МАХНЫ ҮХЭР ТӨСӨЛ -2009.04.15

ÁÓËÃÀÍ ÀÉÌÀÃ ÕÓÒÀÃ ªÍÄªÐ ÑÓÌ

“ÌÀÕÍÛ ×ÈÃËÝËÈÉÍ ¯ХЭР” ÒªÑªË

Хэрэгжүүлэгч: “Äàáàëü Áàð “ÕÕÊ

2010 îí

“ìàõíû ÷èãëýëèéí ¿õýð” ôåðìåðèéí àæ àõóéí òºñºë “Дàáàëü áàð” ХХÊ

- 2 -

Нэг. Төслийн товч утга 1.1 Төслийн товч танилцуулга

Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçðààñ “Эð÷èìæñýí ìàë àæ àõóéã äýìæèõ õºòºëáºð”-èéã

2003 îíû 160 äóãààð òîãòîîëîîð áàòàëñàí áèëýý. Уã òîãòîîëûã õýðýãæ¿¿ëýõòýé õîëáîãäñîí “Мàõ” äýä õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä Бóëãàí àéìãèéí Õóòàã ªíäºð ñóìàíä ººðèéí ýðëèéç ¿õýð äýýð ìàíàé îðîíä ¿ðæ¿¿ëæ áàéãàà “Сýëýíãý” áîëîí Êàçàêûí öàãààí òîëãîéò öýâýð ¿¿ëäðèéã ¿ðæ¿¿ëæ “Мàõíû ÷èãëýëèéí ¿õðèéí ôåðìåðèéí àæ àõóé” áàéãóóëàõ çîðèëãîîð ýíýõ¿¿ òºñëèéã áîëîâñðóóëàâ.

Уã òºñºë íü àæëûí áàéð áèé áîëãîõ çàìààð ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ óëàì á¿ð ºñºí íýìýãäýæ áàéãàà ¿õðèéí ìàõíû ýðýëò õýðýãöýýã õàíãàõàä áîäèò õóâü íýìýð îðóóëàõ, öààøèä ºíäºð àøèã øèìò ìàõíû òºðºëæñºí ¿¿ëäýð áîëîõ Êàçàêûí öàãààí òîëãîéò ¿õðèéí óäìûí ñàíã îðîí íóòàãòàà õàìãààëàí ñàéæðóóëàõ, òîî òîëãîéã îëøðóóëàí òàðõàëòûí õ¿ðýýã ºðãºòãºõ, ¿ðæëèéí ºñâºð íàñíû áóõ ãóíæ áîéæóóëæ èðãýä àæ àõóé íýãæ, ôåðìåð¿¿äýä ¿ðæëèéí ìàòåðèàë íèéë¿¿ëýõ, ìàõíû ¿õðèéí ¿ðæëèéí çîõèñòîé çàãâàð ãàðãàõàä ÷èãëýãäýíý.

1.2 Төслийн нэр

“ìàõíû ÷èãëýëèéí ¿õýð “ôåðìåðèéí àæ àõóé

1.3 Төсөл хэрэгжүүлэх байгууллага

Äàáàëü áàð ”ÕÕÊ íü Ìàë àæ àõóéí ôåðìåð , ¯ð òàðèà áîëîí áóñàä óðãàìàë òàðèàëàëò , õóäàëäàà çóó÷ëàëû ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõààð áàéãóóëëàãäñàí.

Ìàõíû ¿õðèéí ôåðìåðèéã ñàíàà÷ëàã÷äûí íýã ,òºñëèéã çîõèîã÷ “Äàáàëü Áàð “ êîìïàíèé çàõèðàë Øàãäàððàã÷àà îâîãòîé ¯íýíáàò

“Äàáàëü áàð ” ÕÕÊ Õóòàã ºíäºð ñóìûí àæèëã¿é, õóâèàðàà ìàë àæ àõóé ýðõýëäýã èðãýä ìàë÷èä õóâèéí õºäºëìºðºº õîðøèõ àðãààð á¿ë áîëãîí õîðøóóëæ àæèëëàõààð çîõèîí áàéãóóëñàí áèëýý.

Уëñûí á¿ðòãýëèéí äóãààð 9011172134.

Рåãèñòåðèéí äóãààð 5270324.

Хàðèëöàõ áàíê ÕÀÀÍ ×èíãýëòýé áàíê

Хàðèëöàõ äàíñíû äóãààð 5020597266

Хàÿã : Áóëãàí àéìãèéí Õóòàã ºíäºð ñóì “Äàáàëü áàð” ÕÕÊîìïàíè

Õàðèëöàõ óòàñ 88110543.

1.5 Нийт шаардагдах хөрөнгө 112900,0 мянган төгрөг

Ү¿íýýñ - ººðèéí õºðºíãººð íèéò øààðäàãäàõ õºðºíãèéí 31,3 õóâü áóþó 4133870,0 ìÿíãàí òºãðºã

-Тºñëèéí õºðºíãººð 92000,0 ìÿíãàí òºãðºã

1,6 Төслийг хэрэгжүүлэхэд оролцох байгууллага


- 3 -

Тºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä Мîíãîë óëñûí ìàëûí óäìûí ñàíãèéí ¿íäýñíèé òºâ, ХААИС-èéí Бèîëîãèéí íººöèéí ìåíåæìåíòèéí ñóðãóóëü, ºñâºð ¿õýð ºñãºí áîéæóóëàõ ìàõ ¿éëäâýðëýëèéã íýìýãä¿¿ëýõ ШÓÒ- ûí òºñëèéí áàã îðîëöîíî. Тºñºë õýðýãæ¿¿ëýõýä øààðäëàãàòàé ¿íýý ãóíæèéã Áóëãàí àéìãèéí Ñýëýíãý ñóì , Ñýëýíãý àéìãèéí Хóøààò ñóìàíä ¿õýð ¿ðæ¿¿ëäýã èðãýä ôåðìåð àæ àõóéí íýãæýýñ õóäàëäàí àâàõààð óðüä÷èëàí òîõèðîëöñîí þì. Õóòàã ºíäºð ñóìûí ИТХ-ààñ óã ¿õðèéã Õóòàã ºíäºð ñóìûí öºì ñ¿ðýã áîëãîõîîð òîãòîîë ãàðãàí îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà äýìæëýã òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýí àæèëëàæ áàéíà. Уã òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõäýý îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà áîëîí ìàíàé óëñûí ìàõíû ¿éëäâýð¿¿ä, èìïîðòëîã÷, õóäàëäàí àâàã÷ òàëóóäòàé àæèë õýðãèéí õîëáîî òîãòîæ àæèëëàíà. Т¿¿í÷ëýí ¿õðèéí ¿ðæèë, àøèã øèìèéí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ, ìàõíû ãàðö ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõ çîðèëãîîð ñàéí ÷àíàðûí ¿ðæëèéí ìàòåðèàëûã /Үðæëèéí ìàë, ã¿í õºëäººñºí ¿ð, õºâðºë ¿ð,/ Êàíàäûí Сàñêà÷åâàí ìóæûí Мàðñäåí äàõü Мàõíû ¿õðèéí çàãâàð òºâ /Canadian Display Centre/ Îðîñûí Õîëáîîíû óëñûí Мîñêâà îð÷ìûí ¿ðæëèéí àæ àõóéíóóäûí “Мîñïëåì” íºõºðëºë çýðãýýñ àâíà. Иòàëèéí Пüåìîíòåçå ¿¿ëäðèéí ¿õýð ¿ðæ¿¿ëýã÷äèéí íèéãýìëýã /АНАВОРАПИ/ -ýýñ ìàíàéä èð¿¿ëñýí óã ¿éëäâýðèéí ¿õðèéí ¿ðèéã àøèãëàæ, öààøèä äýýðõ áàéãóóëëàãàòàé õîëáîî õýëõýýã ºðãºæ¿¿ëýõ áîëîìæ áèé. Тýæýýëèéí îëîí íàñò óðãàìàëûí ¿ðèéã Дàíèéí DLF-Trifolium ôèðìýýñ àâ÷ àøèãëàæ áîëíî. 1. Canadian Display center Box-9, Marsden, Sackatchewan Canada SOMIRO 2. Нåêîììåð÷åñêîå ïàðòíåðñòâî “Мîñïëåì” ïëåìåííûå õîçÿéñòâà Мîñêîâñêîé îáëàñòè Рîññèÿ 103030ã Мîñêâà à/ÿ 65 3. Anaboradi Strada Trinita 32/A-12061 Carru Italy 4. DLF –Trifolium, Дàíèÿ Фåíãåð Бðàéåí

Хоёр.Орон нутгийн хөрс, цаг уурын онцлог

Ýíýõ¿¿ òºñëèéí õ¿ðýýíä áàéãóóëàãäàõ ìàõíû ÷èãëýëèéí ¿õðèéí öîãöîëáîð àæ àõóé íü Áóëãàí àéìãèéí Õóòàã ºíäºð ñóìûí íóòàãò áàéðøèíà .

Áóëãàí àéìãèéí õóòàã ºíäºð ñóì íü ººðèéí àéìãèéí Ìîãîä, Õèøèã-ªíäºð, Á¿ðýãõàíãàé, Ãóðâàíáóëàã, Ðàøààíò, Áàÿííóóð ñóìóóäòàé, Òºâ àéìãèéí Ýðäýíýñàíò,ªíäºð øèðýýò, Çààìàð ñóìóóäòàé õèëëýäýã Òàë õýýðèéí á¿ñ íóòàã þì Óëààíáààòàð õîòîîñ 480êì, àéìãèéí òºâººñ 143 êì çàéòàé Òºâèéí ýð÷èì õ¿÷íèé íàéäâàðòàé ýõ ¿¿ñâýðýýð õàíãàãäñàí ,Øèëýí êàáåëèéí ñ¿ëæýýíä õîëáîãäñîí, Ìÿíãàíû áîñîî ÷èãëýëèéí õàòóó õó÷èëòòàé õàð çàì äàéðàí ºíãºðñºí çýðýã äýä á¿òýö õàðüöàíãóé ñàéí õºãæñºí äàâóó òàëòàé.

Õóòàã ºíäºð ñóìûí ãàçàð íóòàã íü äàëàéí ò¿øíýýñ äýýø 1350ì-ä îðøèõ áà ìàíàé îðíû òàë õýýðèéí òºâ á¿ñýä 231.9 ìÿíãàí ãà ãàçàðò áàãòäàã .Ãîë òºëºâ õàð õ¿ðýí, õ¿ðýí õºðñ çîíõèëíî. Îëîí æèëèéí äóíäæààð æèëä 150-200 ìì òóíäàñ óíàæ áàéãààãààñ ãàäíà óðãàìàë óðãàõ äóëààíû äóíäàæ íèéëáýð 15-20*Ñ äóëààí áàéõ õóãàöàà 112-215 õîíîã ¿ðãýëæèëäýã áàéíà .

Òóñ ñóì íü 2008 îíû ýöñèéí áàéäëààð 2332 õ¿í àìòàé, 741 ºðõòýé , 154894 òîëãîé ìàëòàé .Áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóé ÿëàíãóÿà ôåðìåðèéí àæ àõóé õºãæ¿¿ëýõ æèìñ, æèìñãýíèé àæ àõóé , òºìñ ,õ¿íñíèé íîãîîíû òàðèàëàëò, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÷èãëýëýýð õºãæ¿¿ëýõ çîðèëòûã ñóìààñ áàðèìòëàí õýòèéí çîðèëòîî òîäîðõîéëîí àæèëëàæ áàéíà.

Гурав.Төслийн зорилго, зорилт

Мàíàé îðíû õóâüä ¿õðèéí ìàõíû ¿éëäâýðëýëèéã çàõ çýýëæ¿¿ëýõ, ìàõíû ãàðö ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõ ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýýã ºñãºõ çîõèîí áàéãóóëàëò, ìåíåæìåíòèéí


- 4 -

îíîâ÷òîé øèéäë¿¿äèéã àøèãëàõ ÿâäàë ÷óõàë þì. Мàõíû ÷èãëýëèéí àøèã øèì àðâèíòàé ¿ðæëèéí ¿õýð ñ¿ðýã áèé áîëãîõ, èíãýõèéí

òóëä ¿õðèéí ºñºí ¿ðæèõ òààòàé íºõöºë òóõàéëáàë, øèì òýæýýë ñàéòàé ºâñ, óðãàìàë á¿õèé ¿ðæèë øèìòýé ãàçàð íóòàã, áýë÷ýýð, óñûã ñîíãîí àøèãëàí ýð÷èìæñýí òåõíîëîãèòîé, ¿éë àæèëëàãààíû á¿ðýí ìº÷ëºã á¿õèé, ìàõíû æèæèã àæ àõóéí çîõèñòîé õýëáýð áèé áîëãîõ, ìàõíû ¿õðèéí ñåëåêö, ¿ðæëèéí àæëûí ìåíåæìåíòèéã ñàéæðóóëàõ, øèíý òåõíèê, òõíîëîãè íýâòð¿¿ëýõ ¿éë ÿâöûã ¿éëäâýðëýë, áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîõ, ìàõ, ìàõàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýâðëýë, ÷àíàð, ýð¿¿ë àõóéí íºõöºëèéã äýýøë¿¿ëýõ, ýêñïîðòûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîîð äàðààõ õýä õýäýí çîðèëòûã äýâø¿¿ëæ áàéíà. Ү¿íä:

1. Үðæëèéí 100-150 ¿íýý á¿õèé ýõ – ñ¿ðãèéí ôåðìåðèéí àæ àõóé áàéãóóëæ òºñëèéã 100%-

èéí õ¿÷èí ÷àäëààð àæèëëóóëñíààð ìàõíû ÷èãëýëèéí ¿õðèéí àæ àõóé ýðõýëäýã áóñàä àæ àõóéí íýãæ, èðãýä æèëä äóíäààð ¿ðæëèéí ºñâºð áóõ 10 òîëãîé, ãóíæ 25 òîëãîéã òóñ òóñ õóäàëäàí áîðëóóëæ æèëä äóíäæààð 20 òîíí îð÷èí öàãèéí øààðäëàãà õàíãàñàí ÷àíàðòàé ìàõ ¿éëäâýðëýæ áîðëóóëíà.

2. Үéëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýý ìýðãýæëèéí àæèë, ¿éë÷èëãýýíèé ÷èãëýëýýð ñ¿¿ëèéí ¿åèéí ºíäºð òåõíîëîãè àøèãëàíà.

3. Мàë ¿ðæ¿¿ëýõýýñ ýõëýýä ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿í áèé áîëãîõ õ¿ðòýë á¿ðýí ìº÷ëºãººð àæèëëàõ ìàõíû æèæèã àæ àõóéí çàãâàð ãàðãàíà.

4. Үõðèéí áàéð, òýæýýæ àð÷èëæ ìàëëàõ ñèñòåìèéã îëîí óëñûí ñòàíäàðòàä íèéö¿¿ëýí õàìãèéí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí òåõíîëîãèéí ò¿âøèíä àæèëëàíà.

5. Эð¿¿ë àõóéí ÷àíàðûí õóâüä áàòàëãààòàé ìàõ, ìàõàí á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýæ, ýêñïîðòëîõ áóþó ºíäºð çýðýãëýëèëéí çîîãèéí ãàçðóóäàä íèéë¿¿ëíý.

6. Бàéíãûí áîëîí óëèðëûí àæèëëàãààòàé 20-îîñ äîîøã¿é àæëûí áàéð øèíýýð áèé áîëãîíî.

Төслийн техник, технологи

Дýëõèéí ìàõíû ¿õðèéí àæ àõóéí òóðøëàãààñ õàðàõàä ¿ðæèë øèìòýé, óðãàö ñàéòàé áàéãàëèéí áýë÷ýýð íü ìàõíû ¿õðèéã ¿ð àøèãòàé ºñãºí ¿ðæ¿¿ëýõ òýæýýëèéí ¿íäñýí íºõöºë áîëäîã áàéíà. Үðæëèéí áîëîí áîðäîîíû ¿õðèéã Êàíàä óëñûí ñèñòåìýýð õýñýã÷ëýí òàë áèò¿¿ áàéðàíä äîðîîñîî äóëààí ÿëãàðóóëæ ÷àäàõóéö 40 ñì-ýýñ äîîøã¿é ñ¿ðëýí ã¿í äýâñãýð äýýð ìàëëàíà. Яëãàäñûã ã¿í äýâñãýðèéí õàìò öýâýðëýæ, òóñãàéëàí áýëòãýñýí òàëáàéä íóðóóëäàí õóðààæ áèîòåðìèéí àðãààð áîëîâñðóóëíà.

Тýæýýëèéí öåõýä õóó÷èí ìàíàé óëñàä àæèëëàæ áàéñàí áóòëàã÷, æèæèãëýã÷, õîëèã÷ ìàøèíóóäûã õÿìä ¿íýýð àâ÷, ñýëáýæ ñàéæðóóëàí àøèãëàõ áîëîìæòîé.

Сåëåêöèéí àæèëä Êàíàäûí “Гåðåôîðä” ìàíàéä ¿ðæ¿¿ëæ áàéãàà Êàçàõûí öàãààí òîëãîéò ¿¿ëäýð ò¿¿íèé ýðëèéç¿¿äèéã àøèãëàæ çîõèîìîë õýýëò¿¿ëýã, õºâðºë øèëæ¿¿ëýí ñóóëãàõ áèîòåõíîëîãèéí àðãûã äàãíàæ õýðýãëýíý. Сåëåêöèä ¿ðæëèéí á¿ðòãýë, ìýäýýëëèéí ñèñòåì íýâòð¿¿ëæ, ººðòºº áè÷èë ãåíèéí áàíêòàé áîëæ ººðººñºº ¿ðæëèéí øèëìýë áóõ, ãóíæ áîéæóóëæ ýõ ñ¿ðãýý ñýëáýíý.

Хýðýãöýýíèé ýðëèéçæ¿¿ëãèéí àðãààð ìàëûí óäàìøèëä ãåòåðîçèñûí íºëººëëèéã íýìýãä¿¿ëæ íýã ìàëààñ àâàõ ìàõíû õýìæýýã äýýøë¿¿ëæ òýæýýëèéí òºëèéã ñàéæðóóëíà. Мàë àæ àõóéí õ¿ðýýëýíãèéí ýðäìèéí çºâëºë, Х¿íñ, õºäºº àæ àõóéí ÿàìíààñ 2004 îíä áàòëàí ãàðãàñàí “Мàõíû ¿õðèéí òåõíîëîã”-èéã ìºðäëºãº áîëãîí àæèëëàíà.

Үүнд: Ìàõíû ¿õðèéí òåõíîëîãèéí ÷èãëýë

Ìàõíû ¿õðèéí àæ àõóéí òåõíîëãîè íü ÷àíàð àìò ñàéòàé ¿õðèéí ìàõ ¿éëäâýðëýõ, æèí èõòýé øèð áóñàä äàéâàð á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýæ ãàðãàõ çàéëøã¿é íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ ¸ñòîé. Ìàõíû ¿õðèéí öîãöîëáîð òåõíîëîãèéí ¿éë àæèëëàãààíä àøèã øèìèéí óäàìøëûí íººö áîëîìæ ñàéòàé ¿¿ëäð¿¿äèéã ñîíãîí ¿ðæ¿¿ëýõ, áàò áýõ òýæýýëèéí


- 5 -

áààç áèé áîëãîõ, ñ¿ðãèéí á¿òöèéã çºâ çîõèîí áàéãóóëàõ, òýæýýë ìàëëàãàà ¿ðæ¿¿ëëýãèéí õàìãèéí ¿ð ä¿íòýé àðãà õýðýãëýõ, òºë áîéæóóëàõ, ºñâºð ¿õðèéã ýð÷èìòýé ºñãºõ, áîðäîõ õºäºëìºð çîõèîí áàéãóóëàëò, ìåíåæìåíò, óäèðäëàãà , ìàë ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýý, ¿éëäâýðëýëèéí ìåõàíèêæóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, äàäëàãà òóðøëàãàòàé àæèëëàõ õ¿÷íýýð õàíãàõ ÷èãëýë¿¿ä áàãòäàã. ¯õðèéí ìàõ ¿éëäâýðëýõ òåõíîëîãèéã ìàëûí áèîëîãèéí îíöëîã ÷àíàð, á¿ñ íóòãèéí ýêîëîãè îð÷íû íºëºº, ýäèéí çàñãèéí õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä òºäèéã¿é òóõàéí ñàëáàðûí ººðèéíõ íü á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòûí îíöëîã øèíæ¿¿ä íºõöºëä¿¿ëæ áàéäàã. Îäîîãèéí ¿õðèéí ìàõ ¿éëäâýðëýëèéí ñèñòåìèéã ò¿¿íèé òåõíîëîãèéí õàðèëöààíû òàëààñ á¿õýëä íü 5 âàðèàíò áîëãîæ õóâààäàã. ¯¿íä:

1. ¯éëäâýðëýëèéí á¿ðýí ìº÷ëºãèéã õàìàðñàí òåõíîëîãèéí ïðîöåññ áóþó òóãàë, ºñâºð ¿õðèéã ýð÷èìòýé ºñãºí áîéæóóëàõ, áîðäîõ ¿å øàòûã äàìæèæ ìàõ ¿éëäâýðëýæ çàõ çýýëä áîðëóóëíà. Ýíý òåõíîëîãèîð ºñâºð ¿õðèéí ¿¿ëäýðëýã áàéäàë, ºñºëò õºãæèëòèéí ò¿âøèíãýýñ õàìààð÷ 14-18 ñàðòàéä íü 350-420 êã æèíä õ¿ðãýæ ìàõàíä áîðëóóëäàã. Òåõíîëîãèéí îíöëîã ÷àíàð íü ¿õðèéã õºäºëãººí áàãàòàé, áè÷èë óóð àìüñãàëûí òîõèðóóëãàòàé áèò¿¿ áàéðàíä àð÷èëæ ìàëëàõ ÿâäàë þì.

2. Ýíý òåõíîëîãè íü ìàõíû ¿õðèéã 16-18 ñàðòàé áîëòîë ºñãºí áîéæóóëàõ, áîðäîõ ¿éëäâýðëýëèéí íýãäìýë ïðîöåññîîð òîäîðõîéëîãääîã: Õàðèí ýäèéí çàñàã, àæ àõóéí çîõèîí áàéãóóëàëò òîõèðîìæòîé áîë áîðäîëòûã 20 ñàðòàé áîëòîë ¿ðãýëæë¿¿ëæ ýöñèéí æèíã íýìýãä¿¿ëæ áîëäîã.

3. Ýíý òåõíîëîãè íü ºñºëòèéí ýð÷èì ñàéòàé ìºðòëºº ºñºëòèéíõ íü ïðîöåññ íèëýýä óäààí ¿ðãýëæèëäýã ººõëºëò áàãàòàé ¿¿ëäð¿¿äýä èë¿¿ çîõèìæòîé áàéäàã. Óã òåõíîëîãèîð ìàõíû ¿õðèéí òóãàëûã 5-6 ñàðòàé áîëòîë ýõëýýð áîéæóóëæ äàðàà íü áîðäîîíû ºìíºõ áîéæóóëàëòàíä 260-280 êã æèíòýé áîëòîë íü ºñãºæ óëìààð áîðäîëòîíä øèëæ¿¿ëäýã. Õàðèí áîðäîõûí ºìíº áýë÷ýýðèéí íººö ñàéòàé íóòàãò îòðûí ìàëëàãààã ýð÷èìòýé àøèãëàæ áîëíî. Ò¿¿í÷ëýí áîðäîõûí ºìíº òýæýýëä íü ãîë òºëºâ äàðø, ºâñºí äàðø, á¿ä¿¿í áîëîí íîãîîí òýæýýë àøèãëàíà. Äàðàà íü áóñàä òýæýýëèéí õàìò õ¿íñíèé ¿éëäâýðèéí õàÿãäàë àøèãëàæ ýð÷èìòýé áîðäîíî.

4. Ýíý òåõíîëîãèîð áèò¿¿ áàéðàíä ººðòºº áàéãàà òýæýýëèéí íººöèéã àøèãëàæ õ¿íñíèé ¿éëäâýðèéí õàÿãäàë îðîëöóóëàí áîðäîíî. Èéì òåõíîëîãèîð 280-320 êã æèíòýé ºñâºð ¿õýð áîëîí íàñ ã¿éöñýí çààç ¿õýð áîðääîã.

5. Ýíý òåõíîëîãèéã ìàë áîðäîõ óëèðëûí áîëîí áàéíãûí àæèëëàãààòàé òºðºë á¿ðèéí õýâøëèéí ìàë áîðäîõ òîì æèæèã òàëáàéä àøèãëàíà. Òýæýýëèéí æîðîíä íü äàðø, ºâñºã á¿ä¿¿í òýæýýë, õ¿÷èò òýæýýë àøèãëàæ, çóíû óëèðàëä èõ õýìæýýíèé íîãîîí òýæýýë îðîëöóóëíà. ªâºë íàìðûí óëèðàëä ø¿ëò, àìèàêààð áîëîâñðóóëñàí ñ¿ðëèéã 40-60% õ¿ðòýë àãóóëñàí õîðãîëæèëñîí òýæýýë àøèãëàíà.

6. Ýíý òåõíîëîãè íü ¿éëäâýðëýëèéí á¿ðýí ìº÷ëºãèéã õàìàðäàã. Íýã çàãâàðûí áèò¿¿ áàéðàíä òóãàë, ºñâºð ¿õðèéã ºñãºí áîéæóóëæ óëìààð áîðäîîíû ºìíºõ áîëîí áîðäîîíû ¿åèéí ìàëëàãààíä øèëæ¿¿ëíý. Áîðäîîíû ºìíºõ áîëîí áîðäîîíû ìàëëàãààíä áèò¿¿ áàéð, ìàë áîðäîõ òàëáàé àøèãëàæ áîëíî. Áàéð íü õýñýã÷èëñýí òàñàëãàà, ã¿í äýâñãýðòýé áàéæ áîëäîã.


- 6 -

Îð÷èí ¿åä ¿õðèéí ìàõûã ¿éëäâýðëýëèéí áîëîí òºðºëæñºí ôåðìåðèéí àæ àõóéí àðãààð áýëòãýõýä öººí íàéðëàãàò æîð òåõíîëîãèéã ºðãºí õýðýãëýæ áàéãàà áºãººä ò¿¿íèéã 4 õýâøèëä õóâààæ áàéíà. ¯¿íä :

äàðø – õ¿÷èò òýæýýëèéí áóþó äàí õ¿÷èò òýæýýë ãîëëîñîí õîëèìîã. Èéì òýæýýëèéí 35-40%-ã õ¿÷èò òýæýýë ýçëýíý.

ªâñºã – õ¿÷èò òýæýýëèéí õîëèìîã. ¯¿íä 30-50% èéã õ¿÷èò òýæýýë ýçýëíý.

Õ¿íñíèé ¿éëäâýðèéí õàÿãäàë ãîëëîæ á¿ä¿¿í òýæýýë, äàðø ºâñºã, õ¿÷èò òýæýýë îðîëöóóëñàí æîð

Á¿ðýí íàéðëàãàò õîëèìîã áóþó íóíòàã, õîðãîëæèëñîí õýëáýðèéí òýæýýë. Æîðûí ¿íäñýí á¿òýö íü ýíý àíãèëàëûí 1, 2-ð âàðèàíòóóäûíõòàé îéðîëöîî áàéíà. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ¿õðèéã ìàõ ¿éëäâýðëýëèéí ÷èãëýëýýð àøèãëàõ ïðîöåññîä òåõíîëîãè, çîõèîí áàéãóóëàëòûí èõýýõýí ººð÷ëºëò ãàð÷ áàéíà. Íýãýí ¿å ìàõíû çîðèóëàëòààð çºâõºí íàñ ã¿éöñýí ¿õðèéã èë¿¿òýé àøèãëàæ áàéñàí áîë ºäãºº 1,5 - 2 íàñòàé ºñâºð ¿õðèéã ýð÷èìòýé ºñãºí áîéæóóëæ ìàõàíä áîðëóóëàõ áîëæýý.

Ìàë àæ àõóé ýð÷èìæñýí áóñàä ñàëáàðóóäûã áîäâîë ìàõíû ¿õðèéí àæ àõóéã ýðõëýõ òåõíîëîãè, çîõèîí áàéãóóëàëòûí íºõöºë õàðüöàíãóé ýíãèéí áàéäàã. Ò¿¿íèéã ýðõëýõ òåõíîëîãè íü óãààñàà íàðèéí ìàøèí ìåõàíèçì, òîíîã òºõººðºìæ, ìýðãýøñýí èíæåíåð òåõíèêèéí ¿éë÷èëãýýã øààðäàõã¿éãýýð çîõèîí áàéãóóëàãäàæ áîëäîã. Èéìýýñ ìàõíû ¿õðèéí ñàëáàð íü õ¿í àì ñèéðýã ñóóðüøñàí á¿ñ, ãàçàð íóòãèéã ñàéí àøèãëàõ, õºäºëìºð, òåõíèêèéí íººö áàãàòàé ãàçàð ýðõëýõ áîëîìæòîé áàéäàã.

Ìàõíû ¿õðèéã ºñãºí áîéæóóëàõ, áîðäîõ ¿éë àæèëëàãààã ýð÷èìæèëòèéíõ íü ò¿âøèíãýýð òåõíîëãèéí äàðààõ ñèñòåìä õóâààæ áîëäîã.

Ýð÷èìòýé ñèñòåì – Ìàõíû ÷èãëýëèéí òºðºëæñºí ¿¿ëäðèéí õºíãºëººã¿é ºñâºð ¿õðèéã 11-12 ñàðòàé áîëòîë ýð÷èìòýé ºñãºæ áîéæóóëíà. Ýíý ¿åèéí õîíîãò íýìýãäýõ æèíãèéí õýìæýý 1000 ãð- ààñ äîîøã¿é, íÿäëàãûí ºìíºõ æèí 290-310 êã îð÷èì áàéíà.

Õàãàñ ýð÷èìæñýí ñèñòåì–Ýíý àðãààð áîéæóóëñàí ¿õðèéã 30 - 32 ñàðòàéä íü 400-450 êã æèíä õ¿ðãýæ íÿäàëäàã.

Ýêñòåíñèâ (ýð÷èìòýé áóñ) àðãà.- Ýíý àðãààð ìàõíû ¿õðèéã 3 íàñ õ¿ðãýæ 450-500 êã æèíòýé áîëãîí ìàõàíä áîðëóóëäàã.

Ìàõíû ¿õðèéí àæ àõóéí õóâüä 4-ð ñàð áîë áàéðàí ìàëëàãààíààñ áýë÷ýýðèéí ìàëëàãààíä, 11-ð ñàð áýë÷ýýðèéí ìàëëàãààíààñ ºâëèéí ñóóðèí ìàëëàãààíä øèëæèõ ÷óõàë ¿å øàò áàéäàã. Ýíý ¿åä ¿õðèéí áîäèñûí ñîëèëöîî, òàðãà õ¿÷èíä ººð÷ëºëò ãàð÷ áîëîõ ó÷ðààñ èë¿¿ àíõààðâàë çîõèíî.

Ìàõíû ¿õðèéí ñåëåêöèéí ¿íäñýí øèíæ¿¿ä

Á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàð ñòàíäàðò íü çàõ çýýëèéí ýðýëò øààðäëàãà, õýðýãëýã÷äèéí

õ¿ñýë òàøààëä íèéöýæ áàéõ ¸ñòîé.Òóõàéëáàë ºíºº ¿åä óóðàã èõòýé, ººõ áàãàòàé çººëºí ø¿¿ñëýã, äóíä çýðãèéí èë÷ëýã ÷àíàðòàé ìàõ øààðäàãäàõ áîëæýý. Ìàëûí ñåëåêö ¿ðæëèéí àæëûã ÷ ýíý ÷èãëýëä õàíäóóëàõ øààðäëàãàòàé áîëäîã.

Ñ¿¿ëèéí ¿åä ìàõíû ¿õðèéí ñåëåêöèîíåðóóä ºñºëò ñàéòàé æèí èõòýé, áèå öîãöîñ íü ìàõíû õýâ øèíæýýð èë¿¿ õºãæñºí ÷àíàð ñàéòàé ìàõòàé ìàë áèé áîëãîõ ÷èãëýëýýð ¿ðæëèéí àæèë ÿâóóëæ áàéíà.

Äàðààõ øèíæ òýìäýã¿¿ä íü ìàõíû ¿õðèéí ñåëåêöèéí ¿íäñýí øèíæ òýìäã¿¿äýä òîîöîãääîã. ¯¿íä:


- 7 -

ªñºëòèéí ýð÷èì áóþó õîíîãèéí íýìýãäýë æèí (ã)

íÿäëàõ ¿åèéí àìüäûí æèí (êã)

íÿäëàãûí æèí (ãóëóóçíû æèí + äîòîð ººõ) êã

òóãàëûí ýõýýñ ÿëãàõ ¿åèéí æèí (êã)

ºñâºð ¿õðèéí 12,18 ñàðòàéí æèí (êã)

íýãæ æèíãèéí íýìýãäýëä çàðöóóëñàí òýæýýë (òýæ/ íýãæ)

ìàõíû ÷àíàð

¿íýýíèé òóãàëëàõ ÷àäâàð ( õ¿íäðýëã¿é áàéõ)

áóõíû ¿ðèéí ÷àíàð

ºñâºð ¿õðèéí ìàõàí àøèã øèì

Àìüäûí æèí: Ýíý íü áèåèéí ºñºëò õºãæèëò, ìàõàí àøèã øèìèéí ¿íäñýí ¿ç¿¿ëýëòèéí íýã áàéäàã. Óäàìøëààð áàòàæñàí áèå òîìòîé ¿¿ëäð¿¿äèéí ºñºëòèéí ýð÷èì ºíäºð, òýæýýëèéí òºëö ñàéí áàéíà. ªñâºð ¿õðèéã 15-18 ñàðòàéä íü àìüäûí æèíãýýð íü áîäèòîé ¿íýëýõ áîëîìæ áèé. Òóãàëûã ýõýýñ ÿëãàñíû äàðààõ àìüäûí æèí íü ãóëóóçíû æèí (0.5-0.8), íÿäëàãûí ãàðö (0,4-0,6), òýæýýëèéí òºëö (0,51-0,69) çýðýã ¿ç¿¿ëýëò¿¿äòýé ýåðýã ø¿òýëöýýòýé áàéíà..

Òóãàëûí ýõýýñ òºðºõ ¿åèéí æèí íü ¿¿ëäðèéí îíöëîãèéã èëýðõèéëäýã. Ò¿¿í÷ëýí òóãàëûí òºðºõ ¿åèéí æèíä ýõèéíõ íü íàñ, ¿íýýíèé õýýëòýé áàéõ ¿åèéí òýæýýëëýã ìàëëàãààíû íºõöºë, áóõûí àìüäûí æèí, õýýë òýýëòèéí õóãàöàà, òóãàëëàæ áàéãàà óëèðàë öàã õóãàöàà íºëººëíº.

Òºëèéí ºñºëòèéí ýð÷èì: Ýíý íü õîíîãò íýìýãäýõ æèíãèéí õýìæýýãýýð

òîäîðõîéëîãäîæ áàéäàã. Òóãàëûí ýõýýñ òºðºõ ¿åèéí æèí òºëºâëºñºí áóþó ¿íýëæ äóóñàõ õ¿ðòëýõ õóãàöààíä õèð çýðýã íýìýãäñýíýýð èëýðõèéëýãäýíý.

Òóãàëûí òºðºõ ¿åèéí æèí: Õ¿íä æèíòýé ¿¿ëäð¿¿äèéí òóãàë ýõýýñ òºðºõ

¿åäýý 40-44 êã, äóíä çýðãèéí æèíòýé ¿¿ëäðèéíõ 30-35 êã, æèæèã ¿¿ëäðèéíõ 25-30 êã îð÷èì áàéíà.

Ð1100 Ê = P2 ãýñýí òîìú¸îãîîð æèíãèéí êîôôèöèåíòûã òîäîðõîéëäîã. ¯¿íä: Ê - æèíãèéí êîôôèöèåíò (%) Ð1- òóãàëûí òºðºõ ¿åèéí æèí Ð2- ýõèéí æèí Òóãàëûí æèí ºíäºð áàéõ òóòàì æèíãèéí êîôôèöèåíò ºíäºð áàéäàã. Òóãàëûí

òºðºõèéí æèíã ýõýýñ ãàðñíààñ õîéø 6 öàãèéí äàðàà òîäîðõîéëíî ¯íýýíèé ñ¿¿ëýã øèíæ áóþó òóãàëûã ýõýýñ ÿëãàõ ¿åèéí æèí: Ìàõíû ÷ìãëýëèéí

¿õðèéí òóãàëûã ýõëýýð áîéæóóëæ, 7-8 ñàðòàéä íü ýõýýñ ÿëãàõ áºãººä ýíý ¿åä õ¿íä æèíòýé ºñºëòèéí ýð÷èì ºíäºðòýé ¿¿ëäðèéí òóãàë 240-280 êã äóíä çýðãèéí ¿¿ëäðèéíõ 180-220 êã, íóòãèéí ¿¿ëäðèéíõ 135-145 êã æèíòýé áàéíà. Õàðèí ¿íýýíè éñ¿¿ëýã øèíæèéã òóãàëûã ýõëýýð áîéæóóëàõ ¿åä íýìýãäñýí æèíãýýð áóþó C=M-M1 ãýñýí òîìú¸îãîîð òîîöîîëæ ãàðãàíà. ¯¿íä:

Ñ - ýõèéí ñ¿¿ëýã øèíæ êã Ì - òóãàëûí ýõýýñ ÿëãàõ ¿åèéí æèí Ì1 - òóãàëûí òºðºõ ¿åèéí æèí Íÿäëàõûí ºìíºõ æèí: Ýíý íü ìàõíû ÷èãëýëýýð áîðëóóëæ áàéãàà ¿õðèéí

÷óõàë ¿ç¿¿ëýëò áºãººä óã ¿ç¿¿ëýëòèéã òîäîðõîéëîõäîî íÿäëàõ ìàëûã 24 öàã ºëºí áàéëãàñíû äàðàà ï¿¿ëæ, 1,5-3,0 %-èéí õîðîãäîë õàñàæ ãàðãàíà.

Ìàõàí àøèã øèì: Ýíý ¿ç¿¿ëýëò íü ¿õðèéí àìüäûí æèí, ãóëóóçíû æèí,


- 8 -

íÿäëàãûí ãàðö, ãóëóóç ìàõíû ÷àíàðààð òîäîðõîéëîãääîã. Íÿäàëñàí ìàëûí ãóëóóç ìàõ äîòîð ººõíèé íèéëáýð æèíãýýð íÿäëàãûí æèíã (êã) òîäîðõîéëíî.

Õàðèí ÿñòàé ãóëóóç ìàõûã ï¿¿ëæ ãóëóóçíû æèíã ãàðãàíà. Íÿäëàãûí ãàðö áîë ìàõíû ¿õðèéí õàìãèéí ÷óõàë ¿ç¿¿ëýëò áºãººä íÿäëàãûí æèíã íÿäëàãûí ºìíºõ àìüäûí æèíä õàðüöóóëæ õóâèàð èëýðõèéëæ ãàðãàíà.

Íÿä /æèí õ1000 Íÿä / ã = íÿä ºì íºõ/æèí

Ìàõíû õèìèéí øèíæ ÷àíàð: Øóëñàí ìàõûã ìàøèíäàæ æèæèãëýýä õîëüæ 5 õýñýã ãàçðààñ äýýæ àâ÷ ººõ òîñ, óóðàã, ÷èéã ýðäýñ áîäèñûã òóñ á¿ð÷ëýí õèìèéí àðãààð òîäîðõîéëäîã. Õèìèéí øèíæèëãýýíèé ä¿íä ¿íäýñëýæ 1 êã ìàõíû èë÷èò ÷àíàðûã äàðààõ òîìú¸îãîîð òîäîðõîéëíî.

Ê =Ñ – (Æ+Ç) 4,1 + æ 9, 3 ¯¿íä: Ê- èë÷ëýã ÷àíàð Ñ- õóóðàé áîäèñûí õýìæýý Æ - ººõ òîñíû õýìæýý

Ç- ýðäýñ áîäèñûí ¿íñ õýìæýý

Òýæýýëèéí òºëö: ¯ðæëèéí ºñâºð áóõûã øàëãàðóóëàõäàà ò¿¿íä 8-15 ñàðòàéí õîîðîíä ºãñºí íèéò òýæýýë, òóõàéí õóãàöààíä íýìýãä¿¿ëñýí æèíãèéí õàðüöààãààð ãàðãàäàã. ¯¿ëäð¿¿äèéí ºñºëòèéí ýð÷èì, òýæýýë àøèãëàõ ÷àäâàð, óäàìøëûí ÷àíàðààñ õàìààð÷ 1 êã àìüäûí æèíãèéí íýìýãäýëä 5-9 òýæ/íýãæ çàðöóóëäàã. Òýæýýëèéí òºëöèéã äàðààõ òîìú¸îãîîð òîäîðõîéëäîã.

ÒÍ Тò = ------------- ÆÍ

¯¿íä: Òò-òýæýýëèéí òºëö Òí - òýæýýëèéí íýãæ

Æí - æèíãèéí íýìýãäýë

Íºõºí ¿ðæèõ ÷àäâàð: Ýíý íü íºõºí ¿ðæèõ¿éí ïðîöåññ õýâèéí áàéäëààð ÿâàãäàæ ¿ð óäìàà ¿ëäýýõ ÷àäâàð þì.

¯íýýíèé íºõºí ¿ðæèõ ÷àäâàðûã ¿ð òºëºº òîãòìîë ºãºõ áàéäàë, õýýë àâàõ ÷àäâàð, õýýë òýýõ õóãàöàà , 2 òóãàëàëòûí õîîðîíäîõ áîëîí òºëëºñºíººñ õîéø õýýë òîãòîõ õóãàöàà, ¿ðñýã ÷àíàð çýðýã öîãö ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýð èëýðõèéëäýã.

¯õðèéí ¿ðæèë òºëºðõºã ÷àíàðûí äýýä ¿ç¿¿ëýëò íü õýýë òõýõ íàñíû ¿íýý á¿ðýýñ æèë òóòàì òóãàë áîéæóóëàõàä îðøèíî. ¯¿íèé òóëä òóãàëëàñíààñ õîéø 90 õîíîãèéí äîòîð äàðààãèéí õýýë àâñàí áàéõ ¸ñòîé. Òóãàëëàñíààñ õîéø äàðààãèéí ¿ð òîãòîõ õ¿ðòýëõ

õóãàöààã áýëãèéí ¿éë àæèëëàãàà ñýðãýõ ¿å ãýíý. Ýíý áýëãèéí ¿éë àæèëëàãàà

ñýðãýëòèéí ¿ðãýëæëýõ õàìãèéí òîõèðîìæòîé õóãàöàà íü 80-85 õîíîã îð÷èì áàéâàë íºõºí ¿ðæèõ ÷àäâàð ñàéí áàéãàà õýðýã.

Òóãàëëàëòûí õîîðîíäîõ çàé: Ýíý íü õî¸ð òóãàëëàëòûí õîîðîíäîõ õóãàöààã èëýðõèéëýõ áºãººä ¿íýýíèé íºõºí ¿ðæèõ ÷àäâàðûã òîäîðõîéëîõ ãîë ¿ç¿¿ëýëò þì. Ýíý ¿ç¿¿ëýëòèéã äàðààõ òîìú¸îãîîð òîäîðõîéëíî.

Ò Ç = Ð+ Õò ¯¿íä: ÒÇ - òóãàëëàëò õîîðîíäîõ çàé Ð-áýëãèéí ¿éë àæèëëàãààíû ñýðãýõ õóãàöàà Õò - õýýë òýýõ õóãàöàà /278-285 õîíîã/ Õî¸ð òóãàëëàëòûí õîîðîíäîõ õóãàöààã 365-390 õîíîã áàéâàë õàìãèéí


- 9 -

òîõèðîìæòîé ãýæ ¿çäýã.Ò¿¿í÷ëýí áýëãèéí ¿éë àæèëëàãàà ñýðãýõ õóãàöàà / Ð/ - ã òóõàéí æèëä 100 ýõýýñ áîéæóóëàõ òóãàëûí òîîã òîäîðõîéëîõîä àøèãëàäàã. Ýíý çîðèëãîîð äàðààõ òîìú¸îã àøèãëàíà.

365 õ 100

Òò = Ð + Õò ¯¿íä: Òò – æèëä 100 ýõýýñ áîéæóóëàõ òóãàë

Ð- áýëãèéí ¿éë àæèëëàãàà ñýðãýõ õóãàöàà Õò-õýýë òýýõ õóãàöàà /278-285 õîíîã /

Òºëºðõºã ÷àíàðûí êîýôôöèåíò: Ýíý íü ¿íýýíèé íºõºí ¿ðæèõ ÷àäâàðûã èëýðõèéëýõ ¿ç¿¿ëýëò áºãººä ¿¿íèéã äàðààõ òîìú¸îãîîð òîäîðõîéëëíî.

365 Òq = Òõ ¯¿íä: T q – òºëºðõºã ÷àíàðûí êîýôôöèåíò Òõ- òóãàëëàëòóóäûí õîîðîíäîõ äóíäàæ õóãàöàà Òºëºðõºã ÷àíàðûí êîýôôèöèåíò (Òq)- èéí õàìãèéí òîõèðîìæòîé õýìæýý íü 1- 0,95

áàéäàã.

