1

“ӨВӨРХАНГАЙ АЙМГИЙН ЗАСАГ ДАРГЫН 2008-2012 ОНЫ ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ХӨТӨЛБӨР”-ИЙН 2009-2011 ОНЫ ХЭРЭГЖИЛТ, ҮР ДҮН, ҮНЭЛГЭЭ

2011.12.12

ЗОРИЛТ

ХЭРЭГЖҮҮЛСЭН ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА, ҮР ДҮН

ҮНЭЛГЭЭ

ЗД

ТГ

ИТ

Х

Нэг. Хүн ам, нийгмийн бодлого

1.1. Эрүүл мэнд, биеийн тамир, спорт

1.1.1. Эмч, эмнэлгийн ажилтны мэдлэг, ур чадварыг тасралтгүй дээшлүүлж, ѐс зүй, хариуцлагыг өндөржүүлэн, эрүүл мэндийн удирдлага, менежмент, хяналтын тогтолцоог боловсронгуй болгож бэхжүүлнэ.

Эмч, эмнэлгийн мэргэжилтний мэдлэг, ур чадварыг дээшлүүлэх сургалтад жилд дунджаар ажиллагсадын 50.2 хувийг хамруулсан нь 2008 оноос 13.1 хувиар өсч, нарийн мэргэжлийн эмчийн эзлэх хувь 2008 оноос 18.4 хувиар нэмэгдэж, зэрэгтэй эмч, мэргэжилтний эзлэх хувь 3.3 пунктээр өссөн байна.

Хөтөлбөрийн хугацаанд нийт 116 өргөдлийг хүлээж авч бүрэн шийдвэрлэснээс эмч мэргэжилтний ѐс зүйтэй холбоотой өргөдөл 5 буюу нийт өргөдлийн 4.3 хувийг эзэлж, 2008 оноос 50.0 хувиар буурсан байна.

Салбарын хэмжээнд эмч, мэргэжилтэн бүр эмнэлгийн мэргэжилтний ѐс зүйг эрхэмлэн дээдлэж, алдаа гаргасан тохиолдолд хариуцлага хүлээдэг эрх зүйн орчин бүрдэж, удирдлага, менежмент, хяналтын тогтолцооны чадавхи сайжирч байна.

100 90

1.1.2. Салбарын хүний нөөцийн хөгжлийн бодлогын хэрэгжилтийг эрчимжүүлж баг, сумын эмнэлгийг эмчээр, БОЭТ-ийг нарийн мэргэжлийн эмчээр хангах үйл ажиллагааг бодлогын түвшинд хэрэгжүүлэхийн зэрэгцээ тогтвор суурьшил, үр бүтээлтэй ажилласан эмч

Эрүүл мэндийн салбарын хүний нөөцийг хөгжүүлэх бодлогын хэрэгжилт 92.0 хувьтай байна. ЭМС-ын мастер төлөвлөгөөг хэрэгжүүлснээр БОЭТ нарийн мэргэжлийн эмчээр хангагдаж, сумын эмнэлгүүдэд их эмч 26, багийн эмч 11-ээр нэмэгдсэн. Жирэмсэн эмэгтэйчүүдийн ноцтой хүндрэлийн үед үр бүтээлтэй ажилласан багт урамшуулал олгох журам гарган мөрдөн ажиллаж байна.

100 100

2

нарыг урамшуулах механизмыг боловсронгуй болгож 10000 хүн амд ногдох их эмчийн хангамжийг 17.5 промилд хүргэнэ.

1.1.3. Иргэдэд эрүүл аж төрөх хэв маяг, эрүүл мэндээ хамгаалах зөв зан үйлийг төлөвшүүлэхэд чиглэгдсэн бодлого баримтлан, эрүүл мэндийг дэмжих төвийн үйл ажиллагааг тогтмолжуулна.

Эрүүл мэндийг дэмжих төвийг түшиглэн “Олон нийтийн оролцоотойгоор нийгмийн эрүүл мэндийг сайжруулах нь” төслийг хэрэгжүүлж, эрүүл мэндийн сайн дурын идэвхтэнүүдийг бэлтгэж, тэдний оролцоотойгоор эрүүл зан үйлийг төлөвшүүлэх аргыг эзэмшүүлэх бодлого баримтлан ЭММСС-г олон нийтийн оролцоотойгоор эрчимжүүлж ажилласнаар иргэдийн эрүүл аж төрөх хэв маягт өөрчлөлт гарч байна. “Эрүүл мэндийг дэмжигч сум, баг, байгууллага, айл өрх бий болгох” хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж, эрүүл мэндийг дэмжих төвийн үйл ажиллагааг тогтмолжуулснаар эрүүл мэндийн сайн дурын идэвхтэн, эрүүл мэндийг дэмжигч байгууллага, аж ахуйн нэгж, айл өрх 2008 оноос 2 дахин нэмэгдэж, иргэдэд хүргэх эрүүл мэндийн мэдээлэл, сургалт, сурталчилгааны хүртээмж өргөжсөн. Иргэдийн эрүүл мэндээ хамгаалах мэдлэг 2008 оноос 30.3 хувиар нэмэгдэж, эрүүл аж төрөх хэв төлөвшиж байна. Эрүүл мэндийг дэмжигч (ЭМД), Улсын тэргүүний байгууллагаар Баянгол сумын сургууль, эмнэлэг шалгарч аймгийн хэмжээнд 17 байгууллага ажиллаж байна.

100 100

1.1.4. Эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээний нэр төрөл, чанар, хүртээмж, шуурхай байдлыг нэмэгдүүлж, эрхийн бичгийн тогтолцоонд шилжүүлэх замаар хүн амыг нарийн мэргэжлийн эмчийн үзлэгт хамруулна.

Нарийн мэргэжлийн эмчийн үзлэгийг төлбөрийн чадваргүй, амьжиргааны түвшин доогуур орлоготой болон алслагдсан хөдөөгийн иргэдэд зориулсан явуулын амбулаторийн тусламж үйлчилгээг бий болгосноор 13.3 мянган иргэнийг хамруулж, эмчлэн эрүүлжүүлэв. Итали эмч нартай хамтран БОЭТ-д дурангийн хагалгаа, түлэнхий, уруул, тагнайн сэтэрхийн пластик хагалгаа, чихний хэнгэрэг нөхөх хагалгаа, Конийн аргаар кесерв хагалгаа хийх, элэг дэлүү тайрах, оѐдол тавих, доод мөчний гүний венийн бөглөрсөн судасыг авах, нүдний 4 нэр төрлийн тусламж үйлчилгээ, лабораторит сахарын диабеттэй өвчтөнг оношлох, олон улсын түвшний биохимийн энземийн тоон арга зэрэг 20 нэр төрлийн тусламж үйлчилгээг шинээр нэвтрүүллээ. Цахим бүртгэлийн өрөөг нэмэгдүүлэн дотрын, жирэмсэн эхийн, дотоод шүүрлийн кабинетыг бий болгож, лаборатори, том хүний шүдний кабинетыг уртасгасан цагаар 2 ээлжээр ажиллуулах зэрэг шуурхай байдлыг хангах арга хэмжээг авч ажилласнаар нарийн мэргэжлийн эмчийн үзлэг 2008 оноос 20.1 хувиар нэмэгдэж, иргэдийн сэтгэл ханамж 14.0 хувиар дээшилсэн. Нарийн мэргэжлийн үзлэгт хамрагдалт

90 70

3

1.1.5. БОЭТ-д дурангийн мэс засал хийх нөхцөлийг бүрдүүлж, томографийн аппаратаар хангана.

АНУ-ын САУОНСАН сангийн санхүүжилтээр Storz маркын дурангийн аппараттай болж БОЭТ-д дурангийн мэс заслын эмч, сувилагч бэлтгэж, мэс заслын эмч нар харилцан туршлага солилцож бие даан дурангийн хагалгаа хийдэг болов. Томографийн аппаратын сүүлийн үеийн дэвшилтэд технолиги болох дэлхийн стандартыг хангасан өндөр хүчин чадалтай IMR аппарат авах санхүүжилтийн асуудлыг шийдвэрлээд байна.

90 90

1.1.6. “Эрүүл эхээс эрүүл хүүхэд” зарчмыг хэрэгжүүлж эхийн өвчлөл, эндэгдлийг бууруулж, эхийн эндэгдлийг улсын дундаж үзүүлэлтэнд хүргэнэ.

“Эрүүл эхээс эрүүл хүүхэд” зарчмыг хэрэгжүүлснээр 2008, 2009, 2010 онд эхийн эндэгдлийг улсын дунджаас 13.5 – 45.5 промилоор буурсан. 2011 онд улсын дунджаас ихэссэн шалтгаан нь иргэдийн эмнэлгийн тусламж хайх мэдлэг дутмаг, эмнэлэгт оройтож хандсан, эрхтэн тогтолцооны архаг өвчний сэдрэл, эмч, мэргэжилтний зөвлөгөө өгөх арга зүй, хяналт дутмагтай холбоотой байна.

2011 онд явуулын амбулаториор нарийн мэргэжлийн эмч нарын баг газар дээр нь очиж тусламж үйлчилгээ хүргэснээр жирэмсний хүндрэлтэй 24, ноцтой хүндрэлтэй 21 эхийг илрүүлэн яаралтай тусламжийг цаг алдалгүй үзүүлснээр ноцтой хүндрэл 2008 оноос 25.0 хувиар буурав.

70 50

4

1.1.7. Хүүхдийн өвчлөлийг багасган нялхасын эндэгдлийг өнөөгийн байгаа түвшнээс 10 промилиор бууруулна.

Нялхсын эндэгдлийг 2008 оны түвшинээс 4,4, урьд оноос 1.2 промиллиор тус тус бууруулсан ч улсын түвшингээс өндөр хэвээр байна. Нялхсын эндэгдлийн шалтгаан нь жирэмсэн эхчүүдийн эрхтэн тогтолцооны эмгэгээс болж ургын өсөлт хөгжилт муу, шилжилт хөдөлгөөнтэй холбоотойгоор эх хүүхдийн идэвхтэй хяналт жигд бус, жирэмсэн эхчүүд, хүүхдийн хоол тэжээлийн дутагдал, эцэг эхийн хайхрамжгүйн улмаас осолд өртөх, тусламж хайх мэдлэг хандлага хангалтгүй, эмнэлэгт оройтож хандах, нярайн эмчийн хүрэлцээ дутмаг, нарийн мэргэжлийн эмчийн ур чадвар, хариуцлага сул зэрэг зүйлүүд нөлөөлж байна.

70 70

1.1.8. Өсвөр үе, залуучуудад эрүүл мэндийн боловсрол олгох, тэдэнд ээлтэй тусламж үйлчилгээ үзүүлэх, тэдний бие бялдрыг чийрэгжүүлэх “Өсвөр үеийн кабинет“-ийг аймгийн төв, томоохон сумдад бий болгоно.

Эрүүл мэндийн газрын дэргэд “Ирээдүйн босго” өсвөр үеийн эрүүл мэндийн төв, Хархорин, Уянга, Хужирт сумдын эмнэлгүүдийн дэргэд “Өсвөр үеийн кабинет”-ыг НҮБ/ХАС, Глобаль сангийн дэмжлэгтэйгээр 15 сая төгрөгөөр байгуулж, үйл ажиллагааг тогтмолжуулснаар өсвөр үеийнхний мэдээлэл, зөвлөгөө авах, үзлэг шинжилгээнд хамрагдах ээлтэй тусламж үйлчилгээг үзүүлж байна.

100 100

1.1.9. Иргэдэд эмийн зохистой хэрэглээг төлөвшүүлэх мэдээлэл, сургалт, сурталчилгааг олон хэлбэрээр зохион байгуулан, өндөр идэвхитэй, чанарын баталгаатай эм, биобэлдмэлээр хангана.

Монгол улсын “Төрийн болон орон нутгийн өмчийн хөрөнгөөр бараа, ажил, үйлчилгээ худалдан авах тухай” хуулийн дагуу эмийн тендерийг жил бүр нээлттэй зарлан шалгаруулж, улсын бүртгэлд бүртгэгдсэн, чанарын баталгаатай эм биобэлдмэлээр хангаснаар үндэсний зайлшгүй шаардлагатай эмийн нэр төрөл нэмэгдэж, хангалт 85.3 хувьд хүрч 9.5 хувиар өссөн.

100 90

Элэгний өвчлөлийн тархалтын судалгааг Баян-Өндөр, Уянга, Хайрхандулаан, Арвайхээр сумдын 443 иргэдийн дунд явуулахад 23.6 хувь нь элэгний архаг үрэвсэлтэй, 24.8 хувь нь хүнсний зохисгүй хэрэглээнээс, 47.4 хувь нь удамшлийн шинжтэй гэсэн дүгнэлт гарсан байна.

90 70

5

1.1.10. Элэгний өвчлөлийн тархалтыг тогтоох судалгааг явуулж, элэгний өвчлөлийг оношлох, эмчлэх сувиллыг байгуулна.

Эмчилгээ, судалгаа, үйлдвэрлэлийн “Монг-Эм” монгол эмнэлгийн салбарыг шинээр нээн ажиллуулж, уламжлалт анагаах ухааны төслийг Бүрд, Төгрөг, Нарийнтээл сумдад хэрэгжүүлснээр элэгний архаг үрэвсэлтэй 700 хүнийг тан эмчилгээгээр эмчилж, Арвайхээр, Хархорин, Хужирт, Бат-Өлзий, Есөнзүйл, Бүрд, Нарийнтээл, Есөнзүйл, Төгрөг сумдын эмнэлгүүдэд уламжлалт эмчилгээний кабинетыг байгуулж ажилласнаар уламжлалт анагаахын тусламж үйлчилгээг хөдөөгийн иргэдэд ойртуулж, иргэдийн эмийн бус эмчилгээнд хамрагдах хандлага нэмэгдэв. Элэгний сувиллыг “Чин мэнд” хувийн хэвшлийн эмнэлэгт байгуулав.

1.1.11. БЗДХ/ХДХВ/ДОХ-ын эрсдэлээс урьдчилан сэргийлэх, сайн дурын зөвлөгөө өгөх төвийг өргөжүүлэн, үйл ажиллагааг нь тогтмолжуулах замаар ХДХВ/ДОХ-ын халдварын тархалтыг хязгаарлана.

БОЭТ-ийн БЗДХ-ын кабинетыг түшиглэн сайн дурын зөвлөгөө шинжилгээ өгөх төвийг “Дэлхийн зөн” ОУБ-ын санхүүжилтээр /12 сая/, Уянга суманд “Глобаль сан”-гийн санхүүгийн дэмжлэгтэйгээр /5,1 сая/ кабинетыг нээн, 3 эмч, 8 зөвлөгчийг бэлтгэн оношлогоо, эмчилгээнд шаардлагатай урвалж бодис, эм тариа, бэлгэвч, гарын авлагаар ханган ажиллуулж байна. МГБССН-ийн орон нутгийн салбарын сайн дурын зөвлөгөө, шинжилгээ өгөх төвийг мэргэжлийн эмч, сувилагчаар хангах, үзлэгийн ор, хаалт, оношлогооны ЭХО аппарат ашиглуулах зэрэг дэмжлэг туслалцаа үзүүлэн, үйл ажиллагааг тогтмолжуулан, олон нийтийн оролцоотойгоор БЗДХ/ХДХВ/-ДОХ-аас сэргийлэх арга хэмжээ авч явуулснаар БЗДХ-ыг 2008 оноос 29.3 хувиар буурч, улсын дунджаар доогуур, ХДХВ-ын халдвар бүртгэгдээгүй байна.

100 90

1.1.12. БГХӨТА, БОЭТ-ийн лабораторийг шинэчлэн, сумын эмнэлгийг лабораторийн багаж, тоног төхөөрөмжөөр ханган, эрт оношлох, шинэ болон сэргэж буй халдварт өвчнөөс сэргийлэх, хариу арга хэмжээ авах тогтолцоог сайжруулна.

БГХӨСТ-ийн лабораторит явуулын машин, 5.0 сая төгрөгийн автоклав, микроскоп, хатаах шүүгээ, электрон жин, центрофуг , БОЭТ, сум, өрхийн эмнэлгүүдэд ДЭМБ-ын 65.2 сая төгрөгийн санхүүгийн дэмжлэгтэйгээр сорьц авах, цуглуулах, хадгалах, зөөвөрлөх арга техник, анхан шатны шинжилгээ хийх шинэ тоног төхөөрөмжөөр хангаж, ажлын байрны сургалтыг БОЭТ-ийн лабораторийг түшиглэн явуулснаар хөдөөгийн иргэдэд эмнэлгийн тусламжийг ойртуулах, чирэгдлийг багасгаж, халдварыг эрт илрүүлэх, цаг алдалгүй хариу арга хэмжээ авах боломж бүрэн бүрдэв. Өрх, сумын эмнэлгүүдийн лабораторийн хүчин чадал сайжирч, лабораторийн үйл ажиллагааны нэгдсэн мэдээллийн сүлжээ бий болсноор оношлогооны чадамжинд хяналт тавих, үнэлэх, тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэх арга зам тодорхой болж, оношлогоо, эмчилгээний чанар сайжирлаа. Сумдыг лабораторийн багаж хэрэгслээр хангаснаар анхан шатанд үзлэг оношлогоог хийх нөхцөл бүрдэв.

90 100

1.1.13. Цахим эмнэлгийн сүлжээ, алсын зайн оношлогоо эмчилгээг

Алсын зайн оношлогоо, эмчилгээний 62.9 сая төгрөгийн тоног төхөөрөмжийг орон нутгийн төсвөөр БОЭТ-д, НҮБ/ХАС-ийн дэмжлэгээр 28.0 сая төгрөгийн компьютер, хэвлэгч, тог баригч, фургон машиныг Хархорин суманд өгч, цахим сүлжээнд оруулснаар зүрх судас, эх, нярайн

100 100

6

өргөжүүлж, яаралтай тусламжийн бэлэн байдлыг ханган, өвчнийг эрт оношлох, эмчлэх чадавхийг дээшлүүлэн, хөдөөгийн хүн амд үйлчлэх явуулын эмнэлгийн тогтолцоог бүрдүүлж, хөдөө орон нутаг, алслагдсан багийн иргэдэд үзүүлэх тусламж үйлчилгээг сайжруулна.

яаралтай тусламжийн бэлэн байдлыг хангаж, эрт оношлох, эмчлэх чадавхийг дээшлүүллээ. Явуулын амбулаторийн үйлчилгээг бүсчлэн явуулах тогтолцоог бүрдүүлж, явуулын 3 тээврийн хэрэслээр хангаснаар 3 жилд сумын төвөөс алслагдсан 13277 хүнд нарийн мэргэжлийн эмчийн үзлэг шинжилгээ, 15213 хүнд мэдээлэл сурталчилгаа хийж, 11203 хүнд зөвлөгөө өгч, гэрийн эмийн сан, витамины болон нэн шаарлагатай эмийн багц 4600 олгож, тусламж үйлчилгээний чанар хүртээмжийг сайжруулав.

1.1.14. БОЭТ-ийг өргөтгөн аймгийн төвд гэмтэл, эмийн бус эмчилгээний тасаг, амаржих газар, Бат-Өлзий суманд эмнэлгийн байр шинээр барина.

Барилгын ажлын гүйцэтгэл БОЭТ-ийн өргөтгөл 35.0, ЭМГ-ын өргөтгөл 20.0, Тарагт сумын эмнэлэг 65.0, Бат-Өлзий сумын эмнэлэг 25.0 хувьтай байна. Баян-Өндөр сум, Баянтээг багийн эмнэлгийн барилгыг засварлаж дуусгасан ба Бүрд, Нарийнтээл сумдын эмнэлгийн барилгын зургийн төсөв /11сая/, Халдвар судлалын төвийн зургийн төсөл /80сая/ төгрөгийн өртөгтэйгээр хийгдэж, санхүүжилтийг ЭМЯ-д уламжлаад байна.

70 90

1.1.15. Өрхийн эмнэлгийн менежментийг боловсронгуй болгон, тэнд ажиллаж байгаа эмч, эмнэлгийн ажилтнуудын цалин хөлс, нийгмийн асуудлыг зохистой хэлбэрээр шийдвэрлэнэ.

“Өрхийн эмнэлгийн тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэе” аймгийн зөвлөлгөөнийг зохион байгуулан, өрхийн эмнэлгийн дүрмийг боловсруулан мөрдөж, гурвалсан гэрээгээр ажиллуулж, ЭМШУИС, АУК-той гэрээ хийж, эмч мэргэжилтнээр бүрэн хангах арга хэмжээ авч байна. Арвайхээр сумын иргэдийг өрхийн эмнэлгээр дамжуулан БОЭТ-д үзүүлж, шинжилгээ хийлгэн, эмчлүүлдэг журамд шилжлээ. Эмч, ажилтны 11 оюутны сургалтын төлбөрт 2.0 сая төгрөгийг олголосон зэргээр тэдний нийгмийн асуудлыг өрхийн эмнэлгийн холбоо, бусад холбогдох байгууллагатай хамтран шат дараатайгаар шийдвэрлэж бйана. Өрхийн эмнэлгийн эмч, мэргэжилтнүүдийг урт болон богино хугацааны сургалтанд хамрууллаа.

90 90

1.1.16. Хувийн хэвшлийн эмнэлэг, амралт, сувиллын үйл ажиллагааг дэмжиж, иргэдэд үзүүлэх тусламж, үйлчилгээний чанар, хүртээмж, шуурхай байдлыг дээшлүүлнэ.

Хувийн хэвшлийн эмнэлгүүдийн аймгийн зөвлөлгөөн хийж, УБ хотын зарим хувийн хэвшлийн эмнэлгүүдэд туршлага судлах сургалт-аялалыг зохион байгуулахад нь удирдлага, санхүүгийн дэмжлэг үзүүллээ. Тусгай зөвшөөрөл авсан хувийн 11 эмнэлгээс 8 нь Магадлан итгэмжлэгдэв. Үүнээс 4 эмнэлэг нийгмийн даатгалын сангаас санхүүжин үйл ажиллагаа явуулж байна. БОЭТ-ийн жирэмсэн эхчүүдийн төрөхийн өмнөх амрах байрны 4 ор, жирэмсний эмгэгийг эмчлэх 8 орыг “Ариун санаа” хувийн эмнэлэгт гэрээ шилжүүлэн ажилласнаар иргэдэд үзүүлэх тусламж үйлчилгээний чанар, хүртээмж, шуурхай байдал дээшилж, эмнэлгийн тохижилт, үйлчилгээний соѐл, хандлага сайжирлаа.

100 100

1.1.17. Хүүхдийн шүд цоорох өвчний тархалтыг бууруулна.

Хүүхдийн шүд цоорох өвчний тархалт, авах арга хэмжээний талаар аймгийн ИТХ-аар хэлэлцүүлж, хувийн хэвшлийн шүдний 5 эмнэлгээр үйлчилгээ явуулах шийдвэр гаргуулан Арвайхээр сумын 2-6 насны 1000 хүүхдийн шүдийг эрүүлжүүлж, “Дэлхийн зөн” ОУБ-ын санхүүжилтээр Уянга, Бат-Өлзий, Хужирт сумдад шүдний кабинетыг байгуулж ажилласнаар хүүхдийн шүд цоорох өвчний тархалт 2008 оноос 1.4 хувиар буурсан байна.

100 100

7

1.1.18. Сум, байгууллага, аж ахуйн нэгжүүдийг биеийн тамирын талбай, амралт, чийрэгжүүлэлтийн танхимтай болгон, “Нийтийн биеийн тамир, спорт” аяныг жил бүр зохион байгуулж, хүн амын 50 хүртлэх хувийн бие бялдрын хөгжлийн түвшинг мэргэжлийн хэмжээнд тогтоон нийтийн биеийн тамирыг сэргээн хөгжүүлнэ.

Аймгийн хэмжээний 19 сумын 20 сургуульд нийт 200.0 сая төгрөгийн төсвөөр биеийн тамирын гадна талбай, 400.0 гаруй сая төгрөгийн төсвөөр 90м х 45м-ийн харьцаатай хиймэл зүлэг бүхий хөл бөмбөгийн талбай, Өндөр гэгээний нэрэмжит цэцэрлэгт хүрээлэн, Баянгол, Гучин-Ус сумдын эмнэлэг, аймгийн УЦУОША зэрэг байгууллагууд өөрийн болон төслийн хөрөнгөөр биеийн тамирын гадна талбайг тус тус байгууллаа. Сумдын эмнэлэг тус бүр 1, аймгийн төвд 8, нийт 27 чийрэгжүүлэх танхим байгуулагдаж, Уянга сумын Жаргалант багт 242.0 сая төгрөгөөр шинээр спорт заал баригдсан ба аймгийн БТСГ-ын хуучин спорт заалыг 108.0 сая төгрөгөөр бүрэн засварлаж, “Мэргэд” цогцолбор сургуульд шилжүүлэв. Арвайхээр сумын наадмын талбайн засварыг 40.0 сая төгрөгөөр хийж, гүйлтийн замыг 25.2 сая төгрөгийн төсвөөр хатуу хучилттай болгон улсын чанартай уралдаан тэмцээн зохион байгуулах боломжтой болголоо. ААН, албан байгууллагуудын дэргэд биеийн тамир, спортын 66 хамтлаг байгуулагдаж, нийтийн биеийн тамирын 624 удаагийн арга хэмжээ зохион байгуулан давхардсан тоогоор 63200 хүнийг хамруулаад байна. 2008-2012 онд Бие бялдрын чийрэгжилтийн түвшин тогтоох сорилд 56.0 мянган хүнийг хамруулах зорилттойгоос 44618 хүнийг хамруулсан нь 80.0 хувийн биелэлттэй байна. Нийтийн биеийн тамираар хичээллэгсдийн тоо эрс нэмэгдэж ББЧТүвшин 2008 оныхоос 1.4 хувиар дээшилсэн дүнтэй байна.

90

90

1.1.19. Өндөр зэрэглэлтэй тамирчид, тэдний залгамж халааг бэлтгэхэд түлхүү анхаарч, спортын найман төрлөөр өсвөр үеийн аймгийн шигшээ багийг байгуулж, сумдад биеийн тамирын гүнзгийрүүлсэн сургалттай ангиудыг нээн ажиллуулна.

2008 онд улсын аваргын болон бүсийн тэмцээнүүдэд 182 тамирчин оролцож, 73 медаль хүртэж байсан бол 2011 онд өнөөдрийн байдлаар 559 тамирчин оролцож 133 медаль хүртсэн амжилттай байна. Хөнгөн атлетикийн 2 тамирчин Азийн Монгол туургатны хүүхдийн их наадмаас алт, мөнгөн медаль, жудо бөхийн шигшээ багийн 3 тамирчин дасгалжуулагчийнхаа хамтаар Украйны Киев хотноо болсон өсвөр үеийн ДАШТэмцээнд эх орноо төлөөлөн амжилттай оролцлоо. Ардын хувьсгалын 90 жилийн баяр наадам, “Монгол бөх геннист” 6016 бөхийн барилдаанд 20 бөх амжилттай оролцлоо. Самбо, жудо чөлөөт бөх, хөнгөн атлетик, шатар, волейбол, цанын аймгийн өсвөрийн шигшээ багуудад зориулан нийтдээ 780.805.3 мянган төгрөгний тоног төхөөрөмж, техник хэрэгсэл, бөмбөг, иж бүрэн дэвжээ, хувцас хэрэглэлээр ханган, мэргэжлийн багш, дасгалжуулагчдаар удирдуулан, шинжлэх ухааны үндэслэлтэй бэлтгэл сургуулилтад хамруулж байна. Үндэсний бөхийн аймгийн шигшээ баг байгуулах ажлын хүрээнд “Арвайн хүчтэн” дэвжээг байгуулан тус дэвжээнд нийт 25 өсвөрийн бөхчүүд байнгын бэлтгэлд хамрагдаж байна. Хархорин сумын “Орхон” цогцолбор сургуульд 31 сурагчтай Волейболын гүнзгийрүүлсэн сургалттай ангийг нээн хичээллүүлж, “Мэргэд” сургуульд “Их монголын хүчтэн” чөлөөт бөхийн дэвжээ байгуулагдан хичээллэж байна. 2011 онд тус дэвжээнээс сумын заан 1, сумын начин 2 шинээр төрлөө.

100 100

1.1.20. Спорт цогцолборын барилгыг ашиглалтад оруулж, удирдлага, зохион байгуулалт, аж ахуйн цомхон, чадварлаг бүтэцтэй баг бүрдүүлэн, бэлтгэл сургуулилт хийх, уралдаан тэмцээн зохион байгуулахад

БТСГ нь шинэ Спортын ордонд орсноор бүтэц, зохион байгуулалтаа шинэчлэн захиргаа аж ахуй, спорт, нийтийн биеийн тамир гэсэн 3 албатайгаар ажиллаж байна. Спорт цогцолборт волейболын төрөлд 3884.0, чөлөөт бөхийн төрөлд 11823.3, самбо, жудо бөхийн төрөлд 8438.0, шатрын төрөлд 6500.0, цанын төрөлд 6660.0, хөнгөн атлетикын төрөлд 940.0, бусад шаардлагатай тавилга, эд хогшил, тоног төхөөрөмжийн хамт нийт 92.0 сая төгрөгийг тоног төхөөрөмжөөр тохижуулан байнгын үйл ажиллагаа явуулж байна.

100

100

8

шаардагдах тоног, төхөөрөмж, хэрэгслэлээр ханган байнгын үйл ажиллагаанд оруулна.

Салбарын дүн 92.5 89.5

1.2. Боловсрол

1.2.1. “Боловсрол” үндэсний хөтөлбөрийн хүрээнд бүх нийтийн боловсролын үйлчилгээний хүртээмжийг нэмэгдүүлэн, бичиг үсэгт тайлагдалтын түвшинг ахиулж, хүүхэд, залуучуудад чанартай боловсрол олгох, иргэдийг зах зээлийн нөхцөлд амьдрах арга ухаанд суралцах таатай орчин нөхцлийг бүрдүүлнэ.

Хүн амын бичиг үсэг тайлагдалт 2008 оноос 0.4 хувиар өсч, албан бус боловсролын гэгээрэл төв нь 100.0 хувь мэргэжилтэй боловсон хүчнээр хангагдан нийт багш нарын 96.8 хувь нь багшлах эрхийн үнэмлэхтэй боллоо. Биичиг үсэгт тайлагдалтын 2008 онд 98.3 хувь байсан бол 2011 онд 98.7 хувь болж өслөө. Иргэдийн амьдрах ухааны сургалтаар хийсэн бүтээлийн үзэсгэлэнг 5 удаа дэлгэн тавьж, мэргэжлийн чиг баримжаа олгох сургалтуудыг нийт 38 удаа зохион байгуулж түүнд 3800 гаруй иргэд хамрагдан 12 төрлийн мэргэжлээр мэргэжлийн чиг баримжаа эзэмшив. Гэгээрэл төвүүд нь өөрийн орон нутгийн боломж, иргэдийн эрэлт хэрэгцээнд нийцүүлэн “өөрийн” тодотголтой бүтээгдэхүүн хийж ард иргэдэд үйлчилж байна. Орон нутгийн төсөв, олон улсын төсөл бусад хандив тусламжаар 2008-2011 онд нийт 19 сумын гэгээрэл төвүүд 88,5 сая төгрөгийн техник, тоног төхөөрөмжөөр хангагдсанаар иргэд суралцах таатай орчин бүрдлээ. Дүйцсэн хөтөлбөрийн сургалтанд хамрагдагсдын тоо 2008 оноос 18 хувиар өсч, нийт 380 иргэн суурь боловролын,132 иргэн бүрэн дунд боловсролын гэрчилгээ авлаа.

100 90

1.2.2. ЕБС-иудыг 2012 онд 12 жилийн сургалтын тогтолцоонд бүрэн шилжүүлж, бүх шатны боловсролын байгууллагуудын үйлчилгээний чанар, хүртээмж, үр ашгийг дээшлүүлнэ.

2011-2012 оны хичээлийн жилд I-IV ангийн 7383 сурагч, VIII-IX ангийн 3448 сурагч 12 жилийн сургалтын хөтөлбөрөөр, VII ангийн 2231 сурагч шилжилтийн хөтөлбөрөөр тус тус хичээллэж байгаа нь 2014-2015 оны хичээлийн жилд ЕБС-иуд 12 жилийн хөтөлбөрт бүрэн шилжих боломжийг бүрдүүлж байна. Стандартын хэрэгжилт бага боловсрол 93.2, суурь болосролд 99.2, бүрэн дунд боловсролд 100 хувьд хүрч, сүүлийн 3 жилд тогтвортой өссөн нь сургалтын чанар, үр дүнгийн бодит илэрхийлэл юм. Элсэлтийн ерөнхий шалгалтын аймгийн хэмжээст онооны дундаж 2008-2011 онд 505,3-508,8 байгаа нь улсын дунджаас 7,6-8,7 оноогоор

дээгүүр байна.

100

100

1.2.3. Багшийн мэргэжил, боловсрол, ур чадвар, хариуцлагын тогтолцоог төгөлдөршүүлж, жил бүр өндөр хөгжилтэй оронд багш, захирал, эрхлэгч, менежерүүдийг мэргэжил дээшлүүлэх сургалтад хамруулан, “Багш нарын амралтын газар”

2010 онд БСГ-аас Ерөнхий боловсролын сургууль, цэцэрлэгийн удирдах ажилтан, багш, ажилтнуудыг аттестатчилахад баримт бичгийн үзлэгт нийт 1758 албан хаагч хамрагдаж 330 албан хаагч тэнцэхгүйгээс багшлах эрхгүй 237 багшид багшлах эрх олгож, 18 багшийг ажлаас нь чөлөөлж, 7 багш тэтгэвэртээ гарч, 11 багш сургуулиа төгсөж мэргэжил эзэмшжээ. Одоо 60 албан хаагч, багш мэргэжил эзэмших, мэргэжил боловсролоо дээшлүүлэхээр суралцсан байна. 2008-2011 онд

90

90

1690

5213

9310

13062

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

2008 2009 2010 2011

12 жилийн сургалтын хөтөлбөрөөр хичээллэж

байгаа хүүхдийн тоо

9

байгуулан, тэдний нийгмийн асуудлыг шийдвэрлэх арга хэмжээг дэс дараатай авч хэрэгжүүлснээр хариуцлагатай, оюунжсан, чадамжтай хүний нөөцийг байнга нэмэгдүүлнэ.

боловсрол, соѐлын байгууллагын 80 гаруй багш, ажилтнуудыг Сингапур, Гонконг, Солонгос, Хятад, ОХУ, Япон зэрэг орнуудад аялж мэргэжил боловсролыг нь дээшлүүллээ. 2008-2011 онд 224 багш, 28 сургалтын менежер, 20 дотуур байрын багш, 25 нийгмийн ажилтанг сургалтанд хамруулан арга зүйд суралцуулснаар 6 настай хүүхдийг амжилттай сурган, төлөвшүүлж байна. 2008-2011 онд ерөнхий боловсролын 20 сургуульд иж бүрэн техник, тоног, төхөөрөмжөөр хангагдсан “Багш хөгжлийн танхим”-ыг байгуулан багш нарыг ажлын байран дээрээ хөгжих орчин нөхцөлийг бүрдүүлэв. 2010, 2011 онд шинээр төгссөн багш нараас мэргэжлийн онолын шалгалтыг авч нээлттэй сонгон шалгаруулалтар 96 багшийг ажлын байраар хангалаа. ЕБС-д мэргэжлийн багшийн хангалт 2008 онд 97.5 хувь байсан бол 2011-2012 оны хичээлийн жилд 99,8 хувьд хүрлээ. 2009-2011 онд боловсролын салбарт ажиллаж байгаа нийт 67 албан хаагч орон сууцны квотод хамруулж, Богд, Төгрөг, Зүүнбаян-Улаан зэрэг сумдад багш ажилчдын орон сууцны асуудлыг шийдвэрлээд байна. Уянга сумын Өвөр хятруун, Бат-Өлзий сумын Хуст, Баруунбаян-Улаан сумын элс зэрэг газруудад гэр барьж багш нарыг ээлж дараатай амрааж байхаар төсөл боловсруулан хэлэлцүүлж байна.

