГЕ

ХАЗЫР б о л !г— “

Баз пионер сёз бергенбиз Къралыбызгъа тьшыншлы болургъа.Ленинча хаман да кемсиз Къралыбызны сюйюб турургъа.

(С. М и х а л к ов).

§ 1. Таушла бла харифле.

Бизни джуртубуз уллуду. Аны бир къыйырында кюн бата тургъан заыанда, бир къыйырында кюн тиеди.Бир къыйырын­да эртден бла эртде адамла ишге чыкъгъан заманда, бир къыйырында ишден бошайдыла, джукъларгъа джатадыла.

Кёбдю джуртубузну байлыгъы. Джуртубузну ичинде неси да барды: темири, ташкёмюрю, агъачы, сууу, тауу, тюзю кёбдю.

Джуртубузну байлыгъыны иеси аны ичинде джашагъан уруннъан адамыды.

1 иш. Бу хапарчыкъны окъугъуз. Айырылыб джазылгъан сёзледе ачыкъ таушланы табыгъыз.

2 иш. Биринчи ишде айырылгъан ачыкъ таушланы алфавит джорукъгъа салыб джазыгъыз.

Алфавит толу болур ючюн, джетмеген харифлени табыб джазыгъыз.

Таушланы танытхан белгилеге х а р и ф л е дейдиле. Харифлени атлары барды. Ала бир белгили джорукъда айтыладыла. Ол джорукъгъа а л ф а ви т дейдиле.

3 иш . Бу тюбюндеги алфавитни харифлерини атларын тюз окъугъуз.

Аа Б б В в Г г Г ъ г ъ Д д Е е Ё ё Ж жа бэ вэ г э г ъ а д э е ё ж э

4

Д ж д ж З з И и Йй Кк К ъ к ъ ЛлД Ж 9 3 Э и къысха и к а к ъ а э л ь

Мм Н н Н Ъ н ъ О о П п Р р С к Т тэ м эн э н ъ 0 п э э р э с т э

У у У у Ф ф Хх Цц Ч Ч Ш Ш

у къысха у э ф х а ц э ч е ш а

Щ щ Ъ ъ Ы ы Ьь Э э Ю ю Я якъаты

1Ц 3 белги ы джумушакъбелги “ ю я

Ачыкъ таушла сегиздиле: а, ё, и, о, у, ы, э, ю.Ачыкъ харифле ондула: а, е ,и , ё, о, у, ы, э, ю, я .Къысыкъ таушланы къысыкъ харифле кёргюзедиле. Ала <

джыйырма тёртдюле: б, в, г, гъ, д, ж , дж , з , й, к , къ, л , м , н , нъ, п, р , с, т , ф, х , ц, н, ш, щ; джарым таушлу харифле экидиле: й, у ; ъ бла ъ харифле таушну кёргюзмейдиле.

4 иш . Бу сёзлени алфавит джорукъ бла джазыгъыз.Нарат, эмен, ящик, къар, кырдык, аш, ат, ындыр, илипин,

ёгюз, юркек, ун, гебенек, дарман, журнал, джигит, заукъ, лам­па, мамукъ, парта, рама, суукъ, тырнакъ, фонарь, хычын.

5 иш . Бу сёзлени алфавит джорукъ бла джазыгъыз.Кертме, эрик, алма, наныкъ, джилек, гургум, мандалакъ,

ишгилди, зыка, турма, къудору, ётмек, юлгю, ичеги, орун- дукъ, улакъ, булбул, вокзал, дюрю, журнал, джумуртха, за- ман, кёмюк, линейка, нал, пил, Рамазан, стол, Финляндия, чач, цирк, халал.

6 иш. Бу тюбюнде сёзлени джазыгъыз. Аланы хар бири ненча тауш бла ненча харифден къуралгъанын айтыгъыз.

Таякъ, туякъ, чоюн, къоюн, боюн, союлгъан, боялгъан.7 иш . Классда сохдаланы тукъумларын алфавит джорукъ-

да джазыгъыз.8 иш . Сизни элде джашагъан 20 адамны тукъумун алфавит

бла джазыгъыз.5

§ 2. Сёзню тизгинден тизгиннъе кёчюрюу.

9 иш . Бу хапарчыкъны сёзлерин бёлюб джазыгъыз.

НАНЫКЪ.

Атам мени ат артына миндириб, наныкъ джыяргъа элтген эди. Биз ары джетгенде, атам атха кишен салгъан эди.

Ат кырдыкга къадалгъан эди. Мен тёгерегиме наныкъ кёрюрмю эдим деб къарай эдим, алай'а джукъ кёрюнмей эди.

Атам наныкъны айюле ашаб бошагъан кёреме деб къор- къутхан эди. Алай болгъанлыкъгъа кёкенлени ичинде ауб тургъан бир наз терекни юсю бла ётюб къарагъаныбызда, наныкъма деген бизни сакълаб тургъанын кёрген эдик. Атам бла мен ол кюн бек кёб наныкъ джыйгъан эдик.

Сёзню тизгинден тизгиннъе бёлюмле бла кёчюредиле:те-ре-зе, на-ныкъ, та-якъ. Бир ачыкъ харифден бол-гъан бёлюмню не кёчюрюрге, не тизгинде къояргъаболмайды: хау-а, а-там. %

10 иш. Бу сёзлени джазыгъыз. Аланы ичлеринде тизгинден тизгиннъе кёчюрюрге болгъанла бла болмагъанланы бир-бир- леринден айырыб джазыгъыз.

Ата, ана, эгеч, къочхар, къозу, оракъ, алаша, ёгюз, эркеч, джилек, къарнаш, къаракъаш, къаракёз, таула, джайлыкъла.

11 иш. Бу сёзлени, джазылмай къалгъан харифлерин та- быб сала, джазыгъыз.

Кита...ы, къона...ы, биле...и, тиле...и, челе...и, тара...ы, къарма...ы, тю...ю, къуру...у.

12 иш. Джазгъан сёзлеригизни не? деген соруугъа джу- аб этерча тюрлендириб джазыгъыз да аланы ахырларында ту- накы тауш къайсы болгъанын сынагъыз.

13 иш. Бу сёзлени, джетишмеген ачыкъ харифлерин табыб сала, джазыгъыз.

Токъл...ч...гъ...б...з, къоз...ч...гъ...б...з, тюлкюч...г...б...з, улакъч...гъ...б...з, эчгич...кл...р...б...з.

14 uui. Бу сёзлени, джетишмеген харифлерин сала, джа­зыгъыз.

Кырды..., къырды..., танъ...а, тенъ...е, гырмы..., къ...йрукъ, буйр...къ, байра..., кенъ...ш, баш...а, тюб...е, сют...е.

§ 3. Зынъырдаукъ къысыкъ таушла бла санъырау къысыкъ таушла.

15 иш. Зынъырдаукъ эмда санъырау къысыкъ таушланы эсде тутугъуз.

Зынъырдаукъла: б, в, г, гъ, д, ж . дж , з, л , м , н, н ъ ,р . Санъырау-ла: п, ф, к , къ, т , ш, ч, с, х , и,, щ.К, къ деген таушла эки ачыкъ таушну арасында келселе, к г-гъа, къ гз-гъа айланадыла: терек—тереги,, къалакъ — къалагъы.

16 иш . Бу сёзлени окъугъуз да джетмеген харифлерин та- 45ыб сала, джазыгъыз.

Билек—биле...и, тилек—тиле...и, сенек —сене...и, къармакъ— къарма...ы, садакъ—сада...ы, Махмут—Махму...у, Магомет— Магоме...и, бёрк—бёр...ю, керек—кере...и, саб—са...ы, къаб— къа...ы.

§ 4. Эки джазылгъан къысыкъ таушла.

17 иш . Бу хапарчыкъны окъуб, бир-бири къатында эки ха- рифли сёзлени джазыгъыз.

Къыш биз келлик джолну къар басхан эди. Атам менитон- нъа чёргеген эди да, мен да суукъ болмай, юйге келген эдим. Амма мени кёрюб, бек къуаннъан эди. Мен амманы бек сюеме. Амма меннъе бир джассы белибау берген эди. Ол белибауну мен тенъиме кёргюзген эдим. Ол мени кесине тенънъе терге- мей, белибауума кюлюб къойгъан эди.

18 иш . Бу сёзлени джетмеген харифлерин сала, джазы­гъыз.

Тон—тон...у, тенъ—тенъ...е, кел—кел...ик, келин—кедин...и, •атам—атам...ы? башым—башым...ы?

7

Сёзню тизгинден тизгиннъе кёчюрген заманда бир-бири къатында джазылгъан эки бирча харифни бири бир тиз- гинде къалады, бири да башха тизгиннъе кёчеди:ал<—ма, тенъ-нъе, кенъ-нъе, къыб-ба.

§ 5. Айтым.

19 иш. Бу хапарны магъанасына кёре ат табыгъыз. Ол ха- пар ненча айтымдан къуралгъанын санагъыз. Эки сёзден къуралгъан айтымланы тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

Бичен джыйылпьанды. Малла къыш орунларына джараш- хандыла. Сабийле китабларын къолларына алгъандыла. Школ- лада окъуу башланнъанды. Терекле саргъалгъандыла. Джел урады. Чапракъла джерге агъадыла. Колхозчула алма, кертме джыядыла. Су^ла таркъайгъандыла. Айю дугъумдан тоймайды. Чынар терекледен чынарла джерге агъадыла. Колхозчула чы- нар джыядыла. Джаныуарла къышларына азыкъ джыядыла.

•Толу муратны берген бир неда талай сёзге ай т ы м

дейдиле.Айтым уллухариф бла джазылыб башланады, сёз ючюн:

Къыш келди. Кечеле узун болдула.

20 иш. Хапарны окъугъуз, сора алгъын эки сёзлю айтым­ланы, аны ызындан юч сёзлю айтымланы, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

Д Ж Е Р .

Джерни юсю бек ариуду. Джерни хар бир заты сюйюм- людю. Джаум джа^ады. Ханс битеди. Таула, тюзле ариу кёк кийимле киедиле. Кюз джерни юсю къолан болады. Таула, тюзле сары кийим киедиле. Хауа бичен ийисден толады. Алы- сында каскала джырлайдыла. Къыш къар джауады. Джерни юсю акъ болады. Суула бузлайдыла. Джаныуарла уяларына джыйыладыла. Джаз кюн узуннъа айланады. Къар эрийди. Суу­ла буздан ычхынадыла. Джерни юсю къолан болады. Тау джалпакъла кёгередиле. Тюзледе сабан сюредиле.

Хапарла айтымладан, айтымла сёзледен къураладыла. ||8

21 иш . Алгъын экишер сёзлю тёрт айтым, сора ючюшер сёз- лю юч айтым, андан сора тёртюшер сёзлю эки айтым къураб, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

2 2 иш . Бу хапарчыкъда сору^ланы орунларына керекли сёз­лени табыб сала, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

( Н е ? ) келди. Кгоз ( н е э т д и ? ) .( Н е ? ) джауду. Къар (не э т д и ? ) .( Н е ? ) урду. Джел (не э т д и ? ) .( Н е ? ) бузлады. Суу ( н е э т д и ? ) .( Н е л е ? ) акъдыла. Чапракъла ( н е э т д и л е ?).

§ 6. Хапарлаучу айтым.

Къыш кетди. Джаз келди. Кечеле къысха болдула. Кюнле созулдула. Урлукъ аты£ башланды.

Соруула:Былайда ненча айтым барды?Биринчи айтымда нени юсюнден айтылады? йкинчиде уа?'

Хар айтымны ахырында не белги салыннъанды?

Бир ватны юсюнден хапар берген айтымгъа х а п а р л а у ­чу айт ы м дейдиле.

Хапарлаучу айтымны аягъына точка (.) салынады.

23 иш . Хапарны тетрадларыгъызгъа джазыгъыз. Айтымла- ны аякъларына точкала салыгъыз.

БЁРЮЛЕ.

Бизни акга агъашчы эди бир джолда ол чегетни ичи бла юйге келе тургъанлай къаранъы болгъанды ол бёрюлени улу- гъанларын эшитгенди бёрюлени джуукъ келгенлерин билиб, те- рекге миннъенди бёрюле терекни тёгерегин алгъандыла акга танъ атхынчы терекден тюшмегенди танъ атханында бёрюле чачы- лыб кетгендиле акга да терекден тюшгенди.

24 иш. Соруулагъа хапарлаучу айтымла бла джуаб беригиз»Усдаз не этеди? Врач не этеди?Сохда не этеди? Темирчи не этеди?

У>

§ 7. Соруучу айтым.

Соруучу болгъан айтымгъа соруучу а й т ы м дейдиле. Соруучу айтымны аягъында соруу белги (?) салынады. Къайсы китабны окъуйса?

25 иш. Бу хапарны окъугъуз, соруучу айтымларын табы- гъыз.

Г Ё З Е Т Ч И Ч И КЛ Е.СуУ джагъасында от тютюнлей эди. Отну къатында кече

атланы кютген джашчыкъла тёгереклешиб олтура эдиле.— Бу неди?—деб джашчыкъланы бири сорду.— Ол къанатлыланы учуб баргъан таушларыды.— Ала учуб къайры барадыла?— Къыш болмагъан джылы джерлеге барадыла.— Аллай джер боламыды?— Аллай джерле кёбдюле.— Ол джерле былайдан узакъмыдыла?— Узакъдыла.

26 иш. Бу айтымланы тетрадларыгъызгъа джазыгъыз, ахыр- ларына керекли белгилени салыгъыз.

— Къайдан келесе— Учкуландан— Къайда ишлейсе— Совхозда— Къайры бараса— Алчыланы джыйылыуларына— Джыйылыу къайда боллукъду— Къарачай шахарда

§ 8. Кёлтюртюучю айтымла.

27 иш. Бу айтымланы окъугъуз. Аланы аякъларында не 'белгиле болгъанларын эслегиз.