¯íýýíèé òóãàëàõ ÷àäâàð: Ýíý ¿ç¿¿ëýëòèéã 5 áàëëààð ¿íýëäýã. Òóãàëàõ ÷àäâàðûã òîäîðõîéëîõäîî õ¿íäðýëòýé òºðºëòèéí òîõèîëäëûãàøèãëàäàã. Òóõàéëáàë òºðºëòèéí õ¿íäðýëòýé òîõèîëäëûí õýìæýý 10% õ¿ðòýë áîë 5 áàëë, 10-20% áîë 4 áàëë, 20-30% áîë 3 áàëë, 30-40% áîë 2 áàëë áàéäàã

Áóõûí íºõºí ¿ðæèõ ÷àäâàð: Ýíý ¿ç¿¿ëýëòèéã áóõûí ¿ð äóñëûí õýìæýý, ¿ðèéí òîî, õºäºëãººí, ºòãºí, øèíãýíèé áàéäàë, ¿ð òîãòîîõ ÷àäâàð, çýðãýýð òîäîðõîéëíî.¯ðæëèéí ºñâºð áóõûã 12-15 ñàðòàéä íü ººðèéíõ íü àøèã øèìèéí ò¿âøèíãýýð ¿íýëíý.

Áèå öîãöñûí õýâ øèíæ: Ãàëáèð áèå öîãöîñûí ãàäààä òºðõ, øèíæ òýìäýã áîë ìàõíû ¿õðèéí ñåëåêöèéí ÷óõàë ýëåìåíò þì. ¯õðèéí ãàëáèð áèå öîãöîñûí õýâ øèíæ íü ò¿¿íèé ìàõëàã ÷àíàð, àìüäûí æèí, ìàõàí àøèã øèìòýé ýåðýã õîëáîîòîé áàéäàã. Ìàõíû ¿õðèéí õýýëòýã÷ õýýëò¿¿ëýã÷èéí ãàäààä òºðõ, áèå öîãöîñûí õýâ øèíæèéã 100 áàëëààð, õàðèí òºëèéã 5 áàëëûí ñèñòåìýýð ¿íýëäýã.

¯ðñýã ÷àíàð: ¯íýýíèé ¿ðñýã ÷àíàðûã ò¿¿íýýñ áîéæóóëæ áàéãàà òóãàëûí ºñºëò áîéæèëò, àøèã øèìèéí ò¿âøèíä ¿íäýñëýõýýñ ãàäíà çàí àðàíøèí, ¿ð òºëäºº õàíäàæ áàéãàà òºðõ áàéäëààð òîäîðõîéëíî.

Äýýð äóðüäñàí ñåëåêöèéí ¿íäñýí øèíæ òýìäã¿¿ä íü ¿õðèéí òýæýýëëýã

ìàëëàãààíààñ èõ øàëòãààëàõ áîëîâ÷ ãîë òºëºâ óäàìøëààð òîäîðõîéëîãäîæ ñ¿ðãèéí äîòîðõè òîäîðõîé óäìóóäûã äàãàí õóâüñàí ººð÷ëºãäºæ, òîãòâîðæèí áýõæèæ áàéäàã. Óäàìøèõ ÷àíàð ñàéòàé øèíæ òýìäã¿¿äèéã çîõèñòîé õàðüöààãààð ¿å çàëãàìæëóóëàí óäàìøóóëñíààð ò¿¿íèé àøèã øèìèéã äýýøë¿¿ëíý.

Ìàõíû ¿õðèéí ¿å çàëãàìæëàõ, ñîëèãäîõ õóãàöàà óäààí ó÷ðààñ îëîí òºðëèéí

øèíæ ÷àíàðààð ñîíãîí ¿ðæ¿¿ëæ ¿ð ä¿íã óäààøðóóëàõààñ çàéëñõèéæ çºâõºí óäàìøèõ ÷àäâàð ñàéòàé, ýäèéí çàñãèéí à÷ õîëáîãäîëòîé öººí òîîíû øèíæ òýìäãèéã ñåëåêöýä


- 10 -

àøèãëàíà.

¯õðèéí ãàðâàë, àøèã øèìèéí á¿ðòãýë ò¿¿íèéã ñåëåêöýä àøèãëàõ íü

Ìàõíû ¿õðèéí ¿ðæëèéí àæëûí ïðîãðàììûí ãîë çîðèëîãî íü ¿õðèéã ìàõíû ÷èãëýëýýð ººð äîòîð íü ñîíãîí öýâðýýð áóþó ýðëèéçæ¿¿ëýí ¿ðæ¿¿ëæ ¿õðèéí ò¿ðãýí ºñºõ ÷àäâàð, ìàõëàã ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõ áîëîëöîîã ä¿¿ðýí àøèãëàæ ò¿¿íèé óäàì óãñàà, àøèã øèì, ¿ð òºëèéí ÷àíàðûã á¿ðòãýí øàëãàðóóëàõ ¿íäñýí äýýð øààðäëàãà õàíãàõã¿éã íü çààçàëæ ¿ðæëèéí ñ¿ðãýýñ ãàðãàæ, àøèã øèì ñàéòàéã ñîíãîí ¿ðæ¿¿ëýõ ÿâäàë þì.

Àëü ÷ ÷èãëýëèéí àæ àõóé ººðòºº ¿ðæ¿¿ëæ áàéãàà ¿ðæëèéí ñ¿ðãèéí àøèã øèìèéí äýýøëýëò, ÷àíàðûí ò¿âøèíã æèë á¿ð òîäîðõîéëæ á¿ðòãýë õºòëºíº. Òóõàéëáàë ýõ ñ¿ðãèéí õàâàð, íàìðûí àìüäûí æèí, áèåèéí ¿íäñýí õýìæýý, ãàëáèðûí ¿íýëãýý, ñ¿¿ëýã øèíæ, ìàõíû ãàðö, òºëèéí ºñºëò õºãæèëò, õýýëò¿¿ëýã, òºëëºëò, òºë áîéæèëòûã ñóäàëæ ¿íýëýëò ä¿ãíýëò ºã÷ ñåëåêö ¿ðæëèéí àæèëä àøèãëàíà. ¯ðæëèéí ºñâºð ¿õðèéí ãàðâàëûã ¿íýí çºâ òîäîðõîéëæ, ãàðâàëèéí á¿ðòãýë õºòºëñíººð óëàìøëûí äàâóó ÷àíàðòàé ìàëûã ¿ðæèëä ¿ëäýýõ, öààøèä óäàì äàãóóëàí ¿ðæ¿¿ëýõ çàìààð ñ¿ðãèéí ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõýä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Ãàðâàë íü ¿íýí çºâ òîäîðõîéëîãäîæ ÷àäààã¿é, ìàðãààíòàé ¿íýìøèë ìóóòàé áîë ýõ, ýöýã, òºëèéí öóñíû á¿ëãèéã òîäîðõîéëîõ çàìààð áàòàòãàíà. ¯ðæëèéí õýýëòýã÷, õýýò¿¿ëýã÷èéã ¿ðæëèéí ãýð÷èëãýýòýé áîëãîõ ¿ðæëèéí áóñàä á¿ðòãýëèéã õºòëºõèéí òóëä ìàëä óðüä÷èëàí õóâèéí èì, äóãààð òàâèíà. Ìàëûã õóâèéí äóãààðòàé áîëãîõ õýä õýäýí àðãà áîëîâñðîãäæýý. ¯¿íä:

øèâ¿¿ð íîìåð

èìíýæ äóãààðëàõ

ýýìýãëýæ äóãààðëàõ

õ¿éòýí àðãààð áóþó øèíãýí àçîò àøèãëàõ Øèâ¿¿ð íîìåð òàâèõäàà òóñãàé øèâ¿¿ð òîî, áàõèéã õýðýãëýæ ÷èõíèé äîòîð

òàëä äîîðîîñîî 2 äàõü õîâèëä ÷èõíèé óã òàë ðóó, ¿ñã¿é õýñýãò çîðèóëàëòûí õºº àøèãëàæ òàâèíà. Õàðèí èìíýæ äóãààðëàõäàà èìíýõ öîîëîõ 2 áàõèéã àøèãëàõ áºãººä ÷èõíèé òîäîðõîé õýñã¿¿äýä òàâüñàí èìí¿¿ä (óõàì áîëîí öîîëáîð) òîãòñîí òîäîðõîé òîîíóóäûã òºëººëäºã. ×èõýíä òàâüñàí øèâ¿¿ð äóãààðûã ýâýð äýýð äàâõàð áóóóëãàæ (òàìãàëæ) áàòàëãààæóóëàí á¿ðòãýëä îðóóëíà.

Ñ¿¿ëèéí ¿åä õàìãèéí ºðãºí õýðýãëýãäýæ áàéãàà äóãààðëàã÷ áîë óÿí ïëàñòìàññàí ýýìýã þì. Èéì äóãààðòàé áóþó øèíýýð äóãààðëàõ (çîðèóëëòûí õàðàíäààòàé) ýýìýãèéã òóñãàé áàõü àøèãëàæ ¿õðèéí ÷èõýíä ýýìýãëýæ áýõëýíý. Ìºí çàðèì îðíóóäàä –196î –ûí øèíãýí àçîò àøèãëàæ áèåèéí òîäîðõîé õýñýãò òàìãàí äóãààð òàâüæ õýðýãëýæ áàéíà. ¯õðèéí ¿ðæèë àøèã øèìèéí òîäîðõîé ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, ñåëåêöèéí ¿íäñýí øèíæ òýìäã¿¿äèéã çîõèõ àðãà ç¿éí äàãóó òîäîðõîéëæ ¿ðæëèéí á¿ðòãýë ãýð÷èëãýýíä îðóóëäàã. Ôåðìåðèéí àæ àõóéí íºõöºëä äàðààõ ¿íäñýí á¿ðòãýë¿¿äèéã õºòºëíº.

¯¿íä:

¿ðæëèéí áóõûí ãýð÷èëãýý

¿ðæëèéí ¿íýýíèé ãýð÷èëãýý

¿íýýíèé õýýëò¿¿ëýã, òºëëºëòèéí á¿ðòãýë

òóãàë, ºñâºð ¿õðèéí á¿ðòãýë

ºñºëò õºãæèëò, áèå öîãöîñûí íýãäñýí ¿íýëãýý

òýæýýë çàðöóóëàëòûí á¿ðòãýë

Ìàõíû ¿õðèéã ºñâºð íàñàíä íü çîõèñòîé ºñãºí áîéæóóëæ òýæýýëëýã, ìàëëàãààã ñàéæðóóëàõ ¿íäñýí äýýð ¿ðæëèéí ÷àíàð, àøèã øèìèéã çîíõèëîõ øèíæýýð á¿ðòãýí øàëãàðóóëàõ àæëûã çîõèîíî.

Øèëýí ñîíãîëò


- 11 -

Øèëýëòèéí ýöýñèéí ¿ð àøèã íü þóí ò¿ð¿¿íä ¿ðæëèéí ìàëûã çºâ ¿íýëýõýýñ èõ

õàìààðäàã. Øèëýëòèéí ãîë ¿ç¿¿ëýëò áóþó ¿õðèéí àæ àõóéí àøèãòàé ÷àíàð íü äàðààõ õýä õýäýí øèíæ òýìäãýýð òóõàéëáàë àìüäûí æèí, ãàëáèð áèå öîãöîñ, ìàõëàã øèíæ, ñ¿¿ëýã øèíæ, íºõºí ¿ðæèõ ÷àäâàð, òýæýýëèéí òºëö, ºâ÷èíä òýñâýðòýé øèíæ çýðãýýð òîäîðõîéëíî.

Øèëýí ñîíãîëòûã çîîòåõíèê ¿ðæëèéí á¿ðòãýëèéã ¿íýí çºâ õºòëºõ, ¿ðæëèéí á¿õ ìàëàà èì äóãààðòàé áîëãîõ, ¿ðæëèéí ìàëûí ãàðâàëûã çºâ òîãòîîõ, ºñºëò õºãæèëò, àøèã øèìèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã àðãà ç¿éí äàãóó òîõèðîìæòîé öàã õóãàöààíä íü òîäîðõîéëîõ çýðãýýñ ýõýëíý.Òóõàéëáàë ìàõíû ¿õðèéí ¿ðæëèéí ñ¿ðýãò ÿâóóëàõ øèëýëòèéí àæèë íü 1 áîëîí 3 äàõü óäààãàà òºëëºñºí ¿íýý, 3-5 íàñòàé áóõûí àìüäûí æèí áèåèéí õýìæýýã òîäîðõîéëîõ, òýäãýýðèéí òàðãà õ¿÷, ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäëûã òîãòîîõ, ¿ðæëèéí á¿õ íàñ õ¿éñèéí ìàë ÿëàíãóÿà 6-ààñ äýýø ñàðòàé ºñâºð ¿õðèéí ãàëáèð áèå öîãöîñûã ¿íýëýõ àæëààð õýðýãæèíý.

¯ðæëèéí ìàëûã ãàðàë ¿¿ñëýýð íü øèëæ ñîíãîñíîîð ò¿¿íèé óäàìøëûí ÷àíàðò áîäèòîé ¿íýëýëò ä¿ãíýëò ºã÷ ÷àäíà. Ãàðàë ¿¿ñëýýð ¿íýëýãäýæ áàéãàà òóõàéí ìàëûí îéð òºðëèéí õîëáîîòîé áîäüãàëóóä ¿ðæèë àøèã øèìèéí ñàéí ÷àíàðòàé áîë óã ìàëûí ¿ðæëèéí ÷àíàð ÷ ºíäºð áàéõ ìàãàäëàëòàé áàéäàã. Èéìýýñ ¿ðæèëä ñîíãîæ áàéãàà ºñâºð ìàëûã øèëìýë ýõ ýöãýýñ ººðººð õýëáýë ººðèéíõºº áîëîí òºëèéí ÷àíàðààð ãàðàìãàé áîëîõ íü òîãòîîãäñîí õýýëòýã÷, õýýëò¿¿ëýã÷èéí òºëººñ ñîíãîíî. ¯ðæëèéí ºñâºð ìàëûã ãàðâàëààð ¿íýëýõäýý õàìãèéí ò¿ð¿¿íä òýäãýýðèéí ýöýã, ýõ áîëîí öààøèëáàë 4 äýõ ¿å õ¿ðòëýõ äýýä ãàðâàëûí àøèã øèìèéí ò¿âøèíã õàðãàëçàíà.

Ìàõíû ÷èãëýëèéí ¿ðæëèéí ¿õðèéã ãàëáèð áèå öîãöîñîîð ¿íýëýõäýý ¿¿ëäðèéíõýý õýâ

øèíæèéã õàäãàëñàí áàéäàë, ÷èéðýã áèå öîãöîñòîé, ìàõëàã õýâ øèíæ èëýðñýí, ºñãºë¿¿í àìüäûí æèí èë¿¿òýé çýðãèéã õàðãàëçàíà.

Ãàëáèðûí ÿìàð íýã ñîãîãòîé ìàëûã ¿ðæèëä ¿ëäýýõýýñ àëü áîëîõ áîëãîîìæëîõ íü

ç¿éòýé. ßëàíãóÿà õýýëò¿¿ëýã÷èéã ñîíãîõîä ýíý òàëààð èë¿¿ àíõààðàõ øààðäëàãàòàé áºãººä òèéì ãàëáèðûí ñîãîãòîé õýýëòýã÷ õýýëò¿¿ëýã÷ýýñ ñàéí òºë àâàõ áîëîìæã¿é þì.

Ìàõíû ¿õðèéí àæ àõóéä àìüäûí æèí, áèåèéí åðºíõèé õºãæëººð ¿ðæëèéí ìàëûã áîäèòîé ¿íýëýõ ÿâäàë ìàø ÷óõàë.

Ìàõíû ÷èãëýëèéí ìàëûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ãàðö õýìæýý íü åðººñ ò¿¿íèé áèåèéí æèí, ºñãºë¿¿í áàéäàëòàé èõ õîëáîîòîé áàéíà. Ìàë õ¿íä æèíòýé, öóëëàã áèå öîãöîñòîé áàéõ íü ò¿¿íèé ìàõàí àøèã øèì ñàéòàéã ãýð÷èëíý. Áèå òîìòîé ¿íýý æèí èõòýé òîì òóãàë òºð¿¿ëýõ áºãººä èéì òóãàë íü öààøäàà òîõèðîìæòîé íºõöºëä ýð÷èìòýé ºñºæ õºãæèí, òýæýýëèéíõýý çàðäëûã á¿ðýí íºõºæ ÷àääàã.

Ìàõàí àøèã øèìèéã èëýðõèéëýõ íýã ÷óõàë øèíæ áîë òóãàëûí ºñºõ ÷àäâàð þì. Èéìýýñ õºõ¿¿ë áàéõ ¿åèéí áîëîí ýõýýñ ÿëãàñíû äàðààõ òóãàëûí ºñºëòèéí ò¿âøèíã øèëýëòèéí ÷óõàë ¿ç¿¿ëýëò áîëãîí ¿çäýã. ªñºëòèéí ýð÷ìèéã õîíîãèéí íýìýãäýë æèíãèéí õýìæýýãýýð èëýðõèéëýõýýñ ãàäíà ýíý íü òºë òîäîðõîé õóãàöààíû òóðøèä òºëèéí õýðõýí ìàõàëæ, ºñºæ õºãæñºíèéã õàðóóëíà.

Ìàëûí øèëýí ñîíãîëòîíä òîäîðõîé øèíæ òýìäã¿¿äèéí õîîðîíäîõ õàðèëöàí õîëáîîòîé íýã øèíæ òýìäýã íü íºãººäºº íºëººëºõ áàéäàë, õàðèëöàí ø¿òýëöýýã òîîöîõ øààðäëàãàòàé. Òóõàéëáàë ìàõíû ¿õðèéí òóãàëûí 6-8 ñàðòàé áàéõ ¿åèéí ºñºëòèéí ýð÷èì íü ò¿¿íèé ýõýýñ òºðºõ ¿åèéí æèíòýé (0,46), ìºí ýöãèéíõýý æèíòýé (0,3-0,4) øóóä ø¿òýëöýýòýé áàéäàã. ªºðººð õýëáýë òºðºõ ¿åäýý æèí ºíäºðòýé áàéñàí þìóó ýöýã íü æèí ºíäºðòýé áàéñàí òóãàëûí ýõýýñ ñàëãàõ ¿åèéí æèí ºíäºð áàéõ ìàãàäëàëòàé ãýñýí ¿ã. Ò¿¿í÷ëýí òóãàëûã ýõýýñ ÿëãàõ õ¿ðòëýõ ¿åèéí ºñºëò íü íÿäëàõûí ºìíºõ æèí, ãóëóóçíû æèí, ÷àíàðòàé øóóä õàìààðàëòàé áàéäàã. Èéìýýñ òóãàëûí ýõýýñ ÿëãàõûí ºìíºõ æèíãýýð çºâõºí ýõèéí ñ¿¿ëýã øèíæèéã òºäèéã¿é, 15-18 ñàðòàé áîëîõ ¿åèéí àìüäûí æèí, ºñºëòèéí ò¿âøèíã óðüä÷èëàí òîãòîîæ áîëíî. Ýõýýñ ÿëãàõ ¿åèéí àìüäûí æèí ºíäºð áîë íÿäëàõ ¿åèéí àìüäûí æèí, ìàõëàã øèíæ ìºí òºäèé ÷èíýý ºíäºð áàéäàã,

¯ðæëèéí ¿íýýã øèëæ ñîíãîõ: Ìàõíû ÷èãëýëèéí ¿íýýã ¿¿ëäýðëýã áàéäàë, ãàðàë ¿¿ñýë, àìüäûí æèí, ãàëáèð áèå öîãöîñûí õýâ øèíæ, ñ¿¿ëýã ÷àíàð, ¿ð òºëèéí ÷àíàð, íºõºí ¿ðæèõ ÷àäâàðààð íü øèëæ ¿ðæèëä àøèãëàäàã.


- 12 -

Ýõ ñ¿ðýã ÿëàíãóÿà õàìãèéí ñàéí ÷àíàðòàé ¿íýýã ¿ðæèëä àøèãëàõ íü ôåðìåðèéí àæ àõóéí ãîë çîðèëò áàéõ ó÷ðààñ ôåðìåð á¿ð ¿ðæëèéí ¿íýýã øèëæ ñîíãîæ ÷àääàã áàéõ ¸ñòîé. ¯íýýã ¿¿ëäýðëýã ÷àíàð ãàðàë ¿¿ñëýýð ¿íýëýõäýý ãàðâàëûí ÿçãóóð õýëõýý òýäãýýðèéí ¿íäñýí øèíæ, ¿¿ëäýð õýâøëèéíõýý åðºíõèé øèíæ òºðõèéã õàäãàëñàí áàéäàë çýðýãò ¿íäýñëýäýã.

¯ðæëèéí ¿íýý íü ººðºº áèå öîãöîñ, ãàðâàë, àøèã øèì ñàéòàé áàéõààñ ãàäíà ººðèéíõºº óäàìøëààð íºõöºëäñºí òîõèðîìæòîé õýâ øèíæýý ¿ð òºëäºº ñàéí äàìæóóëäàã áàéõ ¸ñòîé. ¯ðæëèéí çîðèóëàëòààð øèëæ ñîíãîõ ¿íýýíä òàâèõ íýã ¿íäñýí øààðäëàãà íü àæ àõóéí àøèãòàé øèíæýýð ñ¿ðãèéí äóíäæààñ èë¿¿òýé áàéõ ÿâäàë þì.

Ìàõíû ÷èãëýëèéí ¿íýýã øóóä ñ¿¿íèé çîðèóëàëòààð àøèãëàäàãã¿é áîëîâ÷ ¿íýýíèé ñ¿¿ëýã øèíæ áîë ìàõíû ¿¿ëäðèéí ¿íýýí¿¿äèéí àøèã øèìèéí ¿íäñýí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí íýã þì. Ñ¿¿ëýã øèíæèéã ýõýýñ ÿëãàõ ¿åèéí òóãàëûí æèíãýýð òîäîðõîéëäãèéã äýýð äóðäñàí áèëýý.

Òóãàëëàñíààñ õîéøèõ 6-7 ñàðûí õóãàöààíä ñ¿¿ øèì òîãòìîë ñàéí áàéäàã, ýíý ¿åä ¿ð òºëºº ñ¿¿ãýýðýý õàíãàëòòàé òýæýýæ ºñãºæ ÷àääàã ¿íýýã ¿ðæèëä ¿ëäýýíý.

¯íýýíèé áèå öîãöîñûí õýâ øèíæ, àìüäûí æèí áîë øèëýí ñîíãîëòûí ÷óõàë ¿ç¿¿ëýëò þì.

Ìàõíû ¿õýð íü ãàëáèð öîãöîñûí õóâüä áèåèéí õýñã¿¿ä íü æèãä õºãæñºí , ºðãºí áººðºíõèé áèåòýé, ìàõëàã øèíæ òîä èëýðñýí áàéõ ¸ñòîé. Ìºí ÿñíû õºãæèë ñàéí, öýýæíèé õýñýã äàëíû àðààð õîíõîð áóñ, ã¿í ºðãºí áèåòýé áàéäàã.

Íóðóó, ñýðâýý, óóöíû õýñýã òýãø ºðãºí, áóë÷èíëàã áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí ìàõíû ¿õðèéí áèåèéí õîéò õýñãèéí õºãæèë, ãóÿ, õîíãîíû ìàõ ñàéí òîäîðñîí áàéõ ¸ñòîé.

ßìàð ÷ ¿íýý ººðèéí áèîëîãèéí áîëîìæèéí õóâüä æèë á¿ð òóãàëëàæ, ýð¿¿ë òºë áîéæóóëàõ ÷àäâàðòàé áàéäàã. ¯íýýã òºëëºðõºã ÷àíàðààð ¿íýëýõäýý ò¿¿íèé æèë á¿ð òóãàëëàõ áîëîí òóãàëëàñíû äàðàà õýýë àâàõ ÷àäâàð, ¿ðñýã ÷àíàð çýðýã ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã àøèãëàíà. Èéíõ¿¿ ýõ ñ¿ðãèéí ¿ðæèë àøèã øèìèéí ÷àíàð ìºí ¿ð òºëèéíõ íü ºñºëò õºãæèëò, ò¿ðãýí ºñºõ ÷àäâàð, áèåèéí æèí ãàëáèð, ìàõíû ãàðö ÷àíàðààð øèíæèëæ ñ¿ðãèéí äóíäàæòàé õàðüöóóëàí ¿ðæèëä ñîíãîõ áóþó ¿ðæèëä òýíöýõã¿éã çààçàëíà. Ò¿¿í÷ëýí ¿ðæëèéí ¿íýý 2 æèëýýñ äýýø òóãàë ºãººã¿é áóþó, õýýë õàÿñàí, ñóâàéðñàí áîë öààøèä àøèãëàõ øààðäëàãàã¿é.

¯ðæëèéí áóõ øèëæ ñîíãîõ: ¯õðèéí ìàõàí àøèã øèìèéã äýýøë¿¿ëýõýä ¿ðæëèéí áóõûí óäàìøëûí ÷àíàð ãîë íºëºº ¿ç¿¿ëäýã.

Ñ¿ðãèéí ¿ðæëèéí ÷àíàðûí 90 õ¿ðòýë õóâü íü áóõûí óäàìøëûí ÷àíàðààñ õàìààðàëòàé áàéäàã ó÷ðààñ ¿ðæëèéí áóõûã ºñâºð íàñàíä íü çîõèñòîé ºñãºí áîéæóóëæ ººðèéíõ íü áîëîí ¿ð òºëèéí ÷àíàðààð øàëãàðóóëæ ¿ðæèëä àøèãëàíà.

¯ðæëèéí áóõûã ººðèéíõ íü ãàðàë ¿¿ñýë, áèå öîãöîñ ìàõëàã øèíæ, ºñºëòèéí

ýð÷èì òýæýýëèéí òºëö, íºõºí ¿ðæèõ ÷àäâàð, ¿ðèéí ÷àíàð ¿ð òºëèéíõ íü ÷àíàðààð øèëæ ñîíãîäîã. ¯ðæëèéí ÷àíàð ñàéòàé, ºíäºð àøèã øèìòýé áóõ ºñãºæ áîéæóóëàõûí òóëä äàðààõ àæëóóäûã ã¿éöýòãýíý

¯¿íä:

¯ðæèë àøèã øèìýýð øàëãàðñàí ¿íýý áóõûã òîõèðóóëàí ñîíãîíî.

Ñàéí ÷àíàðûí ¿íýý áóõûí äóíäààñ ãàðñàí ¿ð òºëººñ ãàëáèð áèå öîãöîñ ñàéòàé ýð òóãàëûã øèëæ ýð÷èìòýé áîéæóóëíà.

Àëü óäàì ñàéòàé, ºñºëò õºãæèëò àøèã øèìýýð øàëãàðñàí áóõàí áÿðóóã ¿ðæèëä ñîíãîíî.

Óäàì ñàéòàé, àøèã øèìýýð øàëãàðñàí ºñâºð áóõûã ¿ð òºëèéíõ íü ÷àíàðààð øàëãàðóóëæ, ¿ð òºë ñàéòàéã íü ¿ðæèëä ¿ëäýýíý.

Áóõ òàâèõ òóãàëûã ýõýýñ òºðñíèé äàðààõ 7 õîíîãò ãàðàë ¿¿ñýë ¿¿ëäðèéí

øèíæýý õàäãàëñàí áàéäëààð øèëæ ñîíãîæ àâäàã. Áóõ òàâèõ òóãàëûí ýöýã ýõ íü óäàì óãøèë ñàéòàé, ìàõíû õýâ øèíæ èë¿¿òýé, áèå òîìòîé, ãýõäýý íàñ áèå ã¿éöñýí èõ õºãøðººã¿é áîë çîõèíî. Áóõ áîëãîõîîð ñîíãîñîí òóãàëûã ìàõíû ¿õðèéí òåõíîëîãèéí äàãóó 8 ñàðòàé áîëòîë íü ýõëýýð áîéæóóëæ ýõýýñ òºðºõ ¿åä áîëîí äàðàà÷èéí ñàðóóäàä æèí áèåèéí õýìæýýã òîäîðõîéëæ, ºñºëò õºãæèëòèéí áàéäàëä øèíæèëãýý õèéíý. Áóõ òàâèõ òóãàëûí áèåèéí ºñºëòèéã òàñðàëòã¿é ýð÷èìòýé áàéëãàõ ¿¿äíýýñ ¿¿íèéã õàâàð ýðò 3-4 ñàðä òºðñºí òóãàëààñ ñîíãîõ íü òîõèðîìæòîé.


- 13 -

Ãàðàë ¿¿ñýë, ¿¿ëäýðëýã áàéäàë óäàì óãøëààð íü òºðñíèé äàðààõàí øèëæ ñîíãîñîí òóãàëûã öààøèä áèåèéí ¿íäñýí õýñã¿¿ä õºãæèæ ãàëáèð, õýâ øèíæ òîãòîíãèøèæ èðýõ ¿åýñ 3-4 ñàðòàéä íü íýìýëò øèëýëò ÿâóóëäàã. Äàðàà÷èéí øèëýëòèéã ýõýýñ ÿëãàõ ¿åä ººðººð õýëáýë 7-8 ñàðòàéä íü õèéíý. Ýíý óäààãèéí øèëýëòýýð ãàðàë ¿¿ñýë ¿¿ëäðèéí õýâ øèíæýýñ ãàäíà, ãàëáèð áèå öîãöîñò ¿íýëãýý ºã÷, ºñºëò õºãæèëòèéã àìüäûí æèíãýýð òîäîðõîéëíî. Õàðèí ºñâºð áóõûã 16-18 ñàðòàé áîëîõ ¿åýñ ¿ðæèëä àøèãëàæ ýõëýõ áºãººä ýíý ¿åä ºñºëò õºãæèëò, ãàëáèð áèå öîãöîñ áýëãèéí èäýâõè, ¿ðèéí ÷àíàðààð öîãöîëáîð ¿íýëãýý ºãíº.

Èéì õýä õýäýí ÷èãëýëýýð óðüä÷èëñàí øèëýëò, ¿íýëãýý ÿâóóëàõ íü ñàéí ÷àíàðûí áóõ

áîéæóóëàõàä ¿íýõýýð à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîâ÷ öààø ¿ðãýëæ¿¿ëýí òóõàéí áóõ ººðèéíõºº øèëäýã ÷àíàðóóäûã ¿ð òºëäºº óäàìøóóëàí äàìæóóëàõ ÷àäâàðûã áóþó áóõûã ¿ð òºëèéíõ íü ÷àíàðààð ¿íýëýõ øààðäëàãàòàé áàéäàã. Èéíõ¿¿ ¿ðæëèéí áóõûã øèëæ ñîíãîõ àæèë íü òóõàéí áóõûí ººðèéíõ íü áîëîí ¿ð òºëèéíõ íü ÷àíàðààð ¿íýëãýý ºãºãäñíººð ýöýñëýí øèéäâýðëýãääýã.

Óäàì ñàéòàé, ¿ðæèë àøèã øèìýýð øàëãàðñàí ¿ðæëèéí áóõûã ¿ð òºëèéí ÷àíàðààð

øàëãàðóóëàõûí òóëä ¿ðæèëä ýõëýí àøèãëàæ áàéãàà õýä õýäýí áóõûã ñîíãîí ¿ð òºëèéíõ íü ÷àíàðààð õàðüöóóëæ ñóäàëäàã.

¯ð òºëèéí ÷àíàðààð øàëãàðóóëæ áàéãàà áóõààð 1-ýýñ äýýø, 6-ààñ äîîø óäàà

òóãàëëàñàí 1-ð àíãèàñ äîîøã¿é øààðäëàãà õàíãàõóéö íàñ áèå, àøèã øèìýýð îéðîëöîî 20-25 ¿íýýã çîõèñòîé õóãàöààíä õýýëò¿¿ëíý. Ýäãýýðýýñ ãàðñàí ýð òóãàëûã ýõëýýð áîéæóóëæ óëìààð èæèë íºõöºëä ýð÷èìòýé ºñãºí áîéæóóëíà. Èíãýæ 15 ñàðòàé áîëòîë íü ºñãºí áîéæóóëæ øàëëãàðóóëàõ õóãàöààíä ýäãýýð ºñâºð ¿õðèéí ºñºëò õºãæèëò, õîíîã òóòàì èäñýí òýæýýëèéí õýìæýý çýðãèéã á¿ðòãýæ òóðøèëòûí ýöýñò áóõ òóñ á¿ðèéí òºëººñ 5 áÿðóó íÿäàëæ ìàõíû ãàðö ÷àíàðûã òîãòîîíî. Èíãýýä áóõ òóñ á¿ðèéí òºëèéí ºñºëò, ýõýýñ ÿëãàõ ¿åèéí æèí, áÿðóóíû ºñºëòèéí ýð÷èì, 1 íàñòàéí æèí ìàõíû ãàðö ÷àíàðààð ¿íýëýí õîîðîíä íü õàðüöóóëæ àëü òºëèéíõ íü ÷àíàð ñàéòàéã ¿ðæèëä ñîíãîæ ºðãºí àøèãëàíà. Èéì ñàéæðóóëàã÷ áóõûí ¿ðèéã ã¿í õºëäººæ çîõèîìîë õýýëò¿¿ëýãò àøèãëàñíààð ñ¿ðãèéí ÷àíàðûã áîãèíî õóãàöààíä äýýøë¿¿ëæ ÷àäíà.

Ôåðìåðèéí àæ àõóéíóóä ìàíàé íºõöºëä ìàõíû ¿õðèéí ¿ðæëèéí àæèëä äàðààõ çàð÷ìûã áàðèìòëàõ íü ç¿éòýé.

¯¿íä:

Íóòãèéí ìîíãîë ¿õýð äîòðîîñ áèå òîìòîé õýñãèéã øèëæ ñîíãîí öýâðýýð íü ¿ðæ¿¿ëýõ.

Íóòãèéí ¿õýð áîëîí òºâèéí á¿ñ íóòàãò ºðãºí òàðõñàí ÿíç á¿ðèéí öóñíû ýðëèéçèéã ìàõíû òºðºëæñºí ¿õýðòýé ýðëèéçæ¿¿ëýí ò¿¿íèé òîõèðîìæòîé õýâøëèéã ,, ººð äîòîð,, íü ¿ðæ¿¿ëýõ.

Ñ¿ðãèéí äîòðîîñ ãàðâàë, àøèã øèì, àìäûí æèí, ãàëáèð áèå öîãöîñ, ñ¿¿ øèì, ñàéí ÷àíàðûí òºëòýé ¿íýýã øèëæ ýõ ñ¿ðýã á¿ðä¿¿ëíý.

Ñàéæðóóëàã÷ áîëîí ñàéæðàã÷ ¿¿ëäð¿¿äèéí àæ àõóéí àøèãòàé øèíæèéã òýäãýýðèéí ýðëèéçýä áàòàòãàí óäàìøóóëàõûí òóëä öààøèä 2, 3-ð ¿åèéí ýðëèéç ¿õðèéã,, ººð äîòîð,, íü ¿ðæ¿¿ëýõ íü çîõèñòîé.

Ìàõíû ¿õðèéí çîíõèëîõ øèíæ ÷àíàðóóä òýæýýëëýã ìàëëàãààíû íºõöëººð ººð÷ëºãäºí

õóâüñàõ ó÷èð ò¿¿íèé óäàìøëààð äàìæèí èëðýõ áîäèò áîëîëöîîã á¿ðýí äàé÷ëàí ãàðãàõûí òóëä ¿ðæëèéí ñ¿ðãèéí àð÷èëãàà ìàëëàãàà, òýæýýëëýãèéã çîõèñòîé ò¿âøèíä áàéëãàíà.

Òîõèðóóëàí ñîíãîëò ¯ðæëèéí ìàëûí òîõèðóóëàí ñîíãîëò ãýäýã íü õýýëòýã÷, õýýëò¿¿ëýã÷èéí ¿ðæèë àøèã

øèìèéí ò¿âøèí, ãàðö õýìæýý, ÷èãëýëä ¿íäýñëýí, òýäãýýðèéã ººð õîîðîíä íü ýâöýëä¿¿ëýõ àæëûã óðüäààñ òºëºâëºí çîõèîí áàéãóóëàõ èíãýñíýýð òóõàéí ¿éëäâýðëýëèéíõýý çîðèëãîä íèéö¿¿ëýí òîõèðîìæòîé õýâøëèéí ¿ð òºë ãàðãàí àâàõ öîãöîëáîð àðãà õýìæýý þì.

Òîõèðóóëàí ñîíãîëò íü ãîë òºëºâ õýýëò¿¿ëýã÷ íü ÷àíàðûí ¿ç¿¿ëýëòýýð

õýýëòýã÷ýýñýý äàâóóòàé áàéõ çàð÷èìä ¿íäýñëýíý. Èíãýñíýýð ºìíºõ ¿åýñýý øèíýýð ãàðàõ


- 14 -

äàðàà äàðàà÷èéí ¿åèéí ìàëûí àøèã øèì íü èë¿¿òýé áîëîõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëäýã. Ýíý çàð÷ìûã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä ýõ ñ¿ðãèéí ¿íýýíèéõèéã áîäâîë õýýëò¿¿ëýã÷èéí øèëýëòèéã èë¿¿ íàðèéí, ìýðãýæëèéí ºíäºð ò¿âøèíä ÿâóóëàõûã øààðääàã.

¯ðæëèéí àæëûí ïðàêòèêò àøèã øèìèéí òîäîðõîé ÷èãëýëýýð èæèëñ¿¿ëýõ áóþó

ÿëãààòàé áàéäëààð ÿâóóëàõ òîõèðóóëàí ñîíãîëòûí àðãûã ºðãºí õýðýãëýäýã. Òóõàéëáàë àøèã øèìèéí òîäîðõîé ¿ç¿¿ëýëòýýð äîîãóóð õýýëòýã÷èéã òýð øèíæèéã íü ¿ð òºëä íü çàñàæ áèé áîëãîõûí òóëä òóõàéí øèíæýýð äàâóóòàé õýýëò¿¿ëýã÷ýýð ýâöýëä¿¿ëäýã. Ýíý áîë ÿëãààòàé çàð÷ìààð ÿâóóëæ áàéãàà òîõèðóóëàí ñîíãîëòûí õýëáýð þì. Õàðèí òîäîðõîé íýã øèíæèéã ¿ð òºëä íü áàòàòãàí óäàìøóóëàõûí òóëä òýð øèíæýýð øèëýãäìýë õýýëòýã÷ õýýëò¿¿ëýã÷èéã òîõèðóóëàí ñîíãîæ ¿ðæèëä àøèãëàäàã.

Ýíý áîë èæèëñ¿¿ëýõ òîõèðóóëàí ñîíãîëòûí àðãà þì. Òóõàéëáàë ñ¿¿ëýã øèíæ ñàéòàé ¿íýýã, ñ¿¿ëýã øèíæ ñàéòàé ýõýýñ ãàðàëòàé áóõààð ýâöýëä¿¿ëæ ýíý øèíæ ÷àíàðûã ¿ð òºëä íü áàòæóóëàí óäàìøóóëæ ÷àääàã.

Èéíõ¿¿ íýã á¿ð÷èëñýí òîõèðóóëàí ñîíãîëòûí àðãà õýðýãëýñíýýð øèëìýë ýöýã, ýõèéí

¿íý öýíýòýé øèíæ ÷àíàðóóäûã äàðààãèéí ¿å¿äèéí ¿ð òºëä óäàìøëààð äàìæóóëàí øèíãýýæ, òîõèîëäëûí áóñ õàðèí òóõàéí ôåðìåðèéí àæ àõóéí àøèã ñîíèðõîëä íèéöñýí òîõèðîìæòîé õýâ øèíæèéí ìàë ãàðãàæ àâäàã. ªºðººð õýëáýë òîõèðóóëàí ñîíãîëòûí àðãà íü óäàìøëûí ìåõàíèçìààð äàìæóóëàí ìàëûí àøèã øèìèéã õ¿ññýí ÷èãëýëä ººð÷ëºõ áîëîìæèéã îëãîíî. Èæèë òºðëèéí (èæèëñ¿¿ëýõ) òîõèðóóëàí ñîíãîëòûí àðãà íü ìàë àìüòíû çàéëøã¿é ÷óõàë øèíæ òýìäãèéí óäàìøëûí òîãòâîðòîé ÷àíàðûã áèé áîëãîõîîñ ãàäíà ñ¿ðãèéí åðºíõèé õýâ øèíæ íýãäìýë áàéäàëòàé áîëæ òîõèðîìæòîé øèíæ òýìäýã áàòæèæ èðäýã. Èéíõ¿¿ ¿ðæëèéí ºíäºð àøèã øèìòýé ñàéí ÷àíàðûí õýýëòýã÷ õýýëò¿¿ëýã÷èéã çîíõèëîõ øèíæ ÷àíàðààð íü ñîíãîí øàëãàðóóëæ óëìààð ýäãýýðèéã ººð õîîðîíä íü òîõèðóóëàí ñîíãîæ ,,ñàéíûã ñàéíààð,, óëàì ñàéæðóóëàõ áóþó ,,ñààðûã ñàéíààð,, ñàéæðóóëàõ çàð÷ìààð ìàõíû ¿õðèéí ¿ðæèë àøèã øèìèéí ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëæ ÷àäíà

¯ðæ¿¿ëãèéí àðãóóä

¯ðæ¿¿ëãèéí àðãà áîë àðâèí àøèã øèìòýé ìàë áèé áîëãîõîä ÷èãëýãäñýí ¿ðæëèéí àæëûí öîãöîëáîð ñèñòåì þì. ¯ðæ¿¿ëãèéí àðãà íü íºõºí ¿ðæèõ¿é, ìàë àìüòíû ýâöýëä¿¿ëýã, øèëýëò, òîõèðóóëàí ñîíãîëòûí ò¿âøèí, ¿¿ëäðèéí ñîíãîëò, òºëèéã ÷èãëýëòýé ºñãºí áîéæóóëàõ, òýæýýëëýã àð÷èëãàà ìàëëàãààíû ñèñòåì çýðãýýð òîäîðõîéëîãäîíî.

Ìàõíû ¿õðèéí àæ àõóéä ãîë òºëºâ öýâýð ¿ðæ¿¿ëýã, ýðëèéçæ¿¿ëëýã (¿¿ëäýð ãàðãàõ,

öóñ øèíãýýõ, õýðýãöýýíèé, öóñ ñîëèáöóóëàõ, öóñ ñýëáýõ), ãèáðèäæ¿¿ëýã (îéðûí áîëîí àëñëàãäìàë)-èéí àðãûã õýðýãëýäýã.

Öýâýð ¿ðæ¿¿ëãèéí àðãà: Íýã ¿¿ëäðèéí õýýëòýã÷, õýýëò¿¿ëýã÷èéã ººð

õîîðîíä íü ýâöýëä¿¿ëæ, ¿ðæèëä àøèãëàõ àðãûã öýâýð ¿ðæ¿¿ëýã ãýíý. ªðººð õýëáýë íèéë¿¿ëýãò îðóóëæ áàéãàà áóõ, ¿íýý õî¸ð íýã ¿¿ëäðèéíõ áàéíà ãýñýí ¿ã þì. Òóõàéí áèå äààñàí ïîïóëÿöèéí ¿õýð ñ¿ðãèéã ººð äîòîð íü öýâðýýð ¿ðæ¿¿ëæ øèíý ¿¿ëäýð õýâøëèéí ìàë áèé áîëãîõîä óäààí õóãàöààíû íÿãò íÿìáàé àæèëëàãàà øààðäàãääàã.

Èéì áèå äààñàí ìàëûí ¿¿ëäýð á¿ð íü óðò õóãàöààíû øèëýëò, òîõèðóóëàí

ñîíãîëòûí ¿ð ä¿íä ìîðôîëîãè, àæ àõóé áèîëîãèéí ºâºðìºö øèíæ¿¿äýýð óäàìøëûí õóâüä áàòæèí òîòâîðæñîí áàéäàã.

Öýâýð ¿ðæ¿¿ëãèéí àðãûã õýðýãëýñíýýð ìàõíû ¿õðèéí àæ àõóéí àøèãòàé øèíæ

òýìäýã íü ¿åýñ ¿åä õóâüñàìæ áàãàòàé óäàìøëààð òîãòâîðòîé äàìæèæ òýð íü õàäãàëàãäàí õºãæèæ áàéäàã.

Ìàõíû òºðºëæñºí ¿¿ëäðèéí ¿õýð ¿ðæ¿¿ëäýã, ¿ðæëèéí ÷èãëýëòýé ôåðìåðèéí àæ

àõóéíóóä ãîë òºëºâ öýâýð ¿ðæ¿¿ëãèéí àðãà õýðýãëýíý. Öýâýð ¿ðæ¿¿ëãèéí àðãûí ¿ð ä¿íã äýýøë¿¿ëýõýä ¿ð òºëèéã ÷èãëýëòýé ºñãºí

áîéæóóëàõ òýæýýëëýã àð÷èëãàà ìàëëàãààíû òààòàé íºõöºë áèé áîëãîõ ÿâäàë ÷óõàë à÷


- 15 -

õîëáîãäîëòîé áºãººä èíãýñíýýð àøèã øèìèéí óäàìøëûí íººö áîëîìæèéã á¿ðýí èëð¿¿ëæ ÷àääàã.