1.2.4. Арвайхээр, Уянга суманд 640 суудалтай сургууль, Хархорин, Бат-Өлзий, Хайрхандулаан, Арвайхээр сумдад хүүхдийн цэцэрлэгийн барилга шинээр барьж, зарим сумдын боловсролын байгууллагын барилга байгууламжид их болон урсгал засвар хийж, нэгдсэн дулаан, халаалтаар хангах бодлогыг ээлж дараатай хэрэгжүүлснээр ЕБС-ын хичээлийн ээлжийн коэффициентийг бууруулж, сурагчдын дотуур байрны хүрэлцээг нэмэгдүүлнэ.

2008-2011 онд Арвайхээр суманд ерөнхий боловсролын IV сургууль, сургууль цэцэрлэгийн цогцолбор, “Мэргэд” сургуулийн өргөтгөл, Жаргалант багт хичээлийн байр, Арвайхээр, Бат-Өлзий, Хайрхандулаан, Хужирт, Бүрд зэрэг сумдад хүүхдийн 6 цэцэрлэг шинээр баригдан барилгын хүчин чадал 1440 суудлаар нэмэгдэж, ЕБС-ийн хичээлийн ээлжийн коэффициент 2008 оноос 0,25%-иар буурсан үзүүлэлттэй байна. Хужирт, Хархорин, Сант, Бүрд, Зүүнбаян-Улаан зэрэг сумдын хичээлийн байрны их засвар, Богд, Баян-Өндөр, сумдын дотуур байрны их засвар /бие засах газар, худаг шинээр/-ын ажил хийгдсэнээр сургалтын орчин, сурагчдын дотуур байрны хүрэлцээ, орчин нөхцөл, ариун цэвэр, усны хангамж сайжирлаа. Уянга суманд 640 хүүхдийн суудалтай хичээлийн байрны барилгын ажил 50%-ийн гүйцэтгэлтэй байна. Баян-Өндөр, Сант, Баянгол, Бат-Өлзий, Есөн-Зүйл, Зүүнбаян-Улаан сумдын боловсролын байгууллагын уурын зуухыг менежментийн хувьчлалаар хувьчилж, нэгдсэн халаалтанд холбож дулаанаар хангаад байна. ЕБС-ийн дотуур байрын хүрэлцээ хангамж, хүчин чадал 2008 оноос 5.8 хувиар нэмэгдсэн байна.

100 90

1.2.5. ЕБС-иудын бүтэц, хэв шинжийг оновчтой болгож, цогцолбор, төрөлжсөн сургуулиудыг байгуулан, сургууль, цэцэрлэгийн бие даан хөгжих эдийн засаг, эрх зүйн орчин нөхцлийг бүрдүүлж, компьютержүүлэх, интернэтэд холбох зэргээр чанартай

2008 онд Арвайхээр сумын ЕБС-иудын бүтэц хэв шинжийг оновчтой болгож, цогцолбор сургууль болгох бодлого чиглэлийг БСГ-аас боловсруулан Аймгийн ЗД-ын зөвлөлийн хурлаар хэлэлцүүлэн дэмжлэг авч, аймгийн ИТХ-ын Тэргүүлэгчдээр хэлэлцүүлэхэд одоогийн бүтэц зохион байгуулалтыг өөрчлөх шаардлагагүй гэж шийдвэрлэсэн болно. 2009 онд Зүүнбаян-Улаан сумын ЕБ-ын 9 жилийн сургуулийг 11 жилийн сургалттай бүрэн дунд сургууль болгон өргөжүүллээ. Мөн 2011 онд Хархорин сумын шашны сургалттай “Хичээнгүй” сургуулийг төр, сүм хийдийн харилцааны тухай хуульд заасны дагуу төрийн өмчөөс тусгаарлаж хувийн хэвшлийн сургуульд шилжүүллээ. Аймгийн Засаг даргын 2010 оны 151 дүгээр захирамжаар Арвайхээр сумын II сургуулийг түшиглэн “Хүүхдийн урлан бүтээх төв”-ийг байгуулав.

90

90

10

боловсролын орчин бүрдүүлэхэд ахиц гаргана.

Бага, дунд боловсролын стандарт хөтөлбөрийг олон улсад нийтлэг хүлээн зөвшөөрөгдсөн Кембрижийн ерөнхий боловсролын олон улсын хөтөлбөртэй уялдуулан шинэчлэх ажлын хүрээнд лабартори сургууль шалгаруулах журмын дагуу шалгаруулалт зохион байгуулж “Мэргэд” сургуулийг сонгон үйл ажиллагааг туршин хэрэгжүүлж байна. 2009, 2010 онд ЕБ-ын 23 сургуульд нийт 28750 ширхэг чацарганыг тарьж, 2011 оны байдлаар 75-80 хувийн ургацтай байгаа нь сургуулийн бие даан хөгжих таатай орчин бүрдэхэд нэг алхам болж байна. 2011 онд ЕБ-ын 20 сургуульд иж бүрэн тоног төхөөрөмжөөр хангагдсан биеийн тамирын талбайг тохижуулан, ашиглалтанд оруулав. ЕБ-ын 18 сургууль (нийт сургуулийн 63 хувь), БСГазар, БСГ-ын дэргэдэх “Зайн сургалтын төв”, Англи хэлний “Bridge” төвүүдийг өндөр хурдны интернетэд холбон хэвийн үйл ажиллагааг ханган ажиллаж байна. Боловсрол, соѐлын газар, “Мэргэд” сургууль, Баянгол, Сант сумдын ЕБС-иуд цахим хуудастай боллоо. БСГ-ын дэргэдэх зайн сургалтын төвөөс 2009-2011 онд теле уулзалт болон сургалт семинарт нийт 800 гаруй хүн хамрагдсан байна. 2008 онд нийт багш нарын 39 хувийг мэргэжлийн зэрэгтэй багш нар эзэлж байсан бол 2011 онд 47 хувь болж 2010 онтой харьцуулахад 7 хувиар өссөн дүнтэй байна.

1.2.6. Баг бүрт гэр цэцэрлэг байгуулах, хувилбарт сургалтын төрөл хэлбэрийг олшруулах замаар сургуулийн өмнөх боловсролын хамран сургалтыг 2012 онд 60.0 хувьд хүргэнэ.

Багт бүрт гэр цэцэрлэг байгуулах хувилбарт сургалтын төрөл хэлбэрийг нэмэгдүүлэхэд Каталитик сангийн буцалтгүй тусламж, “Бүх нийтийн боловсролын үр дүнд түргэн хүргэх санаачлагын түншлэл” хөтөлбөр болон бусад төслийн санхүүжилтээр иж бүрэн тавилга, тоног төхөөрөмжтэй гэр нийлүүлэн 2011 оны байдлаар нийт 32 гэр цэцэрлэгтэй болж, гэр цэцэрлэгтэй байх шаардлагатай 58 багийн 55.1хувьд нь зорилт хангагдаад байна. 2008 онд 19 суманд 17 гэр цэцэрлэгтэй байснаас 2011 онд 32 гэр цэцэрлэгтэй болсон нэмэгдлээ. 2008 онд сургуулийн өмнөх боловсролын хамран сургалт 65,2 хувь байсан бол 2011 онд 19 сумын 53 багт нүүдлийн гэр цэцэрлэгийн хувилбарт сургалтанд 2-5 насны 3163 хүүхэд, СӨБ-ын үндсэн бүлэгт 4119 хүүхэд хамрагдаж, нийт хамран сургалт 12,3 хувиар өсч 77,5 хувьд хүрлээ.

90

90

1.2.7. Аймгийн Технологийн сургууль, МСҮТ, Худалдаа, аж үйлдвэрийн танхимын салбарын дэргэдэх “Бизнес хөгжлийн төв”-ийн сургалтыг сайжруулж, орон нутаг, бүсийн хэрэгцээ, хөдөлмөрийн зах зээлийн захиалгын үндсэн дээр мэргэжилтэй ажилтан бэлтгэх, давтан сургах, мэргэшүүлэх, мэргэжил дээшлүүлэх тогтолцоонд шилжүүлж, энэ талаар үйл ажиллагаа явуулах төрийн бус болон хувийн хэвшлийн байгууллагуудыг дэмжинэ.

Технологийн сургуулийн МСҮТ нь орон нутаг, бүсийн болон улсын хэмжээнд хөдөлмөрийн зах зээлд эрэлттэй байгаа 16 мэргэжлээр 1487 суралцагч суралцаж байна. Энэ жил МСҮТ-ийг 640 суралцагчид болон богино хугацааны сургалтаар 144 суралцагчийн мэргэжлийг дээшлүүлж, давтан сургаж хөдөлмөрийн зах зээлд нийлүүлсэн төгсөгчдийн 70-аад хувь нь ажлын байртай болсон байна. МСҮТ, Хөдөлмөр, халамж үйлчилгээний хэлтсийн хамтран зохион байгуулсан Барилгын өрөгч угсрагч, шаварчин, засал чимэглэлчин, тракторчин, уурын зуухны операторчин зэрэг мэргэжлүүдээр төгсөгчид 100 хувь ажлын байртай боллоо. Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтаар 80 суралцагч суралцан төгсөж шинээ 184 суралцагчид суралцаж байна. Төгсөгчдийн мэдээллийг хөдөлмөрийн бирж дээр байршууллаа. МСҮТ нь хөдөлмөрийн зах зээлийн захиалгын үндсэн дээр мэргэжилтэй ажилтан бэлтгэдэг тогтолцоонд шилжээд байна.

100 90

11

1.2.8. Нутгийн залуучуудыг гадаад, дотоодын их дээд сургуульд хөнгөлөлттэй нөхцлөөр суралцах боломжийг нэмэгдүүлж, амжилттай суралцаж буй 100-аас доошгүй оюутнуудад аймгийн тэтгэлэг олгоно.

2009 онд их, дээд сургуульд амжилттай суралцаж байгаа оюутанд тэтгэлэг олгох журмыг шинэчлэн баталж, журмын дагуу 2009, 2010, 2011 онуудад орон нутагт шаардлагатай мэргэжлээр элсэн суралцсан 60 оюутантай гэрээ байгуулан, нийт 30 сая төгрөгийн аймгийн Засаг даргын нэрэмжит тэтгэлэг олгож байна.

100

90

1.2.9. “Үдийн цай” хөтөлбөрийг өргөжүүлэн “Үдийн хоол” болгох, сургуулийн цайны газар, гал тогоог шинэчлэх, өргөжүүлэх, дотуур байрны орчин нөхцлийг сайжруулах, ариун цэвэр, эрүүл ахуйн шаардлагад нийцүүлэн тохижуулах арга хэмжээ авч хэрэгжүүлнэ.

Үдийн цай” хөтөлбөрийг ЕБ-ын 29 сургууль хэрэгжүүлж 2008 онд 12146 хүүхэд, 2009 онд 12671 хүүхэд, 2010 онд 11684 хүүхэд, 2011 онд 11255 хүүхэд хамрагдаж байна. 2009, 2010 онд БСШУЯ, “Мерси Кор” ОУБ-тай хамтран сургуулиудын “Үдийн цай” хөтөлбөрийн үйл ажиллагаа, чанарт үе шаттай хяналт, шинжилгээ хийж, үнэлэлт дүгнэлт өгч ажилласны үр дүнд сурагчдад чанартай, стандартын шаардлага, хүнсний аюулгүй байдал хангасан бүтээгдэхүүнийг ил тод нээлттэй сонгон шалгаруултын зарчмаар нийлүүлж, нэгдсэн цэс мөрдөж хэвшээд байна. 2010 онд “Эрүүл, чанарлаг үдийн цай, ил тод, нээлттэй худалдан авалт” үндэсний зөвлөгөөнд “Үдийн цай” хөтөлбөрийг амжилттай хэрэгжүүлж буй манай аймгийн туршлагыг БСШУЯ, аймгуудын БСГ-ын дарга нарт танилцуулж, хэлэлцүүллээ.. “Үдийн хоол”-ыг Улаанбаатар, Дархан, Эрдэнэт зэрэг төвлөрсөн хотын ЕБС-ийн сурагчдад туршин хэрэгжүүлж байна. Харин орон нутгийн хэмжээнд ЕБС-иудад гал тогоог орчин үеийн тоног төхөөрөмжөөр хангах ажлыг зохион байгуулж эхлээд байна. Хархорин сумын ЕБ-ын I сургууль, Арвайхээр сумын IV сургууль, Нарийнтээл сумын ЕБС-ийн хоолны газар, дотуур байрны гал тогоог зориулалтын тоног төхөөрөмжmтэй болголоо. Үдийн цай хөтөлбөрийн хүрээнд бага ангийн хүүхдүүд амин дэмээр баялаг, эрүүл ахуйн шаардлага хангасан хүнсний бүтээгдэхүүн хэрэглэснээр хүүхдийн өсөлт бойжилт хэвийн явагдаж, тэдний сурах идэвх сайжран хичээлээс хоцрох, таслах явдал багасч байна.

100 100

Салбарын дүн 96.7 92.2

1.3. Соёл, урлаг

1.3.1. Түүх, соѐлын дурсгалт өвийг хамгаалах хөтөлбөрийг ЮНЕСКО-ийн үндэсний комисстой хамтран хэрэгжүүлж, иргэдэд музейн чанартай үйлчилгээ хүргэх нөхцлийг бүрдүүлнэ.

ЮНЕСКО-ийн Монголын Үндэсний Комисстой хамтран 2009 онд 11 сумын түүх соѐлын биет болон биет бус өвийг бүртгэх, хэмжилт хийх, баримтжуулах, шинээр дурсгал олж бүртгэх ажлыг зохион байгуулж, түүх соѐлын 76 үл хөдлөх дурсгалын мэдээллээр БМС баяжиж, биет бус 26 өв тээгчийн мэдээллийн сантай боллоо. 2010 онд биет болон биет бус өвийг сурталчилсан ЮНЕСКО-ийн өдөрлөгийг Арвайхээрт 19 сумыг хамруулан зохион байгуулснаар биет бус соѐлын өв тээгчдийн сантай болж биет бус өвийг хамгаалах, сурталчлах, түгээн дэлгэрүүлэх үйл ажиллагаа сайжирлаа. Үүний үр дүнд 105 морин хуурч, давхардсан тоогоор 150 гаруй уртын дуучин, 200 гаруй бий биелээчтэй боллоо. Эрдэнэ-Зуу музейд ЮНЕСКО-оос 7706,8 сая төгрөгний хөрөнгө оруулалт хийж сан хөмрөгийн хадгалалт, хамгаалалт сайжирлаа. Аймгийн музей бүх танхимаа засварлан тохижуулж, Эрдэнэ-зуу музей үзүүлэг дэглэлтээ орчин үеийн шаардлагын түвшинд хүргэн, үйлчилгээний орчин нөхцөлийг сайжрууллаа. 2011 онд Япон улсын буцалтгүй тусламжаар олон улсын

100.0

100

12

стандартад нийцсэн Хархорум музей баригдан ашиглалтад орлоо. 2008 онд 6 сум ОНС танхимтай байсан бол 2011 онд 17 сум ОНС танхимтай болов. Энэ ажилд 30,7 сая төгрөг зарцууллаа. Одоо аймгийн хэмжээнд Хархорум, Аймгийн төв музей, Эрдэнэ-Зуу 17 ОНС танхим ажиллаж иргэдэд музейн чанартэй үйлчилгээ үзүүлж байна. Музейн орчин нөхцлийг сайжруулснаар үйлчлүүлэгсдийн тоо 2008 онтой харьцуулахад 4494-өөр өслөө.

1.3.2. Орон нутгийн түүх судлал, нутгийн онцлогтой ардын урлагийг хөгжүүлж, орон нутгаа сурталчлах үйл ажиллагааг өргөжүүлэн, аймгийн байгалийн үзэсгэлэнт болон түүх, соѐлын дурсгалт газрууд, үе үеийн шилдэг сайчууд, нутгийн ард түмний ахуй амьдрал, түүх, соѐл, ололт, амжилт, хөгжил, дэвшлийг харуулсан өнгөт, дэлгэрэнгүй толь бичиг, цомог, баримтат кино, олон хэл дээр бэлтгэсэн танилцуулга зэргийг бэлтгэн хэвлүүлж, төв орон нутгийн хэвлэл, мэдээллийн хэрэгсэл, интернэтээр аймаг, орноо гадаад, дотоодод өргөн дэлгэр сурталчилна.

Арвайхээр хотноо “Өвөрхангайн өв, соѐл” эрдэм шинжилгээний бага хурал зохион байгуулж, нутгийн онцлогтой ардын урлагийг хөгжүүлж уртын дууны уралдааныг 4 удаа зохион байгуулан, “Миний нутаг сайхан” өдөрлөг, “Хүүхдийн урлагийн их наадам” зэрэг аймгийн уралдаануудад нийт 10250 гаруй ардын авъяастнууд оролцлоо. Морин хуур, уртын дууны 2 шатны сургалт зохион байгуулснаар 80 жилийн ойн баярын арга хэмжээнд 80 морин хуурч, 80 уртын дууч, 108 бий биелээчийг оролцууллаа. Ардын бүжиг бий биелгээг өвлөгчдийн тоо 2009 онд 43 байсан бол 2011 онд 135 болж өслөө. Өвөрхангай аймаг байгуулагдсаны 80 жилийн ойн 80 бүтээлч ажлын хүрээнд “Өвөрхангай аймгийн тайлбар толь”, “Голомт нутаг” өнгөт гэрэл зургийн цомог, “Өвөрхангай аймгийн товч түүх”, “Өврийн хангайн болор эрхи” (2 дэвтэр), “Өвөрхангай аймгийн өв соѐл”, “Нутгийн удирдлага”, “Статистикийн товчоон”, “Иргэн таны өврийн ном”, “Өвөрхангай аймгийн танилцуулга” DVD, “Гурван хангайн аялгуу” дууны CD зэргийг хэвлүүлэн гаргаж нийтийн хүртээл болголоо. Аймгийн байгалийн үзэсгэлэнт болон түүх, соѐлын дурсгалт газрууд, уламжлалт ахуй, соѐлыг харуулсан “Аялалын цаг”-ийн 3 дугаар Үндэсний олон нийтийн телевизээр нэвтрүүлж, “Соѐмбо гийсэн нутаг” баримтат киноны ажил дусах шатандаа ороод байна.

100 100

1.3.3. Уянга, Хайрхан дулаан сумдад соѐлын төвийн барилга шинээр барьж, Баруунбаян-Улаан, Есөнзүйл, Тарагт, Гучин-Ус сумдын соѐлын төвийг өргөтгөн, Баянгол, Бат-Өлзий сумдын соѐлын төвүүдийг засварлана.

2010-2011 онуудад Тарагт, Сант, Баруунбаян-улаан, Баянгол сумдын Соѐлын төвүүдийн барилгат нийт 375.5 төгрөгийн санхүүжилтээр өргөтгөл, засвар хийж, Бат-Өлзий, Есөн зүйл сумдын Соѐлын төвийн барилгын зураг төслийг хийлгүүлээд, Уянга сумын (960 сая төгрөг), Хайрхандулаан сумын (740 сая төгрөг) соѐлын төвийн барилгууд баригдаж байна. Соѐлын төвүүдийн барилгын хөрөнгө оруулалтуудыг шийдвэрлэснээр үйлчлүүлэгсэд ая тухтай орчин нөхцөлд соѐлын үйлчилгээ авах боломж бүрдэж орон нутгийн соѐлын байгууллагын үйлчилгээний чанар хүртээмж дээшилж байна.

100 90

13

1.3.4. Соѐлын төвүүдийн үйл ажиллагааг тогтмолжуулж, хөгжмийн зэмсэг, техник хэрэгсэл, тоног төхөөрөмжөөр хангах, номын сангийн фондыг жил бүр баяжуулж уншигчдын тоог нэмэгдүүлнэ.

Аймгийн хэмжээнд 18 сумын Соѐлын төв 30,7 сая төгрөгний хөрөнгө оруулалтаар ОНС танхимаа тохижуулж, 2008 онд 165.8 сая төгрөг, 2009 онд 124.5 сая төгрөг, 2010 онд 151.3 сая төгрөгний улсын төсөв болон гадны хөрөнгө оруулагч байгууллагуудын тусламж дэмжлэгтэйгээр хөгжмийн зэмсэг, техник хэрэгсэл, хувцас, дотоод тохижилтоо шинэчиллээ. Япон улсын хөрөнгө оруулалтаар 7 тэрбум төгрөгөөр олон улсын стандартад нийцсэн Хархорин музей шинээр ашиглалтанд орлоо. Номын сангуудын фондыг 2008 онд 3501, 2009 онд 6133, 2010 онд 1606 номоор баяжуулж, үйлчлүүлэгчдийн тоо 10978-аар өслөө.

100 100

1.3.5. Хүүхэд, залуучуудын чөлөөт цагийг үр ашигтай, зөв боловсон өнгөрүүлэхэд чиглэсэн дугуйлан, хамтлаг, чуулга байгуулан ажиллах санал санаачилгыг хөхүүлэн дэмжинэ.

Арвайхээр сумын ЕБ-ын I сургуульд ХБМС ангийг нээснээр 2 ангид 60 сурагч хичээллэж “Хаврын баяр-2009, 2010, 2011”, “Өвлөн бүжье”, “Хөтөлбөрт концерт” зэрэг аймаг, улсын уралдаанд 1, 2, 3-р байранд шалгарч БНХАУ-д аялан тоглолтоо хийлээ. Аймгийн ХТХ-ийн дэргэдэх “Суварга” театр студи О.Найманжаргалын зохиол “Сэтгэлийн домог” хүүхдийн дуулалт жүжгийг 102 хүүхдийн бүрэлдэхүүнтэй тавьж аймаг болон улсын хэмжээнд тоглолт зохион байгуулан МҮОНТ, TV-9 телевизүүдээр нэвтрүүлэн олон нийтийн хүртээл болголоо. Аймгийн Засаг даргын ивээл дор “Хүүхдийн урлагийн их наадам”-ыг зохион байгуулж тус арга хэмжээнд 19 сумын 24 багийн 2300 гаруй хүүхэд багачууд оролцон багийн дүнгээр тэргүүн байранд Арвайхээр, дэд байранд Бат-Өлзий, гутгаар байранд ЗБУлаан, тусгай байранд Тарагт сумд тус тус шалгарлаа. Соѐлын төвийн үйл ажиллагааг дэмжих уралдаан наадмууд зохион байгуулсны үр дүнд 2008 онд 18 хамтлагтай байсан бол 2011 онд 40 болж нэмэгдлээ.

100 100

1.3.6. Соѐлын байгууллагын хүний нөөцийн чадавхийг сайжруулах бодлого боловсруулж хэрэгжүүлнэ.

Аймгийн соѐл урлагийн байгууллагуудын уран бүтээлчид, ажиллагсад шат дараалсан сургалтуудад хамрагдсанаар мэргэжилтэй боловсон хүчний тоо 2008 онд 94 байсан бол 2009 онд 97, 2010 онд 111 болж нэмэгджээ. 2009, 2010 онд СУИС-ийн элсэлтийн шалгалтыг аймаг орон нутагтаа зохион байгуулж, 6 мэргэжлээр нийт 44 сурагчийг элсүүлэн суралцуулаад байна. СУИС-ийн концертмейстрын ангид суралцаж байгаа оюутныг аймгийн Засаг даргын тэтгэлэгт хамруулж, ХДТ өөрийн зардлаар хоѐр оюутныг суралцуулж байна. Сумдын соѐлын төвийн бүжиг, хөгжмийн багшийн ур чадварын түвшин тогтоох шалгалтыг зохион байгуулж 27 хүн хамрагдлаа.“ Чадавхид суурилсан соѐлын ажилтан”сэдэвт 7 хоногийн сургалт зохион байгуулсан. 2008 оноос мэргэжил, боловсролын зэргээ дээшлүүлсэн соѐл урлагийн ажилтан, уран бүтээлч 32 , СУИС- ийн эчнээ сургалтанд 8 хүн суралцаж байна.

100 100

14

1.3.7. Аймгийн хэмжээнд байгаа түүх, соѐлын дурсгал, хиригсүүрийг бүртгэн авч зураглал гарган сум, багийн Засаг дарга нар, нутгийн иргэдэд хариуцуулан хамгаалалтад авна.

2008-2011 онуудад түүх соѐлын үл хөдлөх дурсгалыг бүртгэн баримтжуулах ажлыг ЮНЕСКО-ийн Үндэсний комисс, БСШУЯ-ны Соѐлын өвийн төвтэй хамтран зохион байгуулсны үр дүнд аймгийн хэмжээнд 2500 орчим Түүх соѐлын үл хөдлөх дурсгал, түүний дотор 2050 хиргисүүр, дөрвөлжин булш, бунхан, тахилын онгоны байршлыг багийн харъяалал, газар нутгийн коорвинатаар нь тогтоож дурсгал бүрээр хэмжилт хийлээ. Аймгийн Бүртгэл мэдээллийн сан 5000 орчим гэрэл зураг, дурсгал бүрийн видео бичлэг, хэмжилт бусад мэдээллүүдээр баяжигдлаа. Сум, баг, байгууллагын түвшинд түүх, соѐлын дурсгалыг сум, багийн Засаг дарга нарын захирамж, Соѐлын төвийн эрхлэгчдийн тушаалаар оршин суугаа иргэдэд гэрээгээр хариуцуулан хамгаалах ажлыг зохион байгууллаа.

100 100

1.3.8. Монгол Улсын баатар Л.Аюушийн нэрэмжит талбайг тохижуулан, Өндөр гэгээн Г.Занабазарын сэрэг дүрийг Арвайхээр хотод босгож, Уянга суманд Сайн ноѐн хан Т.Намнансүрэнгийн цогцолбор, Тарагт суманд Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан П.Гэндэнгийн хүндэт гэлийн танхим байгуулна.

Монгол Улсын баатар Л.Аюушийн нэрэмжит талбайг гантиг чулуугаар хучиж, Т.Намнансүрэн, П.Гэндэн нарын хүрэл хөшөө байрлуулж, усан оргилуур, өндрийн гэрэлтүүлэг, гудамжний теле дэлгэц байгуулан, талбайн голд орших дурсгалын баганыг засварлаж, талбайн тохижилтод 485,6 сая төгрөгний хөрөнгө оруулалтыг хийлээ. Л.Аюушийн хөшөө, “Мөнх дурсагдах алдартууд”-ын самбарыг засварлав. Өндөр гэгээн Г.Занабазарын сэрэг дүрийг 1 тэрбум төгрөгөөр бүтээж, шинээр байгуулсан цэцэрлэгт хүрээлэнд заллаа. Тус цэцэрлэгт хүрээлэн нь усан оргилуур, зам, талбай, гэрлэн чимэглэл, сүүдрэвч, сандал, мод, бут, зүлэгтэй амралт, зугаалгын тохитой орчин болов. Уянга сумын шинэ төвд Монгол улсын анхдугаар ерөнхий сайд, Сайн ноѐн хан Т.Намнансүрэнгийн дурсгалын цогцолборын Номын өргөөг ашиглалтад оруулж, 2011 оноос түүний музейн барилгын ажлыг улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар гүйцэтгэж байна. Уянга, Хайрхандулаан сумдын төвд Т.Намнансүрэнгийн дурсгалын хөшөө бослоо. Монгол Улсын Ерөнхий сайд П.Гэндэнгийн Хүндэтгэлийн танхим-музейг Тарагт сумын Соѐлын төвд байгуулав.

100 100

Салбарын дүн 100.0 98.7

1.4. Гэр бүл, хүн ам, нийгмийн хамгаалал

1.4.1. Засгийн газрын “Монгол гэр” хөтөлбөрийн хүрээнд аймгийн “Монгол айл” дэд хөтөлбөр боловсруулан, гэрт амьдарч байгаа иргэдийн тав тухтай амьдрах нөхцлийг бүрдүүлэн, гэр бүлийг хамгаалах, бэхжүүлэх, хүүхдийн хүмүүжилд гэр бүлийн гүйцэтгэх үүргийг өндөржүүлэх зэргээр нийгмийн анхдагч нэгж болох гэр бүлийн харилцааны үнэт зүйл, ѐс зүйг төлөвшүүлэх талаар соѐн гэгээрүүлж, зөвлөн

“Монгол айл хөтөлбөр”-ийн боловсруулах ажлын хүрээнд 80 гаруй эмэгтэйчүүдийг оролцуулсан хэлэлцүүлэг хийж, иргэний нийгмийн байгууллага, иргэдийн саналыг авч хөтөлбөрт тусган “Монгол айл” дэд хөтөлбөрийг батлуулан хэрэгжүүлж байна. Гэр бүл хүний хөгжлийн төвийг 460,0 сая төгрөгөөр байгуулж, гэр бүлүүдэд чиглэсэн 11 удаагийн сургалтыг зохион байгуулж 470 гаруй хүн хамрагдлаа. 35 хос залуусын хуримын ѐслолын үйл ажиллагааг үйлдэж гэрлэх зан үйлийн болон угийн бичиг хөтлөх, удам угсаагаа цэвэр ариун байлгах генийн сангийн сургалтыг хийлээ. Олон улсын гэр бүлийн өдрөөр гэр бүлийн өөрсдийн оролцоотойгоор бүтээлч ажлуудыг өрнүүлж “Гэр бүлийн цэцэрлэг” байгуулан, 250 өрх мод тарьж, Гэр бүл хүний хөгжлийн төвөөс 21 гэр бүлийг “Тэнгэрлэг гэр бүл”-ээр шалгарууллаа. Жил бүр амьжиргааны баталгаажих түвшингээс доогуур орлоготой 560 гаруй өрхийг сонгож, тэдний хэрэгцээг тодорхойлох, хэрэгцээнд нь үндэслэн нийгмийн суурь үйлчилгээг цогцоор нь хүргэх замаар ядуурлаас гарахад нь дэмжлэг үзүүлэх ажлыг зохион байгуулж, сум бүрт “Хөгжлийн баг” байгуулагдан, сүүлийн 3 жилд нийт 1709 өрхийн 8123 иргэн хамрагдаж, 22 төрлийн үйлчилгээ хүргэлээ. Сонгогдсон өрхийн 81,2 хувь нь \тодорхой

90.0

90

15

туслах үйлчилгээний шинэ төрлүүдийг хөгжүүлнэ.

орлоготой болсон, газар өмчлөлийн асуудлаа шийдвэрлэсэн, эрүүл мэнд, нийгмийн халамжийн үйлчилгээндээ хамрагдсан, иргэний бичиг баримттай болсон, хишиг хувийн үйлчилгээндээ бүрэн хамрагдсан зэрэг\ хэрэгцээт үйлчилгээгээ авч амьдралын чанарт нь бодит өөрчлөлт ахиц гарсан. Хүүхдийн хүмүүжил төлөвшилд гэр бүлийн үүрэг оролцоог чухалчилсан эцэг, эх асран хамгаалагчдын дунд сургалтын үйл ажиллагааг олон улсын байгууллагуудын санхүүгийн болон арга зүйн дэмжлэг, оролцоотойгоор зохион байгуулж нийт 3300 орчим хүнийг хамрууллаа. 2011 онд “Гэр” хөтөлбөрийн хүрээнд улсын төсвийн 384.0 сая төгрөгийн санхүүжилтээр 320 өрх айлыг шинэ гэртэй болголоо. Аймгийн хэмжээнд гэрт амьдарч байгаа 23148 өрх, 4352 өрх байшинд, 551 өрх орон сууцанд амьдарч байна.

1.4.2. Гэр бүлд зориулсан сургалт, сурталчилгааг өргөжүүлэхэд иргэд, аж ахуйн нэгж, төрийн бус болон олон улсын байгууллагын оролцоог нэмэгдүүлж, олон нийтэд түшиглэсэн халамжийн үйлчилгээгээр 120 бүлийг чадавхижуулж, эмзэг бүлгийн иргэдийн ахуй амьдралыг дээшлүүлэх чиглэлээр тодорхой арга хэмжээ авч хэрэгжүүлнэ.

Аймгийн ХХҮХ-ийн дэргэд 2009 онд “Гэр бүлийн хөгжлийн төв” байгуулагдаж 924 иргэнд гэр бүлийн харилцаа, ѐс зүй, хувь хүний хөгжилд чиглэсэн сургалтуудыг зохион байгуулав. Олон нийтэд түшиглэсэн халамжийн үйлчилгээний хүрээнд 96 бүл байгуулагдаж, эдгээрт 312 иргэн хамрагдаж хамтын хөдөлмөр эрхэлж байна. Байгуулагдсан бүлийн 97.3 хувь нь хангалттай сайн ажиллаж, бүлийг чадавхижуулах ажлын хүрээнд бизнесийн ур чадвар эзэмшүүлэх сургалт, явцын хяналт-шинжилгээ, үнэлгээ хийх, амжилттай сайн ажиллаж буй бүлүүдийн үйл ажиллагааг хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлээр сурталчилах, ажлын байрны түрээсийн хөнгөлөлт үзүүлэх зэрэг ажлуудыг үе шаттайгаар 7 иргэний нийгмийн байгууллагатай хамтран зохион байгууллаа. Бүлийн үйл ажиллагааг чадавхижуулах сургалтыг 2 удаа зохион байгуулж, үүний үр дүнд 201 иргэн хамрагдаж, иргэдийн 70 хувь нь бүлийн санхүүжилт авч үйл ажиллагаагаа явуулж байна.

1.4.1.131 Олон нийтэд түшиглэсэн халамжийн үйлчилгээгээр жил бүр 30-аас доошгүй бүл зохион

байгуулж, сургаж чадавхижуулна..

№ Сумдын нэр 2009 он 2010 он 2011он Нийт бүлийн

тоо

1 Баян-Өндөр 2 1 1 42 Бүрд 1 1 1 33 Бат-Өлзий - - 2 24 Баруунбаян-Улаан 1 - - 15 Баянгол 1 1 1 36 Гучин-Ус 1 2 1 47 Есөнзүйл 1 1 1 38 Өлзийт 2 1 1 39 Зүүнбаян-Улаан 1 1 2 410 Богд - 1 1 211 Нарийнтээл 2 1 - 312 Сант 1 1 - 113 Төгрөг 1 - - 114 Тарагт - 2 1 315 Уянга - 1 3 416 Хайрхандулаан 1 - - 117 Хужирт 2 - 1 318 Хархорин 3 3 4 1019 Арвайхээр 10 13 16 39

Нийт 30 30 36 96

Хамрагдсан иргэдийн тоо 113 89 110 312

Нэг. Сумдад бий болсон бүлүүдийг 3 оноор харуулбал

Бүлгүүдийн амжилтаас дурдвал

Гучин-Ус сумын “Та итгэ

бид урлая ” бүл. 2009 онд

4 гишүүн байгуулагдаж 1.5

сая төгрөгийн санхүүгийн

дэмжлэг авсан. Тус бүл нь

оѐдол, түүний дотор ажлын

хувцас

үйлдвэрлэж, стандартын

тохирлын гэрчилгээ авсан.

Одоо тус бүл”Аргуйн хөгжил”

нөхөрлөл болон өргөжиж 8

ажилтантай үйл ажиллагаа

эрхэлж байгаа.

Есөнзүйл сумын“Мессеж” бүл, 2010 ондсанхүүжилт авсан.Бүлийн ахлагч нь ХЭДС-ийн зардлаар “Гар утасзасвар”ын сургалтандхамрагдаж гар утасзасвар ажиллуулж байна.