Джашасын дунияны барында миллетлени къарнаш шохлугъу! Коммунист партияны байрагъыны тюбюнде джанъы хорлам- лагъа!

Тилейме, къайытмай кетмегиз!

10

Тилек, буйрукъ, алгъыш халда айтылгъан айтымгъак ёл т ю р т ю у ч ю а й т ы м дейдиле.

Кёлтюртюучю айтымны аягъында кёлтюртюучю белги(!) салынады.

28 иш . Тетрадларыгъызгъа джазыгъыз, кёлтюртюучю айтым­ланы аякъларында кёлтюртюучю белгилени салыгъыз.

Джаммот элни аллына чыкъды, джюреги къуанчдан толуб къычырды:

— Тынчлыкъ ючюн кюрешген совет халкъ джашасын ду- нияда тынчлыкъ болсун барыбыз тынчлыкъ ючюн кюрешеик тынчлыкъны къаласы Совет кърал джашасын

Бары разы болуб:— Кючюбюзню аямазбыз,—дедиле.

29 иш. Тетрадларыгъызгъа джазыгъыз, кесгин окъугъуз.Пионерле, Коммунист партияны иши ючюн кюреширге хазыр

болугъуз!Биригиб ишлегиз! Къыйын ишден къоркъмагъыз! Хаман

алгъа барыгъыз!

§ 9. Айтымны башчысы бла хапарчысы.

30 иш. Бу айтымланы тетрадларыгъызгъа джазыгъыз. Ай­тымланы не? неле?№ге.н сору^лагъа джуаб болгъан сёзлерини тюблерине тюз сыз, не этеди? не боллукъду? не этерикди? деген сору^лагъа джуаб болгъан сёзлени тюблерине уа къы- иъыр сыз тартыгъыз.

Джаумла джауадыла.Джер джибийди. Сыртлыкъла саргъаладыла. Къарылгъачла кетедиле. Кюн къысхаргъанды. Сыртлыкъла агъаргъандыла. Суула бузлагъандыла. Чанала джырылдайдыла.

Къар эрийди. Сыртлыкъла кёгередиле. Кюн къыздырады. Къарылгъач къайытады. Кюн кюйдюреди. Кёгетле бишедиле. Малла семиредиле. Будайла бишедиле.

31 иш . Атны, къайыкъны, аэропланны юслеринден бирер айтым къурагъыз да тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

И

Айтымда не? неле? ким? ким ле? ними? неси? деген сору^лагъа джуаб берген сёзлеге баш чы дейдиле.

Айтымда не этеди? не болады? не болду? не бол- лукъду? не этерикди? деген соруулагъа джуаб берген сёзлеге х а п а р ч ы дейдиле.

32 иш . Точкаланы орунларына керекли сёзню табыб, айтым- ланы тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

... согъады. ... джырлайды. ... ойнайды. ... чабады. ... джор- тады. ... кишнейди. ... ёкюреди. ... макъырады. ... улуйду. ...сыз- гъырады. ... сюйреледи. ... джюзеди. ... учады. ... джанады. ... шууулдайды. ... мурулдайды. ... хурулдайды.

33 иш. Точкаланы орунларына не сёзле керекдиле (баш- чымы, хапарчымы?), аны табыб джарашдыра, тетрадлары­гъызгъа джазыгъыз.

Джауум ... . Суу ... . Джел ... . Ат ... . Къулдкъ ... . Кёк ... . Къар ... . Ай ... . Шкок ... . Къой ... . Ийнек ... .

34 иш . Точкаланы орунларына керекли кесекчиклени къо- шуб, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

Чыпчыкъла джырлайды... . Суу\.. шууулдайдыла. Терекле чайкъалады... . Сыртлыкъла кёгергенди.... Кёгет... бишгендиле. Бичен... джыйылгъандыла. Малла джарашханды... . Къойла къыркъылгъанды... .

Айтымны хапарчысы бла башчысы бир-бирлерине та- гъылыб, бир-бирлери бла келишиб айтыладыла.

35 иш . Кесигиз айтымла къураб, тетрадларыгъызгъа джа­зыгъыз. Башчыланы тюблерин тартыгъыз.

§ 10. Айтымда айгъакълаучу сёзле.36 иш . Айтымланы окъугъуз, юч сёзлю айтымланы те­

традларыгъызгъа джазыгъыз. Башчы бла хапарчыны табыгъыз. Ол экисинден къалгъан сёзлени тюблерин тартыгъыз.Кюн тийди.Джарыкъ кюн тийди. Адамла къобдула. Адамла эртде къобдула. Къонъура^ къагъылды.

Осман окъуйду.Хызыр джазады.Осман дерсин окъуйду. Хызыр письмо джазады. Джел урду.

12

.Дерсге къонъурау къагъылды. Булутла басдыла.Сохдала чабышдыла. Булутла кёкню басдыла.Сохдала дерсге чабышдыла. Терен къар джауарыкъды.

37 иш . Алгъын юч сёзлю, андан сора тёрт сёзлю айтым­ланы тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

Хасан школгъа джюрюйдю.

Акъбайланы Хасан школгъа джюрюйдю.

Терек чыкъырдаб ауду.Уллу терек чыкъырдаб а у д у . Ийнек бузо^уна ёкюрдю.

Къызыл ийнек бузоуунаёкюрдю.

Текеланы Идрис китабныокъуду.

Харун къошха кетди.

Харун колхоз къошха кетди. Айю дорбунда мурулдады. Къарт айю дорбунда мурул­

дады.

Айтымда башчы бла хапарчыдан къалгъан сёзле не баш- чыны, не хапарчыны магъаналарын ачыкълаб келедиле. Алагъа сансыз членле дейдиле.

38 иш. Бу хапарны окъугъуз, точкаланы орунларына ке- рекли сёзлени къошуб, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

ЧАБАКЪ ТУТДУ.

Джашла ... кетдиле. Ала ... алдыла. Чабакъла ... джашай- дыла. Ала ... ашайдыла. Джашла къармакъланы ... алдыла. Хы- зыр ... тутду. Хасан ... юздю.

Точкаланы орунларына салынныкъ сёзле: къармакъла, ча- бакъгъа, айланмада, къурт, чабакъны, къармагъын, Хызырдан.

39 иш . Точкаланы орунларына керекли сёзлени къоша, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

... къыш тутханды.... кюн болду.... ийнек ёкюреди. ... Мус­са тебсейди. ... Хызыр школдады. ... бригадасы келди. ... учи- телибиз келди. ... баулары джылыды. ... къар джауду, ... суукъ джетди, ... боран этди.

Точкаланы орунларына салынныкъ сёзле: суукъ, джелли, бузоулу, сохда, учитель, колхозиу, бизни, малланы, терен, ачы, кючлю.

13

40 иш . Точкаланы орунларына керекли сёзлени сала, тет­радларыгъызгъа джазыгъыз.

... терек ... битгенди. ... теке урду. ... учители ... кетеди. ... джел ... урду. ... хапар айтады.

Точкаланы орунларына салынныкъ сёзле: алма, ёребаш, Хызырны, школгъа, уллу, кючлю, иги, радио.

41 иш. Кесигиз юч сёзлю, тёрт сёзлю тёртюшер айтым къурагъыз, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

42 иш. Бу хапарны окъугъуз да аны ичинден юч, тёрт сёзлю айтымланы айырыб, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

ТОБ ОЮН.

Сохдала джыйылдыла. Ала сайлашдыла. Оюн' башланды. Бири тобну атды. Бири къалакъ бла къакъды. Тоб кёкге чыкъды. Мусса тобну тутду. Оюн джанъыдан башланды. Хы- зыр тигилди. Осман тобну къакъды. Хызыр къачды. Аны ки­ши уралмады. Осман тобну къакъды. Тоб терсине кетди. Ос­ман ары чабды. Хызыр бери къачды. Идрис тобну тутду. Тоб Хызырны сыртына тийди. Оюн бошалды.

43 иш. Бу хапарны окъугъуз, беш, алты сёзлю айтымланы тетрадларыгъызгъа джазыгъыз, алада башчы бла хапарчыны тюблерин сызыгъыз.

ЭКСКУРСИЯ.

Биз экскурсиягъа бардыкъ. Анда биз кёгет къуртланы кёр- дюк. Кёгет къуртла гитчечикле боладыла. Ала бишген алманы, кертмени, эрикни ашайдыла. Мусса экскурсияда къайын те- рекге минди. Анда ол бир уллу |тоблукъ табды. Къайын те- рекни къуушунда агъач къоянны уясын табдыкъ. Ол ары не табханын да джыйгъан эди. Учитель тоблукъ бла агъач къо­янны юсюнден айтды. Андан биз наз тереклеге бардыкъ. Наз терекле узун субайладыла. Аланы тёббелеринде гагараклары барды. Идрис терекге ёрледи. Ол гылын къушну юркютдю. Гылын къуш кюндюз джукъ кёрмейди. Наз терекледен биз чёртлеуюк тереклеге бардыкъ. Сохдала чёртле^юкле джый- дыла.14

§ 11. Айтым да сёзлени келишиулери.

44 иш . Бу назмуда ненча айтым болгъанын санагъыз. Биринчи айтымда нени юсюнден джазылгъанды, экинчиде, ючюнчюде уа не затланы юсюнден джазылгъанды. Кюнню, сыртланы, ёзенлени, джаныуарланы юсюнден джазылгъан ай­тымланы тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

ЭРТДЕНБЛА.

Кюн чыгъыб, кёлтюрюлюб Чачханды нюрюн таугъа, тюзге.Кёрюнеди бишген будайлай Саргъалыб тургъан сыртда кёзге.Ёзенле, аузла ойнаб джылтырайдыла Чалкъы ызладан толуб.Терек бачхала турадыла Бишген кёгетледен семириб.

Джылкъы, туар, къой, къозу Сюрюу-сюрюу отлайдыла.Кёкде къушла, джерде джаныуарла Ариу чакъны ийнакълайдыла.

45 иш. Бу айтымланы окъугъуз. Эки сёзден къуралгъан айтымлада не? ким? деген сору^лагъа джуаб болгъан сёзлени неле? кимле? деген соруулагъа джуаб болурча этиб джазы­гъыз.

Ёгюз отлайды. Къойла къыркъылдыла. Ат кишнеди. Гылын къуш къычырды. Кюн къысха болады. Терекле чайкъаладыла. Суу шуулдайды. Къаяла гюрюлдейдиле. Къойчу джырлайды. Къобузчула согъадыла. Кёгет агъады. Къанатлыла учадыла.

46 иш . Айтымланы окъугъуз. Точкаланы орунларына ке- •рекли къошакъланы къошуб, экинчи сёз бла келишдире, тетрад­ларыгъызгъа джазыгъыз.

Сохдала келди... . Чыпчыкъла джырлайды... . Колхозчу... ишлейдиле. Къойчу... келдиле. Алмала акъгъанды... . Кертме- ле бишгенди... . Ийнек... сауулгъандыла. Къочхарла багъыл- гъанды... . Мал... айныйдыла. Мен окъуй... . Сен джаза... . Ол ойнай... . Биз джырлады... . Сиз чабды... . Ала тебседи... .

15

47 иш . Эки сёзлю айтымла къураб, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз. Ол айтымланы сёзлерини бир-бирлери бла джараш- ханларын кёргюзген кесекчиклени тюблерин тартыгъыз.

48 иш. Айтымланы окъугъуз. Нени? деген соруутъа джуаб берген сёзлери болгъан айтымланы тетрадларыгъызгъа джазы- гъыв.

Уучу джугъутурну ёлтюрдю. Мен тюнене клубха бардым* Осман Москваны кёргенди. Османны къарнашы Москвада окъуйду. Халкъ колхозну сюйгенди. Колхозда джашау эсги джашаудан игиди, къуанчлыды, хайырлыды. Мен китабны окъудум. Китабда сеирлик хапарла кёбдюле. Ибрай терекни къакъды. Мусса атны джууду. Хасан атны тутду. Анам газет- ни окъуду. Эгешчигим юйню сибирди. Пионерле шынъкъарт къурадыла. Шынъкъартны къатында джомакъ айтхан бекаламат-* ды. Колхозубуз бичен ишлеуню бошады.

49 иш. Нени? нелени? деген сору^лагъа джуаб болурча, точкачыкъланы орунларына керекли кесекчиклени къоша, айтымланы тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

Учител... китабы сеирликд.... Хасан... къарнашы коммунистди. Хызыр... атасы Семенду. Къуш къоян... тутду. Тюлкю... ит джетди. Къозучукъ... бёрю ашаялмады. Мен доска... сюртдюм. Айшат мел... хазырлады. Сабий тоб... бузду. Мен айю... кёр- генме. Анам къой... къыркъды. Атам ийнек... сауду. Мен уполномоченный... кёрдюм. Харун... кичиси Байчорады.

50 иш. Бу айтымланы окъугъуз, точкаланы орунларына керекли кесекчиклени къоша, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

Кавказ... тау .. . уллудула. Т ау . . . къар.. . теренди. Къу- лакъ ... буз. .. уалдыла. Терек.. . бута.. . сынды. Къой.. . къо- з у . .. макъырды. Осман... ата.. . колхозчуду. Идрис... ана.. . къагъытчыды. Айшат... джаш... окъуйду. Ручка... перо... сынды. Байтал.. . т ай . .. къоланды.

51 иш . Нени? нелени? деген соруулагъа джуаб болгъан алтышар айтым табыб, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

52 иш. Бу айтымланы окъугъуз. Н елеге? неге? къайры? деген соруулагъа джуаб берген сёзлери болгъан айтымланы айырыб, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.16

Мурат атха ыинди. Ол къошха кетди. Къошда къойла кёб- дюле. Анда колхозну ючюнчю бригадасы ишлейди. Башлагъа къар джаугъанды. Джай мал джайлыкъгъа чыгъады. Таулада чибин болмайды. Мосьсвадан колхозгъа библиотека келди. Сол- танны къарнашы Москвагъа кетгенди. Ол Москвадан Ленин, градха барлыкъды. Биз тюнене экскурсиягъа бардыкъ. Анда чыпчыкъ уялагъа къарадыкъ.