Öýâýð ¿ðæ¿¿ëãèéí àðãûí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã áîë òóõàéí ¿¿ëäðèéí ¿íäñýí øèíæ¿¿äèéã ¿å óëèðàí õàäãàëàõ, òóõàéí íèéãìèéí õýðýãöýý, øààðäëàãàä íèéö¿¿ëýí àøèã øèì ¿ðæëèéí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ ÿâäàë þì. ¯¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä á¿õýë á¿òýí ¿¿ëäðèéí õýìæýýíä ñ¿ðãèéí äîòîîä òºðëèéí õîëáîî áîëîí òîäîðõîé áîäãàëèóäûí õóâèéí îíöëîã, ãàðàë ¿¿ñýë çýðýãò ¿íäýñëýí ñèñòåìòýé øèëýëò, òîõèðóóëàí ñîíãîëò ÿâóóëíà.

Ýðëèéçæ¿¿ëãèéí àðãà: Íýã ç¿éëèéí ººð ººð ¿¿ëäðèéí ìàëûã ººð õîîðîíä íü

ýâöýëä¿¿¿ëýõ àðãûã ýðëèéçæ¿¿ëýã ãýäýã. Ýðëèéçæ¿¿ëýã íü ìàëûí óäàìøëûí ÷àíàðûã áîãèíî õóãàöààíä ººð÷ëºõ, àðâèí àøèã

øèìòýé, øèíý õýâøëèéí õýðýãöýýíèé ñ¿ðýã áèé áîëãîõ ¿ð ä¿íòýé àðãà þì.

Ýðëèéçæ¿¿ëýõ ¿¿ëäðèéí õîîðîíäîõ õîñëîë (íèéö) ûã çºâ ñîíãîæ ÷àäâàë ãàðñàí ýðëèéç òºëèéí àìüäðàõ ÷àäâàð äýýøèëæ ò¿¿íèé àøèã øèìèéí óäàìøëûí ÷àäàâõè áàÿæäàã.

Ýðëèéçæ¿¿ëãèéí çîðèëãî, õýëáýð ÷èãëýëýýñ õàìààð÷ ¿¿ëäýð ãàðãàõ (çàâîäûí)

ýðëèéçæ¿¿ëýã, öóñ øèíãýýõ, öóñ ñýëáýõ, öóñ ñîëèáöóóëàõ, õýðýãöýýíèé ýðëèéçæ¿¿ëãèéí àðãóóä ãýæ õóâààäàã. Ýäãýýðýýñ ìàõíû ¿õðèéí àæ àõóéä èë¿¿òýé àøèãëàãääàã ýðëèéçæ¿¿ëãèéí àðãà íü õýðýãöýýíèé ýðëèéçæ¿¿ëýã þì.

Õýðýãöýýíèé ýðëèéçæ¿¿ëýã áóþó ãåòåðîçèñ ÷àíàð

Ìàõ ¿éëäâýðëýëèéã íýìýãä¿¿ëýõýä õàìãèéí ºðãºí õýðýãëýãääýã àðãà áîë

õýðýãöýýíèé ýðëèéçæ¿¿ëýã þì. Õýðýãöýýíèé ýðëèéçæ¿¿ëýã ãýäýã íü ºñºëò, àìüäðàõ ÷àäâàð ñàéòàé 1-ð ¿åèéí ýðëèéçèéã ãàðãàí àâàõûí òóëä õî¸ð áîëîí õýä õýäýí ¿¿ëäðèéã ººð õîîðîíä íü ýâöýëä¿¿ëýõ àðãà þì. Ýðëèéçæ¿¿ëãèéí ýíý àðãà íü ìàõ ¿éëäâýðëýëèéã íýìýãä¿¿ëýõ òîì íººö òºäèéã¿é, ÿëàíãóÿà ñ¿¿íèé ¿õðèéí àæ àõóéä ìàõíû ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõýä ÷óõàë íºëºº ¿ç¿¿ëäýã.

Õýðýãöýýíèé ýðëèéçæ¿¿ëãèéí ¿åä ãåòåðîçèñ èëýðñíýýð ýðëèéç ìàë íü ýõ

ýöãýýñýý àìüäðàõ ÷àäâàð, òýñâýðò ÷àíàð, ºñºëòèéí ýð÷èì, àìüäûí æèí, íýãæ á¿òýýãäýõ¿¿íä çàðöóóëæ áóé òýæýýëèéí òºëö, ìàõíû ãàðö, ÷àíàð çýðýã áèîëîãè àæ àõóéí íýã áîëîí õýä õýäýí øèíæ ÷àíàðààð äàâóóòàé áîëäîã.

Ãåòåðîçèñ ÷àíàðûí èëðýõ õýì õýìæýý íü ýðëèéçæ¿¿ëãýíä àøèãëàæ áàéãàà

õýýëòýã÷, õýýëò¿¿ëýã÷èéí íàñ, àìüäûí æèí, áóñàä áèîëîãè àæ àõóéí îíöëîã ÷àíàðóóä, ýðëèéç òºëèéã ºñãºí áîéæóóëæ áàéãàà íºõöºë çýðãýýñ õàìààðäàã. Àð÷èëãàà ìàëëàãààíû ìóó íºõöºë íü ýðëèéçèéí ãåòåðîçèñûí ¿ð àøãèéã áóóðóóëæ, çàðèìäàà á¿ð èëð¿¿ëäýãã¿é.

Õýðýãöýýíèé ýðëèéçæ¿¿ëãèéã ãîë òºëºâ ìàõ ¿éëäâýðëýõ áîðëóóëàõ

çîðèëîãîòîé, àðèëæàà, òàâààðûí ÷èãëýëòýé ôåðìåðèéí àæ àõóéíóóäàä ºðãºí àøèãëàíà. Èéì ôåðìåðèéí àæ àõóéíóóä íü õýðýãöýýíèé ¿íýý, ãóíæàà ººð ìàõíû òºðºëæñºí ¿¿ëäðèéí áóõààð ýâöýëä¿¿ëæ 1-ð ¿åèéí ýðëèéç òºë ãàðãàí àâ÷ ýð÷èìòýé ºñãºí áîéæóóëæ ìàõàíä áîðëóóëíà.

Ôåððìåðèéí àæ àõóéíóóä ìàõíû ÷èãëýëèéí ýðëèéçèéí òîî òîëãîéã ºñãºõèéí

òóëä ýõíèé ¿å øàòàíä õýðýãöýýíèé ýðëèéçæ¿¿ëýã àøèãëàíà. Äàðàà íü 1-ð ¿åèéí ýðëèéç ýõ ñ¿ðãèéí ¿õðèéí òîî íýìýãäýýä èðýõ ¿åýñ öóñ øèíãýýõ ýðëèéçæ¿¿ëãèéã ã¿íçãèéð¿¿ëýí ÿâóóëæ ýðëèéçèéí ìàõëàã øèíæ, òºðºëæèëòèéã íýìýãä¿¿ëíý. ¯¿íèé òóëä 1-ð ¿åèéí á¿õ ýðëèéç ýð òºëèéã ýð÷èìòýé ºñãºí áîéæóóëæ, áîðäîæ ìàõàíä áîðëóóëíà. Ýðëèéçæ¿¿ëãýýð ãàðñàí ¿ðæëèéí ÷àíàðààð òààðóó ãóíæèéã 1óäàà òóãàëëóóëæ ¿ð òºëèéã íü àâààä öààø íü áîðäîæ ìàõàíä øèëæ¿¿ëíý. Õàðèí ÷àíàð ñàéòàé ãóíæèéã ¿ðæèëä ¿ëäýýæ ñèñòåìòýé àøèãëàíà. Èéì ñàéí ÷àíàðûí ãóíæèéã ñàéæðóóëàã÷ ¿¿ëäðèéí áóõíû ¿ðýýð õýýë òîãòîîæ 2-ð ¿åèéí ýðëèéç òºë ãàðãàæ àâíà. Õàðèí 2-ð ¿åèéí ýð, îõèí òºëººñ øèëìýë õýñãèéã íü ¿ðæèëä ñîíãîæ àøèãëàæ áîëíî.


- 16 -

Èíãýæ õýðýãöýýíèé ýðëèéçæ¿¿ëãýýð äàìæóóëæ ìàõíû ¿õðèéí àæ àõóéä öóñ

øèíãýýõ ýðëèéçæ¿¿ëãèéã ãîë òºëºâ 2-ð ¿åèéí ýðëèéç ãàðãàõ õ¿ðòýë ÿâóóëæ ãàðñàí òîõèðîìæòîé õýâøëèéí ýðëèéçèéã ,,ººð äîòîð,, íü ¿ðæ¿¿ëýõ íü çîõèñòîé ãýæ ¿çäýã.

Ìàõ ¿éëäâýðëýëèéí ÷èãëýëòýé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã ôåðìåðèéí àæ àõóéíóóä àøèãëàæ áàéãàà ¿ðæëèéí ¿íýýíäýý øèëýëò ÿâóóëæ æèë á¿ð òýäãýýðèéí 25-30%-èéã çààçëàæ ìàõàíä øèëæ¿¿ëíý. Èíãýñíýýð 3-4 æèëèéí õóãàöààíä ¿ðæëèéí ýõ ñ¿ðãèéã øèíýòãýí ñýëáýõ áîëîìæ á¿ðääýã. ªºðººð õýëáýë àøèã øèì áàãàòàé ÿíç á¿ðèéí ãåíåðàöûí (öóñíû) ýðëèéç ¿íýýã ñ¿ðýã ñýëáýõ çàìààð ñàéæðóóëíà ãýñýí ¿ã þì. Øèëìýë áóõûí ã¿í õºëäººñºí ¿ðèéã àøèãëàõ íü õýðýãöýýíèé ýðëèéçæ¿¿ëãèéí áîëîìæèéã óëàì á¿ð íýìýãä¿¿ëäýã.

Òóõàéëáàë ìàíàé ìàëûí óäìûí ñàíãèéí ¿íäñýí òºâä áàéãàà Êàçàõûí öàãààí

òîëãîéò, Ëèìóçèí, Ïüåìîíò, Ãàëëîâåé çýðýã òºðºëæñºí ìàõíû ¿¿ëäð¿¿äèéí áóõíû ã¿í õºëäººñºí ¿ðèéã ôåðìåðèéí àæ àõóéíóóä õýðýãöýýíèé ýðëèéçæ¿¿ëýãò àøèãëàõ áîëîìæ áèé. Çîõèîìîë õýýëò¿¿ëýã àøèãëàõã¿é òîõèîëäîëä ãàðäàí õýýëò¿¿ëãèéí àðãààð õýðýãöýýíèé ýðëèéçæ¿¿ëãèéã çîõèîí áàéãóóëæ áîëíî. Îëîí ¿¿ëäðýýð ñîëèáöóóëàí õýðýãöýýíèé ýðëèéçæ¿¿ëýã ÿâóóëàõ íü èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé áàéäàã.

Èéìä ìàíàé íºõöºëä Ñýëýíãý ¿¿ëäðèéí ¿íýýã Ëèìóçèí ¿¿ëäðèéí áóõíû ¿ðýýð õýýëò¿¿ëæ ãàðñàí 1-ð ¿åèéí ýðëèéçèéã äàðàà íü Ïüåìîíò ¿¿ëäðýýð ýðëèéçæ¿¿ëýí ìºí ãåòåðîçèñ ÷àíàð á¿õèé 2-ð ¿åèéí ýðëèéçèéã ãàðãàõ ãýõ ìýò÷èëýí õýðýãöýýíèé ýðëèéçæ¿¿ëãèéí îëîí âàðèàíòûã àøèãëàæ ¿ð àøãèéã íü äýýø¿¿ëæ áîëíî. Õýðýãöýýíèé ýðëèéçæ¿¿ëýãò àøèãëàõ áóõûí ÷àíàðò èë¿¿ àíõààðàõ ¸ñòîé. Õýðýãöýýíèé ýðëèéçæ¿¿ëýãò àøèãëàõ áóõ íü òîì áèåòýé, ºñºëòèéí ýð÷èì ñàéòàé, ìàõëàã õýâ øèíæ ñàéí á¿ðäñýí áàéõ íü çîõèìæòîé. Õýðýãöýýíèé ýðëèéçæ¿¿ëãèéí ¿íäñýí íºõöºë íü ýðëèéç òºëèéã ýð÷èìòýé ºñãºí áîéæóóëàõ, ººðººð õýëáýë ò¿¿íèé ¿ð àøèã íü òýæýýëëýã, ìàëëàãààíû ò¿âøèíãýýñ øóóä õàìààðàëòàé áàéäàã ÿâäàë þì. Çºâõºí òºãñ ÷àíàðòàé òýæýýëëýã, ìàëëàãààíû ñàéí íºõöºëä ýðëèéçèéí àøèã øèìèéí íººö áîëîìæ á¿ðýí èëýðäýã. Õýðýãöýýíèé ýðëèéçæ¿¿ëãýýð ãàðãàñàí ìàëûã ýð÷èìòýé àðãààð ºñãºí áîéæóóëæ 15-18 ñàðòàéä íü 420-480êã æèíä õ¿ðãýæ ìàõíû çîðèóëàëòààð àøèãëàõàä èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé áàéäàã.

Ãèáðèäæ¿¿ëýã: ªºð ººð ç¿éëä õàìààðàõ ìàë àìüòíûã ººð õîîðîíä íü ýâöýëä¿¿ëýõ

àðãûã ãèáðèäæ¿¿ëýã ãýäýã. Òóõàéëáàë òºðºë á¿ðèéí ¿¿ëäðèéí ¿õðèéã ñàðëàãòàé ýâöýëä¿¿ëæ õàéíàã ãàðãàõ ¿ðæ¿¿ëãèéí àðãûã ãèáðèäæ¿¿ëýã ãýæ áîëíî. Ãèáðèäæ¿¿ëãèéí ¿ð ä¿íä ãàðñàí ãèáðèä ìàë (õàéíàã, ëóóñ) íü ÷èéðýã áèå öîãöîñòîé, òîì áèåòýé, òýñâýð õàòóóæèë ñàéòàé, àøèã øèì ºíäºðòýé áàéäàã.

Ìàíàé óëñàä ãèáðèäæ¿¿ëýãò ãîë òºëºâ ñàðëàã, ìîíãîë ¿õðèéã ºðãºí àøèãëàæ áàéíà. Ñàðëàã ¿ðæ¿¿ëäýã á¿ñ íóòãóóäàä ñàðëàã ìîíãîë ¿õðèéã ýâöýëä¿¿ëýõ çàìààð ãàðãàñàí

1-ð ¿åèéí ãèáðèä áóþó õàéíàã íü áèå òîìòîé, ÷èéðýã áèå öîãöîñòîé, ìàõàí àøèã øèì, òýñâýð õàòóóæèë ñàéòàé áàéãàà áîëîâ÷ ýð õàéíàã ¿ð òºëã¿é áàéäãààñ õàéíàãæóóëàõ àæèë õàðüöàíãóé õÿçãààðëàãäìàë õ¿ðýýíä ÿâàãäàæ áàéíà.

Òýæýýëèéí òºðºë ò¿¿ãýýð ìàõíû ¿õýð òýæýýõ íü

Òýæýýëèéã ãàðàë ¿¿ñýë, èë÷ëýã áàéäàë, øèì òýæýýëèéí áîäèñûí õàðüöààãààð íü õýä õýäýí á¿ëýãò õóâààäàã. Èíãýæ á¿ëýãëýõ íü òýæýýë ¿éëäâýðëýëèéã çîõèîí áàéãóóëàõ, òºëºâëºõ, òýæýýë àøèãëàëòûã ñàéæðóóëàõàä çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áàéäàã. Òýæýýëèéã ãàðàëààð íü óðãàìàëûí áîëîí àìüòíû ãàðàëòàé ìºí ýðäýñ òýæýýë, òýæýýëèéí íèéëýã áýëäìýë¿¿ä, áèîëîãèéí èäýâõò áîäèñóóä ãýæ õóâààäàã: Óðãàìàëûí ãàðàëòàé òýæýýëä íîãîîí òýæýýë, ø¿¿ñëýã òýæýýë, á¿ä¿¿í áîëîí õ¿÷èò òýæýýë, ¿éëäâýðèéí áîëîí õ¿íñíèé õàÿãäàë á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿ä îðäîã.

Íîãîîí òýæýýë: Çóíû óëèðàëä íîãîîí òýæýýë á¿õ íàñ õ¿éñèéí ¿õýðò õàìãèéí ãîë

òýæýýë áîëäîã. Ýíý òºðëèéí òýæýýëä áàéãàëèéí áýë÷ýýðèéí øèì ø¿¿ñ ñàéòàé íîãîîí ºâñ, õàäñàí íîãîîí ºâñ (íîãîîí ìàññ), íîãîîí òýæýýëä çîðèóëñàí õºäºº àæ àõóéí òàðèìàëóóäûí ìàññ áàãòàíà. Íîãîîí òýæýýëä áèå ìàõáîäèä ÷óõàë øààðäëàãàòàé ºíäºð ÷àíàðòàé óóðàã, øèíãýõ ÷àäâàð ñàéòàé í¿¿ðñ-óñ ¿ë îðëîãäîõ òîñíû õ¿÷ë¿¿ä, âèòàìèíóóä,


- 17 -

ýðäýñ áîëîí áèîëîãèéí èäýâõò áîäèñóóä àãóóëàãäàæ áàéäàã. Íîãîîí òýæýýëèéí õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿í áîëîí øèì òýæýýëò ÷àíàð íü óðãàìàëûí áîòàíèê á¿ðýëäýõ¿¿í, ò¿¿íèé âåãåòàöèéí õóãàöààíààñ èõ õàìààðäàã. Íîãîîí òýæýýëèéí 60-85 %-èéã ÷èéã, õóóðàé áîäèñûíõ íü 25%-èéã óóðàã, 5%-èéã òîñëîã, 15%-èéã íü ýñëýã,11 õ¿ðòëýõ õóâèéã ¿íñ ýçýëäýã.

Òýæýýëèéí ¿íýò ÷àíàð íü óðãàìàëûí òºðëººñ èõýýõýí õàìààðàõ áºãººä ¿åò áîëîí áóóðöàãò óðãàìàëûí ºâñ õàìãèéí øèì òýæýýëòýéä òîîöîãääîã. Áóóðöàãò óðãàìàë íü óóðàã, âèòàìèí, êàëüöèàð áàÿëàã, õàðèí õóðäàí øèíãýõ í¿¿ðñ-óñ, ôîñôîðîîð õàðüöàíãóé ÿäìàã áàéäàã. Ìàõíû ¿õðèéí àæ àõóéä íîãîîí òýæýýëèéã äýýä çýðãýýð àøèãëàñíààð ìàõ ¿éëäâýðëýëèéí ººðèéí ºðòãèéã õÿìäðóóëàõ áîëîìæ á¿ðäýíý.

Íîãîîí òýæýýë íü äàðø, ºâñºã, ºâñ, ºâñíèé ãóðèë áýëòãýõ ¿íäñýí ò¿¿õèé ýä áîëäîã . Äàðø: Ýíý íü á¿õ òºðëèéí øèìò áîäèñ, ýðäýñ âèòàìèíûã àãóóëæ áàéäàã ó÷ðààñ

ìàõíû ¿õðèéã æèëèéí òóðøèä ÿëàíãóÿà ºâºë õàâðûí óëèðàëä òýæýýõýä òîõèðîìæòîé òýæýýë þì. Äàðø áýëòãýõýä ýðäýíý øèø, íàðàíöýöýãýýñ ãàäíà áýë÷ýýð, õàäëàíãèéí íîãîî, òàðèìàë óðãàìàë, âàíäóé õîøóó áóäààíû õîëèìîã, ¿íäñýí áà áóëöóó ¿ðò óðãàìàëûí íàâ÷ çýðãèéã àøèãëàäàã. Ìàõíû ¿õýð ¿ðæ¿¿ëäýã ôåðìåðèéí àæ àõóéíóóä ººðèéíõºº ýäýëáýð ãàçàðò äýýðõ óðãàìàëóóäûã òàðèàëæ äàðø õèéæ àøèãëàõ áîëíî. Ñàéí ÷àíàðûí äàðøèéã äàðààõ íºõöºëèéã õàíãàñàí ¿åä õèéõ áîëîìæòîé.

¯¿íä:

Óðãàìàëûí ÷èéã 60-75% áàéõ

Óðãàìàë äàðøëàõàä øààðäëàãàòàé ÷èõðèéí äîîä õýìæýýã àãóóëñàí áàéõ

Ñ¿¿íèé õ¿÷èë ¿¿ñýõ òåìïåðàòóðûí íºõöºë (15- 250 Ñ) á¿ðäñýí áàéõ

Äàðø, õèéõ õàäãàëàõ àãààðã¿é îð÷èíã áèé áîëãîõ

Äàðø õèéõ óðãàìàëûã 30ìì õ¿ðòýë õýð÷èæ æèæèãëýõ ýäãýýð áîëíî. Äàðøèëñàí òýæýýëèéí øèìò áîäèñ ºâñíèéõýýñ èë¿¿ ñàéí õàäãàëàãääàã. ªâëèéí

óëèðàëä áîðäîæ áàéãàà ¿õðèéí òýæýýëèéí æîðîíä äàðø 50% îð÷ìûã ýçýëäýã. Äàðøíû øèì òýæýýëèéí áîäèñûí àëäàãäàë íü ò¿¿íèéã áýëòãýñýí àðãààñ èõ õàìààðíà. Òóõàéëáàë òðàíøåéíä õèéñýí äàðøíû øèì òýæýýëèéí áîäèñûí àëäàãäàë 15-25% áàéõàä öàìõàãò áýëòãýñíèéõ 10-15% îð÷èì áàéäàã. 77%-èéí ÷èéãòýé 100êã ýðäýíý øèøèéí äàðø íü 19,0 òýæýýýëèéí íýãæòýé (êã) òýíöýõ áºãººä 2,060ã øèíãýõ óóðàã 215ã êàëüöè, 65ã ôîñôîð, 2000ìã êàðîòèí àãóóëíà.

ªâñºã (ñåíàæ): Ìàíàé îðíû íºõöºëä áýë÷ýýð õàäëàíãèéí íîãîîã ñºë øèì èõòýé ¿åä

õàäàæ 50-55%-èéí ÷èéãòýé áîëòîë ñýâðýýñíèé äàðàà ºâñºã áóþó ºâñºí äàðø áýëòãýæ áîëíî. ªâñºãèéã áýëòãýõ ¿åä äàðøíààñ áàãà øèì òýæýýëèéí áîäèñ àëäàãääàã. ªâñºã íü ôèçèê-ìåõàíèêèéí øèíæýýð äàðø ºâñíèé äóíäàæ áàéäàëòàé áºãººä õàðèí øèìò áîäèñûí õýìæýýãýýð òýäãýýðýýñ äàâóó áàéäàã. ªâñºã íü ºâñíººñ ÷èéã èë¿¿òýé, õóóðàé áîäèñûí àãóóëàìæ áàãàòàé, øèì òýæýýëèéí áîäèñ òóõàéëáàë ýðäýñ, âèàìèíóóä ÿëàíãóÿà êàðîòèíààð áàÿëàã áàéäãààðàà îíöëîã þì. ªâñºãèéã áýëòãýõ ¿åä óðãàìàëûí ¿íäñýí øèì òýæýýëèéí áîäèñûí àëäàãäàë 10-12%-ààñ õýòýðäýãã¿é. Òýæýýëèéí îëîí íàñò óðãàìàëààñ áýëòãýñýí 1êã ºâñºí äàðø íü 0,35-0,4 òýæýýëèéí íýãæòýé òýíöýõ áºãººä, 50-65ã øèíãýõ óóðàã, 30-40ìã êàðîòèí àãóóëàãäàíà. Öàðãàñ, õîøîîíãîðîîñ ñàéí ÷àíàðûí ºâñºí äàðø áýëòãýæ áîëäîã. ªâñºí äàðø áýëòãýõ òýæýýëèéí îëîí íàñò áóóðöàãò óðãàìëûã áóòëàëòûí ¿åä íü, ¿åò óðãàìëûã ò¿ð¿¿ëýëòèéí ýõýí ¿åýð õàäàæ àâíà.

¯õðèéí òýæýýëèéí æîðîíä ºâñºãèéã äàðøíààñ 2 äàõèí áàãà õýìæýýãýýð îðóóëíà.

Áîðäîæ áàéãàà ¿õðèéã ºâñ áîëîí áàãñàðìàë òýæýýëèéí õîëèìîãîîð òýæýýæ


- 18 -

õîíîãèéí íýìýãäýë æèíã 900-1000 ãð-ä õ¿ðãýæ áîëíî. ªâñºí äàðø íü ìºí ø¿¿ñëýã òýæýýëèéí á¿ëýãò áàãòàíà.

ªâñ: Ìàíàé îðîíä ºâºë õàâðûí óëèðàëä ºðãºí õýðýãëýãääýã ãîë òýæýýë áîë ºâñ þì.

Ýíý íü á¿ä¿¿í òýæýýëèéí òîîíä îðäîã. Õàäàæ àâñàí íîãîîí óðãàìëûã íàð ñàëõèíä áóþó çîðèóäûí àðãààð 15-17%-èéí ÷èéãòýé áîëòîë õàòààæ óäààí õàäãàëàãäàõ ÷àíàðòàé áîëãîñíûã ºâñ ãýæ íýðëýíý. Ñàéí ÷àíàðûí ºâñºíä ìàëûí áèå ìàõáîäèä øààðäëàãàòàé á¿õ øèìò áîäèñ, âèòàìèí, ýðäýñ áîäèñ àãóóëàãäàæ áàéäàã.

Áýëòãýñýí ºâñ íü áèîõèìèéí áîëîí ìåõàíèê ïðîöåññûí ¿¿äýëòýé àíõíû øèìò

÷àíàðàà 40-50% õ¿ð÷ àëääàã áàéíà. ªâñíèé ÷àíàð íü õóãàöàà àëäàæ õàäñàíààñ áîëîí õàäñàí ºâñèéã çîõèõ òåõíîëîãèéí äàãóó àð÷ëàõã¿éãýýñ áóóð÷ áîëäîã. ßëàíãóÿà áîðîî èõòýé æèë ºâñíèé ÷àíàð àìàðõàí ìóóääàã. Áóóðöàãò óðãàìëûí ºâñ øèìò ÷àíàðààð õàìãèéí ºíäºð áàéäàã. Òóõàéëáàë 1êã öàðãàñíû ºâñ íü 0,68 òýæýýëèéí íýãæòýé òýíöýõ áºãººä 127ã øèíãýõ óóðàãòàé áàéäàã. ¯åò áóóðöàãò óðãàìàë çîíõèëñîí ñàéí ÷àíàðûí ºâñ 12-15%-èéí ïðîòåéí àãóóëàõ áºãººä ò¿¿íèé 1êã íü 0,45-0,48 òýæýýëèéí íýãæ 48-50ã øèíãýõ óóðàãòàé áàéíà.

¯õðèéí òýæýýëèéí æîðä ºâñèéã îðîëöóóëàõ íü òýæýýë áîëîâñðóóëàõ ¿éë àæèëëàãààã

õýâèéí áîëãîæ òýæýýëèéí áîëîâñðîëò øèíãýöèéã äýýøë¿¿ëæ æèíãèéí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëíý.

Ñ¿ðýë: Ýíý íü íýã òºðëèéí á¿ä¿¿í òýæýýë þì. Õèâýã÷ ìàëûí õîîë áîëîâñðóóëàõ ýðõòýíä òýæýýëèéí õóóðàé áîäèñûí õýìæýýã òîõèðóóëàõ, ø¿¿ñëýã òýæýýëèéã äàðøëàõ çýðýãò ñ¿ðýëèéã õîëüæ àøèãëàäàã. Ñ¿ðýë íü ïðîòåéí, ýðäýñ, âèòàìèíààð áàãà ýñëýã èõòýé øèíãýö ìóóòàé òýæýýë þì. Õóóðàé áîäèñûíõ íü áàðàã 50%-èéã ýñëýã ýçýëäýã. Ñ¿ðýë íü ¿ð òàðèàíû ¿éëäâýðëýëýýñ ãàðäàã íýã òºðëèéí äàãàâàð á¿òýýãäýõ¿¿í þì. Ìàëûí òýæýýëä õîøóó áóäàà, àðâàé óëààí áóóäàé, âàíäóéí ñ¿ðýë, ýðäýíý øèøèéí èøèéã àøèãëàäàã. Òºðºë á¿ðèéí ¿ð òàðèàíû ñ¿ðýë øèìò ÷àíàðààð õàðèëöàí àäèëã¿é áºãººä äóíäæààð 1êã ñ¿ðýë 0,25 òýæýýëèéí íýãæ 11,0ã øèíãýõ ïðîòåéíòýé òýíöýíý.

Ñ¿ðëèéã áîëîâñðóóëæ àøèãëàñíààð ò¿¿íèé èäýãäýõ ÷àíàð áîëîí øèìò ÷àíàð íü äýýøëýõ áºãººä ò¿¿íèéã òýæýýëä áýëòãýõ õàìãèéí õÿëáàð ºðãºí äýëãýðñýí àðãà áîë õýð÷èæ, æèæèãëýõ ÿâäàë þì. Ñ¿ðëèéã ¿õýðò 3-5ñì õýìæýýòýéãýýð õýð÷èæ ºãíº. 100êã àìüäûí æèíä îéðîëöîîãîîð 1êã íîîãäîõîîð òýæýýëèéí æîð çîõèîíî.

Õ¿÷èò òýæýýë: Мàõíû ¿õðèéã óðãàìëûí ãàðàëòàé óóðàãò òýæýýëýýð õàíãàõ

¿íäñýí ýõ ñóðâàëæèä õ¿÷èò òýæýýë îðíî. Õ¿÷èò òýæýýëèéí èõýíõ õýñãèéã ¿åò óðãàìëûí, ¿ð áóäàà ýçýëíý.

Õ¿÷èò òýæýýëèéí çîðèóëàëòààð àðâàé, õîøóó áóäàà, ýðäýíý øèø, õ¿íñýíä

àøèãëàãäàõààðã¿é óëààí áóóäàé, õºõ òàðèà ìºí áóóðöàãò óðãàìëààñ âàíäóé, ñîÿ, òýæýýëèéí áóóðöàãòàíóóäûã ºðãºí àøèãëàäàã. Ýäãýýðèéã á¿ðýí íàéðëàãàò áàãñàðìàë òýæýýë áîëîí òýæýýëèéí õîëèìîã áàéäëààð àøèãëàõ íü èë¿¿ çîõèñòîé 1êã õ¿÷èò òýæýýë äóíäæààð 1 òýæýýëèéí íýãæòýé òýíöýõ áà 110ãð øèíãýõ ïðîòåéíòýé áàéíà.

¯ð òàðèàã óðüä÷èëàí æèæèãëýõ, äýâòýýõ, õóóðàõ, óóðààð äýâòýýõ, õºðºíãººð

ýñãýõ, ñî¸îëóóëàõ çýðãýýð áîëîâñðóóëæ ºãíº. ¯õýðò ¿ð òàðèàã 1,5-2ìì-ýýð æèæèãëýæ ºãíº. Áàãñàðìàë õîëèìîã òýæýýë: Ìàëûí òýæýýë¿¿äèéã áîëîâñðóóëàõ àðãóóäààñ

òýäãýýðèéã õîëüæ áàãñàðàõ ººðººð õýëáýë áàãñàðìàë õîëèìîã òýæýýë áýëòãýõ íü íýëýýä àøèãòàé àðãà þì. Èíãýæ áýëòãýõ á¿ä¿¿í òýæýýëèéí èäýìæèéã äýýøë¿¿ëæ õ¿÷èò òýæýýë, ¿éëäâýðèéí õàÿãäàë áîëîí îðîí íóòãèéí íººö ò¿¿õèé ýäèéã á¿ðýí àøèãëàõ áîëîöîî îëãîäîã. Ìàëûí áèåä øààðäëàãàòàé øèìò òýæýýëèéí áîäèñ ýðäýñ äàâñ, âèòàìèíûã àãóóëñàí òýæýýëèéí òîäîðõîé æîðîîð áýëòãýñýí õýä õýäýí òºðëèéí òýæýýëèéí ò¿¿õèé ýäèéí õóóðàé õîëèìîãèéã áàãñàðìàë òýæýýë ãýäýã.

Åðäèéí õ¿÷èò òýæýýë íü ìàëä øààðäëàãàòàé øèìò òýæýýëèéí áîäèñûí õýðýãöýýã

á¿ðýí õàíãàäàãã¿é áºãººä ïðîòåéíû àãóóëàìæ òèéì ÷ ºíäºð áàéäàãã¿é. Áàãñàðìàë òýæýýë íü íýã òºðëèéí òýæýýë äýõ øèì òýæýýëèéí õàíãàëòã¿é áàéäëûã ººð áóñàä õîèìîãóóäûí øèì òýæýýëýýð íºõºæ áàéäàã. 1êã áàãñàðìàë òýæýýëèéã 1,0-1,5ë õàëóóí


- 19 -

óñààð ÷èéãëýæ ñàéí õîëèîä 1-3 öàã äóëààí áàéðàíä òàâèõàä óã òýæýýë á¿ðýí äýâòýæ ìàë òýæýýõýä áýëýí áîëíî.

Ìàëûí íàñ õ¿éñ, àæ àõóéí çîðèóëàëò, ôèçîëîãèéí áàéäëààñ õàìààð÷ øèìò

òýæýýëèéí áîäèñûí øààðäëàãà õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã ó÷ðààñ ýíý áàéäàëä òîõèðóóëæ áàãñàðìàë òýæýýëèéã õàðèëöàí àäèëã¿é æîð (ðåöåïò)-ýýð áýëòãýäýã.

Õîëèìîã òýæýýë íü íÿöàëñàí áóóäàé, àðâàé õîøóó áóäàà, õºõ òàðèà âàíäóé, öàðãàñíû ãóðèë, òýæýýëèéí ôîñôàò, ÿñíû ãóðèë, äàâñ çýðãýýñ á¿ðäñýí 14-15%-èéí óóðàãòàé, 1êã-íü 0,9-1,1êã òýæýýëèéí íýãæòýé òýíöýæ áàéâàë çîõèíî.

Ñïèðòèéí øààð: Ýíý òºðëèéí òýæýýëèéã áîðäîîíû ìàëä ¿ð ä¿íòýé àøèãëàæ

÷àäâàë òýæýýëèéí ºðòãèéã èõýýõýí õÿìäðóóëæ áîëäîã. Øààðûã ñïèðò ¿éëäâýðëýõ ¿åä ¿ð òàðèà, òºìñèéã áîëîâñðóóëàõ ¿éë àæèëëàãààãààð ãàðãàæ àâäàã. Ñïèðòèéí çîðèóëàëòààð óëààí áóóäàé, àðâàé, õîøóó áóäàà, ýðäýíý øèø, òºìñèéã áîëîâñðóóëàõàä òýäãýýðèéí óóðàã, òîñëîã ýñëýã, àçîòã¿é õàíäëàã áîäèñ çýðýã íü íèéò ò¿¿õèé ýäèéí õóóðàé áîäèñûí 30-40%-èéí áàéäëààð øààð áîëæ ¿ëääýã. Ñïèðòýí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ôåðìåíòýýð áîëîâñðóóëæ õºðºíãºæ¿¿ëýí èñãýõ ¿åä óóðãààð áàÿæäàã áºãººä ýíý íü øààð áîëäîã.

Èíãýñíýýð øààð íü ñàéí ÷àíàðûí óóðàãëàã òýæýýë áîëäîã. øð òàðèà áîëîí òºìñíèé

ãàðàëòàé ñïèðòèéí øààð íü óóðãèéí àãóóëàìæààð ¿íäñýí ò¿¿õèé ýäýýñýý 2-3 äàõèí ºíäºð áàéäàã. Øààð íü õóóðàé áîäèñûí øèíãýöèéã ñàéæðóóëàõ íºëººòýé áàéíà.

Øààðíû òýæýýëèéí ¿íýò ÷àíàð íü ñïèðò ¿éëäâýðëýõýä àøèãëàæ áàéãàà ò¿¿õèé

ýäèéí òºðëººñ èõýýõýí õàìààðäàã. Òóõàéëáàë ýðäýíý øèøèéí ãàðàëòàé 100êã øààð íü 9,0 òýæýýëèéí íýãæ, øèíãýõ óóðàã íü 1,10 êã, õºõ òàðèàíûõ 8,0 òýæýýëèéí íýãæ, øèíãýõ óóðàã íü 0,90êã áàéäàã áîë òºìñíèéõ 4,3 òýæýýëèéí íýãæ, óóðàã íü 0,50 êã áàéíà.

Хàäãàëàëòûí ÿâöàä øààð íü ìóóäàæ ÿëçðàõ, ýâã¿é ¿íýð àìòòàé áîëæ áîëîõ ó÷ðààñ

äàðøèëæ õàäãàëàõ íü èë¿¿ à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàã. Øààð íü øèíãýõ óóðãèéí àãóóëàìæ ºíäºðòýé ó÷ðààñ ò¿¿íèéã ìàõíû ¿õýðò óóðãààð ÿäìàã õóóðàé òýæýýëòýé õîëüæ ºãºõºä èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé áàéäàã. Õàðèí ñïèðòèéí øààðûã ¿ðãýæèëñýí óäààí õóãàöààãààð àøèãëàõ þìóó õàäãàëàõàä òîõèðîìæã¿é áàéäãèéã àíõààðàõ íü ç¿éòýé.

Õóæèð: Ýíý íü ìàë ñ¿ðãèéã ýðäýñ òýæýýëýýð õàíãàäàã ãîë ò¿¿õèé ýä þì. Ìàë÷èä ìàëûã õóæèðòàé ãàçàð áýë÷ýýõ, õóæèðòàé íóóð öººðºìä îðóóëàõ çàìààð õóæèðëàõààñ ãàäíà õóæðûã çîðèóä áýëòãýí àâ÷ àøèãëàõ 2 àðãûã õýðýãëýäýã

Äàâñ:Ìàëûí òºðºë á¿ðèéí òýæýýëèéí æîðä äàâñûã çîõèõ õýìæýýãýýð çààâàë îðîëöóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéäàã. Äàâñûã ìàëûí áèå ìàõáîäèéí ýðäñèéí õýðýãöýýã õàíãàõ, òýæýýëèéí àìò ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ çîðèëãîîð àøèãëàäàã. Õîíîãò ¿õýðò 50-70 ã äàâñ íîãäîõîîð òîîöíî.

Âèòàìèíóóä: Ýäãýýð íü ìàëûí àøèã øèì, àìüäðàõ ÷àäâàð, ºñºëò õºãæèëòýä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàã. Ìàõíû ÷èãëýýëèéí ìàëä õàìãèéí ÷óõàë íºëººòýé âèòàìèíóóä áîë À, Ä âèòàìèíóóä þì.

À âèòàìèí íü ìàëûí òýæýýëèéí óðãàìàëä áàéõã¿é, õàðèí êàðîòèí õýìýýõ áîäèñ áàéäàã. Õàðèí ýíý êàðîòèí íü òýæýýëèéí õàìòààð ìàëûí áèå ìàõáîäèä îðæ À âèòàìèí áîëæ ººð÷ëºãäºíº. Ìàëûí òýæýýëä А âèòàìèí äóòàãäàõàä òºðºë á¿ðèéí ºâ÷èí ýìãýã ¿¿ñýõýýñ ãàäíà óóðãèéí øèíãýö áàãàñàæ ìàëûí ºñºëò õºãæèëò, àìüäûí æèí áóóðäàã. À âèòàìèíûã ìàõíû ÷èãëýëèéí ºñâºð ¿õðèéí òýæýýëä õàíãàëòòàé áàéëãàâàë æèí íýìýãäýõ íü èë¿¿òýé áàéäàã.

Ä âèòàìèí äóòàãäàõàä ºñâºð ¿õýð òýæýýëäýý äóðã¿é áîëæ, öóñàíä êàëüöè, ôîñôîð áàãàñàõ, ñóëüäàà ºâ÷íèé øèíæ òýìäýã èëðýõ, ¿å ìº÷ íü õàâäàæ, ºñºëò íü çîãñîõ çàðèì ¿åä òàòàëäàõ çýðýã øèíæ òýìäýã èëðýíý.

Âèòàìèí äóòàãäàõààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõèéí òóëä êàðîòèíîîð áàÿëàã ñàéí

÷àíàðûí íîãîîí ºâñ, ºâñíèé ãóðèë çýðãèéã òýæýýëèéí æîðîíä îðîëöóóëàõ íü ÷óõàë.

Ìàëûí òýæýýë äýõ óóðãèéí àãóóëàìæèéã äýýøë¿¿ëýõ ÷óõàë íºõöºë íü áóóðöàãò óðãàìàëûí òàðèìàëûã íýìýãä¿¿ëýõ òýæýýëèéí òàðèìàëóóä áîëîí ¿ð òàðèàíû óðãàöûã äýýøë¿¿ëýõ, óñàëãààòàé òàðèàëàíã ¿ð ä¿íòýé àøèãëàõ, òàðèìàë áýë÷ýýð áèé áîëãîõ


- 20 -

ºâñºí äàðø, ºâñíèé ãóðèëûí ¿éëäâýðëýëèéã íýìýãä¿¿ëýõ ÷âäàë þì. Ýíý çîðèëãîîð àëü ÷ òºðëèéí ôåðìåðèéí àæ àõóé òîäîðõîé õýìæýýíèé ýäýëáýð ãàçàðòàé áàéæ òýæýýëèéí óðãàìàë òàðèàëàõ þìóó òàðèìàë áýë÷ýýð áèé áîëãîæ ¿ð ä¿íòýé àøèãëàâàë çîõèíî.

Äóòìàã òýæýýëèéí íºõöºëä ºñâºð íàñíû ¿õðèéí áóë÷èí ìàõíû õºãæèë çîãñîæ,

äàâæààð÷, òóðàíõàé õýðçãýð áèå öîãöîñòîé áîëäîã. Óäààí õóãàöààíä òýæýýë ìóóòàé áàéæ ºñºëò õºãæèëò íü çîãññîí ºñâºð íàñíû ìàë öààøèä õàíãàëòòàé òýæýýëëýãò

îðóóëæ, òýæýýëèéí ÷àíàð õýìæýýã íýìýãä¿¿ëñýí ÷ ºñºëò íü á¿ðýí õýâèéí áàéäàëä

îðæ ÷àääàãã¿é áàéíà. Иíãýñíýýð ¿õðèéí ìàõàí àøèã øèì, ò¿¿íèé ÷àíàð áóóðäàã. Ò¿¿í÷ëýí íýã òºðëèéí ÿäìàã òýæýýëèéí íºõöºëä ºñâºð ¿õðèéí òýæýýë èäýõ äóð ñîíèðõîë áóóð÷ èéì áàéäàë íü äàðààãèéí ¿å øàòàíä ¿ðãýëæë¿¿ëýí áàòæóóëàõ, áîðäîõ ¿éë àæèëëàãààíä ìóó íºëºº ¿ç¿¿ëäýã. Òóõàéëáàë áîðäîõ õóãàöàà óðòñàæ, òýæýýëèéí òºëö áóóðàí, ìàõ ¿éëäâýðëýëèéí ººðèéí ºðòºã ýðñ ºñºæ, ìàõíû àìò, êóëèíàðûí áîëîí òåõíîëîãèéí ÷àíàð ñàéíã¿é áîëäîã.

¯õðèéí íàñ àõèõ òóòàì ò¿¿íèé ºñºëò óäààøèð÷, óóðãèéí õýðýãöýý áóóðäàã áîëîâ÷

1êã æèíãèéí íýìýãäýëä çàðöóóëàõ øèì òýæýýëèéí áîäèñûí åðºíõèé çàðöóóëàëò íýìýãääýã áàéíà. Иéìä 3 õ¿ðòýë ñàðòàé òóãàëûí 1êã òýæýýëèéí íýãæèä 25 ã, 3-6 ñàðòàéä 120 ã, 6-8 ñàðòàéä 110 ã, 9-12 ñàðòàéä 100 ã 12 ò¿¿íýýñ äýýø ñàðûí íàñòàéä 90-100 ã øèíãýõ óóðàã øààðäëàãàòàé áàéäàã. Ìàõíû ÷èãëýëýýð áîéæóóëæ áàéãàà ºñâºð ¿õðèéí òýæýýëèéí íîðìûã ñóäëàà÷äûí ìàòåðèàëä ¿íäýñëýæ áàðèìæààãààð ãàðãàæ 2-ð õ¿ñíýãòýýð õàðóóëàâ.

Õ¿ñíýãò 1.

Ìàõíû ÷èãëýëýýð áîéæóóëæ áàéãàà ºñâºð ¿õðèéí òýæýýëèéí íîðì.