Арвайхээр сумын “Уламжлал”бүл, 2 ахмад настантай.Урлагийн дээл, малгай болондайлан, хүрэм хантааз хийдэг.Жилийн хугацаанд нийт3178000 төгрөгний үйлдвэрлэлявуулж борлуулалт2606,000, Үүнээс 1544658төгрөгийг бүлийн гишүүдийнцалин, 244,000 төгрөгийгурсгал зардалд тус тусзарцуулсан байна.

90

90

1.4.3. Залуу гэр бүл, хүүхэд залуучуудын зуны амралт, чөлөөт цагийг зүй зохистой өнгөрүүлэх, тэднийг хөгжүүлэх, хүмүүжүүлэх, чийрэгжүүлэхэд чиглэгдсэн зуны сургалтын хөтөлбөр боловсруулж, хүүхдийн зуслан, цэцэрлэгийн

Хүүхдийн эрэлт хэрэгцээнд нийцсэн чөлөөт цагийг зүй зохистой өнгөрүүлэх, эх оронч үзэл төлөвшүүлэх, экологийн боловсрол олгох, ардын уламжлалт зан үйлд хүүхдийг суралцуулахад чиглэсэн “Хүүхэд хөгжлийн зуны сургалтын хөтөлбөр”-ийг хүүхдийн зуслан, цэцэрлэг, сувиллын газрыг түшиглэн жил бүр Хүүхдийн зусланд туршин хэрэгжүүлэв. Хөтөлбөрийн хүрээнд жил бүр 15-аас доошгүй арга хэмжээнд 1000-аас доошгүй хүүхдүүдийг /давхардсан тоогоор/ хамрууллаа. Хүүхдийн төлөө хэлтсийн дэргэдэх Ирмүүн бүжгийн дугуйлан, дуу хөгжмийн үйл ажиллагааг өргөтгөн, нийт 200 орчим хүүхдийг үйл ажиллагаандаа хамруулж, аймаг байгуулагдсаны 80 жилийн ойг угтан Суварга хүүхдийн театрын сурагчдын оролцоотойгоор

100

100

16

зуны сургалтуудыг түшиглэн хэрэгжүүлж, Арвайхээр суманд хүүхэд, залуучуудын соѐл, амралтын хүрээлэн байгуулна.

“Эвтэй 4 амьтан”, “Сэтгэлийн домог” хүүхдийн дуулалт бүжгэн жүжгийг найруулан тавилаа. Уг бүжгэн жүжгүүдэд нийт 130 орчим хүүхэд гол болон туслах дүрийг бүтээж оролцон, бүжгэн жүжигт аймгийн Боловсрол соѐлын газраас 17,0 сая төгрөгийг зарцуулав. Арвайхээр суманд залуу гэр бүл, хүүхэд залуучуудын зуны амралт, чөлөөт цагийг зүй зохистой өнгөрүүлэх, тэднийг хөгжүүлэх, хүмүүжүүлэх, чийрэгжүүлэхэд чиглэгдсэн “Занабазарын нэрэмжит цэцэрлэгт хүрээлэн”, “Хүүхэд залуучуудын парк”-ийг нийт 2527.1 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаар бүтээн байгуулснаар давхардсан тоогоор нийт 24500 хүүхэд, залуучууд, иргэдэд үйлчлүүлэв.

1.4.4. Тэтгэврийн даатгал, шимтгэлийн нэрийн дансны талаарх мэдээлэл, сурталчилгааг сайжруулан, хувиараа хөдөлмөр эрхлэгчид, малчид, тариаланчид, нийт иргэдийн нийгмийн даатгалын сайн дурын даатгал, эрүүл мэндийн даатгалд хамрагдалтыг урьд оны хүрсэн түвшингээс жил бүр 5.0-аас доошгүй хувиар нэмэгдүүлнэ.

Нийгмийн даатгалын хууль, тогтоомж шийдвэрийг иргэд, байгууллага, аж ахуйн нэгжид тогтмол сурталчилан, гарын авлага материал тарааж хуулийн ач холбогдлыг сурталчилснаар нийгмийн даатгалын сайн дурын даатгал, эрүүл мэндийн даатгалд хамрагдалтыг урьд оны түвшингээс жил бүр 5.0-аас доошгүй хувиар нэмэгдүүлэв.

Нийгмийн даатгалын сайн дурын даатгал, эрүүл мэндийн даатгалын хамрагсадыг тоон үзүүлэлт харуулбал /4 жилийн өссөн үзүүлэлтээр/

Он Урьд оны мөн үеэс өссөн хувь

Сайн дурын даатгалд хамрагдсан хүний тоо

ЭМД хамрагдсан хүний тоо

Нийт сайн дур болон ЭМД хамрагдсан

даатгуулагчдын тоо

2008 6 2014 13568 15582

2009 6,4 2062 13671 15733

2010 14,4 2480 15463 17943

2011.10 сар 47,4 3687 22766 26453

100

100

1.4.5. Ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд, хүүхэд, залуучуудын хөгжих боломж, тэдэнд зориулсан үйлчилгээний нэр төрөл, чанар, хүртээмжийг нэмэгдүүлэн, зарим сумдад ахмадын танхим байгуулж, төв, суурингийн ахмадыг харъяалалтай болгох асуудлыг шийдвэрлэнэ.

Аймгийн ахмадын хороог 25,5 сая төгрөгийн санхүүжилтээр 5 өрөө байртай болгож, ахмадууд чөлөөт цагаа зөв өнгөрүүлэх боломжийг бүрдүүллээ. Сумдын ахмадын хорооноос 11 сум ахмадын танхимтай болж, төв суурин газрын ахмадуудаас сүүлийн 3 жилд нийт 1500 гаруй ахмадуудыг аль нэг байгууллагын харъяалалтай болгов. Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн аймгийн чуулганыг 2009, 2011 онд 2 удаа зохион байгуулж тулгарч буй асуудлаа тодорхойлон өмнөх чуулганаас дэвшүүлсэн зорилтын биелэлтээ дүгнэлээ. Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд ээлтэй орчин бүрдүүлэх, тэдэнд үзүүлэх чанар хүртээмжийг дээшлүүлж 15 байгууллага, аж ахуйн нэгж стандартын шат, налуу замтай болсон. ЕБ-ын II сургуулийн дэргэдэх хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхүүдийн тусгай бүлгийн анги танхимыг тохижуулахад төрийн болон төрийн бус байгууллагуудын дэмжлэгээр 2.0 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийж, бүлгийн тоо, багшийн орон тоог нэмэгдүүллээ. Хөгжлийн бэрхшээлтэй болон хүнд нөхцөлд амьдарч байгаа 200 хүүхдийг жил бүр хүүхдийн зусланд амрааж тэдний хөгжих боломжийг нэмэгдүүллээ. Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн хэрэгцээнд нийцсэн үйл ажиллагааг “Сайн дурын туслагч” хүүхдүүдийн оролцоотойгоор “Хариу нэхээгүй тус”, “Сэтгэлийн илгээмж”, “Миний илүү чамд”, “Сэтгэлийн дэм” зэрэг аянуудыг жил бүр уламжлал болгон зохион байгуулж хэвшлээ.

100

100

1.4.6. Нийгмийн даатгалын сангуудын шимтгэл, хураамжийн орлогыг жил бүр дунджаар 3.0 хувиар

Нийгмийн даатгалын сангуудад оруулсан орлого, төлөвлөгөөний биелэлтийг хүснэгтээр харуулбал

он сангуудын орлого

сангуудын оруулсан шимтгэл /сая төг/

төлөвлөгөөний биелэлт

бие дааж орлого нэмэгдүүлсэн хувь

2008 11170,5 3660,5 100 32,7

100

100

17

нэмэгдүүлэх замаар сангийн нийт орлогын 30.0-аас доошгүй хувийг аймаг өөрөө хангах боломжийг бүрдүүлнэ.

2009 11493,0 4089,2 100,1 35,5

2010 11646,1 4550,5 104,3 39,0

2011.10 сар 14629,6 5749,4 117,7 39,2

1.4.7. Асран хамгаалах хүнгүй, бүтэн болон хагас өнчин, хараа хяналтгүй орхигдсон хүүхдийг төрийн байгууллагын анхаарал халамжинд авахын хамт, хүүхдийн эрхийг зөрчиж байгаа байгууллага, хуулийн этгээд, эцэг эхэд хариуцлага тооцож хүүхдийн эрхийн хэрэгжилтийг хангана.

Хүүхдийн эрхийг хамгаалах, хүүхдийн нийгмийн хамгааллыг сайжруулах зорилгоор Хүүхэд хамгааллын баг, Хүүхдийн хууль зүйн хороог байгуулан ажилласнаар хүүхэд оролцсон болон хүүхдийн эсрэг гэмт хэргийг бууруулах, цаашлаад холбогдогч хүүхдийн эрхийг хамгаалах, нийгэмшүүлэх, хараа хяналтгүй орхигдсон хүүхдийн эрхийг хамгаалах, хүүхдийн эрхийг зөрчсөн байгууллага, хуулийн этгээдэд хариуцлага тооцох механизмийг бүрдүүлэхэд хууль хяналтын байгууллагуудын санаачлага, үүрэг, оролцоог нэмэгдүүлэн ажиллаа. Хүүхдийн асуудлаар дагнасан мөрдөн байцаагч, прокурор, шүүгч, өмгөөлөгчтэй болсон нь үндэсний хэмжээнд туршлага болохуйц арга хэмжээ боллоо. Аймгийн хууль зүйн хороотой хамтран гэмт хэргийн холбогдогч болсон 21 хүүхдэд ял хойшлуулах, нийгмээс тусгаарлахгүйгээр хүүхдийг нийгэмшүүлэх хүүхдэд ээлтэй шийдвэр гаргуулж ажиллав. Сүүлийн 3 жилд асран хамгаалах хүнгүй, бүтэн өнчин 3 хүүхдийг хуулийн дагуу төрийн байгууллагын асрамжинд шилжүүлж, хүүхдийн эрхэд халдсан, хүүхдийг гутаан доромжилсон, насанд хүрээгүй хүүхдийг бэлгийн хүчирхийлэл, дарамтанд оруулж гэмт хэрэг үйлдсэн нь тогтоогдсон 5 насанд хүрэгчдэд хууль хяналтын байгууллагуудтай хамтран хариуцлага тооцож, хохирогч болсон 7 хүүхдийн эрхийг хамгаалах, нөхөн сэргээх үйлчилгээг үзүүллээ.

90

70

1.4.8. Хүйсийн тэгш байдлыг дэмжин хөгжүүлж, жендерийн статистик мэдээллийг гаргадаг болно.

Хүйсийн харьцаагаар гаргадаг статистикийн мэдээ 2008 онд 36 байсан бол 2011 оны байдлаар 46 болж нэмэгдлээ. Эмэгтэйчүүд аймаг, сумдын ИТХ-ын бүрэлдэхүүний 36 хувь, аймаг, сумдын удирдлагын 25.5 хувь, төсвийн байгууллагуудын удирдлагын 85 хувийг бүрдүүлж, төсвийн 172 байгуулагын 105 нь эмэгтэй удирдагчтай байна. Төрийн албан хаагч 4538 хүний 67 хувийг эмэгтэйчүүд эзэлж байна. МСүТөв, ЕБС-д суралцагчдын хүйсийн харьцаа бага ангид 0.96, дунд ангид 0.93, ахлах ангид 0.82 хувь байгаа ба бүх насанд охидуудын харьцаа давамгайлсаар байна. Өндөр настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд, хөдөлмөр эрхлэлт, өрх толгойлсон эрэгтэй, эмэгтэй, зээл тусламжинд хамрагдагсад, ядуучууд нийгмийн халамжинд хамрагдагсдын судалгааг хүйсээр гаргаж, орон нутгийн бодлого шийдвэрт тусгах ажлыг хэрэгжүүллээ.

90

90

Салбарын дүн 95.0 92.5

1.5. Хөдөлмөр эрхлэлт

1.5.1. Ажлын байр, ажил эрхлэлтийг нэмэгдүүлэх иргэдийн өөрсдийх нь идэвх, санаачилгыг дэмжих, бизнес эрхлэх орчныг бүрдүүлэх, хүн бүрийг эдийн засгийн

Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих, ажлын байр нэмэгдүүлэх бодлогын хүрээнд “Хөдөлмөр эрхлэлтийг нэмэгдүүлж, ажлын байр бий болгох дунд хугацааны стратеги \2011-2013 он\”, ”Ажлын байр олноор бий болгосон ажил олгогч нарыг урамшуулах журам” батлагдан хэрэгжилтийг зохион байгуулан ажиллаж байна. Иргэд, ААН байгууллагуудын санал санаачилгыг өрнүүлэх ажлын хүрээнд “Хөдөлмөрийн бирж”, “Хөдөлмөрийн бага чуулган”, “Хөдөлмөр эрхлээгүй иргэдийн аймгийн чуулган”, Арвайхээр, Хархорин сумдын нийт өрхийн хөдөлмөр эрхлэлтийн төлөв байдлыг судлах, сум баг бүрээр ажил эрхлээгүй иргэдийг нэг бүрчлэн бүртгэх зэрэг төвлөрсөн арга хэмжээнүүд зохион байгуулж, давхардсан тоогоор 9800 гаруй иргэдийн санал хүсэлтийг хүлээн авлаа.

90

90

18

идэвхитэй, хөдөлмөрийн чадвартай байлгахад чиглэсэн бодлогыг хэрэгжүүлж, ядуурлыг бууруулна.

Малчид, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд, ахмад настны хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих, хөдөлмөрийн зах зээлд бүртгэл бүхий идэвхтэй ажил хайгч 45-аас дээш, 25 хүртэлх насны иргэн, хүүхэд нь хөдөлмөр эрхэлж буй гэр бүлийн хөдөлмөрийн насны иргэн, хорих ангиас суллагдсан иргэн зэрэг хүн амын тодорхой бүлгүүдэд чиглэсэн хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих тусгайлсан хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүллээ. Хөтөлбөрийн хүрээнд 574 иргэнд өрхийн аж ахуй, бизнесийн төслийг дэмжих үйл ажиллагаанд 369.0 сая төгрөгийн буцалтгүй дэмжлэг үзүүллээ. Ядуурлын түвшин 2008 оноос 2,3 пунктээр буурсан.

1.5.2. Шинээр байнгын ажлын байр олноор бий болгосон, ажлын байрныхаа тоог нэмэгдүүлсэн, ажиллагсдаа мэргэшүүлэх, тэдний нийгмийн асуудлыг шийдвэрлэх талаар идэвхи санаачилгатай ажиллаж байгаа бизнесийн байгууллага, аж ахуйн нэгжийг жил бүр шалгаруулж урамшуулах, сурталчлах ажлыг холбогдох байгууллагуудтай хамтран зохион байгуулна.

Аймгийн Засаг даргын 2011 оны 320 дугаар захирамжаар ”Ажлын байр олноор бий болгосон ажил олгогч нарыг урамшуулах журам”-ыг батлан, хөдөлмөрийн зах зээлд бүртгэл бүхий 114 иргэнийг ажлын байраар хангаж, 68 ажил олгогчид Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангаас 75.2 сая төгрөгийн урамшуулал олголоо. Жижиг дунд үйлдвэрийг дэмжих сангийн зээлийн бодлогыг ажлын байр шинээр бий болгох бодлоготой уялдуулан хэрэгжүүлж, сүүлийн 3 жилд жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих сангаас нийт 6,6 тэрбум төгрөгийг 194 төсөл хөнгөлөлттэй зээлд олгож, 54 үйлдвэр, аж ахуйн нэгж, 138 өрхийн үйлдвэр, жижиг аж ахуйн нэгж байгуулагдаж, 1478 ажлын байр шинээр бий боллоо. Аймгийн Засаг даргын Тамгын газар, Худалдаа аж үйлдвэрийн танхим хамтран ажлын байрыг шинээр нэмэгдүүлэх, ажилчдынхаа нийгмийн асуудлыг шийдвэрлэх талаар саначилгатай ажилласан 5 томоохон аж ахуйн нэгж, байгууллага, 10 жижиг “ENTERPRENEUR” байгууллагыг жил бүр шалгаруулж, урамшуулах ажил тогтмолжлоо.

100.0 100

1.5.3. Хөдөлмөр эрхлэлтийн бодлогыг өрхийн хэрэгцээтэй уялдуулж, өрхийн 1-ээс доошгүй хүнийг ажилтай болгоход хүү багатай зээл, зээлийн баталгаа, нийтийг хамарсан ажил, мэргэжлийн сургалтанд хамруулах зэрэг цогц арга хэмжээ авч, байнгын болон түр ажлын байр 10000-ыг бий болгож, ажилгүйдлийн түвшинг 2012 оны эцэст 3.0 хувьд хүргэж бууруулна.

Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих бодлого хөтөлбөр, арга хэмжээний үр дүнд тайлант хугацаанд аймгийн хэмжээнд 5018 байнгын ажлын байр, 5809 түр ажлын байр шинээр бий болж хөдөлмөрийн зах зээлд бүртгэгдэж ажилгүйдлийн түвшин 2008 оны мөн үеэс 0.4 пунктээр буурсан үзүүлэлттэй байна. Шинээр бий болсон ажлын байрыг хөрөнгийн эх үүсвэрээр нь авч үзвэл 21 хувь нь улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар, 30.7 хувь нь Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сан, сум хөгжүүлэх сан, жижиг дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих сангийн зээлээр, 6.6 хувь нь олон улсын төсөл хөтөлбөрөөр, 41.7 хувийн болон арилжааны банкны зээлийн үр дүнд бий боллоо.

Шинээр бий болсон ажлын байрыг эдийн засгийн салбарын ангилалаар харуулбал

Эдийн засгийн салбараар он

Нийт шинэ ажлын байр

2009 2010 2011 тоо хувь

хөдөө аж ахуй, ан агнуур, ойн аж ахуй 396 369 785 1550 43,9

уул уурхайн олборлох үйлдвэр 106 129 199 434 11,1

боловсруулах үйлдвэр 213 125 178 516 9,9

барилга 9 16 145 170 8,1

цахилгаан, хий, уур агааржуулалт 186 151 11 348 0,6

ус хангамж, бохир ус зайлуулах систем, хог 2 2 0,1

100.0

90

19

хаягдлын менежмент

бөөний болон жижиглэн худалдаа, машин, мотоцикль засварлах

186 234 111 531 6,2

зочид буудал, байр сууц болон нийтийн хоолны үйлчилгээ

24 259 79 362 4,4

мэдээлэл холбоо 1 1 0,1

тээвэр, агуулахын аж ахуй, холбоо 18 29 9 56 0,5

санхүүгийн болон даатгалын үйлчилгээ 9 18 9 36 0,5

мэргэжлийн шинжлэх ухаан болон техникийн үйл ажиллагаа

3 3 0,2

төрийн удирдлага батлан хамгаалах 46 29 17 92 1

боловсрол 129 81 21 231 1,2

эрүүл мэнд, нийгмийн халамж 46 30 10 86 0,6

үл хөдлөх хөрөнгийн үйл ажиллагаа 1 1 0,1

урлаг, үзвэр тоглоом наадам 1 1 0,1

үйлчилгээний бусад үйл ажиллагаа 135 256 207 598

бүгд 1503 1726 1789 5018

1.5.4. Хүүхдийн хөдөлмөр эрхлэлтийн байдалд байнга хяналт тавьж, хүүхдийн хөдөлмөрийн тэвчишгүй хэлбэрүүдийг устгах асуудлаарх орон нутгийн нэгдмэл үйл ажиллагааг тогтвортой хангаж ажиллана.

Хүүхдийн хөдөлмөрийн асуудлаар хүүхэдтэй ажиллагсдын чадавхи, мэдлэг хандлага нэмэгдсэнээр хүүхдийг хөдөлмөрөөс хөндийрүүлэх болон урьдчилан сэргийлэх үйл ажиллагааны үр дүн нэмэгдэж 2009 онтой харьцуулахад хүүхдийн хөдөлмөр эрхлэлт 31,5 хувиар буурлаа. 2009-2011 онуудад аймгийн хэмжээнд хөдөлмөр эрхэлдэг 390 хүүхдэд шууд туслалцааны /АББ-ын сургалтанд хамруулах, хичээл, сургалтын хэрэгслээр хангах, эрүүл мэндийн үзлэг шинжилгээнд хамруулах, эмчлэх/ үйлчилгээг үзүүлж, нийт үйл ажиллагаанд хамрагдсан хүүхдийн 63,4 хувийг хөдөлмөрөөс хөндийрүүлж, хүүхдийг хөдөлмөрөөс хөндийрүүлэх, урьдчилан сэргийлэх үйл ажиллагаанд олон улсын байгууллагын дэмжлэгтэйгээр нийт 76,3 сая төгрөгийг зарцуулав. Хөдөлмөр эрхэлдэг хүүхдийн гэр бүл, эцэг эхчүүдэд зориулсан амьдрах чадварыг нэмэгдүүлэх 3 төрлийн сургалтыг үе шаттайгаар зохион байгуулж, 180 орчим хүнийг хамруулсан ба идэвхи санаачлагатай суралцсан 13 иргэнд бичил зээл олгож, 12 хүнийг ажлын байранд зуучиллаа.

90.0

90

1.5.5. Мэргэжлийн сургалт, үйлдвэрлэлийн төвд суралцагчдын тоог нэмэгдүүлэх, аж ахуйн нэгж, үйлдвэрийн газрыг түшиглэсэн түргэвчилсэн сургалтаар мэргэжил олгох тогтолцоог урамшуулан дэмжиж, мэргэжлийн зөрүүгээс ажилгүйдэл үүсэх шалтгааныг бууруулна.

Мэргэжил сургалт үйлдвэрлэлийн төвд 15 мэргэжилээр 1848 иргэнийг төгсгөж, төгсөгчдийн 38.1 хувь нь байнгын ажлын байртай боллоо. 2010 онд “Оюу толгой төсөл”-ийн хөрөнгө оруулалтаар мэргэжлийн 6 төрлөөр 120 иргэнийг сургаж сургалтын зардалд 85.8 сая төгрөг, суралцагсдад 251.3 сая төгрөгийн дэмжлэг \цалин хөлс\ олгов. 2011 оны элсэлтийг 10 дугаар сард зохион байгуулж 5 мэргэжлээр 125 иргэнийг сургахаар гэрээ хийгдсэн. Тайлант хугацаанд зам, барилгын салбарт үйл ажиллагаа эрхэлж буй хувийн хэвшлийн 4 байгууллага үйлдвэр дээрх сургалтаар 105 иргэнийг сургаж, төгсөгчид 100 хувь ажлын байраар хангагдлаа. Уг сургалтын зардалд хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих төв болон дэд сангаас 47.3 сая төгрөг зарцуулав. Мэргэжил сургалт үйлдвэрлэлийн төвд суралцагчдын тоо 2008 онд 905 байсан бол 2011 онд 1498 болж 60.4 хувь өссөн байна.

90.0

90

20

1.5.6. Хөдөлмөрийн зах зээлийн шаардлагад нийцсэн ур чадварыг мэргэжлийн сургалтаар эзэмшүүлж, мэргэжилтэй ажилчид бэлтгэх, хөдөлмөр эрхлэлт, жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих нэгдсэн зохион байгуулалт бий болгох замаар тэдгээрт суралцагчдын тоог 3 дахин нэмэгдүүлнэ.

Хөдөлмөрийн зах зээлийн мэргэжилтэй ажилтаны эрэлтийн судалгааг аймгийн Худалдаа, аж үйлдвэрийн танхим, Орон нутгийн санаачилга ТББ-аар гүйцэтгүүлж, судалгаанд нийт 101 ажил олгогч, 1077 ажил хөдөлмөр эрхлээгүй иргэн хамрагдлаа. Судалгааны тайланд үндэслэн мэргэжил олгох сургалтын төлөвлөлтүүд хийгдэн, сургалтыг зохион байгуулав. Тайлант хугацаанд 1674 иргэнийг 28 мэргэжлийн төрлөөр сургалтанд хамруулж ХЭДС–аас 169.2 сая төгрөг зарцуулав. Сургалтанд хамрагдсан иргэдийн сургалтын дараахь ажлын байрны хангалт 57.8 хувьтай байна. Мэргэжил сургалт үйлдвэрлэлийн төв болон мэргэжил олгох сургалтын байгууллагуудаар мэргэжил эзэмшсэн суралцагчдын тоо 2008 онтой харьцуулахад 2 дахин өссөн байна.

90.0

70

Салбарын дүн 93.3 88.3 Нэгдүгээр бүлгийн дүн 95.5 93.2

Хоёр. Эдийн засгийн бодлого

2.1. Эдийн засаг, төсөв санхүү, хөрөнгө оруулалт

2.1.1. Аймгийн нийт бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлд аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний эзлэх хувь хэмжээг 10.0 хувьд хүргэнэ.

2011 оны урьдчилсан байдлаар аймгийн нийт бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийн хэмжээ 110.0 тэрбум, үүнээс аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийн хэмжээ 11.0 тэрбум төгрөгт хүрч, нийт бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлд аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийн эзлэх хэмжээ 10.0 хувь болж, 2008 онтой харьцуулахад 6.0 пунктээр нэмэгдсэн байна.

100 100

2.1.2. Төрийн сангийн тогтолцоог боловсронгуй болгож, төсвийн ерөнхийлөн захирагч, менежерүүдийн сахилга, хариуцлагыг өндөржүүлэн, урсгал зардлыг нэмэгдүүлэхгүйгээр төсвийг зориулалтын дагуу үр ашигтай зарцуулах, дотоодын шалгалтанд бүх сум, төсвийн байгууллагыг бүрэн хамруулна.

Төрийн сангийн тогтолцоог боловсронгуй болгох ажлын хүрээнд фрийбалансе программ ашиглах талаар 6 удаагийн сургалт зохион байгуулж, аймгийн хэмжээний төрийн сангуудыг нийт 19.7 сая төгрөгийн үнэ бүхий тоног төхөөрөмжөөр хангасан. 2009-2011 онд Есөнзүйл, Нарийнтээл, Хайрхандулаан, Уянга, Богд зэрэг сумдын төрийн санг нэгдсэн сүлжээнд шинээр холбосноор аймгийн бүх сумдын төрийн сангууд нэгдсэн сүлжээнд холбогдож үйл ажиллагаа явуулж байна. Төсөвт байгууллагууд төсвийн дансны хуулга, орлого, зарлагын дэлгэрэнгүй бүртгэлээ Сангийн яамны вэб сайтаас өөрсдийн тусгай эрхийн дагуу хэвлэн авдаг болж, улсын хэмжээнд төрийн сангийн нэгдсэн сүлжээнд холбогдсон бүх сумд, Сангийн яамтай болон хоорондоо дотоод сүлжээнд мессенжирээр харьцах болсноор мэдээлэл шуурхай солилцон, шуудан холбооны зардал буурсан. Төсвийн ерөнхийлөн захирагч, менежерүүдийн сахилга, хариуцлагыг өндөржүүлэн урсгал зардлыг нэмэгдүүлэхгүйгээр төсвийг зориулалтын дагуу үр ашигтай зарцуулах зорилгоор аймгийн Засаг даргын “Төрийн албан хаагчийн манлайлал, ажлын хариуцлагыг өндөржүүлэх тухай”, “Төсвийн гүйцэтгэлд тавих хяналтыг сайжруулах тухай” албан даалгаврыг гаргаж, биелэлтийг улирал, жилээр тооцон дүгнэж, Засаг даргын зөвлөлийн хурлаар хэлэлцүүлэн үнэлэлт дүгнэлт өгч зөрчилтэй сум, төсөвт байгууллагад мэдэгдэл хүргүүлэн ажиллаж байна. Сүүлийн 3 жилд дотоод хяналтын графикийг батлан мөрдүүлж, төсөвт байгууллага, сумдын төрийн сангийн нягтлан бодох бүртгэл, төрийн сангийн үйл ажиллагаатай холбоотой заавар, журмын хэрэгжилтийг шалган зөвлөгөө өгч ажилласнаар санхүүгийн сахилга бат сайжирсан.

90 90

2.1.3. Төсвийн хөрөнгийг үр ашиггүй зарцуулсан төсвийн

“Төсвийн ерөнхийлөн захирагч, ерөнхий менежер, төрийн сангийн төлөөлөгчид, төсвийн байгууллагын нягтлан бодогчдын ажлын үр дүнг үнэлж, дүгнэх журам”-ыг аймгийн Засаг даргын

90 90

21

ерөнхийлөн захирагч болон төрийн албан хаагчтай хариуцлага тооцох, ил тод, шуурхай механизм бий болгож хэрэгжүүлнэ.

захирамжаар батлуулан мөрдөж, журмыг жилийн эцсийн тайлан балансын үр дүнгийн үзүүлэлтээр дүгнэхээр бэлтгэж байна. Аймгийн Засаг даргын “Төсвийн гүйцэтгэлд тавих хяналтыг сайжруулах тухай” албан даалгаврын биелэлтийг бүх сумдын ЗДТГ, төсвийн зарим байгууллагуудад шалган танилцаж, үнэлэлт дүгнэлт гаргав.

2.1.4. Дунд хугацааны төлөвлөлтийг бүх төсвийн ерөнхийлөн захирагчдын 2009-2011 оны төсөвт нэвтрүүлнэ.

Сангийн яамнаас ирүүлсэн “Төсвийн ерөнхийлөн захирагч нарын 2012-2014 оны төсвийн төсөл бэлтгэх удирдамж”-ийг баримтлан төсвийн төслийг хөтөлбөрт суурилсан байдлаар дунд хугацаагаар боловсруулаад байна. Төсвийн гүйцэтгэлийн тайланг зориулалт, хөтөлбөрөөр тайлагнах бэлтгэл ажил хийгдэж, бүх салбарын төсвийг дунд хугацаанд хөтөлбөрт суурилсан байдлаар боловсруулж холбогдох яам болон Сангийн яаманд хүргүүлж хянуулж байна.

100 100

2.1.5. Төрийн болон орон нутгийн өмчийн ашиглалт, хадгалалт, хамгаалалтыг сайжруулах, тэдгээрийн бүртгэл, мэдээлэл, хөрөнгийн үнэлгээ, тайлан, тооллогын хяналтыг чанаржуулж, ил тод, нээлттэй байдлыг хангана.

“Монгол улсад бүртгэл мэдээллийн нэгдсэн тогтолцоог бий болгох” үндэсний хөтөлбөрийн хүрээнд Төрийн өмчийн хорооны захиалгаар “Инфосистемс” ХХК-тай гэрээ байгуулан төрийн болон орон нутгийн өмчийн мэдээллийн системийн программ хангамжийг суулгаж, аймгийн хэмжээний бүх орон нутгийн өмчит байгууллагын хөрөнгийг нэгтгэж, байгууллагын талаархи бүх мэдээллийг оруулав. Ингэснээр орон нутгийн өмчийн эд хөрөнгийг эзэмших, ашиглах, хамгаалах, захиран зарцуулах үйл ажиллагаанд хяналт тавих, их бага аливаа өмч хөрөнгө эзэнтэй байх зарчмын үүднээс орон нутгийн өмчит хуулийн этгээдийн өмч хөрөнгө, санхүүгийн үйл ажиллагаатай холбоотой бүхий л мэдээллийг нэгдсэн санд төвлөрүүлэн, төрийн байгууллагатай холбогдох мэдээллийг хүссэн үедээ түргэн шуурхай солилцож удирдлагыг шаардлагатай мэдээллээр хангах ач холбогдолтой болсон.

100 100

2.1.6. Татвар төлөгчдийн бүртгэл, татвар хураалтын үйл ажиллагааг боловсронгуй болгож, татвар ногдуулалт, төлөвлөлтөд тавих хяналтыг сайжруулах замаар улс, орон нутгийн татварын болон татварын бус орлогын хэмжээ, хамрах хүрээг нэмэгдүүлнэ.

Татварын бааз суурийг өргөтгөн бүртгэлийг төгөлдөршүүлж, татвар төлөгчдийн тоог нэмэгдүүлэх чиглэлээр татвар төлөгчдийн тооллогыг жил бүр зохион байгуулж, орлогыг тодорхойлох боломжгүй иргэд, патентаар татвар төлөгч иргэд 2008 онд 305 байсан бол 2011 онд 1184 болж 88.2, аж ахуй эрхэлсний орлогын албан татвар төлөгч 773 байсан бол 2084 болж 69.6, жишиг татвар төлөгч 255-аас 442 болж 73.3 хувиар, газрын төлбөр төлөгч 464 байснаас 616 болж 32.7 хувиар, нэмэгдсэн өртгийн албан татвар төлөгч 92 байснаас 147 болж 59.7 хувиар тус тус нэмэгдсэн байна. Суутган татвар төлөгч 2008 онд 468-аас 592 болж 26.5 хувиар тус тус өсч, 2008 онд татвар төлөгч 29492 байсан бол 2011 онд 36202 болж 22.7 хувиар өсч, 2008 онд хөрөнгийн татвар төлөгч 7907 байсан бол 2011 онд 10406 болж 31.6 хувиар тус тус өссөн байна. Цахимаар тайлан гаргагч 2011 оны байдлаар 398 болж, нийт аж ахуйн нэгжийн 62.5 хувьд хүрч, татвар төлөгчийн тоо өссөнөөр төсвийн орлогын хэмжээ 1172.0 сая төгрөгөөр нэмэгдэв.

100 100

2.1.7. Аймаг, орон нутгийн хөгжилд бодитой хувь нэмэр болохуйц гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулалт татан оруулсан иргэд, аж ахуйн нэгж, байгууллагад тусгай журмын дагуу урамшуулал олгодог болно.

Болзол, журмын төслийг боловсруулан бэлтгэж аймгийн ИТХ-ын Тэргүүлэгчид, Засаг даргын зөвлөлд танилцуулан болзол, журам гаргах шаардлагагүй гэж үзэв. Аймагт үйл ажиллагаа явуулж байгаа Мерси Кор, Дэлхийн зөн ОУБ, “Тогтвортой амжиргаа” төслийн байгууллагатай цаашдын хамтын үйл ажиллагаа, хөрөнгө оруулалтын чиглэлээр мэдээлэл, санал солилцож, хүндэтгэл үзүүлэх арга хэмжээг зохион байгуулав. Тус аймаг дахь ХАҮТ-ын салбартай хамтран жил бүр хөрөнгө оруулалтын номинацаар аймгийн тухайн оны тэргүүний байгууллага, аж ахуйн нэгжийг шалгаруулан шагнаж байна. НҮБ-аас 2009-2013 онд хэрэгжүүлэх “Цөлжилтийг бууруулах газрын тогтвортой менежмент”

70

70

22

төслөөр дамжуулан аймагт бодитой, бүтээлч хөрөнгө оруулалт хийж байгааг үнэлж, НҮБ-ын Ази, Номхон далайн бусийн товчооны захирал, НҮБ-ын Монгол дахь суурин төлөөлөгч, Швейцарийн хөгжлийн агентлагийн суурин төлөөлөгч нарыг аймгийн хүндэт өргөмжлөл, дурсгалын зүйлээр шагнаж урамшуулав.

2.1.8. Статистик мэдээллийн арга зүйг боловсронгуй болгон шинэчилж, төрийн болон төрийн бус байгууллага, аж ахуйн нэгж, иргэдийг хэрэгцээт мэдээллээр хангана.