53 иш . Бу айтымланы окъугъуз, точкаланы орунларына керекли кесекчиклени салыб, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

Мазан Умар. .. сёлешди. Осман Хадис... атасыды. Бёрю чегет .. . къачды. Джугъутур т а у . .. къарады. Тюзле.. . къырау тюшдю. Атны хане. . . ийдим. Ёгюзлени арба. .. джекдик. Ай- шат ш кол.. . кетди. Мусса колхоз... киргенди.

54 иш . Неге? нелеге? къайры? деген соруулагъа джуаб ■сёзлери болгъан алтышар айтым къураб, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

^>ч 55 иш. Бу айтымланы окъугъуз, неде? неледе? къайда?0 .деген соруулагъа джуаб сёзлери болгъан айтымланы тетрад-~ ларыгъызгъа джазыгъыз.Ol_qj Джаз колхоз малын джайлыкъда кютеди. Джайлыкъда кыр-

дык иги болады. Мусса школгъа кетди. Кюз дырын джыядыла. Чалкъычыла чалкъыдан бошагъандыла. Школда дере башлан- нъанлы кёб болмайды. Мен ючюнчю классда окъуйма. Ючюн­чю классда джыйырма бла он сохда барды. Партаны кир ту- таргъа джарамайды. Партагъа мерекебни тёкме, карандаш бла джазма. Мени юйде бир аламат китабым барды.

56 иш. Точкаланы орунларына керекли къошакъланы къо- шуб, къалгъан сёзле бла джарашдырыб, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

Осман Москва.. . окъуйду. Халис школ. .. барады. Бёрю агъач. .. джашайды. Китаб.. . иги хапарла бардыла. Джол . .. бир джылан ёлюб турады.

57 иш. Неде? неледе? къайда? деген соруулагъа джуаб болгъан сёзледен айтымла къураб, тетрадларыгъызгъа джа­зыгъыз.

2 Грамматика 3 кл. (карач.) ------- - 17р Каоачаево-Черкесская

О Б Л А С Т Н А Я . Б И Б Л И О Т Е К А

58 иш . Айтымланы окъугъуз, неден? неледен? къайданЯ* деген соруулагъа джуаб сёзлю айтымланы тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

Кюн джерден уллуду. Москва Ленинграддан уллуду. Рос- товда ишчиле кёбдюле. Таулада автомобиль джюрюйдю. Мал- ла къышлыкълагъа джарашхандыла. Атлы та^дан ауду. Джол* да арбаны чархы сынды. Джюзюучю суудан ётдю. Радио бла Москвадан хаиар келди. Биз школда джырлайбыз. Мени джыр- дан сюйген затым джокъду. Муссадан Харун ариу джырлайды.

59 иш . Точкаланы орунларына керекли кесекчиклени къо- шуб, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

Чебген.. . тон джылыд.. . . Т он .. . джылы кийим джокъду. Джамчы... джауум ётмейди. Джюн.. . джамчы, чебген, баш- лыкъ этедиле. Сют... бышлакъ, джау, айран этедиле. Айран.... • тузлукъ этедиле. Москва... Ошдугъа письмо келди. Идриуге письмо бла посылка келди. Посылкада китабла бар эдиле. Ошду китабланы бек сюеди. Сабийле китабла... кёб хайыр ала- дыла. Тюз ишлерге, ишли адамла болургъа, туугъан джурту- бузну сюерге, иги джашаргъа иги китабла... юренебиз.

60 иш. Ичинде неден? неледен? къайдан? деген соруула­гъа джуаб болгъан джетишер айтым къураб, тетрадларыгъыз­гъа джазыгъыз.

61 иш . Бу айтымладан не бла? неле бла? деген соруула­гъа джуаб болгъан сёзлени айырыб, тетрадларыгъызгъа джа­зыгъыз.

Чалкъы бла бичен чаладыла. Терек ауду. Бёрю улуду. Шкок атылды. Ручка бла письмо джаздыкъ. Таулада терен къар джа^гъанды. Арба бла отуннъа бардыкъ. Аэроплан бла кёкде учадыла. Трактор сабан сюреди. Комбайн будай ордуг ындыр басды. Тракторла бла аур затланы тартадыла.

62 иш. Точкаланы орунларына „бла“ деген байлауну сала,, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

Балта ... отун джарадыла. Къашыкъ ... айран ичедиле. Мыч- хы ... отун кеседиле. Чана ... къапхакъладан учадыла. Кёпюр ... суудан ётедиле. Кеме... тенъизде джюзедиле. Ат ..., арба ..., ма­шина ..., аэроплан ..., кеме ... адамла бир джерден бир джерге джюрюйдюле. Чоюн ... сют къайнатадыла. Сепаратор... сют ба- шы айырадыла.

18

63 иш. Не бла? деген соруугъа джуаб болгъан бешишер айтым къураб, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

Магъаналарына кёре айтымда сёзле бир-бирлери бла джарашыб айтыладыла.

Айтымда сёзле бир-бирлери бла джарашыр ючюн, сёз­лени къыйырларына тюрлю-тюрлю ахырла къошуладыла.

64 иш . Бу хапарны окъугъуз, точкаланы орунларына ке­рекли кесекчиклени къошуб джарашдыра, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз, къошхан кесекчиклени тюблерине сыз тартыгъыз, сора джазгъаныгъызны окъугъуз.

ЭЧГИЧИ КЪУШ.

Къушла... бек уллулары эчгичи къушду. Аны тю... кюл бетлиди. Ол къушну узунлу... бир метр чакълы барды. Къа- натларын джайса ^а, андан да уллу кёрюнеди. Эчгичи къуш... бурну кючлюдю, тырнакъла... эршидиле. Эчгичи къуш март ай... гакгыла табады. Бир ай чакълы бир... ол гакгыла... ба- лала туадыла. Джанъы туугъан къуш балала... юслери джуму- шакъ тюк... толады. Эчгичи къуш балала... уя... къоюб, ке- си ашарыкъ излер... учуб кетеди. Ашны балала... келтирсе, ала аны сюйюб ашай... . Бир уллу эчгичи къушну уясыны къа- тында бир джолда 10 къоян бла 30 бабушну сюекле... табхан эдиле.

65 иш . Бу хапарны окъугъуз, точкаланы орунларына ке­рекли кесекчиклени къошуб джарашдыра, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

ДЖУГЪУТУР.Джугъутур уллу мюйюзлю кийик джаныуарды. Ол мийик

таула... джашайды. Ханс... татымлысын ашайды. Джугъ\тур... эти бек татлы болады. Уучула... игилери джугъутур у^гъа чы- гъадыла. Джугъутур усда уучула... болмаса, кишини джуукъ- гъа къоймайды. Джугъутур ийис... бек анъылайды. Уучу джел ургъан джанын... келсе, ол аны ийис... анъылаб, къачыб кете­ди. Ол себебли усда уучула джугъутур... къатына джел ур- магъан джанын... таш, агъач, къая артлары... бугъа барадыла. Алай болса да, уучула джугъутур... бир километр... джуукъ баралмайдыла.2 * 19

Джугьутур къая... мийигин, ачыгъын сюеди. Ол ары ми- ниб, тёрт джаны... къарагъанлай, хар нени да эслегенлей ту- рады. Джугъутурла Кавказ таула... болуучудула.

Сёзню къурамы. Бир тамырлы сёзле.§ 12. Сёзню тамыры.

66 иш . Хапарчыкъны тетрадларыгъызгъа джазыгъыз. Анда джилек деген сёзден къуралгъан сёзлени тюблерин тартыгъыз.

ДЖИЛЕК.

Джилек бек татлыды. Биз джай джилекге кёб джюрюйбюз. Джилек джерде битеди. Аны гитче чапракъчыкълары, къызыл халыгъа ушагъан тамырчыкълары болады. Ол чапракъчыкъла- ны арасында джилекнн къызыл кёзчюгю къараб, меннъе, мен- нъе келигиз деб чакъырады. Джилекчиклени чёблеге тизиб, са- бийле мынчакъла этиб да ойнайдыла. Джилекнн ийиси бек ариуду.

67 иш. Бухапарны окъугъуз да джазыб алыгъыз. Бир-бирле- рине ушагъан джерлери болгъан сёзлени тюблерин сызыгъыз.

ЧЕГЕТ.

Чегет бизни джуртубузну байлыгъыды. Агъачдан кёб зат этиледи. Чегетни агъашчыла сакълайдыла. Джаш терекле кёб джерде сакъланадыла. Ала уллуракъ болсала, аланы салын­ныкъ джерлеге орнатыб ёсдюредиле.

68 иш. Бу сёз тизгинлени окъугъуз.Джилек, джилекге, джилекден, джилекде, джилекни. Агъач,

агъачдан, агъашчы, агъачлы.

Бу тизгинлени хар бирине кирген сёзле бир-бирлери-не джуукъ сбзледиле. Аланы бир-бирлерине ушагъан ке-секлери бардыла.

69 иш. Джуукъ сёзлени айырыб столбикге джазыгъыз да бирча кесеклерини тюблерине сызла тартыгъыз.

Къагъыт, къагъытчы, къагъытчылыкъ;20

Колхоз, колхозчу;Мал, малчы, малчылыкъ;Эчги,эчгичи, эчгичилик;Тоб, тобчу, тобчулукъ;Къой, къойчу, къойчулукъ;Сабан, сабанчы, сабанчылыкъ;

70 иш. Бу айтымланы окъугъуз да тетрадларыгъызгъа джа­зыгъыз, бир-бирине джуукъ кесеклери болгъан сёзлени тюб­лерин тартыгъыз.

Малчыла мал багъаргъа джайлыкълагъа чыгъадыла. Ала малчылыкъны сюйген адамладыла. Аланы биргелерине малчы- чыкъла да джайлыкълада мал кютедиле.

71 иш. Бу бир-бирине магъана сартын джуукъ сёзлени окъу­гъуз да ушагъан кесеклерини тюблерин тартыгъыз.

Агъач—агъашчыкъ—агъачлы — агъашчылыкъ.Наныкъ—наныкъчыкъ—наныкълы.Тала—талачыкъ—таладагъы.Д ж ер—джерчик—джерчиле—джерчилик.

Сёзню суффиксин эмда ахырын атхандан сора къалгъанкесегине сёзню т ам ы ры дейдиле. Бирча тамырлары бол­гъан сёзлеге бир т а м ы р лы сёзле дейдиле.

72 иш . Бу хапарны окъугъуз да бир тамырлы сёзлерин джазыб алыгъыз.

КЪЫШ.Къыш кесин сакълатмай джетген эди. Терен къар джау-

гъан эди. Малла къышлыкъда орунларына джыйылгъан эдиле. Къыш кюнле къысхаладыла, суукъладыла.

73 иш. Бу сёзледе бир тамырлыланы айырыб, тамырлары- ны тюблерин тарта, джазыгъыз:

Сары, акъ, къара, джашил, къаралгъан, джашилленнъенди, сарыракъ, кёк, къаралдым, кёксюл.

74 иш . Бу тюбюнде сёзлеге бир тамырлы сёзлени табыб джазыгъыз.

Суу, къуу, агъач, таш, кёз, сёз, баш, аякъ, бутакъ, къан.21

75 иш . Бир тамырлы сёзлени табыб джазыгъыз.

Акъ къар агъарады. Кёк хане кёгереди.Сакъ адам сагъыракъ турады.Ийиек баудады. Сенеги болмаса, биченнималгъа бермеклик табсыз болады.Къач сары чапракъла саргъала эдиле.Итни къозума, ол ачыуланса, сени къабар.

76 иш. Бир тамырлы сёзле табыб, тетрадларыгъызгъа джа­зыгъыз.

§ 13. Сёзню ахыры.77 иш . Бу хапарчыкъда бир тамырлы сёзлени, тамырлары-

ны тюблерин тарта, джазыгъыз.

КИТАБ.Мен китабны бек сюеме. Китабда тюрлю-тюрлю хапарла

кёбдюле. Барыб кёрмеген джерлеринъи китабда окъуб билир- ге болады. Кюн сайын китабха къарай турсанъ, билиминъ ёс- генден ёсе барлыкъды.

78 иш . Джазыб алгъан бир тамырлы сёзлеригизни къалгъан кесекчиклерини гюблерин тарта, дагъыда бир кере джазыгъыз.

79 иш. Бу хапарчыкъны окъугъуз да бир тамырлы сёзле­ни тамырларындан къалгъан кесеклерини тюблерин тарта, тет­радларыгъызгъа джазыгъыз.

ИТ БЛА КИШДИК.Бизде ит бла бир кишдик бардыла. Ала бир-бирлери бла

джарашмайдыла. Ит кишдикни кёрсе, джалкъасын къайырыб чабады. Кишдик итни кёрсе, сыртын мукгур этиб, буру^ юсю- не миниб мурулдайды. Ит кишдикге бой бермейди. Кишдик итге ачы^ этеди. Кишдикни ит бла биз джарашдырыргъа кю- решебиз, алай болгъанлыкъгъа иги джарашалмайдыла.

80 иш. Бу айтымланы окъугъуз да скобкалада болгъан сёз­лени айтымланы магъаналарына кёре тюрлендириб джазыгъыз.

Мен (чабакъ) тутхан эдим. (Чабакъ) аурлугъу беш джюз грамм бар эди. (Чабакъ) биз къуаныб къайытхан эдик.

22

Бу сёзлени болушлукълары бла хапарчыкъ джарашдырыб .джазыгъыз.

1. Къайыкъ, сабийле, сууну башха джагъасы, баргъандыла.2. Сууну, ол тохдаб, джууундукъ.