Íàñ (ñàðààð)

Àìüäûí æèí

Õîíîãèéí

íýìýãäýõ æèí (ã)

Õîíîãò íýã òîëãîéä øààðäàãäàõ õýìæýý

Òýæ /íýãæ Øèíãýõ óóðàã (ã)

Õîîëíû äàâñ (ã)

Êàëüöè (ã)

Ôîñôîð (ã)

Êàðîòèí (ã)

0-1 37-55 600

2,2 275 - 11 6 15

1-2 555-75 650 2,5 310 5 17 10 20

2-3 75-100 700 2,8 350 10 23 13 25

3-4 100-120 750 3,3 395 10 24 15 35

4-5 120-140 700 3,8 455 15 29 18 40

5-6 140-160 650 4,5 540 20 31 21 45

6-9 160-215 600 4,6 540 25 36 22 45

9-12 215-270 600 5,3 550 30 41 23 50

12-15 270-325 650 6,7 605 35 45 24 60

15-18 325-400 800 9,0 810 40 54 29 70

¯õðèéí íàñ àõèõ òóòàì ò¿¿íèé áèå ìàõáîäèéí ÿíç á¿ðèéí ýðõòýí ýä¿¿äèéí õàðüöàà ººð÷ëºãäºæ áàéäàã. Òóõàéëáàë äºíãºæ òºðñºí íÿëõ òóãàëûí ÿñíû ýä¿¿äèéí æèí áèåèéí æèíãèéí 23-25%-èéã ýçýëäýã áàéõàä 1,5 íàñòàé õýâèéí ºñºëò õºãæèëòòýé ºñâºð ¿õðèéíõ 11-12%, íàñ ã¿éöñýí ¿õðèéíõ äºíãºæ 9-10%-èéã ýçýëäýã. Èéìýýñ ýíý áàéäàëä çîõèöóóëàí òýæýýëèéí æîð íîðìûã ÷ òóõàé á¿ð ººð÷ëºõ øààðäëàãàòàé áîëäîã.

Ýõ ñ¿ðãèéí òýæýýëëýã, ìàëëàãààíû îíöëîã.

Ìàõíû ÷èãëýëèéí ¿õðèéí ¿íäñýí ñ¿ðãèéí (¿íýý, áóõ) á¿õ çàðäàë ºñãºí áîéæóóëæ

áàéãàà òóãàëûí ºðòºãò øèíãýõ ó÷ðààñ áîéæóóëàõ òóãàëûí òîî æèíã áóóðóóëàõã¿éãýýð áóõ, ¿íýýã àëü áîëîõ õÿìä àðãààð òýæýýæ ìàëëàõ ÿâäàë ôåðìåðèéí àæ àõóéí ÷óõàë çîðèëò áàéõ ¸ñòîé. Ýõ ñ¿ðãèéí òýæýýëëýã ìàëëàãàà íü ñàéí òàðãà õ¿÷ àâàõ, áèå ìàõáîäèéí ôèçèîëîãèéí õýâèéí ¿éë àæèëëàãàà, ÿëàíãóÿà ¿õðèéí íºõºí ¿ðæèõ ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýíý.


- 21 -

¯íýýíèé òýæýýëëýã ìàëëàãàà: Ìàõíû ¿õýð ¿ðæ¿¿ëäýã ôåðìåðèéí àæ àõóé íü ñ¿ðãèéí íºõºí ¿éëäâýðëýëèéã

ñàéæðóóëàõ, òóãàë ºñâºð ¿õðèéã õÿìä àðãààð çàðäàë áàãàòàé áîéæóóëàõàä á¿õ ¿éë àæèëëàãààãàà ÷èãë¿¿ëíý.

Òºðºëæñºí ìàõíû ¿õðèéí ¿ðæëèéí õýâèéí òàðãà õ¿÷ ºâëèéí ýõýýð äýýä öýãòýý õ¿ðýõ

áºãººä õàðèí õàâàð áýë÷ýýðèéí íîãîî óðãàæ ýõëýõ ¿åä äóíä, äóíäààñ äîîø òàðãà õ¿÷òýé áîëñîí áàéäàã. Íàìàð äóíäààñ äýýø òàðãà õ¿÷òýé áàéñàí ¿íýýíèé æèíãèéí áóóðàëò õàâðûí ýöñýýð (òóãàëëàñíû äàðàà) 15%-èàñ èë¿¿ã¿é áàéâàë çîõèíî. Ìàõíû ÷èãëýëèéí ¿íýýíèé ¿íäñýí òýæýýë íü áýë÷ýýðèéí íîãîî ºâñ, ñ¿ðýë, äàðø áàéäàã.

Ìàõíû ÷èãëýëèéí áîëîí óëèðàëûí ñààëüòàé ìîíãîë ¿õðèéã ãîë òºëºâ 2-ð ñàðûí

ýöñýýñ 6-ð ñàð õ¿ðòýë òºëë¿¿ëíý. Èíãýñíýýð øóóä áýë÷ýýðèéí ºâñ íîãîîòîé çàëãàæ òýæýýëèéí ºðòãèéã õÿìäðóóëàõ áîëîìæ á¿ðääýã. Õýýëòýé, òóãàëòàé á¿õ ¿íýýã õàâàð òýæýýæ, õàðèí õýíç áÿðóóòàé, ýðò òóãàëëàõ ¿íýýíä ºâëèéí ýõíýýñ öàñ óíàæ õ¿éòðýõ ¿åýñ íýìýãäýë òýæýýë ºãíº.

Òóãàëëàõ ¿åä ¿íýýã ºäºðò 2-îîñ äîîøã¿é óäàà óñàëæ ýðäýñ òýæýýëèéí õîëèìîã áóþó

äàâñ, õóæèð òîãòìîë òàâüæ ºãíº. Ýðäýñ òýæýýëèéí õîëèìîãèéí 50%-íü äàâñ, 20% - íü øàòààñàí ¿íñ, 10% - íü öýðä, 20%-íü õóæèð áàéâàë çîõèíî.

¯íýýã õàâàð íîãîî ýðò ãàðäàã íºìºð äóëààí, æàëãà ãóó, ãîëûí õºíäèéãººð áýë÷ýýðë¿¿ëíý. Õàâàð ¿íýýã 10-12 öàã áýë÷ýýðë¿¿ëýõ áºãººä íÿëõ òóãàëòàé ¿íýýã òóãàëëààã¿é ¿íýýíýýñ ÿëãàæ ìàëëàíà.

Дóëààí áàéð, õýâòðèéí øààðäëàãà áàãàñàõûí õàìò òóãàëòàé ¿íýýã õàâàðæààíààñ

ãàðãàæ íîãîî ò¿ðãýí èäýõ òîõèðîìæòîé íóòàãò îòîðò ãàðãàíà . Çóíû óëèðàëä ¿íýýã áýë÷ýýð óñ òîõèðñîí íóòàã ñîíãîæ ìàëëàâàë ò¿ðãýí òýíõýð÷

ñààìøèëò, õýýë àâàëò íü ýðòñýõèéí õàìò òóãàëûí ºñºëò õºãæèëò ñàéí áîëíî. Ýíý ¿åä ¿íýýã ÿëàà áàãàòàé ñýð¿¿í ÷èéãëýã, çººëºí õºðñòýé, óðñãàë óñòàé íóòàãò áýë÷ýýðë¿¿ëæ, õàëóóí íàð ÿëàà øóìóóë èõòýé ¿åä íü øºíº áýë÷ýýðë¿¿ëæ òàðãà õ¿÷, õýýë àâàëòûã äýýøë¿¿ëíý.

Õ¿ñíýãò ¹2.

ªâºë, õàâðûí óëèðàëä1 ¿íýýíä çàðöóóëàõòýæýýë (äóíäæààð).

¯íýýíèé íàñ

Òýæýýõ õóãàöàà

Õ¿÷èò òýæýýë ªâñ

Äàâñ, õóæèð

Òýæ

ýýõ

õîíîãèéí

òîî

êã

Òýæ

ýýõ

õîíîãèéí

òîî

êã

Òýæ

ýýõ

õîíîãèéí

òîî êã

Íàñ

ã¿éöñýí ¿íýý

20/XII - 20/III 60 18 80 160 80 4

20/III - 20/V 72 32 40 140 72 4

Á¿ãä

132

50

120

300

152

8

Ãóíæ

äºíæèí ¿íýý

20/XII -10/III 60 24 80 250

10/III - 20/V 72 36 62 250

Á¿ãä

132

60

142

500

152

8

Íàìðûí óëèðàëä ¿íýýã ãîëäóó íàðèéí ºâñòýé çàäãàé òýí¿¿í äýíæ ãàçðûã áàðààäàæ íóòàãëàí õýö ãàçàð áýë÷ýýõ, øèð¿¿í õººæ õºëºðãºõèéã öýýðëýæ, ºäºð á¿ð óñàëíà. ªºðººð õýëáýë ¿õýð ººõºí òàðãàà àëäàæ õàéëàõ íü àìàðõàí áàéäàã ó÷èð ò¿¿íèéã öàã óóðûí


- 22 -

òààã¿é íºõöëººñ õàìãààëæ àëü áîëîõîîð ÿâàëòûã áàãàñãàæ øèð¿¿í òóóõã¿é áàéõ íü ç¿éòýé. Õ¿éòðýõ òóñàì äàâñ, õóæðààð ñàéí õàíãàíà.

Òàðãà õ¿÷ ñàéí àâñàí ¿õðèéí ¿ñ íü ºíãºæèæ, àðüñ íü çººëºí áîëîõîîñ ãàäíà

õ¿ç¿¿, ñýýð, íóðóó çîî õàâèðãà õàà ãóÿ çóçààð÷ áèå íü ºðãºí, íàìõàí áººðºíõèé ìýò õàðàãäàíà. Ò¿¿í÷ëýí õºäºëãººí óäààíòàé áîëæ, òàøàà, ºãçºãíèé øîíòîí ìºëèéæ òîä õàðàãäàõã¿é áîëäîã.

Ìàõíû ÷èãëýëèéí ¿íýýíèé òóãàëûã 6-7 ñàðòàéä ýõýýñ ÿëãàæ ñ¿ðýãëýí ýõèéã íü øèðãýýíý. Èíãýñíýýð ¿íýýíèé äýëýí àâòàõ, òóãàë ÿäðàõ, òàðãà õ¿÷ýýð äîðîéòîõ áàéäàë ãàðäàãã¿é áàéíà.

ªâëèéí óëèðàëä ¿íýýã 11-ð ñàðûí ýöñýýð ºâºëæººíä îðóóëæ õàðèí 2-ð ñàðûí ýöñýýñ õàâàðæààíä îðóóëæ òóãàëëóóëíà. Өâëèéí óëèðàëä ¿íýýã 8-9 öàãèéí ¿åä áýë÷ýýðò ãàðãàæ ºäºð óñàëæ îðîé 5-6 öàãèéí ¿åä õîòëóóëíà. Õàðèí 12-ð ñàðûí ýöýñ áóþó 1-ð ñàðûí ýõýýð ¿íýýíèé òóðàõ, õýýë òîìðîõ áàéäëûã õàðãàëçàæ ò¿¿íä íýìýãäýë òýæýýë ºã÷ ýõýëíý. ªºðººð õýëáýë ýðò õýýëòýé áóþó òàðãà õ¿÷ ìóóòàé ¿íýýíä 7 õîíîãò 2 óäàà 3-4êã ºâñ ºãíº. Õàâàð äºõºõ òóòàì á¿õ ¿íýýíäýý ºâñ ºã÷ òóãàëëàõ øàõñàí áóþó íÿëõ òóãàëòàé ¿íýýã 4-5êã ºâñ, 1-2êã õîëèìîã òýæýýëýýð òýæýýíý. Õîëèìîã òýæýýëä àðâàé 30-40%, õèâýã 20%, õîøóó áóäàà 10%, âàíäóé áóþó øàð áóóðöàã 5-10%, ìàõ-ÿñíû ãóðèë 3%, íîãîîíû íóíòàã 10-15%, äàâñ 2% áàéâàë çîõèíî.

Õàðèí òýæýýëèéí íººö ñàéòàé ôåðìåðèéí àæ àõóé ºâëèéí óëèðàëä ¿ðæëèéí ¿íýý òóòàìäàà îéðîëöîîãîîð óëààí áóóäàéí ñ¿ðýë 1,5-2,0òí, 2òí äàðø, 4-5ö ºâñ áýëòãýæ àâíà.

Áóõûí òýæýýëëýã àð÷èëãàà ìàëëàãàà: Ìàõíû ÷èãëýëèéí ¿ðæëèéí ¿íýýíèé íºõºí ¿ðæèõ ÷àäâàð íü ¿ðæèëä àøèãëàæ áàéãàà áóõûí ¿ðæëèéí ÷àíàð ò¿¿íèé òýæýýëëýã àð÷èëãàà ìàëëàãààíû íºõöëººñ èõýýõýí øàëòãààëíà. Áóõûí òýæýýëëýã àð÷èëãàà ìàëëàãààã øààðäëàãûí ò¿âøèíä áàéëãàñíààð ò¿¿íèé ¿ðèéí ÷àíàðûã ñàéæðóóëæ, áýëãèéí èäýâõèéã óäààí õóãàöààíä õýâèéí áàéäàëä õàäãàëæ ÷àäíà.

Áóõûã ¿ðæèëä 5-6 æèë áóþó 7-8 íàñ õ¿ðòýë íü àøèãëàíà. ¿ðæëèéí áóõûã 8-ð ñàðûí ñ¿¿ë÷ýýñ äàðàà îíû 5-ð ñàðûí ñ¿¿ë÷ õ¿ðòýë ñ¿ðãýýñ òóñãààðëàí íýìýãäýë òýæýýëòýéãýýð áýë÷ýýðýýð ìàëëàíà. Ìàõíû ÷èãëýëèéí áóõ çóí íàìðûí óëèðàëä óñ, áýë÷ýýð òîõèðñîí ñýðì¿¿í áýë÷ýýðèéí ìàëëàãààíä áàéëãàõ áºãººä ºâºë õàâðûí óëèðàëä ¿ðæëèéí òàðãà õ¿÷èéã àëäàãäóóëàõã¿éí òóëä íýìýãäýë òýæýýë ºãíº.

Õ¿ñíýãò ¹3

Æèëä 1 áóõàíä çàðöóóëàõ òýæýýëèéí äóíäàæ íîðì.

Áóõûí Íàñ


Õ¿÷èò òýæýýë

ªâñ

Äàâñ, õóæèð

Òýæ

ýýõ

õîíîã

êã

Òýæ

ýýõ

õîíîã

êã

Òýæ

ýýõ

õîíîã

ê

ã

Íàñ ã¿éö-ñýí áóõ

X/15 - II/20 128 380 112 600 128 6

II/20 - V/20 90 450 70 310 90 5

Á¿ãä 218 830 182 910 218 11

ºñâºð Áóõ

XI/20 -II/20 92 180 62 260 128 6

II/20 - V/20 90 360 70 230 90 5

Á¿ãä 182 540 32 490 218 11

Áóõûã ºâëèéí öàãò ñàðàâ÷èíä, õàâàð ñàðàâ÷íû ºìíº çàëãàæ áàðüñàí õàøààíä òýæýýíý. Òýæýýë òàâüæ ºãºõ òºõººðºìæèéã ñàðàâ÷èíä áîëîí ñàðàâ÷íû ºìíºõ õàøààíä õèéíý. Ò¿¿í÷ëýí áóõàíä ºâëèéí óëèðàëä îéðîëöîîãîîð 11-ð ñàðûí 1-ýýñ ýõýëæ õîíîãò 5-6êã ºâñ, 3-4êã õ¿÷èò òýæýýë ºã÷ 5-ð ñàðûí ýõíýýñ õýýëò¿¿ëýãò àøèãëàæ ýõýëíý. Õàðèí íýìýãäýë òýæýýëèéã ºãëºº, îðîé ºãíº.

Áóõûã ºâëèéí óëèðàëä îéðîëöîîãîîð 11-12 öàãèéí ¿åä íýã óäàà, õàâàðò


- 23 -

ºäºðò 2 óäàà óñàëæ áýë÷ýýðò 9-10 öàã ìàëëàíà. Äàâñ õóæðààð áóõûã áàéíãà õàíãàíàæ áàéíà.

Ìàõíû ¿õðèéí òóãàë áîéæóóëàõ:

Ìàõíû ¿õðèéí àæ àõóéí òåõíîëîãèéí íýã îíöëîã áîë òóãàëûã ýõëýýð áîéæóóëàõ ÿâäàë þì. ªºðººð õýëáýë ìàõíû ¿õðèéí òóãàë áîéæóóëàõàä õ¿íèé ç¿ãýýñ òàâèõ àíõààðàë, õºäºëìºð çàðöóóëàëò õàðüöàíãóé áàãà, í¿ñýð áàéð, òîíîã òºõººðºìæ øààðäàãäààä áàéäàãã¿é.

Ìàõíû ¿õðèéí àæ àõóéí áàñ íýã îíöëîã áîë ¿íýýã óëèðàëûí ÷àíàðòàé ººðººð õýëáýë

õàâàð ýðò 3-4 ñàðä áàãòààæ òºëë¿¿ëýõ ÿâäàë þì. Èãýñíýýð òóãàë áýë÷ýýðèéí øèíý íîãîî ãàðàõ ¿åòýé çàëãàæ, çóíû òààëàìæòàé íºõöºëä ýð÷èìòýé ºñºí áîéæèæ öààøäàà ÷ àøèã øèì, ºñºëò õºãæèëò ñàéòàé áàéõ áîëîìæ á¿ðäýíý.

Òóãàëûã ýõëýýð áîéæóóëàõ õóãàöàà íü òºðºõ ¿åýñ ñ¿¿í òýæýýë äóóñàõ õ¿ðòýë (ìàõíû

¿õðèéí àæ àõóéä 7-8 ñàðòàé áîëòîë) ¿ðãýëæèëäýã. Ýíý ¿åä òóãàëûí ºñºëò õºãæèëòèéã øààðäëàãûí ò¿âøèíä õ¿ðãýæ ÷àäâàë öààøèä ýð÷èìòýé ºñºõ, áîðäîî àâàõ ÷àäâàð íü äýýøèëíý. ¿ñºëò õºãæèëòèéí ÿâöàä ìàõàí àøèã øèì á¿ðýëäýí òîãòîõ ¿íäýñ ñóóðü òàâèãääàã.

Ýõýýñ ñàëãàõ ¿åä ºñºëò õºãæèëò ñàéòàé, àìüäûí æèí èë¿¿òýé áàéñàí òóãàë ñ¿¿í

òýæýýëèéí äàðàà ¿ðãýæë¿¿ëýí áîéæóóëàõ áîëîí áîðäîõ ¿åä õóðäàí ºñºæ õºãæèõººñ ãàäíà ìàõàí àøèã øèìèéí ¿ç¿¿ëýëò ºíäºð áîëíî.

Ìýðãýæèëòí¿¿ä ìàõíû òºðºëæñºí ¿¿ëäð¿¿ëèéí òóãàë 8 ñàðòàéäàà 170 êã-ààñ áàãà

æèí òàòàæ áàéâàë ò¿¿íèéã ¿éëäâýðëýëèéí çààç ãýæ ¿çäýã. Ìàõíû ¿õðèéí àæ àõóéä ¿íäñýí òåõíîëîãèéí äàãóó òóãàëûã 7-8 ñàðòàé áîëòîë íü

ýõëýýð áîéæóóëíà. Ýíý õóãàöààíû òóðøèä òóãàë áàéíãà ýõòýéãýý õàìò ñóë ÷ºëººòýé áàéæ, ýõèéãýý õºõºæ áîéæèõ ¸ñòîé. ¯íýýã ñààõã¿é áàéõûã ýðõýìëýõ íü ç¿éòýé. Èíãýõã¿éãýýð ¿õðèéí ìàõ ¿éëäâýðëýõ òºðºëæñºí òåõíîëîãè õýðýãæèõ áîëîìæã¿é áîëäîã. Èéì ó÷ðààñ ìàõíû ÷èãëýëèéí õºõ¿¿ë ¿íýýíèé òýæýýëëýã àð÷èëãàà, ìàëëàãààíû íºõöëèéã ñàéæðóóëñíààð òóãàëûí ýð÷èìòýé ºñºæ õºãæèõ áîëîìæèéã õàíãàæ ÷àäíà. Ñ¿¿ ñàéòàé òóãàëûí ºñºëò õºãæèëò ñ¿ðãèéí äóíäæààñ 25-30%-èàð èë¿¿ áàéäàã. ªºðººð õýëáýë ñ¿¿í òýæýýëèéí ¿åèéí òóãàëûí ºñºëò õºãæèëò ýõèéí ñ¿¿ëýã øèíæ, ¿íýý òóãàëûí òýæýýëëýã ìàëëàãààíû íºõöºë, ¿¿ëäðèéí îíöëîã çýðãýýñ èõýýõýí õàìààðíà.

Òóãàëûã òºðñíèé äàðàà ýõèéí óóðàã ñ¿¿ã ñàéòàð õºõ¿¿ëæ ýõòýé íü 2-3 õîíîã õîòîíä

íü áàéëãàíà. Òóãàëûí íÿëõûí ¿å 2-3 äîëîî õîíîã ¿ðãýëæèëäýã. ¯õðèéí íèéò ç¿é áóñ õîðãäëûí òàë õóâü íü ýíý ¿åä òîõèîëääîã áàéíà. ªºðººð õýëáýë õýýëèéí õºãæëèéí ¿åýñ õýýëèéí äàðààõ õºãæèëä øèëæèõ àãøèí áîë áèå ìàõáîäèéí õóâüñûí õºãæëèéí íýí ýãçýãòýé ¿å áàéäàã. Òóãàë ýõýýñ òºðñíººð óóøèãíû àìüñãàëûí ñèñòåì ýõýëæ, öóñíû ýðãýëò ººðººð ÿâàãäàæ, øèì òýæýýëèéí áîäèñûã õ¿éñýýð áóñ òýæýýë áîëîâñðóóëàõ ýðõòíýýð äàìæóóëàí àâ÷ àìüäðàëûí øèíý õýìíýë ýõýëíý.

Íÿëõ òóãàëûã þóíû ò¿ð¿¿íä ýõèéí óóðàã ñ¿¿ãýýð ñàéí õàíãàõ øààðäëàãàòàé. Ýõèéí

ãàë óóðàã íü íÿëõ òºëèéí àíõíû òýæýýë þì. Óóðàã ñ¿¿ íü íÿëõ òºëä çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé øèìò áîäèñîîð ýëáýã áàéäàã. Óóðàã íü ñ¿¿ã áîäâîë õóóðàé áîäèñûí àãóóëàìæ èõòýé, ÿëàíãóÿà àëüáóìèí, ãëîáóëèí õýëáýðòýé óóðãóóä, òºðºë á¿ðèéí ýðäýñ áîäèñ, À âèòàìèí, êàðîòèíîîð áàÿëàã áàéäàã. Òóãàëëàñíû äàðààõ ¿íýýíèé ãàë óóðãèéí 16,4 %- èéã óóðàã, 5,1 %-èéã òîñëîã, 2,1 %- èéã ñàõàð, 1 %- èéã ¿íñ ýçýëäýã. Óóðãèéí áàñ íýã ÷óõàë øèíæ áîë ò¿¿íä ýëäýâ ºâ÷íèé ýñðýã äàðõëàà ¿¿ñãýõ ÷àäâàðòàé ýñðýã-áèåì¿¿ä (àíòèòåë) àãóóëàãäàæ áàéäàã. Óóðãàà ñàéí õºõñºíººð òóãàëûí çóíãàã ãàð÷ òóãàëûí òýæýýë áîëîâñðóóëàõ ýðõòýí öýâýðøäýã.


- 24 -

Õ¿ñíýãò ¹ 4 Óóðàã áîëîí ñ¿¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿í (%)

Á¿ðýëäýõ¿¿í

Óóðàã ñ¿¿íèé ººð÷ëºãäºõ áàéäàë Æèðèéí

ñ¿¿ Äºíãºæ òóãàëëàñíû äàðàà 12 öàãèéíäàðàà

24 Öàãèéí äàðàà

Óñ 66,4 79,1 84,4 87,2

Õóóðàé áîäèñ 33,6 20,9 15,6 12,8

Òîñëîã 6,5 2,5 3,6 3,7

Óóðàã 23,1 13,7 7,1 3,5

Êàçåéí 5,6 4,5 4,2 2,8

Àëüáóìèí,ãëîáóëèí 16,9 9,0 2,6 0,7

Ñ¿¿íèé ÷èõýð 2,1 3,5 4,2 4,8

¿íñ 1,4 1,1 1,0 0,8

4- ð õ¿ñíýãòýýñ ¿çýõýä òóãàëûã ýõíèé 24 öàãèéí äîòîð óóðàã ñ¿¿ãýýð íü õàíãàõ

ÿâäàë ÷óõàë áàéíà. Гàë óóðãèéí á¿ðýëäýõ¿¿í øèìò ÷àíàð íü øèðãýýñýí õóãàöàà, õýýëòýé ¿íýýíèé òýæýýëëýã ìàëëàãààíààñ èõýýõýí õàìààðäàã. Òóõàéëáàë òýæýýëëýãèéí íºõöºë ìóó áàéñàí áîëîí 2 ñàðààñ äîîø õóãàöààãààð øèðãýýãýýä òóãàëëóóëñàí ¿íýýíèé óóðàã ñ¿¿íä àãóóëàãäàõ àëüáóìèí, ãëîáóëèí, äàðõëààíû áîäèñóóä, À âèòàìèí, êàðîòèíû àãóóëàìæ ìàø äîîãóóð áàéíà.

Òóãàëûí áèå ìàõáîäûí ôèçèîëîãèéí õýðýãöýý øààðäëàãàä íèéö¿¿ëýí õàíãàëòòàé

ñàéí òýæýýõ ÿâäàë íýí ÷óõàë. Äóòìàã òýæýýëëýãýýñ ºñºëò õºãæèëò íü ñààòñàí òóãàë öààø íü íºõºæ õºãæèõ áîëîìæ ìóóòàé áàéäàã áºãººä èíãýñíýýð áèåèéí õýñã¿¿ä, ýðõòýí, ýä¿¿äèéí õàðüöàà áîëîí áèå ìàõáîäèéí ôèçèîëîãè, áèîõèìèéí ïðîöåññîä ººð÷ëºëò ãàðäàã. Òóãàë äºíãºæ òºðñíèéõýý äàðààõàí ÷àöãà àëäàõ ÿâäàë ýëáýã áàéäàã áºãººä ýíý íü ãîë òºëºâ óóðàã ñ¿¿íèé ÷àíàð ìóó, õýýëòýé ¿íýýíèé òýæýýëëýã ìàëëàãàà õàíãàëòã¿é áàéñíààñ ñóë äîðîé òóãàë ãàðñàíòàé õîëáîîòîé þì.

Ñ¿¿ íü á¿õ òºðëèéí øààðäëàãàòàé ø¿âòýí õ¿÷ë¿¿äèéã àãóóëñàí òºãñ ÷àíàðòàé

óóðãèéí ýõ ¿¿ñâýð áîëæ ºãäãººñ ãàäíà ñ¿¿íèé òîñëîã õýâèéí õýìæýýíýýñ áàãà áîë òóãàëûí ºñºëò õºãæèëò óäààøèðäàã.

Òóãàë àëü áîëîõ áàãà íàñàíäàà áèå ìàõáîäèäîî óóðàã õóðèìòëóóëàõ ÷àäâàð

ºíäºðòàé áàéäàã. Òóõàéëáàë 100êã àìüäûí æèí òóòàìäàà 1 ñàðòàé òóãàë 250-300ãð óóðàã, 6 ñàðòàéäàà 75-100ãð óóðàã, 12 ñàðòàéäàà 25-50 ãð óóðàã õóðèìòëóóëæ áàéäàã. Èéìýýñ 3 õ¿ðòýë ñàðòàé òýæýýëèéí æîðûí òýæýýëèéí íýãæ òóòàìä 125ã øèíãýí óóðàã, 3-6 ñàðòàéä 120ã, 6-9 ñàðòàéä 110ã, 9-12 ñàðòàéä 100ã øèíãýõ óóðàã òóñ òóñ àãóóëàãäàõ ¸ñòîé.

Àìüäûí æèí íýìýãäýæ, ºñºæ õºãæèõèéí õèðýýð òóãàëûã òºðºë á¿ðèéí òýæýýëä

òóõàéëáàë á¿ä¿¿í, ø¿¿ñëýã, õ¿÷èò òýæýýëä äàñãàíà. Òºðñíèé äàðààõíààñ ºâñ èä¿¿ëæ ñóðãàõààñ ãàäíà, 20 õîíîãòîé áîëîõ ¿åýñ íü õ¿÷èò òýæýýë ºã÷ ýõýëíý.

Ìàõíû ¿õðèéí òóãàë íü ýõýýñ ñàëãàõ õ¿ðòýë áóþó 7-8 ñàðòàé áîëòëîî øèìò

÷àíàðààð íü òîîöîõîä îéðîëöîîãîîð 800 òýæýýëèéí íýãæ çàðöóóëàõ áºãººä ò¿¿íèé 300 òýæýýëèéí íýãæ íü ýõèéí ñ¿¿, ¿ëäñýí õýñãèéí èõýíõ íü áýë÷ýýðèéí óðãàìàë íîãîîí òýæýýë áàéäàã. Õàâðûí óëèðàëä òóãàëûã ãîë òºëºâ çàäãàé áîéæóóëíà. Íÿëõ òóãàëòàé ¿íýýã øºíº 2-3-ààð íü òóñãàéëàí õàøèæ äóëààí õýâòøèíä õîíóóëíà. Хýâòøèéã àðèóòãàñàí õîíèíû õºõ áóóö áóþó ñ¿ðëýýð çàñíà. Á¿ð ýðò ãàðñàí òóãàëûã íýìíýæ ï¿íçýíä õîíóóëíà.

Ýõëýýð áîéæóóëàõ àðãà íü òóãàëûí õîäîîä ãýäýñíèé ºâ÷íèéã áàãàñãàæ ¿íýýíèé äýëýí

õºõèéã ºâ÷ëºõººñ ñýðãèéëäýã. Тóãàëûã ýõëýýð áîéæóóëàõ àðãûí ãîë çîðèëîãî íü ò¿¿íèé ýð÷èìòýé ºñºõ ¿å, áèîëîãèéí áîëîìæèéã àøèãëàí ýõèéí ñ¿¿ãýýð ìàõëóóëæ ºñºëò õºãæèëòèéã íü ñàéæðóóëæ ÷àäñàíààð öààøèä ìàõíû ãàðö ÷àíàðûã íýìýãä¿¿ëýõýä îðøèíî. Ýõýýñ íü ÿëãàõ ¿åä òóãàë á¿ä¿¿í, ø¿¿ñò, õ¿÷èò òýæýýëèéã èäýæ ñóðñàí áàéõààñ ãàäíà öààøäûí òýæýýëëýã íü òóãàëûí ºñºëò õºãæèëòèéã õýâèéí áàéëãàæ ìàõëàã ÷àíàðûã


- 25 -

äýýøë¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí áàéíà. Áýë÷ýýðèéí íîãîî õàíãàëòòàé ¿åä õºðâº òóãàëûã àëñûí áýë÷ýýðò, íÿëõ òóãàëûã îéðûí áýë÷ýýðò ýõòýé íü õàìò õàðèóëíà. Íàìðûí óëèðàëä 8-ð ñàðûí ñ¿¿ë÷ýýñ ñýð¿¿ îðæ, íàðíû èë÷ áóóðàõ ¿åýñ òóãàëûã ýõòýé íü õàìò ñîðãîã, ñºë ñàéòàé áýë÷ýýðò ãàðãàæ ìàëëàíà. Ýõëýýð áîéæñîí òóãàëûã öààøèä ºñºõ íàñàíä íü ýð÷èìòýé áîéæóóëàõ áóþó øàõàæ áîðäîõûí òóëä 9-ð ñàðààñ ýõëýí õîíîã òóòàìä 1,0-1,5êã õ¿÷èò òýæýýëýýð íýìæ òýæýýíý.Öàã õ¿éòýð÷ öàñíû ò¿ð¿¿ óíàõ ¿åýð òóãàëûã ýõòýé íü õàìò ãàäàà õîíóóëæ 7-8 ñàðòàéä íü 11-ð ñàðûí äóíäóóð ýõýýñ íü ÿëãàæ ºñâºð ¿õýð ºñãºí áîéæóóëàõ òåõíîëîãèîð òýæýýæ ìàëëàíà. Õàðèí ìàõíû ¿õðèéí òóãàëûã ýõëýýð áîéæóóëæ 7-8 ñàðòàéä íü 180-220 êã æèíä õ¿ðãýæ ýõýýñ ÿëãàõ, ¿¿íèé òóëä ñ¿¿ ìóóòàé ¿íýýíèé õºõ¿¿ë òóãàëûã õîíîãò 700-850 ãð æèí íýìýãäýõýýð òîîöîæ íýìýãäýë òýæýýë ºãíº.

Íàìðûí óëèðàëä òóãàëûã ýõèéí õàìò îòîðëîí ìàëëàæ ýð÷èìòýé ºñãºí

áîéæóóëñíààð ººõºí òàðãà ñàéí àâàõ áºãººä áýë÷ýýðèéí íîãîî ãàíäàæ ýõèéí ñ¿¿ øèì òàòðàõ ¿åýñ òóãàëä õîíîã òóòàì 2 êã îð÷èì õ¿÷èò òýæýýë íýìæ ºãºõºä áèåèéí ºñºëò 16-20%-èàð äýýøèëíý.

Òóãàëäàà õýäèé÷èíýý ºñºëò ñàéòàé, ò¿ðãýí ìàõàëæ áîéæèõ òóòàì öààøèä òºäèé÷èíýý ºñºëòººð ò¿ðãýñýæ, ìàõëàã ÷àíàð íü äýýøèëæ ºñãºí áîéæóóëàõ õóãàöàà áîãèíîñîæ ìàõ ¿éëäâýðëýëèéí ¿ð àøèã íýìýãääýã.

Ìàõíû ¿õðèéí àæ àõóéä òóãàëûã ýõýýñ íü ààæìààð áèø õàðèí îãöîì ñàëãàõ

àæëûã èõ õ¿éòðýõýýñ 20-30 õîíîãèéí ºìíººñ õèéíý. Òóãàëûã ýõýýñ ÿëãàñíû äàðàà ò¿¿íèé ôèçèîëîãè, òýæýýë áîëîâñðóóëàõ ñèñòåìèéí ¿éë àæèëëàãàà ººð÷ëºãäºæ òýæýýëëýã, ìàëëàãààíû øèíý íºõöºëä äàñàí çîõèöîõ, ìºí òóãàë ýõýý ¿ã¿éëæ öî÷ðîëä îðîõ ÿâäàë áèé.

Òóãàëûã ýõýýñ ÿëãàñàí äàðóéä òýæýýëëýã, ìàëëàãààíû íºõöºë òààðóó áîë áîãèíî õóãàöààíä àìüäûí æèíãýý àëäàæ, òóðàõ ó÷ðààñ òóãàëûã áýë÷ýýðò ñàéí èäýýøë¿¿ëýõèéí õàìò óñ, ºâñ äóðààð íü ºã÷ íýã òîëãîéä 2.0-2.5êã –ààð òîîöîæ õ¿÷èò òýæýýë ºãíº. Ýõýýñ ÿëãàñàí òóãàëûã äààð÷ õýâòýð àëäàõààñ ºìíº áóþó 11-ð ñàðûí äóíäóóð ºâºëæººíä îðóóëíà.

Ýõýýñ ÿëãàñíû äàðàà òóãàëûí òýæýýëèéí á¿ðýëäýõ¿¿íýýñ õàìãèéí ñàéí øèìò ÷àíàðòàé ýõèéí ñ¿¿ õàñàãäàæ áàéãàà ó÷ðààñ ýíý ¿åä òóãàëûã óóðàã, ýðäýñ áîäèñîîð õàíãàõàä àíõààðíà.

Ýõýýñ ÿëãàñàí òóãàëûã áóðóó òýæýýæ àð÷èëæ ìàëëàñíààñ 1.5-2 ñàðûí õóãàöààíä òóãàë àìüäûí æèíãýý 20-25%-èàð àëäàæ áîëíî

Õ¿ñíýãò ¹6.

Ìàõíû ÷èãëýëèéí òóãàë, ºñâºð ¿õýð òýæýýõ íîðì (Ö.Îòãîîãèéíõîîð)

Н

àñ

(ñàðààð)

Àìüäûí æèí/êã/

Õîíîãò

íýì

ýãäýõ

æèí/ã

ð-

ààð/

Õîíîãò

øààðäàãäàõ íü Ê

àðîò

èí

/ìã-à

àð/

1êã

íýì

ýãäýë

æèíä

çàðöóóëà

õ

òýæ

ýýë

/òýæ

/íýã

æ/


- 26 -

Òýæ

ýýëèéí

Íýãæ

/ãð-à

àð/

Øèíãýõ

Óóðàã /ãð-à

àð/

Äàâñ/ã

ð-à

àð/

6-9 160-215 600 4.6 540 25 45 7.7

9-12 215-270 600 5.3 550 30 50 8.8

12-15 270-325 600 6.7 605 35 60 10.3

15-18 325-400 800 9.0 810 40 70 11.3

Òóõàéí ôåðìåðèéí àæ àõóé íü ýõýýñ ÿëãàñàí òóãàëûã öààø íü ýð÷èìòýé ºñãºí áîéæóóëàõ, áîðäîæ òàðãàëóóëàõ ¿éë àæèëëàãàà æèëèéí öàã óëèðëûí áàéäàë, áýë÷ýýðèéí ºâñ óðãàìëûã ýð÷èìòýé àøèãëàõ íºõöºë áîëîìæ, ìàõ ¿éëäâýðëýëèéí ìåíåæìåíòèéí àñóóäàëòàé íèéö¿¿ëýõ çîðèëãîîð äàðààõ õýä õýäýí õóâèëáàðûã àøèãëàíà. ¯¿íä:

Òºðºëæñºí ìàõíû ¿¿ëäðèéí ºñâºð ¿õðèéã 15 ñàðòàéä íü 350-400êã æèíä õ¿ðãýíý. Ýíý çîðèëãîîð òóãàëûã ýõýýñ ÿëãàñíû äàðààãààñ áýë÷ýýð àøèãëàõã¿éãýýð øóóä áîðäîîíä îðóóëíà. Èíãýñíýýð òóãàëûã ýõýýñ òºðñíººñ õîéø òóõàéí ôåðìåðèéí àæ àõóéí íºõöºëä 1.5 çóí, 1 ºâºë ìàëëàíà (15 ñàð).

ªñâºð ¿õðèéã 18 ñàðòàéä íü 380-420êã àìüäûí æèíä õ¿ðãýíý. Ýíý òîõèîëäîëä àæ àõóéí íºõöºëä 2 çóí, 1 ºâëèéí ìàëëàãàà øààðäàãäàíà. ªºðººð õýëáýë àð÷èëãàà ìàëëàãààíû òààòàé íºõöºëä èë¿¿ óðò (2 çóí) áàéíà.

Ýð÷èìòýé ºñãºí áîéæóóëàõ áîðäîõ çàìààð ºñâºð ¿õðèéí àìüäûí æèíã 20-24 ñàðòàéä íü 400-480êã æèíä õ¿ðãýíý. Òóõàéí àæ àõóéä 2 çóí, 1.5 ºâºë ìàëëàíà.

2.5 íàñòàé áîëòîë íü ºñãºí áîæóóëæ àìüäûí æèíã íü 420-500êã æèíä õ¿ðãýõ áºãººä 3 çóí, 3 ºâëèéí ìàëëàãàà øààðäàãäàíà.

Õ¿ñíýãò ¹7 Ýõýýñ ñàëãàñàí íýã áÿðóóíä øààðäàãäаõ íэìýãäýл òýæýýëèéí

äóíäàæ íîðì


Õ¿÷èò Òýæýýë

ªâñ Äàâñ, Õóæèð

Òýæ

ýýõ

õî

íî

ã

/êã-à

àð

/

Òýæ

ýýõ

õî

íî

ã

/êã-à

àð

/

Òýæ

ýýõ

õî

íî

ã

/êã-à

àð

/

10-ð ñàðûí 20-íîîñ 3-ð ñàðûí 10 õ¿ðòýë

61 20 61 60

3-ð ñàðûí 10-íààñ 5-ð ñàðûí 20 õ¿ðòýë

20 10 20 40

Á¿ãä

81

30

81

100

81

4

ªñâºð үõðèéг ýð÷èìòýé ºñãºí áîéæóóëàõ, áîðäîõ

¯õðèéí ìàõ ¿éëäâýðëýõ ÷èãëýëòýé ôåðìåðèéí àæ àõóéíóóäûã òºðºëæ¿¿ëñíýýð ºñâºð ¿õðèéã ýð÷èìòýé ºñãºí áîéæóóëæ áîðäîõ áóþó áýë÷ýýðýýð òàðãàëóóëæ 1.5-2.0 íàñòàéä íü


- 27 -

450-500êã æèíä õ¿ðãýæ ìàõàíä áîðëóóëæ áàéíà. Èãíýæ áîéæóóëñàí ¿õðèéí äóíäàæ æèí 350-400êã æèíä õ¿ð÷, íýã ¿õðýýñ 200-220êã ãóëóóç ìàõ ¿éëäâýðëýæ áàéíà. ªñâºð íàñàíäàà ýð÷èìòýé ºñäºã Пüåìîíò, Лèìóçèí çýðýã ¿¿ëäðèéí ¿õðèéã ýð÷èìòýé àðãààð ºñãºí áîéæóóëæ áîðäîõîä 16 ñàðòàéäàà 600-620 êã æèíä õ¿ð÷, íÿäëàãûí ãàðö íü 65-68% áîëæ áàéíà.

ªñâºð ¿õðèéã ºñãºí áîéæóóëàõ: Ýõýýñ ñàëãàñíû äàðàà ¿ðæëèéí ºñâºð îõèí áÿðóóã 16-18 ñàðòàéä íü 300-380êã

æèíä õ¿ðãýæ íèéë¿¿ëãýíä îðóóëàõààð òºëºâëºæ òýæýýëëýã, ìàëëàãààã çîõèîí áàéãóóëíà. ¯¿íèé òóëä ýõýýñ ÿëãàñíû äàðàà õîíîãò 500-600ãð æèí íýìýãä¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áîëäîã. Îõèí òóãàëûí òýæýýëèéí æîðûí èõýíõ õýñãèéã ýçëýõ¿¿íëýã òýæýýë á¿ðä¿¿ëýõ áºãººä øèíãýõ óóðàã, ýðäýñ áîäèñ, âèòàìèíààð áàëàíñæèãäñàí áàéâàë çîõèíî.

Õàðèí ýõýýñ ñàëãàñàí ýð òóãàëûã ºñºëò õºãæèëò, àìüäûí æèíãèéí õóâüä äýýä

àíãèéí øààðäëàãà õàíãàõóéö ò¿âøèíä õ¿ðãýõ çîðèëò òàâèíà. Òýæýýëèéí æîð íü õýò ººõë¿¿ëýõã¿éãýýð, õîíîãò 800-1000ãð æèí íýìýãä¿¿ëýõýýð çîõèîí áàéãóóëíà.Òýæýýëèéí æîðîíä íü õ¿÷èò òýæýýë, îðîí íóòãèéí ãàðàëòàé ýçýëõ¿¿íëýã òýæýýë çîíõèëæ áàéõ íü ÷óõàë.

Áÿðóóã 5-ð ñàðûí ýöñýýð çóíû áýë÷ýýðò ãàðãàæ îòîðëîí òàðãàëóóëíà. Çóí íàìðûí óëèðàëä áÿðóóíû æèí òîëãîé òóòàìä 100-120êã-ààð ºñºí íýìýãäýæ 18-20 ñàðòàéäàà 280-320êã æèíòýé, äóíäààñ äýýø òàðãà õ¿÷òýé áàéâàë çîõèíî. Îõèí áÿðóóã ãóíæèíä íü òóñãàéëàí ºâºëæ¿¿ëæ óðãàö ñàéòàé áýë÷ýýðò áýë÷ýýæ 1-ð ñàðààñ íýìýãäýë òýæýýëýýð òýæýýí íýìýãäýë òýæýýëä õîíîãò 3-4êã ºâñ, 1-2êã áóäààíû õîëèìîã ºãíº. Õýýëòýé ãóíæèéã îíöãîéëîí àíõààð÷ òóãàëëàõ ¿åä íü 4-5 êã ºâñ, 2-3êã áóäààíû õîëèìîã ºãâºë ñ¿¿ øèì îðæ, òóãàëûíõ íü ºñºëò õºãæèëò ñàéæèðíà.

¯õðèéã ìàõíû ÷èãëýëýýð ýð÷èìòýé ºñãºí áîéæóóëàõ, áîðäîõîä òýæýýëèéí ¿ð

òàðèàã çîõèñòîé àøèãëàõ ÿâäàë ÷óõàë áàéäàã. Èíãýñíýýð òýæýýëèéí æîðûí øèíãýö ñàéæèð÷ ¿õðèéí ìàõàí àøèã øèìèéí ÷àíàðò ýåðýã íºëºº ¿ç¿¿ëäýã. ¯õðèéã ìàõíû ÷èãëýëýýð ýð÷èìòýé áîéæóóëàõ áîðäîõîä õàìãèéí èõ äýëãýðñýí òýæýýëèéí ¿ð òàðèà íü àðâàé, õîøóó áóäàà, òýæýýëèéí óëààí áóóäàé, áóóðöàãò óðãàìàë áîëíî.

ªñâºð ¿õðèéã ýð÷èìòýé ºñãºí áîéæóóëàõ íü íýã òàëààñ ºñºëò õºãæèëòèéã

ýð÷èìæ¿¿ëýõ, íºãºº òàëààð òàðãà õ¿÷èéã íýìýãä¿¿ëýõ ÷èãëýëòýé ó÷ðààñ òýæýýëëýã íü ýíý 2 çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí áàéõ ¸ñòîé.