Тогтмол давтамжтай хугацаанд гардаг албан ѐсны 69 нэр төрлийн мэдээний зэрэгцээ албан ѐсны бус захиргааны 12 нэр төрлийн мэдээг 180 үзүүлэлтээр холбогдох байгууллагуудаас авч хянаж нэгтгэн сар, улирал, жилийн мэдээнд оруулан тархааж, 2008 онтой харьцуулахад захиргааны мэдээний нэр төрөл, үзүүлэлтийн тоо 29.5 хувиар нэмэгдсэн байна. Захиргааны мэдээний хүрээнд хэрэглэгчдэд шаардлагатай хөрөнгө оруулалт, шинээр бий болсон ажлын байр, хэрэглээний үнийн индекс зэрэг макро эдийн засгийн гол үзүүлэлтүүдийг тооцож, статистикийн улирал, жилийн мэдээнд оруулан байнгын хэрэглэгчдийн зэрэгцээ хүссэн хэрэглэгчдэд эмхтгэл болон и-мэйл хаягаар тархааж байна. Орлогыг нь тодорхойлох боломжгүй ажил үйлчилгээ эрхлэгч иргэд /албан бус сектор/-ийн үйлдвэрлэл, үйлчилгээний хэмжээг сар бүр статистик мэдээнд хамруулснаар аймгийн дотоодын нийт бүтээгдэхүүнд албан бус секторт үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн болон үйлчилгээний хэмжээ 2008 онтой харьцуулахад 4.5 пунктээр нэмэгдэж, 2011 оны байдлаар 11.2 хувийг эзэлж байна.

100 100

2.1.9. Орон нутгийн өмчийн оролцоотой ХК-уудыг хувьчлах, менежментийг нь сайжруулах замаар үр ашгийг нэмэгдүүлэх бодлого баримтлана.

Орон нутгийн эрх ашиг, ажлын онцлогтой уялдууланорон нутгийн өмчит Баянтээг, Онги-Ус суваг компаниудын хувьчлалыг хойшлуулж, харин сайжруулах талаар доорхи арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэв. Үүнд: “Баянтээг” ХК-ний ТУЗ, хяналтын зөвлөлийг шинээр байгуулж, үйл ажиллагааны төлөвлөгөө, цаашдын зорилтыг тодорхойлж, аймгийн ИТХ-ын Тэргүүлэгчдийн 2010 оны 53 дугаар тогтоолоор техникийн шинэчлэл хийх зорилгоор Hyundai-3100 маркийн экскаватор худалдан авахад орон нутгийн өмчийн сангаас эргэн төлөгдөх нөхцлөөр гэрээ хийж 60.0 сая төгрөгийн зээл олгов. Аймгийн ИТХ-ын Тэргүүлэгчдийн 2010 оны 45 дугаар тогтоолоор орон нутгийн өмчит “Онги-Ус суваг” үйлдвэрийн газрыг 100.0 хувь орон нутгийн өмчит хязгаарлагдмал хариуцлагатай компани болгон өөрчилж, компаний дүрмийг батлуулав. Арвайхээр хотын төвлөрсөн шугамын болон зөөврийн усан хангамжийг нэмэгдүүлж, инженерийн барилга байгууламж, шугам сүлжээний найдвартай ажиллагааг ханган үйлдвэрлэл үйлчилгээндээ орчин үеийн техник технилоги, удирдлагын менежментийг нэвтрүүлснээр ажил үйлчилгээний нэр төрөл, чанар хүртээмж, цар хүрээ, байгууллагын санхүүгийн чадавхийг сайжруулав.

90 90

2.1.10. Арилжааны даатгалын хамрах хүрээг нэмэгдүүлнэ.

Аймагт Монгол даатгал, МИГ, Номин, Тэнгэр зэрэг даатгалын салбарууд үйл ажиллагаа явуулж, 9 нэр төрлийн даатгалын үйл ажиллагааг 3500 иргэд, байгууллагад үзүүлж 58.8 сая төгрөгийн орлого оруулж, 67 байгууллага, иргэнд 13.9 сая төгрөгийн нөхөн төлбөр олгов. Монгол даатгал компани ХААН банктай байгуулсан гэрээний үндсэн дээр зээлдэгчдээ орон сууц, амь насны даатгал хийж эхлээд байна. Аймгийн хэмжээнд гэнэтийн ослын даатгалд 28.5 мянган хүн хамрагдаж, 10.8 сая төгрөгийн хураамж олгож, 11 хүнд 3.3 сая төгрөгийн нөхөн төлбөр олгоод байна. Малын индексжүүлсэн даатгалын төсөл хэрэгжүүлэх нэгж нь Монгол даатгал, Тэнгэр, Практик даатгалын 66 төлөөлөгчөөр дамжуулан 19 сумын 128 малчин өрхийн 12.5 мянган толгой малыг “Малын эрсдэлийн даатгал”-д хамруулсан байна.

90 90

Аймгийн Засаг дарга, Монголбанкны салбар, арилжааны банкуудтай хамтран ажиллах 100 100

23

2.1.11. Хадгаламж, харилцахын шинэ үйлчилгээ, төлбөр тооцооны орчин үеийн төрөл, хэлбэрийг нэвтрүүлнэ.

“Санамж бичиг” солилцон үр дүнг жилд 2 удаа дүгнэн ажиллаж, 23.4 мянган зээлдэгчдэд 42.3 тэрбум төгрөгийн зээл олгосноос, 2.6 тэрбум төгрөг буюу 6.1 хувийг хөдөө аж ахуй, 354.8 сая төгрөг буюу 0.8 хувийг боловсруулах үйлдвэр, 2.6 тэрбум төгрөг буюу 6.1 хувийг барилгын салбар, 14.3 тэрбум төгрөг буюу 33.8 хувийг худалдаа, 647.3 сая төгрөг буюу 1.5 хувийг тээвэр, 21.8 тэрбум төгрөг буюу 51.5 хувийг бусад чиглэлээр олгов. ХААН, Хадгаламж, Хас, Төрийн банкны 4 салбар 46 тооцооны төв, 2 өргөтгөл бүрэн онлайн сүлжээнд холбогдож, 4 АТМ, 90 орчим POS машинаар банкны үйлчилгээ үзүүлж байна. ХААН mobile банк, ХАС АМАР үйлчилгээ, Төрийн банк интернетээр 24 цагийн турш бэлэн бусаар шинэ үйлчилгээ, төлбөр тооцоог орчин цагийн цахим үйлчилгээний төрлүүдийг нэвтрүүлснээр иргэдийн цаг зав хэмнэгдэж, хүссэн үйлчилгээгээ богино хугацаанд авах боломж нөхцөл бүрдэв.

2.1.12. Орон нутагт үйл ажиллагаа явуулж байгаа аж ахуйн нэгжүүдийг тухайн харъяалах засаг захиргааны нэгжид хуулийн эрхийн бүртгэлтэй болгоно.

Аймгийн ИТХ-ын Тэргүүлэгчдийн тогтоолын дагуу аймгийн нутаг дэвсгэрт үйл ажиллагаа явуулдаг орон нутагт салбарын болон орон нутгийн харьяалалгүй аж ахуйн нэгжийг аймагт аж ахуйн нэгжийн харъяалалтай болгох талаар бүх сумдын Засаг дарга, татварын улсын байцаагч нарт шаардлага хүргүүлж ажилласнаар сүүлийн 3 жилд 40 аж ахуйн нэгжийг аймгийн бүртгэлд шинээр оруулж, бүх төрлийн татвар нь аймгийн орлогод орж байна. Зөвхөн 2011 онд 18 аж ахуйн нэгж шилжин ирж, 49 аж ахуйн нэгж аймгийн бүртгэлтэй болж, бүх төрлийн татвар нь аймгийн орлогод орсноор нийтдээ 335587.9 сая төгрөгийн татвар оруулсан байна.

90 90

Салбарын дүн 93.3 93.3

2.2. Жижиг, дунд үйлдвэрлэл, худалдаа үйлчилгээ

2.2.1. “Өрхийн үйлдвэрлэлийг дэмжих аймгийн хөтөлбөр” боловсруулж, бүс нутаг, орон нутгийн хэрэгцээг хангах чиглэлээр хөгжүүлэн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний чанар, стандарт, бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, сурталчилгаа, борлуулалтыг зохицуулах зуучлалын төвүүдийг хувийн хэвшилд түшиглэн байгуулж ажиллуулна.

“Жижиг, дунд үйлдвэрийг дэмжих аймгийн дэд хөтөлбөр”-ыг батлуулж, хөтөлбөрт өрхийн үйлдвэрлэлийг дэмжих аймгийн чиглэлийг тусган хэрэгжүүлж байна. Аймгийн хэмжээнд 2009-2011 онд жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих сангийн хөнгөлөлттэй зээлийн санхүүжилтээр нийт 115 өрхийн үйлдвэрлэлийг 808.8 сая төгрөгийн санхүүжилтээр дэмжиж, шинээр 368 ажлын байр, “Сум хөгжүүлэх сан”-гаас 138 өрхийн үйлдвэрлэл, өрхийн жижиг аж ахуйг 667.4 сая төгрөгийн хөнгөлөлттэй зээлийн санхүүжилтээр дэмжиж шинээр 308 ажлын байрыг нэмэгдүүлэв. Газар тариалангийн чиглэлээр аймгийн хэмжээнд 2011 онд 7075 өрхийн үйлдвэрлэл үйл ажиллагаа явуулж, энэ нь 2008 оноос 76.1 хувиар өсч, өрхийн дундаж орлого 40.2 мянган төгрөгөөр нэмэгдсэн байна. Шахмал шүлш үйлдвэрлэх өрхийн үйлдвэрлэл 2009 оноос эхлэн шинээр бий болж 2011 онд 950 өрхийн үйлдвэрлэл байгуулагдаж түлшийг өөрийн болон зах зээлийн хэрэгцээнд нийлүүлж өрхийн орлогоо нэмэгдүүлж байна. Аймгийн Засаг даргын захирамжаар “Хөдөө аж ахуйн гаралтай бараа, түүхий эдийн биржийн орон тооны бус салбар зөвлөл”-ийг байгуулж, аймгийн ХАА-н гаралтай бараа түүхий эдийн биржийн үйл ажиллагааг “Өндөрсант Хайрхан” ХХК хариуцан ажиллаж хөдөө аж ахуйн гаралтай бараа, түүхий эдийг зуучлан борлуулж байна.

90 70

2.2.2. Хөдөлмөр хамгааллын хувцас, эмнэлэг, сургууль, цэцэрлэгийн зөөлөн эдлэл, эд хогшил хийх, засварлах зэргээр төрийн байгууллагын захиалгатай бүтээгдэхүүнийг

Эмнэлэг болон сургуулийн дотуур байрны цагаан хэрэглэл, сурагчдын дүрэмт хувцасыг бүлэг бүрийн онцогт нь тохируулж орон нутагтаа тендер зарлан, захиалгын дагуу орон нутгийн оѐдолчдоор гүйцэтгүүлж хэвшээд байна. Одоогоор “Уран шаглаа” оѐдлын бүл тус аймаг дахь БОЭТ-ийн цагаан хэрэглэлийг нийлүүлж байна. Ерөнхий боловсролын сургуульд 2010-2011 онд 22.8 мянган хүүхэд сурч байгаагаас 13.6 мянган сурагчийн дүрэмт хувцасыг жигдрүүлсэнээс 70.0 хувь нь буюу 9.7 мянган ширхэг

100

100

24

орон нутагт үйлдвэрлэнэ. дүрэмт хувцасыг орон нутгийн оѐдолчдоор гүйцэтгүүлж нийт 193.7 сая төгрөгийн бүтээгдэхүүнийг орон нутгийн үйлдвэрлэлээр хангаад байна.

2.2.3. Олон улсын чанар, стандартад нийцсэн сүү, цагаан идээ, мах, махан бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, савлах, экспортлох үйлдвэрийг Арвайхээр, Бат-Өлзий зэрэг сумдад байгуулна.

Жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих сангаас Бат-Өлзий сумын “Сүүн далай трейвэл” ХХК-д ХАС банкаар дамжуулан 15.0 сая төгрөгийн хөнгөлөлттэй зээл олгож, “Сүү” хөтөлбөрийн хүрээнд тус компанид ХХААХҮЯ-аас савлагааны болон лабораторын тоног төхөөрөмж буцалтгүй тусламжаар олгуулж, тус суманд хоногт 500-1000 л сүү боловсруулах хүчин чадал бүхий сүү, сүүн бүтээгдэхүүн боловсруулах үйлдвэр ашиглалтанд орлоо. Арвайхээр суманд “Жаст“ группын “Жаст-Агро” компани 1000тн мах хадгалах зоорь бүхий хоногт 250 бод, 500-1000 бог нядлах хүчин чадалтай мах боловсруулах үйлдвэр баригдаж байна. Одоогоор 2.5 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийгдэж, үйлдвэрийн барилгын ажил 70.0 хувийн гүйцэтгэлтэй байгаа бөгөөд 2012 оны 04 дүгээр сард ашиглалтанд хүлээн авах зорилттой ажиллаж байна.

70 50

2.2.4. Аймгийн эрэлт хэрэгцээнд тулгуурласан шинэ, тэргүүний техник, технологийг нутагшуулж, орон нутгийн түүхий эд боловсруулах, хэвлэл, гар урлал, бэлэг дурсгалын зүйл үйлдвэрлэх жижиг, дунд үйлдвэрүүдийг төрийн бодлогоор дэмжинэ.

Орон нутгийн эрэлт хэрэгцээнд тулгуурлан жижиг, дунд үйлдвэрлэлийн сангийн хөнгөлөлттэй зээлийн санхүүжилтээс Арвайхээр суманд ариун цэврийн цаасны, уурын тогооны, кимчиний блон хэвлэх үйлдвэр, тоосгоны үйлдвэр, сийлбэр эд хувилж олшруулах машин зохион бүтээх үйл ажиллагаа, Хархорин суманд тоосгоны үйлдвэрийг шинээр байгуулахад нийт 7 төсөлд 188.0 сая төгрөгийн хөнгөлөлттэй зээлийн дэмжлэг үзүүлж, шинэ бүтээгдэхүүний нэр төрөл, үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлж, өргөжүүлээд байна. Үүний үр дүнд аймгийн хэмжээгээр хэвлэх үйлдвэрлэл 2010 онтой харьцуулахад 123.4 хувиар өсч, борлуулалт 118.0 хувиар, 1095.0 мянган ширхэг тоосго үйлдвэрлэж байсан бол 2278.2 мянган ширхэг болж үйлдвэрлэлт 208.0 хувиар тус тус өссөн байна.

100 100

2.2.5. Байгаль орчинд халгүй техник, технологи бүхий барилгын материалын үйлдвэрийг Арвайхээр, Хархорин, Уянга, Бат-Өлзий, Нарийнтээл зэрэг сумдад байгуулан аймгийн барилгын үйлдвэрлэлийн хэрэгцээт хана, хучилт, хашааны материалын 50-иас доошгүй хувийг орон нутагтаа үйлдвэрлэсэн бүтээг дэхүүнээр хангадаг болно.

Орон нутгийн эрдэс, түүхий эдийн нөөцөд тулгуурлан даацын хүрмэн болон хайрган блокны үйлдвэрүүд жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих сан болон аж ахуйн нэгжийн өөрийн хөрөнгөөр Арвайхээр, Уянга, Бат-Өлзий, Нарийнтээл зэрэг сумдад шинээр байгуулагдаад байна. Даацын болон өнгөлгөөний тоосгоны үйлдвэрийг Арвайхээр, Хархорин сумдад шинээр байгуулахад жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих сангаас 105.0 сая төгрөгийн хөнгөлөлттэй зээлийн санхүүжилтээр тус тус дэмжиж, аймгийн хэмжээнд блокны цех 32, барилгын тоосгоны үйлдвэр 5 байгуулагдан үйл ажиллагаа явуулж байна. Дээрх ажлын үр дүнд барилгын ханын материал болон хашааны материалыг орон нутагтаа үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнээр бүрэн хангадаг боллоо.

100 100

2.2.6. Орон нутгийн хэмжээнд аж ахуйн үйл ажиллагааны тусгай зөвшөөрөл олгох үйл ажиллагааг хөнгөвчилж шуурхай, ил тод, нээлттэй болгоно.

Аймгийн Засаг даргын захирамжаар “Тусгай зөвшөөрлийн үйл ажиллагааг удирдан зохион байгуулах үүрэг бүхий аймгийн зөвлөл”-ийн бүтэц, бүрэлдэхүүнийг шинэчлэн баталж, хүн, мал эмнэлгийн болон эмийн үйлчилгээ явуулах, архи, согтууруулах ундаа худалдах, түүгээр үйлчлэх тусгай зөвшөөрөл хүссэн иргэд, аж ахуйн нэгжийн хүсэлтийг аймгийн ЗДТГ-ын Хууль зүйн хэлтэс хүлээн авч, аймгийн тусгай зөвшөөрлийн зөвлөлийн хурлаар хэлэлцүүлж, аймгийн Засаг даргын дэргэдэх МХГ-ын дүгнэлтийг үндэслэн олгож байна. 2011 онд Улсын тэмдэгтийн хураамжийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт орсонтой

90 90

25

холбогдуулан аймгийн хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулж байгаа хүн, мал эмнэлэг, эм, архи, согтууруулах ундааны худалдаа, үйлчилгээний цэгүүдэд аттестатчилал явуулж, дүнг аймгийн зөвлөлийн хурлаар хэлэлцэн 80.0-аас дээш хувийн үнэлгээ авсан төрийн болон хувийн хэвшлийн байгууллага, аж ахуйн нэгж, иргэдэд тусгай зөвшөөрөл олгодог журамтай болсон.

2.2.7. Шахмал түлшний үйлдвэр байгуулж, түлшний хэрэгцээний 30.0 хувийг хангана.

Аймгийн хэмжээгээр 2011 оны байдлаар шахмал түлш үйлдвэрлэдэг 950 өрхийн үйлдвэрлэл үйл ажиллагаа явуулж байгаа бөгөөд орон нутгийн түлшний хэрэгцээний 20.0 хувийг хангаж байна.

70.0

70

2.2.8. Сум бүр иргэдийнхээ хэрэгцээнд тулгуурлан 2-оос доошгүй жижиг үйлдвэрлэлийг шинээр байгуулна.

2009-2011 онд жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих сангаас нийт 6.6 тэрбум төгрөгийн 194 төсөл хөнгөлөлттэй зээлд хамрагдаж, 54 үйлдвэр, аж ахуйн нэгж, 138 өрхийн үйлдвэрлэл шинээр байгуулагдав. “Сум хөгжүүлэх сан”-гийн хөнгөлөлттэй зээлийн санхүүжилтээр 138 өрхийн үйлдвэр, жижиг аж ахуйн нэгж байгуулагдаж, үүний үр дүнд жижиг, дунд үйлдвэрлэлийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлт 2008 онд 1606.8 сая төгрөг байсан бол 2011 онд 3436.2 сая төгрөг болж 213.8 хувиар, борлуулалт 1441.2 сая төгрөг байсан бол 2784.8 сая төгрөг болж 193.2 хувиар тус тус өссөн байна.

100 100

Салбарын дүн 90.0 85.0

2.3. Хүнс, хөдөө аж ахуй

2.3.1. Аймгийн мал сүрэг дахь бүтээмж өндөртэй малын тоог нэмэгдүүлэн 10-аас доошгүй хувьд хүргэж, мал сүргийн чанарыг сайжруулан, нэгжийн ашиг шимийг нэмэгдүүлж, мал аж ахуй эрхлэх оновчтой менежментийг төлөвшүүлэн, малчдын ашиг орлогыг нэмэгдүүлэх, амьжиргааны түвшинг дээшлүүлэх бодлогыг хэрэгжүүлнэ.

”Мал аж ахуйн талаар баримтлах аймгийн бодлого”-ын баримт бичгийг боловсруулж ажилласны үр дүнд аймаг, сум, баг, малчдын түвшинд нэгдсэн ойлголтой болж, мал аж ахуй эрхлэх оновчтой менежментийг төлөвшүүлэх боломжийг бүрдүүлэв. Мал сүргийн чанарыг сайжруулах зорилгоор сүүлийн 3 жилд улсын төсөв, Засгийн газрын хөнгөлөлттэй зээл, гадаад, дотоодын төсөл, хөтөлбөр, хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалтаар гадны аймгуудаас Баяд үүлдрийн хуц 210, Өлгийн улаан омгийн ухна 100, Тэрхийн бор сарлагын бух 100, Галбын улаан, Ханын хэцийн омгийн буур 10, Хэнтий, Галшир удмын адуу 400 толгойг авчирч үндсэн сайжруулагчаар ашиглаж байгаагийн үр дүнд нутгийн шилдэг омог болон омог үүлдэрээр сайжирсан мал сүргийн тоо хүлээгдэж байгаа гүйцэтгэлээр 2008 онтой харьцуулахад 8.0 хувиар өслөө. 2011 оноос МААЭШХ-тэй хамтран “Өвөрхангай аймгийн мал сүргийн ашиг шимийн түвшин, удамшлын чанарыг сайжруулах иновацийн төсөл”-ийг хэрэгжүүлж, Архангай аймгаас 50 сарлагийн бух, Хэнтий аймгаас 240 барга омгийн хуц авч сайжруулагчаар ашиглаж малын ашиг шим үүлдэрлэг байдлыг сайжруулах, малчдын ашиг орлогыг нэмэгдүүлж, амжиргааны төвшинг нэмэгдүүлэх боломжийг бүрдүүлж эхлээд байна. Дээрх ажлын үр дүнд сүүлийн 2 жил дараалан бүтээмж өндөртэй малын тоо толгой өсч, 2011 оны хүлээгдэж байгаа гүйцэтгэлээр 253.0 мянган толгой цэвэр болон эрлийз мал байгаа нь аймгийн мал сүргийн 11.0 хувийг эзэлж байна.

100 100

2.3.2. Аймаг, сумдын мал хамгаалах сангийн хөрөнгийг нэмэгдүүлэхийн зэрэгцээ тэжээлийн тариалалт, үйлдвэржилт, улсын тэжээлийн фондыг нэмэгдүүлэх замаар

Аймгийн аюулаас хамгаалах нөөцийн фондоос 18 суманд 675.0 тн тэжээлийн будааг хуваарилан хүргүүлж, сумдын мал хамгаалах сангийн хөрөнгийг 90.0 сая төгрөгөөр нэмэгдүүлэв. 2011-2012 онд Сант, Нарийнтээл, Хархорин сум дахь Улсын аюулаас хамгаалах нөөцийн фондод өвс 600, тэжээл 400, аймгийн нөөцийн фондод өвс 1100, тэжээл 220, сумдын нөөцийн фондод өвс 1740, тэжээл 472 тн-ын нөөц бүрдүүлэлт хийж, мал сүргийг цаг агаарын болзошгүй эрсдлээс өвс, тэжээлээр дутагдуулахгүй байх нөхцлийг бүрдүүлээд байна.

100

90

26

мал сүргийг цаг агаарын болзошгүй аюулаас хамгаалах нөхцлийг бүрдүүлнэ.

2011 онд 19 сум 106 баг 16.5 мянган малчин өрх 30.6 мянган тн өвс, 5.8 мянган тн гар тэжээл бэлтгэж, 557.6 га талбайд малын тэжээл тариалж, 996.0 тн ногоон тэжээл хураан авсан нь 2008 онтой харьцуулахад тариалсан талбай 289 га-гаар, ургац 158 тн-оор тус тус нэмэгдэж мал сүрэгтээ хадлан тэжээл бэлтгэх талаар малчдын сэтгэл зүйд зохих өөрчлөлт хандлага бий болсон.

2.3.3. Зэргэлдээ зарим аймгуудтай хамтран “Отрын бүс нутаг” шинээр бий болгох асуудлыг шийдвэрлэж, “Аймгийн бэлчээр ашиглалтын менежментийг сайжруулах хөтөлбөр” боловсруулан бэлчээрийг хамгаалах, сайжруулах, усжуулах, хортон мэрэгчидтэй тэмцэх арга хэмжээ авч аймгийн мал сүргийн бэлчээрийн даац, багтаамжийг нэмэгдүүлнэ.

Аймаг дундын отрын бүс нутаг байгуулах асуудлыг хөрш зэргэлдээ Төв, Булган аймгуудын удирдлагуудтай хамтран боловсруулж, Засгийн газар санал болгосны дагуу Засгийн газрын 2010 оны 64 дүгээр тогтоолоор Булган аймгийн Баяннуур, Дашинчилэн, Рашаант сумдын нутаг дэвсгэрт 34.1 мянган га газрыг “Чилэнгийн”, Төв аймгийн Дэлгэрхаан, Эрдэнэсант, Өвөрхангай аймгийн Бүрд, Баян-Өндөр сумдын нутаг дэвсгэрт 37.9 мянган га газрыг “Хар дэл”-ийн аймаг дундын отрын бүс нутаг болгон тогтоож, бүс нутгийн ашиглалтын зөвлөлийн дарга, нарийн бичгийн дарга нарыг томилж, харуул хамгаалалтай болгон худаг, уст цэг гаргаж, зориулалтын дагуу ашиглаж эхлээд байна. 2011-2012 онд манай аймгаас “Чилэн”-гийн бүс нутагт хонин толгойд шилжүүлснээр 34.0 , “Хар дэл”-ийн бүс нутагт 15.5 мянган мал тус тус отроор өвөлжиж байна. “Өвөрхангай аймгийн бэлчээр ашиглалтын менежментийг сайжруулах хөтөлбөр”-ийг боловсруулж, аймгийн ИТХ-ын Тэргүүлэгчдийн Хурлаар батлуулан хэрэгжүүлэх ажлыг үе шаттай зохион байгуулж ажилласны үр дүнд сүүлийн 3 жилд 301.4 мянган га бэлчээрийг усжуулж, талхлалт давталтанд орсон 153.7 мянган га бэлчээрийг сэлгээнд оруулж, 80.0 мянган га бэлчээрт хортон мэрэгчдийг байгальд халгүй аргаар устгах арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэв.

100.0 100

2.3.4. Мал, амьтны халдварт өвчинтэй тэмцэх, урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг оновчтой зохион байгуулж, үр дүнг тооцон улсын төсвөөс олгож байгаа хөрөнгийн үр ашгийг дээшлүүлнэ.

Сүүлийн 3 жилд улс, орон нутгийн 523.2 сая төгрөгийн санхүүжилтээр халдварт өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх тарилганд давхардсан тоогоор 5.9 сая толгой мал хамрагдав. Урьдчилан сэргийлэх тарилгыг өвчний гаралт голомтын судалгаатай уялдуулан зохион байгуулснаар халдварт өвчнөөр өвчилсөн малын тоо 2009 онд урьд оноос 43.9 хувиар өсч байсан бол 2010 онд урьд оноос 41.4, 2011 онд урьд оноос 53.4 хувиар тус тус буурсан нь улс, орон нутгийн төсвөөс олгож байгаа хөрөнгийн үр ашгийн эерэг үзүүлэлт юм.

100 100

2.3.5. Сумдын мал эмнэлэг, үржлийн ажил, үйлчилгээний чанар, хүртээмж, шуурхай байдал, өрсөлдөх чадавхийг сайжруулан, орон нутагт голомтлон гардаг халдварт өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх вакцины болон өргөн хэрэглээний эмийн хүрэлцээ хангамжийг нэмэгдүүлнэ.

Мал эмнэлэг, үржлийн ажил, үйлчилгээний чанар хүртээмж, өрсөлдөх чадавхийг сайжруулах зорилгоор сумдын Засаг даргын тодорхойлолт, үйлчилгээний нэгжийн стандарт шаардлага хангасан байдлыг үндэслэн 2010 онд 1, 2011 онд 2 аж ахуйн нэгж шинээр байгуулагдан зохих журмын дагуу ажиллаж байна. Мөн баг бүрт малд халдварт өвчний тарилга хийх мэргэжилтэн бэлтгэх санитарчийн сургалтыг Мерси-Кор ОУБ, ХААИС-ийн “Мал эмнэлэг биотехнологийн сургууль”-тай хамтран өөрийн аймагт зохион багуулж, 14 сумын 32 хүнийг хамруулж, малд тарилга хийх эрх олгож, 29 хүн сумын мал эмнэлгээс цалинжин гэрээт ажилтнаар ажиллаж байна. Эм ханган нийлүүлэх тусгай зөвшөөрөлтэй аж ахуйн нэгжүүдтэй гэрээ байгуулж, Монгол Улсын малын эмийн бүртгэлд бүртгэгдсэн өргөн хэрэглээний эмээр сумдын малын эмч нарыг бэлэн болон зээлийн хэлбэрээр хангаж, мал эмнэлгийн эмийн эргэлтийн сангаар 2009 онд 12.3, 2011 оны эхний хагас жилд 4.4 сая төгрөгийн үнэ бүхий эмийн эргэлт хийгдээд байна.

90 70

2.3.6. “Атрын 3 дахь аян”-ыг үргэлжлүүлэн усалгаатай тариалан эрхлэх, техникийн

Аймгийн хэмжээгээр усалгаатай тариалангийн талбай болон ургацын хэмжээ 2008 онтой харьцуулахад 75.5 хувиар нэмэгдэж, сумдад усалгаатай тариалан эрхлэх чиглэлээр орон нутгийн төсвөөс 190.0 сая төгрөгийн дэмжлэг үзүүлсний дүнд усалгаатай талбай нэмэгдэж,

100 100

27

шинэчлэл хийх ажлыг эрчимжүүлж, хамгаалагдсан хөрсний тариаланг нэмэгдүүлэн, өрхийн тариаланг дэмжиж, хүлэмж, зоорь барих ажлыг нэмэгдүүлнэ.

усалгаатай талбайд шинээр 295 ажлын байр бий болсон байна. Мөн Тарагтын Арвайн тал, Төгрөгийн Мазар, Бүрдний Боригдойн услалтын системүүдийг сэргээн засварлаж, Хархорин суманд 5.0, Баянгол суманд 10.0 га услалтын систем шинээр байгуулж, услалтын системүүдийг сэргээн засварлахад орон нутгийн төсвөөс 100.0, улсын төсвөөс 545.0 сая, ФАО-гийн төслөөс 40.0 мянган доллар, иргэдээс 6.0 сая төгрөг зарцуулав. Сүүлийн жилүүдэд газар тариалангийн үйлдвэрлэлд техник, технологийн шинэчлэл хийхэд байнга анхаарч ажилласнаар төмс, хүнсний, ногооны болон хадлангийн иж бүрдэл бүхий дунд оврын трактор 21, том оврын трактор, хагалгааны тоног төхөрөмжийн хамт 2 ш, комбайн 1 шинээр нэмэгдэж, Хархорин, Бүрд, Арвайхээр сумдад 298.5 сая төгрөгийн санхүүжилт бүхий техник нийлүүлэгдэж, “Техник дундын үйлчилгээний төв” шинээр байгуулагдлаа. Аймгийн хэмжээнд 5872 өрх хөтөлбөрт хамрагдаж, 517.9 га талбайд төмс, хүнсний ногоо, жимс жимсгэнэ тариалж, 4588 тн ургац хураан авч, аймгийн хэмжээнд иргэд 26.0 га талбай бүхий 479 хүлэмж эрхэлж, хүлэмжийн тоо 2008 оноос 56–аар, хураан авсан ургац 11.5 тн-оор тус тус нэмэгдэж, 174 зооринд 821.6 тн үрийн төмс, 914.6 тн таваарын төмс, хүнсний ногоо нөөцөлсөн нь 2008 оноос зоорийн тоо 21-ээр, хадгалсан үрийн төмсний хэмжээ 428.6 тн-оор тус тус нэмэгдсэн байна. Дээрх үйл ажиллагаа, дэмжлэгүүдийн үр дүнд 2008 оноос тариалсан талбай төмс 66.0, хүнсний ногоо 31.4 га-аар, хураасан ургац төмс 841.9, хүнсний ногоо 284.0 тн-оор, нэгжийн ургац 0.2-7.3 цн-ээр тус тус өсч хүн амын газар тариалангийн гаралтай хүнсний бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, хэрэглээ жил дараалан нэмэгдэж байна.

2.3.7. Үр тариа тариалах талбай, га-гаас авах ургацын хэмжээг нэмэгдүүлж, аймгийн хүн амын хэрэгцээт гурилын 50.0 хувийг үйлдвэрлэхэд шаардлагатай үр тариа хураан авах нөхцлийг бүрдүүлнэ.

Үр тарианы үйлдвэрлэлийг сэргээхийн тулд жил бүр газар тариалан эрхлэгчдийн аймгийн зөвлөгөөнийг зохион байгуулж, уринш боловсруулах, уриншид тариалах тогтолцоог бүрдүүлж, тулгамдсан асуудлыг тодорхой бодлогоор дэмжиж ажилласнаар 2011 онд үр тариа тариалах иргэн, аж ахуйн нэгжүүдэд үр, шатахууны зээлийн дэмжлэг үзүүлж, энэ арга хэмжээнд 231.3 сая төгрөг зарцуулав. Үүний үр дүнд 2100 га-д үр тариа тариалж, 2077 тн улаан буудай хураан авсан нь 2008 оноос тариалсан талбай 1530 га-аар, хураан авсан ургац 1927 тн –оор тус тус нэмэгдсэн байна. 2011 онд 5 аж ахуйн нэгж, 7 иргэн нийт 3580 га талбайд уринш боловсруулсан нь 2012 онд хүн амын хэрэгцээт гурилын 50.0 хувийг үйлдвэрлэхэд хүрэлцэхүйц хэмжээний үр тариа хураан авах нөхцлийг бүрдүүлэв.

100 100

2.3.8. Хархорин, Арвайхээр, Төгрөг, Нарийнтээл зэрэг тариалан илүү эрхэлдэг сумдад чацаргана тариалах талбайн хэмжээ, авах ургацыг нэмэгдүүлж, хүн амын хүнсэнд чацаргана хэрэглэх, гадаад, дотоодын зах зээлд нийлүүлэх боломжийг бүрдүүлнэ.

2009-2011 онд аймгийн хэмжээгээр иргэд, аж ахуйн нэгж болон сумдын 10 жилийн сургуулиуд 375.0 га талбайд чацаргана тариалж, 11.1 тн жимс хураан авав. “Чацаргана” үндэсний хөтөлбөрийн хүрээнд 16 сумын 43 иргэн, 12 хоршоо 41100 ш суулгацыг 5 жилийн хугацаатай зээлээр авч тариалан Хархорин ХК 500.0 га-д чацаргана, үхрийн нүд тариалж, Чацарганы шижмийн суулгац 51406 ш, ногоон мөчрийн суулгац 200.0 мянган ширхэгийг Улаанбаатар хот, Сэлэнгэ, Архангай, Өвөрхангай аймгуудад нийлүүлэв. 2011 онд 82.6 га талбайд шинээр 30.0 га талбайд нөхөн тариалалт нийт 112.6 га-д тариалалт хийж, 3.0 тн жимс хураан авлаа. Аймгийн хэмжээнд “Чацаргана” хөтөлбөрийн хэрэгжилт 87.8 хувьтай байна. Үүний үр дүнд хүн амын чацарганы хэрэглээг нэмэгдүүлэх, шинэ техник технологи хэрэглэн боловсруулах, савлах, чацаргана, жимсний ач холбогдол, хэрэглээг нэмэгдүүлэх, сургууль, цэцэрлэг, сувиллын газруудад жимсыг нийлүүлэх хэрэглэх ажилд ахиц өөрчлөлт гарав.

90 90

2.3.9. Хүн амын хүнсний Аймгийн хэмжээгээр 2011 онд хүн амын хэрэгцээт гурилын 41.4, гурил, гурилан

28

хэрэгцээт мах, гурил, төмсийг 100.0 хувь, сүү, хүнсний ногооны 90.0 хувийг эх орны болон орон нутгийн үйлдвэрлэлийн бүтээгдэхүүнээр хангаж, импортын төмс, хүнсний ногооны хэрэглээг 30.0 хувиар бууруулан, Арвайхээр, Хужирт, Хархорин сумдын хүнсний зах, төвлөрсөн газруудын хүнсний бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, үйлчилгээний технологи, стандартын хэрэгжилтийг хангуулах замаар хүнсний аюулгүй байдлыг сайжруулна.