82 иш . Бу айтымланы окъугъуз да аланы барында да бол­гъан сёзню тетрадларыгъызгъа джазыгъыз, ол сёзню ахыр- .ларыны тюблерин сызыгъыз.

Уруиургъа сюйген адам ишсиз туралмаз.Джыламукъ бла ишге болушургъа болмаз.Сёзюнъ бла ашыкъма да ишинъ бла ашыкъ.Адамны къылыгъы ишде белгили болады.Ишден къоркъгъанны насыбы болмаз.

Сёзлени бир-бирлерине байлар ючюн аланы къыйыр- ларына къошулуб эмда тюрлениб келген кесеклерине а х ы р дейдиле.

81 иш . Бу суратчыкълагьа къарай, анда сабийлени не эт- ген хапарларын айтыгъыз.

§ 14. Суффикс.

83 иш. Бу хапарчыкъда базыкъ джазылгъан сёзлени тет­радларыгъызгъа джазыгъыз, аланы тамырларыны тюблерине сызла тартыгъыз.

23

КЪОЗУЧУКЪ БЛА УЛАКЪЧЫКЪ.

Бизни хоншубуз Хасанны бир эчгиси барды. Бу джаз аны эчгиси да къолан улакъчыкъ табханды. Къозучукъ бла улакъ- чыкъ бир бирлерине юрениб, дуббурчукъладан дыбырдаб ча- быб ойнайдыла.

Бир—эки айдан къозучукъ иги къозу, улакъчыкъ да иги улакъ болгъан эдиле. Улакъгъа мюйюзчюкле чыкъгъандыла. Ала бир джылдан мюйюзле боллукъдула. Къозуну мюйюзчюклери джокъдула. Ол тумакъ боллукъ болур. Улакъчыкъ кесини мюйюзчюклери бла къозучукъну урургъа кюрешеди.

84 иш. Бу алда джазылгъан хапардан джазыб алгъан сёз- леригизни тамырларын бир кере, ахырларын эки кере тарты­гъыз, тамыр бла ахырны арзларында къалгъан кесекчиклени бир-бирлерине ушагьанларын сынагъыз.

•

Сёзню тамырыны ызындан келиб, анъа джанъы магъа-на берген кесегине суф ф икс дейдиле.

Сёз ючюн: улакъ—чы къ, къозу—чукъ , м а л —чы,м а л —л ы к ъ .

85 иш. Бу айтымланы окъугъуз. Аланы айырылыб джазыл­гъан сёзлерини суффикслерини тюблерин тарта, джазыгъыз.

Биз школну бахчасында терекчикле битдиребиз.Терекчикледе бутакъчыкъла, бутакъчыкълада чапракъ-

чыкъла битгендиле. Ала бир талай замандан уллула боллукъ­дула. Окъуучу сабийчикле бла окъутуучула аланы салкъын- ларында солурукъдула.

86 иш. Бу сёзлеге суффиксле къоша, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

Тау . . су^ . . ., тала . . къая . . ., чёгюч . . ., балта . . ,г бычакъ. . ., къоян. . ., тюлкю. . ., кирпи. . джылан . . ., къа- нъа . . ., буруу . . ., эшик . . . .

87 иш. Бу хапарны окъугъуз. Айырылыб джазылгъан сёз- леде суффикслени тюблерин тарта, тетрадларыгъызгъа джа­зыгъыз.

МАЛЧЫЛА.

Бизни колхозубуз малчы колхозду. Колхозда къой да, эч- ги да,атда,туар да барды. А тл ан ы гёзетчиле, къойланы къой- чула, эчгилени эчгичиле, туарланы да туарчыла кютедиле.24

Къойчула, эчгичиле, гёзетчиле, туарчыла—бары да малчыла- дыла. Малчыла заман джетсе, чалкъы чалыб, чалкъычы да, дырынчы да, арбачы да боладыла.

88 иш. -чы, -чу, -чи, -чю суффиксле бла бешишер сёз та­быб, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

89 иш . Бу сёзлени окъугъуз. Суффикслени тюблерин тар­та, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

Такъгъыч, къакъгъыч, басхыч, тикгич.90 иш . Бу сёзлени окъугъуз. Суффикслени тюблерин тар­

та, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.Тырнакъчыкъ, таракъчыкъ, къоркъакъчыкъ, асхакъчыкъ, ти-

лекчик, таракъчычыкъ, тилекчичик.

Суффиксле бир-бирине тагъылыб да келедиле. Бир сёз- де эки, юч андан кёб да суффикс болургъа болады.

Тилек-чи-чик, mapa-къ-чы-чыкъ.

§ 15. Къош сёзле.91 иш . Бу хапарчыкъны окъугъуз. Анда айырылыб джа-

зылгъан сёзлени джазыгъыз.ДЖЮЗАЯКЪ.

Джюзаякъ гитче джаныуарчыкъды. Ол сууну ичинде таш тюбюнде турады. Джюзаякъны аякълары кёб болгъаны себеб- ли анъа джюзаякъ дейдиле.

Эки тамырдан къуралгъан сёзлеге къош сёзле дей­диле. Аланы бир къаумларында тамырлары экиси да бир- ге джазылады: джюзаякъ, айрыкъуйрукъ, чалбаиг, таш- кёмюр. Бир къаум къош сёзледе уа эки тамырны ара- сына сыз тартылады:

Къызыл-Къала, Огъары-Мара, М уху-Баш ы.

92 иш . Бу сёзлени окъугъуз. Къурагъан тамырланы табыб, айырыб кёргюзюгюз.

Къаракъулакъ, къошкъулакъ, ташкёпюр, таштабан.

АТ.93 иш. Бу айтымланы джаза туруб, точкаланы орунлары-

на скобкалада ним? деген соруугъа джуаб болгъан сёзлени джарашдырыб, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

25

Чурукъ . . . (ним?) этеди. Къойланы . . . (ким?) кютеди. А£- ругъаннъа . . . (ким?) къарайды. Эчгилени . . . (ким?) кютеди. Сагъатны . . . (ким?) ишледи. Джылкъыны кече . . . (ким?) кю­теди. Отун . . . (ким?) джарады. Колхозда . . . (ким?) ишледи.

94 иш . Алгъын агъачда джашагъан джаныуарланы, сора агъачда, тюзде битген затланы тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

Къоян. Бёрю. Айю. Сюлёусюн. Шакал. Къобан. Нарат. Н и­зы. Къайын. Эмен. Кюрюч. Тюлкю. Джугъутур. Бу£. Доммай. Фиалка. Лобан. Джылан. Къаргъа. Гугук. Къартджыгъа. Къуш. Наныкъ. Дугъум. Джилек. Юрге. Кирпи. Чёртлеуюк. Чинар. Алма. Кертме. Эрик. Тал.

95 иш . Хар керекни иш,ине кёре къаум-къаум этиб, тетрад­ларыгъызгъа джазыгъыз.

Плуг. Ютюргю. Трактор. Чёгюч. Тёш. Комбайн. Кёрюк. Сенек. Басха. Молотилка. Косилка. Чалкъы. Кюрек. Балта. Оракъ. Сюрме. Керки. Чага. Буру^. Кесгич. Тешгич. Бычакъ. Челек. Къабчыкъ. Гыбыт. Мешок. Арба. Боюнсха. Джиб. Авто­мобиль. Аэроплан. Поезд. Трамвай.

96 иш. Орамда болгъан затланы атларын тетрадларыгъыз­гъа джазыгъыз.

97 иш. Юй кереклени атларын тетрадларыгъызгъа джа­зыгъыз.

Табчан. Диван. Кастрюля. Къошун. Аякъ. Къашыкъ. Стакан. Стол. Шиндик. Орундукъ. Тепси. Чолпу. Табакь. „ Сахан. Тутхуч. Чоюн. Таба. Къысхач. Шкаф. Самовар. Комод. Чайник.

98 иш. Алгъын къанатлыланы, джаныуарланы, андан сора малланы атларын джазыгъыз.

Къуш. Бёрю. Ат. Бабуш. Тюлкю. Ит. Къаз. Къарылгъач. Таукъ. Ийнек. Айю. Сюлеусюн. Гугук. Къочхар. Ёгюз. Эчги. Джугъутур. Къоян. Лобан. Джылан. Макъа. Кёгюрчюн. Бор- сукъ. Къаргъа. Аслан. Бёдене. Ча^ка.

99 иш . Адамны санларыны атларын тетрадларыгъызгъа джа­зыгъыз..26

Къол. Аякъ. Бут. Тобукъ. Инчик. Бармакъ. Чыначыкъ. Тыр- накъ. Джик. Бууун. Баш. Кёз. Къяш. Бурун. Ауз. Тиш. Къу- лакъ. Манъылай. Бет. Уурт. Сакъал. Джаякъ. Тил. Тамакъ. Тынъыла^укъ. Боюн. Сырт. Кёкюрек. Бел. Къарын.

Джаны^арлагъа, маллагъа дагъыда башха затланы ба-рына да зат , затланы бир-бирлеринден айырыб анъылат-хан сёзлеге ^а am деб аталады.

100 иш . Бу хапарчыкъны джазыгъыз, атланы тюблерин тартыгъыз.

ДЖАНЪУР.Кюн къыздырады. Хауа тюрленди. Иссиде касгала джыр-

лайдыла. Кёк ариу кём-кёк эди. Булут кёрюнмей эди. Джол- да букъу исси эди. Джел ургъанлай кёлтюрюлюб кетерча бол­гъан эди. Къайдан эсе да къара булутчукъ чыкъды. Кёкню алды, кюнню джабды. Булутну биргесине джелчик, аны ызын- дан уллу джел урду. Букъу къобду. Терекле сынаргъа дже- тиб бюгюлдюле, бутакълары бир-бирлерине къатышдыла. Джа- нъур джетди. Букъуну джерге джабышдырды. Джел тохдады. Джанъур тохдады. Кюн тийди.

ЁРТЕН.

101 иш . Бу хапарчыкъны окъугъуз, атланы тюблерин тар­та, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

Бизни элни огъары джанында отчукъ кече джана-джана турду. Анъа киши эс ийиб къарамады. Сора от зыгытха джет­ди. Чыракъча джанды. Чымыртагъа, къургъакъ отуннъа, ан- дан къауданнъа джетди. Бир кюннъе ёртен агъачны джанды- рыб къаралтды. Адамла ёртенни джукълатыргъа чабдыла. Ала­ны къолларында кюрек, балта, сенек, гетмен, таякъ, челек, джиб, джыджым кёрюне эди. Адамла ёртенни тёгерегине джол этдиле. Ол джолда къуру топракъдан сора джукъ болмагъа- ны себебли, от андан ёталмады да, тургъан джеринде джукъ- ланды.

Сохдала отха сакъ болургъа керекдиле.

102 иш. Бу хапарны окъугъуз, атланы тюблерин тарта, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

27

ДЕМОНСТРАЦИЯ.

Ноябрны 7-синде халкъ орамгъа чыкъды. Орамда адамла бир-бири ызындан тизилдиле. Къолларына къызыл байракъла- ны, плакатланы, лозуигланы алдыла. Эм алларына музыкант бригада чыкъды. Ала трубаларын согъуб, даурбазчы даурбаз- ны къагъыб тебредиле. Музыка тохдады. Джырла башланды- ла. Джырла тохдадыла, музыка башланды. Джел байракъланы, плакатланы, лозунгланы чайкъады. Джырны, музыканы, на- къырданы, кюлюуню, тебсеуню таушлары чыкъдыла. Халкъ аз-аз площадха джыйылды. Пионерле-школьникле алгъа оз- дула, аланы ызындан иги ишлеген бригадала, джылкъычыла, къойчула, малчыла башхала да оздула.

103. Магъака джары бла бир-бирлерине чюйре келген ат- ланы бир-бирлерини туураларында джазыгъыз.

Шох—джау Уруш—. . . Джашау—. . . Эртде—. . . Мииклик—. . .

Ачыу —къуанч Суукълукъ—. .. Джумушакълыкъ- Къартлыкъ—. . . Узунлукъ—. . . Къалынлыкъ—. ..

Кюн —кече Джарыкъ—. . Къызгъанч—. Батырлыкъ—. Арыкълыкъ—

Адамланы кёргюзген атланы соруулары ким? кимни? кимге? кимде? кимден? ким бла? деген соруула бола- дыла.

Адамдан къалгъан затланы кёрпозген атланы сору^- лары уа не? нени? неде? неден? не бла? деген соруула боладыла.

§ 16. Атда базыкълыкъ, назиклик.

Къарачай тилни сёзлерини кёбюсю не базыкъ неда на- зик болады. Сёз базыкъ болур ючюн аны ачыкъ таушла­ры а, ы, о, у болургъа керекдиле, назик болур ючюн —э , и, ё, ю болургъа керекдиле.

104 иш. Бу тюбюндеги атладан алгъын базыкъ ачыкъ таушлуланы, сора назик ачыкъ таушлуланы айырыб, тетрад­ларыгъызгъа джазыгъыз.28

Сабан, чыракъ, балта, эчги, челек, керки, тана, тала, ийнек, башлыкъ, аякъ, къашыкъ, кеме, къайыкъ, джамчы, чебген, къабдал, элек, тегене, бегене, гебенек, таракъ, къазан, нарат, наз, адам, бала, атлам, келин, арба, къармакъ, чалман, чана, къаргъа, къарнаш, чапракъ, тизгин, халы, бичен, эринчек, те­рен, терезе, гебен, тиш.

105 иш . Бу тюбюндеги атладан алгъын назиклени, сора ба- зыкъланы айырыб, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

Къозу, кёмюр, отун, бёрю, тон, оноу, сюзгюч, ургъуч, тоб> бёрк, къол, кёз, бурун, сёз, дорбун, кёрюк, чурукъ, сюлеу- СЮН, джолоучу, колхоз, бузоу, къой; тулукъ, тузлукъ, сёз.