Õ¿ñíýãò ¹ 8

Îõèí áÿðóó ºñâºð ¿õðèéí õîíîãò øààðäàãäàõ òýæýýëèéí íîðì /æèíãèéí íýìýãäэë 550-600ã/

¯ç¿¿ëýëò¿¿ä


9-10

11-12

13-14

15-16

17-20

Àìüäûí æèí /êã/ 244 277 34 345 413

Òýæýýëèéí íýãæ 4.5 5.0 5.5 6.0 7.0

Õóóðàé áîäèñ /êã/ 6.3 6.9 7.5 8.2 9.5

Øèíãýõ óóðàã /ã/ 460 500 528 561 655

Äàâñ/ã/ 32 36 40 44 50

Êàëüöè /ã/ 32 36 40 44 50

Ôîñôîð/ã/ 23 26 28 31 33

Êàðîòèí, /ìã/ 120 130 150 170 190


- 28 -

Õ¿ñíýãò ¹9 Ýð áÿðóó, ºñâºð ¿õðèéí õîíîãò øààðäàãäàõ òýæýýëèéí íîðì

/æèíãèéí íýìýãäýë 750- 800ãð/



9-10

11-12

13-14

15-16

17-18

Àìüäûí æèí /êã/ 279 330 379 420 440

Òýæýýëèéí íýãæ 5.8 6.4 7.0 8.2 8.3

Õóóðàé áîäèñ /êã/ 6.8 7.5 8.1 9.2 9.8

Øèíãýõ óóðàã /ã/ 628 684 712 852 900

Äàâñ /ã/ 32 35 38 50 55

Êàëüöè /ã/ 42 45 48 60 65

Ôîñôîð /ã/ 28 30 33 41 41

Êàðîòèí /ìã/ 160 175 190 220 230

Ôåðìåðèéí àæ àõóé íü ¿ðæëèéí ÷àíàð õàíãààã¿é ºñâºð ¿õðèéã ìàõíû

çîðèóëàëòààð ýð÷èìòýé ºñãºí áîéæóóëàõ ¿åä äàðààõ òýæýýëèéí íîðìûã àøèãëàíà.

Õ¿ñíýãò ¹10

Ìàõíû çîðèóëàëòààð áîéæóóëàõ ºñâºð ¿õðèéí õîíîãò èäýõ òýæýýëèéí íîðì /õîíîãò íýìýãäýõ æèí 500-600ã/


Íàñ /ñàðààð/

9-10

11-12

13-14

5-16

17-18

Àìüäûí æèí /êã/ 233 266 300 333 368

Òýæýýëèéí íýãæ 4.7 5.0 5.3 5.6 6.0

Õóóðàé áîäèñ /êã/ 5.9 6.2 6.4 6.7 7.0

Øèíãýõ óóðàã /ã/ 470 498 501 504 540

Äàâñ /ã/ 28 30 32 36 37

Êàëüöè /ã/ 31 33 35 37 40

Ôîñôîð /ã/ 23 24 26 27 28

Êàðîòèí /ìã/ 120 125 128 135 140

ªñâºð ¿õðèéã ýð÷èìòýé ºñãºí áîéæóóëàõûí òóëä þóíû ºìíº øèì òýæýýë ñàéòàé

íîãîîí ºâñ, ºâñºí äàðø áýëòãýõèéí çýðýãöýý àðâàé, áóóäàé, õîøóó áóäàà, õºõ òàðèà, øàð áóóðöàã âàíäóé öàðãàñíààñ á¿ðäñýí 13-15%-èéí óóðàãòàé õîëèìîã òýæýýë àøèãëàíà.

Ôåðìåðèéí àæ àõóéíóóä ººðèéí ¿éëäâýðëýëèéí çîðèëãîîñ õàìààð÷ ºñâºð ¿õðèéã

ýð÷èìòýé ºñãºí áîéæóóëàõ àðãûã õýä õýäýí âàðèàíòààð çîõèîí áàéãóóëæ áîëíî. ¯¿íä:

24 ñàðòàé áîëòîë ýð÷èìòýé ºñãºí áîéæóóëàõ. Èéì òóãàë íü ýõýýñ ñàëãàõ ¿åä 160êã îð÷èì æèíòýé áàéíà. ªâëèéí óëèðàëä õîíîãò 300-400ãð æèí íýìýãä¿¿ëýõýýð òîîöîæ 3.4-3.9 òýæýýëèéí íýãæ áóþó ãîëäóó ºâñ, ñ¿ðëýýð áàéðàí òýæýýíý. Тýæýýýëèéí æîðûí 70-80% íü ºâñ ñ¿ðýë, 20-30% íü õîëèìîã òýæýýë áàéâàë çîõèíî. Õàâðûí óðü îðîõ ¿åýñ ýõëýí áÿðóóã


- 29 -

ºäºðò áýë÷ýýðò ãàðãàæ ºãëºº îðîéä 4.0-4.5êã òýæýýëèéí íýãæ á¿õèé òýæýýë ºãºõ áºãººä á¿ä¿¿í òýæýýëèéí îðöûã áàãàñãàæ áýë÷ýýðëýõ õóãàöààã ààæìààð óðòàñãàíà. Õàðèí çóíû óëèðàëä íîãîîíä á¿ðýí öàäàõ ¿åýñ äàí îòîð áýë÷ýýðýýð òàðãàëóóëíà. Íàìðûí ñýð¿¿í îðæ ºâñ íîãîî ãàíäàõ ¿åýð íýìýãäýë òýæýýëýýð (1-2êã áóäàà) òýæýýæ ººõºí òàðãûã íýìýãä¿¿ëýí òýæýýëä äàñãàõ çàìààð áîðäîîíä øèëæ¿¿ëíý.

18 ñàðòàé áîëòîë íü ýð÷èìòýé ºñãºí áîéæóóëàõ. Эíý çîðèëãîîð ñîíãîæ àâàõ òóãàë íü 180êã îð÷èì àìüäûí æèíòýé, ìàõëàã ÷àíàð ñàéí õºãæñºí áàéíà. Áÿðóóíä íü øèì òýæýýë ñàéòàé íîãîîí ºâñ, ºâñºí äàðøààð ºâëèéí óëèðàëä õîíîãò 400-500ã, õàâðûí óëèðàëä 600-700ã æèí íýìýãä¿¿ëýõýýð òºëºâëºæ 4.2-5.0êã òýæ/íýãæ ºã÷ áàéðàí ìàëëàíà.

Õ¿ñíýãò ¹11

18 ñàðòàé áîëòîë ýð÷èìòýй ºñãºн бîéæóóëàõ òýæýýëèéí íîðì


Àìüäûí æèí /êã/

Õîíîãò íýìýãäýõ æèí /ãð/

Õîíîãèéí òýæýýëèéí íîðì

Òýæ

/íýãæ

/êã/

Øè

íãýõ

óóð

àã /ã/

Êà

ðî

òè

í

/ìã/

8-10

160-220

400-500

4,1

430

80

11-13

220-260

600-700

5,5

530

100

14-16

260-320

Áýë÷ýýðýýð ìàëëàæ 9-ð ñàðààñ ýõëýí õîíîã

òóòàì 1,5-2,0 êã áóäààíû õîëèìîã ºãíº.

17-19

320-370

Ýíý âàðèàíòààð ºñãºí áîéæóóëæ áàéãàà áÿðóóã õîíîã òóòàì òýæýýõ òýæýýëèéí

æîðûí 60-70% íü ºâñ, ºâñºí äàðø, 30-40% íü õîëèìîã òýæýýë áàéõ íü ç¿éòýé. Áàéðàí òýæýýæ áóé áÿðóóã ºãëºº îðîéí öàãààð òýæýýæ çºâõºí ºäºð 2-3 öàã ãàäóóð ãàðãàæ øºíº ñàðàâ÷èíä õîíóóëíà. Áÿðóóã çóíû áýë÷ýýðò ãàðãàõäàà ºñºëòèéã íü áóóðóóëàõã¿éí òóëä 7 õîíîãò õ¿÷èò òýæýýëèéã 1-2 óäàà ºã÷ ààæìààð îòîðò ãàðãàíà. Çóíû óëèðàëä áýë÷ýýðýýð ìàëëàõ ¿åä ºäºðò 2-îîñ äîîøã¿é óñàëæ äàâñ õóæðààð òîãòìîë õàíãàíà. Íàìàð ñýð¿¿ îðæ áýë÷ýýðèéí íîãîî ãàíäàõ ¿åýñ ¿ð òàðèàíû õîëèìîãîîð òýæýýíý. Èíãýæ ýð÷èìòýé àðãààð ºñãºí áîéæóóëñàí áÿðóó 18 ñàðòàéäàà 350-380 êã æèíòýé, äóíäààñ äýýø áóþó äýýä çýðãèéí òàðãà õ¿÷òýé 57-58 %-èéí ìàõíû ãàðöòàé áîëäîã.

¯õðèéã áîðäîæ òàðãàëóóëàõ: ¯õðèéí òàðãà õ¿÷èéã áîãèíî õóãàöààíä íýìýãä¿¿ëýõ, ìàõíû ÷àíàðûã ñàéæðóóëæ,

ãàðöûã èõýñãýõèéí òóëä áîðäîõ àðãà õýðýãëýíý.Òóõàéí ôåðìåðèéí àæ àõóéä áàéãàà òýæýýëèéí íººö õ¿ðýëöýý, íýð òºðºë ÷àíàðûã õàðãàëçàí ¿õðèéã áàéðàí ìàëëàãààíû àðãààð áóþó áýë÷ýýðèéí ìàëëàãààòàé õîñëóóóëàí áîðäîíî.

¯õðèéã áîðäîíî ãýäýã íü òóõàéí áèå ìàõáîäèéí íººö øèì òýæýýëèéí

áîäèñûã äàé÷ëàí ãàðãàõ, ºñºæ õºãæèõ áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëæ áèå ìàõáîäèéí çººëºí ýäèéí ( ìàõ, áóë÷èí, ººõ) õºãæèëòèéã ñàéæðóóëàõ çîðèëãîîð òýæýýëèéí æîð á¿òýö, íîðì õýìæýýã äýýøë¿¿ëæ òýæýýõ àðãà þì.

¯õýð áîðäîõ àæëûí ¿ð ä¿í íü îëîí õ¿÷èí ç¿éëýýñ õàìààðäàã. ßëàíãóÿà îòîðëîõ,

áîðäîæ òàðãàëóóëàõ òåõíîëîãè, òýæýýë, òýæýýëëýã, àð÷èëãàà ìàëëàãààíû íºõöºë áîäèò íºëºº ¿ç¿¿ëäýã. Ò¿¿í÷ëýí áîðäîëòîíä ¿õðèéí ¿¿ëäýð, àøèã øèìèéí õýâøèë, ¿¿ëäýðëýã áàéäàë, íàñ, õ¿éñ òàðãà õ¿÷ èõ íºëººòýé áàéäàã áºãººä áîðäîëò ýõëýõ ¿åä ºñâºð ¿õðèéí àìüäûí æèí òàðãà õ¿÷íèé ò¿âøèí íàñ ã¿éöñýí ¿íýýíèé 60-70%-ä õ¿ðñýí áàéâàë çîõèíî.


- 30 -

Íàñ ã¿éöñýí ¿õðèéã áîðäîõ äóíäàæ õóãàöàà 60-90 õîíîã áàéõàä õàðèí ºñâºð íàñíû ¿õðèéíõ 100-150 õîíîã îð÷èì ¿ðãýëæèëäýã. Áîðäîæ áàéãàà ºñâºð ¿õðèéí õîíîãèéí äóíäàæ íýìýãäýë æèí áîðäîëòûí á¿õèé ë õóãàöààíû òóðøèä íèëýýä ºíäºð ò¿âøèíä õàäãàëàãäàæ áàéõ áîëîâ÷ ãóðàâ õóâààñíû ñ¿¿ë÷èéí õóãàöààíä áàãà çýðýã áóóðäàã. Õàðèí áîðäîæ áàéãàà íàñ ã¿éöñýí ¿õðèéí õîíîãò íýìýãäýõ æèí ýõíèé 30-40 õîíîãò ºíäºð áàéõ áºãººä öààøèä áóóð÷ õîíîãò äóíäæààð 200-400ã æèí íýìýãäýíý.

Õ¿ñíýãò ¹12

Ìàõíû ¿õðèéã áîðäîõ ¿åèéí òýæýýëèéí íîðì.

Àì

üäû

í

æè

í (

êã)

Õîíîãò íýìýãäýõ æèí (ã)

600 800 1000 1200

Òýæ

/íýãæ

Øè

íãýõ

óóð

àã

(ã)

Òýæ

/íýãæ

Øè

íãýõ

óóð

àã

(ã)

Òýæ

/íýãæ

Øè

íãýõ

óóð

àã

(ã)

Òýæ

/íýãæ

Øè

íãýõ

óóð

àã

(ã)

ªñâºð íàñíû ¿õýð

250 5,7 540 6,2 600 7,5 685 8,4 770

300 6,0 540 7,0 620 7,9 700 8,8 780

350 6,4 545 7,3 630 8,2 705 9,1 785

Íàñ ã¿éöñýí ¿õýð

350 7,2 500 8,3 580 9,5 665 10,6 740

400 7,5 525 8,6 600 9,8 685 10,9 760

450 7,7 540 8,9 620 10,1 705 11,2 785

500 8,1 565 9,2 645 10,4 730 11,5 805

Áîðäîæ áàéãàà ¿õðèéí òàðãà õ¿÷ íýìýãäýõ ÿâöàä òýæýýëèéí æîðûí á¿òöèéã çàéëøã¿é ººð÷ëºõ øààðäëàãàòàé áàéäàã. Áîðäîîíû ýõýí ¿åä æîðûí èõýíõ õýñãèéã á¿ä¿¿í áîëîí ø¿¿ñëýã òýæýýë ýçýëäýã áîë áîðäîîíû òºãñãºë õèðä õ¿÷èòò òýæýýëèéí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëæ ýçëýõ¿¿íëýã òýæýýëèéí õóâèéã áóóðóóëíà.

Фåðìåðèéí àæ àõóéíóóä ¿õýð áîðäîõ àæëûã çºâ çîõèîí áàéãóóëñíààð íàñ ã¿éöñýí

õýðýãöýýíèé ¿õðèéã 2,5-3 ñàð, 2-3 íàñòàé ºñâºð ¿õðèéã 3-4 ñàð, íýã õ¿ðòýë íàñòàé òóãàëûã 6-9 ñàðûí õóãàöààíä áîðäîæ äýýä çýðãèéí òàðãà õ¿÷ àâàõóóëæ, ìàõíû ãàðö ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëæ ÷àäíà.

Õ¿ñíýãò ¹13 ¯õýð áîðäîõ òýæýýëèéí ¿ëãýð÷èëñýí æîð

Ð.Öýðýíäóëàìûíõààð

Ìàëûí íàñ, òºðºë

Ì

àëû

ííàñ

, ò

ºðºë

Á

îðäîõû

í

ºì

íºõ æ

èí (

êã)

Íîðì Òýæýýë (êã)

Á

îðäîîíû

ä

àðààõ æ

èí

Òýæ

ýýëèéí

íýãæ

Øèíãýõ

óóðàã

Æîðû

í

ÿëãàà

Á

¿ä¿¿í ò

ýæ

ýýë

Õ¿÷èò

,áàãñàðì

àë

òýæ

ýýë

Äàðø, ñïèðò ïèâîíû øààð

Ä

àâñ(ã

)

ºñâºð ¿õýð ºñâºð

¿

õýð

150

5,7

600

I 6.0 3.0 - 20 240

II 5.0 2.0 10øààð

20

III 5.0 2.0 10 äàðø 20

200 6,2 600

I 6.0 3.5 - 30 250

II 4.0 2.0 15 øààð 30

III 5.0 2.5 10 äàðø 30

Õýðýãöýýíèé çààç ¿õýð

Õýðýãöýýíèé

çààç

¿õýð

250 6,6 650

I 7.0 3.5 - 30 290

II

5.0 2.0 1 5øààð

30

III 6.0 2.2 10 äàðø 30

300 7,0 700

I 8.0 3.5 - 40 310

II 4.0 2.0 20 øààð 40

III 6.0 2.5 10 äàðø 40


- 32 -

Çààçëàãäñàí íàñ ã¿éöñýí ìàë íü ñàéí áîðäîãäîõ áºãººä ò¿¿íèé òýæýýë áîëîâñðóóëàõ ýðõòíèé ¿éë àæèëëàãàà õýâøèæ òîãòñîí áàéäàã ó÷ðààñ çàëóó ºñâºð ìàëòàé õàðüöóóëàõàä òýæýýëèéí ñîíãîëò áàãàòàé ººðººð õýëáýë á¿ä¿¿í ø¿¿ñëýã òýæýýëèéã ¿ð ä¿íòýé àøèãëàæ õóðäàí òàðãàëæ, æèíãýý ñàéí íýìýãä¿¿ëæ õ¿÷èò òýæýýëèéã õàðüöàíãóé áàãà çàðöóóëäàã. Õàðèí çààç õºãøèí ¿íýý íü äàí áýë÷ýýðèéí ìàëëàãààíû íºõöºëä òàðãàëæ áîðäîî àâàõäàà ìóó áàéíà. Иéìýýñ äàí áýë÷ýýðèéí ìàëëàãààíä áàéãàà ¿íýýíä áàãñàðìàë, õîëèìîã òýæýýëèéã çîõèõ õýìæýýãýýð íýìæ ºãíº.

Íàñ ã¿éöñýí çààç ¿íýýã áîðäîæ òàðãàëóóëàõàä çºâõºí ò¿¿íèé æèí àõèæ, ìàõíû ãàðö

íýìýãäýõ òºäèéã¿é ãóëóóç ìàõíû á¿ðýëäýõ¿¿íä ººð÷ëºëò ãàð÷ ÷àíàð íü ñàéæèðíà. Çààç ¿íýýã áîðäîõäîî ºâñ, ñ¿ðýë, ºâñºí äàðø, 2-3 êã õîëèìîã, õ¿÷èò òýæýýë îðîëöóóëñàí

æîðûã ºðãºí õýðýãëýíý. Ò¿¿í÷ëýí ñïèðò, ïèâîíû ¿éëäâýðèéí øààð àâ÷ àøèãëàõ áîëîìæòîé õîò ñóóðèí ãàçðóóäûí

îéðîëöîîõ ìàõíû ¿õðèéí ôåðìåðèéí àæ àõóé íü ìàë áîðäîõ òýæýýëèéí æîðä ýíý òºðëèéí òýæýýëèéã (ïèâîíû øààð) çîõèõ õýìæýýãýýð îðîëöóóëæ òýæýýëèéí ºðòãèéã õÿìäðóóëíà

Õ¿ñíýãò ¹14

Ìàõíû ¿õðèéí ôåðìåðèéí àæ àõóéä øààðäàãäàõòýæýýëèéí õýðýãöýý. (¿õýð áîðäîõîä/

Ìàë

ûí ÿ

ëãàà

Æèí (

êã)

Áîðäîõ

õîíîã

Æîðû

í

ÿë

ãàà

Íýã ìàëä øààðäàäàõ òýæýýë

Ôåðì

ä á

àéõ

ìàë

ûí ò

îî Íèéò ìàëä øààðäàãäàõ

òýæýýë (òí)

Á¿ä¿¿í

òýæ

ýýë

(ö) Õ

¿÷èò

òýæ

ýýë

(ö) Ø

¿¿ñò

òýæ

ýýë

(ö) Ä

àâñ (

êã)

Á¿ä¿¿í

òýæ

ýýë

Õ¿÷èò

òýæ

ýýë

Ø¿¿ñò

ò

ýæ

ýýë

Äàâñ

ºñâºð

¿õýð

100

200

I 7.2 3.6 2,4 100 72,0 36,0 0,3

II 6.0 2.4 12,0 2,4 100 60,0 24,0 120,0 0,3

III 6.0 2.4 12,0 2,4 100 60,0 24,0 120,0 0,3

200

90

I 3.4 3.2 2,7 100 34,0 32,0 0,3

II 3.6 1.8 13,5 2,7 100 36,0 18,0 135,0 0,3

III 4.5 2.0 9,0 2,7 100 45,0 20,0 90,0 0,3

Çààç ¿

õýð 250 60 I 4.2 2.1 1,8 80 33,6 16,8 0,2

II 3.0 1.2 9,0 1,8 80 24,0 9,6 72,0 0,2

III 3.6 1.3 6,0 1,8 80 28,8 10,4 48,0 0,2

300 45 I 3.8 1.6 1,8 80 30,4 12,8 0,2

II 1.9 0.9 9,0 1,8 80 15,2 7,2 72,0 0,2

III 2.7 1.1 4,5 1,8 80 21,6 8,8 36,0 0,2

14-ð õ¿ñíýãòýýð ìàõíû ¿õðèéí ôåðìåðèéí àæ àõóéä ¿õýð áîðäîõîä øààðäàãäàõ òýæýýëèéí

õýðýãöýýã ãàðãàõäàà òóõàéí àæ àõóéä 100 òîëãîé ºñâºð ¿õýð, íàñ ã¿éöñýí õýðýãöýýíèé 80 ¿íýý áîðäîõîîð òîîöîâ. Ôåðìåðèéí àæ àõóéíóóä ýäãýýð ¿õýð áîðäîõ æîðûí õóâèëáàðóóäààñ ººðèéí àæ àõóéí òýæýýëèéí õàíãàìæ, ¿éëäâýðëýëèéí íºõöºë áîëîìæ, ìàõ ¿éëäâýðëýëèéí ÷èãëýë çîðèëãîîñ õàìààð÷ ñîíãîæ àøèãëàæ áîëîõ þì. ¯õðèéã ÿìàð÷ áàéðàíä áîðäîæ áîëîõ áîëîâ÷ ºâëèéí óëèðàëä áàéðíû òåìïåðàòóð 0 õýìýýñ äîîøã¿é áàéâàë ¿õðèéí òýæýýë àøèãëàëò, òàðãà õ¿÷ àâàëòàíä ñàéí íºëºº ¿ç¿¿ëäýã. ¿õðèéã øºíº áóþó õ¿éòýí ºäºð áàéðàíä (ñàðàâ÷èíä), äóëààí ºäºð çàäãàé õàøààíä òýæýýíý. Áîðäîæ áàéãàà ¿õðèéã ºäºðò 2-3 óäàà óñàëáàë ñàéí áàéäàã ¯õðèéã øàõàæ áîðäîõ ¿åä öàãèéí õóâààðèéã õàòóó áàðèìòàëæ òýæýýõ, óñëàõ àæëûã òîãòìîë

õóãàöààíä ã¿éöýòãýæ õýâø¿¿ëýõ íü ÷óõàë áàéäàã. ¯õýð íü áîðäîëòûí ýöýñò òàðãà õ¿÷ íü íýìýãäýæ èðñíýýð ò¿¿íèé òýæýýë èäýõ äóð ñîíèðõîë áóóð÷ èðýõ áºãººä ýíý ¿åýñ á¿ä¿¿í


- 33 -

òýæýýëèéí ýçëýõ õóâèéã áàãàñãàæ óðüä÷èëàí ñàéòàð áýëòãýñýí øèì òýæýýë ºíäºðòýé õ¿÷èò áàãñàðìàë òýæýýëèéã æîðä íýìæ îðóóëíà

Ìàíàé îðíû íºõöºëä ¿õðèéí ìàõ ¿éëäâýðëýäýã ôåðìåðèéí àæ àõóéíóóä òåõíîëîãè, çîõèîí áàéãóóëàëòûí 2 ¿íäñýí ÷èãëýëýýð ìàõíû ÷èãëýëòýé ºñâºð ¿õðèéã áîðäîæ ìàõ ¿éëäâýðëýæ áîëíî

ªñâºð ¿õðèéã áîðäîæ òýæýýõ íîð (õîíîãò 800ã æèí íýìýõ Õ¿ñíýãò ¹ 15

) ¯¿íä:

ªñâºð ¿õðèéã ýð÷èìòýé àðãààð ºñãºí áîéæóóëæ ¿ðãýëæë¿¿ëýí 2 íàñ õ¿ðòýë íü áîðäîõ àðãà þì. Áîðäîëòûã 2 äàõü ºâëººñ áóþó 18-20 îð÷èì ñàðòàéãààñ ýõýëíý. Ýíý òåõíîëîãîîð áîðäîõäîî áîðäîîíû ýõýí ¿åä ãîë òºëºâ íîãîîí ºâñ ºãíº. Õàðèí óëìààð 2 äîëîî õîíîãèéí äàðàà÷ààñ òýæýýëèéí æîðîíä õ¿÷èò òýæýýëèéí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëíý. Ýð ø¿äëýíãèéí æèíã (20-22 ñàðòàé) ºâëèéí óëèðàëä õîíîã òóòàì 500-600 ã-ààð ºñãºí íýìýãä¿¿ëýõýýð áîäîæ ºäºðò 5-6 òýæýýëèéí íýãæòýé òýíöýõ òýæýýë ºãíº. Õîíîã òóòàì ºãºõ õ¿÷èò áîëîí á¿ä¿¿í òýæýýëèéí õàðüöàà áîðäîîíû ýõýí ¿åä 1:1, äóíä ¿åä 2:1, òºãñãºë ¿åä 3:1, áàéäàëòàé áàéõ ¸ñòîé. ªñâºð ¿õðèéã ø¿äëýíä íü áîðäîõîä 100 êã àìüäûí æèí òóòàìä 2êã õ¿÷èò òýæýýë, 0,8-1,5êã ºâñëºã òýæýýë ºãíº. Õàðèí òýæýýëä äàðø àøèãëàæ áàéãàà áîë õ¿÷èò òýæýýëèéí ýçëýõ õýìæýý æîðîíä 20-30%-èàñ õýòðýõã¿é áàéíà.

ªñâºð ¿õðèéã ÿìàð÷ òýæýýëýýð áîðäñîí ¿õðèéí àìüäûí æèíãèéí 100êã òóòàìä õîíîãò 2,5-

3,5 êã õóóðàé áîäèñ, 200-300 ã øèíãýõ óóðàã, 13-18 ã êàëüöè, 7-10ã ôîñôîð, 30-40 ìã êàðîòèí áàéõààð òîîöîæ òýæýýëèéí æîð çîõèîíî.

Àìüäûí æèí

(êã)

Õîíîãò øààðäàãäàõ òýæýýë

Òýæýýëèéí íýãæ (êã)

Øèíãýõ óóðàã (ã)

Äà

âñ

õóæ

èð

(ã)

Êà

ëüö

è

(ã)

Ô

îñô

îð

(ã)

Êà

ðî

òè

í

(ìã)

7

150 5.7 520-550 20 27

12 40

200 6,2 555-620 25 29 15 40

250 6,6 560-640 30 38 19 50

300 7,0 575-665 35 38 21 60

350 7,3 585-670 40 40 23 70


- 34 -

Áîðäîîíû ýõýí ¿åä

150 5,3 475-530 20 25 11 35

200 5,8 520-580 20 27 14 35

250 6,2 525-600 25 31 18 40

300 6,6 540-625 30 36 20 55

350 6,9 550-635 35

38 22 60

Áîðäîîíû äóíä ¿åä

Áîðäîîíû òºãñãºë ¿åä

150 6,1 550-610 25 28 13 40

200 6,6 590-660 30 30 16 40

250 7,0 595-680 35 35 20 50

300 7,4 605-705 40 40 22 60

350 7,7 615-710 45 42 24 70

Ð.Öýðýíäóëàìûíõààð

2. ªñâºð ¿õðèéã áÿðóóíä íü ýð÷èìòýé áîðäîõ. Èéì òåõíîëîãîîð áîðäîõ òóãàë íü ýõýýñ ÿëãàõ ¿åä 180 êã-ààñ äýýø æèíä õ¿ðñýí, ìàõëàã øèíæ ñàéí òîäîðñîí áàéíà.

Ýõýýñ äºíãºæ ÿëãàñàí òóãàë òýæýýë àâàõã¿é çóòðàõ øèíæòýé áàéäàã òóë

áîðäîõîîñ ºìíº 2 äîëîî õîíîã îð÷èì ãîë òºëºâ íîãîîí ºâñººð òýæýýæ ààæìààð áîðäîõ òýæýýëä äàñãàíà. Áîðäîîíû ýõíèé ¿åä áÿðóóíä ºäºðò 5 òýæ/íýãæ ºã÷ õîíîãò 700-900ã, äóíä ¿åä 7 òýæ/íýãæ ºã÷ õîíîãò 1000-1200ã íýìýãä¿¿ëíý. Áÿðóóã õîëèìîã òýæýýëýýð áîðäâîë õîíîãò èäýõ òýæýýëèéí 70-80%-íü, õ¿÷èò òýæýýë ãîëëîæ áîðäâîë 50-60%-íü, äàðøààð ãîëëîæ áîðäâîë 30-40%-íü òóñ òóñ õîëèìîã òýæýýë, 10-20%-íü ºâñ áàéâàë çîõèíî.

Õ¿ñíýãò ¹16.

Áÿðóóã ýð÷èìòýé áîðäîõîä øààðäàãäàõ òýæýýëèéí íîðì

Íà

ñ

(ñà

ðàà

ð)

Àìüäûí æèí, êã

Õîíîãèéí

Õîíîãò øààðäàãäàõ òýæýýëèéí õýìæýý


- 35 -

äóíäàæ íýìýãäýë æèí (ã)

Òýæ/íýãæ

(êã)

Øèíãýõ óóðàã (ã)

Êàðîòèí

(ìã)

7-9 180-230 700-800 4.8-5.2 525 100

10-12 230-300 800-1000 5.3-6.9 650 110

13-15 300-380 1000-1200 7.0-7.5 700 120

Õàâðûí óðü îðæ äóëààðàõàä ãàäàà òýæýýæ, áýë÷ýýðò ãàðãàí øºíº çàäãàé õàøààíä

õîíóóëíà. Áÿðóóã 11-ð ñàðààñ 6-ð ñàð õ¿ðòýë á¿ãä 7-8 ñàð ýð÷èìòýé áîðäîæ õîíîãò 800-900ã-ààð ºñãºæ 14-15 ñàðòàéä íü 350-380 êã æèíä õ¿ðãýæ, ìàõíû ãàðöûã 60-61% áîëãîíî.

Ìàõíû ¿õðèéã áýë÷ýýðýýð ìàëëàõ,îòîðëîæ òàðãàëóóëàõ.

Ìàíàé óëñ íèéòäýý 132,7 ñàÿ ãà òàëáàé á¿õèé áàéãàëèéí áýë÷ýýðòýé áºãººä ýíäýýñ ìàëûí õýðýãöýýò òýæýýëèéí 90 ãàðóé õóâèéã õàìãèéí õÿìä ÷àíàðòàé ñàéí òýæýýëýýð õàíãàõ áîëîìæ áèé. Áýë÷ýýðèéí íîãîîí óðãàìàë íü óóðàã, í¿¿ðñ-óñ, âèòàìèí, ýðäñýýð áàÿëàã, áèîëîãèéí òºãñ ÷àíàðòàé òýæýýë áàéäãààñ ãàäíà õèâýã÷ ìàë íü áýë÷ýýðèéí óðãàìàëûí øèìò áîäèñûí 75-80%-èéã øèíãýýí áîëîâñðóóëæ ÷àääàã.

Ìàíàé îðíû áýë÷ýýð 80 ãàðóé ¿íäñýí õýâ øèíæýýñ á¿ðäýõ áºãººä óðãàìàëûí á¿ðýëäýõ¿¿í,

ò¿¿íèé óðãàæ áóé îð÷èí àõóé, ýêîëîãîîð íü 12 á¿ëýãò õóâààæ ¿çäýãýýñ óóëûí íóãà õýýðèéí áýë÷ýýð, çàðèìäàã öºëèéí áýë÷ýýð, íóãà õºíäèéí áýë÷ýýð çýðãèéã ìàõíû ¿õýðò àøèãëàõàä èë¿¿ òîõèðîìæòîé áàéíà.

Мàõíû ¿õðèéã áýë÷ýýðýýð ìàëëàæ òàðãàëóóëàõ íü ¿õðèéí ìàõ ¿éëäâýðëýëèéã íýìýãä¿¿ëýõ õàìãèéí õÿëáàð, õÿìä àðãà þì.

Мàëûã áýë÷ýýðýýð ìàëëàæ òàðãàëóóëàõ íü çîîòåõíèêèéí áîëîí ýäèéí çàñãèéí õýä õýäýí

äàâóó òàëòàé áàéíà. Мàõíû ¿õðèéí àæ àõóéä áýë÷ýýðèéí ìàëëàãàà çîíõèëäîã áºãººä áýë÷ýýðèéí ìàëëàãàà íü áàéðàí ìàëëàãààòàé õàðüöóóëàõàä 3-4 äàõèí îëîí ìàëûã íýã ìàë÷èí õàðèóöàæ õºäºëìºðèéí á¿òýýìæ íü äýýøèëæ òýæýýë áýëòãýõ, òýýâýðëýõ, ìàëä òàâüæ ºãºõ, áàéð öýâýðëýæ àðèóòãàõ çýðýã îëîí àæèë õºíãºâ÷ëºãäºíº.

Áýë÷ýýðèéí íîãîî íü ìàõíû ¿õðèéí õàìãèéí òºãñ ÷àíàðòàé òýæýýëèéí íýã áàéäàã áºãººä

¿õðèéí òàðãà õ¿÷èéã íýìýãä¿¿ëýõ ºñºëò õºãæèëòºº õýâèéí õýìæýýíä áàéëãàõ çàéëøã¿é õýðýãöýýòýé øèì òýæýýëèéí áîäèñ ýëáýãòýé áàéäàã. Ò¿¿í÷ëýí áýë÷ýýðèéí íîãîîíä ¿õðèéí ºâëèéí òýæýýëä äóòìàã áàéäàã âèòàìèí, ôåðìåíò, áèîëîãèéí èäýâõò áîäèñóóä èõ õýæýýãýýð àãóóóëàãääàã. Яëàíãóÿà òºðºë á¿ðèéí óðãàìàëòàé áýë÷ýýðò ìàõíû ¿õðèéã èäýýøë¿¿ëýí òàðãàëóóëàõàä çºâõºí òýæýýëèéí èë÷ëýã ÷àíàð òºäèéã¿é áîðäîîíû æîðä òýð á¿ð õ¿ðýëöýýòýé áàéäàãã¿é îëîí òºðëèéí øèìò áîäèñîîð õàíãàãäàæ ÷àääàã. Èéìä ¿õðèéã áýë÷ýýðýýð îòîðëîí òàðãàëóóëñíààð áîðäîîíîîñ èë¿¿ àìò ÷àíàð ñàéòàé ìàõ ¿éëäâýðëýíý.

Ò¿¿í÷ëýí áýë÷ýýðèéí ìàëëàãààíû ¿åèéí öýâýð àãààð, íàðíû ãýðëèéí íºëºº, èäýâõòýé

õºäºëãººí çýðýã íü ¿õðèéí ýð¿¿ë ºñºæ áîéæèõîä ñàéí íºëºº ¿ç¿¿ëýõýýñ ãàäíà òýæýýë èäýõ äóð õ¿ñëèéã íýìýãä¿¿ëæ, ýðõòýí ýä¿¿äèéí ºñºëò õºãæèëòèéã äýýøë¿¿ëäýã.

Îòðîîð äýýä çýðãèéí òàðãà õ¿÷ àâàõóóëàõ õàìãèéí òîõèðîìæòîé õóãàöàà íü äóëààíû

óëèðàëûí 4-5 ñàðûí (120-150 õîíîã) õóãàöààíä ¿ðãýëæèëíý. Ýíý õóãàöààíä ºñâºð íàñíû ¿õýð 1,0-


- 36 -

1,5ö àìüäûí æèí, õàðèí çààç ¿õýð àìüäûí æèíãýý 20-30%-èàð, 1-2íàñòàé ºñâºð ¿õýð 40-60%-èàð òóñ òóñ íýìýãä¿¿ëíý.

Ìàõíû ¿õðèéã áýë÷ýýðèéí íîãîî ñàéí óðãàæ ã¿éöýõ ¿åýñ îòîðò ãàðãàæ 10-ð ñàðûí ñ¿¿ë 11-

ð ñàðûí ýõýýð äóóñãàíà. Îòðîîð ìàëëàæ òàðãàëóóëñàí ºñâºð ¿õýð àìüäûí æèíãýý 100-120%, ø¿äëýí 60-70%, õÿçààëàí ò¿¿íýýñ äýýø íàñíû ¿õýð 30-40%-èàð íýìýãä¿¿ëäýã.

¯õýð ñ¿ðýã ºòãºí óðãàöòàé ¿åò óðãàìàë ãîëëîñîí áýë÷ýýðò èäýýøèëæ ñàéí òàðãà õ¿÷

àâ÷ ÷àäíà. Ìàõíû ¿õðèéã îòîðò ãàðãàõäàà õàíãàé áà òàëûí á¿ñýä õèàã, áîòóóëü, ºëºí, åðõºã, õÿëãàíà, ñîãîîâîð çýðýã ¿åò óðãàìàë ãîëëîñîí óðãàö ñàéòàé áýë÷ýýð, ãîâü õàíãàéí çàâñàð íóòãààð õèàã, õÿëãàíà, ìîíãîë ºâñ, åðõºã, çýðýã ¿åò óðãàìàëààñ ãàäíà òààíà, õºì¿¿ë, àãüòàé áýë÷ýýðò óóëûí áýë, óõàà òîëãîä íóãà õºíäèé, õîîëîéãîîð áýë÷ýýðë¿¿ëíý.

¯õðèéã îòðîîð òàðãàëóóëàõäàà áýë÷ýýðèéí óðãàìàëûí óðãàõ, ãàíäàõ áîëîí ¿õðèéí

èäýøëýõ áàéäëààð áýë÷ýýðèéã ò¿ðãýí ò¿ðãýí ñîëüæ, òààâààð íü õºäºëãººí áàãàòàé áýë÷ýýðë¿¿ëëíý. Îòîðëîæ áóé ¿õðèéã ãîë òºëºâ ºãëºº ¿äøèéí öàãààð áýë÷ýýðëýæ, ºäºð ºíäºðëºã áóþó ñ¿¿äýðëýã ãàçàð àìðààæ 2-3 óäàà óñàëíà.

Бýë÷ýýðýýð ìàëëàæ áàéãàà ¿õðèéã ñàéòàð òàðãà àâàõóóëàõ íýã õ¿÷èí ç¿éë áîë ýðäýñ

òýæýýëýýð õàíãàõ ÿâäàë þì. Áýë÷ýýðýýð òàðãàëóóëæ áóé ¿õýðò á¿ðýí íàéðëàãàòàé ýðäýñ òýæýýëèéí õîëèìîãèéã ÷ºëººòýé òàâüæ ºãíº. Ýðäýñ òýæýýëèéí 40%-íü äàâñ, 45%-íü õóæèð áàéõààñ ãàäíà ôîñôàòûí äàâñ, öàéð, èîä, êîáàëüò, ìàíãààí çàðýã ìèêðî ýëåìåíò îðîëöóóëàõ íü ÷óõàë.

Åðºíõèéäºº ìàõíû ¿õýð íü áýë÷ýýðèéí ìàëëàãàà, îòðîîð äýýä çýðãèéí òàðãà õ¿÷ àâ÷ ÷àäàõ

áîëîâ÷ öàã àãààðûí çàðèì ººð÷ëºëò, áýë÷ýýðèéí õ¿ðýöýý ìóó, áýë÷ýýðèéí òàëõàãäàë çýðãýýñ øàëòãààëæ õ¿÷èò áîëîí íîãîîí òýæýýëèéã íýìýãäýë áîëãîí ºãºõ øààðäëàãà ãàðäàã. ºäºðò íýã òîëãîéä 1,5-2êã õ¿÷èò òýæýýë ºã÷ áîëíî. Õàðèí õ¿÷èò òýæýýëèéã ºãëºº þìóó ºäðèéí öàãààð ºãºõºä ¿õðèéí áýë÷ýýð àøèãëàëò áóóðäàã ó÷ðààñ îðîéí öàãààð ºãºõ õýðýãòýé.

Òîðîí õàéñ òàòàæ áýë÷ýýðèéã çîõèñòîé àøèãëàõ íü ìàë ìàëëàõ àæèëëàãààã òåõíèêæ¿¿ëýõ

îð÷èí ¿åèéí äýâøèëòýò õýëáýð þì. Áýë÷ýýðèéã èíãýæ õºöººëæ àøèãëàõ íü åðäèéí çàäãàé àøèãëàõ àðãààñ îëîí òàëààð äàâóóòàé áàéäàã

. ¯¿íä:

Áýë÷ýýðèéã çîõèñòîé àøèãëàõ, ñàéæðóóëàõ áîëîìæ á¿ðäýíý.

Õºäºëìºðèéí õ¿÷, çàðäàë,ìàòåðèàë õýìíýíý.

Õºöººíä ÷ºººòýé áýë÷ýýðëýñíýýñ ìàëûí èäýøëýã ñàéæèð÷ òàðãà õ¿÷ àâàõ íü íýìýãäýíý.

Íóòàã áýë÷ýýðèéã çºâ àøèãëàæ ìàëûã àëäàãäàæ îñîëäîõîîñ ñýðãèéëíý.

Ýð÷èìæñýí àðãààð ìàõíû ¿õýð ýðõýëæ áàéãàà á¿õ ôåðìåðèéí àæ àõóéíóóä èéì õàøààëñàí

áýë÷ýýð áèé áîëãîæ àøèãëàõàä çàéëøã¿é àíõààðàõ ¸ñòîé. Áàéãàëèéí áýë÷ýýðèéã çîõèñòîé àøèãëàõûí çýðýãöýý ò¿¿íèé óðãàöûã óñëàõ, áîðäîõ çýðãýýð ñàéæðóóëæ óðãàö ìóóòàé çàðèì áýë÷ýýðèéã õàãàëæ îëîí íàñò óðãàìàë òàðèàëæ òàðèìàë áýë÷ýýð áèé áîëãîæ õàøààëæ àøèãëàíà.

Áýë÷ýýðèéí õàøààã áàéãóóëàõûí òóëä 3-6 ì òóòàìä õàð ìîäîí øîí çîîæ 4-6 ¿åýð

ºðãºñòýé òºìºð óòàñ òàòàæ áýõýëíý. Øîíã 60-70 ñì ã¿íä ñóóëãàæ òºìºð óòñûã òðàêòîðîîð òàòàæ áýõëýõ áºãººä ò¿¿íèéã êðåîçèò áîëîí çýñèéí áàéâàíãààð áîëîâñðóóëæ ñóóëãàâàë àøèãëàëò íü óëàì ñàéæèðíà.

Áýë÷ýýðèéí íýã õàøààíä ìàõíû ¿õðèéã 4-5 õîíîã áýë÷ýýðë¿¿ëýõ áºãººä èéì áýë÷ýýð íü öàã

àãààðûí òààëàìæòàé íºõöºëä ºäºðò 1,0-1,5 ñì óðò óðãàæ ÷àääàã. Èéìä


- 37 -

àøèãëàãäñàí õàøààëñàí áýë÷ýýð íü 21-25 õîíîãèéí äàðàà äàõèí àøèãëàãäàõ áîëîìæòîé áîëäîã. Õàøààëñàí áýë÷ýýðèéí õàìãèéí òîõèðîìæòîé õýìæýý íü 4-5 ãà îð÷èì áàéäàã.

Ìàõíû ¿õðèéí óñíû õýðýãöýý: Óñ íü àëèâàà áèå ìàõáîäèéã á¿ðýëä¿¿ëýã÷ ¿íäñýí õýñãèéí

íýã áîëîõûí õóâüä ò¿¿íèé ôèçèîëîãèéí õýâèéí ¿éë àæèëëàãààíä øóóä îðîëöäîã áîëîâ÷ õàëóóí óóð àìüñãàëûí íºõöºëä áèå ìàõáîäèéí äóëààí òîõèðóóëàã÷èéí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã. Èéìýýñ ìàë àìüòíû ôèçèîëîãèéí ¿éë àæèëëàãààã õýâèéí áàéäàëä áàéëãàõ, ºñºëò õºãæèëòèéã äýýøë¿¿ëýõ, òàðãà õ¿÷ àâàõóóëàõ íü äàí ãàíö áýë÷ýýð, òýæýýëèéí íºõöëººñ òºäèéã¿é òýäãýýðèéã óñààð õàíãàñàí ýñýõýýñ èõýýõýí øàëòãààëíà.

Óñààð õàíãàõ àñóóäëûã òîõèðóóëààã¿é áóþó óñààð ãà÷èãäóóëàõ íü ìàëûí àøèã øèìèéã

áóóðóóëæ, òýæýýëèéí çàðöóóëàëòûã ¿ð àøèãã¿é áîëãîõîä õ¿ðãýíý. ªñâºð ìàë íü íàñ ã¿éöñýí ìàëûã áîäâîë àìüäûí æèíãèéíõýý 1êã òóòàìä õî¸ð äàõèí èõ óñ çàðöóóëäàã.

Ìàë àìüòíû áèå ìàõáîäèéí óñíû õýðýãöýýíä òýäãýýðò ºã÷ áàéãàà òýæýýëèéí æîðîíä

àãóóëàãäàæ áàéãàà õóóðàé áîäèñûí õýìæýý, îð÷íû òåìïåðàòóð, ò¿¿í÷ëýí àøèãëàæ áàéãàà òýæýýëèéí äîòîðõ óóðàã- äàâñíû õàðüöàà çýðýã íü èõýýõýí íºëºº ¿ç¿¿ëäýã.