бүтээгдэхүүний 17.0 хувийг хангах, улаан буудай, төмсний хэрэгцээг 53.0, хүнсний ногооны хэрэгцээг 21.2 хувиар хангах ургац хураан авлаа. 2008 онд хүн амын хэрэгцээг махны 164.1, гурилийн 60.3, төмсний 58.0, хүнсний ногооны 29.0, сүүний 36.7 хувийг тус тус хангаж байсан бол 2011 онд махны 165.8, гурилийн 90.0, төмсний 82.2, хүнсний ногооны 63.0, сүүний 90.0 хувийг тус тус эх орны болон орон нутгийн үйлдвэрлэлийн бүтээгдэхүүнээр хангаж, импортын төмс, хүнсний ногооны хэрэглээг 39.1 хувиар бууруулаад байна. Арвайхээр сумын төв захыг сумын Засаг даргын 2011 оны 04 дүгээр сарын 12 өдрийн 68 дугаар захирамжаар төрөлжүүлж, тохижуулах ажлыг зохион байгуулав. Арвайхээр сумын Засаг даргын 2011 оны 126 дугаар захирамжаар түүхий эдийг “Мөнх-Арвин” “Өгөөмөр”, түлээ нүүрс, өвс тэжээлийг “Хангамж”, Авто сэлбэг, угаалгын машин гагнуур, дугуй засварийн үйлчилгээг “Орд-өргөө” техникийн зах рүү нийт 117 цэг байгууламжийг нүүлгэж, төрөлжүүлэн байршуулснаар үйлчилгээний технологи, стандартын шаардлага хангагдаж, хүнсний аюулгүй байдал сайжрах нөхцөл бүрдэв. “Худалдаа-90” аяны хүрээнд Хужирт, Хархорин сумдын хүнсний захын орчин нөхцлийг сайжруулах зорилгоор мэргэжлийн байгууллагууд хамтран сургалт сурталчилгаа, мэргэжил арга зүйн заавар зөвлөгөөгөөр хангах замаар хэрэглэгчдийг баталгаатай аюулгүй, эрүүл хүнсний бүтээгдэхүүнээр хангах, эрүүл орчин бүрдүүлэхэд анхаарч ажиллав.

90

90

2.3.10. Инженерийн хийцтэй болон гар худаг шинээр гаргах, сэргээн засварлах ажлын явц, чанар, хөрөнгө оруулалтын гүйцэтгэл, үр өгөөж, ашиглалтад тавих хяналтыг сайжруулж, зарим сумдад төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлэх замаар бэлчээрийн болон тариалангийн усан хангамжийг нэмэгдүүлнэ.

Аймгийн хэмжээнд сумдаас өгсөн захиалгын дагуу усны нөөц тогтоох геофизикийн хайгуулыг “Хайгуул интернэйшнл” ХХК 19 сумын 50 цэгт хийж гүйцэтгэв. Азийн хөгжлийн банкны “Уст цэг ба нэвтрүүлэх төв байгуулах” төслийн 470.0 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаар Бат-Өлзий, Хархорин, Хужирт, Баян-Өндөр, Бүрд, Есөнзүйл, Нарийнтээл, Баянгол, Төгрөг, Гучин-Ус сумдад нийт 22 худаг шинээр гаргаж, 5 худаг сэргээн засварлав. Улсын төсвийн 358.3 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаар Хайрхандулаан, Өлзийт, Сант зэрэг 8 суманд 30 худаг шинээр гаргаж, “Тогтвортой амжиргаа-2” төслийн 25.0 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаар Зүүнбаян-Улаан, Тарагт, Хужирт, Өлзийт, Гучин-Ус сумдад 50 гар худаг сэргээн засварлав. Мөн НҮБ-ийн Хөдөө аж ахуйн хөгжлийн “Цөлжилтийг бууруулах бэлчээрийн тогтвортой менежмент” төслийн 139.0 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаар Зүүнбаян-Улаан, Уянга, Баруунбаян-Улаан, Богд зэрэг сумдад 7 худаг шинээр гаргав. Эдгээр арга хэмжээний үр дүнд аймгийн хэмжээгээр сүүлийн 3 жилд инженерийн хийцтэй 115 гүн өрмийн худаг шинээр гаргаж, 16 худаг сэргээн засварлаж, ундрага нь дарагдсан 50 гар худгийг лайдаж сэргээн засварлан 301.4 мянган га бэлчээрийн усан хангамж сайжрав.

100 100

2.3.11. Сумын төв, суурин газруудад ус зөөлрүүлэх дэвшилтэт технологи нэвтрүүлэн хүн амын эрүүл ахуйн шаардлагад нийцсэн ундны цэвэр усны хангамж, хүртээмжийг нэмэгдүүлнэ.

Баянгол, Гучин-Ус, Богд зэрэг сумд болон Баянтээгийн уурхайд ус зөөлрүүлэх төхөөрөмж шинээр суурилуулж, хүн амын эрүүл ахуйн шаардлагад нийцсэн ундны цэвэр усны хангамжийн асуудлыг шийдвэрлэв.

90 90

Мал аж ахуйн хөдөлмөр зохион байгуулалтын менежментийг сайжруулах, малчдын хөдөлмөрийг хамтын хэлбэрээр эрхлэх ажлыг бодлогоор дэмжиж, гадаад дотоодын төсөл хөтөлбөрийн байгууллагуудтай хамтран малчдын дунд сургалт сурталчилгаа явуулах, бүлэг,

29

2.3.12. Хөдөө аж ахуйн салбарт хөдөлмөрөө хоршиж, хөрөнгө хүчээ нэгтгэн хоршоо, нөхөрлөл, малчны бүлэг хэлбэрээр ажиллахыг дэмжиж, хөнгөлөлттэй зээл, техник, тоног төхөөрөмжөөр хангахад туслалцаа үзүүлнэ.

нөхөрлөл, хоршоо байгуулах ажлыг дэмжиж, аймгийн хэмжээгээр 2011 оны байдлаар мал аж ахуй, газар тариалан, худалдаа үйлдвэрлэлийн чиглэлээр 212 малчны бүлэг, 62 хоршоо байгуулагдан үйл ажиллагаа явуулж байна. Тухайлбал: НҮБ-ын “Цөлжилтийг бууруулах газрын тогтвортой менежмент” төслөөр Зүүнбаян-Улаан, Баруунбаян-Улаан, Богд, Уянга сумдад 52 малчны бүлэг, Азийн хөгжлийн банкны “Уст цэг ба нэвтрүүлэх төв байгуулах” төслөөр Хархорин, Бат-Өлзий, Хужирт, Бүрд, Есөнзүйл, Баян-Өндөр, Баянгол, Төгрөг, Гучин-Ус, Нарийнтээл сумдад 68 малчны бүлэг, 9 хоршоо, мянганы сорилтын сангийн “Хот орчмын бэлчээрийн менежментийг сайжруулах” төслөөр Зүүнбаян-Улаан, Хархорин, Хужирт, Өлзийт, Бүрд, Есөнзүйл, Тарагт, Арвайхээр сумдад 68 малчны бүлэг, бусад чиглэлээр 24 малчны бүлэг байгуулж, малчдын дунд мал аж ахуйн үйлдвэрлэлийг зөв менежментээр эрхлэх арга зүйн зөвлөгөө өгөх, сургалт сурталчилгаа явуулах, хадлан тэжээл бэлтгэх, бэлчээр, хадлангийн талбай хашиж хамгаалах, худаг, уст цэг гаргахад хөрөнгө санхүүгийн дэмжлэг үзүүлж байна. Хоршооны үйл ажиллагааг дэмжих зорилгоор 2009-2011 онд Сант сумын “Сант мандах”, Арвайхээр сумын “Онги уран гоѐл” зэрэг 7 хоршоонд нийт 141.5 сая төгрөгийн хөнгөлөлттэй зээлийг олгуулав.

100

100

Салбарын дүн 96.7 94.2

2.4. Байгаль орчин, газрын харилцаа, аялал жуулчлал

2.4.1. Хиймэл дагуулын мэдээг бодлого боловсруулахад ашиглаж, аймгийн геомэдээллийн нэгдсэн сан бий болгон байгаль орчныг хамгаалах, зүй зохистой ашиглах, нөхөн сэргээх дунд хугацааны хөтөлбөр боловсруулан хэрэгжүүлж, геологи, уул уурхайн салбарыг хариуцлагатай уул уурхайн зарчимд шилжүүлнэ.

Аймгийн хэмжээнд байгаль орчны нэгдсэн мэдээллийн санг ойн сангийн өөрчлөлт, нөхөн сэргээлт, газрын нэгдмэл сангийн хэмжээ бүтэц, газарт учруулсан хохирол, түүнийг нөхөн сэргээх хамгаалах арга хэмжээ, ашигт малтмалын нөөцийн өөрчлөлт, ус ашиглалт, хамгаалалт, агнуурын нөөц ашиглалт хамгаалалт, хог хаягдлын чиглэлээр бүрдүүлж, тогтмол баяжуулж, http://boajg-uv.bblog.mn/ цахим хуудсыг ажиллуулснаар иргэд, байгууллага, аж ахуйн нэгжийг үнэн зөв мэдээллээр түргэн шуурхай хангах нөхцөл бүрдлээ. Аймгийн байгаль орчныг хамгаалах, нөхөн сэргээх, зүй зохистой ашиглах дунд хугацааны хөтөлбөрийг боловсруулан аймгийн Засаг даргын захирамжаар батлуулж, 2 үе шаттайгаар хэрэгжүүлж байгаа бөгөөд хөтөлбөрийн хэрэгжилт 50.0 хувьтай байна. Уул уурхайн салбарыг хариуцлагатай уул уурхайн зарчимд шилжүүлэхийн тулд “Уул уурхайн үйлдвэрлэл эрхлэгчдийн аймгийн зөвлөлгөөн”-ийг 2010 онд зохион байгуулж, уул уурхайн чиглэлээр баримтлах бодлого, чиглэлийг тодорхойлж, харилцан ойлголцлын санамж бичгийн гэрээ байгуулан, уул уурхайн нөхөн сэргээлтийг нэмэгдүүлэх чиглэлээр харилцан тохирч ажилласны үр дүнд гар аргаар алт олборлогчид болон бичил уурхай эрхлэгчдийн хариуцлага дээшилж нөхөн сэргээлт хийсэн бичил уурхайн талбайн хэмжээ урд жилүүдээс нэмэгдлээ.

70 70

2.4.2. Цаг агаарт зориудаар нөлөөлөх үйл ажиллагааг дэмжиж явуулын радар, байнгын ажиллагаатай экспедицтэй болно.

2010 онд “Онги бороо-2“ байнгын ажиллагаатай экспедиц байгуулагдаж, Баруунбаян-Улаан сумын “Зүүн Богд” ууланд газрын генератор суурилуулж, цаг агаарт зориудаар нөлөөлөх үйл ажиллагааны үр ашгийг тооцоход зориулж тундасны нэмэлт хэмжилтийн цэгийг Баянгол, Тарагт, Хайрхандулаан, Өлзийт, Баруунбаян-Улаан, Уянга, Зүүнбаян-Улаан зэрэг сумдад байгуулсан. Цаг агаарт зориудаар нөлөөлөх үйл ажиллагаанд зориулж 91.2 сая төгрөгний үнэ бүхий авто машин, суурь тоног төхөөрөмж, ридум утас, пуужин, түлш бусад зардалд 70.0 орчим сая төгрөг зарцуулж, экспедиц болон газрын генератор нийт 98 удаа гарч 603 удаа харвалт үйлдэж, сүүлийн 4 жилд орох хур тундасны хэмжээ 5.3-61.7 хувиар нэмэгдэж, зуншлага 10-40

100 100

30

хувиар сайжирч, бэлчээрийн даац багтаамж 18-25 хувиар тус тус нэмэгдсэн байна. Цаг агаарт зориудаар нөлөөлөх үйл ажиллагааг жилд дунджаар нутгийн 50-аас дээш хувийг хамруулж, орсон тундас дээр тооцож үзэхэд сүүлийн 3 жилд нийт 549 .5 сая төгрөгийн ашигтай ажилласан тооцоо гарч байна.

2.4.3. Байгаль хамгаалах иргэдийн бүлэг, нөхөрлөлийг дэмжин, рашаан, усны эх булгийг хамгаалах, нөөцийг нэмэгдүүлэх, усны хаягдлыг багасгах, байгалийн хөв, цөөрөм байгуулах ажлыг одоо байгаа түвшингээс 2 дахин нэмэгдүүлнэ.

Аймгийн хэмжээнд 14 суманд 53 байгаль хамгаалах иргэдийн нөхөрлөл, 3 ТББ, 2 хоршоо, 15 малчны бүлэг байгаль орчныг хамгаалах, нөхөн сэргээх, зүй зохистой ашиглах, ан амьтныг хамгаалах чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж нийт 580.0 мянган га талбайг хариуцан хамгаалж байна. Энэ нь байгаль хамгаалахад нутгийн иргэдийн үүрэг оролцоо дээшилж, байгалийн нөөцийн шинэ тогтвортой зөв менежмент бүрдэх боломж нөхцөл бүрдэж байна. 2009-2011 онд 18 суманд 149 булаг шанд, рашаан, голын эхийг хашиж хамгаалан, 29.8 га талбайд хамгаалалтын бүс тогтоож, нутгийн иргэд, малчны бүлэг, нөхөрлөлүүдэд хариуцуулснаар усны эх үүсвэрийн механик бохидол багасч, усны ундрага нэмэгдэж, бэлчээр ашиглалт сайжирлаа. Тухайлбал: Гучин-Ус сумын “Ар-Агуйн” голын эх болон цутгал булгийн эхүүдийг хашиж хамгаалан, голын элсэнд дарагдсан 630 м газрыг цэвэрлэн хэвийн гольдролд оруулснаар голын усны урсац нэмэгдэж сүүлийн 2 жилд “Хаяа” нуурт цутгаж байна. Богд сумын “Далан түрүү”-нд 2 хөв, Баян-Өндөр сумын “Харзтай”-н голын адагт 1 хөв цөөрөм байгуулж, нийт 3.2 мянган м3 ус хуримтлуулан 10.0 мянган га бэлчээрийг усжуулж, бэлчээрийн усан хангамжийг нэмэгдүүлэв.

100 100

2.4.4. Ойн зохион байгуулалтын тооллого, судалгааг мэргэжлийн байгууллагуудаар хийлгэж, ойн сан, ан амьтдын баялагийг хамгаалах, нөхөн сэргээх, зохистой ашиглах, ойн хортон шавьж, өвчинтэй тэмцэх бодлогыг шинэчлэн боловсруулан мөрдөж, ойгоос хууль бусаар мод бэлтгэх, модон материал тээвэрлэх үйл ажиллагаанд тавих хяналтын тогтолцоо, зохион байгуулалтыг сайжруулан, зөрчлийг бүрэн арилгана.

2008 онд улсын төсвийн санхүүжилтээр шилмүүст ой бүхий газруудад, 2011 онд заган ойн зохион байгуулалтын ажлыг 36 нөхөрлөл дээр мэргэжлийн байгууллагаар гүйцэтгүүлсний үр дүнд ойн талаар үндсэн суурь мэдээллийн баазтай болж, 2009-2011 онд тал хээр, уулын тууртан, ойн тууртан амьтад, цоохор ирвэс, идлэг шонхор, зарим ховор шувуудын тархац нөөцийн судалгааг хийснээр тухайн амьтдыг нутагшуулах, тэднийг өсгөж үржүүлэх, хамгаалах, зохистой ашиглах чиглэлээр бодлого боловсруулж хэрэгжүүлэхэд чухал баримт болсон. Ойн хортон устгалын ажлыг 2009-2011 онд нийт 107.0 мянган га талбайд гүйцэтгэж энэ онд явуулсан тархалтын судалгаагаар ойн ахндагч хортон шавжийн хөнөөлийн голомт тус аймагт устсан гэсэн дүгнэлт гарсан. Ойн бодлогын шинэтгэлийн хүрээнд ой цэвэрлэгээний ажлын хэмжээг нэмэгдүүлж, мод бэлтгэлийг ойн мэргэжлийн байгуулага, нөхөрлөлүүдээр гүйцэтгүүлэх, тус аймгаас өөр аймаг, нийслэл хот руу түлшний мод тээвэрлэхийг хориглох шийдвэрийг аймгийн ИТХ-аар хэлэлцүүлэн батлуулж Хахорин, Бат-Өлзий, Хужирт, Арвайхээр сумдад модны төрөлжсөн зах 6, ойн мэргэжлийн байгууллага 4 ажиллаж байна. Эдгээр бодлого, зохицуулалтын арга хэмжээг авч хэрэгжүүлсний үр дүнд хууль бусаар мод бэлтгэх зөрчил 2008 онтой харьцуулахад 80.0 хувиар буурлаа.

90 90

2.4.5. Цөлжиж буй болон доройтолд орж байгаа газар нутагт унаган ургамлыг тариалах ажлыг эрчимжүүлж, 4-өөс доошгүй төв суурин газарт

2010-2011 онд элсний нүүлт, цөлжилтийг бууруулахад гол ач холбогдол бүхий загийг бортогонд үрслүүлж шилжүүлэн суулгах ажлыг нутгийн иргэдийн оролцоонд тулгуурлаж улсын төсөв, төсөл хөтөлбөрийн санхүүжилтээр 15.0 га талбайд ойн зурвас байгуулах ажлыг гүйцэтгэлээ. Мод үржүүлгийн газар байгуулах, өргөтгөх ажлыг бодлогоор дэмжсэний үр дүнд аймгийн хэмжээнд 11 газар байгуулагдаж, навчит мод сөөгний 1-2 настай суулгац 2116.7 мянган ширхэг, шинэсний тарьц 324.0 мянган ширхэгийг ургуулж, ойжуулалт, төв суурин газрыг цэцэрлэгжүүлэхэд шаардлагатай сайн чанарын стандартын тарьц суулгацаар өөрийн аймгийн

90 90

31

цэцэрлэгт хүрээлэн байгуулж, өөрийн хөрөнгөөр мод бут тарьж ургуулсан иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллагыг урамшуулах тогтолцоог бий болгоно.

хэрэгцээг хангах боломжтой болсон. Арвайхээр хотод байгуулсан цэцэрлэгт хүрээлэн, хүүхэд залуучуудын соѐл амралтын хүрээлэнд мод бут тарих, зүлэгжүүлэх, цэцгийн мандал байгуулах, услалтын систем тавих ажлыг зураг төсвийн дагуу иж бүрэн гүйцэтгэж ашиглалтад орууллаа. Төсөл, хөтөлбөрийн байгууллага, хувийн хэвшил болон бусад хөрөнгө оруулалтаар 11 сумын төвд тус бүр нь 0.8-1.2 га талбай бүхий цэцэрлэгт хүрээлэн байгуулагдаж, хамгаалалтын хашаа, зам талбай, сүүдрэвч барих, услалтын систем угсрах, мод бут тарих ажлыг гүйцэтгэв. Хувийн хэвшлийн хөрөнгөөр мод бут тарьж ургуулсан иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллагыг урамшуулах журмыг аймгийн ИТХ-аар батлуулан сурталчилж, өөрийн хөрөнгөөр мод тарьж ургуулсан 12 иргэний материалыг хүлээн авч шаардлага хангасан 6 иргэнд урамшуулал олгов.

2.4.6. Уул уурхайн салбарт технологийн шинэчлэл нэвтрүүлж, нөөц багатай алтны шороон орд, ой, усан сан бүхий газар нутагт ашигт малтмал олборлохыг хориглон, гар аргаар алт олборлолтыг орчин үеийн бичил уурхай болгон хөгжүүлж, уул уурхайн явцад эвдэрсэн талбайн нөхөн сэргээлтийг 80.0 хувьд хүргэнэ.

Уул уурхайн салбарт дотоод овоолгын болон хаягдал багатай техник ашиглаж ажилласнаар үйлдвэрлэлийн хаягдалгүй технологийг нэвтрүүлж, байгаль орчинд сөрөг нөлөө багатай үйл ажиллагаа явуулж байна. Гол мөрний урсац бүрэлдэх эх, ойн сан бүхий газарт ашигт малтмалыг эрж хайх, ашиглахыг хориглох тухай хуулийг хэрэгжүүлэх зорилгоор Засгийн газрын 2011 оны 144 дүгээр тогтоолын дагуу тус аймгийн нутагт ажиллаж байсан алтны шороон орд ашиглах тусгай зөвшөөрөл бүхий 4 аж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагааг зогсоосон. Бичил уурхайн нөхөн сэргээлт хийсэн талбайн хэмжээ урд жилээс нэмэгдэж, 2008-2011 онд нийт 476.3 га талбайд техникийн, 403.3 га талбайд биологийн нөхөн сэргээлт хийсэн бөгөөд нийт хөндөгдсөн газрын 50.0 хувьд нөхөн сэргээлтийн ажлыг хийж гүйцэтгэсэн.

70 50

2.4.7. Арвайхээр сумын агаарын бохирдлыг багасгах цогц арга хэмжээ авч хэрэгжүүлнэ.

Байгаль орчны шинжилгээний лабораторийг орчин үеийн 14.7 сая төгрөгийн үнэ бүхий багаж, тоног төхөөрөмжөөр хангаж, агаарын чанарыг индексээр үнэлж, төр захиргааны байгууллага, ард иргэд, аж ахуйн нэгжийг мэдээллээр хангаж ажиллав. Байгаль орчны шинжилгээний лабораторийг агаарын чанарын чиглэлээр магадлан итгэмжлэлд хамруулсан. Агаар бохирдуулагч эх үүсвэр жилд дундажаар 200-800-аар нэмэгдэж байна. Судалгааны дүнгээс үзэхэд агаарын бохирдол /NO2, SO2, CO, Тоос/ зөвшөөрөгдөх хэмжээнээс даваагүй ч жил ирэх тутам өмнөх оноос 12.0-33.0 хувиар нэмэгдэж байна. Арвайхээрт дулааны цахилгаан станц байгуулах техник, эдийн засгийн үндэслэлийг боловсруулж дуусган зураг төсвийн ажил хийгдэж эхлээд байна.

30 30

2.4.8. Иргэдийн түлшний хэрэгцээг хангах утаа багатай шахмал болон хийн түлш үйлдвэрлэлийг дэмжин нэмэгдүүлж, ой мод, бут, харганыг түлшинд хэрэглэх явдлыг 30.0 хүртэл хувиар бууруулна.

Шахмал түлшний үйлдвэрлэлийг дэмжих төсөл бүх сумдад хэрэгжиж түүний хэрэглээ, үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх, ажлын байр бий болгох, сургалт сурталчилгаа явуулах ажлыг зохион байгуулж 335 ш гар багажийг 19 сумын 335 өрх, 3 цехэд олгож, сүүлийн 2 жилд нийт 1121.6 мянган ширхэг буюу 365.6 тн шахмал түлш үйлдвэрлэж хэрэглэгчдэд нийлүүллээ. Аймгийн хэмжээнд хийн түлш хэрэглэдэг аж ахуйн нэгж, айл өрх, нийтийн хоолны газрууд нэмэгдэж байгаатай холбогдуулан хийн түлшний борлуулалт үйлчилгээний цэг байгуулах төсөл боловсруулж, техник эдийн засгийн үндэслэлийг боловсруулж, хүсэлт ирүүлсэн 1 иргэнд газар олгов. Сүүлийн жилүүдэд төв суурин газруудад нийтийн орон сууц олон тоогоор баригдаж айл өрхүүд халаалт болон ахуйн хэрэгцээндээ цахилгаан, хий, шахмал түлш хэрэглэх хэмжээ нэмэгдэж ой мод, бутлаг ургамал, заг, харганыг түлшинд ашиглах үйл ажиллагаа 2008 оны

90 70

32

түвшингээс 25.0 хувиар буурсан байна.

2.4.9. Зам, гүүрийг засварлах, шинээр барих, эрчим хүчний хангамжийг нэмэгдүүлэх замаар жуулчлалын бүсийн дэд бүтцийг сайжруулж, жуулчдад зориулсан бүтээгдэхүүний нэр төрөл, тоо хэмжээ, чанарыг нэмэгдүүлэн, аймгийн аялал жуулчлалын брэнд бүтээгдэхүүнтэй болно.

Аялал жуулчлалын маршрутын дагуу орон нутгийн чанартай зам гүүрийн судалгааг гаргаж Хархорин, Хужирт чиглэлийн 47 км хатуу хучилттай зам, гүүрийг барьж байгуулан, Хужирт-Төвхөн хийд-Улаан-Цутгалан чиглэлийн 90 км замын зураг төсвийн ажил хийгдэж дууссан бөгөөд 2012 оны төсөвт 44 тэрбум төгрөг батлагдаад байна. Богд сумын “Мансуйн даваа”, Хужирт сумын “Мөстийн гол”-ын гүүрийг засварлаж, Төвхөн хийд чиглэлийн замыг тэмдэгжүүлж, аялал жуулчлалын бүс нутгууд Жи-Мобайл, Мобиком, Скайтел, Юнител зэрэг үүрэн телефоны сүлжээнд холбогдсон нь жуулчдын аюулгүй байдал болон орон нутгийн иргэд аялал жуулчлал эрхлэх таатай орчин бүрдлээ. Хархорин суманд 7.0 тэрбум төгрөгийн санхүүжилтээр Хархорум музей ашиглалтанд орж, үйл ажиллагаа эхлэв. 2010 онд аймгийн аялал жуулчлалын дэд хөтөлбөрийг шинэчлэн батлуулж, аялал жуулчлалын хөтөч болох газрын зургийг хэвлүүлэн, аялал жуулчлалын бүс нутгуудыг сурталчлах зорилгоор Mongolia ITF, Mongolia ITM зэрэг аялал жуулчлалын үзэсгэлэн яармагуудад жил бүр оролцож байна. Мөн сарлаг, хонь ямаа, адууны баярыг жил бүр зохион байгуулснаар гадаад, дотоодын жуулчдын тоо жил бүр нэмэгдэж 2009 онтой харьцуулахад гадаадын жуулчид 50.0 хувь, дотоодын үзэгч, аялагчдын тоо 20.0 хувиар тус тус өссөн байна. Аймгийн аялал жуулчлалын брэнд бүтээгдэхүүнтэй болох зорилгоор 2011 онд аймгийн хэмжээнд “Долоон гайхамшиг”-ийг тодруулах үйл ажиллагааг зохион байгуулж Богд сумын “Арц богд” уул, “Тэвш” уул, Хархорин сумын “Хархорум хот”-ын үлдэгдэл, “Эрдэнэ-Зуу” хийд, Хужирт сумын “Хужирт рашаан сувилал”, Тарагт сумын “Монгол түмний морины их шүтээн цогцолбор”, Бат-Өлзий сумын “Төвхөн хийд” зэрэг газруудыг тодруулж, “Орхоны хөндийн байгаль, түүх соѐлын дурсгалууд”, “Эрдэнэ-Зуу” хийд, “Өндөр гэгээн Занабазарын бүтээл”-үүд нь Монголын 9 гайхамшгаар тодорч батламжлагдлаа.

90 90

2.4.10. Иргэн бүрт газар өмчлүүлэх ажлыг эрчимжүүлэн, газрыг эдийн засгийн эргэлтэнд оруулна.

Аймгийн хэмжээнд 2009-2011 онд 2467 иргэн газар өмчлөн авснаар нийт 13.1 мянган өрхийн 39.6 мянган иргэн 1.1 мянган га газрыг өмчилж аваад байна. Иргэдэд өмчлүүлэх боломжтой газрын нөөцийг нэмэгдүүлэх шаардлагын дагуу 8 сумын 10 байршилд 44.4 мянган га талбайн судалгааг хийж, өмчилсөн болон эзэмшил газраа арилжааны банканд барьцаалан 3766 иргэн 22.4 тэрбум төгрөгийн зээл авч газраа эдийн засгийн эргэлтэнд оруулаад байна.

90 90

2.4.11. Сум бүрийг газрын мэдээллийн нэгдсэн сантай болгож, бүх сумдыг энэ чиглэлийн онлайн сүлжээнд холбоно.

Аймгийн газрын нэгдмэл сангийн тайлангийн өгөгдлүүд болон сумдын 1:100000 масштабтай тоон зураг, газар зохион байгуулалтын төлөвлөгөө, холбогдох хууль тогтоомж, журам, кадастрын зураг, нэгж талбарын хувийн хэргээс бүрдсэн аймаг, сумдын газрын мэдээллийн санг шинээр байгуулав. Арвайхээр, Хархорин сумдыг шилэн кабелиар, Баруунбаян-Улаан, Баянгол, Богд, Сант, Тарагт, Уянга, Хужирт зэрэг сумдыг модем ашиглан интернетэд холбож, 9 сумтай онлайн сүлжээгээр мэдээлэл солилцож байна.

90 70

2.4.12. Төв, суурингийн газар ашиглалтыг зориулалтын дагуу явуулж, газрын шинэтгэлийг эрчимжүүлэн, бэлчээр эзэмшил, ашиглалт, хамгаалалтыг газар зохион

Аймгийн газар зохион байгуулалтын ерөнхий төлөвлөгөө, сумдын төвийн хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөөг үндэслэн эзэмшүүлэх, ашиглуулах газрын зориулалт, хэмжээ, байршлын дагуу тухайн жилийн газар зохион байгуулалтын төлөвлөгөөг боловсруулж, аймгийн ИТХ-ын ээлжит хуралдаанаар хэлэлцүүлэн баталгаажуулж, хэрэгжилтийг удирдан зохион байгуулж ажиллаж байна. Сумдын бэлчээрийн менежментийн төлөвлөгөөг батлагдсан аргачлалын дагуу тухайн жилд эзэмшүүлэх, ашиглуулах, хамгаалах газрын хэмжээ, байршил, хил заагийнг

90 90

33

байгуулалтын төлөвлөгөөний дагуу зохион байгуулна.

программ хангамж ашиглан тоон хэлбэрээр боловсруулж, холбогдох зураглалыг гарган сумдын ИТХ-аар хэлэлцүүлэн баталгаажуулж, хэрэгжилтийг ханган ажиллаж байна.

2.4.13. Хуучин барилгын туурийг цэвэрлэх, хогийн цэгүүдийг цэгцлэх зэрэг ажлыг хот байгуулалтын төлөвлөгөөний дагуу зохион байгуулна.

Арвайхээр хотын А зэрэглэлд байрлаж буй аж ахуйн нэгж, албан байгууллагуудын орчны тохижилтын загвар зураглал болон томоохон гудамж хорооллуудын хэсэгчилсэн төлөвлөлтийг боловсруулж байна. Аймгийн Засаг даргын дэргэдэх Онцгой байдлын хэлтэс, Арвайхээр, Нарийнтээл, Баруунбаян-Улаан, Гучин-Ус, Баянгол сумдад иргэний хамгаалалтын иж бүрэн сургуулийг “Цэвэр орчин-2010” аяны дор зохион байгуулж, бүх нийтээр хог цэвэрлэх ажилд албан байгууллага, аж ахуйн нэгжийн 5998 албан хаагч, 16 багийн 6500 иргэн дайчилгаанд оролцож, 136.0 га талбайгаас 6800 тонн хогийг цэвэрлэв. Уянга сумын ЗДТГазар уул уурхайн аж ахуйн нэгжүүдтэй хамтран сумын төв орчмын хог хаягдлыг ландфиллын аргаар дарж булах ажлыг зохион байгуулав. Арвайхээр суманд хуучин барилга байгууламжийн туурь, хог хаягдал, овоолго, цэвэр, бохир ус, халаалтын шугам даган үүссэн овоолго болох 36 цэгийн тоо, эзэн холбогдогчдыг тогтоож,13 байгууллагад аймгийн Засаг даргын дэргэдэх МХГ, БОАЖГ, Арвайхээр хотын захиргаатай хамтарсан мэдэгдэл өгч 8 цэгийг бүрэн цэвэрлүүлж хүлээн авлаа. тожи лтын

90 50

2.4.14. Гоедезийн цэг, тэмдэгтийн сүлжээг нягтруулах, түүний ашиглалт, хамгаалалтыг сайжруулах арга хэмжээг авч хэрэгжүүлнэ.

2011 оны байдлаар сумын төв, суурин газруудад GPS-ийн 39 цэг, гравиметрийн 5 цэг, өндрийн 9 цэг, Улсын геодезийн сүлжээний 9 цэг, полигонометрийн IV ангийн 150 цэг, нийт 212 геодезийн цэг тэмдэгтийг бүртгэлжүүлэн аймгийн Засаг даргын дэргэдэх ГХБХБГ-аас сумдын Засаг дарга нарт актаар хүлээлгэн өгч, хадгалалт хамгаалалтыг хариуцуулснаар геодезийн цэг тэмдэгтийн ашиглалт, хамгаалалт сайжирч 2010. 2011 онд зөрчил гараагүй болно.ийн

100 100

2.4.15. Төв суурингийн байгууллага, аж ахуйн нэгж, айл өрх бүр мод тарих хөдөлгөөн өрнүүлж, бичил ногоон байгууламжуудыг бий болгоно.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зарлиг, аймгийн Засаг даргын захирамжийн дагуу аймгийн хэмжээнд бүх нийтээр мод тарих өдрийг жил бүрийн хавар, намар 2 удаа зохион байгуулж хэвшсэнээр 2009-2011 онд иргэд, байгууллага, аж ахуйн нэгжүүд 315.2 мянган ширхэг мод бут тарьсан байна. Ногоон байгууламж байгуулах, мод бут тарих ажлыг удирдлага зохион байгуулалт, нэгдсэн удирдамжаар хангаж, хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл ашиглан цуврал хичээл, сургалтуудыг тогтмол явуулсны үр дүнд иргэд, байгууллагуудын дунд орчноо тохижуулах, мод бут тарих хандлага, санал санаачлага сайжирч байна.

90 90

Салбарын дүн 85.3 78.7

2.5. Хот байгуулалт, дэд бүтэц

2.5.1. Төв суурин газар, байгууллага, аж ахуй нэгж, гудамж, талбайн тохижилт, гэрэлтүүлэг, чимэглэл, явган хүний зам, хашлагажуулалт, ногоон байгууламжийг шинэчлэн сайжруулах ажлыг төлөвлөгөөтэйгээр хэрэгжүүлнэ.

Аймаг 2010 оныг “Орчноо тохижуулах жил” болгон зарлаж бүх сумд орчноо тохижуулах ажлын уралдаан зарлаж ажиллав. Ингэснээр аймгийн төв Арвайхээр хот, бүх сумдын төвийн аж ахуйн нэгж, байгууллага, иргэд тохижилтын ажилд хамрагдаж, Арвайхээр хотод гадна хашаа, явган хүний зам, услалтын системтэй ногоон байгууламж, гэрэлтүүлэг, сандал, сүүдрэвч бүхий Өндөр гэгээн Занабазарын цэцэрлэгт хүрээлэн, хөл бөмбөгийн талбай, алсыг харагч, морин тойруулга, төрөл бүрийн тоглоом бүхий Хүүхэд залуучуудын соѐл амралтын хүрээлэнг байгуулж, хотын төвийн ногоон байгууламжуудын хайсуудыг шинэчлэн засварлав. Арвайхээр хотын төв захын орчмын авто зам, зогсоолуудыг орон нутгийн төсвөөр асьфальто бетон хучилттай болгож, аж ахуйн нэгж, байгууллагууд өөрийн хөрөнгөөр орчноо тохижуулан иргэд хөдөлмөрчид таатай үйлчлүүлэх нөхцлийг бүрдүүллээ. Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар Арвайхээр хотын иж бүрэн гэрэлтүүлэг, аймгийн 80 жилийн ойг угтсан бүтээн

100 100

34

байгуулалтын ажлын хүрээнд аж ахуйн нэгж, байгууллагууд орчны зам талбай, ногоон байгууламж, гэрэлтүүлгүүдийг хийснээр орчин үеийн шинэ хотын өнгө төрх бүрдэж байна. Арвайхээр хотын 1.9.2.7.4.8 дугаар багийн чиглэлд авто зам, явган хүний замын ажлууд хийгдэж дууслаа.