§ 17. Атланы кёблюк эмда джанъызлыкъ санлары.

Бир затны кёргюзген ат джанъызлыкъ санда болады, бир талай бирча затны кёргюзген ат‘а кёблюк санда бо­лады.

106 иш . Бу эки столбикде айтымланы окъугъуз, атла къай- сында джанъызлыкъ санда, къайсында кёблюк санда болгъан- ларын табыгъыз, сора алгъын джанъызлыкъ санда болгъан, андан сара кёблюк санда болгъан айтымланы тетрадларыгъыз­гъа джазыгъыз.

Суу хансха, джаныуаргъа, Суу ханслагъа, джаныуарлагъа, адамгъа да керекди. адамлагъа да керекди.Сууну тылпыумарындан Сууну тылпыуларындантубан, булут болады. тубанла, булутла боладыла.

107 иш . Бу тюбюндеги атлада точкаланы орунларына кёблюксанны кёргюзген кесеклени къоша, тетрадларыгъызгъа джа­зыгъыз.

Къуш. .. Эчги.. . Бёрю. ..Чыпчыкъ.. . Т еке.. . Тери.. .Колхоз... Терезе... Гугурук...Бригада... Тегене... Ийнек...Стол... Шиндик. .. Ёмюр...Къумурсха... Кюзгю. . . Темир...

29

Ат кёблюк санда болур ючюн, аны къыйырына, базыкъ ачыкъ таушлу болса, -л а къошулады (ат-ла, бала-ла), назик ачыкъ таушлу болса уа -ле къошулады (ийнек-ле, кертме-^ге).

108 иш . Джанъызлыкъ санда атдан болгъан башчыланы кёблюк саннъа сала, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

Колхоз заготовкасын толтурду. Совхоз ишин заманында битдирди. Машина къадалыб ишлей эди.

109 иш . Бу назмуну окъугъуз, сора тетрадларыгъызгъа джазыгъыз. Назмуну ичинде джанъызлыкъ санда атланы сол джанына, кёблюк санда атланы да онъ джанына айырыб джа­зыгъыз.

110 иш . Башчылары кёблюк санда болгъан айтымланы джа­нъызлыкъ саннъа сала, джанъызлыкъ санда болгъан башчыланы уа кёблюк саннъа сала, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

Терекле чайкъаладыла. Суу шууулдайды. Къаз отлайды. Атла кишнейдиле. Къозу макъырады. Ийнекле ёкюредиле.

Башчы джанъызлыкъ санда болса, ол айтымны хапар- чысы джанъызлыкъ санда болады, башчы кёблюк санда болса ^а, хапарчысы да кёблюк санда болады.

111 иш . Бу айтымланы окъугъуз да хапарчыларыны джет- меген кесеклерин джетдириб джарашдыра, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

Чалкъычыла чалкъы чалады.. . . Къойчула къой кютеди... .

ПИОНЕРЛЕ.

Хар ишде алчы болуб Хазырланыб турайыкъ. Окъуу ишинде Айырмала болайыкъ.Хар бир айырмагъа Джараулу ишин берейик, Айырмалыланы биз Къалгъанладан иги кёреик.

Пионердеги джашла, къызла Джылдан-джылгьа ёссюнле, Пионерсиз сабийлени Пионерге джазсынла. Пионерле кеслери да Кючлю мизамны тутсунла, Осал къылыкълы болса Иги къылыкъгъа бурсунла.

30

Дырынчыла дырын джыяды.... Шоферле машиналаны джю- рютеди....

Тюкенчиле тюкенледе саты^ этеди.... Сабанчыла сабан сю- реди....

Сабанлада сабанчыла ишлейди__ Чабакъчыла чабакъгъачыкъгъанды... .

§ 18. Сёзню айтымда тюрлениую.

112 иш. Бу хапарны тетрадларыгъызгъа джаза туруб, точ­каланы орунларына тюлкю деген сёз къалгъан сёзлеге ке- лиширча джазыгъыз.

ТЮЛКЮ.

... бизни таукъ оруннъа тюзелген эди. Мен таушун эшите- эшите да тургъан эдим, алай‘а ол таукълагъа чабарыкъды деб кимни акъылында бар эди. Алгъын . . . бир-эки таукъдан да бошагъанында, анам менден . .. бир тутайыкъ деб тиледи.. . . хыйласы уллуду. Кече . . . келди. Мен . . . уруб ёлтюр- дюм. Таукъларыбыз . . . тынч болдула.

113 иш. Бу айтымланы тетрадларыгъызгъа джазгъан зама- ныгъызда терек деген сёз тюрленнъени сайын не? деген со- рууну анъа джарашы^ этиб, скобкагъа салыгъыз.

Терек чыкъырдаб ауду. Ол терекни мени атам аудурду. Терекни башындан гагараклары чартладыла. Аугъан терекге миндим. Терекде бутакъ кёб эди. Атам ол терекден колхоз- гъа юй этерикди.

114 иш. Бу айтымлада балта, къозу, бёрю, эяги деген атланы бир-бири тюблеринде къаум-къаум этиб джазыб алы- гъыз.

Балта бек джити биленнъенди. Къозу къошда семиргенди. Бёрю къойлагъа чабды. Эчги улагъын табды. Балтаны сабы юргеденди. Къозуну анасы тумакъ къойду. Бёрюню тишлери от чагъады. Мусса балтаны ташха урду. Идрис къачда токъ- луну къыркъды. Мен киик эчгини кёрдюм. Балтагъа джанъы саб керекди. Бёрюге мал бермезча, аллай сюрюучю бол. Эчги- ге улагъын джолукъдур. Иш балтада тюлдю, сендеди. Къозу- да къылыкъ уллуду. Бёрюде малны, адамны джазыкъсыныу джокъду. Эчгиде джау барды. Балтадан сакъ болуб кес. Бё-

31

I

рюден мал сакълай билген итлеге иги къарагъыз. Эчгиден иги улакъла туадыла. Адам балта бла отун джарады. Улакъчыкъ эчги бла айланады.

115 иш . Бу сёзлени окъугъуз, тетрадларыгъызгъа джазы­гъыз, тюрленмеген кесеклерини тюблерин сызыгъыз.

Ишлейме, ишлейсе, ишлейди, ишленм, ишлегенме, ишле- рикме. Таныйма, таныдым, таныгъанма, таныйым, танырыкъма. Бешинчи, алтышар, алтаулан, алтау', джюзмейме, джюзмедик, джюзмегенме, джюзмезме.

Айтымда, къалгъан сёзле бла келишген заманда, сёзню тюрленмей келген кесегини аты т а м а л болады, тюр- лениб келген кесегини аты ^а а х ы р болады.

116 иш. Биринчи столбихкде сёзле бла экинчи столбикде сёзледен айтымла къурагъыз.

арба барадылаарбала барлыкъдыкъаргъа къычырадылакъаргъала къычырлыкъдысуу шууулдайдыла

чапракъчапракълачыпчыкълачыпчыкътерекле

суула шууулдарыкъды терек

джырлайдыладжырларыкъдыагъадылаакъдычайкъаладычайкъалды

117 иш . Бу назмучукъланы окъугъуз, аны атларын сайлаб алыгъыз, тамалларын ахырларындан айыра, тетрадларыгъыз­гъа джазыгъыз.

ЭЛЕКТРО ЛАМПАЧЫКЪ.

Мени джаннъан джарыгъым Сокъур кёзню къаматыр. Шахар, завод, эл къоймай, Сау къралны джарытыр. Шыбыланы джелиме, Петегенсиз джанама,

Джукълатхынчы тюрленмей Джаб-джарыкълай турама. Меннъе бу джарыкълыкъны Машинала иедиле.Адамла бары къалмай Мени бирча сюедиле.

§ 19. Атны башчы, хапарчы болууу .

118 иш . Бу хапарны окъугъуз, анда не? неле? деген соруу- лагъа джуаб болгъан атланы тюблерин тарта джазыгъыз.32

къыш.Къыш джетди. Къар та^ланы, тюзлени басды. Айю теши-

гинде джукълайды. Къыш суукъду. Дорбун ышыкъды. Кирпи да кесини тешигинде джукълайды. Уллу джел урду. Боран

, къобду. Айюню тешиги бла кирпини тешигин кюрт битеди. Ары энди джел урмайды. Суукъ джетмейди. Боран кирмейди. Бёрюле кеслерине уя этмейдиле.

119 иш. Бу айтымланы окъугъуз. Иш деген хапарда не? деген соруугъа джуаб болуб келген айтымны тетрадларыгъыз­гъа джазыгъыз.

ИШ.Алгъын заманда иш аман ыйлыкъ кёрюне эди. Энди биз

ишни бек сюебиз. Бизге ишни хайыры уллуду.Ишде бизни атыбыз айтылады, джигитлигибиз эм махдау-

убуз кёрюнеди.

Айтымда сёз кимни, нени юсюнден бара эсе, анъа баш чы дейдиле. Башчы ним? не? деген соруулагъа джуаб береди.

Сёз ючюн: Осман келеди. Кюн тийди. Ол дж а- зары къ ды .

120 иш. Бу тюбюндеги атланы айтымда башчыла этиб тетрадларыгъызгъа джазыгъыз. Атланы тюблерине сызчыкъла тартыгъыз.

Джугъутур. Отун. Китаб. Чегет. Джел. Къар.

121 иш. Бу айтымланы окъугъуз. Башчы болуб келген ат­ланы табыгъыз, хапарчыла болуб келген сёзлени да табыпьыз. Ала не соруулагъа джуаб этгенлерин сынагъыз.

Ахмат Москвада студентди. Мусса къошда къойчуду. Ша- мил школда сохдады. Бу терек алма терекди. Ол терек керт- меди. Хызыр учителди. Джырлагъанла сохдаладыла. Манъы- рагъанла къойладыла. Ёкюргенле бузо^лу ийнекледиле. Бу къаралгъан джамчыды.

Айтымда башчыны не этгенин кёргюзген сёзге ха - парчы дейдиле. Хапарчы не эт ди? не эт еди? не эт ерикди? деген соруулагъа джуаб береди.

Сёз ючюн: Осман келди. Кюн тийди.

3 Грамматика 3 кл. (карач.) 33

122 иш. Хапарчыкъны окъугъуз, анда атланы айтымлада не болуб келгенлерин айтыгъыз.

ЧЕГЕТ.Чегетни шоху бол, аны сакъла. Чегетни шоху тереклени

бутакъларын сындырмайды, терекни къабугъун соймайды. Те­рекни чапракъларын джыртмагъан, джаш терекчиклени нес­метен адам агъачны шохуду. Чегетни шоху ёртен тюшмез ючюн анда от этмейди. Чыпчыкъла агъачны, аны къабугъун, чапрагъын ашагъан заранчыланы, къамжакъланы, къуртланы къурутадыла. Агъачны иги шохларыны бири чыпчыкъды. Че­гетни шоху болургъа сюйсенъ, чыпчыкъланы уяларын чачма„ аланы агъачдан къысдама, чыпчыкъланы гакгыларына тийме.

Къыш бизни джылытхан отунду. Джерни суулу этген че- гетди. Агъач бек кёб затха джарайды.

§ 20. Атланы болушлары.

123 иш. Бу хапарны окъугъуз, алгъын н е ? н е л е ? к и м? ' к и м л е ? деген соруулагъа джуаб атланы бир тизгиннъе джазы­гъыз, сора н е н и ? к и м н и ? деген, аланы ызындан кимгеР неге? къайры? деген соруулагъа джуаб атланы бирер тизгиннъе джазыгъыз.

СЕВЕР ПОЛЮС.

Дунияны аламат джерлери кёбдю. Бир-бир джерледе къыш болмайды. Анда тереклени чапракълары акъмайдыла, хане саргъалмайды, къатмайды. Ол джерледе хар къуру да джай болгъанлай турады. Бир-бир джерледе къыш, джаз, джай, къач болады. Къар джауады, джанъур джауады, хане саргъалады, къатады, чапракъла агъадыла.

Бир-бир джерледе джай болмайды. Анда хар къуру да къыш болгъанлай турады. Ол джерледе къар джауады, суу бузлагъанлай турады, боран этеди, ачы джел урады. Анда ал- ты айны кюн тийгенлей, алты айны да кече болгъанлай тура­ды. Аллай джерледен бирини аты Север полюсду.

Бизни батыр лётчикле, академикле аэропланла бла Север полюсха къонадыла. Бюгюн Север полюсда юч-тёрт станция!

ишлейди.

34

124 иш. Бу айтымланы окъугъуз, тана деген атны форма- ларын бир-бири тюбюне столбикге джазыгъыз, ол формаланы хар бирине джара^лу соруула салыгъыз.

Тана бичен ашайды. Тананы мюйюзлери уллула болгъандыла. Тананы ба^гъа джыяргъа керекди. Танагъа аш берирге керек­ди. Тананы эти игиди. Хызыр тананы бек сюеди.

125 иш. Бу тюбюндеги столбиклени сёзлерине туура келген соруула салыб, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

Ата^чу Ахм ат . . . теке . . .Тамамлаучу Ахматны . . . текени . . .Билдириучю Ахматны . . . текени . . .Бери^чю А хм ат ха . . . текеге . . .Орунлаучу Ахматда . . . текеде . . .Башлаучу Ахматдан . . . текеден . . .

Ат айтымда, магъанасына кёре, алты тюрлю болады. Ол алты тюрлюню кёргюзген сёзлеге болушла аталады.

Атланы болушлада тюрлениулерине джалгьаныу аталады- Адам ат болушлада ки м ? ким ни? ким ге? кимде? кимден? деген, андан къалгъанла ^а кёблюк, джанъыз­лыкъ санларына кёре не? н еле? пени? нелени? неси? н елери? н еге? н елеге? неде? неледе? неден? неледен? деген сору^лагъа джуаб боладыла.Болушла а л т ы д ы л а :1. Атаучу . . . аны сору^лары ки м ?2. Тамамлаучу .3. Билдириучю4. Бериучю . . .5. Орунлаучу .6. Башлаучу . .