Ìàëûã óñëàõàä àíõààðàõ õàìãèéí ãîë ç¿éë áîë óóæ áàéãàà óñíû òåìïåðàòóð þì. ¯õðèéã

10 ãðàäóñûí á¿ëýýí óñààð óñëàõ íü õàìãèéí òîõèðîìæòîé áàéíà. Õàðèí óñíû òåìïåðàò¿ð 30 ãðàäóñààñ äýýø áàéõ íü òºäèéëýí ñàéí áèø áàéäàã.

Ìàë õýò õàëóóí óñ óóõ äóð ñîíèðõîë ìóóòàé áàéäãààñ ãàäíà õàíàòëàà á¿ðýí õýìæýýãýýð

óóæ ÷àääàã¿é þì. Íýã óäààãèéí óñëàëòààð ¿õðèéí óñ óóæ õàíàõ õóãàöàà íü õàëóóí ºäºð 3,5-6 ìèíóò, õ¿éòýí

ºäºð 2,5-3 ìèíóò, ñýð¿¿âòýð ºäºð 3-4 ìèíóò çàðöóóëàõ áºãººä íýã ¿õýð äóíäæààð õ¿éòíèé óëèðàëä 25-35 ëèòð, õàëóóíä 47-55 ëèòð, ñýð¿¿íä 35-43 ëèòð óñ óóäàã áàéíà. Т¿¿í÷ëýí îòðûí ¿åä ºñâºð ¿õýð 35-40 ëèòð óñ, íàñ ã¿éöñýí ¿õýð 60-70 ëèòð óñ óóäãààñ ãàäíà òýäãýýððèéã ºäºðò 3-4 óäàà óñàëæ áàéõ íü òîõèðîìæòîé áàéíà.

¯õðèéí õàøàà ñàðàâ÷, õýâòýð áóóö

Åð íü ìàõíû ¿õýðò çîðèóëàëòûí òóñãàé òîõèëîã äóëààí áàðèëàãà áàðèõ øààðäëàãàã¿é áºãººä õàðèí ºâºë õÿìä òºñºð ìàòåðèàëààð áàðüñàí ãóðâàí òàë ñàðàâ÷ áóþó ñàëõèíààñ õàìãààëàõ õºíãºâ÷èëñýí áàéð áàðèõ íü ç¿éòýé.

Ýíý íü ¿õðèéí ìàõ ¿éëäâýðëýëèéí ººðèéí ºðòãèéã õÿìäðóóëàõàä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàã.

Ìàõíû ¿õðèéã ýð÷èìòýé áîéæóóëàõ, òýæýýæ ìàëëàõ áàéð íü óãñðóóëàí áàéðëóóëñàí ñàðàâ÷òàé õàøààíààñ á¿ðäýõ áºãºä óðä òàëäàà ºâñ äàðø òàâüæ ºãºõ òàëáàé, õàéñòàé áàéíà. Ìºí óðä òàëûí òàëáàéä õîëèìîã òýæýýëèéí îíãîö áàéðëóóëíà. Áîðäîõ ¿õðèéã ºäðèéí ¿åä çàäãàé õàøààíä òýæýýæ òîì ñàðàâ÷èíä õîíóóëíà. Õýâòøèéã ñàðàâ÷èíä ñ¿ðëýýð, õàøààíä áóóöààð çàñíà. Ìàõíû ÷èãëýëèéí áÿðóó ºñâºð ¿õðèéã ñàðàâ÷òàé õàøààíä ºâºëæ¿¿ëíý. Ñàðàâ÷íû òàëáàé íü òîëãîé òóòàìä 2,5-3,0 ì2, íàðëàõ õàøààíä 3-4 ì2, áàéíà. Бóõûã õ¿÷èò áîëîí á¿ä¿¿í òýæýýë òàâüæ ºãºõ òºõººðºìæººð ñàéòàð òîíîãëîãäñîí ñàðàâ÷òàé õàøààíä áàéëãàíà. Áóõíû õýâòýðò ñ¿ðýë äýâñýæ, õºëä¿¿ñèéã òîãòìîë öýâýðëýíý. Áóõûã ºâëèéí øºíº ñàðàâ÷èíä, õàâàð òýæýýëèéí õàøààíä óÿæ ìàëëàíà.

Òóãàëûí ï¿íçèéã áàíç, ñóðãààã áîëîí îðîí íóòãèéí áóñàä ìàòåðèàëààð áàðüæ áîëîõ áà

õàìãèéí ãîë íü ñàëõè æàâàð íýâò ¿ëýýõýýðã¿é äóëààí áàéõ øààðäëàãàòàé. Иéìä ï¿íçíèé õàíàíû


- 38 -

äîòîð òàëä çàõ áàíçààð äàâõàð õàíà õèéæ çàâñðààð íü õóóðàé õºõ áóóö, ºâñ ñàéòàð ÷èãæèæ äóëààëæ áîëíî. ªäðèéí öàãò íîãîîí ºâñèéã õàéñàíä òàâüæ ºãºõººñ ãàäíà õºðâºæñºí òóãàëûã ºãëºº, îðîéí öàãààð ýõòýé íü õàìò ãàäóóð áýë÷ýýðë¿¿ëæ ñóðãàíà. Öàã àãààð äóëààð÷ íîãîî ãàðàõ ¿åýð òóãàëûã ýõòýé íü õàìò ààæèì ààæèìààð áýë÷ýýðò ãàðãàíà. Ýõëýýð òóãàëûã 6-ð ñàðûí 15-ààñ ýõýëæ ºãëºº ýõýýñ íü ÿëãàæ ºäðèéí õàëóóíä ñ¿¿äýðë¿¿ëíý. Ñ¿¿äðýâ÷ íü 20ì óðò, 8ì ºðãºí, 1,6ì-2,5ì ºíäºð ñàðààëæèí ñàðàâ÷èéã ñóðãààãààð íàðíû ýñðýã õàðóóëæ áàðèàä õóó÷èí ºâñ, ñ¿ðýë, çýãñýýð 20-30ñì çóçààí äýýâýðëýñýí áàéäàëòàé áàéíà. Ãýõäýý ñ¿¿äðýâ÷èéí õýìæýýã òóãàëûíõàà òîîíä òîõèðóóëàí ººð÷èëæ áîëíî.

ªâºëæºº õàâàðæààíû ñàðàâ÷íû äîòîð áîëîí ãàäíàõ õàøààíä áÿðóó òóãàë õºõ¿¿ëýõ, òóðæ

ÿäàðñàí ¿õýð, íèéò ñ¿ðãèéã òýæýýõýä çîðèóëæ òàñàëãàà õàøààíóóä áàðüæ òºõººðºìæèëíý. ×èéãòýé ãàçàð áàðüñàí õàâàðæààíû õýâòðèéã àð÷ëàõàä áýðõøýýëòýé ó÷ðààñ òóãàë æèíäýæ ÷èéãòýõ íü èõ áàéäàã.

-Íýã áóõàíä íîãäîõ àøèãòàé òàëáàéí õýìæýý:

Ñàðàâ÷ - 6-7 ì2

Íàðëàõ, òýæýýõ òàëáàé - 9-10 ì2

Á¿ä¿¿í òýæýýëèéí ñàðààëæíû óðò 1- 1,5 ì

Íóíòàã òýæýýëèéí òýâø - 1 øèðõýã

-Íýã ¿íýýíä íîîãäîõ àøèãòàé òàëáàéí õýìæýý:

Ñàðàâ÷ - 3-4 ì2

Íàðëàãà, òýæýýëèéí õàøàà – 8-9 ì2

Á¿ä¿¿í òýæýýëèéí ñàðààëæíû óðò – 1ì

Íóíòàã òýæýýëèéí òýâø – 0,8ì

-Òóãàëûí áàéðíû àøèãòàé òàëáàéí õýìæýý

1 òóãàëä îíîãäîõ òàëáàé – 1,2 ì2

íàðëàãà, òýæýýëèéí õàøàà – 3-4 ì2

á¿ä¿¿í òýæýýëèéí ñàðààëæ – 0,4 - 0,6 ì

íóíòàã òýæýýëèéí òýâø – 0,4- 0,6 ì

óñíû îíãîöíû óðò – 04-06 ì-

Äóëààí áàéð, õóóðàé õýâòýð áîë òóãàë ýð¿¿ë ÷èéðýã, ºñºëò ñàéòàé áîéæèõ ÷óõàë íºõöºë áîëíî. Åð íü òºëëºõ áàéð, òóãàëûí ï¿íç 5-100С äóëààíòàé, ñàðóóë öýâýðõýí, õóóðàé áàéõ øààðäëàãàòàé. Òóãàëä áóóö, àðãàë, õàòààñàí ñ¿ðýë, òîîñã¿é õàãä ºâñ äýâñýæ áîëíî. ¯õðèéí áààñûã àðãàë áîëãîæ àøèãëàõûí çýðýãöýý õàâàð îâîîëæ áèîòåðìèéí àðãààð õàòààæ õýâòøèíä àøèãëàíà. ¯íýýíèé áàéðàíä ñ¿ðëýýð õýâòýø çàñàæ ºòºã, áààñûã íü àðèëãàõã¿é ¿å ¿å ñ¿ðýë íýìæ äýâñýæ áàéâàë õàìãèéí äóëààí õýâòýø áîëäãèéã îéëãîõ íü ÷óõàë áºãººä íàìàð ãàçàð õºëäººã¿é áàéõàä ¿íýýíèé áàéðàíä ñ¿ðýë äýâñýæ çàñâàë ìàø äóëààí áîëäîã. ªâëèéí óëèðàëä ¿íýý òóòàìä îéðîëöîîãîîð 200 – 250 êã ñ¿ðýë øààðäàãäàíà.

Ìàõíû ¿õðèéí íºõºí ¿ðæèõ¿éí îíöëîã ¯õðèéí ìàõ ¿éëäâýðëýëèéã íýìýãä¿¿ëýõ ýíãèéí àðãà íü íèéò ñ¿ðãèéí òîî òîëãîéã ºñãºõ

ÿâäàë þì. Ìàë ñ¿ðãèéí òîî òîëãîéí ºñºëò íü ñ¿ðãèéí á¿òýö, ò¿¿íèé íºõºí ¿éëäâýðëýëýýñ èõýýõýí øàëòãààëäàã. Ñ¿ðãèéí òîî òîëãîé ºñºõ òóòàì ìàõ ¿éëäâýðëýõ íººö áîëîìæ óëàì á¿ð íýìýãäýíý.

Ìàõíû ¿õðèéí àæ àõóéí òàâààðëàã ÷àíàð, ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøèã íü þóí ò¿ð¿¿íä ýõ


- 39 -

ñ¿ðãèéã òîëãîé äàðààëàí íèéë¿¿ëãýíä áýëòãýõ, ¿íýýã õýýëò¿¿ëýõ, òºë¿¿ëëýõ àæëûã çºâ çîõèîí áàéãóóëàõ ãàðñàí òóãàëûã õîðîãäîëã¿é áîéæóóëæ, ºñºëò õºãæèëòèéã íü ñàéæðóóëàõààñ èõýýõýí øàëòãààëäàã. ¯ðæëèéí ¿íýýíä çàðöóóëæ áàéãàà àëèâàà çàðäàë íü ¿íäñýíäýý òóãàë áîéæóóëàõàä ë çàðöóóëàãäàæ áàéäàã. ªºðººð õýëáýë òóõàéí ôåðìåðèéí àæ àõóéí ìàõíû ÷èãëýëèéí íýã ¿íýýíýýñ ¿éëäâýðëýõ ìàõ, ñ¿¿í á¿òýýãäýõ¿¿í íü òºë áîéæèëòîîð øèéäâýðëýãääýã ãýñýí ¿ã þì. Èéìýýñ òóõàéí æèëä òóãàëëààã¿é ¿íýý íü ôåðìåðèéí àæ àõóéí àøèãòàé àæèëëàõàä ìóó íºëºº ¿ç¿¿ëäýã.

Ãýõäýý ¿íýýíèé òºëºðõºã ÷àíàð íü îëîí õ¿÷èí ç¿éëýýñ õàìààðíà. Ýäãýýðýýñ õàìãèéí ÷óõàë

íü ñ¿ðãèéí íºõºí ¿éëäâýðëýëèéí ýð÷èìæèëò þì. Ñ¿ðãèéí íºõºí ¿éëäâýðëýëèéãí ýð÷èìæèëò íü õýýëòýã÷, õýýëò¿¿ëýã÷èéí ôèçèîëîãèéí îíöëîã, òýäãýýðèéã àæ àõóéä àøèãëàõ áàéäàë (òýæýýëëýã àð÷èëãàà ìàëëàãàà) çýðãýýð òîäîðõîéëîãääîã. Åð íü ¿íýý íü àð÷èëãàà, òýæýýëëýã, ìàëëàãààíû òààòàé íºõöºëä òóãàëëàñíû äàðààõ ýõíèé ñàðóóäààñ ¿ðæëèéí ýðõòíèé ¿éë àæèëëàãàà íü õýâèéí áàéäàëä ýðãýí îðæ øèíýýð õýýë àâ÷ áîëäîã. Ýíý òîõèîëäîëä ÿíç á¿ðèéí øàëòãààíààð çóëáàæ, õýýë õàÿëàà ãýæ áîäîõîä ¿ðæëèéí 100 òîëãîé ¿íýý, ãóíæíààñ 90-95 òóãàë áîéæóóëæ ÷àäíà. Ãýâ÷ ïðàêòèêààñ ¿çýõýä ìàõíû ¿õðèéí àæ àõóéä 100 ýõýýñ 80 - 85 - ààñ äýýø òîîíû òóãàë áîéæóóëàõ òîõèîëäîë õàðüöàíãóé öººí áàéäàã.

Òóõàéí íýã æèëèéí àøèãëàëòûí õóãàöààíä õýýë òîòîîã¿é ¿íýý ãóíæèéã ñóâàéðñàí ãýæ

¿çíý. Хàðèí òóõàéí æèëä òóãàëëàñàí ¿íýý äàõèí 90 õîíîãèéí äîòîð õýýë àâ÷, ¿¿íýýñ õîéø 285 õîíîã îð÷èì õýýë òýýæ òóãàëëàæ áàéâàë èéì ¿íýýã æèëä íýã óäàà òóãàë ºã÷ áàéíà ãýæ ¿çíý. Ôåðìåðèéí àæ àõóé á¿ð èíãýæ ¿íýýã æèë á¿õýí òóãàëëóóëàõàä àíõààðàõ ¸ñòîé.

Õî¸ð òóãàëëàëòûí õîîðîíäîõ òîõèðîìæòîé õóãàöàà íü ¿íýýíèé òàðãà õ¿÷ àøèã øèìèéí

ò¿âøèí, òýæýýëëýãèéí íºõöºë ìàëëàãààíû äýãëýì çýðãýýñ èõýýõýí õàìààðäàã. Òóãàëëàñàí ¿íýýíèé òýæýýëëýã àð÷èëãàà ìàëëàãààíû íºõöºë õàíãàëòã¿é áîë ¿ðæëèéí ýðõòíèé ¿éë àæèëëàãàà õàâèéí áàéäàëä îðæ, òîãòîíãèøèõ ïðîöåññ óäààøðàëòàé áîëäîã. Ò¿¿í÷ëýí ¿íýýíèé ¿ðæëèéí ýðõòíèé ýëäýâ òºðëèéí ýìãýã ïðîöåññóóä ÷ ¿¿ñýæ áîëäîã. Èíãýñíýýð ¿íýýíèé îðîî îðæ õýýë àâàõ ÷àäâàð àëäàãääàã.

¯íýýã òºëëºñíººñ íü õîéø ¿ðæëèéí ýðõòíèéã íü á¿ðìºñºí õýâèéí áàéäàëä îðñíû äàðàà íèéë¿¿ëãýíä îðóóëàõ ÿâäàë ÷óõàë áàéäàã. Òýãâýë ýíý õóãàöàà íü çàðèì ¿íýýíä 30 õîíîãèéí äàðàà, çàðèì íü á¿ð 45-60 ò¿¿íýýñ äýýø õîíîãèéí äàðàà ÷ áàéæ áîëäîã.

Ïðàêòèê äýýð íèéò ñ¿ðãèéí ò¿âøèíä àâ÷ ¿çýõýä òóãàëëàëòààñ õîéø õýýë òîãòîõ

õ¿ðòëýõ õóãàöàà åðºíõèé ä¿íãýýðýý èõýýõýí óðòñàõ õàíäëàãàòàé áàéäàã. ªºðººð õýëáýë ¿ðæëèéí ¿íýý á¿ð ÿìàð íýã øàëòãààíààð æèë á¿ð òóãàëëàæ ÷àäàõã¿é áàéíà. Èéì ñóâàéðàëòûí ¿íäñýí øàëòãààí íü òýæýýë, àð÷èëãàà, ìàëëàãààíû õàíãàëòã¿é íºõöºë áèëýý.

Òóãàëëàëòûí õîîðîíäîõ õóãàöààã íÿãòðóóëàõ ÿâäàë áîë ¿õðèéí ìàõ ¿éëäâýðëýëèéã íýìýãä¿¿ëýõ íýã ¿íäñýí íººö þì.

Ò¿¿í÷ëýí òóõàéí ñ¿ðýãò íºõºí ¿ðæèõ ÷àäâàð äîðîé, ¿ð òºë ¿ëäýýõ áîëîìæã¿é ¿íýýä

öººíã¿é òîõèîëääîã. Èõýíõ èéì ¿ðã¿éäëèéí ¿íäñýí øàëòãààí íü ¿ðæèõ¿éí ¿éë àæèëëàãààíû çîõèöóóëàëò àëäàãäñàíòàé õîëáîîòîé áàéäàã.

Òóðàíõàé, äàâæàà æèæèã áèåòýé ãóíæ õýýë àâàõã¿é áóþó îðîéòîæ õýýë àâààä õàðèí

äºíæèí íàñàíäàà ñóâàéðàõ ÿâäàë îëîíòàà òîõèîëäîæ áàéãàà íü ¿íýýíèé ñóâàéðàëòûã íýìýãä¿¿ëýõ íýã ¿íäñýí øàëòãààí áîëäîã. ªâºë õàâðûí óëèðàëä äàí áýë÷ýýðèéí ìàëëàãààíä áàéëãàñàí ¿íýýíèé ºíäãºâ÷, ñàâíû àæèëëàãàà ñóëàð÷, óëìààð õàòèí õàéðàë ¿¿ñýõ òºëºâòýé áîëäîã. Ò¿¿í÷ëýí õóð áîðîî áàãàòàé, õàëóóí ãàíòàé æèë ¿íýý, áóõíû áýëãèéí èäýâõ ìóó áàéõ ÿâäàë áèé.

Ñ¿ðãèéí á¿òýö.


- 40 -

¯íýý á¿ðèéã æèë òóòàì òºëë¿¿ëæ 100 ýõýýñ 75-ààñ äýýø òîîíû òóãàë áîéæóóëæ ÷àäâàë

¿õýð ñ¿ðãèéí ºðãºòãºñºí íºõºí ¿éëäâýðëýë òàñðàëòã¿é ÿâàãäàõ áîëîìæ á¿ðäýíý. Ñ¿ðãèéí äîòîð ¿íýý, ãóíæíû ýçëýõ õóâèéí æèí ºíäºð íºãººòýéã¿¿ð õýýëò¿¿ëýã÷èéí òîî õ¿ðýëöýýòýé áàéõ íü ¿õýð ñ¿ðãèéí íºõºí ¿éëäâýðëýëèéã ñàéæðóóëàõ ¿íäñýí íºõöºë áîëäîã.

Ò¿¿í÷ëýí ñ¿ðãèéí òîî òîëãîéã ºñãºõ ÷óõàë íººö áîë øààðäëàãà õàíãàñàí îõèí ø¿äëýí,

ãóíæèéã ¿ðæèëä çîõèñòîé àøèãëàõ ÿâäàë þì. Çºâõºí ìàõíû ÷èãëýëèéí òºäèéã¿é ñ¿¿íèé áîëîí õîñîëìîë àøèã øèìòýé, ãàðâàë íü òîäîðõîé áóñ ýðëèéç ìºí íóòããèéí ¿¿ëäðèéí ºñâºð ¿õðèéã ìàõíû ¿¿ëäðèéí áóõààð ýðëèéçæ¿¿ëýõ ÿâäàë íèéò ñ¿ðãèéí òîî òîëãîéí ºñºëòºä ýåðýã íºëºº ¿ç¿¿ëíý.

Ìàõíû ¿õðèéí ºñºëòèéã õàíãàõ, àøèã øèìèéí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõýä òóõàéí ýõ ñ¿ðãèéí

òîî òîëãîéã ñ¿ðãèéí äîòîð äýýøë¿¿ëýõ ÿâäàë ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Ñ¿ðãèéí á¿òýö íü íºõºí ¿ðæèõ¿éí õýì õýìæýý, ¿ðæëèéí áîëîí õýðýãöýýíèé çîðèóëàëòààð áîðëóóëæ áàéãàà ìàëûí íàñ, ¿ðæëèéí ìàëûã àæ àõóéä àøèãëàæ áàéãàà õóãàöàà, îðîí íóòãèéí áàéãàëü öàã óóðûí îíöëîã íºõöºë, àæ àõóéí òºðºëæèëòýýñ õàìààðàí ººð÷ëºãäºæ áàéäàã. Ýä¿ãýýãèéí çîîòåõíèêèéí ìºðäëºãººð òóõàéí ñ¿ðýãò ìàõíû ÷èãëýëèéí ¿íýýíèé ýçëýõ õóâèéí æèí îéðîëöîîãîîð 45-50% áàéõ íü çîõèìæòîé ãýæ ¿çäýã. Èíãýñíýýð ñ¿ðãèéí ¿ðæèë àøèã øèìèéí ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõ áîëîìæ á¿ðäýíý.

Çàðèì òîõèîëäîëä ìàõíû ÷èãëýëèéí ¿ðæëèéí ¿íýýã îéðîëöîîãîîð 4-5 óäàà òºëë¿¿ëäýã

áºãººä èéíõ¿¿ ¿ðæëèéí ¿íýýã îéð îéðõîí ñýëáýõ íü ýäèéí çàñãèéí õóâüä à÷ õîëáîãäîëòîé òºäèéã¿é øààðäëàãàòàé ÷èãëýëä ñ¿ðãèéí ¿ðæèë àøèã øèìèéí ÷àíàðûã ººð÷ëºí ñàéæðóóëàõ áîëîìæòîé áîëäîã.

Íýã òàëààñ èõ õºãøðººã¿é, ¿ðæèëä õýò îëîí æèë àøèãëàãäààã¿é ¿íýýä íü ñàéí ÷àíàðòàé

ìàõ ºãäãººñ ãàäíà çàëóó ¿íýý íü õàðüöàíãóé òà÷èð óðãàìàëòàé àëñûí áýë÷ýýð àøèãëàõäàà ñàéí áàéäàã.

Èéìýýñ òóõàéí ñ¿ðãèéí á¿òöýä áàãòàæ ¿ðæèëä àøèãëàãäàæ áàéãàà ¿íýý íü õàðüöàíãóé

çàëóó (8-10 íàñíààñ äýýøã¿é) ÷èéðýã, òýñâýð ñàéòàé áàéõ ёñòîé. Õýò èõ õºãøèðñºí ¿íýý íü àëñûí áýë÷ýýðò ñóëüäàæ òàðãà õ¿÷ýý àëäàõ, ñ¿¿ øèì íü áóóð÷, ýõýýñ ÿëãàõ ¿åèéí òóãàëûí æèí õàíãàëòòàé áàéæ ÷àääàãã¿é áºãººä òýäãýýðèéã õýðýãöýýíèé ÷èãëýëýýð àøèãëàõàä ìàõíûõ íü ÷àíàð õàðüöàíãóé ìóó áàéäàã.

Æèë á¿ð ñ¿ðýãò 10%-èéí çààçëàëò õèéõýä òóõàéí ñ¿ðýã 10 æèëèéí äîòîð á¿ðýí ñîëèãäîõ

áîëîâ÷ äóíäæààð 12-13 íàñàíäàà ìàõàíä áîðëîãäîõ áîëíî. Èíãýæ õºãøèðñºí ¿íýýäèéí òºëºðõºã ÷àíàð áóóð÷, àð÷èëãàà ìàëëàãààíû èë¿¿ íºõöºë øààðäàæ, ºâºëäºº çóòàð÷ ñóëüäàæ îíä îðäîã. Èéìä ýõ ñ¿ðãèéã ýð÷èìòýé àøèãëàõûí òóëä æèë á¿ð òýäãýýðèéí 20-30%-èéã ººð÷èëæ (çààçàëæ) øèíýýð ñ¿ðýã ñýëáýæ áàéõ íü ÷óõàë.

Îíû ýõýíä áàéñàí 100 õýýëòýã÷ òóòìààñ 75-ààñ äýýø òóãàë áîéæóóëæ áàéãàà àæ àõóé

ºñâºð ¿õðýý á¿ãäèéã íü 18-20 ñàðòàéä íü áîðëóóóëäàã áîë ¿õýð ñ¿ðãèéí äîòîð ¿íýý, ãóíæíû ýçëýõ õóâèéí æèí, 50,8%, òàë õóâèéã íü 18-20 ñàðòàéä áóñäûã íü 25-27 ñàðòàéä áîðëóóëäàã áîë 43,0%, á¿ãäèéã íü 30-32 ñàðòàéä áîðëóóëäàã áîë 39,4% áàéõ íü çîõèñòîé áàéíà.

Ìàõíû ¿õðèéí õýýëò¿¿ëãèéí àæëûí çîõèîí áàéãóóëàëò. Ìàõíû ¿õðèéí àæ àõóéä æèëèéí 4 óëèðàëûí òóðøèä ãîë òºëºâ áýë÷ýýðèéí

ìàëëàãàà çîíõèëäîã òóë ¿íýýã óëèðàë, áàéãàëü öàã óóðûí òààòàé íºõöºëä õýýëò¿¿ëæ òºëë¿¿ëýõ àæëûã çîõèîí ÿâóóëàõ íü ÷óõàë. Ìàõíû ÷èãëýëèéí ¿íýýã çîõèñòîé õóãàöààíä íÿãòðóóëàí òºëë¿¿ëñíýýð ñ¿ðãèéí íºõºí ¿éëäâýðëýë ñàéæèð÷, ºñâºð ¿õðèéí ºñºëòèéã


- 41 -

äýýøë¿¿ëýõýä íºëºº ¿ç¿¿ëæ, ¿éëäâýëýëèéí ¿éë àæèëëàãààã õàðüöàíãóé õºíãºâ÷èëæ, ôåðìåð¿¿ä õºäºëìºðºº ¿ð àøèãòàé çîõèîí áàéãóóëàõ áîëîìæ á¿ðäýíý.

Ñ¿ðãèéí íºõºí ¿éëäâýðëýë áîëîí òóãàë áîéæóóëàõ àæëûí çîõèîí áàéãóóëàëò íü ìàõíû ¿õýð ¿ðæ¿¿ëãèéí õàìãèéí ÷óõàë òåõíîëîãèéí ïðîöåññ áàéäàã. Ìàõíû ¿õðèéí àæ àõóéí íºõºí ¿ðæèõ ¿éë àæèëëàãààã æèë òóòàì õýýëò¿¿ëãèéí íàñíû ¿íýý, ãóíæ á¿ðèéã òóãàëëóóëàõ çîðèëãîä íèéö¿¿ëýí çîõèîí áàéãóóëíà.

Åð íü òóãàë áîéæóóëàõ õóãàöàà íü òºëèéí õýâèéí ºñºëò õºãæèëòèéã õàíãàõ

íºõöºë, òýæýýëèéí çàðäàëûã áóóðóóëàõ áîëîìæ, àæèëëëàõ õ¿÷íèéã îíîâ÷òîé àøèãëàõ, áîéæóóëàëòûí ¿åèéí ººðèéí ºðòãèéã õÿìäðóóëàõòàé óÿëäàæ áàéõ ¸ñòîé. Ýíý ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çâýë ìàõíû ¿õðèéã óëèðàëûí ÷àíàðòàé òóãàëëóóëàõ íü èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàã. Ãýâ÷ àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààã ìóó çîõèîí áàéãóóëñíààñ ìàõíû ¿õðèéí òóãàëëàëòûí õóãàöàà á¿òýí æèëýýð ¿ðãýëæèëæ áàéõ òîõèîëäîë áèé. Ýíý íü òýæýýë, ìàëëàãààíû íºõöºë õàíãàëòã¿é, õýýëò¿¿ëëãèéí õóãàöààã óðñãàëààð çîõèîí áàéãóóëàëòã¿éãýýð óðòàñãàõ çýðýã õýä õýäýí øàëòãààíààñ ¿¿äýëòýé þì. Иéìä ìàõíû ¿íýýíèé òóãàëëàëòûã òîãòìîë õàâàð ýðò áóþó 2-ð ñàðûí ñ¿¿ë÷ýýñ 5-ð ñàðûí ýõ õ¿ðòýë çîõèîí áàéãóóëàõààð ìåíåæìåíòèéí çîõèöóóëàëò õèéõ ёñòîé. Өºðººð õýëáýë òóõàéí æèë áîéæóóëæ áàéãàà òóãàëûí èõýíõ õýñãèéã áýë÷ýýðèéí ìàëëàãàà (áýë÷ýýðèéí íîãîî óðãàõ) ýõëýõýýñ 1-2 ñàðûí ºìíº àâñàí áàéõ íü ÷óõàë.

Ýíý ¿åä àãààðûí òåìïåðàòóð äóëààð÷, ºäºð óðòñàí ýõ ñ¿ðãèéã áýë÷ýýðò ãàðãàæ

ìàëëàõ íºõöºë á¿ðäýíý. Ò¿¿í÷ëýí õàâàð íÿëõ íîãîî óðãàæ áýë÷ýýðèéí óðãàìàë ñýðãýõ õ¿ðòýë òóãàë ýõëýýð áîéæèæ ºñºæ õºðºâæèíý. Èíãýæ ýðò õºðâºæñºí òóãàë çóíû äýëãýð öàãò ýõëýýð áîéæèæ, áýë÷ýýðýýð ñàéí òàðãàëæ, æèíãýý õàíãàëòòàé íýìýãä¿¿ëæ ÷àäíà.

Ò¿¿í÷ëýí õàâàð ýðò òóãàëëàñàí ¿íýý ñàéí òàðãà õ¿÷ àâ÷ ¿ðæèõ¿éí ¿éë àæèëëàãàà

íü àìàðõàí õýâèéí áàéäàëä îðæ äàðààãèéí õýýë àâàõ áîëîìæòîé áîëäîã. Ìºí ñ¿¿ øèì íü òàòðàõã¿éãýýð òóãàëàà ýð÷èìòýé ºñãºí áîéæóóëæ ÷àäíà.

Ìàõíû ¿¿ëäðèéí ¿íýýã õàâàð ýðò òºëë¿¿ëýõ íü õýä õýäýí äàâóó òàëòàé áàéíà.

¯¿íä:

Òóãàëûã ýõýýñ ÿëãàõ õóãàöàà ñ¿ðãèéí ºâºëæººëºõ ¿åòýé äàâõöàæ áàéäàã. ªººðººð õýëáýë ýíý ¿åä øààðäëàãàòàé òýæýýëèéí íººö áèé áîëñîí áàéäàã.

Òºëèéã îéðîëöîî íàñ æèíãýýð ÿëãàæ ìàëëàõ áîëîìæ ãàðäàã: Èíãýñíýýð ºñâºð ¿õðèéã ºñãºí áîéæóóëàõ, áîðäîõ ¿åä ¿õðèéí æèíãèéí íýìýãäëèéã äýýøë¿¿ëýõ áîëîìæ îëãîíî.

Õàâàð ýðòèéí òºëëºëòººð áîéæñîí òóãàë íü ãàíö ºâëèéí ìàëëàãàà, 2 óäààãèéí çóííû äýëãýð öàãèéí ìàëëàãààíû íºõöºëä áîéæèõ áîëîìæòîé áàéäàã çýðýã áîëíî.

Èéíõ¿¿ õàâàð ýðò òºðñºí òóãàë íü ºñºëò ñàéòàé, ýð¿¿ë ÷èéðýã, õîðîãäîë áàãàòàé

áîéæäîãèéí äýýð öààøèä ºñºõ íàñàíäàà ìàõëàã ÷àíàð, ºâºëæèõ ÷àäâàð ñàéòàé áîëäîã.

Ìàõíû ¿õðèéí àæ àõóéä äóð çîðãûí, ãàðäàí, çîõèîìîë õýýëò¿¿ëãèéí àðãóóäûã ºðãºí àøèãëàäàã. Àøèã øèìèéí óäàìøëûí ñàéí ÷àíàðòàé áóõûí ¿ð òºëèéã îëøðóóëàõûí òóëä çîõèîìîë õýýëò¿¿ëãèéí àðãûã ¿ð ä¿íòýé àøèãëàõ ÿâäàë ÷óõàë áàéäàã. Çîõèîìîë õýýëò¿¿ëãèéí àðãà íü ñ¿ðãèéí óäàìøëûí ÷àäàâõèéã áîãèíî õóãàöààíä ñàéæðóóëæ, ñåëåêöèéí ¿éë àæèëëàãààã õóðäàñãàæ, ºíäºð àøèã øèìòýé áóõûí àøèãëàëòûã ñàéæðóóëäàã

. Õàâðûí óðü îðîõûí õàìò ¿íýýíèé õàðèóëãà àð÷èëãàà, ìàëëàãààíû íºõöëèéã ñàéæðóóëæ,


- 42 -

ºâñ íîãîî áýë÷ýýð óñ ñàéòàé íóòàãò îòîðëîæ äýýä çýðãèéí òàðãà õ¿÷ àâàõóóëàí áîãèíî õóãàöààíä õýýëò¿¿ëãèéí êîíäèöîä õ¿ðãýõ íü ÷óõàë. Äºðºâä¿ãýýð ñàðûí ñ¿¿ë÷ýýñ òóõàéí îíä ñóâàéðñàí ¿íýýã õýýëò¿¿ëãýíä õàìðóóëæ äàðàà íü õàâàð ýðò òóãàëëàñàí ¿íýý, ºñºëò ñàéòàé òîì áèåòýé, æèí èõòýé îõèí ø¿äëýíã, ãóðàâäóãààð ýýëæèíä õàâàð ýðò òóãàëëàñàí áîëîâ÷ òóðàíõàé ìºí îðîéòîæ òºëëºñºí ¿íýýã, õàðèí æèæèã áèåòýé îõèí ø¿äëýí, àíõ òóãàëëàñàí ãóíæèéã 7-ð ñàðûí 1-ýýñ õýýëò¿¿ëýãò îðóóëâàë çîõèíî.

Хýýëò¿¿ëãèéí ¿åä íàñ áèå òýíöñýí íýã áóõàíä ¿íýý, ãóíæ åðäèéí õýýëò¿¿ëýãò 30-40,

ãàðäàí õýýëò¿¿ëýãò 60-80, çîõèîìîë õýýëò¿¿ëýãò 200-300 òîëãîéã òóñ òóñ îíîãäóóëíà. Хýýëò¿¿ëýãò îðóóëàõ ø¿äëýí ãóíæ, äºíæèí ¿íýýäèéã ãàðâàë, áèå öîãöîñ, àìüäûí æèíãèéí

õóâüä ñàéòàð øèëæ ýõ ñ¿ðýãò øèëæ¿¿ëýõ áºãººä àìüäûí æèíãèéí äîîä õýìæýý 210 êã-ààñ äîîøã¿é áàéõ íü ÷óõàë. Çàðèì òîõèîëäîëä ôåðìåð¿¿ä ºñâºð íàñíû ýð ¿õðèéã ýð÷èìòýé ºñãºí áîéæóóëæ ìàõàíä áîðëóóëàõàä èë¿¿ àíõààð÷, ¿ðæëèéí ºñâºð îõèí ¿õðèéí àð÷èëãàà, ìàëëàãààã äóòóó ¿íýëñíýýñ õýýëò¿¿ëãýíä îðîõ íàñàíä òýäãýýðèéí àìüäûí æèí øààðäëàãà õàíãàæ ÷àäàõã¿éä õ¿ð÷ áîëäîã. Èíãýæ ÿëãààòàé àð÷èëæ ìàëëàõ íü çºâ áîëîâ÷ òýæýýë, òýæýýëëýãèéí íºõöºë íü òýäãýýðèéí õýâèéí ºñºëòèéã õàíãàæ ÷àäàõóéö áàéõ ¸ñòîé.

Õàðèí ìàõíû ¿õýð óëèðàëûí øèíæòýé çºâõºí õàâàð òºëëºäºã ó÷èð ¿ðæëèéí ºñâºð ¿õýð ãîë

òºëºâ íàìðûí óëèðàëä 16-18 ñàðûí íàñàíä õ¿ðäãýýñ ýíý íàñàíä íü õýýëò¿¿ëãýíä îðóóëáàë äàðàà æèë çóí òºëëºæ ìàõíû ¿õðèéí òåõíîëîãèéí ïðîöåññóóäûã àëäàãäóóëàõàä õ¿ðãýäýã.

Ìýðãýæèëòí¿¿ä ìàõíû ¿õðèéí õóâüä çóíû òºëëºëòèéã (7, 8-ð ñàðûí) ÿëàíãóÿà íýìðèéí

ãóíæíû èéì òºëëºëòèéã àæ àõóéí ¿éë àæèëãààíä àëäàãäàëòàé ãýæ ¿çäýã. Èéìýýñ ºñºëò ñàéòàé îõèí ø¿äëýíã çóí 6-7 ñàðä 14-15 ñàðòàéä íü õýýëò¿¿ëæ õàâàð

òºë¿¿ëëýõýýð çîõèîí áàéãóóëàõ íü ç¿éòýé. ªºðººð õýëáýë öýâýð ¿¿ëäðèéí ìàõíû ÷èãëýëèéí ¿õýð ¿ðæ¿¿ëäýã ôåðìåðèéí àæ àõóéíóóä îõèí áÿðóóã ýðòíýýñ òýæýýëëýã, ìàëëàãààíû ñàéí íºõöºëä ìàëëàæ 14-15 ñàðòàéä íü õýýëò¿¿ëãýíä îðóóëàõâàë çîõèíî. Åð íü ìàõíû òºðºëæñºí ¿¿ëäðèéí îõèí áÿðóóã òýæýýëèéí çîõèñòîé æîð, íîðìîîð òýæýýõýä 14 ñàðòàéäàà 320-350êã æèíä õ¿ð÷ ÷àääàã. Èíãýæ àìüäûí æèíãèéí õóâüä íèéë¿¿ëýãò îðóóëàõ õóãàöààã áîãèíîñãîæ ÷àäñàíààð ýõ ñ¿ðãèéí òîî òîëãîéí àøèãëàëòûã ñàéæðóóëæ 100 ýõýýñ áîéæóóëàõ òóãàëûí òîîã îëøðóóëæ ñàëáàðûí ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëæ ÷àäíà.

Ãýâ÷ õýýëò¿¿ëãýíä õàìðàãäàæ áàéãàà ¿íýýíèé òóõàéí ¿åèéí ôèçèîëîãèéí íºõöºë áàéäëûã

õàðãàëçàí ¿çýõ íü ÷óõàë. ªºðººð õýëáýë íèéë¿¿ëãýíä îðóóëàõ öàã õóãàöàà íü ¿íýýíèé áèå ìàõáîäü, ôèçèîëîãèéí õóâüä õýýë àâàõ ÷àäàâõèòàé äàâõöàæ áàéõ ¸ñòîé. ¯íýýã òºëëºñíººñ õîéø 60-90 õîíîãèéí õóãàöààíä õýýëò¿¿ëýõ íü ç¿éòýé.

ªâºë, õàâàð îíä òàðãàí îðæ, õàâàð íîãîîíä ýðò öàäàæ, çóí òîõèðîìæòîé ñàéí

áýë÷ýýðò ìàëëàõ çýðýã 3 ãîë íºõöëèéã õàíãàæ ÷àäñàí òîõèîëäîëä ìàõíû ÷èãëýëèéí ¿íýý æèë á¿ð ýðò ñàéí õýýë àâàõ áîëîìæ á¿ðääýã.

¯íýýíèé õýýë àâàëòûã 9-10-ð ñàðä áàãòààí øàëãàæ, õýýëòýé ¿íýýã ÿëãàæ õýýëèéã

íü õàìãààëíà. Õýýë òîãòñîí ¿íýýíä òóõàéí õýýëèéí õóãàöààíä äàõèí îðîî èëðýõ ÿâäàë çîãñîíî. Ýíý áîë õýýë àâñàíû àíõíû øèíæ òýìäýã þì. Õýýë àâñàí ýõíèé ¿åä ¿íýýíèé õýýë¿¿ð òºäèéëýí òîìîð÷ ìýäýãäýõã¿é áºãººä õýýëèéí õóãàöààíû ãóðàâíû õî¸ð äàõü ¿åýñ õýýë¿¿ð ìýäýãäýõ¿éö òîìîð÷ ýõýëäýã. ¯íýýíèé õýýë õàìãààëàõûí òóëä þóíû ò¿ð¿¿íä õýýë àâñàí ¿åýñ ýõëýí àëü óñ áýë÷ýýð òîõèðñîí ñîðãîã íóòàã äàãóóëàí ìàëëàæ äýýä çýðãèéí òàðãà õ¿÷ àâàõóóëíà. Ìºí


- 43 -

ºâºëæºº õàâàðæààíû áýëòãýëèéã ýðòýýñ õàíãàæ õýýëòýé ¿íýýã õýâòðýýñ íü æèíä¿¿ëæ õàéðóóëàõààñ õàãààëæ 11-ð ñàðààñ ýõëýí ºâºëæººíä îðóóëæ, ºâëèéí õ¿éòýíä çààâàë ñàðàâ÷òàé õàøààíä äóëààí õýâòøèíä õîíóóëíà. Õýýëòýé ¿íýýã íýã õàøààíä õýò îëíîîð áàéëãàõ, øèð¿¿í õººæ õºëºðãºõ, áàãòààìæ áàãàòàé áàéð, æèæèã õààëãà, õîîëîéãîîð øàõöàëäóóëàõ, õàëüòèðãààòàé ãàçàð óñëàõ áýë÷ýýõ, öàíòàé ºâñ èä¿¿ëýõ çýðãèéã õîðèãëîíî. Õýýëòýé ¿íýýòýé õàìò ýð ¿õýð, áóõ áàéëãàõã¿é áàéõ íü ç¿éòýé.

Áóõûã ¿ðæèëä äóíäæààð 5-6 æèë áóþó 7-8 íàñ õ¿ðòýë íü àøèãëàíà. ¯ðæëèéí áóõûã

2-ð ñàðààñ ýõëýí õýëò¿¿ëýãò áýëòãýæ òýæýýëëýã ìàëëàãààã íü ñàéæðóóëàí 5-ð ñàð ãýõýä õýýëò¿¿ëãèéí êîíäèöîä (òàðãà õ¿÷) õ¿ðãýñýí áàéâàë çîõèíî. Õýýëèéí ñ¿¿ëèéí ¿å øàò ò¿¿í÷ëýí òóãàëëàñíû äàðàà õýýë àâàõ õ¿ðòëýõ õóãàöààíä ¿íýýíèé òýæýýëëýãèéí ãîðèìûã àëäàãäóóëñíààð ò¿¿íèé òóãàëëàñíààñ õîéø õýýë òîãòîõ õ¿ðòëýõ ¿åèéã óðòàñãàæ õýýëò¿¿ëãèéí ¿ð ä¿íã áóóðóóëæ, ñóë äîðîé òºë òºð¿¿ëýõýä õ¿ðãýíý. Ãóíæèí ¿íýýã òóãàëëàñíû äàðàà çîî-ìàë ýìíýëãèéí ¿çëýãò íýã á¿ð÷ëýí îðóóëæ áèåèéí ºñºëò, àìüäûí æèí ñàéòàé, ¿ðæëèéí ýðõòíèé ýëäýâ ýìãýãã¿é òóãàëëàñàí ãóíæèéã ¿ðæèëä ¿ëäýýíý. ºñºëò íü ñààòàæ, õàòàíãèð äàâæàà áîëñîí, ¿ðæëèéí ýðõòýíä ýëäýâ ºâ÷èí ýìãýã èëýðñýí ¿íýýã ¿ðæëýýñ õàñíà.

¯íýýíèé õàã ñààòàõ, ñàâíû àãøèëò ñóëðàõ ¿åä èõýíõ òîõèîëäîëä ñàâíû ýëäýâ

¿ðýâñýë ¿¿ñýæ áîëäîã. Ñàâíû èäýýò óæèã ¿ðýâñëèéí ¿åä ¿ðæëèéí ýðõòíýýñ öàéâàð øàð ºíãºòýé óíæðàëäñàí èäýý ãîîæíî. Óæèã äàëä ¿ðýâñëèéí ¿åä çºâõºí ¿íýý áóõñàõàä ò¿¿íèé áýëãèéí ñ¿âýýñ á¿äýã öàéâàð ºíãºòýé ñàëñ áóþó ñóäàëòñàí èäýýòýé ñàëñ ÿëãàðàõ áºãººä òèéì ¿ðýâñýëòýé ¿íýý õýýë àâäàãã¿é òóë îëîí äàõèí õýýëò¿¿ëýãò îðäîã.