2.5.2. Арвайхээр, Хархорин зэрэг сумдын инженерийн шугам сүлжээг сайжруулах, өргөтгөх, шинэчлэх ажлыг дэс дараатай зохион байгуулж, инженерийн шугам, сүлжээний хамгаалалтын зурвасыг ойролцоох байгууллага, аж ахуйн нэгж, иргэдэд хариуцуулан хамгаалуулна

Арвайхээр сумын баруун хэсгийн 1300 м, төвийн хэсгийн 50 м бохир усны төв шугамд орон нутгийн хөрөнгө оруулалтаар их засвар хийж хэвийн үйл ажиллагаатай болгон, цэвэр усны 56 м шугамыг шинэчилж солив. Азийн хөгжлийн банкны эргэн төлөгдөх хөрөнгө оруулалтаар “Техник туслалцаа-МОН 23” төслийн хүрээнд Арвайхээр сумын гэр хорооллын усан хангамжийг сайжруулах, Онги голоос цэвэр ус татаж, хотын дотор цэвэр усны шугамыг өргөтгөх, шинэчлэх, бохир усны ариутгах татуургыг засварлах зэрэг ажлуудын зураг төслийг мэргэжлийн байгууллагаар хийлгэж, төслийн хэрэгжилт 2012 оноос эхлэхээр бэлтгэл зохион байгуулалтын ажлууд хийгдэж байна. Хархорин суманд 3.1 тэрбум төгрөгийн санхүүжилтээр инженерийн шугам сүлжээний шинэчлэлийн ажил хийгдэж, аймгийн ИТХ-ын Тэргүүлэгчдийн 2009 оны шийдвэрээр инженерийн шугам сүлжээний эзэмшлийн заагийг албан байгууллага, аж ахуйн нэгж, айл өрх, ханган нийлүүлэгч байгууллага бүрээр тогтоон өгч, ашиглалт хамгаалалтыг эзэмшигч байгууллага хариуцаж байхаар шийдвэрлээд байна. Арвайхээр хотын инженерийн шугам сүлжээг шинэчлэх зураг төсвийг бэлэн болгож 2012 оны төсөвт тусгаад байна. рвайхээ

90 90

2.5.3. Гэр хорооллын дэд бүтцийг сайжруулах, байрлалын хувьд боломжтой хувийн орон сууцыг инженерийн нэгдсэн шугам сүлжээнд холбох, авто болон явган зорчигчдын зам тавих, гэрэлтүүлэг, ногоон байгууламж байгуулах, эрчим хүч, харилца а холбоо, телевиз, радио, интернэт, нийтийн тээврийн үйлчилгээ, ундны усны хангамж, хог тээвэрлэлтийг аль болохоор цогцоор нь шийдвэрлэж, иргэдийн амьдрах эрүүл, тав тухтай, аюулгүй орчин бүрдүүлэх “Гэр хороолол” аймгийн хөтөлбөр боловсруулан хэрэгжүүлнэ.

Гэр хорооллын дэд бүтцийг сайжруулах, тэнд амьдарч буй иргэдэд эрүүл, тав тухтай, аюулгүй орчин бүрдүүлэх зорилгоор “Гэр хороолол” аймгийн хөтөлбөр боловсруулан хэрэгжүүлж байна. Хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх ажлын хүрээнд орон нутгийн авто замын сангийн хөрөнгөөр Арвайхээр сумын 5.4.8.2.7 дугаар багийн чиглэлд 1.7 км хатуу хучилттай авто замыг явган хүний замын хамт 589.6 сая, Хархорин сумын төвд 0.6 км хатуу хучилттай авто замын ажлыг явган замын хамт улсын төсвийн 199.9 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаар тус тус байгуулан ашиглалтад оруулж, Арвайхээр хотын төвийн бетон хучилттай авто зам, авто машины зогсоолуудыг шинээр сэргээн засварлав. Аймаг, сумдын төвүүдэд цэцэрлэгт хүрээлэн, ногоон байгууламжуудыг гэрэлтүүлгийн хамт шинээр байгуулж, Арвайхээр хотын төвд улсын төсвийн 100.0 сая төгрөгийн санхүүжилтээр, 1.2.9 дүгээр багийн чиглэлийн зам дагуу 23.1 сая төгрөгийн санхүүжилтээр гэрэлтүүлгийн ажлыг шинээр хийж гүйцэтгэв. Арвайхээр хотын төвд гэрэлтүүлгийг улсын чанартай зам дагуу суурилуулж, баруун гуанзыг байнгын эрчим хүчний системд холбосноор иргэдийн ая тухтай зорчих нөхцлийг бүрдүүлэв. Спорт цогцолборын барилгын гадна дулааны шугам сүлжээний барилга угсралтын ажлыг гүйцэтгэхдээ тухайн шугам сүлжээнд ойрхон айлуудыг төвлөрсөн халаалтанд холбогдох боломжийг хангаж, гаргалгааны худгуудыг гаргаж өгснөөр Арвайхээр сумын 18 өрх инженерийн шугам сүлжээнд холбогдлоо. “Онги ус суваг” ОНӨҮГ-аар техникийн нөхцөл гаргуулан халаалтын зуухуудад ойрхон байршилтай баригдсан хувийн орон сууцуудыг холбож, Арвайхээр сумын гэр хороолол байрлах ус түгээх байруудыг цэвэр усны төв шугамд холбохоор трассыг тогтоон зураг төсвийг хийлгээд байна.Аймгийн төвийн нийтийн зорчигч тээврийн үйлчилгээг нэгдсэн зохион байгуулалтад оруулж, байнгын үйлчилгээ явуулж хэвшээд байна. Шилэн кабелийн сүлжээ ашиглан орон нутгийн телевизийг сумдад дамжуулах ажлын төсөв, төлөвлөгөөг гаргаж аймгийн ИТХ, Засаг даргын зөвлөлийн хамтарсан хурлаар хэлэлцүүлэн шийдвэрлэв. Сүүлийн 3 жилд аймгийн төвд 12 дэд станц, 0.4, 0.22 кв-ын шугам, Хархорин,

90 90

35

Бүрд, Бат-Өлзий, Есөнзүйл, Сант, Баян-Өндөр, Нарийнтээл, Төгрөг, Баянгол, Уянга сумдад нийт 12 дэд станц, 0.4, 10кв-ын шугам шинээр ашиглалтад орлоо.

2.5.4. Төв суурин газруудын халаалтанд байгаль орчин, хүний эрүүл мэндэд сөрөг нөлөө багатай өндөр хүчин чадалтай дулааны зуухны шинэ технологийг нэвтрүүлж, Арвайхээр суманд дулааны станц барих асуудлыг судлан, холбогдох байгууллагад санал тавьж шийдвэрлүүлнэ.

З Бүх сумдын уурын зуухыг менежментийн хувьчлалд шилжүүлэн төрөөс гарах зардлыг багасгаж, Зүүнбаян-Улаан, Есөнзүйл, Бат-Өлзий зэрэг сумдын төсвийн байгууллагуудыг төвлөрсөн халаалтанд холбоод байна. Дулааны станц барих газрын газар сонголт хийгдэж, дулаан хангамжийн судалгаа, техник, эдийн засгийн үндэслэлийг боловсруулав. Дулааны станцын зураг төслийг хийх сонгон шалгаруулалтад “Мон энержи“ ХХК шалгарч судалгааны ажлыг орон нутгийн мэргэжлийн байгууллагууд болон инженер техникийн ажилчидтай хамтран зураг төслөө боловсруулаад байна. Ухн уудыг

90 90

2.5.5. Богд сумыг төвийн эрчим хүчний нэгдсэн сүлжээнд холбож, Арвайхээр, Хархорин, Хужирт, Бат-Өлзий сумдад шинээр бий болсон баг, гудамж, хорооллыг эрчим хүчний сүлжээнд холбох, хэрэглэгчдийн цахилгаан хангамжийн найдвартай байдлыг сайжруулж, хүргэх ачааллыг тэнцвэржүүлэх арга хэмжээ авч хэрэгжүүлнэ.

2011 онд улсын төсвийн 1.5 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаар Баруунбаян-Улаан-Богдын чиглэлийн 15 кв-ын 80 км цахилгаан дамжуулах агаарын шугамыг “Электро-Монсэт” ХХК гүйцэтгэж, ашиглалтанд хүлээн аваад байна. Сүүлийн 3 жилд улсын болон орон нутгийн төсвийн хөрөнгө оруулалтаар Арвайхээр суманд 12 дэд станц, 0.4, 0.22 кв-ын цахилгаан дамжуулах агаарын шугам, сип кабелиудыг 429.7 сая төгрөгөөр, Хархорин, Бүрд, Бат-Өлзий, Есөнзүйл, Сант, Баян-Өндөр, Нарийнтээл, Төгрөг, Баянгол, Уянга сумдад нийт 12 дэд станц, 0.4, 10кв-ын цахилгаан дамжуулах агаарын шугамыг 277.5 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаар шинээр барьж цахилгаан эрчим хүчний найдвартай байдлыг сайжруулж, ачааллыг тэнцвэржүүлэх ажлууд хийгдэж, иргэдийн эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах нөхцөл бүрдэж, дээрх арга хэмжээнд нийт 2.0 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийгдсэн байна.

100 100

2.5.6. Малчин өрхүүдийн 90-ээс доошгүй хувийг сэргээгдэх эрчим хүчний эх үүсвэрээр хангах арга хэмжээ авна.

Аймгийн төв бараан зах, MGM ХХК-ний гэрээт борлуулагчаас малчин айл өрхүүд өөрийн хэрэгцээндээ тохируулан худалдан авах нөхцөл бололцоогоор бүрэн хангагдаж, хэрэгцээндээ тохируулан худалдан авч байна. Нийт малчин өрхүүдийн 90.0 хувь нь сэргээгдэх эрчим хүчээр хангагдаад байна.

100 100

2.5.7. Уянга сумын Жаргалант, Тарагт сумын Туяа, Бат-Өлзий сумын Улаан ам зэрэг багуудын төвийг эрчим хүчний эх үүсвэртэй болгоно.

“Баг бэхжүүлэх” аймгийн хөтөлбөрийн хүрээнд 8 багийг сэргээгдэх эрчим хүчний эх үүсвэрээр шинээр хангаж, Уянга сумын “Жаргалант” багийн төвийг 60 квт-ын дизель станцаар, Тарагт сумын “Туяа”, Бат-Өлзий сумын “Улаан ам”-ны багуудыг сэргээгдэх эрчим хүчээр хангаж, 2012 оны төсөвт төвийн эрчим хүчний эрчим хүчний нэгдсэн сүлжээнд холбох санхүүгийн асуудлыг шийдвэрлээд байна.

90 70

2.5.8. Өвөрхангай-Баянхонгор, Хужирт-Хархорины чиглэлийн хатуу хучилттай замыг ашиглалтад оруулж, Бат-Өлзий

Арвайхээр-Баянхонгорын чиглэлийн 50.0 км хатуу хучилттай авто замыг “Заабар” ХХК, 27 км замыг “Төв АЗЗА”, “Ялгуусан” компаниуд барьж ашиглалтад оруулж, 107 км хатуу хучилттай

70 70

36

сумын Улаан цутгалангаас Уянга сумын Найман нуур хүртэл сайжруулсан зам тавих асуудлыг шийдвэрлэн, тээврийн үйлчилгээний хөдөлгөөний аюулгүй байдал, стандартын шаардлагыг хангуулж, чанар, хүртээмж, хөнгөн шуурхай, соѐлтой, ая тухтай байдлыг бий болгоно.

авто замын зураг төсөв боловсруулагдаж, гүйцэтгэгч сонгон шалгаруулах ажил эхлээд байна. Хархорин-Хужиртын чиглэлийн 39.0 км хатуу хучилттай авто замын 21.4 км замыг “Хархорин АЗЗА” ТӨХК барьж ашиглалтад оруулж, 16.4 км хатуу хучилттай авто замыг “Заабар” ХХК барьж дуусч байна. Хужирт-Төвхөн хийд-Улаан цутгалангийн чиглэлийн 90 км хатуу хучилттай авто замын зураг төсөв боловсруулагдаж, уг ажлын нийт төсөвт өртөг 44.5 тэрбум төгрөг болж байгаа бөгөөд 2012 оны улсын төсөвт 4.0 тэрбум төгрөг суугаад байна. Дээрх замууд ашиглалтад орсноор тээврийн үйлчилгээний аюулгүй байдал сайжирч, зорчигч, тээвэрчид ая тухтай зорчих нөхцөл бүрдэх юм.

2.5.9. Залуу болон орлого багатай гэр бүл, төрийн албан хаагчдыг орон сууцаар хангах бодлогыг үргэлжлүүлэн “Нийслэл болон орон нутагт 100000 айлын орон сууц барих” төслийн хүрээнд аймгийн хэмжээнд нийтийн 200 айлын орон сууц барьж ашиглалтанд оруулан, орон нутгийн нөөцөд тулгуурлан хямд үнэтэй амины орон сууцны угсармал барилгын хийцийн үйлдвэр байгуулна.

Хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх ажлын хүрээнд аймгийн хэмжээнд 2009-2011онд шинээр 60, 40, 20, 12, 25, 20, 12 айлын нийт 7 орон сууц тус тус ашиглалтад орж нийт 189 өрх шинэ орон сууцанд ороод байна. Одоо баригдаж байгаа “Цагаан бургалтай”, “Хархорин Өргөө” ХХК, “Дэлгэрэх хүнс” ХК-ний барьж байгаа 40 айлын 2, 25 айлын 2 нийт 130 айлын орон сууц 2012 онд буюу бүрэн эрхийн хугацаанд ашиглалтад орно. Аймгийн бүх сумдад эмчийн орон сууц баригдан ашиглалтад орж, 4000 төрийн албан хаагчдыг орон сууцжуулах зорилготой хөнгөлөлттэй квот боловсрол, эрүүл мэндийн салбарт тараагдаж иргэд нийслэл болон аймагтаа орон сууц худалдан авч байна. Арвайхээр суманд баригдах 20 айлын орон сууц ОССК-ийн 2010 оны төлөвлөлтөөс шалтгаалан хойшилж, Хархорин суманд 20 айлын орон сууц барих саналыг ОССК-д хүргүүлж, Арвайхээр хотод 20 айлын амины орон сууцны цогцолборын угсралтын ажил эхэлж, амины сууцны зориулалттай газрыг иргэдэд олгож байна.

90 90

2.5.10. Хангайн бүсийн нэг тулгуур төв Хархорин хотыг эрүүл, аюулгүй, тохилог орчин, найдвартай дэд бүтэц бүхий аялал жуулчлалын бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ голлосон томоохон хот болгон хөгжүүлэх бодлого боловсруулж хэрэгжүүлж эхэлнэ.

Хархорин сумын ерөнхий төлөвлөгөө хийгдэж, ерөнхий төлөвлөгөөний дагуу 3.1 тэрбум төгрөгийн санхүүжилтээр инженерийн шугам сүлжээ шинэчлэгдэн 2012 онд ашиглалтад орно. Аялал жуулчлалын томоохон хот болгон хөгжүүлэх чиглэлээр Хархорин музейн барилга Япон Улсын хөрөнгө оруулалтаар баригдан ашиглалтад орж, Монголын тал тус музейн гадна инженерийн шугам сүлжээ, хашаа, зам талбай зэрэг ажлуудыг 373.0 сая төгрөгийн санхүүжилтээр хийж гүйцэтгэв. Орхоны хөндийн аялал жуулчлалын бүс нутгийг хөгжүүлэх төлөвлөгөө боловсруулж, дотоод, гадаадад сурталчилах ажлыг зохион байгуулж, аялал жуулчлалын “Хархорум XIII зуун” төслийг “Нийслэлийн хот төлөвлөлт эрдэм шинжилгээний хүрээлэн” улсын үйлдвэрийн газар боловсруулж байна. Хархорин сумыг аялал жуулчлалын зангилаа болгох төлөвлөгөөнд аймгийн Засаг дарга санал боловсруулж, Хархорин хотыг Улсын зэрэглэлтэй болгох хүсэлтийг Засгийн газарт хүргүүлэв. Хархорин хотын ерөнхий төлөвлөгөөний дагуу шинээр баригдаж буй барилга байгууламжуудыг төлөвлөн газар, техникийн нөхцөл олгох зэрэг хотын хөгжлийн бодлого төлөвлөлтүүд хийгдэж байна.

90 90

2.5.11. Бүх сумдыг төв суурингийн ерөнхий төлөвлөгөөтэй болгох, Арвайхээр, Хархорин сумдын

Арвайхээр, Хархорин, Уянга, Хужирт, Баянгол зэрэг сумдын ерөнхий төлөвлөгөө хийгдэж, мэргэжлийн байгууллагаар шинэчлэн боловсруулж төлөвлөгөөний дагуу газар олголт, барилгажилтын ажлуудыг хийж байна. Арвайхээр хотын суурьшлын шинэ бүс, бичил хорооллуудыг төлөвлөсний дагуу амины орон сууцны шинэ хороолол бий болж, Арвайхээр

90 70

37

ерөнхий төлөвлөгөөнд шинэчлэлт хийж, суурьшлын шинэ бүс, бичил хорооллуудыг төлөвлөн, төлөвлөлттэй хэсгүүдэд хэсэгчилсэн ерөнхий төлөвлөгөө боловсруулж хэрэгжүүлнэ.

сумын ерөнхий төлөвлөгөөнд “Од”, “Шинэ орчин“ зэрэг шинэ бичил хорооллуудын ерөнхий төлөвлөгөөг боловсруулаад байна. Арвайхээр хотын шинэ төлөвлөгөөний дагуу шинээр байгуулах инженерийн шугам сүлжээг төлөвлөн ажлын зургийг гүйцэтгэж, Хархорин хотын ерөнхий төлөвлөгөөний дагуу цэвэр, бохир усан хангамжийн системийн ажлын зураг төсөв боловсруулагдаж, угсралтын ажил хийгдэж байна. 2011 онд Сант, Зүүнбаян-Улаан, Гучин-Ус, Нарийнтээл, Есөнзүйл зэрэг сумдын төвийн хот байгуулалтын ерөнхий төлөвлөгөөг тодотгон шинэчлэв.н

2.5.12. Байгаль орчинд сөрөг нөлөө багатай авто замын сүлжээг хөгжүүлж, орон нутгийн авто замын сангийн болон улс, орон нутаг, гадаадын хөрөнгө оруулалтаар орон нутгийн чанартай зам, гүүрийг барьж засварлах, арчлах ажлыг шат дараатайгаар хэрэгжүүлнэ.

Орон нутгийн чанартай зам гүүр, даваа, голын гармуудын судалгаа хийгдэж, Богд сумын “Мансуйн даваа”-г орон нутгийн замын сангийн 6.5 сая төгрөгийн зардлаар аймгийн Онцгой байдлын хэлтсийн ажилтнуудаар гүйцэтгүүлэв. Орон нутгийн авто замын сангийн хөрөнгөөр Арвайхээр сумын 5.4.8.2.7 дугаар багуудын чиглэлд 1.7 км хатуу хучилттай авто замыг явган хүний замын хамт 589.6 сая төгрөгөөр, Хархорин сумын төвд 0.6 км хатуу хучилттай авто замын ажлыг явган замын хамт улсын төсвийн 199.9 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаар барьж байгуулан ашиглалтад оруулав. Арвайхээр хотын төвийн бетон хучилттай авто зам, авто машины зогсоолуудыг шинээр сэргээн засварлаж, Хархорин сумын Харзтай голын гүүр, Арвайхээр сумын Дэлгэрэхийн гүүрийг сэргээн засварлаж, иргэдийн ая тухтай зорчих нөхцлийг бүрдүүлж, улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар Хужирт, Хархорин сумдын төвд тус бүр 1.0 км хатуу хучилттай авто зам шинээр ашиглалтад орлоо.

90 90

2.5.13. Хархорин, Хужирт сумдын төвд үерийн далан суваг барьж ашиглалтанд оруулна.

Орон нутгийн төсвийн 15.0 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаар Хархорин суманд 54 м далан, 90 м урт шуудуу татах ажлыг гүйцэтгэж, Хархорин сумын төвд баригдах 2.2 тэрбум төсөвт өртөг бүхий инженерийн хийцтэй үерийн далангийн зураг төсвийг боловсруулаад байна. Хужирт сумын үерийн даланг улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар “Хархорин-АЗЗА” ТӨХК гүйцэтгэн ашиглалтанд хүлээж авлаа.

90 90

2.5.14. Арвайхээр, Хархорин сумдын төвд нийтийн зорчигч тээврийн үйлчилгээг бий болгоно.

Аймгийн Засаг даргын дэргэдэх Тээвэр, авто замын газрыг шинээр байгуулан орон нутгийн болон хот хоорондын нийтийн зорчигч тээврийн үйл ажиллагааг хариуцуулан ажиллуулж, тээвэр, авто замын газрын дүрэм, бүтэц орон тоог аймгийн Засаг даргын зөвлөлийн хурлаар батлуулан ажиллаж байна. Аймгийн төвд орон нутгийн хөрөнгө оруулалтаар 10 автобусны зогсоол, 40 тэмдэгийг 10.5 сая төгрөгийн санхүүжилтээр хийж гүйцэтгэв. Нийтийн тээврийн үйлчилгээ эрхлэх аж ахуйн нэгж, байгууллагуудын дунд төсөл сонгон шалгаруулж, нийтийн тээврийн үйлчилгээ эрхлэн явуулж буй иргэдэд 9.5 сая төгрөгийн татаас олгож, Арвайхээр сумын төвд 4 чиглэлд нийтийн тээврийн үйлчилгээ явуулж байна. Сонгон шалгаруулалтанд “Өв Баянбүрд” ХХК шалгарч үйл ажиллагаа явуулж байгаа бөгөөд сүүлийн 3 жилд 34.5 сая төгрөгийн татаас олголоо.

70 50

2.5.15. Гудамж талбай, албан байгууллага, айл өрх бүрийг хаягжуулж, шуудангийн бүсийн тогтолцоонд шилжүүлэн, орон зайн мэдээллийн санд тулгуурласан зөөлөн дэд бүтцийг (хаягжуулалт,

2010 оны орон сууц, хүн амын тооллогын ажлын хүрээнд аймгийн төв, бүх сумдын албан байгууллага, гудамж, талбай, айл өрх бүрийн хаягжилтыг шинэчилж, шуудангийн бүсийн тогтолцоонд шилжин байгууллага, аж ахуйн нэгж, хүн бүр зип кодыг ашиглан илгээмжээ илгээж хэвшээд байна. Энэ ажил улсын хэмжээнд аймаг, сумандаа анх удаа зип кодыг хэрэгжүүлж

90.0 70

38

кодчилол, бар код, зиф код) бий болгож, төрийн үйлчилгээг шинэ шатанд гарган, үр ашгийг дээшлүүлнэ.

хэвшүүлсэн аймаг боллоо.

2.5.16. Шуудангийн үндсэн сүлжээг өргөтгөн, хүргэлтийн тогтолцоог боловсронгуй болгож, хот хоорондын нийтийн хэрэглээний электрон шуудангийн сүлжээг бий болгоно.

Шуудангийн хүргэлтийн давтамжийг нэмэгдүүлж сум бүрт 7 хоногт 2 удаа шуудан хүргэж, гадаад дотоодын шууданг өөрийн дотоод сүлжээ POST NET, IPS системээр хяналт тавьж, хот хоорондын шууданг өдөр бүр шугамын автобустай гэрээлэн хүргэлт хийлгэж байна. Электрон шуудангийн сүлжээгээ өргөтгөн Хархорин суманд дотоод сүлжээ суулган шуудангийн бүртгэлд хяналт тавьж байгаа бөгөөд POST NET v-2 шинэ системийг 2011 оны 11-р сараас эхлэн суурилуулж, илгээгчийн гар утсанд мэдээлэл нь ирж байх системтэй боллоо. Сумдын шилэн кабелийг ашиглан электрон шуудангийн сүлжээг бий болгох зорилгоор аймгийн “Цахим Өвөрхангай” хөтөлбөрийг баталгаажуулж, сумдыг интернетийн сүлжээнд холбох төсөв, төлөвлөгөө гарган аймгийн Засаг даргын зөвлөлийн хурлаар хэлэлцүүлэн 2012 онд 45.0 сая төгрөгийн санхүүжилт хийхээр шийдвэрлээд байна. Аймгийн хэмжээнд 11 сумын, 14 сургууль шилэн кабель, adsl, утасгүй интернетийн үйлчилгээнд бүрэн холбогдож, багш сурагчид интернетийн үйлчилгээ ашиглаж байгаа бол үүрэн холбооны skytell, ge mobile зэрэг операторуудын хөдөлгөөнт модем ашиглан иргэд, малчид интернетийн үйлчилгээ ашиглах боломж бүрдэж, Арвайхээр хотын байгууллага, аж ахуй нэгж, зарим айл өрхүүд шилэн кабельд холбогдлоо.

90.0 90

2.5.17. Мэдээлэл, харилцаа холбооны дэд бүтцийг өргөтгөн шинэчилж, үйлчилгээг өргөжүүлэн, телевизийн олон суваг, орон нутгийн радио, телевизийн нэвтрүүлгийг сумдад хүргэх боломжийг судлан хэрэгжүүлнэ.

2011 онд “МЦХ” ХК-ний хөрөнгө оруулалтаар Хужирт суманд 24 хэрэглэгчийн DSLAM станц, Уянга, Гучин-Ус, Төгрөг, Есөн-Зүйл сумдад Засгийн газрын тохируулагч агентлаг МШХХТГ-ын хөрөнгө оруулалтаар 64 хэрэглэгчийн ZTE, HUAWEI маркийн MSAN станцуудйг ашиглалтад оруулж, NGN телефон болон өндөр хурдны интернэтийн үйлчилгээг нэвтрүүлэв. Баруунбаян-Улаан суманд Wi-Fi утасгүй интернэтийн үйлчилгээ нэвтрүүлэх төслийг хэрэгжүүлж, эдгээр үйлчилгээг оруулахад нийт 85.0 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийгдлээ. Аймгийн бүх сумдад телевизийн 10 суваг цацагдаж, аймгийн төвд МЦХ ХК-ны катв болон Star катв болон 500 гаруй айл өрх утасгүй олон сувгийн телевизийн үйлчилгээ авч, Өлзийт, Есөнзүйл, Бүрд, Баян-Өндөр, Баянгол сумдад Sky C&C ХХК интернетийн үйлчилгээ үзүүлж байна. Манай аймаг нь Монгол Улсын мэдээлэл харилцаа холбооны дамжуулах системийн гол зангилаа аймаг болж урд, баруун, хойд чиглэлд дамжуулах сүлжээг бий болгон Улаанбаатартай эргэх холбоо үүсгэн ажиллаж байна. 2011-2012 онд Тарагт, Уянга, Зүүнбаян-Улаан, Бат-Өлзий, Богд сумдыг өндөр хурдны тоон дамжуулах сүлжээнд холбосноор аймгийн бүх сумдын холбооны дамжуулах сүлжээ нь шинэ технологид бүрэн шилжиж, бүх сумдын төвүүд телевизийн олон суваг үзэж байгаа бол, тоон системийн DDISH антен ашиглан иргэд, малчид телевизийн 20 суваг үзэж байна.

90 90

2.5.18. Аймаг, сумдын төрийн байгууллагуудыг шилэн кабельд холбож, хөдөөгийн баг, малчин өрхийг гар утас

“Мэдээлэл, харилцаа холбоо сүлжээ” ТӨХК-ний шилэн кабелийн сүлжээнд Бүрд, Есөнзүйл, Өлзийт, Баян-Өндөр, Сант, Баянгол, Арвайхээр, Төгрөг, Баруунбаян-Улаан, Гучин-Ус сумд, Мобикомын шилэн кабелийн сүлжээнд Хархорин, Хужирт, Арвайхээр, Хайрхандулаан, Нарийнтээл зэрэг сумд холбогдов. 2012 онд “Мэдээлэл харилцаа холбоо сүлжээ” ТӨХК-ний шилэн кабелийн сүлжээнд Тарагт, Уянга, Зүүнбаян-Улаан, Бат-Өзий сумд холбогдсоноор үндэсний сүлжээний гол зангилаа аймаг болно. Сумдыг интернетийн сүлжээнд холбох төсөв,

90 90

39

ашиглах, харилцаа холбоогоор шуурхай хангагдах нөхцөлийг нэмэгдүүлнэ.

төлөвлөгөө гаргаж, аймгийн Засаг даргын зөвлөлийн хурлаар хэлэлцүүлэн 45.0 сая төгрөгийн санхүүжилтийг 2012 онд олгохоор шийдвэрлээд байна. Бүх сум, сүлжээтэй багуудын малчин айл өрхүүд гар утасны сүлжээнд бүрэн холбогдож, 2011 онд шинээр Бат-Өлзий, Баруунбаян-Улаан, Бүрд сумдад Скайтелийн үйлчилгээ, Баруунбаян-Улаан, Төгрөг, Уянга, Есөнзүйл, Гучин-Ус сумдад интернетийн болон суурин телефоны 7032 дугаарын үйлчилгээ, Арвайхээр хотод DDish TV, 100 вт-ийн радио өргөн нэвтрүүлгийн үйлчилгээтэй боллоо.

2.5.19. Орчин үеийн үйлдвэрлэл, техник технологи ашиглаж байгаа үйлдвэрүүдийг дэмжиж ажиллана.

Xүнд машин механизмын засвар үйлчилгээ хариуцсан “Универсаль Жоиет” ХХК-иар “Баянтээг” ХК-ний машин механизм, техникт арчлалт, насжилт, эвдрэл гэмтэл, цаашид ашиглах боломжийн талаар дүгнэлт гаргуулан баталгаажуулж, мөрдөн ажиллаж байна. 2011 онд Хархорин сумын “Мөнгөт хайрхан” гурил тэжээлийн үйлдвэрийг дэмжиж, жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих сангаас 35.0 сая төгрөгийн санхүүжилт олгож, аймгийн хүнсний манлай үйлдвэр “Дэлгэрэх хүнс” ХХК улсын хэмжээнд анх удаа хөдөө орон нутагт 500.0 сая төгрөгийн технологийн шинэчлэлт хийсэн байна. Тус аймаг дахь ХАҮТ-ийн салбараас санаачлан БНХАУ-ын “Манжуур” хотод зохиогдсон “Олон улсын орчин үеийн үйлдвэрлэл, техник технологи” сэдэвт үзэсгэлэн худалдаа болон ОХУ, БНХАУ, Монгол улсын худалдаа хөгжүүлэх 3 талт уулзалтад хувийн хэвшил, ТББ, бизнесийн төлөөллийг оролцуулсан байна.

70 50

Салбарын дүн 88.4 83.1

Хоёрдугаар бүлгийн дүн 90.7 87.9

Гурав. Төрийн удирдлагын бодлого

3.1. Нутгийн удирдлагын чадавхи

3.1.1. Нутгийн захиргааны байгууллагуудын бүтэц, зохион байгуулалтыг шинэчлэн боловсронгуй болгож, төрийн албыг ѐс зүйтэй, мэргэшсэн, цомхон, чадварлаг, төрийн үйлчилгээг ил тод, шуурхай, хүнд сурталгүй болгоно.

Монгол Улсын Засгийн газрын “Аймаг, сумын Засаг даргын Тамгын газрын бүтцийг шинэчлэн тогтоох тухай” 2008 оны 67, 2009 оны 13, 2010 оны 223 дугаар тогтоолуудаар баталсан жишиг орон тоотой дүйцүүлэн аймаг, сумын ЗДТГазар, аймгийн Засаг даргын дэргэдэх газар, хэлтэс, албадын бүтэц, орон тоог шинэчлэн тогтоож, тэдгээрт 1127 төрийн албан хаагч, төрийн үйлчилгээний байгууллагуудад 3400 гаруй ажилтан, ажилчид ажиллаж аймгийн 110 мянга гаруй иргэдэд төрийн үйлчилгээ хүргэж байна. Аймгийн төрийн бус байгууллагуудын сүлжээ хамтран аймгийн ЗДТГ, аймгийн Засаг даргын дэргэдэх Нийгмийн даатгалын хэлтэс, Хархорин, Хужирт сумдын ЗДТГ-ын үйл ажиллагаанд Засгийн газрын 2009 оны 143 дугаар тогтоолоор батлагдсан “Ил тод байдлыг илтгэх шалгуур үзүүлэлт”-ийн дагуу хяналт-шинжилгээ хийж, Төрийн болон орон нутгийн өмчөөр бараа ажил үйлчилгээ худалдан авалт, улсын болон орон нутгийн төсвийн зарцуулалт, гүйцэтгэл, аймгийн вэб сайтын ашиглалт, хүний нөөцийн ил тод байдлыг хангалттай гэж үнэллээ.

90 90

3.1.2. Тодорхой чиглэлүүдээр төрөлжсөн хурал, зөвлөгөөн, уулзалт, ярилцлагыг жил бүр зохион байгуулж, үр дүнг

2009 онд төрийн албан хаагчдын аймгийн зөвлөлгөөнийг зохион байгуулж, ажлын хариуцлага сахилгыг сайжруулах талаар зөвлөмж, “Төрийн албан хаагчдын манлайлал, ажлын хариуцлагыг өндөржүүлэх тухай”, “Төсвийн гүйцэтгэлд тавих хяналтыг сайжруулах тухай” аймгийн Засаг даргын I, II албан даалгаврыг гаргаж, хэрэгжүүллээ. Багийн Иргэдийн Нийтийн Хурлын дарга, Засаг дарга нарын аймгийн зөвлөлгөөн, нэгдсэн сургалтыг зохион байгуулж, “Багийн үйл ажиллагаанд хяналт-шинжилгээ хийж, үр дүнг үнэлэх”, “Аймгийн тэргүүний баг шалгаруулан шагнах журам”-ыг шинэчлэн баталж, аймгийн Засаг

90 90

40

тооцон, төрийн албаны стандартыг чанд мөрдүүлсний үндсэн дээр удирдах албан тушаалтны манлайлал, төрийн албан хаагчийн сахилга, хариуцлага, бүтээлч санаачилга, ѐс зүйг өндөржүүлэн, хууль дээдлэх, авлигыг үл тэвчих ухамсар, соѐлыг хэвшүүлэн нутгийн удирдлагын чадавхийг дээшлүүлнэ.

даргын “Зөвлөлгөөний шийдвэрийг хэрэгжүүлэх зарим арга хэмжээний тухай” албан даалгавар гарган, хэрэгжилтийг зохион байгуулан ажиллав. “Аймгийн малчдын, Мэргэжлийн хяналтын байгууллагын байцаагчдын, боловсрол, эрүүл мэндийн, Уул, уурхай эрхлэгчдийн, Аялал жуулчлал эрхлэгчдийн аймгийн зөвлөлгөөн, төрөлжсөн семинар, сургалтуудыг зохион байгуулж, тухайн нэгжүүдийн хэтийн ба ойрын зорилт тулгамдсан асуудлуудыг шийдвэрлэх талаар бодлого чиглэл гарган ажиллав. “Төрийн албан хаагчдын манлайлал, ажлын хариуцлагыг өндөржүүлэх тухай” I албан даалгаврын хэрэгжилт, сахилга хариуцлага, ѐс зүйн чиглэлээр хийж хэрэгжүүлсэн ажлын үр дүнгийн тухай жилд 2-3 байгууллагын дарга, эрхлэгчийн сонсголыг аймгийн Засаг даргын зөвлөлийн хурлаар хэлэлцүүлж, төрийн захиргааны болон үйлчилгээний байгууллага, төрийн өмчит хувьцаат компанийн 64 дарга, эрхлэгч нарт төрийн албан хаагчдын сахилга, хариуцлага, манлайлалтай холбоотой үүрэг, даалгавар өгөгдөж, ажлын хариуцлага алдсан 56 төрийн албан хаагч, 8 ерөнхий менежерт сануулах болон цалин, албан тушаал бууруулах, 7 төрийн албан хаагчийг төрийн албанаас халах зэрэг сахилгын шийтгэл ногдуулав. Төрийн захиргааны 10 дээш албан хаагчидтай байгууллага бүр ѐс зүйн хороог байгуулан, байгууллагын дотоод журамд сахилга, хариуцлага ѐс зүйн чиглэлээр заалтуудыг тусган оруулж, төрийн байгууллага бүр төрийн албан хаагчийн эрмэлзэх ѐсөн зүйлийг ил тод байршуулан ажиллаж байна.