к и м н и ? к и м н и ? к и м г е ? к и м д е ? к и м д е н ?

н е ? н е н и ?н е н и ? н е г е ? н е д е ? н е д е н ?

126 иш. Бу сёзлени окъугъуз, точкаланы орунларына керекли соруула бла болушланы атларын сала, тетрадларыгъызгъа джа­зыгъыз.

. . тау . . . Айшат

. . тауну . . . Айшатны

. . тауну . . . Айшатны

. . таугъа . . . Айшатха

. . тауда . . . Айшатда

. . таудан . . . Айшатдан| Атаучу болушда атла айтымда башчыла боладыла. j

3* 35

§ 21. Атланы джалгъаныулары.

Арт бёлюмюню ачыкъ таушлары а, ы болгъан атланы джалгъаныулары.

АтаучуТамамлаучуБилдириучюБериучуОрунлаучуБашлаучу

к и м н и ? к и м н и ? к и м г е ? к и м д е ? к и м д е н ?

к и м ? батырбатыр-ныбатыр-ныбатыр-гъабатыр-дабатыр-дан

н е ? ачхычн е н и ? н е н и ? н е г е ? н е д е ? н е д е н ?

ачхыч-ныачхыч-ныачхы ч-хаачхыч-даачхыч-дан,

127 иш . А лм а бла таракъ деген атланы болушлада джал- гъаб, ахырларын тамалларындан башындагъы примердеча айы- рыб, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

128 иш. Джаза туруб, точкаланы орунларына am деген атны магъанасына кёре тюрлендириб, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

. . . кишнеди. Ахмат . . . джюгенин табды. Алий . . . джер салды. Исса бюгюн . . . ойнады. Хасан . . . кетди. О ш д я м а й

. . . бла къошха кетерикди.

129 иш. Таш бла дырын деген эки атны кесигиз джалгъаб, ахырларын тамалларындан айырыб, тетрадларыгъызгъа джа­зыгъыз.

130 иш. Бу сорууланы джуабларын точкаланы орунларына сала, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

Не ишленди? Сарай. Бу нени эшигиди? . . .Нени сюртдюле? . . . Неге къарадынъ? . . .Осман къайда турады? . . . Хызыр къайдан келди? . . .

131 иш. Бу сорууланы джуабларын точкаланы орунларына сала, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

36

Хызыр, не ишлейсе? Чалман. Бу нени чыбыгъыды? . . . . Джел нени аудурду? . . . . Къуш неге къонду? . . . . Къойла къайдадыла? . . . . Теке неден секирди? . . . . Харун не бла кюрешеди? . . . .

§ 22. Арт бёлюмюню ачыкъ таушлары о, у болгъан атланы джалгъаныулары.

А. к и м ? къойчу н е ? къош,Т. к и м н и ? къойчу-ну н е н и ? къош-нуБ. к и м н и ? къойчу-ну н е н и ? къош-нуБер. к и м г е ? къойяу-гъа н е г е ? къош -хаО. к и м д е ? къойчу-да н е д е ? къош-даБаш. к и м д е н ? къойчу-дан н е д е н ? къош-дан

132 иш. Отоу, суу, отун деген атланы кесигиз болушлада джалгъаб джазыгъыз.

133 иш. Точкаланы орунларына Хасан деген атны джа- рашдырыб, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

. . . колхозчуду. . . . атасы къойчуду. . . . колхозчула бек сюедиле. . . . махдау къагъыт келгенди. . . . бир аламат аджир барды. Бизде . . . джашыракъ джокъду.

134 иш. Бу айтымланы окъугъуз, къошун деген атны къай- сы болушлада болгъанын айтыгъыз.

Къошун сынды. Къошунну тюбю тюшдю. Исса къошунну уатды. Айшат къошуннъа суу къуйду. Суу къошунда тохда- мады. СуУ къошундан юй тюбюне тёгюлдю. Ол сууну Айшат къошун бла келтирген эди.

135 иш. Бу хапарчыкъны окъугъуз да анда ахырлары джетмей джазылгъан атланы кереклилерин джарашдыра, тет­радларыгъызгъа джазыгъыз.

КЪАР ДЖУММАКЪ ОЮН.

Къар джаууб турду да танъ аласына тохдады. Эртден бла туруб къарагъаныкъда, кюн таула. . . башларын къызартыб башлады. Харун бла мен бек ашыгъыб сумкаларыбыз. . . алдыкъ, азыкъчыкъларыбыз. . . да алдыкъ да школгъа тебре-

37

дик. Джолда бара къар. . . джуммакъ этиб кюрешдик, алай'а къар асыры къургъакъдан джуммакъ болургъа унамай эди. Экинчи переменагъа чыгъыб къарагъаныкъда, кюн къар. . . джумушатыб тура эди. Локъман чабыб чыгъыб, къар джуммакъ- ла бла Харун. . . урду. Мен Харун ючюн Локъман. . . къар джуммакъла бла атдым. Бизге къалгъанла да къошулуб, къар джуммакъ оюн.. . башладыкъ. Къар джуммакъ оюн. сабийле бек сюедиле.

Ачыкъ таушлары базыкъла болуб, атны ахыр таушу -н неда -нъ болса, атланы бериучю болушда ахыры -нъа болады: тон-нъа, отун-нъа, оюн-нъа, танъ-нъа.

136 иш. Бу атланы джетмеген ахырларын сала, тетрад-ларыгъызгъа джазыгъыз.

А. к и м ? н е ? Харун. танъ. дырын.Т. к и м н и ? н е н и ? Харун. . . танъ. . . дырын. . .Б. к и м н и ? н е н и ? Харун. . . танъ. . . дырын. . .Бер. к и м ге ? н е г е ? Х арун. . . танъ. . . дырын. . .О. к и м де? н е д е ? Харунда. танъда. дырында.Баш. к и м д е н ? не д е н ? Харундан. танъдан. дырындан.

Ачыкъ таушлары базыкъла болуб, арт къысыкъ тауш­лары т , б, д, ш, ч, с, х , ф, п деген къысыкъ таушланы бири болса, атланы бериучю болушда ахырлары-ха бола­ды: чач-ха, ханс-ха, тетрад-ха, китаб-ха, таш-ха, чарх-ха, телеграф-ха.

137 иш. Бу атланы джетмеген ахырларын сала, тетрадла­рыгъызгъа джазыгъыз.

А. КИМ? н е ? Ахмат . Д аус.Т. КИМНИ? н е н и ? Ахмат,. . . Д аус . . .Б. КИМНИ? н е н и ? Ахмат . . . Д аус . . .Бер. ким ге ? н е г е ? А х м а т .. . Д аус . . .О. к и м д е ? н ед е ? Ахматда. Даусда.Баш. ким д ен ? н е д е н ? Ахматдан. Даусдан.38

Ачыкъ таушлары базыкъла болуб, ахыры л , з, къ , р , м , а, ы, о, я , у болса, бериучю болушну ахыры -гъа болады: мал-гъа, буз-гъа, къонакъ-гъа, тар-гъа, сом-гъа, алма-гъа, ташяы-гъа, кино-гъа, Ваня-гъа, токълу-гъа.

138 иш . Бу атланы болушлагъа салыб, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз. Бериучю болушда ахырларыны тюблерин сызыгъыз.

Къар. Нал. Къурукъ.Таз. Хамам. Тана. Тылы. Токълу.

139 иш . Чомача, am, алтын, отун, шкаф деген атланы 'болушлагъа сала, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

140 иш. Сёзлени толмагъан кесеклерин толтура, тетрад- ларыгъызгъа джазыгъыз.

Колхоз ферма эркинди, кирсизди. Ферма. . . биз ёзенде ишлегенбиз. Ферма. . . экинчи джыл андан да иги этерикбиз. Бюгюн сохдала ферма. . . кетдиле. Ала ферма. . . маллагъа къарарыкъдыла. Колхозгъа ферма. . . бышлакъ келди.

141 иш. Адам, танъ деген атланы кесигиз болушлагъа сала, джазыгъыз.

Ачыкъ таушлары базыкъла болуб, атны ахырында м не- да нъ, н таушланы бири болса, башлаучу болушда -дан джазылады; бериучю болушда бир н бла бир нъ джазы- лады.

142 иш . Точкаланы орунларына дорбун деген атны магъа- насы чыгъарча тюрлендириб, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

Элни къатында бир уллу . . . барды. . . . башы табхырды. Къар джауса . . . джаумайды.Мен . . . джюрюрге къоркъама. . . . айю барды.Айю . . . джаз чыгъады.

143 иш . Къарылгъач, къонакъ, кюн, танъ деген атла бери£- •чю, сора башлаучу болушлада болуб сегизишер айтым къураб, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

144 иш . Къочхар, хом ух, класс, орун, бутакъ деген атланы кесигиз болушлада джазыгъыз.

Атны ахыры къ тауш болса, бериучю болушда эки ; I къ эшитиледи, алай'а бир къ- дан сора гъ джазылады. I

39

§ 23. А р т бёлюмюню ачыкъ таушлары ё, ю болгъан атланы джалгъаныулары.

А. к и м ? кёлтюрюучю н е ? ёмюрТ. к и м н и ? кёлтюрюучю-ню н е н и ? ёмюр-нюБ. к и м н и ? кёлтюрюучю-ню н е н и ? ёмюр-нюБер. к и м г е ? кёлтюрюучю-ге н е г е ? ёмюр-геО. к и м д е ? кёлтюрюучю-де н е д е ? ёмюр-деБаш. ки м д е н ? кёлтюрюучю-ден н е д е н ? ёмю р-ден

145 иш. Бёрю, чёгюч, балта деген атланы болушлада тет­радларыгъызгъа джазыгъыз.

146 иш. Точкаланы орунларына тюлкю деген атны джа- рашдыра, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

. . . хыйлачы джаны^арды. . . . къуйругъу узунду. Умар . . . кёрмегенди. У учу . . . итни юсдюрдю. Ит . . . ызындан болду. Ит эслемей . . . озуб кетди.

§ 24. Арт бёлюмюню ачыкъ таушлары э, и, е болгъан атланы джалгъаныулары.

Ачыкъ таушлары назик болгъан атланы билдири^чю бла тамамлаучу болушлада ахырлары -ню, -ни болады. Къалгъан болушлада ачыкъ таушлары назик болгъан атла­ны ахырлары -ге, -нъе, -де, -ден боладыла.

Ачыкъ таушлары назик болуб, ахыры -н неда -нъ бол­гъан атны ахыры -нъе болады, башла^чу болушда -ден джазылады.

А. КИМ? темирчи н е ? къамчиТ. К И м н и ? темирчи,-ни н е н и ? къамчи-ниБ. к и м н и ? темирчи-ни н е н и ? къамчи-ниБер. к и м г е ? темирчи-ге н е г е ? къамчи-геО. к и м д е ? темирчи-де н е д е ? къамчи-деБаш. к и м д е н ? темирчи-ден н е д е н ? къамчи-ден

147 иш. Кесигиз дженъ, эгеч, терек деген атланы болуш­лада джалгъаб, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

40

§ 25. Сыфат.

148 иш . Бу хапарны окъугъуз, сора тетрадларыгъызгъа джазыгъыз. Андан сора аланы айгъакълаб келген сёзлени тюб­лерин тартыгъыз.

ЧЕГЕТ.

Бизни элни къатында бир ариу, уллу чегет барды. Аны узун тереклери бардыла. Чегетни ичинде кенъ талала, аланы араларын джырыб ётген тар джолчукъла бардыла. Уллу тереклени бул- чукъларында ариу чыпчыкъланы уялары, къуру да къарала турадыла. Чегет уакъ къанатлыладан толуду. Ала кёк чап- ракъланы араларында учадыла, джарыкъ джырларын джырлай- дыла.

Джилек джыяргъа баргъан сабийлени къуанч даурлары агъачны занъырдатды.

I Затланы къаллай болгъанларын кёргюзген сёзлеге сы~. фат аталады (къызыл байракъ, дарий чебген, у л л у терек). I

149 иш. Бу тюбюндеги атлагъа бирер сыфат табыб, тетрад­ларыгъызгъа джазыгъыз.

Джел, джюн, ат, колхоз, къумач, къой, чыбыкъ, терек» челек, суу, тау, тубан, юй, кюрек, парта.

К е р е к л и с ё з л е : базыкъ, яочууукъ, тар, акъ, у зу н , кюялю, боз, у л л у , мийик, къалын, суукъ, джюнлю, эсги, къы­зыл, тот, бай.

150 иш. Бу тюбюндеги атланы неледен этилгенлерин, бо- яуларын кёргюзген сыфатла табыб, ала къатыш тетрадлары­гъызгъа джазыгъыз.

. . . алма . . . чебген . . къанъа

. . . эрик . . . джюзюк . . чыбыкъ

. . . хане . . . юй . . таш

. . . бышлакъ . . . къумгъан . . гардош. . . харбыз . . . таз . . сынджыр

151 иш. Атланы къаллай болгъанларына, тюрсюнлерине кёре сыфатла табыб, атла бла бирге тетрадларыгъызгъа джа­зыгъыз.

41

. . кёмюр . . . къагъыт . . чебген

. . къочхар . . . теке . . байтал

. . тай . . . къоян . . кырдык

. . бугъа . . . бузоу . . джаулукъ

. . къой . . . буу . . ёгюз

152 иш . Бу тюбюндеги сыфатла айгъакълаялырча бирер ат табыб, ала бла тетрадларыгъызгъа джазыгъыз. •

Байракъ, хане, къар, суу, школ, къанъа.(Докатил, у л лу , таза, къызыл, терен, тар).