Ò¿¿í÷ëýí ¿íýýíèé îðîî èëðýõ ¿åä áóþó îðîîíû äàðàà ñàâíààñ öóñ ãàðàõ ÿâäàë

öººíã¿é òîõèîëääîã. Ýíý íü òýæýýë äýõ çàðèì òºðëèéí øèìò áîäèñûí äóòìàãøèë, áîäèñûí ñîëèëöîîòîé õîëáîîòîé ýìãýã þì. Öóñ ãîîæèëò îðîîíû òºãñãºëä áóþó ãîëäóó îðîî õàðüñíààñ õîéø 2-3 õîíîãèéí äàðàà ¿çýãäýíý. Èéì ¿íýýíèé õî¸ð îðîîíû õîîðîíäîõ çàé áîãèíîñîõ áóþó óðòñàíà.

¯íýýíä ºíäãºâ÷íèé áóíäóó õýìýýõ ýìãýã õààÿà òîõèîëääîã. ºíäãºâ÷íèé áóíäóó íü

óóòàíöðààñ áîëîí øàð áèåìýýñ ¿¿ñäýã. Èéìä óóòàíöðûí áóþó øàð áèåìèéí áóíäóó ãýæ ÿëãàäàã. ¯íýýíä ãîë òºëºâ óóòàíöðûí áóíäóó òîõèîëäîíî. Óóòàíöàð òýòãýõ äààâðûí ø¿¿ðýë èõñýæ øàð áèåìæ¿¿ëýõ äààâàð äóòàãäàí ¿¿íèé óëìààñ ºíäãºí ýñ ãàäàãøëàëò ñààòàæ, óóòàöàð õàãàðàõã¿éãýýð òîìðîí áóíäóó áîëæ õóâèðäàã.

Ìàõíû ¿õðèéí ºñºëò õºãæèëòèéí îíöëîã. Ìàë àìüòàäûí ìàõàí àøèã øèì íü áèå ìàõáîäèéí ìîðôîëîãè, ôèçèîëîãèéí öîãö

øèíæ¿¿äýýð òîäîðõîéëîãäîæ, òýäãýýð íü óäàìøëûí áîëîí ãàäààä îð÷íû õ¿÷èí ç¿éë¿¿äýýñ õàìààðíà.

Áèå ìàõáîäèéí ºñºëò õºãæèëòèéí ÿâöàä òîîíû áîëîí ÷àíàðûí îëîí òºðºë ¿ç¿¿ëýëò

èëðýí ãàðäàã. Àð÷èëãàà ìàëëàãààíû õýâèéí íºõöºëä áèå ìàõáîäèéí àìüäûí æèí (öóë) íýìýãäýæ ãàäààä ãàëáèð, òºðõ ººð÷ëºãäºí òýð õýìæýýãýýð ýä ýðõòýí, áîäèñ ñîëèëöîîíû òîãòîëöîîíä ººð÷ëºëò ãàðäàã.

Áèå ìàõáîäèéí õóâèéí õºãæèë ãýäýã íü àìüä îðãàíèçìèéí òîîí áîëîí ÷àíàðûí

¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí ººð÷ëºãäºõ ïðîöåññ áºãººä ýíý ïðîöåññ íü áèîëîãèéí òîäîðõîé ç¿é òîãòëûí õ¿ðýýíä ÿâàãääàã. Èéìýýñ àëü ÷ òºðºë ç¿éë àìüòàä ºñºëò õºãæèëòèéí ç¿é òîãòëûí õóâüä ººðèéí ãýñýí îíöëîãòîé áàéäàã. ¯õðèéí õóâüñûí õºãæëèéã õýýëèéí ¿åèéí áîëîí õýýëèéí äàðààõ õºãæëèéí ¿å øàò ãýæ õóâààäàã íü á¿õ ñ¿¿í òýæýýëò àìüòíàà ò¿ãýýìýë áàéäàã.


- 44 -

Ìàëûí ãóëóóç ìàõ ò¿¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã íü áèå ìàõáîäèéí ºñºëòèéí ¿ð ä¿íä áèé

áîëäîã. Èéìýýñ àìüòíû ºñºëò õºãæèëòèéí òàëààðõ îéëãîëò íü òýäãýýðèéí ºñºëòèéí ïðîöåññûã óäèðäàí ÷èãë¿¿ëýõ õýðýãöýýò á¿òýýãäýõ¿¿í ãàðãàæ àâàõàä óäàìøëûí ïîòåíöèàëûã ¿ð ä¿íòýé àøèãëàõ îíîëûí ¿íäýñ áîëæ ºãäºã.

¯õðèéí õýýëèéí õºãæëèéí ¿å íü äóíäæààð 285 õîíîã ¿ðãýëæëýõ áºãººä 260-300 õîíîãèéí

õýëáýëçýëòýé áàéäàã. Ýð¿¿ë ÷èéðýã ºñºëò ñàéòàé, òîðíèóí òºë õ¿ëýýí àâàõûí òóëä ¿íýýíèé õýýëèéí I, II ¿å¿äýä

àð÷èëãàà, ìàëëàãààíû õýâèéí ñàéí íºõöºë á¿ðä¿¿ëæ ºãºõ øààðäëàãàòàé áàéäàã. Ìàõíû ¿õðèéí ò¿ðãýí ºñºõ ÷àäâàð íü ºñºëò õºãæèëòèéí ýð÷èìæèëòèéã èëýðõèéëýõ

¿ç¿¿ëýëò áºãººä óäàìøèõ îíöëîãîîðîî ÿíç á¿ðèéí ¿¿ëäð¿¿äýä õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã. Ìàëûí ò¿ðãýí ºñºõ ÷àäâàðò òîäîðõîé ÷èãëýë çîðèëîãîòîé øèëýëò ñîíãîëòîîñ ãàäíà òºãñ ÷àíàðòàé õàíãàëóóí òýæýýëëýãèéí íºõöºë ÷óõàë íºëºº ¿ç¿¿ëäýã.

Ò¿ðãýí ºñºõ ÷àäâàðûí ìåõàíèçì íü õýýë òýýõ õóãàöàà, ñ¿¿í ø¿äíèé ñîëèãäîëò, áýëãèéí

áîëîâñðîëò ã¿éöýõ õóãàöàà, áèå ìàõáîäèä ººõ õóðèìòëàãäàõ ÷àäâàð çýðãýýð òîäîðõîéëîãääîã. Õóðäàí ºñºëòòýé ìàë àìüòàí íü áîãèíî õóãàöààíä ºíäºð æèíä õ¿ð÷ íÿäàëãààíû (ìàõíû) çîðèóëàëòààð àøèãëàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëäýã.

Ò¿¿í÷ëýí ò¿ðãýí ºñºõ ÷àäâàð íü ¿õðèéí ñ¿ðãèéí ýðãýëòèéã õóðäàñãàõ, òýæýýëèéí òºëöèéã

ñàéæðóóëàõ, íýãæ æèíãèéí íýìýãäýëä çàðöóóëàõ ºðòãèéã õÿìäðóóëàõ, ºíäºð ÷àíàðòàé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ãàðöûã íýìýãä¿¿ëýõ çýðýã ýäèéí çàñãèéí ÷óõàë íºõöë¿¿äèéã áèé áîëãîäîã

. ªñâºð ìàëûí æèíãèéí ºñºëò íü ãîë òºëºâ áóë÷èíãèéí ýä¿¿ä èõ õýìæýýãýýð, ººõíèé ýä¿¿ä

õàðüöàíãóé áàãààð õóðèìòëàãäàõ áàéäàëòàé áàéäàã íü òîäîðõîé áèëýý. Íàñ ã¿éöñýí ìàëûí ºñºëò íü áóë÷èíãèéí ýä áàãà çýðýã íýìýãäýí ãîë òºëºâ ººõ õóðèìòëàãäàõ áàéäëààð ÿâàãäàíà.

Ìàëûí ÿñíû ýä¿¿ä íü áèå ìàõáîäèä õºäºëãººí òóëãóóðûí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. Àðàã ÿñ íü

àìüòíû ãàëáèð òºðõ, áèå öîãöîñûí õýâ øèíæèéã á¿ðýëäýí òîãòîõîä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàã. Õýâèéí ºñºëò õºãæèëòýé ¿õðèéí àðàã ÿñíû ¿íýìëýõ¿é æèí òºðºõ ¿åýñ íàñ ã¿éöýõ õ¿ðòýë áàéíãà íýìýãäýõ áºãººä ò¿¿íèéã àìüäûí æèí áîëîí ãóëóóçíû æèíä õàðüöóóëñàí õàðüöàíãóé æèí íü áóóð÷ áàéäàã

Ìàõíû ¿õýð íü ñ¿¿íèé ¿õðèéã áîäâîë á¿ä¿¿í áîãèíîâòîð ÿñòàé áàéíà . Õàðèí ìàõíû ¿õðèéí áóë÷èíãèéí ¿íýìëýõ¿é æèí íàñ àõèõ òóòàì íýìýãäýýä çîãñîõã¿é,

òîäîðõîé õýñýã ãàçðûí áóë÷èí ìàõíû õàðüöàíãóé æèí ººð÷ëºãäºæ áàéäàã . Áèå ìàõáîäèéí ººõºí ýä¿¿äèéí õóðèìòëàë íü áîäèñûí ñîëèëööîîíû ººð÷ëºëòòýé èõýýõýí õîëáîîòîéãîîñ ãàäíà íàñ, õ¿éñ, ¿¿ëäýð, òýæýýë ìàëëàãààíû íºõöëººñ øàëòãààëäàã

. Òýæýýë, òýæýýëëýãèéí ò¿âøèí íü ìàëûí ºñºëò õºãæèëòýä íºëººëººä çîãñîõã¿é ìàëûí

ãàëáèð, ãàäààä òºðõ, õýâ øèíæèéã èõýýõýí ººð÷èëäºã. Ýëáýã õàíãàëóóí òýæýýëèéí íºõöºëä ¿õðèéí ºñºëò õºãæèëò ò¿ðãýñýæ, àìüäûí æèí íýìýãäýæ, ìàõíû ÷àíàð ñàéæèðäàã.

¯õðèéí òàðãà õ¿÷ ò¿¿íèéã òîäîðõîéëîõ íü. Ìàëûí òàðãà õ¿÷ áîë ò¿¿íèé íÿäëàãûí ¿ç¿¿ëýëò, ìàõíû ÷àíàðûã òîäîðõîéëäîã ÷óõàë

¿ç¿¿ëýëò þì. Äýýä çýðãèéí òàðãà õ¿÷òýé ºñâºð ¿õðèéí íÿäëàãûí ãàðö 60-62%, äóíä òàðãà õ¿÷òýéíõ 55-

58%, õàðèí ìóó òàðãà õ¿÷òýé ¿õðèéíõ 50%-èàñ äîîø áàéäàã.


- 45 -

Áýë÷ýýðýýð ìàëëàæ äýýä çýðãèéí òàðãà õ¿÷ àâñàí ºñâºð ìàëûí ìàõ, àëàãëàëò ìàõ èë÷ëýãèéí õýìæýý èë¿¿òýé áàéäãààðàà ÿëãàãääàã. Òóõàéëáàë òàðãà õ¿÷ ìóó àâñàí ºñâºð ìàëûí 1êã ìàõíû èë÷ëýã ÷àíàð

1000-1200 êêàë áàéäàã áîë äýýä çýðãèéí òàðãà õ¿÷òýé ºñâºð ìàëûí 1êã ìàõ 3000-3500

êêàë èë÷ëýãòýé áàéäàã.

¯õðèéí áèå ìàõáîäèä ººõºí ýä¿¿ä õóðèìòëàãäàõ, áèåèéí òîäîðõîé õýñã¿¿äýýð òàðõàæ áàéðëàõ íü ò¿¿íèé áèåèéí ãàäààä õýëáýð, ãàëáèðò íºëººëºõ áºãººä áèå ìàõáîäèéí ãàäààä òºðõ íü ìàëûí òàðãà õ¿÷èéã ¿íýëýõ ÷óõàë øèíæ òýìäýã áîëäîã.

/Ìàëûã òàðãà õ¿÷ýýð íü äóíäààñ äýýø, äóíä, äóíäààñ äîîø ãýæ áàðèìæààëàí àíãèëäàã.

Ìàëûí òàðãà õ¿÷èéã òîäîðõîéëîõäîî áóë÷èí ìàõíû õºãæèëò, áèåèéí åðºíõèé áàéäàë, òîäîðõîé çààëò õýñã¿¿äèéí ººõíèé õóðèìòëàëûã íü õàðãàëçàíà. ¿õðèéí òàðãà õ¿÷èéã òîäîðõîéëîõäîî ñ¿¿ëíèé óã, óóö, ñ¿âýý, ºâ÷¿¿íèé òîëãîé, öàâèíû õýñãèéã òýìòýð÷ ¿çíý.

Äýýä çýðãèéí òàðãà õ¿÷òýé ¿õðèéí áóë÷èí ìàõ õàíãàëòòàé ñàéí õºãæñºí, èõ áèåèéí õýëáýð

áººðºíõèé äàëíû ÿñ ¿ë ÿëèã ìýäðýãäýæ, òàøààí òîëãîé, ºãçºãíèé òºâãºð áººðºíõèé, ãàäàãøàà ¿ë ÿëèã ò¿ìáèéñýí, ãóÿ ä¿¿ðýí, àðüñàí äîð õóðàëäñàí ººõ ñ¿¿ëíèé óã, ºãçºãíèé òºâãºð, òàøààí òîëãîé ñ¿¿ë÷èéí 2 õàâèðãà äýýð íèëýýä ñàéí òýìòðýãäýõ áºãººä øàðûí õóóõíàã òîìîðñîí òýìòðýõýä õàòóóâòàð áàéíà.

Дóíä çýðãèéí òàðãà õ¿÷òýé ìàëûí áóë÷èí ìàõ äóíä çýðãèéí õºãæèëòýé, èõ áèå áàãà çýðýã

ºíöãºðñºí, äàë íü áàãà çýðý ãìýäðýãäýæ, ãóÿ íü èõ ä¿¿ðýí áèø, óóö íóðóóíû áîñîî ñýðòýíã¿¿ä, ºãçºãíèé ò¿ìáýãýð òîä áèø, øîíòîéñîí, àðüñàíä õóðàëäñàí ººõ, ñ¿¿ëíèé óã, ºãçºãíèé òºâãºðò õàðüöàíãóé áàãà áàéíà. Äóíäààñ äîîø òàðãà õ¿÷òýé ¿õýð áóë÷èí ìàõ ìóó, èõ áèå íèìãýí, õýðçãýð, äàëíû ÿñ òîä õàðàãäàõààñ ãàäíà ãóÿ õàâòãàé øóóãäñàí, óóö íóðóóíû ÿñíû áîñîî ñýðòýí, òàøààí òîëãîé, ºãçºãíèé òºâãºð òîä ¸ðäîéñîí, àðüñàí äîð õóðàëäñàí ººõ óóö, ºãçºãíèé òºâãºðèéí îð÷èìä áàãà õýìæýýòýé, áèåèéí áóñàä õýñãã¿¿äýä ººõ òýìòðýãäýõã¿é áàéíà.

Ñóäëàà÷äûí òîãòîîñíîîð ìàë òàðãàëóóëàëòûí ýõíèé 70 õîíîãò ìàëûí àìüäûí æèí

èõýýõýí íýìýãäýæ, áóë÷èíãèéí ýä¿¿äèéí ºñºëò õàðüöàíãóé áàãà áàéäàã áîë, òàðãàëóóëàëòûí 2-ð ¿åä àìüäûí æèíãèéí ºñºëò íü áóë÷èíãèéí áîëîí ººõíèé ýä¿¿äèéí ºñºëòòýé áàðàã òýíö¿¿ ò¿âøèíä áàéäàã

Äóíä çýðãèéí óðãàöòàé áýë÷ýýðò íàñ ã¿éöñýí ¿õýð 100-120 õîíîã, òóãàë ºñâºð ¿õýð 120-150 ºäºðò á¿ðýí òàðãà õ¿÷ àâäàã.

Íàìàð ¿õðèéí òàðãà õ¿÷ ã¿éöýæ áàéãàà ¿õðèéí øèíæ òýìäýã íü ¿ñíèé ñîð ºíãº æàâõàà

ñàéí, àðüñ çººëºí áîëæ, õ¿ç¿¿, ñýýð íóðóó, çîî õàâèðãà, õàà ãóÿ íü çóçààð÷ áèå íü ºðãºí íàìõàí, áººðºíõèé ìýò õàðàãäàíà.

Ò¿¿í÷ëýí õºäºëãººí óäààíòàé áîëæ òàøàà, ºãçºãíèé øîíòîí ìºëèéæ, òîä õàðàãäàõã¿é

áîëäîã. ¯õðèéí òàðãà õ¿÷èéã òîãòîîõûí òóëä íàìðûí óëèðàëä íàðèéí ºâñòýé, çàäãàé òýí¿¿í,

äýíæ ãàçðûã áàðààäàí íóòàãëàæ, õýö ãàçàð áýë÷ýýõ áîëîí øèð¿¿í òóóæ õºëºðãºõèéã öýýðëýíý. ¿õðèéã ºäºð á¿ð óñàëæ áàéõ øààðäëàãàòàéãààñ ãàäíà õ¿éòðýõ òóñàì äàâñ õóæðààð ñàéí õàíãàíà.


- 46 -

¯õðèéí ìàõàí àøèã øèì.

Ìàíàé óëñ íýã õ¿íä îíîãäîõ ìàõíû õýìæýýãýýð äýýã¿¿ðò îðäîã ÷ çàõ çýýë äýýðõ ìàõ, ìàõàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýðýãöýý ºñºæ, ÷àíàð ýð¿¿ë àõóéí íºõöëèéã ñàéæðóóëàõ øààðäëàãà ãàð÷ áàéíà.

Íÿäàëñàí ìàëûí ãóëóóç ìàõíû ãàðö õýìæýý, ÷àíàð ÷àíñààã á¿õýëä íü ìàõàí àøèã øèì ãýæ îéëãîíî. Ãóëóóç ìàõ íü Áóë÷èí ìàõ, ººõ, ìºãººðñëºã ýä¿¿ä, ÿñíààñ òîãòäîã.

Ìàõ íü õ¿íèé õîîë õ¿íñíèé ãîë õýðýãëýãäýõ¿¿í áîëîõ áºãººä ò¿¿íä õ¿íèé áèå ìàõáîäèä

÷óõàë øààðäëàãàòàé øèì òýæýýëèéí áîäèñ ýëáýã àãóóëàãäàæ áàéäàã.

¯õðèéí ìàõ áîë õ¿íèé áèå ìàõáîäèä õàìãèéí çîõèìæòîé, àìò ÷àíàð ñàéòàé, òºðºë á¿ðèéí õîîë õèéõýä òîõèðîìæòîé áºãººä äýëõèé äàõèíàà ºðãºí õýðýãëýæ èðñýí ýðòíèé óëàìæëàëò á¿òýýãäýõ¿¿í þì. Èéìýýñ ÷ èõýíõ óëñ îðîíä ¿õðèéí ìàõûã áóñàä ìàë àìüòíû ìàõíààñ èë¿¿ ¿íýëäýã. ¯õðèéí ìàõàí àøèã øèì ò¿¿íèé ÷àíàð õîîë õ¿íñýíä àøèãëàãäàõ áàéäàëä ìàëûí ¿¿ëäýð, ìàõëàã øèíæ, áóë÷èí ìàõíû õºãæèë, òýæýýë, áîðäîæ òàðãà õ¿÷ àâàõóóëñàí áàéäàë, íàñ, õ¿éñ èë¿¿òýé íºëººëíº.

Ìàõíû ¿éëäâýð íÿäàëãààíû öýã ð¿¿ ìàë òýýâýðëýõ ¿åä òýäãýýð íü àìüäûí æèíãýý

10-15%-èàð àëäàæ áîëäîã áàéíà. Íÿäàëãûí ºìíºõ ñîéëò, ìàë íÿäëàõ, ãóëóóçûã õºðãºæ çàãñààõ, õàäãàëàõ, æèæèãëýæ òºõººðºõ ÿâöàä èõýýõýí àëäàãäàë ãàðäàã. Ýäãýýðýýñ øàëòãààëæ ìàõíû øèìò áîäèñûí õýìæýý 25% õ¿ðòýë àëäàãääàã.

Òóñãàéëàí òºõººðºìæèëñýí òýýâðèéí õýðýãëýëýýð ¿õðèéã òýýâýðëýõ íü ò¿¿íèé

æèíãèéí àëäàãäëûã áàãàñãàõ ñàéí òàëòàé áàéäàã. Ìàëûã äîíñîëãîîòîé çàìààð òýýâýðëýõýä ìàë ñýãñðýãäýæ áóë÷èí ìàõ íü ýëäýâ öî÷ðîëîîñ ¿¿äýí ÷àíãàð÷ óäààí õóãàöààíä õàäãàëàãäàõ áóë÷èíãèéí õ¿÷äýë ¿¿ññýíýýñ ýíý íü íÿäàëãûí ºìíºõ ñîéëòûí õóãàöààíä ÷ õýâèéí áàéäàëäàà îðæ ÷àääàãã¿é áîëîõ íü ñóäàëãààãààð íîòëîãäæýý.

Íÿäëàãûí ºìíºõ ñîéëò íü ìàëä àìðàõ òàéâøðàõ õîäîîä ãýäñýí äîòîðõ ç¿éëèéã ÷ºëººëºõ

áîëîëöîî îëãîõ áºãººä ò¿¿íèé ¿ðãýëæëýõ çîõèñòîé õóãàöàà íü 24 öàã îð÷èì áàéíà. ¯õðèéí ìàõíû 60-70% îð÷ìûã áóë÷èíãèéí ýä¿¿ä ýçëýõ áºãººä ò¿¿íèé íºëººãººð

ìàõíû ¿íäñýí øèìò ÷àíàð òîäîðõîéëîãäîæ áàéäàã. Áóë÷èí ìàõíû ýçëýõ õóâü õýìæýý ºíäºð áàéõ òóòàì òóõàéí ãóëóóç ìàõíû ¿íý öýíýòýé ÷àíàð íü äýýøèëäýã.

Áèå ìàõáîäèéí à÷ààëàë èõòýé õýñã¿¿äèéí áóë÷èíãèéí õîëáîã÷ ýä¿¿äèéí õýìæýý

õàðüöàíãóé èõ áàéäàã. Òóõàéëáàë çîî íóðóóíû áóë÷èíãèéí õîëáîã÷ ýä¿¿äèéí õýìæýý õºë, ìº÷íèéõýýñ áàðàã 5 äàõèí áàãà áàéäàã ó÷ðààñ ìàõ íü çººëºí øèíãýöòýé áàéäàã.

Áèå ìàõáîäèéí ººõºí ýä¿¿äèéí õóðèìòëàë íü áîäèñûí ñîëèëöîîíû ººð÷ëºëòòýé

èõ õîëáîîòîé áºãººä íàñ, õ¿éñ, ¿¿ëäýð òýæýýë , ìàëëàãààíû íºõöëººñ èõýýõýí õàìààðäàã. Ìàõàí äàõü ººõ òîñíû àãóóëàìæ çîõèñòîé ò¿âøèíä áàéæ ãóëóóçíû õýñã¿¿äýä æèãä

òàðõàõ íü ìàõíû áèîëîãèéí ¿íýò ÷àíàð, øèì òýæýýëèéí ÷óõàë ¿ç¿¿ëýëò áîëäîã. ¯õðèéí ººõíèé ýä¿¿äèéí õóðèìòëàëûã ãóëóóçàíä òàðõàõ áàéäëààð íü 3 õóâààäàã.

¯¿íä: à). Ãàäàð ººõ (àðüñàí äîîðõè). Ýíý íü ãóëóóç ìàõíû ãàäíà õýñãèéí èõýíõ õóâèéã


- 47 -

á¿ðõñýí áàéäàã. ßëàíãóÿà ñ¿¿ëèéí óã, òàøàà, óóö íóðóó, õàðöàãà, ñ¿âýýíèé õàâèðãàíû õýñãýýð èë¿¿òýé áàéäàã. Ãàäàð ººõ íü ìàõûã õàäãàëàõ ÿâöàä áóë÷èí ìàõûã õàòàæ, õàòóóðàõààñ õàìãààëäàã. Õàðèí ãàäàð ººõ õýò èõ õóðèìòëàõ íü ìàõíû ÷àíàðò ñàéíã¿é.

á). Áóë÷èí õîîðîíäîõ ººõ. Ýíý íü áóë÷èíãèéí çàâñðààð òîìîîõîí öóñíû ñóäñóóä,

ìýäðýëèéí áîëîí òóíãàëàãèéí ñóäàñ, õºâñãºð õîëáîã÷ ýä¿¿ä èõòýé ãàçðààð äàãàæ áàéðëàñàí áàéäàã.

â). Áóë÷èí ìàõíû äîòíî òàëûí ººõ. Ýíý íü áóë÷èíãèéí øèðõýã¿¿äèéí çàâñðààð

áàéðëàñàí ººõ þì.

ªñâºð ìàëûí ãóëóóçíû 30-45%- èéã ººõ ýçýëäýã. Íýãýí ¿å àëü áîëîõ èõ ººõòýé ìàõ õàìãèéí ºíäºð ÷àíàðòàéä òîîöîãäääîã áàéñàí áîë ñ¿¿ëèéí ¿åä ìàõíû ÷àíàðûí øààðäëàãàä èõýýõýí ººð÷ëºëò ãàð÷ áàéíà. Бèåèéí õýñã¿¿äýä ººõíèé ýä¿¿äèéí àãóóëàãäàõ õýìæýý, õóâààðèëàãäàëò íü çºâõºí ìàëûí òàðãà õ¿÷íèé áàéäëûã õàðóóëààä çîãñîõã¿é ìàõíû êóëèíàðûí áîëîí àìò, øèì òýæýýëò ÷àíàðò èõýýõýí íºëººòýé áàéäàã. Ìàõíû ¿¿ëäðèéí ¿õðèéí íººö ººõ ãóëóóçàíä èõ õýìæýýãýýð àãóóëàãäàõ áºãººä äîòîð ººõíººñ 2-4 äàõèí èõ áàéäàã. Õàðèí ñ¿¿íèé ¿õðèéí äîòîð, ãàäàð ººõíèé õýìæýý îéðîëöîî áàéíà.

Аìüäûí æèí, ººõ õóðèìëóóëàõ ÷àäâàð, ºñãºë¿¿í áàéäàë çýðýãã àæ àõóéí àøèãòàé øèíæ

òýìäã¿¿ä íü ãåíî òèïýýð òîäîðõîéëîãäîæ áàéäàã. ªºðººð õýëáýë áèåèéí ÿíç á¿ðèéí õýñãèéí áóë÷èí ìàõíû õýëáýð õýìæýý, ººõ áèåèéí õýñã¿¿äýýð òàðõàí õóðèìòëàãäàõ áàéäàë, áóë÷èíãèéí øèðõýãèéí õýìæýý çýðýã íü óäàìøëûí õ¿÷èí ç¿éëýýð íºõöºëäºæ áàéäàã. Óäàìøëûí áîëîí îð÷íû õ¿÷èí ç¿éëýýñ íýãýí çýðýã øàëòãààëäàã øèíæ òýìäýãò ºñºëòèéí õóðä, áèåèéí øóãàìàí õýìæýý íàñ äàãàí ººð÷ëºãäºõ áàéäàë ººõ ìàõíû ºíãº, ãóëóóç ìàõíû òîäîðõîé õýñã¿¿äèéí õîîðîíäîõ õàðüöàà çýðýã øèíæ¿¿ä áàéäàã. Õàðèí ãàäààä îð÷íû íºëºº íü ãóäëóóçàí äàõü ººõíèé àãóóëàìæ, ìàõíû ãàðö, ººõíèé õàéëàõ òåìïåðàòóð, ìàõ ººõíèé àìò ¿íýð çýðýãò ¿ë¿¿òýé íºëººëíº.

Áèå ìàõáîäèéí áèîëîãèéí çîõèöîëäîî íü ìàõíû ¿õðèéí õóâüä áóë÷èí ìàõíû ºñºëòèéíã

ýð÷èìæ¿¿ëýõýä, õàðèí ñ¿¿íèé ¿õðèéí õóâüä ñ¿¿ ¿¿ñýõ, õóðèìòëàõ ïðîöåññûã èäýâõæ¿¿ëýõ òàëä èë¿¿òýé ÷èãëýãäñýí áàéäàã. ªºðººð õýëáýë ìàõíû ¿õýð íü ñ¿¿íèé ¿õðèéã áîëäâîë òýæýýë øèíãýýæ àøèãëàõ øèì òýæýýëèéí áîäèñûã áèå ìàõáîäèäîî õóðèìòëóóëàõäàà èë¿¿ ýð÷èìòýé áàéäàã. Ò¿¿í÷ëýí ìàõíû ¿õýð íü ãóëóóçàí äàõü ìàõ ººõººð ñ¿¿íèé ¿õðýýñ èë¿¿ õàðèí ÿñíû õýìæýýãýýð áàãà áàéäàã. Ìàëûã íÿäàëñíû äàðàà àðüñ øèð, òîëãîé, äîòîð ýðõòýí äîòîð ººõ óðä õîéò øèéðèéã ñàëãàæ òóñãààðëàñàí ìàõûã ãàäàð ººõ, ÿñíû õàìò ãóëóóç ìàõ ãýæ íýðëýäýã. Íîéòîí ãóëóóçûã ¿õðèéã íÿäëàõûí ºìíºõ àìüäûí æèíä õàðüöóóëæ õóâèàð èëýðõèéëæ íÿäëàãûí ãàðöûã òîäîðõîéëíî. Íÿäëàãûí ãàðö íü þóíû ºìíº ¿õðèéí àøèã øèìèéí ÷èãëýë, ¿¿ëäýðëýã áàéäàë, òàðãà õ¿÷íýýñ õàìààð÷ õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã áºãººä ìàõíû òºðºëæñºí ¿¿ëäðèéí ºíäºð àøèã øèìò ¿õðèéí íÿäàëãûí ãàðö áîðäîëòûí ýöýñò 65-70% õ¿ð÷ áàéõàä áýë÷ýýðèéí ìàëëàãààòàé ìîíãîë ¿õýð îòîðëîëòûí äàðàà 53-58% èéí ãàðöòàé áàéäàã (Ä.Ãîí÷èã). ¯õðèéí ìàõàí àøèã øèìèéã çºâõºí íÿäëàãûí ºìíºõ æèí, íÿäëàõ ¿åèéí íàñíû áàéäëààð òºäèéã¿é áóñàä èæ á¿ðýí øèíæ¿¿äýýð ¿íýëäýã.

¯¿íä:

Ãóëóóçíû æèí, äîòîð ººõ, øèð, äàéâàð á¿òýýäýõ¿¿í

Íÿäëàãûí ãàðö ¯¿íä ãóëóóç ìàõ, äîòîð ººõíèé õýìæýýã îðóóëàõ áºãººä íÿäëàãûí ºìíºõ æèíä õàðüöóóæ õóâèàð èëýðõèéëæ ãàðãàíà.

Ãóëóóçíû á¿ðýëäýõ¿¿í (ìàõ áóë÷èí, ººõ, ÿñ, á¿ëõ ìºãººðñ)

Ãóëóóç ìàõ áîëîí ò¿¿íèé òîäîðõîé õýñãèéí ôèçèê øèíæ, õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿í, èë÷ëýã ÷àíàð

Áóë÷èí ìàõàíä ººõíèé òàðõàæ áàéðëàñàí áàéäàë

Ìàõíû êóëèíàðûí áîëîí àìò, øèì òýæýýëò ÷àíàð.


- 48 -

¯õðèéí ìàõàí àøèã øèìèéí ãàðö ÷àíàð íü ò¿¿íèé ¿¿ëäýð, ¿¿ëäýðëýã áàéäàë, íàñ, õ¿éñ,

òàðãà õ¿÷, íÿäàëñàí öàã óëèðàëûí áàéäàë áîëîí òýæýýëëýãèéí ò¿âøèí õýâ øèíæ, ÷èãëýë ÿëàíãóÿà áîðäîõ ¿åèéí ìàëëàãààíû àðãà áàðèëààñ èõýýõýí õàìààðíà. Òóõàéëáàë òºðºëæñºí ìàõíû ¿¿ëäðèéí ¿õðèéí íÿäëàãûí ãàðö èæèë íàñ, òàðãà õ¿÷òýé ñ¿¿íèé áîëîí õîñîëìîë àøèã øèìò ¿õðèéíõýýñ 3-8%- èàð èë¿¿ áàéäàã áîë 1-2 íàñòàé ºñâºð ¿õðèéí íÿäëàãûí ãàðö íàñ ã¿éöñýí ¿õðèéíõýýñ 5-7%-èàð áàãà áàéäàã. Ò¿¿í÷ëýí õ¿÷èò òýæýýëýýð ãîëëîæ áîðäñîí ¿õðèéí íÿäëàãûí ãàðö íü ýçëýõ¿¿íëýã òýæýýëýýð ò¿õàéëáàë äàðøààð áîðäñîí ¿õðèéíõýýñ èë¿¿ áàéäàã. Èéìýýñ ø¿¿ñëýã áîëîí á¿ä¿¿í òýæýýë, ñïèðòèéí øààðààð áîðäîæ áàéãàà ¿õðèéí áîðäîîíû ñ¿¿ëèéí øàòàíä òýæýýëèéíõ íü æîðä õ¿÷èò òýæýýë îðîëöóóëàí ºãºõ øààðäëàãàòàé áîëäîã. Ìàõíû õèìèéí íàéðëàãà, èë÷ëýã ÷àíàð íü ò¿¿íèé øèì òýæýýëò ÷àíàðûã ¿íýëýõ áîëîìæ îëãîäîã áºãººä ìàõíû íàéðëàãàä óóðàã, ººõ òîñ, òýäãýýðèéí íèéëýãøèë çàäðàëûí á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿ä, óñ, ýðäýñ äàâñ, àçîòëîã áîëîí àçîòûí áóñ õàíäëàã áîäèñ âèòàìèíóóä, ôåðìåíò¿¿ä, äààâðóóä, ìèêðîýëåìåíò¿¿ä îðäîã.

Õ¿ñíýãò ¹ 17

¯õðèéí ãóëóóç ìàõíû ìîðôîëîãè á¿òýö.

Òàðãà õ¿÷íèé áàéäàë

Áóë÷èí ìàõ ªºõíèé ýä

ßñ ìºãººðñ

Õîëáîã÷ ýä¿¿ä

ªºõëºã 52,1 23,0 15,1 9,6

Äýýä òàðãà õ¿÷òýé

56,6 16,1 15,7 11,5

Äóíä òàãà õ¿÷òýé

59,7 10,3 17,5 12,5

Òàðãà õ¿÷ ìóóòàé

60,0 3,5 21,6 14,3

¯õðèéí ò¿¿õèé ìàõ äàðààõ øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéõ ¸ñòîé ¯¿íä: Áóë÷èí ìàõ íü óëáàð

ÿãààí, ºñâºð íàñíû ¿õðèéíõ èë¿¿ öàéðóó, íàñ ã¿éöñýí ìàëûíõ ÿëàíãóÿà áóõíûõ õ¿ðýâòýð ºíãºòýé õàðèí ººõ íü öàãààí áóþó øàðàâòàð áàéíà. ìàõíû ÐÍ-íü ñóëàâòàð õ¿÷èëëýã áóþó 5,8-6,2 îð÷èì áàéíà. Т¿¿í÷ëýí ìàõíû ýäèéí áàðüöàëäàõ ÷àäâàð óÿí õàòàí øèíæòýé, õóðóóãààð äàðàõàä õîíõîéõ áîëîâ÷ õóðäàí áóöàæ õýâèéí áàéäàëä îðîõûí çýðýãöýý ãàäàðãûí õýñýã íü áàãà çýðýã ÷èéãëýã, ìàõ íü ºâºðìºö àÿòàéõàí ¿íýðòýé áàéíà. Мºí 1 êã ººõ òîñ 9500êêàë, 1 êã óóðàã 5710êêàë èë÷ëýã ÷àíàðòàé áàéäàã.

Ìàõûã óäààí õóãàöààãààð õàäãàëàõûí òóëä õºëäººíº. Ìàõûã õºëäººõ íü ôåðìåíòèéí

íºëººãººð ÿâàãäàõ áèîõèìèéí ïðîöåññûã õÿçãààðëàæ, áè÷èë áèåòíèé àìüäðàë ºñºëò õºãæèëòºíä òààëàìæã¿é îð÷èí íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëíý. Ò¿¿íýýñ ãàäíà ìàõûã çàãñààñàí áóþó çàãñààãààã¿é ãýæ õóâààäàã. 40Ñ-èéí îð÷èíä 4-6 õîíîã áàéëãàõ çàìààð ìàõûã á¿ðýí çàãñààäàã. Èíãýæ çàãññàí ìàõûã ÷àíàæ, øàðàõàä õóðäàí áîëîâñðîõîîñ ãàäíà òóíãàëàã øºëòýé, ñàéõàí ¿íýð àìòòàé áàéäãààñ õ¿íèé áèå ìàõáîäèä ñàéí øèíãýæ áîëîâñîðäîã.

Íÿäëàãäñàí ìàëààñ ãàðàõ õ¿íñíèé äàéâàð á¿òýýãäýõ¿¿íèé èõýýõýí õýñýã íü ãýäýñ, äîòîð,

òîëãîé øèéð þì. Ìàëûí äîòîð ìàõàíä òàâàí öóë(ýëýã, áººð, ç¿ðõ, óóøèã, äýë¿¿) õîäîîä, ã¿çýý, õýðõíýã, ñàðõèíàã, íàðèéí á¿ä¿¿í ãýäýñ, îëãîé, äàâñàã çýðýã õîîë áîëîâñðóóëàõ çàìûí ñàìøóó, öóñ, òîëãîé øèéð áàãòàíà. Òóõàéëáàë äóíäààñ äýýø òàðãà õ¿÷òýé ýð ¿õðèéí íÿäàëãûí ºìíºõ àìüäûí æèíãèéí 15% îð÷èì áóþó 50-èàä êã íü äîòîð ìàõ áàéäàã áàéíà.

Ìàõíû ¿õðýýñ ¿éëäâýðëýäýã ÷óõàë á¿òýýãäýõ¿¿íèé íýã áîë àðüñ øèð áàéäàã áºãººä

øèð íü íÿäàëãûí ºìíºõ æèíãèéí 7- 8% - èéã ýçýëäýã. ¯õðèéí øèð äóíäàæààð 4.0 - 4.5ìì çóçààíòàé áàéäàã.


- 49 -

¯õðèéí ìàõíû ÷àíàð ò¿¿íä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä

Ìàõ áîë õ¿íèé áèå ìàõáîäèä çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé óóðàã, òîñëîã, âèòàìèíóóä ýðäýñ áîäèñîîð áàÿëàã þóãààð÷ ñîëüøã¿é, ¿íý öýíýòýé õ¿íñíèé ç¿éë þì. Ìàëûí áèå ìàõáîäü áèå áèåýñýý ºâºðìºö ÿëãààòàé, ãàðàë ¿¿ñýë á¿òýö òîãòîöûí õóâüä ººð õîîðîíäîî çàðèì òàëààð òºñººòýé, òîäîðõîé, òîäîðõîé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã á¿ðäýë ýä¿¿äýýñ òîãòäîã. ªºðººð õýëáýë áóë÷èíãéèí ýä (äàí ìàõ), ººõíèé ýä (äàí ººõ), ÿñ ìºãººðñ, õîëáîã÷ ýä (á¿ëõ, øºðìºñ, õàëüñ) ãýñýí èæ á¿ðäýë õýñã¿¿äèéã íèéòýä íü ìàõ ãýæ íýðëýíý.

“Мàõíû ÷àíàð” ãýäýã îéëãîëò íü õýä õýäýí ¿ç¿¿ëýëòýýð òîäîðõîéëîãääîã áºãººä

òýäãýýðèéã ìîðôîëîãèéí, ôèçèê õèìèéí, ìýäðýõ¿éí ýðõòíýýð ¿íýëýãäýõ ãýæ 3 á¿ëýãò õóâààíà. Ìàõíû ìîðôîëîãèéí ¿ç¿¿ëýëòýíä ãóëóóçíû áîëîí ò¿¿íèé òîäîðõîé õýñã¿¿ä äýõ

ìàõ áóë÷èí ººõ, ÿñ, õîëáîã÷ ýä¿¿äèéí õàðüöàà ò¿¿í÷ëýí áóë÷èíãèéí ýä¿¿äèéí á¿òýö (áóë÷èíãèéí øèðõýãèéí äèàìåòð), áóë÷èíãèéí äîòîð õýñýãò òàðõñàí ººõíèé ñóäëóóä (àëàãëàëò) îðíî.

Áóë÷èíãèéí øèðõýãèéí äèàìåòð íü ¿õðèéí ¿¿ëäýð, íàñ, õ¿éñýýñ èõýýõýí õàìààðàõ

áºãººä òóõàéëáàë òóãàëûíõààñ íàñ ã¿éöñýí ¿õãèéí áóë÷èíãèéí øèðõýã 3-4 äàõèí òîì áàéäàã. Õàðèí õýò òóðàíõàé ìàëûí áóë÷èíãèéí øèðõýãèéí õýìæýý òàðãàí ìàëûíõààñ áàðàã 2 äàõèí áàãàñäàã áîëîâ÷ ìàõ íü õàòóó õýâýýð áàéäàã. Ó÷èð íü ò¿¿íä àãóóëàãäàæ áàéãàà õîëáîã÷ ýä¿¿äèéí õýìæýý èë¿¿ áàéäàã áàéíà.

Ìàõíû áèîëîãèéí òºãñ ÷àíàð íü öîãö øèíæ òýìäã¿¿äýýð òîäîðõîéëîãäîõ áºãººä òýäãýýðýýñ õàìãèéí ÷óõàë íü ò¿íèé ø¿âòýí õ¿÷ë¿¿äèéí á¿ðýëäýõ¿¿í, áèîëîãèéí èäýâõò ÷àíàð, áèå ìàõáîäèä àøèãëàãäàõ ò¿âøèí, øèìò ÷àíàð, ãàäààä òºðõ áàéäàë áîëíî. Åð íü ìàõíû õ¿íñ òýæýýëèéí òºãñ òºãºëäºð áîëîí øèìò ÷àíàð íü ò¿¿íä àãóóëàãäàæ áàéãàà øèìò áîäèñóóäààð òóõàéëáàë óóðàã, ººõ òîñ, í¿¿ðñ-óñ, âèòàìèí ýðäýñ áîäèñóóäûí áèå ìàõáîäèä íºëººëºõ ÷àäâàðààð òîäîðõîéëîãäîæ áàéäàã. ªºðººð õýëáýë ìàõàíä áèîëîãèéí øèìò áîäèñ àëü áîëîõ ýëáýã áàéõ òóòàì ò¿¿íèé øèìò ÷àíàð òºäèé÷èíýý ºíäºð áàéäàã.

¯õðèéí ìàõíû á¿ðýëäýõ¿¿í õýñãèéí 72-80%-èéã ÷èéã, 18-25 îð÷èì õóâèéã õóóðàé

áîäèñ ýçëýíý. Õóóðàé áîäèñûí 18-22%-èéã óóðãèéí áîäèñ, 0.5-3.5%-èéã òîñ, 1.0-1.7%-èéã óóðãèéí áèø õàíäëàã áîäèñ, 0.7-1.2%-èéã í¿¿ðñ-óñ, 0.8-1.8%-èéã ýðäýñ áîäèñ ýçýëíý.

ªíºº ¿åä ãóëóóç ìàõíû 10-12%-èéã ººõ ýçýëæ òýð íü áóë÷èí ìàõàíä æèãä àëàãëàí

òàðõñàí áàéâàë õàìãèéí ÷àíàðòàé ìàõàíä òîîöîãäîõ áîëæýý. Èéìýýñ ñàéí ÷àíàðûí ìàõ íü ø¿¿ñëýã çººëºí, íàðèéí øèðõýãòýé, óóðàã ýëáýãòýé (18-20%) áàéõ ¸ñòîé. Èéì ñàéí ÷àíàðûí ìàõûã ìàõíû ¿¿ëäðèéí ýð÷èìòýé áîéæóóëñàí ºñâºð ¿õðýýñ áýëòãýõ áîëîìæ áèé. Ò¿¿í÷ëýí óóðàã ººõ òîñíû õàðüöàà 1:0,6 áóþó 1:0,8 îð÷èì áàéâàë ÷àíàð ñàéòàé ìàõàíä òîîöîãäîíî. Áóë÷èí õîîðîíäûí áóþó áóë÷èíãèéí øèðõýã¿¿äèéí õîîðîíäîõ ººõºí õóðèìòëàë íü ìàõíû àëàãëàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ, ìàõíû ÷àíàðûí ¿ç¿¿ëýëòèéã äýýøë¿¿ëíý.