3.1.3. Төрийн албыг мэргэшсэн чадварлаг, хариуцлагатай менежер, албан хаагчдаар бэхжүүлэхэд тэднийг сонгон шалгаруулах, үйл ажиллагааг нь үнэлж дүгнэх ажлыг чанартай, нээлттэй, ил тод болгож, “Төрийн албаны сургалт, хөгжлийн төв” байгуулан төрийн албан хаагчдын мэдлэг, боловсрол, дадлага, туршлага, ур чадварыг нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн сургалтыг системтэй зохион байгуулан, тэдний ажиллах нөхцөл, баталгааг бүх талаар хангах замаар төрийн албыг чадавхижуулна.

Төрийн жинхэнэ албан тушаалын 120 сул ажлын байрны шалгалтыг ил тод, нээлттэйгээр сонгон шалгаруулж 626 иргэн хамрагдаж 352 иргэн тэнцэн төрийн жинхэнэ албан тушаалд анх орох иргэний нөөцийн жагсаалтад бүртгэгдэн 260 гаруй иргэн ажлын байраар хангагдлаа. Төрийн жинхэнэ албаны удирдах ажилтан болон төсвийн байгууллагын менежер /дарга, эрхлэгч, захирал /-ийн сонгон шалгаруулалтыг 20 удаа зарлан явуулж 89 иргэн хамрагдан 71 иргэн тэнцэн нөөцөд бүртгэгдэн 32 иргэн төрийн жинхэнэ албаны удирдах албан тушаалд томилогдсон болно. “Суралцагч байгууллага” аймгийн хөтөлбөр, “Төрийн албан хаагчийн ажиллах нөхцөл, нийгмийн баталгааг хангах аймгийн хөтөлбөр”-ийг батлан хэрэгжүүлж “Суралцагч байгууллагыг хөгжүүлэх манлайлал” сэдэвт сургалтын хөтөлбөрийн дагуу тусгайлан бэлтгэгдсэн сургагч багш нар Ерөнхий менежерүүдийн манллайллын 3 үе шаттай сургалтыг зохион байгуулж, 121 ерөнхий менежерийг сургаж, төрийн албан хаагчдаас 47 ажилтан гадаадад, 843 гаруй ажилтан Улаанбаатар хотод болон бусад аймагт, 1558 албан хаагчид орон нутагт зохион байгуулсан сургалтанд хамрагдан төрийн байгууллагууд төрийн албан хаагчдын сургалтын болон нийгмийн баталгааг хангах арга хэмжээнд 76,0-320,0 сая төгрөгийг зарцуулж, Удирдлагын академид Засгийн газрын тэтгэлгээр 13, хувийн зардлаар 28, магистрийн сургалтанд 8 төрийн жинхэнэ албан хаагч ба удирдах ажилтан суралцаж төгссөн ба суралцаж байгаа нь төрийн албан хаагчдын мэдлэг чадварыг бий болгох, нийгмийн баталгааг хангах арга хэмжээний үр дүн мөн.

90 90

3.1.4. Төрийн хууль, тогтоомж, тогтоол, шийдвэр, улсын болон орон нутгийн хөгжлийн бодлогын хэрэгжилт, нутгийн

“Хяналт-шинжилгээ, үнэлгээ”-ний онол, арга зүйн сургалтыг сумдын ИТХ, Засаг дарга нарт, “Үр дүнд суурилсан хяналт-шинжилгээ, үнэлгээний тогтолцоог хөгжүүлэх 10 алхам” сургалтуудыг аймгийн ЗДТГ-ын хэлтсийн мэргэжилтнүүд, 19 сумдын ЗДТГ-ын дарга нар, 4 сумдын ЗДТГ-ын болон төсвийн байгууллагуудын албан хаагчдад хийж, үр дагавар, үр нөлөөнд

90 90

41

захиргаа, төрийн үйлчилгээний байгууллага, төрийн албан хаагчдын үйл ажиллагаа, ажил, үйлчилгээнд хийх хяналт, шалгалт, хяналт-шинжилгээний чанар, үр дүн, үр дагаврын үнэлгээ, дүгнэлт гаргах үйл ажиллагааг тогтмолжуулан чанаржуулж, үнэлгээний бодит байдлыг ханган, нийтэд мэдээлэх, хэрэглэгчдийн үнэлгээ авах ажлыг иргэний нийгмийн байгууллагуудын оролцоотойгоор хийж, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр нийтэд сурталчилж хэвшүүлнэ.

суурилсан хяналт-шинжилгээ үнэлгээний тогтолцоог хэрэгжүүлж байна. ХШҮ-ний чадавхийг дээшлүүлэх, үр дүнд суурилсан ХШҮ-ний тогтолцоог бүрдүүлэхэд чиглэсэн арга зүй, зохион байгуулалтын шинэчлэл хийж, 2011 оны 11 дүгээр сараас хяналт-шинжилгээ, үнэлгээний тасаг нь аймгийн ЗДТГ-ын даргын шууд удирдлагад шилжиж ажлын чиг үүрэг шинэчлэгдэн төрийн хууль, тогтоомж, тогтоол, шийдвэр, хөгжлийн бодлогын хэрэгжилт, төрийн байгууллага, төрийн албан хаагчдын үйл ажиллагаанд үр дагавар, үр нөлөөний хяналт-шинжилгээг хийх, зөвлөмж гаргах үйл ажиллагааг ханган ажиллав. “Аймгийн ЗДТГ-ын хэлтэс, Засаг даргын дэргэдэх агентлаг, сумдын Засаг дарга, ЗДТГ-ын үйл ажиллагаанд хийх хяналт-шинжилгээ, үнэлгээний журам”-ыг 2010 оны 390 дүгээр захирамжаар шинэчлэн баталлаа. Засгийн газарт жил бүр тайлагнагдаг Хяналт-шинжилгээний, үнэлгээний үйл ажиллагааны үр дүнгээр аймаг /2008, 2010/ 2 удаа улсад тэргүүн байр эзлэв. Сүүлийн 3 жилд бүх сумдын ЗДТГазар, аймгийн ЗДТГ-ын 5 хэлтэс, Засаг даргын дэргэдэх 18 агентлаг, 95 төсвийн байгууллагуудын үйл ажиллагаанд иж бүрэн болон хэсэгчилсэн, явцын хяналт-шинжилгээ, үнэлгээг батлагдсан журам, аргачлал, ажлын удирдамжийн дагуу хийж хэвшив.

3.1.5. Сум, багийг хөгжүүлэх, бие даасан байдлыг нэмэгдүүлэхэд онцгойлон анхаарч хөдөөний төвгүй багийг төвтэй болгож, нийт сумдын 30.0 хувь, багийн 20.0 хувийг аймгийн жишиг сум, баг болгож, улсын хэмжээний тэргүүний сум, баг төрүүлж, аймгийнхаа улсад тэргүүлж ирсэн амжилтыг хадгалж, ахиулна.

“Баг бэхжүүлэх аймгийн хөтөлбөр”-ийг хэрэгжүүлэх ажлын хүрээнд аймгийн 79 багийн Засаг даргыг унаажуулахад 37.5 сая төгрөг, 12 багийн төвийг сэргээн засварлахад 57,4 сая төгрөг, 29 багийн төвийг шинээр барихад 951,6 сая төгрөг, 8 багийн төвийг цахилгааны эх үүсвэрээр хангахад 3.2, нийт 1049,7 сая төгрөгийг орон нутгийн болон улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар бүрэн шийдвэрлэв. Аймгийн жишиг сум, баг болох хөгжлийн хөтөлбөрөө боловсруулан 2009 онд ирүүлсэн Баянгол, Арвайхээр сум, Арвайхээр сумын III, Хархорин сумын VIII, Уянга сумын I, Хайрхандулаан сумын V, Баянгол сумын II багуудын 2 жилийн хугацаатай хөгжлийн хөтөлбөрийг аймгийн Засаг даргын захирамжаар баталгаажууллаа. Хөгжлийн хөтөлбөр нь батлагдсан дээрх 2 сум, 5 багийн гарааны түвшинг шалгуур үзүүлэлт, шалгаруулах журмын дагуу дүгнэх ажлыг гүйцэтгэж байна. 2010 онд аймгийн жишиг сум болохоор Нарийнтээл сум, жишиг баг болохоор Зүүнбаян-Улаан сумын Дэвшил баг хөгжлийн хөтөлбөрөө ирүүлснийг журмын дагуу 2012 онд дүгнэнэ.

70 70

3.1.6. Аймгаас сонгогдсон УИХ-ын гишүүдийн орон нутагт ажиллах, аймгийн ИТХ, Тэргүүлэгчид, төлөөлөгчдийн үйл ажиллагаагаа явуулахад нь дэмжлэг үзүүлж, хуулийн хүрээнд хамтран ажиллана.

Аймгаас сонгогдсон УИХ-ын гишүүд болон аймгийн ИТХ, Тэргүүлэгчид, Төлөөлөгчдийг аймаг, сум, баг, орон нутагт ажиллах үеэр аймгийн ИТХ, ЗДТГ-аас аймгийн цаг үеийн мэдээлэл, танилцуулгаар хангаж, иргэд, хөдөлмөрчидтэй хийх уулзалтыг зохион байгуулах, байр бэлтгэх, уулзалтад оролцох, сурталчилах зэрэг зохион байгуулалтын асуудлаар хуулийн хүрээнд харилцан хамтран ажиллаж байна. УИХ-ын гишүүд, аймгийн ИТХ, Тэргүүлэгчид, Төлөөлөгчдөд аймгийн эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн явцын мэдээллийг сар тутам, тойм мэдээллийг хагас, бүтэн жилээр нэгтгэн хүргүүлж, аймаг, сумдын иргэдээс УИХ-ын гишүүдэд уламжилсан өргөдөл, хүсэлтийг аймгийн ИТХ, Засаг дарга, ЗДТГ, Засаг даргын дэргэдэх агентлагуудтай хамтран шийдвэрлэж байна.

100 100

Салбарын дүн 88.3 88.3

3.2. Төрийн үйлчилгээний ил тод, нээлттэй, шуурхай байдал

42

3.2.1. Аймгийн төрийн байгууллагуудын уламжлалт “Нээлттэй хаалганы өдөр”-ийг сум, багт, сумдын “Нээлттэй өдөрлөг”-ийг аймгийн төвд тусгай хөтөлбөр, хуваарийн дагуу жил бүр, ээлж дараатай зохион байгуулж, иргэдэд мэдээллээр ил тод, шуурхай үйлчилнэ.

Аймаг сурталчлах “Өвөрхангай 80” өдөрлөгийг зохион байгуулан, аймгийн Засаг дарга, түүний Тамгын газар, сум, баг иргэдэд хүрч ажиллан аймгийн Засаг даргын үйл ажиллагааны хөтөлбөрийн хэрэгжилт, 80 жилийн ойн хүрээнд хийсэн бүтээн байгуулалтын ажлын тухай тайлагнав. Багийн ИНХуралд оролцож иргэдийн санал хүсэлтийг хүлээн авч, өдөрлөгийн үеэр иргэний бүртгэл, байгаль орчин, хүнс, хөдөө аж ахуй, жижиг дунд үйлдвэр, татвар, нийгмийн даатгал, архивын бүх төрлийн үйлчилгээг иргэдэд хүргүүлэн, 5 ажлын хэсэг сумдад ажиллав. Жил бүрийн 10 дугаар сарын 20-ны өдрийн “Нээлттэй хаалганы өдөр”-ийн хүрээнд нийт 412 хүн, тус бүр 8-16 өрх буюу нийт 4944 (аймгийн нийт өрхийн 14.8 хувь) өрхөөр орж 9394 иргэдтэй биечлэн уулзан Монгол Улсын Засгийн газар, аймгийн ИТХ, Засаг даргын бодлого, шийдвэрийг сурталчилж, өвлийн бэлтгэлтэй нь танилцан, иргэдийн санал, хүсэлтийг сонслоо. Сум, баг, байгууллагуудад болсон жилийн нээлттэй хаалганы өдрөөр айл өрхөөр орж иргэдтэй уулзах, санал асуулга авах, саналын хайрцаг ажиллуулах зэргээр нийт 10 мянга гаруй иргэний санал, хүсэлтийг сонслоо.

100 100

3.2.2. Төрийн архивын баримтын ашиглалт, хадгалалт, хамгаалалт, нөхөн бүрдүүлэлт, лавлагаа, мэдээллийн ажлын стандарт хангалт, архив, төрийн албан хэрэг хөтлөлтөд мэдээллийн технологи нэвтрүүлэн үйлчилгээг хөнгөн шуурхай болгоно.

Төрийн архивын хадгаламжийн сан дахь баримтын ашиглалт сүүлийн 3 жилд нийт давхардсан тоогоор 4800 гаруй байгууллага, иргэдээс өргөдөл хүсэлт хүлээн авч, лавлагаа, хуулбар, тодорхойлолт олгож, 18000 гаруй хадгаламжийн нэгж лавлагаа мэдээлэлд ашиглав. Иргэдэд лавлагаа мэдээллээр үйлчлэх аятай нөхцлийг бүрдүүлэх зорилгоор уншилгын танхимийг бий болгож, Архивын тасгийг 3,6 сая төгрөгөөр нягтруулсан шүүгээтэй болгож 2 дугаар хадгаламжийн санд баримтыг байршуулснаар баримтын багтаамж, тоос шороо, гал уснаас хамгаалах хадгаламжийн сангийн баримтын хадгалалт хамгаалалтыг сайжруулав. Төрийн архивыг нөхөн бүрдүүлэх график гарган, сүүлийн 3 жилийн байдлаар 84 байгууллагын 3600 гаруй хадгаламжийн нэгжээр нөхөн бүрдүүлэлт хийлээ. Төрийн албан хэрэг хөтлөлт, архивын ажлын стандартыг хангах чиглэлээр сүүлийн 3 жилийн байдлаар 380 төрийн албан хаагчдад сургалт зохион байгуулж, 36 архив, албан хэрэг хөтлөлтийн ажилтнуудыг анхан шатны болон мэргэшүүлэх сургалтад хамруулан, архив, албан хэрэг хөтлөлтийн ажилтнуудын аттестатчилал явуулж 14 ажилтанд мэргэшлийн зэрэг олгох ажлыг тус тус зохион байгуулав. Архивын үйл ажиллагаанд цахим мэдээллийн технологи нэвтрүүлэхээр операторчиноор 5 хүнийг гэрээгээр авч ажиллуулж байна.

100 100

3.2.3. Аймагт Улсын бүртгэлийн байгууллага байгуулж, иргэд, аж ахуйн нэгж, байгууллагад чирэгдэлгүй, хөнгөн шуурхай үйлчилгээ үзүүлж, улс, аймаг, сум, төрийн байгууллагуудын хооронд мэдээлэл, лавлагааг цахим сүлжээгээр шуурхай солилцох нөхцлийг бүрдүүлнэ.

Улсын бүртгэлийн хэлтэс нь иргэний ба хөрөнгийн бүртгэлийн тасагтайгаар байгуулагдан үйл ажиллагаа явуулж байна. Иргэний бүртгэлийн тасаг нь давхардсан тоогоор 50616 иргэнд иргэний үнэмлэх, 8 төрлийн хөдөлгөөн, шилжилттэй холбоотой үйлчилгээг, Хөрөнгийн бүртгэлийн тасаг 13011 газрын болон хөрөнгийн эрхийн гэрчилгээ олгов. Шилжилт хөдөлгөөний мэдээллийг “ОNLINE” системд холбосноор УБЕГазар болон бусад аймаг орон нутагтай шууд холбогдож, иргэдэд чирэгдэлгүй, түргэн шуурхай үйлчилгээ үзүүлж байна. Иргэний шинэчилсэн бүртгэлийг журам, зааврын дагуу зохион байгуулж аймгийн дүнгээр насанд хүрэгчдийн 91.5 хувь, хүүхдийн 82.2 хувийг хамруулан иргэний бүртгэл, мэдээллийг цэгцлэх арга хэмжээ авлаа.

90 90

3.2.4. “Иргэний ухаалаг үнэмлэх” хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх бэлтгэл ажлын хүрээнд бүртгэлийн мэдээллийг

Иргэний шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдсан иргэдийн 9968 иргэн буюу 13,2 хувь нь иргэний баримт бичгийн болон, үндсэн мэдээллийн сангийн алдаатай байсан зөрчлийг арилгах ажлыг тусгайлан зохион байгуулсанаар одоогийн байдлаар 827 иргэн буюу 1,1 хувь нь зөрчилтэй үлдэж цаашид зөрчлийг бүрэн арилгах арга хэмжээг үргэлжлүүлэн авч ажиллаж байна.

90 70

43

цахим хэлбэрт шилжүүлнэ. 2011 оны 12 дугаар сараас эхлэн Монгол Улсын иргэдэд бичил санах ой бүхий иргэний үнэмлэхийг шинэчилэн олгох бэлтгэл ажил хийгдэж байна.

3.2.5. Нийт сумдын 70-аас доошгүй хувийг өндөр хурдны шилэн кабельд холбосноор орон нутгийн төрийн захиргааны байгууллагуудын цахим мэдээллийн нэгдсэн сүлжээт сантай болж иргэд, байгууллага, аж ахуйн нэгжид үзүүлэх үйлчилгээ, мэдээллийг тогтмол, шуурхай, найдвартай болгоно.

“Төрийн мэдээллийн нэгдсэн цахим сан байгуулах журам”-ыг гарган мөрдөж, аймгийн төвийн нийт төрийн байгууллагууд нэгдсэн сүлжээнд холбогдож, цахим санг бүрдүүлж, 15 сум буюу аймгийн нийт сумдын 78,9 хувь нь өндөр хурдны шилэн кабельд холбогдсон. Аймгийн албан ѐсны цахим хуудас /www.uvurkhangai.gov.mn/-ыг орчин үеийн мэдээллийн технологийн стандартад нийцүүлэн шинэчилж, орон нутгийн цаг үеийн мэдээ, мэдээллийг тогтмол шинэчлэн баяжуулж, төрийн байгууллагуудын мэдээлэл цахим нэгдсэн санд төвлөрч иргэд цахим хуудас ашиглан санал хүсэлт гаргах, хууль тогтоомж, шийдвэрийн санг ашиглах боломж нөхцөл бүрдэж байна. Аймгийн ИТХ, ЗДТГ-ын мэдээллийн технологийн шинэчлэлт, байгууллагын дотоод сүлжээ, интернетийн тоног төхөөрөмжийг сайжруулах зорилгоор 10 сая төгрөгийн санхүүжилтээр өндөр хурдны шилэн кабелийг 2 Mbps хурдтайгаар “Мобинет” ХК-аас үйлчилгээг авч байна. Аймгийн Засаг даргын дэргэдэх 10 агентлаг, 3 сумд өөрийн байгууллагын мэдээллийг ил тод, нээлттэй хүргэх цахим хуудсаар дамжуулан төрийн үйлчилгээ, мэдээ, мэдээллийг олон нийтэд хүргэж байна.

100 100

Салбарын дүн 96.0 92.0

3.3. Иргэний нийгэм, иргэдийн оролцоо

3.3.1. Иргэд, байгууллагын санал, хүсэлт, өргөдөл, гомдлыг шуурхай шийдвэрлэн, бодлого зорилт тодорхойлох, шийдвэр гаргах, гүйцэтгэлийн хяналт шалгалт, үр дүнгийн хяналт шинжилгээ, үнэлгээний үйл ажиллагаанд иргэдийн бүтээлч, ажил хэрэгч оролцоог нэмэгдүүлнэ.

Байгууллага, иргэдээс аймгийн Засаг дарга, Тамгын газарт ирүүлсэн өргөдөл, гомдлыг хянан шийдвэрлэх аймгийн зөвлөлийг шинэчлэн байгуулав. Уг зөвлөлийн хурлыг зохион байгуулж, байгууллага, иргэдээс ирүүлсэн өргөдөл, гомдлыг 14 хоног тутамд хэлэлцэж хэлэлцэж, сүүлийн 3 жилд 259 иргэнд 14.8 сая төгрөгийн буцалтгүй мөнгөн тусламж олгов. Аймаг, сумдын ЗДТГ, аймгийн Засаг даргын дэргэдэх агентлагуудаас ирүүлсэн өргөдөл, гомдлын мэдээнд хяналт-шинжилгээ хийж, эргэх мэдээллээр хангаж, Засгийн газарт улирал тутамд мэдээлж байна. Нутгийн захиргааны байгууллагын бодлого, шийдвэрт иргэдийн санал хүсэлтийг тусгах, гарч буй шийдвэрийг тэдэнд хүргэх чиглэлээр аймгийн Засаг даргын зөвлөлийн хуралдаанаар хэлэлцүүлж, шийдвэрлэсэн иргэдэд хамааралтай 72 асуудлыг хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр нийтэд мэдээлэв.

100 100

3.3.2. Төр, иргэний нийгмийн байгууллагын хамтын ажиллагааг шинэ шатанд гаргаж, төр-иргэний харилцан итгэлцлийг бэхжүүлэн, нутгийн захиргааны бүх шатны байгууллагад иргэд, иргэний нийгмийн байгууллагаас хяналт тавих, нөлөө үзүүлэх, дэмжлэг авах, ажил гүйцэтгэх зэрэг гурван талт түншлэлийг хөгжүүлнэ.

Аймгийн ЗДТГазар, “Орон нутгийн санаачлага” төрийн бус байгууллагатай хамтран жил бүр “Гурван талт түншлэл” аймгийн зөвлөлгөөнийг тогтмол зохион байгуулж байна. Төсөвт байгууллагуудын зөөлөн эдлэл, нормын хувцсыг орон нутгийн оѐдолчдоор хийлгэх, ажлын хэсгийг нутгийн захиргаа, иргэний нийгэм, хувийн хэвшлийн байгууллагуудаас тус бүр 3 төлөөлөл бүхий 9 хүний бүрэлдэхүүнтэй байгуулан ажиллуулав. Арвайхээр сумын ЕБ-ын 4 сургууль, “Оюуны Ундраа” бага сургуулийн “Үдийн цай” хөтөлбөрийн үйл ажиллагаанд аймгийн Скаутын холбооноос хяналт тавьж ажиллан дүнг аймгийн Засаг даргын зөвлөлийн хурлаар хэлэлцүүллээ. Аймгийн Засаг дарга, Авилгалтай тэмцэх газар, ТББ-уудын 3-н талт түншлэлийн хүрээнд төлөвлөгөө гарган хэрэгжүүлэв.

90 90

44

3.3.3. Улсын болон орон нутгийн төсвийн гүйцэтгэл, хөрөнгө оруулалт, тендерийн шалгаруулалтыг хянах, төрийн байгууллагуудын үйл ажиллагаанд хэрэглэгчид, олон нийтийн үнэлгээ өгүүлэх, иргэдийн санал, хүсэлтийг хүлээн авч нэгтгэн дүгнэх, орон нутгийн тулгамдсан асуудлуудаар хэлэлцүүлэг зохион байгуулах, төрийн зарим чиг үүрэг, ажил, үйлчилгээг гэрээгээр гүйцэтгүүлж, төсвөөс санхүүжүүлэх зэргээр иргэний нийгмийн байгууллагуудтай хамтран ажиллана.

Орон нутгийн төсвийн гүйцэтгэлийн жилийн тайланд судалгаа, шинжилгээ хийж, дүгнэлт боловсруулан аймгийн ИТХ-ын Тэргүүлэгчдийн хурлаар хэлэлцүүлэн судалгаа шинжилгээний материалыг мэдээллийн самбарт байршуулан хэрэглэгчдэд тогтмол мэдээлж байна. Сүүлийн 2 жилд аймгийн хөрөнгө оруулалт, их засварын ажлуудад объект нэг бүрээр хяналтын инженер томилж ажиллуулан, тендерийн урилгыг Засгийн газрын худалдан авах ажиллагааны цахим сүлжээ болон орон нутгийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслэлээр нээлттэй, ил тод мэдээлж байна. Төрийн зарим чиг үүргийг гэрээгээр гүйцэтгүүлэх ажлын хүрээнд ТББ-уудад урилга хүргүүлэн, ажлын хэсгээр төслийг сонгон шалгаруулан 11 чиглэлээр 34.7 сая төгрөгийн ажлыг сүүлийн 3 жилд гэрээгээр гүйцэтгүүлэв. Аймгийн ЗДТГазар, Худалдаа Аж Үйлдвэрийн Танхим, “Mercy Cor” ОУ-ын байгууллагууд хамтарч “Худалдан авах үйл ажиллагааны гүйцэтгэл дахь иргэдийн хяналт” –ын хэлэлцүүлгийг зохион байгуулж, 2011 онд орон нутагт хийгдэж буй автозам, барилгын тендерийн үйл ажиллагаанд иргэний нийгмийн төлөөллийг оролцуулан хөндлөнгийн хяналтыг хэрэгжүүлээд байна. “Орон нутгийн санаачлага” ТББ Засгийн газрын 143 дугаар тогтоолын дагуу аймгийн ЗДТГазар, Хужирт, Хархорин сумын ЗДТГ, аймгийн Нийгмийн даатгалын хэлтэс, Эрүүл мэндийн газар зэрэг байгууллагуудад төрийн нээлттэй, ил тод байдлын шалгуур үзүүлэлтийг үнэлж, зөвлөмж хүргүүлэв.

90 90

3.3.4. Нутгийн захиргааны байгууллагаас аймагт үйл ажиллагаа явуулж байгаа олон улсын төсөл, хөтөлбөрийн болон төрийн бус, иргэний нийгмийн байгууллагуудын үйл ажиллагааны хоорондын уялдаа холбоог сайжруулах, тэдэнтэй хамтран ажиллах талаар санаачилга гарган ажиллана.

Аймгийн ЗДТГазар нь Иргэний нийгмийн байгууллагуудын сүлжээ, Үйлдвэрчний эвлэл, Ажил олгогч эзэдийн холбоо, Улаан загалмай, Ахмадын байгууллага, орон нутаг дахь хэвлэл мэдээллийн хэрэгслэлүүдтэй хамтын ажиллагааны гэрээ байгуулан, төлөвлөгөө гарган хамтран ажиллаж байна. Гэрээний биелэлтийн үр дүнг жил бүр тооцон дүгнэж байна. Хүчирхийллийн Эсрэг Үндэсний Төвийн аймаг дахь салбар зөвлөлийн үйл ажиллагааг дэмжин аймгийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх зөвлөлөөс санхүүжилт олгов. “Дэлхийн Зөн” ОУБ-аас эдийн засаг, боловсрол, эрүүл мэнд, нийгэм, соѐлын салбарт сүүлийн 3 жилд нийт 1.351 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалтыг хийгээд байна. “Mercy Cor” ОУБ-аас эдийн засгийн хөтөлбөрт 301.6 сая төгрөг, иргэний нийгмийн хөтөлбөрт 167.6 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаар нутгийн иргэдийг идэвхжүүлэх, ИНБ-уудыг бэхжүүлэх, хувийн хэвшил, бизнесийн байгууллагуудад төсөл, хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүллээ. Эдийн засгийн хөтөлбөрийн хүрээнд 207 зээлдүүлэгчид 779.6 сая төгрөгийн хөнгөлттэй зээлээр бизнесийн үйл ажиллагаанд дэмжлэг үзүүлэв. Хөдөө аж ахуй, газар тариалан, үл хөдлөх хөрөнгө, эрүүл мэндийн салбарт Мянганы Сорилын Сан, Уст цэг, Хот орчмын бэлчээр, Цөлжилтийг бууруулах төсөл, MON-23 зэрэг төслүүд үр дүнтэй хэрэгжиж байна. “Критас Чех” ОУ-ын байгууллагаас хөдөө орон нутагт зуданд өртөж малгүй болсон 40 өрхөд 2000 гаруй толгой мал олгон, малгүй иргэдийг малжуулах, Төгрөг, Тарагт, Зүүнбаян-Улаан, Баянгол сумдад малын тэжээлийн агуулах, малчдыг чадавхижуулах сургалт зохион байгуулах зэрэгт нийт 160 гаруй сая төгрөгийн хөрөнгийг зарцуулж малчдын амжиргааг дээшлүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэв. “Хабитат” ОУ-аас аймгийн хэмжээнд иргэдийн тав тухтай амьдрах, орон байрны нөхцлийг сайжруулах зорилгоор 276 өрхөд, шинээр байр барьсан 19, барилгын засвар хийсэн 255 өрхөд нийтдээ 128.7 сая төгрөгийн хөнгөлттэй зээл олгож, хамтран хяналт тавьж

100 100

45

ажилласан болно.

3.3.5. Олон нийтийн мэдээллийн эрх чөлөөг ханган, олон нийт, хэвлэл мэдээлэл, иргэний нийгмийн байгууллагуудад мэдээллээр нээлттэй үйлчлэх, иргэдийн санал хүсэлтийг хүлээн авах зориулалт бүхий мэдээллийн төв байгуулж, үйлчилгээний хүрээг өргөтгөнө.

Орон нутагт үйл ажиллагаа явуулж байгаа хэвлэл мэдээллийн болон төрийн бус, иргэний нийгмийн байгууллагуудтай хамтран ажиллах гэрээ байгуулж, хэвлэлийн бага хурлыг 5 удаа, нээлттэй хэлэлцүүлгийг 18 удаа зохион байгууллаа. Аймгийн ЗДТГазраас хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр явуулах мэдээ, мэдээллийн хуваарийг батлан мөрдүүлж ажилласнаар 62 гаруй мэдээ, мэдээллийг иргэд, олон нийтэд хүргээд байна. Аймгийн “Сэтгүүлчдийн нэгдсэн холбоо”-г шинээр байгуулж, МҮОНРадио, орон нутгийн хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудтай жил бүр ажил гүйцэтгүүлэх гэрээ байгуулан, төрийн бодлого, зорилт, үйл ажиллагааг мэдээлэх, сурталчлах ажлыг тогтмол зохион байгуулж хэвшив. Аймгийн Засаг дарга, түүний Тамгын газрын үйл ажиллагааг иргэдэд нээлттэй сурталчлах зорилгоор албан ѐсны цахим хуудас /www.uvurkhangai.gov.mn/ -аар төрийн мэдээ, мэдээллийг тогтмол шинэчлэн ажиллаж байна. Нутгийн Удирдлагын Ордоны 1 давхарт орон нутгийн мэдээллийн төвийг байгуулан иргэдэд мэдээллээр үйлчлэх, иргэдийн санал хүсэлтийг хүлээн авах, УИХ-аас гаргасан хууль, тогтоомж, шийдвэрийг сурталчлах зэргээр үйлчилгээний олон хэлбэрээр мэдээллээр үйлчилж байна. Арвайхээр хотын төвд иргэдэд төрийн мэдээллийг шуурхай дамжуулах электрон самбар, аймгийн ЗДТГ-т мэдээллийн цахим самбар зэргийг байршуулан төрийн мэдээллийг иргэдэд хүртээмжтэй, нээлттэй хэлбэрээр хүргэж хэвшээд байна.

100 100

Салбарын дүн 96.0 96.0

3.4. Хууль, хяналт

3.4.1. Хүний эрх, эрх чөлөөг дээдлэх, иргэдийн эрх зүйн боловсрол мэдлэгийг дээшлүүлэх, эрх зүйн сургалт, сурталчилгааг тогтмол, үр дүнтэй зохион байгуулах ажлыг боловсронгуй болгоно.

“Иргэдийн эрх зүйн боловсрол” аймгийн хөтөлбөрийг батлуулан, “Эрх зүйн мэдээллийн танхим”-ыг нийт 10.0 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаар 11 суманд байгуулж, ХЗДХЯам, НҮБ-ийн хөгжлийн хөтөлбөрийн 20,0 сая төгрөгийн санхүүжилтээр Хархорин сумын ЗДТГазарт “Эрх зүйн туслалцааны төв”-ийг тус тус байгуулан ажиллуулав. Эрх зүйн сургалт сурталчилгааны нэгдсэн төлөвлөгөөг батлан хэрэгжүүлснээр сүүлийн 3 жилийн байдлаар хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа эрх зүйн сургалт, сурталчилгааг сумдууд болон, иргэд, байгууллага, аж ахуйн нэгжид нийт 36 удаагийн сургалтыг зохион байгуулж давхардсан тоогоор 4650, хүний эрх эрх чөлөөг хангах 17 удаагийн сургалтыг зохион байгуулж, давхардсан тоогоор 1500 иргэнийг тус тус хамруулав. Хүний эрхийг хангах, шударга ѐсыг бэхжүүлэх талаар “Ёс зүй шударга ѐсны аян”, “Аюулгүй амар тайван орчин”, “Байгаль орчны аян”, “Эрүүл мэнд эрх зүйн боловсрол” зэрэг 7 аяныг зохион байгуулан, аймгийн ЗДТГ-аас 3 орчим сая төгрөгийг зарцуулав. Эрх зүйн мэдээлэл, зөвлөгөөг иргэдэд ойртуулах зорилгоор “Иргэн таны өврийн ном”-ийг 25000 хэвлүүлэн аймгийн нийт өрхүүдэд хүргүүлэв.

90 90

3.4.2. Гэмт хэрэгтэй тэмцэх, урьдчилан сэргийлэх, нийгмийн хэв журам хамгаалах ажлын үр дүнг дээшлүүлж, иргэд аюулгүй орчинд ажиллах, амьдрах баталгааг хангахад чиглэсэн

“Аймгийн хууль хяналтын байгууллагуудтай ажиллах журам”-ыг аймгийн ГХУСАЗЗөвлөлөөс батлан хэрэгжүүлснээр хуулийн байгууллагуудын мэдээлэл сурталчилгааны давхардал арилж, иргэдэд хүртээмжтэй сэдвээр тогтмол хугацаанд эрх зүйн сургалт сурталчилгаа явуулж хэвшээд байна. Аймгийн ГХУСАЗЗөвлөлөөс “Гэмт хэрэг хэв журмын зөрчилгүй” сум, баг, иргэн шалгаруулах болзлыг батлан ажиллаж байна Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажлын хүрээнд 13,5 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаар

90 90

46

цогц арга хэмжээ хэрэгжүүлнэ. тусгай тоноглогдсон 2 машин, 10 мотоцикль, 3 машинд 2,5 сая төгрөгний засвар үйлчилгээ хийснээр Арвайхээр, Хархорин сумдад хөдөлгөөнт эргүүл тогтмол ажилласнаар гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх, нийгмийн хэв журам сахиулах ажлыг сайжруулах боломж бүрдлээ. Иргэдийн дунд хуулийн нэгдсэн арга хэмжээ, өдөрлөг, аяныг зохион байгуулснаар гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажилд иргэд төрийн болон төрийн бус байгууллагуудын оролцоог нэмэгдүүлэв. Дарамт шахалтанд өртөх, бусдыг аливаа хэлбэрээр дарамтлахаас урьдчилан сэргийлэх зорилгоор Ерөнхий боловсролын сургууль, МСҮТөвийн сурагчдын дунд хэлэлцүүлэг явууллаа. Арвайхээр сумын 8 дугаар багт байгуулагдсан “Цагдаа-Олон нийттэй харилцах төв” нь иргэдэд ГХУС мэдээлэл түгээж, ухуулга сурталчилгаа, мэдээлэл тогтмол явуулж, санамж сэрэмжлүүлэг тараан иргэдийн санал хүсэлтийг авч ажиллаж байна. Иргэдийн аюулгүй орчинд амьдрах нөхцөлийг бүрдүүлэх зорилгоор Арвайхээр сумын гудамж, талбайн гэрэлтүүлэгт 238580.0 мянган төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийгдэв.