153 иш . Бу хапарны окъугъуз, сыфатла бла сыфатлагъан атланы айырыб, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

ИССИ ДЖЕРЛЕ.Исси джерледе кюн тиеди, джерни бек къыздырады.

Аллай джерледе къыш суукъ болмайды. Джылны узунуна джашил чырпы кёрюннъенлей, гокга хансла битгенлей тура- дыла. Исси джерлени бир-бирлери джауумлу джерле боладыла, бир-бирлери уа джа^умсуз джерледиле.

Джауумлу джерлеринде къалын агъачла, мийик терекле боладыла.

154 иш. Бу атлагъа скобкадагъы сыфатланы бирерин джа- рашдырыб, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

Джай, къыш, кюн, аяз, адам, автомобиль, будай.

(Бёрк, озгъан, кетген, алдагъы, эртденнъи, кечеги, был- тыргъы, бюгюннъю, эртдеги).

155 иш . Бу сыфатлагъа бирер ат табыб джарашдыра, тет­радларыгъызгъа джазыгъыз.

къара . . . аур . . . къысхасары . . . дженъил . . . узун . .акъ . . . къаты . . . мийикджашил . . джумушакъ .. алашакъызыл . . . къалын . . , кенъ . ,кёк . . . джукъа . . . тар . . .къолан . . . базыкъ . . . уллу . .мор . . . инъичге . . . гитче .

42

Сыфат атны къаллай, неллай болгъанын кёргюзеди. Сыфат къаллай? неллай? деген соруулагъа джуаб береди.

Сёз ючюн: К ъ ы зы л байракъ. К ёк кёгюряюн. К ъ о ла н бузоу. Д ж а ш и л хане.

156 иш . Бу сыфатлары болгъан атланы болушланы барын- да да тюрлендире, алты айтым къураб, тюблерин сызыгъыз.

Темир джол. Буз тенъиз. Бай колхоз. Насыблы джашау. Хайырлы иш. Комсомол комитет. Колхоз сабанла. Семиз къоч­хар. Сютлю ийнек.

§ 26. Сыфатны къарыуу.157 иш . Бу назму кесеклени окъугъуз, анда сыфатланы

тюблерин тарта, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

I. Джаб-джашил сыртланыКенъ тюзлерин толтургъандыла,Колхоз болгъан эллилени Сютлю, семиз, токъ маллары.

II. Ханс тюбюнде бугъуннъан Къыб-къызыл джилекле.Барыб къонадыла цветоклагъа Саб-сары гёбелекгеле.

158 иш. Бу тюбюндеги айтымланы тетрадларыгъызгъа джа­зыгъыз, сыфатланы тюблерин сызыгъыз.

Къыб-къызыл бояу. Къызыл боя^. Къызылыракъ бояу. Чым- макъ къар. Акъ къар. Агъыракъ къар. Къаб-къара ат. Къара ат. Къаралдым ат. Джаб-джашил кырдык. Джашилирек кыр- дык. Саб-сары будай. Сары будай.

§ 27. Тюз сыфатла бла къуралгъан сыфатла.

Къарачай тилде тамырындан сыфат болуб келген сёзле бардыла, алагъа тюз сыфат дейдиле (акъ, сары, къызыл, кёк, джашил).

Кеси сыфат болмагъанлай, къыйырына тюрлю-тюрлю джалгъаучукъла къошулуб неда къошулмагъанлай этилген сыфатлагъа уа къуралгъан сыфатла дейдиле (таш юй, агъач кёпюр, ташлы джер, ту злу суу).

43

159 иш. Бу хапарны джазыгъыз, сыфатланы тюблерин тар- тыгъыз: тюз сыфатланы бир сыз бла, къуралгъан сыфатланы эки сыз бла.

АКЪ АЙЮ.

Акъ айю северде джылны узунуна бузу эримеген суукъ тенъизде джашайды. Бузлу тенъизни бузлары бек уллула бо- ладыла. Ала кемелеча, сууда ары-бери барадыла. »

Акъ айюле аланы биринден-бирине секире, табхан джаныу- арларын ашай, суукъ тенъизде джуууна, алай джашайдыла. Амалсыз тюленле, къарыусуз моржла, тюрлю-тюрлю чабакъла бары да акъ айюге татлы аш боладыла. Акъ айю акъ тюлкю бла поляр бууланы да ашайды. Ол къыш буз тешикде джукъ- лайды. Северде къыш бек узун болады. Аллай къышны узу­нуна акъ айю, бир буз тешикге кириб, тылпыуу чыгъар чакъ- лы бир тешикни аллын къар бла битеб, джазгъа дери джукъ- лайды.

160 иш . Бу тюбюнде къуралгъан сыфатланы тюз сыфатладан айырыб, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

Ташлы, къызыл, юркек, джашил, бузлу, къара, сары , ташсыз, кёк, аламат, огъурлу, огъурсуз, дж ылауукъ, у ллу , гитче, татыусуз.

161 иш. Къуралгъан сыфатланы къошакъларын тамырла- рындан сызчыкъла бла айырыб, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

Т аш лы — таш-лы, бузлу, тузлу, колхозчу, суулу, огъурлу, огъурсуз, акъыллы, акъылсыз, маллы, малсыз, кёллю, кёлсюз, биченли, биченсиз.

162 иш. Бу атлагъа бирер къуралгъан сыфат табыб, ала бла бирге джазыгъыз.

Джер, бичен, сабан, агъач, ат, арба, адам, мал, сохда, са- бий, пионер, алма, кертме, юй, джол.

Къуралгъан сыфатланы болдурур ючюн, къарачай тилде атланы ахырларына бу къошакъла къошуладыла:

а) -лы , -л у , -ли , -лю (атлы, ийнекли, ёгюзлю, бузлу);

б) -сы з, -суз, -сю з, -сиз (атсыз, ийнексиз, ёгюзсюз, бузоусуз);

в) -чи, -чу, -чы , -чю (атчы, ёгюзчю, тойку, сенекчи).

44

163 иш. Бу сёзледен сыфатла къураб, аланы сыфатлагъан бирер ат къатыш тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

Джанъур . . . къар . . . мал . . . юй . . . джол . . . китаб . . . тетрадь . . . хата . . . тиш . . .

тилеу" . . . макъырыу ишлеу . . дерт . . . ачыу . . . терек . . . къозу . . . бузоу . . .

сют . . . окъуу . . . таш . . . агъач . . .

джюджек . . . акъыл . . .

суу • . ■ буз . . . улакъ . тай . . .

164 иш . Бу атланы бирер атха сыфат этиб, тетрадлары­гъызгъа джазыгъыз.

Багъыр, джез, алтын, темир, кюмюш, тыбыр, кийиз, чил- л е , сахдиян, maui, топракъ, къонакъ, челек.

165 иш. Бу хапарны тетрадларыгъызгъа джазыб, сыфатла- ны тюблерин сызыгъыз.

Эртденнъи чыкъ кёк хансланы джабыб, кюмюш кесекчик- леча джылтырай, кюн таякъланы алгъын къар тауну башында къызарыб, андан агъачлы, къаялы табхырлы сыртланы эниш- ге эннъенлери кёрюнедиле. Тау тюбюндеги элледе адамла се- миз, сютлю малланы кютерге къысдай, гитче бузоула, бурма къозучукъла аналарына макъыра, хар ким иш кюнню башла^ къайгъыгъа кириб кёресе.

Кёкге къарасанъ, ол къаралдым кёк болуб, мийик тауланы башларына джетгенча болады.

166 иш . Бу хапарны тетрадларыгъызгъа джазыгъыз, сыфат- ланы тюблерин сызыгъыз.

Джулдузлу кечеле къалай ариудула! Мийик дуббурну ба- шына миниб къарасанъ, тюбюнде къалын чегет къарала, анда- мында мутхуз отчукъла джылтырай, сабий тауш, эшик джы- зылдагъан тауш чыгъа, джолоучу ат кишнеб, бузо^лу ийнек

ДЖАИ.

КЕЧЕ.

45

ынъырдай, къаранъыдан къанатлы джырла эшитиле, кёкге къа- расанъ, толгъан ай кюмюш табакъча, кёз къыскучу джулдуа аскери бла къаралдым кёкню арасында джерни джарыта.

167 иш. Бу назмуну окъугъуз, сора сыфатларыны тюблерине сызла тарта, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

ИШЧИЛЕНИ ДЖЫРЛАРЫ.Бизге джашау джокъ эдн,Совет власть чыкъгъынчы.Джарлы халкъ къыйнала зди,Байланы барын джыкъгъынчы.Къобмаз кибик ёмюрде,Биз байланы къурутханбыз.Бирлешгенбиз джарлы халкъ,Джарыкъ джашауну къурагъанбыз. Къурайбыз биз коммунизм Ленин кёргюзген джол бла,Насыблы джашауну болдурабыз Арымай ишлеген ишчи къол бла!

§ 28. Этим.

168 иш. Бу суратлада кимни не иш этгенин тетрадлары­гъызгъа джазыгъыз, бу сёзлени да къоша.

Барады, джарады, чалады, кабады, сауады, сюреди.

46

169 иш . Бу тюбюндеги сёзлени окъугъуз да, этилген ишге кёре аланы этген затланы точкаланы орунларына джарашдыра, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

къанъкъылдайды.учады, джырлайды.джюзеди.улуйду.чалады.

. сынъсыйды.

. джюрюйдю.

. орады.. ынъырдайды. . макъырады.

Затны не эте тургъанын, не этгенин, не этеригин кёргюзген сёзге эт и м дейдиле.

Сёз ючюн: окъуйду, джырлайды, джазды, келди, джазарыкъды, келликди.

170 иш. Бу хапарны окъугъуз, ичинде этимлерин тетрадла­рыгъызгъа джазыгъыз.

БИЗНИ КОЛХОЗ.

Бизни колхозну собраниеси болду. Ол собраниеде агроном колхозчулагъа таукъну уллу хайыры болгъанын анъылатды. Тиширыула таукъла къураргъа сёз бердиле. Энди бизни кол- хозда колхозчуланы бек кёб таукълары барды. Ол таукъланы хар бири кюнден бир гакгы табады. Колхозчула таукъладан бек уллу хайыр аладыла.

171 иш. Точкаланы орунларына керекли этимлени табыб сала, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

Б у л у т л а . . . . Аэ р о п л а н . . . . Т е р е з е . . . . Ав томобиль . . . . Т е ­рек . . . . Ат . . . . Къ о й . . . . Ийне к . . . . Джырчы . . . . Эшик . . . . Д ж е л . . . . Д ж е р . . . . К ю н . . . . Ш к о к . . . . С у у . . . .. Чыпчыкъла . . . . Б ё р ю . . . .

172 иш. Бу назму кесеклени окъугъуз, этимлерин айырыб тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

Колхозчула, къадалайыкъ,Мал кютерге кёл салайыкъ.Игиледен юлпо алайыкъ,Коммунизмге барайыкъ.

47

**

Ой къалай ачы, къыйын джетгенди Декабрь айны суугъу.Джауну къолундан ёлюб кетгенди Кавказны джюрек джуугъу... Ёмюрде, Сергей,“ унутмай сени,Сен тутхан джолда барабыз.Сени ёлтюрген фашист итлени Хатерсиз кючлю уатабыз.

§ 29. Огъайлаучу этим.173 иш. Бу назму кесекни окъугъуз, сора этимлерин айы

рыб, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

Ишни этилмей тургъанын, этилмегенин, этилмезлигин кёргюзюр ючюн, этимге -ма,-ме деген суффиксни къо- шаргъа керекди. Ишни этилмезлигин кёргюзген этимлеге огъайлаучу эт им ле деб аталады.

174 иш. Бу этимлени огъайлаучу этиб, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

Чабама—кабмайма А лдайса—алдамайса

175 иш. Бу тюбюнде айтымлада точкаланы орунларына ~ма неда-ме деген суффиксни салыб, тетрадларыгъызгъа джа­зыгъыз.48

Аман юлгю кёрсенъ, алма, Ашхылыкъдан кери къалма, Тушман айтханча барма,Ананъы джюрегин джарма.

Кюлеме . . . Тилейме . . . Джазама . . . Къарайма . . Джюземе . . Кюлеме . . . Барама . . . Кёреме . . . Билеме . . .

Джырлайса . . . Махданаса . . . Тебсейсе. . . Секиресе . . . Тутушаса . . . Джууунаса . . . Чаласа. . . Келесе . . . Джетесе . . .

Бёрюню аузуна къолунъу сал... . Чабакъны джюзерге юрет- ... . Чабакъны суу бла къоркъут... . Мени сюймеген заты- мы бериб къонакъ эт... . Ишден къоркъ... . Озгъан джауумну джамчы бла сюр... .

176 иш . Бу айтымланы окъугъуз, этимлени огъайлаучу формагъа салыб, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

Кюн джылытады. Кырдык кёгереди. Джер-джерде гокга хансла кёрюндюле.

Хызыр бичен чалады. Арба джызылдайды. Сабийле джууу- надыла. Джазтаукъ джырлайды. Гугурукну таушу чыгъады- Джел урады. Шкок атылды.

-м а деген огъайлаучу суффикс базыкъ ачыкъ таушлу этимлеге къошулады. -м е деген огъайлаучу суффикс назик ачыкъ таушлу этимлеге къошулады.

177 иш. Бу этимлени окъугъуз, огъайлагъан хапарчылары болгъан айтымланы огъайлауларын къурутуб, болмагъанланы

уа огъайлаучу этиб, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

Айю адамгъа хата этмейди. Бёрю айюге тиймейди. Ат чочу- майды. Ийнек урмайды. Бузоу анасын эммейди. Къозу макъыр* майды. Ит чабмайды. Кюн тиймейди. Чабакъ джюзмейди. Айю учады. Аэроплан джюрюйдю. Кеме барады. Алдайма.

§ 30. Соруучу этим.178 иш . Бу назмуну окъугъуз, соруу этимлени тюблерин

тарта, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

Не сени аямаймамы?Не зынтхыдан тоймаймыса?Ариу тюлмюдю керегинъ?Чилле тюлмюдю джюгенинъ?Кюмюш тюлмюдю налларынъ?Алтын тюлмюдю ёзенъинъ?

Пушкин.

Этим соруу халда да джюрюйдю. Этим соруучу болур ючюн къыйырына -м ы , -м у, -м ю , -м и деген соруучу суф-

I фикслени къошаргъа керекди.

4 Грамматика 3 кл. (Карач.) 4 9

179 иш. Бу айтымланы окъугъуз, тетрадларыгъызгъа джазы­гъыз, соруучу этимлени тюблерин сызыгъыз.

Сен школгъа джюрюймюсе?—Джюрюйме.Сен дерсинъи билемисе?—Билеме.Сен китабны окъуймуса?—Окъуйма.Сен Муссаны таныймыса?—Таныйма.Сен шахаргъа баргъанмыса?—Баргъанма.Исса тюнене тойгъа баргъанмы эди? Баргъан эди.Осман тойда тебседими?—Тебседи.Османны кёрдюнъмю?—Кёрдюм.

180 иш. Бу этимлени соруучуларын сорма^чу,сормаучула- рын да соруучу этиб, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

181 иш . Бу тёрт этимни сору^чула этигиз да, ала хапар- чыла болуб тёрт айтым къураб, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

Окъуду. Джюздю. Келди. Чабды.

-мы , -м у деген соруучу суффиксле, ала къошул- лукъ этимни ачыкъ таушлары базыкъ болсала. къошуладыла. (Дж азды—джаздымы? С алды -салды - мы? Окъуду—окъуду му? Сорду—сордуму? Б олду—бол- думу?).

-мю , -м и деген соруучу суффиксле, ала къошул- лукъ этимни ачыкъ таушлары назик болсала къошуладыла. (Кёрдю—кёрдюмю? Кюлдю—кюлдюмю? Юздю—юздюмю? Тергеди—тергедими? Сермеди—сермедими? К елди—кел- дими?).

182 иш. Бу этимлени алгъын огъайлаучу, сора соруучу эте, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз. Огъайлаучу, соруучу суффикс- лени бир-бирлеринден айырылырча тюблерин сызыгъыз.

Тебсейди . . . Ойнайды . . . Кюледи . . . Джырлайды . Джазады . . . Окъуйду . . . Джюзеди . . . Учады . . .

Ёрлеймиди? . . . Энемиди? . . .Келемиди? . . . Кютемиди? . . . Чаламыды? . . . Къачамыды? . . Джетемиди? . . , Г юрюлдеймиди?

Алама. Тартаса. Саласа. Барады. Келеди. Кёреме. Сёлеше- се. Чабады. Къарайды.

§ 31. Этимни джегилиую.

183 иш. Бу хапарны окъугъуз, тетрадларыгъызгъа джазы­гъыз, этимлени тюблерин тартыгъыз.

БОРАН.

Боран джетди. Ол дуббурчукъда башланды, джоло^чуну башында башлыгъын тозуратды, тюзледе шууулдай келди да элге джетди.

Боран тар орамчыкълада, тыгъырыкълада бекден-бек урады, терек бутакъланы сындырады, чыпчыкъ уяланы бузады. Юй- лени тёрт джанларындан чабады, гюрюлдейди, тешеди, сер- мейди. Боран таушдан толмагъан джер къалмайды.

184 иш. Точкаланы орунларына хапарны тюбюндеги этим- леден джарашдырыб сала, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

Совет аскерчи, тракторист эм темирчи. (Кимни къалай айт- ханы).

Совет аскерчи трактористге:—Мен СССР-ни ... . Сен трактор бла сабан ... . Ол‘а (темирчиге) темир ... . Темирчи совет ас- керчиге:—Мен темир ... . Сен СССР-ни ... . Ол‘а (тракторист) трактор бла сабан ... . Тракторист темирчиге:—Мен трактор бла сабан ... . Сен темир ... . Ол‘а (советаскерчиге) СССР-ни ... .

Точкаланы орунларына салынныкъ сёзле:

Сакълайма. Ишлейме. Сюреме.Сакълайса. Ишлейсе. Сюресе.Сакълайды. Ишлейди. Сюреди.

185 иш. Мен, сен, ол деген алмашланы орунларына биз, сиз, ала дегенленн салыб, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз. Этимлени къыйырлары тюрленемидиле?

Мен окъуйма. Мен джырлайма. Мен джазама.Сен окъуйса. Сен джырлайса. Сен джазаса.Ол окъуйду. Ол джырлайды. Ол джазады.

Алмаш башчы болуб, этим хапарчы болса, этимни къыйыры алмашха кёре тюрленеди.

Этимни алмашлагъа-бетлеге кёре тюрленнъенине этим­ни дж егилиую дейдиле.

4* 51

186 иш. By айтымчыкъланы хайарчЫларыны къыйырларына керекли кесекчиклени къоша, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

Мен джаза... . Мен кюле... . Мен джазды... .Сен джаза... . Сен кете... . Сен келди... .Ол окъуй... . Ол кюле... . Ол кет... . Ол чаб... .Биз окъуду... . Биз минди... . Биз окъурукъ... . Биз бёл-

люк... .Биз Москвагъа барлыкъ... . Биз шахаргъа энтда келлик... . Сиз летчикле боллукъ... . Сиз тюкенден китаб аллыкъ... . Сиз бизге экскурсиягъа келлик... . Сиз газетге статья джа­

за... .Сиз учителге сорду... . Ала тюкенден тетрадла ал... .Ала анда китабланы багъаларын сор... . Ала бизни мында

болгъаныбызны бил... .Ала ызыбыздан тебре... .

§ 32. Этимлени бусагъат, о зг ъ а н , боллукъ заманлары.

Этим бетледе тюрлениую бла бирге заманны да кёр- гюзеди. Магъанасына кёре, этим юч заманны кёргюзеди:

1) бусагъат, 2) озгъан заман, 3) боллукъ заман. Бусагъат заманны этими иш аны хапары айтыла тур-

гъан заманда этиле тургъанын кёргюзеди.Озгъан заманны этими, иш аны хапары айтылгъынчы,

этилиб бошалгъанын кёргюзеди.Боллукъ заманны этими, иш аны хапары айтылыб бо-

шалгъандан сора, этиллигин кёргюзеди.

Этимни бусагъат заманны кёргюзю^ю.

Мен окъуйма. Сен окъуйса.Ол окъуйду. Биз окъуйбуз. Сиз окъуйсуз. Ала окъуйдула.

Мен джазама. Сен джазаса.Ол джазады. Биз джазабыз. Сиз джазасыз. Ала джазадыла.

Мен кёреме. Сен кёресе. Ол кёреда. Биз кёребиз. Сиз кёре с из. Ала кёредиле.

187 иш . Бу этимлени бусагъат заманда тюрлендириб, тет­радларыгъызгъа джазыгъыз.

Джюрю. Тилеме. Ишле. Эрикме.52

188 иш. Бу назмуну окъугъуз, бусагъат заманны этимле* рини тюблерине сызла тартыгъыз.

ЭЛЕКТРИЧЕСТВО.

Бёледиле мени ишчи бла элли.Ёсеме мен терк-деменъили.Кёкде шыбыладан джарыкъ джанама.Узакъ джерлеге дженъил барама.Сабан сюреме, таш арытама,Джюкле ташыйма, нюрден джарытама,Заводда, фабрикада машина бурама.Зынъырдай уллу станциягъа тюшеме,Олсагъат анда къатышыб бишеме.Джюзле бла джулдуз болуб джанама, Социализм джуртха бек къуанама.

X . К а ци е в .

Бусагъат заманда ючюнчю бетни кёблюк саныны эти- мини къыйыры: джазадыла, айтадыла, чабадыла, джюзе- диле деб джазылады.

Этимни озгъан заманны кёргюзюую.

Мен окъугъанма. Мен джюзгенме. Мен кёргенме.Сен окъугъанса. Сен джюзгенсе. Сен кёргенсе.Ол окъугъанды. Ол джюзгенди. Ол кёргенди.Биз окъугъанбыз. Биз джюзгенбиз. Биз кёргенбиз.Сиз окъугъансыз. Сиз джюзгенсиз. Сиз кёргенсиз.Ала окъугъандыла. Ала джюзгендиле. Ала кёргендиле.

189 иш. Бу этимлени кесигиз озгъан заманда тюрлендириб, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

Уч. Къаз. Бил. Дж аша. Аша. Ойна.

190 иш . Бу назму кесеклени окъугъуз, озгъан заманны кёр- гюзген этимлени табыб, тюблерин тарта, тетрадларыгъызгъа джазыгъыз.

Къара халкъны ачыу бети темир болуб Джюрек джауу кетгенинде,Джашау ючюн джыламугъу та^ну бузуб Эм тереннъе ётгенинде,Ленинни аты ючюн джарыкъ джарытыб

53

„Городок" деб бир гюрбедЖи туугъандЫ.Къара халкъны джарлыларын джыйгъанды, Тушманларын кенънъе-кенънъе къуУгъанды...

Этимни боллукъ заманны кёргюзюую.Мен санарм а. Мен кютерме. Мен къарарма.Сен санарса. Сен кютерсе. Сен къарарса.Ол санар. Ол кютер. Ол къарар.Биз санарбы з. Биз кютербиз. Биз къарарбыз.Сиз санарсы з. Сиз кютерсиз. Сиз къарарсыз.Ала сан ар ла. Ала кютер ле. Ала къарар ла.

191 иш. Бу этимлени боллукъ заманда тюрлендириб, тет­радларыгъызгъа джазыгъыз.

Сёлеш. Кюреш. Алдама. Ойна. Тюйюшме.

192 иш. Бу назму кесекни окъугъуз, боллукъ заманны кёргюзген этимлени тюблерин тартыгъыз, къайсы бетде бол- гъанларын айтыгъыз.

Тенънъе кёрюб, къучакълай,Шкогуму алырса,Къара чачынъ тозураб,Арт урушха барырса.

Ышарыб башынъдан ай,Джер джумушар тюбюнъде,Сен шкокга къатханлай,Урушурса тюнюнъде.

Уянырла тенъизле,Та^ла, тюзле, къобанла...Джуртну сакъларгъа бизде Миллионла къобарла.

Къызар джерни бет джаны Отдан-окъдан гузаба.Болур букъгъан бет джаны Джа^гъа ёмюрлюк оба.

Б А Ш Л А Р Ы

§ 1. Таушла бла хариф ле......................................................................................§ 2. Сёзню тизгинден-тизгиннъе к ё ч ю р ю у .................................................. 6§ 3. Зынъырдаукъ къысыкъ таушла бла санъырау къысыкъ таушла . 7§ 4. Эки джазылгъан къысыкъ т а у ш л а ......................................................... 7§ 5. А й т ы м .............................................................................................................. 8§ 6. Хапарлаучу а й т ы м ...................................................................................... 9§ 7. Соруучу айты м .......................................................................... . • . . 10§ 8. Кёлтюртюучю а й т ы м л а .............................................................................. Ю§ 9. Айтымны башчысы бла хапарчысы ..................... ......................... 11§ 10. Айтымда айгъакълаучу с ё з л е .................................................................. 12§ 11. Айтымда сёзлени келишиулери .......................................................... 15§ 12. Сёзню т а м ы р ы ............................................................................................... 20§ 13. Сёзню ахы ры ...................................................................................................§ 14. С у ф ф и к с ........................................................................................................... 23§ 15. Къош сёзле .................................................................................................. 25§ 16. Атда базыкълыкъ-назиклик...................................................................... 28§ 17. Атланы кёблюк-джанъызлыкъ санлары ............................................. 29§ 18. Сёзню айтымда тю рлениую ...................................................................... 31§ 19. Атны башчы, хапарчы б о л у у у .............................................................. 32§ 20. Атланы болуш лары ...................................................................................... 34§ 21. Атланы дж алгъаны улары .......................................................................... 36§ 22. Арт бёлюмюнде о, у болгъан атланы джалгъаныулары................. 37§ 23. Арт бёлюмюнде ё, ю болгъан атланы джалгъаныулары . . . . 40§ 24. Арт бёлюмюнде э, е, и болгъан атланы джалгъаныулары . . . 40§ 25. С ы ф а т .............................................................................................................. 41§ 26. Сыфатны къарыуу . . . ...................................................................... 43§ 27. Тюз сыфатла бла къуралгъан сыфатла ............................................. 43§ 28. Э т и м ..................................................................................................................§ 29. Огъайлаучу э т и м .......................................................................................... 48§ 30.. Соруучу этим . . . . .......................................................................... 49§ 31. Этимни джегилиую ....................................................................................... 51§ 32. Этимлени бусагъат, озгъан, боллукъ зам аилары ............................. 52

55

Умар Баблашевич Алиев.

Карачаевский язык Грамматика и правописание

Учебник для 3 класса начальной школы

Редактор И. Р. Салпагаров. Художественный редактор М. П. Вершник.

Технический редактор Д. X. Кубанов. Корректор JI. И. Болурова.

Сдано в набор 27/1-1961 г. Подписано к печати 22/IV-1961 г. Бумага 60x92>/1в Печ. л. 3,5. Уч.-изд. л. 2,58.

Тираж 4000 экз. Заказ 270. Цена 2 коп. Переплёт 3 коп.

Карачаево-Черкесское книжное издательство, г. Черкесск, ул. Ленина, 35-а.

Черкесская типография, г. Черкесск, ул. Комсомольская, 32.

Цена 5 коп.

У. Б. Алиев

КАРАЧАЕВСКИЙ ЯЗЫК

ГРАММАТИКА И ПРАВОПИСАНИЕ

УЧЕБНИКДЛЯ 3 КЛАССА НАЧАЛЬНОЙ ШКОЛЫ