3.4.3. Цагдаагийн ажил үйлчилгээг иргэдэд ойртуулах зорилгоор сумдад цагдаагийн байнгын пост /кобан систем/ байгуулах ажлыг үргэлжлүүлж, орон нутгийн санал, санаачлагыг хөрөнгө, санхүүгийн бодлогоор дэмжинэ.

Цагдаагийн алба хаагчдын ажиллах нөхцөл байдлыг сайжруулах хүрээнд 4 сумын хэсгийн төлөөлөгчийг албаны автомашинтай, замын цагдаагийн тасгийг мотоцикльтой болгон, 2010-2011 онд Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар Хархорин сумын Цагдаагийн хэлтсийн барилга, Баян-Өндөр, Сант, Төгрөг, Баруунбаян-Улаан, Нарийнтээл, Богд. Баянгол сумдын цагдаагийн хэсгийн буюу ”Кабон” байрыг ашиглалтанд хүлээн авч, алба хаагчид ажиллах нөхцөлөөр хангагдав. Онгийн голын постыг аймгийн тээвэр, авто замын газартай хамтарч 2,5 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаар шинээр харуулын байрыг барьж ашиглалтанд оруулж, хяналтын камерийг суурилуулан, дохионы гэрэлтүүлэгтэй болголоо. Цагдаагийн газрын орон нутгийн жишиг байр барих асуудлын хүрээнд 4000 м квадрат газар олгогдож, “Гоби Травел” ХХК-аар 19,5 сая төгрөгний өртгөөр барилгын зураг хийлгэж, одоо улсын экспертизийн шатанд явж байна. Барилгын хувьд 4 давхар газрын оффис, эрүүлжүүлэх баривчлах байр, спорт заал, 20 машины гарааш бүхий зураг бүхий 2,1 тэрбум төгрөгний төсөвт өртөгтэй. 2012 оны улсын төсвийн төсөлд 350,0 сая төгрөг тусгагдсан.

90.0

3.4.4. Мал хулгайлах гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх аймаг, сумын санд жил бүр орон нутгийн төсвөөс санхүүгийн дэмжлэг үзүүлж, мал хамгаалах малчдын бүлгийн үйл ажиллагааг идэвхжүүлнэ.

2008 оны мөн үетэй харьцуулахад малын хулгайн гэмт хэрэг 25 хувиар буурч, мал хулгайлах, түүнээс урьдчилан сэргийлэх чиглэлээр малчдын бүлэг 112 байгуулж, эдгээр бүлгийн үйл ажиллагаанд 1515 айл өрх хамрагдлаа. “Малын хулгай” нэгдсэн арга хэмжээний хүрээнд Цагдаагийн газраас 38 холбогдогчтой 28.7 сая төгрөгийн хохиролтой 26 хэрэг үйлдэл илрүүлж 9.2 сая төгрөгний хохирол нөхөн төлүүлсэн байна. 2011 онд Хангайн бүсийн Цагдаагийн байгууллагуудын дунд "Малын хулгай гэмт хэрэг, түүнээс урьдчилан сэргийлэх нь" сэдэвт уулзалт зөвлөлгөөнийг Архангай, Өвөрхангай, Баянхонгор, Булган, Хөвсгөл аймгуудын алба хаагчдын оролцоотойгоор Арвайхээр суманд зохион байгуулж, зөвлөлгөөнөөс гаргасан шийдвэрийг хэрэгжүүлэх санамж бичиг гарган ажиллаж байна. Малын хулгайн гэмт хэргийг илрүүлэх, оргодол этгээдийг олж тогтоох чиглэлээр Архангай, Төв, Булган аймгуудын Цагдаагийн газар, хэлтсийн эрүүгийн цагдаагийн тасагтай хамтран “Хулгай” хэсэгчилсэн арга хэмжээг зохион байгуулж байна. Баян-Өндөр, Бүрд, Есөнзүйл, Өлзийт сумдын нутгийг хамруулан “Төв цэг”, Хархорин, Хужирт, Бат-Өлзий сумдыг хамруулан “Сүлжээ” хэсэгчилсэн арга хэмжээнүүдийг сарын хугацаанд зохион явуулж, үр дүнг тооцсон. Улсын хэмжээнд зохион явуулж буй “Хулгай илрүүлэлт” арга хэмжээний хүрээнд хил залгаа

90 90

47

Архангай, Булган, Өмнөговь, Дундговь, Баянхонгор зэрэг аймгуудтай хамтран ажиллаж, аймгийн хэмжээнд “Адуун сүрэг” хэсэгчилсэн арга хэмжээг зохион байгууллаа.

3.4.5. Архидалт, согтуурлын хор хөнөөлийг бууруулах ажлыг эрчимжүүлж, согтууруулах ундаа үйлдвэрлэх, худалдаалах, түүгээр үйлчлэхэд тавих хяналтыг чангатгана.

Аймгийн ИТХ-ын Тэргүүлэгчдийн хурлаас 2011 оныг архидалтгүй зан үйлийг хэвшүүлэх жил болгож, “Архигүй Монголын төлөө” “УРИАЛГА” гаргалаа. “Аюулгүй амар тайван орчин” 1 сарын аяны хүрээнд “Аюулгүй амар тайван орчин ба хүний эрх” сэдэвт онол практикийн бага хурал, “Архи, тамхи–Шинэ үеийн сонголт биш” сэдвээр телевизийн цуврал шууд нэвтрүүлэг хийлээ. “Архи, тамхины хэрэглээний талаарх охидын бодол”, төслийг 2011 оноос эхлэн мэргэжлийн байгуулаглагуудтай хамтран хэрэгжүүллээ. Орон нутгийн телевизтэй хамтран ажиллах гэрээ хийж, гэрээний дагуу 2 удаа “архи тамхины хор уршиг, түүнээс сэргийлэх” талаар цуврал нэвтрүүлэг явуулав. Хорт зуршлын талаар 2 цагийн сургалт хийж өссөн дүнгээр 350 гаруй хүн хамрагдаж, мэдээллээр хангагдав. Дээрхи үйл ажиллагаануудын үр дүнд оюутан, өсвөр насны хүүхдүүдийн дундах хорт зуршлын талаархи мэдлэг нэмэгдэж, хандлагад эерэг нөлөөлж байна. Аймгийн Цагдаагийн газраас “Архидалтгүй орчин бидний гэрэлт ирээдүй” тугийг 18 сумаар аялуулж, архитай тэмцэх хөдөлгөөнийг өрнүүллээ. Хуулийн байгууллагууд хамтран архи согтууруулах ундаа худалдаалдаг 300 дэлгүүр, үйлчилгээний 34 ресторан зоогийн газарт аттестатчилал явуулж, стандартын шаардлага хангаагүй 125 дэлгүүр, 8 ресторан зоогийн газрын үйл ажиллагааг зогсоож, аймгийн хэмжээнд архи согтууруулах ундаа худалдаалах цэгийг 41.7, үйлчлэх цэгийг 23.5 хувиар бууруулав. Архидан согтуурахтай тэмцэх тухай хууль тогтоомжоор 140 зөрчил илрүүлж 921.0 мянган төгрөгний торгууль оногдуулсан. Хууль бусаар согтууруулах ундаа худалдан борлуулсаны улмаас 150 литр архи, 20.6 литр пиво хурааж холбогдох журмын дагуу улсын орлого болгов. Архидан согтуугаар үйлдэгдсэн гэмт хэрэг эхний 11 сарын байдлаар 125 гарч урьд оны мөн үеэс 24 хэргээр буюу 16.1 хувиар буурав.

90 90

3.4.6. Төрийн байгууллагын нэхэмжлэлтэй гүйцэтгэх болон улсын орлогод орох төлбөрийн гүйцэтгэх баримт бичигт шийдвэр гүйцэтгэлийн ажиллагаа явуулах, цагдан хорих байрыг олон улсын стандарт, жишигт нийцүүлэн тохижуулах, харуул хамгаалалтыг орчин үеийн тоног төхөөрөмж, техник хэрэгсэл, ажиллах нөхцөл боломжоор хангахад дэмжлэг туслалцаа үзүүлж ажиллана.

Төрийн байгууллагын нэхэмжлэлтэй татвар, мэргэжлийн хяналтын газар зэрэг байгууллагад нийт 15 гүйцэтгэх баримт бичгийн 3.8 сая төгрөгийн төлбөрийг биелүүлсэн. Сүүлийн 3 жилд улс, орон нутгийн төсөвт оруулах 13 гүйцэтгэх баримт бичгийн 4.9 сая төгрөгийг барагдуулж, орон нутгийн орлогод төвлөрүүлэв. Аймгийн Засаг даргын дэргэдэх ШШГА нь 4.3 сая төгрөгийн санхүүжилтээр барилгын гадаад үзэмжийг сайжруулан ажилтан албан хаагчдын ажиллах нөхцөлийг бүрдүүлж, 2010 онд төсвөөс 3,0 сая төгрөгийн санхүүжилтээр 180 м халаалтын системийг шинээр угсарч суурилуулсан. Цагдан хорих байрны агааржуулалтын системийг шинээр суурилуулж, 44 хүний багтаамжтай 1 өрөө нь 11 м3 4 хүний байрлах унтах ор болон зориулалтын ширээг шинээр хийж засварлан тохижуулж, харуул хамгаалалтын 1 дэлгэцтэй 4 дурантай телекамераар хангагдлаа.

100 100

3.4.7. Төрийн хяналтын байгуулагуудын үйл ажиллагааны уялдаа холбоо, хамтын ажиллагааг бэхжүүлж,

2009-2011 онд Арвайхээр, Хархорин, Бат-Өлзий, Хужирт, Зүүнбаян-Улаан, Тарагт, Уянга, Богд, Гучин-Ус, Баруунбаян-Улаан сумдад хуулийн байгууллагуудын “Нээлттэй хаалганы өдөрлөг”-ийг зохион байгуулж, иргэдэд хуулийн байгууллагуудын үйлчилгээг газар дээр түргэн шуурхай үзүүлж, иргэдийн өргөдөл гомдлыг хүлээн авч шийдвэрлэх, холбогдох газарт

90 90

48

төрийн хяналтыг сайжруулан, чанар, үр нөлөөг дээшлүүлж иргэд, иргэний нийгмийн байгууллагатай хамтран авлига, хүнд суртлыг арилгахад чиглэсэн дэс дараатай арга хэмжээ авч хэрэгжүүлнэ.

уламжлах, хууль зүйн сургалт зохион байгуулах зэрэг төрийн үйлчилгээг нэг дороос чирэгдэлгүй хүргэх боломж нөхцөлийг бүрдүүлж ажиллаа. Аймгийн хууль, хяналтын байгууллагуудын үйл ажиллагааны ил тод, нээлттэй байдлыг дээшлүүлж, иргэдэд хүргэх мэдээллийн хүртээмжийг дээшлүүлэн, цахим мэдээллийн сан Вэб сайтыг нээн ажиллуулж байна. Аймгийн шүүх, прокурорын газар, сумдын Засаг дарга нарын хооронд гурвалсан гэрээг байгуулснаар хуулийн ажилтнуудын орон нутагт үр дүнтэй ажиллах боломж бүрдэж, хамтын ажиллагааны үр дүн дээшилж байна. Авилга, хүнд суртлыг бууруулах арилгах талаар аймгийн Засаг дарга, Авилгатай тэмцэх газар, төрийн бус байгууллагуудтай гурвалсан гэрээтэйгээр хамтран ажиллаж, орон нутгийн төсвөөс зохих санхүүгийн дэмжлэг үзүүлэв.

Салбарын дүн

91.4 91.4

3.5. Орон нутгийн болон гамшгийн хамгаалал

3.5.1. Иргэдэд эх оронч үзэл, хүмүүжил төлөвшүүлэхэд чиглэсэн төрийн болон төрийн бус байгууллагуудын үйл ажиллагааг дэмжиж, идэвхитэй хамтран ажиллана.

Батлан хамгаалах бодлого, зорилт Зэвсэгт хүчнийг сурталчлах арга хэмжээний хүрээнд Хайрхандулаан, Гучин-Ус, Баян-Өндөр, Сант сумдад тусгай удирдамжаар арга хэмжээ зохион байгуулж, Арвайхээр, Нарийнтээл сумдад Батлан хамгаалах салбарын байгууллага, аж ахуйн нэгж, Зэвсэгт хүчний анги, салбарын төлөөлөл, ЗХ-ний 084-р ангийн шүхрийн буулт, зэвсэг, техникийн үзэсгэлэн, Зэвсэгт хүчний “Алдар” спорт хороо, Монгол цэргийн музей, “Бөртэ” дүрэмт хувцасны үйлдвэр, ЗХ-ний 150 дугаар ангийн гардан тулааны үзүүлэх тоглолт БХИС, ЦДБЭЧ, ЗХКТГ-ийн мэргэжлийн эмч нарын үзлэг, оношлогоо зэрэг арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэв. БХИС-ийн БХЭШХ-ийн эрдэмтэн судлаач БХЯ-ны “Дуулга” теле студтай хамтран “Батлан хамгаалах бодлого, зорилт уламжлал, шинэчлэл” сэдвээр аймгийн төр захиргааны болон төрийн бус байгуулагуудад лекц уншиж, яриа таниулга хийж, Монголын цэргийн албан хаагчид НҮБ, Олон улсын энхийг дэмжих ажиллагаанд оролцож буй бахархам үйл явдлууд, улс ороныхоо хөгжил дэвшлийн төлөөх бүтээн байгуулалтад хувь нэмрээ оруулж байгааг харуулсан баримтат кино, нэвтрүүлгийг үзүүллээ. Жил бүр ЕБС-ийн ахлах ангийн сурагчдын дунд Цэрэгжилтийн спортын “Дөл” уралдаант тэмцээн, ЗХ-ний 256 дугаар ангитай хамтран ЕБС-ийн сурагчдаас бүрдсэн Эх орны төлөө сэдвийн дор “Энхийн манаанд” спорт өдөрлөгийг зохион байгуулан оролцуулсан нь тэднийг цэргийн амьдралтай танилцуулж, эх орон ч үзэл төлөвшүүлэхэд ихээхэн ач холбогдолтой болсон. Уг арга хэмжээнд нийт 6000 гаруй иргэд оролцсон байна. Эдгээр арга хэмжээнүүдийн үр дүнд цэргийн насны залуучууд цэрэг техникийн анхан шатны мэдлэгтэй болж, цэргийн алба хаах хүсэл сонирхол нь нэмэгдэж сүүлийн 3 жилийн байдлаар цэргийн хяналтын тоо 100 хувиар биелсэн.

100 100

3.5.2. Дайчилгааны бэлтгэл нөөцийн бүрэлдэхүүнийг орон нутагт бэлтгэх тогтолцоог төгөлдөршүүлж, бүсийн төвд байршилтай Зэвсэгт хүчний

Аймгийн Засаг даргын захирамжаар 2009-2011 онд дайчилгааны бэлтгэл нөөцийн бүрэлдэхүүн бэлтгэл офицер 34, 1 дүгээр зэргийн бэлтгэл үүрэгтэн 156 бүгд 190 үүрэгтэний шинээр болон давтан сургалтыг ЗХ-ний 256 дугаар ангитай хамтран зохион байгуулан явуулж дайчилгааны даалгаврын дагуу оногдуулан данслалт хийлээ. Эдгээр сургалтуудыг зохион байгуулсанаар дайчилгааны бэлтгэл нөөцийн бүрэлдэхүүн нэмэгдэж, ур чадвар дээшилсэн

100 100

49

анги, салбарыг түшиглэн сургалт явуулах нөхцөлийг бүрдүүлнэ.

байна. Уг сургалтын зардалд БХЯ-ны төсвөөс 9.002.860 төгрөгийг зарцуулав.

3.5.3. Экологийн сүйрлээс сэрэмжлэн хамгаалах, ойжуулах, цөлжилттэй тэмцэх, байгалийг нөхөн сэргээх зэрэг үйл ажиллагаанд цэргийн дүйцүүлэх албаны оролцоог нэмэгдүүлнэ.

Цэргийн албыг биеэр дүйцүүлэн хаах 175 иргэний анхан шатны 14 хоногийн сургалтыг жил бүр зохион байгуулж Тарагт, Хайрхандулаан, Арвайхээр зэрэг сумдуудад орон нутгийн бүтээн байгуулалтын 8.9 сая төгрөгийг ажил гүйцэтгүүллээ. Цэргийн албыг шинээр дүйцүүлэх хааж байгаа иргэдээр Тарагт сумын Арвайн талын усалгаатай 48 га тариалангийн талбайн хашаа, 6 км суваг шуудууг сэргээн засварлуулах, Арвайхээр сумын төвд 6 км үерийн ус зайлуулах шуудууг ухаж бетондуулах, нийтийн эзэмшлийн 166.2 га талбайн чулуу, хогийг ачиж цэвэрлэх зэрэг бүтээлч ажлуудад оролцуулав. Сумдын цэргийн албыг биеэр дүйцүүлэн хааж байгаа иргэдээр орон нутгийн бүтээн байгуулалт, ой хээрийн түймэр, байгалийн гамшгаас урьдчилан сэргийлэх, ой мод цэвэрлэх, байгалийг нөхөн сэргээх зэрэг хийсэн ажлыг мөнгөн дүнгээр үнэлэхэд 27.7 сая төгрөгийн ажил үүргийг гүйцэтгүүлснээр тэдний оролцоо нэмэгдсэн байна.

100 100

3.5.4. Террорист үйлдлийн сөрөг тусгай ажиллагаа болон террорист үйлдлийн хор уршиг, хохирлыг арилгахад оролцох үндэсний аюулгүй байдлыг хангах тусгайлсан чиг үүрэг бүхий байгууллагатай хамтарч тусгай төлөвлөгөө гарган хэрэгжүүлнэ.

“Үндэсний аюулгүй байдлыг хангах асуудлаар харилцан ажиллах, мэдээлэл солилцох журам” боловсруулан ажиллаж байна. Энэ журмаар оршин тогтнохуйн аюулгүй байдал, эдийн засгийн аюулгүй байдал, дотоод аюулгүй байдал, хүний аюулгүй байдал хүрээлэн байгаа орчны аюулгүй байдал, мэдээллийн аюулгүй байдлын хүрээнд хамтран ажиллаж мэдээлэл шуурхай солилцож байна. Террорист үйлдлийн сөрөг тусгай ажиллагаа болон хор уршиг хохирлыг арилгах сэдвээр төрийн албан хаагчдад сургалт, мэдээлэл хийж, энэ чиглэлээр хүчний байгууллагуудын бэлэн байдлыг нэмэгдүүлж ажиллаа. Иргэдэд болзошгүй аюул заналаас урьдчилан сэргийлэх сурталчилгаа, анхааруулга өгч ажиллаж байна. 2011 оны 6 дугаар сарын 29, 30-ний өдрүүдэд Арвайхээр хотод “Онцгой объектод гарч болзошгүй халдлагын үеийн ажиллагаа” сэдэвт сургалт дадлага зохион явагдаж, хангалттай үнэлэгдэв.

100 100

3.5.5. Гамшгаас хамгаалах хууль тогтоомжийг орон нутагт сурталчлах, хэрэгжүүлэх ажлыг зохион байгуулж, мэргэжлийн анги, албадын сургалт, дадлагыг тогтмолжуулж, бэлэн байдлыг хангана.

Гамшгаас хамгаалах тухай, Галын аюулгүй байдлын тухай, тухайн байгууллагын гамшгаас хамгаалах төлөвлөгөө хийх аргачлал, гамшгийн үеийн бэлэн байдлыг хангах, гамшиг осол, “Газар хөдлөлтийн аюулаас урьдчилан сэргийлэх” зэрэг сургалтыг зохион байгуулж явууллаа. Энэхүү сургалтанд 12 төсөвт болон аж ахуйн нэгж байгууллагуудад 15 цагийн сургалт зохион байгуулж явуулан 739 хүн хамрагдсан. 11 гамшгаас хамгаалах алба, 22 мэргэжлийн ангиудад 5 удаа 20 цагийн сургалт дадлагыг зохион байгуулж явуулсаны үр дүнд бэлтгэл, бэлэн байдал 90 хувьтай хангагдсан байна.

100 100

3.5.6. Гамшгаас хамгаалах, аврах бүлгийг одоогийн бие бүрэлдэхүүн дотроос сурган бэлтгэх замаар бэхжүүлэх, гал унтраах болон аврах машин техник, багаж хэрэгслийн парк шинэчлэлтийг дэс дараатай

Аврах бүлэг нь 8 хүний бүрэлдэхүүнтэй, пургон автомашин, аврах багаж зэвсэгээр тоноглогдон үүрэг гүйцэтгэж байна. Аймгаас завь, аврах хантаазаар хангаснаар Орхон голын хүрхрээнд 2 аврагчийг завьтай ажиллуулж, 2 хүний амь насыг аварсан. Энэ нь жил бүр хүн осолдож, амь насаа алдаж байсныг таслан зогсоосон үр дүнтэй ажил боллоо. Аймгийн ОБХ-ийн техник хэрэгслийн хангалтыг сайжруулахад шуурхай албаны автомашин 24 сая төгрөг, хоѐр УНСалбарт тус бүр ачааны 1 портер автомашин 12 сая төгрөгөөр, завь 2 ш, аврах хантааз 10 ширхэг 2.5 сая төгрөг, гамшгийн үед ажиллах шуурхай удирдлагын

100 100

50

шийдвэрлэнэ. байрыг ГАЗ-66 автомашиныг бүрэн тоноглосон 2.5 сая төгрөг, аврах ажиллагаанд зориулсан тросс, шуурхай албаны автомашинуудад сэлбэг хэрэгслэл нийт 1.0 сая төгрөг, сансрын холбооны тросс утас 3.0 сая төгрөг, Солонгос улсаас гал унтраах автомашин 181.200 сая төгрөг, бүгд 235.200 сая төгрөгийн техник хэрэгсэлээр бэлэн байдлыг хангах, гамшигтай тэмцэх чадавхийг дээшлүүлэхэд аймаг, орон нутгаас дэмжин ажиллаа.

3.5.7. Аймаг, сум, байгууллагад болзошгүй цагийн байдлын үед хэрэглэх, гамшгаас хамгаалах нөөцийн нэр төрөл, хэмжээг тодорхойлж түүнийг бүрдүүлэх ажлыг зохион байгуулж хэрэгжүүлнэ.

Орон нутгийн онцлог, тохиолдож болзошгүй гамшгийн нөхцөл байдал зэрэгтэй уялдуулан Сант сумын Улсын нөөцийн сан, Нарийнтээл өвс тэжээлийн цэгийг аймгийн Засаг даргын санаачлагаар шинээр байгуулан ажиллаж байна. Энэ нь баруун бүсийн сумдын малчдыг өвс, тэжээлээр хангах ажлыг зохион байгуулахад үр дүнтэй ажил болов. Гамшгийн үеийн нөөцийг бүх төрөл дээр байгууллага, аж ахуйн нэгжтэй гэрээ байгуулан бүрдүүлж, бэлэн байдлыг хангуулсан. Аймгийн хэмжээнд хоѐр улсын нөөцийн салбарт нийт 920 тн өвс, 1115 тн тэжээл нөөцөнд байна. Үүний нэг бүрийн үнэ өвс 2625 төг, хорголжин 11200 төг, хивэг 5450 төгрөгийн үнэтэй байна. Аймгаас Улсын нөөцийн сан тус бүрт портер автомашинаар ханган үйл ажиллагаанд ашиглаж байна.

100 100

3.5.8. Ой, хээрийн түймрээс урьдчилан сэргийлэх ажлыг эрчимжүүлж, түймэр унтраах багаж хэрэгслийг нэмэгдүүлнэ.

Ой, хээрийн түймрээс урьдчилан сэргийлэх, тэмцэх ажлыг эрчимжүүлэх тухай” аймгийн Засаг даргын баталсан төлөвлөгөө гарган ой, хээрийн түймэр гарах магадлал бүхий сумдын засаг дарга нарт хүргүүлж, биелэлтэнд нь хяналт тавин ажиллаж байна. Ой, хээрийн түймэр гарах магадлал бүхий Бат-Өлзий, Уянга, Зүүнбаян-Улаан, Хужирт, Хархорин сумдад Гамшгаас хамгаалах тухай, Ой, хээрийн түймрээс хамгаалах тухай Монгол улсын хуулиуд, Засгийн газрын 55, 219, 98 дугаар тогтоолын хэрэгжилтийг шалган илэрсэн зөрчил дутагдлыг арилгах үүрэг даалгавар өгч, гамшгаас хамгаалах төлөвлөгөөнд тодотгол хийв. Ой, хээрийн түймрийн голомтод ажиллах суурин станц 5, богино долгионы станц 10 , сансрын холбоо 2, байршил тодорхойлогч 4-ийн бэлэн байдлыг хангуулан ажиллаж байна. Бие бүрэлдэхүүний бэлтгэл, бэлэн байдлыг хангах зорилгоор түргэн цугларалтыг 7 удаа зохион байгуулж аранзны бэлтгэлийг 100 хувь хангаж, ой, хээрийн түймэр гарах магадлал бүхий сумдын гамшгаас хамгаалах төлөвлөгөөнд дайчилгаагаар ажиллах хүн хүч, техникийг тодотгож өгсөн. Аймгийн УЦУОША-тай хамтран ажиллаж долоо хоног, сарын урьдчилсан мэдээг тогтмол авч үйл ажиллагаандаа ашиглаж байна. Үүний үр дүнд сүүлийн 3 жилд ой, хээрийн түймэр гаргаагүй. БОЯ-аас зарласан болзолт уралдаанд шалгарч аймгийн Засаг дарга болон Бат-Өлзий сум тус тус шагнагдсан.

100 100

3.5.9. Шинээр болон сэргэн тархаж буй олон улсын хөл хориот, байгалийн голомтот халдварт өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх лабораторид суурилсан тандалт судалгааг өргөжүүлнэ.

Аймгийн 16 сум, 34 багийн тэмээ 60, үхэр 240, хонь 330, ямаа 330, нийт 960 толгой малаас цусны дээж авав. Бруцеллѐз өвчний шинжилгээг авсан бүх дээжинд хийж, бусад өвчний нарийн шинжилгээг УМУАЦТЛабораторид явуулж шинжлүүлэхэд шинэ болон сэргэн тархаж буй өвчин илрээгүй байна. 2011 онд аймгийн Мал эмнэлгийн албанаас “Монгол мал” хөтөлбөрийн хүрээнд ям, сүрьеэ, бруцеллѐз, адууны халдварт цус багадах зэрэг өвчнүүдтэй тэмцэх талаарх тандалт, судалгаа шинжилгээний ажлыг гүйцэтгэв. Мал эмнэлгийн албанаас МЭАЦЛаборатори нь энэ онд орчин үеийн оношлогооны ЕЛИЗА аппараттай болсон нь дээрх шинжилгээнүүдийг орон нутагт хийх бүрэн боломж бүрдсэн бөгөөд өвчний сэжигтэй гарсан тохиолдолд баталгаажуулах шинжилгээг УМЭАЦТЛабораторид хийлгэнэ. Мөн өвчлөл болон сэжигтэй дуудлагын үед мэдээ мэдээллийг шуурхай солилцож

90 90

51

өвчлөлийн голомтонд хамтарсан багаар ажиллаж голомтыг богино хугацаанд цомтгон дарж эрт сэрэмжлүүлэх хариу арга хэмжээг шуурхай зохион байгуулж байна. Сүүлийн жилүүдэд байгалийн голомтот болон шинэ ба сэргэн тархаж буй халдварт өвчнүүдийн байгалийн голомт идэвхижиж хүн, малын өвчлөлийн гаралт нэмэгдэх хандлагатай байна. Энэ онд боомын хүний өвчлөл-1, галзуугийн хүний өвчлөл-1, хачигт риккетсиозын -2 өвчлөл бүртгэгдсэн байна.

Салбарын дүн 98.9 98.9

3.6. Гадаад харилцаа, хамтын ажиллагаа

3.6.1. ОХУ, БНХАУ, БНСУ, БНАСАУ, Япон, Франц зэрэг орнуудтай уламжлалт харилцаа, хамтын ажиллагаагаа хөгжүүлж, боловсрол, эрүүл мэнд, худалдаа, аялал жуулчлал, жижиг, дунд үйлдвэрлэл, хөдөө аж ахуйг дэмжсэн хөрөнгө оруулалтыг татах, ажиллах хүчин солилцох, дадлагажуулах, туршлага судлах аялал, хамтарсан сургалт зохион байгуулах зэрэг чиглэлээр аймгийн эдийн засаг, нийгмийн зорилтыг тэтгэсэн бодлого хэрэгжүүлнэ.

ОХУ-ын Алтай хязгаар Барнаваль мужийн Алески хот - Арвайхээр хоттой хамтран ажиллах гэрээ байгуулан, боловсрол, соѐл, нийгмийн салбарт уламжлалт хөршийн харилцааг бэхжүүлэн ажиллаж байна. БНХАУ-ын Өвөрмонголын өөртөө засах орны Хөх хотын эмнэлгийн дээд сургуулийн харъяа Хараат эмнэлэгтэй байгуулсан гэрээг сунгаж, хамтын үйл ажиллагааны чиглэлээ шинэчилэн ажиллаж байна. Аймгийн Эрүүл Мэндийн Газар, Бүсийн Оношлогоо Эмчилгээний Төвийн 9 эмч, мэргэжилтэн тус эмнэлгийн үйл ажиллагаатай танилцан, туршлага судаллаа. Япон улсын Окаяма мужийн Шѐо-Оу-Чу хоттой байгуулсан харилцаагаа өргөжүүлэн, хоѐр тал багш, сурагчдын солилцоог үргэлжлүүлэх, сургалтын арга зүй, туршлагыг шинээр нэвтрүүлэх, Мэргэд сургуулийн өргөтгөлийг барих, аймгийн Спорт ордонд хандив өргөх, суралцагчдын суралцах таатай орчинг бүрдүүлэх зэрэг ажлуудыг хамтран хэрэгжүүлээд байна. БНСУ-ын Зүүн хойд азийн бүс нутгийн Засаг захиргаадын холбоо /NEAR/ -оос зохион байгуулж буй төр захиргаа, эдийн засаг, бизнес, аялал жуулчлалын салбарын олон талт харилцаанд идэвхтэй оролцож, олон улсын засаг захиргааны бүгд хурал, форум, үзэсгэлэн, туршлага судлах аялал болон бусад арга хэмжээнд жил бүр орон нутгийн төлөөллийг оролцуулаад байна. Мөн БНСУ-ын Гүми хотын “Шинэ тосгон хөдөлгөөн”-тэй хамтран ажиллах санамж бичгийн хүрээнд нийт 40.0 сая төгрөгийг Арвайхээр суманд Хүний хөгжлийн төвийн гадна тохижилт, Баян-Өндөр суманд малчдын бүлгийг дэмжихэд зориулж, орон нутагт бодит хөрөнгө оруулалтанд хийгдээд байна. Франц, Итали, Герман улсуудын мэс засал, чих, хамар хоолой зэрэг бусад нарийн мэргэжлийн эмч нарын бүрэлдэхүүн БОЭТ-д ажиллаж, сүүлийн 3 жилд амбулаторид 334 хүн үзэж зөвлөгөө өгч, эрүү, нүүр, хамар, уруул тагнай, ивэрхий, сорви арилгах чиглэлээр 38 өвчтөнд мэс ажилбарыг хамтран гүйцэтгэв. Францийн Аллери мужийн APAU нийгэмлэгтэй хамтран Богд сумын ЕБС-ын дотуур байранд нарны цахилгаан эх үүсвэр, Хархорин суманд үр тарианы туршилт, аймаг дахь БОЭТ-д Франц эмч нарын сургалт, мэс ажилбар хийх, тоног төхөөрөмж нийлүүлэх зэрэг нь иргэдийн сэтгэлд хүрч, цаашид аялал жуулчлал, хөдөө аж ахуй, жижиг дунд үйлдвэрийн чиглэлээр хамтран ажиллах чиглэлээ тодорхойлов.

90 90

3.6.2. Зарим орны муж, хотуудтай хоѐр талын хамтын ажиллагааг шинээр хөгжүүлнэ.

БНСУ-ын Гүмми хотын “Шинэ тосгон хөдөлгөөн”-тэй хамтран аймагт шинэ тосгон хөдөлгөөний салбар зөвлөлийг байгуулж, харилцан туршлага солилцон, хамтран ажиллах гэрээг баталгаажуулан ажиллаж байна. БНСУ-ын Хонбиоп-Са байгууллага, Донггук их сургууль, Химбуб хийд, Бурхны шашны нийгэмлэгүүдэд айлчлан хамтран ажиллаж 3.400

100 100

52

ӨВӨРХАНГАЙ АЙМГИЙН ЗАСАГ ДАРГЫН ТАМГЫН ГАЗАР

долларын тусламжийн бэлэн хувцас, бараа нийлүүлснийг аймгийн Ганданпунцоглин хийд буяны хэлбэрээр ядуу эмзэг бүлэгт түгээв. Тус улсын хөрөнгө оруулалтаар аймгийн Засаг даргын дэргэдэх Онцгой байдлын хэлтэст 181.0 сая төгрөгийн өртөг бүхий гал командын автомашин нийлүүлж, гамшиг, осолын үеийн бэлэн байдал, техникийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлээ. Итали улсын Бергамо хотын эрүүл мэндийн салбартай хамтын ажиллагааны гэрээг шинэчлэн эмч, мэргэжилтнүүдийн мэдлэг, ур чадварыг дээшлүүлэх, шаардлагатай өвчтөнд мэс засал болон мэс заслын дараахи тусламж үйлчилгээг үзүүлэх, эмнэлгийн тоног төхөөрөмжөөр хангах, алсын зайн оношлогоо эмчилгээг хөгжүүлэхээр ажиллаж байна. Италийн Тервизо, Бергамон Хотын эмч нартай хамтран хүүхдийн мэс засал, эрүү нүүр, чих хамар хоолойн мэс заслын тусламж үйлчилгээг жилд 2 удаа зохион байгуулан амжилттай ажиллаж байна. 2011 онд нийт 128 хүн үзлэгт хамрагдсанаас эрүү нүүрний мэс засал-19, чих хамар хоолойн чиглэлээр-97, хүүхдийн мэс засал-12, нийт үзлэгийн 60% нь чихний хэнгэрэг цоорхой 22 хүнд хагалгаа хийж бүрэн эмчилсэн байна. АНУ-ын САУОНСАН-ын сангийн дэмжлэгтэйгээр Хэвлийн хөндийн дурангийн мэс заслын 9 эмч, эмнэлэгийн мэргэжилтнүүдтэй хамтран БОЭТөвийн мэс заслын багийн хамт олон нийт 29 хүнд дурангийн мэс засал эмчилгээг амжилттай хийж, хэвлийн хөндийн дурангйин мэс заслын арга техникт суралцан, эмнэлэгийн тусламж үйлчилгээнд шинээр нэвтрүүлэн ажиллаа. Тус сангаас 150 сая төгрөгийн өртөг бүхий дурангийн хагалгааны иж бүрдэл аппарат хандивлав. Шандунь мужийн “Чиндо” хот 19 суманд баригдаж байгаа агропарк, эрчимжсэн аж ахуйн чиглэлээр хамтарч ажиллах гэрээ байгуулан хэрэгжүүлж байна.

Салбарын дүн 95.0 95.0

Гуравдугаар бүлгийн дүн 94.3 93.6

ХӨТӨЛБӨРИЙН ХЭРЭГЖИЛТИЙН ДУНДАЖ ҮНЭЛГЭЭ

93.5 91.5