Ìàõíû àìòëàã ÷àíàð íü ò¿¿íä àãóóëàãäàæ áàéãàà äàâñ ººõ òîñ, õàíäëàã

áîäèñóóäààð òîäîðõîéëîãäîæ áàéäàã. Óñàíä îðñîí ìàõ àìò ÷àíàðàà àëääàã. Өºðººð õýëáýë ìàõíû àìòëàã ÷àíàðûã á¿ðýëä¿¿ëýã÷ áîäèñ íü óñàíä óóñäàã áîäèñóóä áàéäàã. Ìàëûã äºíãºæ íÿäàëñíû äàðàà ìàõûã íü øóóä õ¿íñýíä õýðýãëýõýä àìò ìóóòàé õàòóóâòàð, øºë íü áóëèíãàð áàéäàã. Õàðèí ò¿¿íèéã çàãñààæ íèëýýä óäààí áàéëãàñíû äàðàà õîîëîíä õýðýãëýõýä ñàéõàí àìò ¿íýðòýé, çººëºí, õàìàð öîðãèì ñàéõàí øºëòýé áîëäîã. Äºíãºæ íÿäàëñàí ìàëûí ìàõ õàòóóðàõ áºãººä 1 õîíîãèéí äàðààãààñ ìàõíû áóë÷èíãèéí ýä¿¿ä ñóëàð÷, çººëºí àìò, ¿íýð ñàéòàé áîëîõ áºãººä ýíý íü ìàõ çàãñàæ áàéãààãèéí øèíæ þì. Ìàëûã àìüä áàéõ ¿åä áóë÷èíãèéí ýä¿¿äèéí ðÍ –íü 7,3-7,5 áàéõ áºãººä íÿäàëñíû äàðàà 7 áîëòëîî áóóð÷ öààøèä çàãñàõ ÿâöàä 5,5-5,8 áîëäîã. Íÿäàëñíû äàðàà áóë÷èíãèéí ýä¿¿äèéí ðÍ áóóð÷ áàéãàà íü áóë÷èíãèéí ãëèêîãåíèé çàäðàëûí ¿ð ä¿í áºãººä èíãýñíýýð ñ¿¿íèé õ¿÷èë ¿¿ñýæ (ãëèêàëèç) ìàõíû àìòëàã áàéäàë äýýøèëäýã. Ìàõíû


- 50 -

ãîë õýñýã íü áóë÷èíãèéí ýä þì. Áóë÷èíãèéí ýäèéí ¿íäñýí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã íü áóë÷èíãèéí øèðõýã¿¿ä áàéäàã. Áóë÷èíãèéí ýäèéí øèðõýíöýð íü óóðãèéí óòñàðõàã ìîëåêóëóóäààñ òîãòîæ ººð õîîðîíäîî çýðýãöýí îðøäîã. áóë÷èíãèéí ýäèéã ãàðàë ¿¿ñýë, á¿òýö òîãòîö ôèçèîëîãèéí îíöëîã ÷àíàðààð íü ãºëãºð áà õºíäëºí ñóäàëò áóë÷èí ãýæ 2 õóâààäàã.

Áóë÷èíãèéí øèðõýãèéí äîòîð í¿¿ðñ-óñ, ººõíèé òºðëèéí áîäèñ àãóóëàãäàõààñ ãàäíà ãîë

ñóóðèéã óóðàã ýçëýíý. Õºíäëºí ñóäàëò áóë÷èíãèéí íàðèéí á¿ä¿¿í óðò áîãèíî íü ìàëûí ¿¿ëäýð òóñ á¿ðä õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã.Òóõàéëáàë ìîíãîë ¿õðèéí õîíãîíû ìàõíû áóë÷èíãèéí øèðõýã 24 ìèêðîí áàéõàä ñèììåíòàë õ ìîíãîëûí ýðëèéç ¿õðèéíõ 29 ìèêðîí (1ìì-èéã 1000 õóâààñíû íýãèéã ìèêðîí ãýõ) áàéäàã. Áóë÷èíãèéí ýä (äàí ìàõ) íü õ¿íñ òýæýýëèéí øèìò ÷àíàðààðàà áóñàä ýä¿¿äýýñ äàâóó, ººðººð õýëáýë õ¿íèé áèå ìàõáîäèä ÷óõàë øààðäëàãàòàé áèîëîãèéí èäýâõè á¿õèé ø¿âòýí õ¿÷èë, âèòàìèí, òîñíû õàíàñàí õ¿÷èë, ÿíç á¿ðèéí ýðäýñ áîäèñîîð áàÿëàã áàéíà.

Ìàõíû õàòóó çººëºí áàéõ íü ãîë òºëºâ ò¿¿íä àãóóëàãäàæ áàéãàà õîëáîã÷

ýä¿¿äèéí õýìæýýíýýñ øàëòãààëíà. Ò¿¿í÷ëýí áóë÷èíãèéí øèðõýãèéí áîëîí áóë÷èíãèéí çàíãèëààíóóäûí äèàìåòð, áóë÷èí ìàõàí äàõü ººõëºã ýä¿¿äèéí òàðõàëò çýðýã íü ìàõíû õàòóó çººëºíä èë¿¿ íºëºº ¿ç¿¿ëäýã. Ìàõíû ýíý ÷àíàðò ¿õðèéí ¿¿ëäýð, ýäëýãäñýí áéàäàë, íàñ, õ¿éñ, áîðäîæ òàðãàëóóëñàí áàéäàë íºëººëíº. Òóõàéëáàë ºñâºð íàñíû áîëîí ñàéí áîðäîæ òàðãàëóóëñàí ìàëûí ìàõ õàðüöàíãóé çººëºí áàéäàã.

Ìàõíû ø¿¿ñëýã ÷àíàð íü ò¿¿íèé ÷èéã øèíãýýõ (áàðèõ) ÷àäâàð, áóë÷èíãèéí äîòîîä äàõü ººõíèé àãóóëàìæààð òîäîðõîéëîãäîæ áàéäàã. Ìàõíû ÷èéã áàðèõ ÷àäâàð ºíäºð áàéõ òóòàì ò¿¿íèéã ÷àíàæ áîëîâñðóóëàõàä ø¿¿ñëýã ÷àíàðàà õàäãàëàõ íü èë¿¿òýé áàéíà. Çººëºí ìàõ ø¿¿ñëýã ÷àíàð ºíäºðòýé áàéäàã.

Áóë÷èíãèéí ýä¿¿ä íü áàãö, áàãöààð íýãäñýí õºíäëºí ñóäàëò áóë÷èíãèéí øèðõýãèéã

¿¿ñãýäýã. Ýäèéí áàãöóóä íèéëæ áóë÷èíãèéí òîäîðõîé õýñã¿¿äèéã ¿¿ñãýäýã. Á¿õ òºðëèéí áóë÷èíãóóä ºíãºí õýñãýýðýý õîëáîã÷ ýä¿¿äýýð á¿ðõýãäñýí áàéäàã. Çàëóó ìàëûí áóë÷èíãèéí øèðõýã õºãøèí ìàëûíõààñ íàðèéí, áóõíûõ ¿íýý áîëîí øàðûíõààñ á¿ä¿¿í áàéäàã. Ãýâ÷ áóë÷èíãèéí øèðõýãèéí á¿ä¿¿í áàéõ íü òèéì ìàõ äàíäàà õàòóó áàéäàã ãýñýí îéëãîëò áèø þì. Òóõàéëáàë ìàõíû ÷èãëýëèéí õýä õýäýí ¿¿ëäðèéí ¿õðèéí ìàõ ñ¿¿íèé ¿õðèéíõýýñ á¿ä¿¿í øèðõýãòýé áàéäàã áîëîâ÷ áóë÷èíãèéí øèðõýã íü õºâñãºð, ººõëºãä¿¿ îðøèõóóíóóäûã èë¿¿ àãóóëñàí, òºãñ áóñ óóðàã áàãàòàé ó÷ðààñ õàðüöàíãóé çººëºí áàéäàã àæýý.

Ãóëóóç ìàõíû ¿íäñýí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã íü áóë÷èí, ººõ, ÿñ, õîëáîã÷ ýä¿¿ä áàéäàã.

ºñâºð íàñíû ìàëûí ìàõ íü íàñ ã¿éöñýí ìàëûíõòàé õàðüöóóëàõàä ÿñíû ýä¿¿äèéí ýçëýõ õóâü ºíäºð, ººõëºã ýä¿¿äýýð õàðüöàíãóé áàãà áàéäàã áîë ìàõíû ÷èãëýëèéí ¿õðèéí ìàõ íü õ¿íñíèé à÷ õîëáîãäîëòîé ýä¿¿äèéí (áóë÷èí, ìàõ, ººõ) ãàðöààð ñ¿¿, ñ¿¿-ìàõíû ÷èãëýëèéí ¿¿ëäðèéíõýýñ äàâóó áàéäàã.

Ìàëûí òºðºë, ¿¿ëäýð, íàñ, õ¿éñ, òýæýýë, òàðãà õ¿÷íèé áàéäëààñ øàëòãààëàí ººõ

õóðèìòëàãäàõ îíöëîã, á¿ðýëäýõ¿¿í ºíãº ¿íýð àìò áîëîí áóñàä øèíæ ÷àíàð íü ººð ººð áàéíà. Ìàëûí òàðãà õ¿÷ íýìýãäýõ òóòàì ººõíèé ýä¿¿äèéí õóâü õýìæýý äýýøèëíý. ªºõ òîñ íü

õ¿íñ òýæýýëä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áºãººä áèå ìàõáîäèéí ýíåðãèéí ñîëèëöîî ò¿¿íèé ýð÷ õ¿÷èéã íýìýãä¿¿ëíý. Òóõàéëáàë 1ã ººõ áèå ìàõáîäèä èñýëäýí çàäðàõ ¿åä 9,3 êàëîðè äóëààí èë÷èéã ÿëãàðóóëíà. ¯õðèéí ººõíèé 73-94 % íü òîñ, 2-21,0 %-íü óñ, 0,8-4%-íü óóðàã, 0,2-1,0%- íü ýðäýñ áîäèñ áàéõ áºãººä 40-50°-ä õàéëæ, 30-38°-ä öàðöàíà. ¯õðèéí ººõíèé 53-60%-èéã õàíàñàí òîñíû õ¿÷èë ýçëýõýýñ ãàäíà ¿õðèéí ººõ íü õ¿íèé áèå ìàõáîäèä 92,4-95,2% õ¿ðòýë áîëîâñîð÷ øèíãýíý .

Ìàëûí òºðºë òàðãà õ¿÷íèé áàéäëààñ õàìààð÷ ãóëóóç ìàõíû íèéò æèíãèéí 9,7-

12,4%-èéã õîëáîã÷ ýä ýçëýíý. Õîëáîã÷ ýä áîë õ¿íñ òýæýýëèéí øèìò ÷ýíàðààð ìóó, ìàõûã õàòóó,


- 51 -

õàëüñàðõàã áîëãîõ áºãººä ò¿¿íèé õèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä óñ 57-62,9% -èéã óóðàã 21- 38% - èéã, òîñëîã 1,0-3,3%-èéã, ýðäýñ áîäèñ 0,5- 0,7% áàéíà.

Мàõàí àøèã øèìèéí áóñàä ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí àäèë ìàõíû õèìèéí íàéðëàãà èë÷ëýã ÷àíàð íü

îëîí õ¿÷èí ç¿éëýýð íºõöºëäºæ áàéäàã. Ìàëûí íàñ àõèõ òóòàì ò¿¿íèé ìàõàíä óñ, óóðàã ýðäñèéí õýæýý õàðüöàíãóé áóóð÷, ººõ òîñíû àãóóëàìæ äýýøèëäýã. ªñâºð íàñíû îõèí ìàë íü èæèë íàñíû õºíãºëñºí áîëîí õºíãºëºãäººã¿é ýð ¿õðýýñ ººõ òîñîîð èë¿¿ áàéäàã áîë ñàéí áîðäîãäñîí ¿õðèéí ìàõ õàãàñ áîðäñîí þìóó áîðäîîíä îðóóëààã¿é ¿õðèéíõýýñ óñ áàãàòàé, õàðèí íèëýýä ººõëºã, èë÷èò ÷àíàð ºíäºðòýé áàéíà.

Ìàõíû ¿õðèéí ýäèéí çàñàã, ìåíåæìåíòèéí àñóóäëóóä.

Çàõ çýýëèéí ºðñºëäººíèé øàëãàðàëûã á¿ðýí äàâæ ÷àäàõóéö ÷àíàð ñàéòàé, ýðýëò ºíäºðòýé á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõ ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøèãòàé àæèëëàõ ÿâäàë áîë ôåðìåðèéí àæ àõóéí ¿íäñýí çîðèëò áàéäàã. Ôåðìåðèéí àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà íü õ¿ì¿¿ñ, íèéãìèéí ýðýëò õýðýãöýýíä íèéöñýí á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýæ ò¿¿íä ÷èãëýãäñýí ¿éë÷èëãýý ÿâóóëæ àøèã îðëîãîî íýìýãä¿¿ëýõ ÷èã õàíäëàãààð òîäîðõîéëîãäîíî.

Àìåðèêèéí íýðò ýðäýìòýí Ïèòåð Äîðàêêà àæ àõóéí ¿íäñýí çîðèëãî íü

¿éë÷ë¿¿ëýã÷òýé áàéõ ÿâäàë ãýæýý. ªºðººð õýëáýë ¿éë÷ë¿¿ëýã÷òýé áàéíà. Гýäýã íü ôåðìåðèéí àæ àõóéí ÷óõàë ýëåìåíò áîëäîã. Èíãýõëýýð àëü ÷ ÷èãëýëèéí ôåðìåðèéí àæ àõóé íü àøèã îëæ îðøèí òîãòíîõ, õºãæèí äýâæèõèéí òóëä ¿ðãýëæ òåõíèê, òåõíîëîãèéí øèíý÷ëýë õèéæ óðüä ºìíº áàéãààã¿é øèíý á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã áèé áîëãîæ ò¿¿íèéã õóäàëäàí àâàõ, øèíý õýðýãëýã÷äèéã òàòàõ øààðäëàãàòàé áîëäîã.

Ôåðìåðèéí àæ àõóéí óäèðäëàãà çîõèîí áàéãóóëàëò áóþó ìåíåæìåíò íü ººðèéíõýý àæ

àõóéã ýðõëýí õºòëºõ ¿çýë áàðèìòëàë, ÷èãëýë çîðèëãîî çºâ òîãòîîæ, ò¿¿íèéãýý õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàìûã òîäîðõîé áîëãîæ, õýðýãæ¿¿ëýõ íºõöºë áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ ÿâäàë þì. Çàõ çýýëèéí õàðèëöààòàé îðíóóäàä ôåðìåðèéí àæ àõóé ýðõëýã÷äèéí äóíä øèð¿¿í ºðñºëäººí ÿâàãääàã ó÷ðààñ òýä àæ àõóéäàà ÿìàãò øèíý÷ëýë õèéæ, ¿éëäâýðëýëèéí òåõíîëîãèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîæ ¿ð àøãàà äýýøë¿¿ëýõèéí òºëºº áàéíãà òýì¿¿ëýí àæèëëàæ áàéäàã. Ýä¿ãýý äýëõèé åðòºíöºä õºäºº àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ãîë ¿éëäâýðëýã÷ íü äýëõèéí õ¿í àìûí 1/4 íü áîëîõ òýðáóì îð÷èì õ¿í àìûã õàìàðñàí ºðõèéí àæ àõóé áîëæ áàéíà. Õºãæèíã¿é îðíóóäàä ôåðìåðèéí ºðõèéí àæ àõóéí áèåò õýìæýýã íýã àæ àõóéä íîãäîõ ýäýëáýð ãàçðûí õýìæýýãýýð òîäîðõîéëäîã áîë ýäèéí çàñãèéí õýìæýýã íü áîðëóóëàëòûí îðëîãî áóþó àøãààð íü èëýðõèéëäýã.

Ìàõíû ¿õðèéí ôåðìåðèéí àæ àõóéí ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõ ãîë õ¿÷èí

ç¿éë íü 100 ýõýýñ áîéæóóëàõ òóãàëûí òîîã îëøðóóëàõ, òóãàë ºñâºð ¿õðèéí æèíã ýð÷èìòýé íýìýãä¿¿ëýõ ÿâäàë ìºí. ¯õðèéí ìàõ ¿éëäâýðýëèéã ýð÷èìæ¿¿ëýõ, ò¿¿íèé ººðèéí ºðòãèéã õÿìäðóóëàõ ÷óõàë àðãà õýìæýý áîë ìàõíû ¿õðèéí òóãàë, ºñâºð ¿õðèéã ýð÷èìòýé ºñãºí áîéæóóëàõ ÿâäàë þì. ªñâºð íàñàíä íü ýð÷èìòýé ºñãºí áîéæóóëñíààð ýð÷èì ìóóòàé áîéæóóëæ áàéãààãààñàà íýã òºðëèéí òýæýýë àøèãëàæ áàéãàà íºõöºëä ãýõýä ë 35%-èàð èë¿¿ ìàõ ¿éëäâýðëýäýã áàéíà. Ìàõíû òºðºëæñºí ¿¿ëäðèéí ¿õðèéã ýð÷èìòýé àðãààð ºñãºí áîéæóóëàõàä 15-18 ñàðòàéäàà 400-500êã, çàðèì øèëìýë ìàë 500-550êã æèíä õ¿ðäýã.

Ìàõíû ¿õðèéã 1.5 íàñ áóþó 15-18 ñàðòàéä íü íÿäëàãûí êîíäèöèä õ¿ðòýë ýð÷èìòýé

ºñãºí áîéæóóëàõ íü ÷óõàë. Èíãýñíýýð 1 ºâºë, 2 çóíû óëèðëûí ìàëëàãàà øààðäàãäàõ áºãººä çóíû áýë÷ýýðèéí ìàëëàãààã óðò õóãàöààãààð àøèãëàõ áîëîìæ îëãîæ áàéãàà íü ìàõ ¿éëäâýðëýëèéí ººðèéí ºðòãèéã õÿìäðóóëàõ íºõöëèéã áèé áîëãîäîã.

Òóãàëûã õºõ¿¿ë ¿åä íü ýð÷èìòýé ºñãºæ àíõíû ºâºëä íü äýýä çýðãýýð òýæýýõ, ºñºæ

ã¿éöñýíèéõ íü äàðàà áýë÷ýýðýýð òàðãàëóóëàõ àæëûã ñàéòàð çîõèîí áàéãóóëàõ òýäãýýðèéã ìàõàíä áýëòãýõ õóãàöààã æèë õàãàñ õ¿ðòýë õóãàöààãààð áîãèíîñãîí ýäãýýð ìàëààñ õ¿íñíèé õàìãèéí ºíäºð øààðäëàãà õàíãàæ ÷àäàõóéö á¿òýýãäýõ¿¿í àâ÷ ÷àäíà.


- 52 -

Ìàõíû ìàë õè÷íýýí áîãèíî õóãàöààíä òàðãà õ¿÷ àâ÷, àâñàí òàðãà õ¿÷ íü õè÷íýýí

ñàéí áàéõ òóòàì ò¿¿íä çàðöóóëàõ õºäºëìºðèéí çàðäàë èõýýõýí áàãàñàæ á¿òýýãäýõ¿¿íèé ººðèéí ºðòºã íü òºäèé÷èíýý áóóðàõ áîëíî.

Ìàõíû çîðèóëàëòààð áóõàí áÿðóó, îõèí áÿðóó, õºíãºëñºí ýð áÿðóóã ÷ áîéæóóëæ

áîëíî. Áóõàí áÿðóó íü îõèí áîëîí õºíãºëñºí áÿðóóã áîäâîë èë¿¿ ºñºëò ò¿ðãýíòýé áàéäàã. Òóõàéëáàë áóõàí áÿðóóíû æèí æèëèéí íàñòàéäàà 15-20êã-ààð, õàðèí æèë õàãàñòàéäàà ººõ áàãàòàé 20-30êã öýâýð ìàõààð èë¿¿ áàéäàã áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí 1êã æèíãèéí íýìýãäýëä çàðöóóëàõ òýæýýëèéí õýìæýýãýýð õºíãºëñíèéãýý áîäâîë áóõàí áÿðóó íü 5-10%-èàð äîîãóóð áàéíà. Ãýõäýý íºãºº òàëààñ áóõûã áîäâîë õºíãºëñºí ýð ¿õýð íü òàéâàí, òýäãýýðèéã àð÷èëæ ìàëëàõàä õºíãºëºëòòýé áàéäãèéã õàðãàëçàæ ¿çýõ íü ÷óõàë.

Åð íü ºâëèéí óëèðàëä ¿íý õÿìäòàé òýæýýëýýð òýæýýæ òàðãà õ¿÷èéã íü áóóðóóëàõã¿éãýýð

îíä îðóóëààä çóí íü áýë÷ýýðýýð äýýä çýðãèéí òàðãà õ¿÷ àâàõóóëæ ìàõàíä áîðëóóëàõ íü ç¿éòýé. ªñºëò õºãæèëò ìóóòàé ºñâºð ¿õðèéã áîðäîõîä óðò õóãàöàà, òýæýýë, õºðºíãº, õ¿÷ õºäºëìºðèéã èë¿¿òýé çàðöóóëæ áàéæ òîäîðõîé æèí, êîíäèöèä õ¿ðãýõ áîëäîã. Èéì ó÷ðààñ òóõàéí ñ¿ðýãò ºñºëò õºãæèëòèéí òîäîðõîé êîíäèöèä õ¿ðýýã¿é òóãàë, ºñâºð ¿õýð áàéëãàõã¿éã ýðìýëçýõ íü ÷óõàë. ªñâºð ¿õðèéã ìàõàíä çîðèóëàí áîéæóóëàõíû ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøèã íü õºäºëìºð çîõèîí áàéãóóëàëò, ¿éëäâýðëýëèéí òåõíèê òåõíîëîãè, ÿìàð íàñíû ìàëûã áîðäîæ õýäèé õýìæýýíèé æèí íýìýãä¿¿ëæ ÷àäñàí, òýæýýëèéí æîðûí ººðèéí ºðòºã çýðýã õ¿÷èí ç¿éë¿¿äýýñ øàëòãààëíà.

Äýýð äóðäñàí÷ëàí õºíãºëººã¿é ºñâºð íàñíû ýð ¿õðèéã ýð÷èìòýé àðãààð ºñãºí

áîéæóóëæ, áîðäîæ òàðãàëóóëàõàä õºíãºëñíèéãýý áîäâîë èë¿¿ ýð÷èìòýé ºñºæ æèíãýý íýìýãä¿¿ëýõ áºãººä àìüäûí æèí íü íÿäëàõ ¿åä 10-15%-èàð èë¿¿ áîëäîã. Òýäãýýðýýñ õàðüöàíãóé èõ ìàõ, õ¿íä æèíòýé øèð ãàðàõ áºãººä 1êã æèíãèéí íýìýãäýëä çàðöóóëæ áàéãàà òýæýýëèéí õýìæýý 5-12%-èàð áàãà áàéäàã.

Ýíý íü õºíãºëñºí ìàëûí áîäèñûí ñîëèëöîîíû ýð÷èì áóóð÷, áèå ìàõáîäü äàõü

óóðãèéí õóðèìòëàë áàãàñàæ, ººõëºã ýä¿¿äèéí õóðèìòëàë íýìýãäýí ýöýñòýý õîíîãèéí íýìýãäýë æèí íü áóóð÷, òýæýýë òºëºõ ÷àäâàð áàãàñàæ áàéãààãààð òàéëáàðëàãäàíà.

Ìàõíû ÷èãëýëèéí ¿õðèéí ¿íäñýí ñ¿ðãèéí (áóõ, ¿íýý) á¿õ çàðäàë òóãàëûí ºðòºãò

øèíãýõ ó÷ðààñ áîéæóóëàõ òóãàëûí òîî æèíã áóóðóóëàõã¿éãýýð áóõ, ¿íýýã àëü áîëîõ õÿìä àðãààð òýæýýæ ìàëëàõ õýðýãòýé. Òóãàëûã 6-7 ñàðòàéä íü ýõýýñ ÿëãàõ íü ¿íýýíèé òàðãà õ¿÷èéã ã¿éöýýæ òîãòîîõ, õýýë õàìãààëàõ, ¿íýý áÿðóóíû ºâºë, õàâðûí àæèëëàãààã íýã ÷èãëýëòýé áîëãîæ õºäºëìºðèéí çîõèîí áàéãóóëàëò, àæëûí á¿òýýìæèéã ñàéæðóóëàõ à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Õàðèí òóãàëûí ºñºëò õºãæèëò õàíãàëòã¿é, ýõýýñ ÿëãàãäàõäàà æèí áàãàòàé áîëîõ òóñìàà ò¿¿íèéã ºñãºí áîéæóóëàõ õóãàöàà íü ñóíæèð÷ ìàõ ¿éëäâýðëýëèéí ¿ð àøèã áàãàñàíà.

Ìàõíû ÷èãëýëèéí ¿íýýã 2-ð ñàðûí äóíä ¿åýñ 5-ð ñàð õ¿ðòýë áàãòààæ òºëë¿¿ëýõ íü

æèëèéí äºðâºí óëèðàëä á¿õ ¿õðèéí òýæýýë, ìàëëàãààíû çàðäëûã áýë÷ýýð ò¿øèãëýí õÿìäðóóëàõ, íºãººòýéã¿¿ð ñ¿ðãèéí íºõºí ¿éëäâýðëýëèéã ñàéæðóóëàõ, òóãàë, ºñâºð ¿õðèéã õÿìä àðãààð áîéæóóëàõ íºõöºë áîëäîã. Åð íü ìàõíû ¿õðèéí àøèã øèìèéã äýýøë¿¿ëýõ, ñóâàéðàëò, õýýë õàÿëò áîëîí ¿õýë õîðîãäëûã áàãàñãàõ àæëûã þóíû ºìíº ºñâºð íàñíû ¿õðéèí àð÷èëãàà ìàëëàãààã ñàéæðóóëàõ ¿éë àæèëëàãààãààð ýõýëíý.

¯éëäâýðëýëèéí ìåíåæìåíòèéã ñàéí çîõèîí áàéãóóëñàí àæ àõóéä ¿íýý á¿ðýýñ æèë

òóòàì 1 òóãàë áîéæóóëàõààð òîîöîæ òºëºâëºõºä ¿éëäâýðëýæ áàéãàà ìàõíû õýìæýý ýõ ñ¿ðãèéí ¿íýý á¿ðýýñ 120-130 êã-ä õ¿ðäýã áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí ¿íýýíèé ñóâàéðàëò ºíäºð, òóãàëûí áîéæèëò 60-70%-èàñ õýòýðäýã¿é ôåðìåðèéí àæ àõóéä ¿õðéèí ìàõ ¿éëäâýðëýë ñ¿ðãèéí á¿òöèéí òîëãîé òóòàìä òîîöñîíîîð 2 äàõèí áóþó ººðººð õýëáýë 60-70 êã õ¿ðòýë õýìæýýãýýð áóóðäàã. Ìàõíû


- 53 -

¿õðèéã óëèðëûí ÷àíàðòàé òóãàëëóóëñíààð ñàðàâ÷ áóþó õÿìä òºñºð õºíãºâ÷èëñýí õýëáýðèéí áàéðàíä ¿íýýã ìàëëàõ íºõöºë á¿ðääýã.

Ìàíàé îðîíä ìàõíû ¿õðèéí àæ àõóéä ¿íýýã òóãàëëóóëàõ íýí òîõèðîìæòîé ¿å íü 2-

4 ñàð áîëíî. Ýíý õóãàöààíä òóãàëëàñàí ¿íýýíèé òóãàëûã ýõëýýð áîéæóóëàõ ¿å íü çóíû áýë÷ýýðèéí ìàëëàãààíû òààëàìæòàé ¿åòýé äàâõöäàã. Èéíõ¿¿ õàâðûí òºëëºëòèéí ¿åä òóãàëûã áýë÷ýýðýýð áîéæóóëàõààñ ãàäíà ¿íýýã áàéðàí ìàëëàãààíä îðóóëàõààñ óðüòàæ òóãàëûã ýõýýñ íü ñàëãàæ ºâëèéí óëèðàëä ¿íýýã äàíãààð íü ìàëëàæ ¿íýýíèé àð÷èëãàà ìàëëàãààã õºíãºâ÷èëæ çàðäëûã õÿìäðóóëíà.

Ìàõíû ÷èãëýëèéí ¿íýýíýýñ õè÷íýýí îëîí òºë àâàõ òóòàì òºäèé÷èíýý èõ

õýìæýýíèé ¿õðèéí ìàõ ¿éëäâýðëýíý. Áîéæóóëñàí òºëèéí òîîíîîñ áîðäîîíä îðóóëñàí òóãàëûí ºðòºã ¿¿íòýé õîáîîòîéãîîð ñàëáàðûí ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøèã á¿õýëäýý òîäîðõîéëîãäîíî.

100 ýõýýñ õ¿ëýýí àâàõ òºëèéí òîî 50% õ¿ðòýë áóóðàõàä ýöñèéí ä¿íãýýð òóãàëûí ººðèéí ºðòºã 47%-èàð íýìýãääýã áàéíà. Èíãýõëýýð õýäèé÷èíýý öººí òºë áîéæóóëàõ òóòàì òýäãýýðèéí ººðèéí ºðòºã òºäèé õýìæýýãýýð ºñäºã àæýý. Õàðèí òóãàëûí õîðîãäëûã 100-95% õ¿ðòýë áàãàñãàâàë òóãàë íýã á¿ðèéí ºðòºã äºíãºæ 0,5%-èàð, 65-60% áîëãîâîë 1,0%-èàð 55-50% áîë 1,7%-èàð òóñ òóñ íýìýãäýíý.

Ìàõíû ¿õðèéí àæ àõóé íü ¿ðæèë àøèã øèì, ýäèéí çàñãèéí ¿ç¿¿ëýëòýýð îëîí îíöëîã

øèíæòýé ó÷ðààñ ò¿¿íèéã ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí áèå äààñàí ñàëáàð áîëãîí õºãæ¿¿ëæ áàéíà.

Ñ¿¿íèé ÷èãëýëèéí íýã ¿íýýíä òóõàéí æèëä îéðîëöîîãîîð 113 õ¿í öàã çàðöóóëäàã

áîë õàðèí ìàõíû ¿õýðò ñ¿¿íèéõýýñ 2,75 äàõèí áàãà õ¿í/öàã çàðöóóëäàã àæýý. Ò¿¿í÷ëýí ìàõíû ¿õðèéí àæ àõóéí òåõíîëîãèéí äàâóó òàë íü òóãàëûã 7-8 ñàðòàé áîëòîë íü ýõëýýð áîéæóóëæ ºñâºð ìàëûã àð÷èëæ ìàëëàõ õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéã íèëýýä äýýøë¿¿ëýõ áîëîìæ îëãîäîã ÿâäàë þì. Ìºí Êàíàäàä ìàõíû ÷èãëýëèéí òóãàëòàé íýã ¿íýýã ìàëëàõ òýæýýõýä æèëä ñ¿¿íèé ¿õðýýñ áàðàã 10 äàõèí áàãà àæëûí öàã çàðöóóëäàã ãýñýí òîîöîî ãàð÷ýý. Ìàõíû ¿õðèéí àæ àõóéä õºäºëìºð çàðöóóëàëò õàðüöàíãóé áàãà áàéäàã íü ò¿¿íèé ýäèéí çàñãèéí ÷óõàë äàâóó ÷àíàð þì. Ñóäëàà÷èä ìàõíû ¿õðèéí àæ àõóéã õàìãèéí õÿìä òýæýýëòýé á¿ñ íóòàãò õºãæ¿¿ëýõ íü ýäèéí çàñãèéí õóâüä èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé ãýæ ¿çäýã áàéíà.

Ìàõíû ¿õðèéí àæ àõóéí ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøèã íü ãîë òºëºâ ýõëýýð áîéæóóëàõ ¿åèéí

çàðäëààð òîäîðõîéëîãäîæ áàéäàã. Ìàõíû ÷èãëýëèéí ¿ðæëèéí ¿íýýíèé ¿íäñýí á¿òýýãäýõ¿¿í íü òóãàë áàéäàã áºãººä ýõ ñ¿ðãèéí á¿õ çàðäàë íü òóãàëûã ýõýýñ ñàëãàõ õ¿ðòýë òºëä çàðöóóëñàí çàðäëûí õýìæýýãýýð èëýðõèéëýãäýíý. Ñóäëàà÷äûí òîãòîîñíîîð òóãàëûã ýõëýýð áàéæóóëàõ ¿åä íèéò çàðäëûí òàë õóâü íü ¿íýýíèé ìàëëàãààíä íîãäîæ áàéãàà áºãººä ýíý çàðäëûí 80 øàõàì õóâü íü òýæýýëä çàðöóóëàãäàæ áàéíà.

Åð íü ìàõíû ¿õðèéí àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí ¿éë àæèëëàãààíä ýäèéí çàñãèéí

øèíæèëãýý õèéñýí áàéäëààñ ¿çõýä ìàõíû ººðèéí ºðòãèéí 60%- íü òýæýýëèéí çàðäàëä, 20-25%- íü àæèëëàõ õ¿÷íèé çàðäàëä íîãäîæ áàéíà. èéìä ìàõíû ¿õýð õºãæñºí îðíóóä ýõ ñ¿ðãèéí ìàëëàãààíû çàðäëûã õÿìäðóóëàõàä èë¿¿ àíõààð÷ áàéãàà áºãººä ÿëàíãóÿà òýæýýëèéí ºðòãèéã àëü áîëîõ õÿäðóóëàõ íü ìàõíû ¿õðèéí àæ àõóéí ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõ ¿íäñýí àðãà çàì ãýæ ¿çäýã.

Êàíàä, ÀÍÓ çýðýã îðíóóäàä ìàõíû ¿õðèéí ºâëèéí áýë÷ýýðò çîðèóëæ çóíû óëèðàëä õîøóó

áóóäàé òàðèàëààä íàìàð ýðò õàäàæ ¿ëäñýí õýñãèéã íü õàìãààëæ ºâëèéí áýë÷ýýðò àøèãëàäàã. Õýðýâ èõ öàñ óíàñàí òîõèîëäîëä èéì áýýë÷ýýðèéã õàâàð ýðò àøèãëàõ çàìààð ìàõíû ¿õðèéí òýæýýëèéí çàðäëûã áóóðóóëäàã. Êàíàäûí òàë õýýðèéí á¿ñýä ºâëèéí óëèðàëä 1 ¿íýýíä (150-160 õîíîã) 80-100 êã ¿ð òàðèà, 1,6-2,2 òí á¿ä¿¿í òýæýýë, óóðãèéí ãàðàëòàé íýìýãäýë òýæýýë 50 êã-ã àøèãëàäàã.


- 54 -

Ýð÷èìòýé àðãààð áîðäñîíîîñ ìàõíû ¿õðèéã îòðîîð ìàëëàæ òàðãàëóóëàõàä íýãæ íýìýãäýë æèíä çàðöóóëàõ ººðèéí ºðòãèéí õýìæýýã 5-10 äàõèí áóóðóóëæ, õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéã íü 3-4 äàõèí íýìýãä¿¿ëäýã áàéíà. Áýë÷ýýðýýð ìàëëàæ òàðãàëóóëàõ íü ýð÷èì õ¿÷íèé íººöèéã õýìíýæ ìºí áóóö èõýýð õóðèìòëàãäàõ ò¿¿íèéã àðèóòãàæ óñòãàõ øààðäëàãà ãàðäàãã¿é ó÷ðààñ áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõàä íààøòàé íºëºº ¿ç¿¿ëäýã.

Ìàõíû ¿õðéèí àæ àõóéí òåõíîëîãèéí ÷óõàë õýñýã íü õàøààëñàí áýë÷ýýðò õàðèóëæ

ìàëëàõ ÿâäàë þì. Ýíý àðãà íü õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéã èõýýõýí äýýøë¿¿ëäýã áàéíà. Õàøààëñàí áýë÷ýýð àøèãëàñíààð àæèë÷äûí õºäºëìºðèéí á¿òýýìæ ¿ðæëèéí áóõàí áÿðóóíû ìàëëàãààíä 1.6 äàõèí, ãóíæèíä 2,5 äàõèí, äºíæèíä 2.9 äàõèí, ¿íýýíä 2.8 äàõèí äýýøèëäýã áîëîõûã ýðäýìòýä òîãòîîñîí áàéíà

Æèæèã ôåðìåðèéí àæ àõóé íü ¿õðèéí ìàõ ¿éëäâýðëýõ çîðèëãîîð òàðèìàëæóóëñàí

áýë÷ýýð àøèãëàõûí çýðýãöýý àøèãëàõàä íèëýýä òºâºãòýé ãóó æàëãà, çàìûí õàæóóãèéí çóðâàñ, æèæèã ãîë, íóóð, òàòàì îð÷ìûí áýë÷ýýðèéã á¿ðýí àøèãëàõ íºõöºë á¿ðäýõ ó÷èð ýäèéí çàñãèéí õóâüä ¿ð àøèãòàé áàéäàã. Õàðèí ìàõíû ¿õðèéã òàðèìàë áýë÷ýýðò èäýýøë¿¿ëýõýä ºâñ àøèãëàëòûí êîýôôèöèåíò 60-65%-èàñ õýòýðäýãã¿é, ººðººð õýëáýë ºâñíèé 35-40% íü àøèãëàãäàõã¿é ¿ëääýã. Õàðèí òýæýýëèéí îíãîöîíä òàâüæ ºãºõºä íîãîîí òýæýýë àøèãëàëòûí êîýôôèöèåíò 90-95% õ¿ðòýë äýýøèëíý. Èéìä íîãîîí ºâñèéã õàäàõ, çººæ òýýâýðëýõ, òýæýýõòýé õîëáîãäñîí çàðäëóóä íýìýãäýõ áîëîâ÷ ìàëûí æèíãèéí ºñºëòèéí ººðèéí ºðòºã ºñäºãã¿é áàéíà.

Òýæýýëèéí ÷àíàð, òåõíîëîãè àðãà àæèëëàãààã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, èäýìæèéã

ñàéæðóóëàõ àðãà çàìûí íýã íü òýæýýëèéã õîðãîëæèëæ õýëáýðæ¿¿ëýõ áóþó øàõìàë áàéäëààð òýæýýõ ÿâäàë þì. Èéíõ¿¿ òýæýýëèéã õýëáýðæ¿¿ëýõ íü ò¿¿íèéã õàäãàëàõ, òýæýýõýä õàÿãäëûã áàðàã á¿ðýí àðèëãàæ, áýëòãýõ òàðààæ ºãºõ àæèëëàãààã ìåõàíèêæóóëàõ, àâòîìàòæóóëàõ áîëîìæ á¿ðä¿¿ëíý.

Ìàõíû ¿õðèéã 1,5-2 íàñòàéä íü ìàõíû çîðèóëàëòààð áîðëóóëàõ íü çîõèñòîé

áàéäàã. Ýíý íü èéì íàñíû ìàë íýãæ æèíãèéíõýý íýìýãäýëä íàñ ã¿éöñýí ìàëûã áîäâîë

íèëýýä áàãà òýæýýë çàðöóóëäàãòàé õîëáîîòîé þì. ªºðººð õýëáýë ºñâºð ìàëûí æèíãèéí ºñºëò íü óóðãéèí íºëººãººð áèé áîëäîã áîë íàñ ã¿éöñýí ìàëûíõàä ººõëºã ýä¿¿äèéí ºñºëò äàâàìãàéëæ ýíý íü ìàõáîäèä ¿¿ñýæ õóðèìòëàãäàõäàà èõ õýìæýýíèé øèìò áîäèñ øààðääàãààð òàéëáàðëàãäàíà.

Ìàõíû ºñâºð ¿õðèéã íÿäëàõ òîõèðîìæòîé íàñ, õóãàöààã òîãòîîõäîî òóõàéí á¿ñ

íóòãèéí áàéãàëü ýäèéí çàñãèéí íºõöºë, áýë÷ýýðèéí ìàëëàãàà, îòîðëîëò, áîðäîëòûã çîõèîí áàéãóóëñàí áàéäàë, ìàëûí ºñºëò, àìüäûí æèí, ìàëûí òàðãà õ¿÷èéã õàðãàëçàíà. Íÿäëàõ ¿åèéí áèîëîãéèí õàìãéèí òîõèðîìæòîé íºõöºë íü ºñâºð ¿õýð äýýä çýðãéèí òàðãà õ¿÷ àâ÷ àìüäûí æèíãýýð 320-380êã æèíä õ¿ðýõ 1.5-2 íàñòàé áîëîõ ¿å þì. Ýíý íü ºñâºð ¿õýð àìüäðàëûíõàà àíõíû æèëä õàìãèéí ýð÷èìòýé ºñºõ áºãººä õî¸ð äàõü æèëä àíõíû æèëèéíõýý æèíãèéí 70%, 3 äàõü æèëäýý 2 äàõü æèëèéíõýý æèíãéèí äºíãºæ 50%-òàé òýíöýõ æèí íýìýãä¿¿ëäýãòýé õîëáîîòîé þì. Ãýâ÷ 1,5 íàñàíä íü 350êã-ààñ äýýø æèíä õ¿ðãýõèéí òóëä ò¿¿íèé õîíîãèéí äóíäàæ ºñºëòèéã á¿õèé ë õóãàöààíû òóðøèä 650 ãð-ààñ äýýø õýìæýýíä áàéëãàõ ¸ñòîé.

¯õðèéí æèíãèéí íýìýãäëèéí ººðèéí ºðòºã íü òýæýýëèéí çàðäàë, íýìýãäýë æèíãèéí

õýìæýý, òýæýýë íºõºõ ÷àäâàð çýðãýýñ øàëòãààëàí ÿíç á¿ðèéí íàñ õ¿éñèéí ìàëä õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã. ¯õýð áîðäîëòûí àæëûí ¿ð ä¿íã äîð á¿ð íü òîîöîæ ¿íýëãýý ºã÷ áàéõ íü áîðäîëòûí ¿ð íºëººã äýýøë¿¿ëýõýýñ ãàäíà ìàõ ¿éëäâýðëýëèéã íýìýãä¿¿ëýõèéí òóëä öààøèä ÷óõàì ÿìàð àðãà õýìæýý àâàõ, ìàë áîðäîõ òåõíîëîãèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ òàëààð àíõààð÷ àæèëëàõàä à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàã. Áîðäîîíû ¿ð ä¿íã ìàë íýã á¿ðýýð áîëîí íèéò áîðäîæ áàéãàà á¿õ ìàëûí õýìæýýãýýð òîîöîæ ãàðãàíà.


- 55 -

¯¿íä:

Áîðäîæ òóøààñàí ìàëûí òîî

Áîðäîõûí ºìíºõ æèí

Áîðäñîí õóãàöàà

Áîðäîõ õóãàöààíä íýìýãäñýí æèí

Õîíîãèéí íýìýãäýë æèí

Áîðäñîíû äàðààõ æèí

Íÿäëàãûí ºìíºõ æèí

Íÿäëàãûí æèí

Íÿäëàãûí ãàðö

- Çàðöóóëñàí òýæýýëèéí òîîöîî: ªâñ, ñ¿ðýë, íîãîîí òýæýýë, àðâàé õîøóó áóäàà, õèâýã, áàãñàðìàë òýæýýë, äàðø, ñïèðòèéí øààð, áóñàä òýæýýë, ýðäýñ íýìýãäýë á¿ãäèéã (òí, òí òýæýýëèéí íýãæýýð) ãàðãàíà.

- Ìàë áîðäîõîä ãàðñàí íèéò çàðäëûí òîîöîî:

Òýæýýëèéí çàðäàë - ºâñ, ñ¿ðýë, íîãîîí òýæýýë, àðâàé, õîøóó áóäàà, áàãñàðìàë òýæýýë, õèâýã, øààð, ýðäýñ, óñàëãàà ãýõ ìýò á¿ãä.

Øóóä çàðäàë – ìàë÷äûí öàëèí, öõàèëãààí, òýýâýð, ò¿ëø ìàëûí áàéðíû ýëýãäýë õîðîãäîë.

Áîðäîõ ìàë õóäàëäàæ àâñàí çàðäàë

Íèéò çàðäàë ãýõ ìýòýýð òîîöîæ ãàðãàíà.

Õ¿ñíýãò 19. Ìàë áîðäîëòûí ¿ð ä¿íãéí òîâ÷îî

¯ç¿¿ëýëò Çàðöóóëñàí çàðäàë, îðëîãî

Íýã ìàëä îíîãäîõ õýìæýý -1òýæýýëèéí íýãæèéí ºðòºã -1êã íýìýãäýë æèíä çàðöóóëñàí òýæýýë (ò/í) -1êã æèíä çàðöóóëñàí òýæýýëèéí ºðòºã /òºã/ -1êã ìàõíû áîðëóóëàëòûí ¿íý /òºã/ -1êã íýìýãäýë æèíä çàðöóóëñàí òýæýýëèéí àøèã, àëäàãäàë /òºã/

Áîðäîîíû ¿ð àøèã

-Áîðäîõ õóãàöààíû íèéò çàðäàë /òºã/

-Áîðëóóëàëòûí á¿õ îðëîãî /òºã/

-Àøèã /òºã/

-¯éëäâýðëýæ áîðëóóëñàí 1ö ìàõíû

ººðèéí ºðòºã /òºã/

-1ö íýìýãäýë æèíãèéí ººðéèí ºðòºã /òºã/

Ìàõíû ÷èãëýëèéí ¿ðæëèéí ¿õýð áîéæóóëæ áîðëóóëäàã ôåðìåðèéí àæ àõóé íü

áàéíãûí òîäîðõîé õýðýãëýã÷, õóäàëäàí àâàã÷òàé áàéõ øààðäëàãàòàé áàéäàã. Àðèëæààíû áèçíåñ íü ¿ðæëèéí àæ àõóéí òîãòâîðòîé àæèëëàõ, õºãæèõ ¿íäýñ áîëæ ºãäºã.


- 56 -

¯ðæëèéí ¿õýð õóäàëäàí àâàõààð ñîíèðõîæ áàéãàà õýðýãëýã÷ íü ¿ðæëèéí ¿õýð áîéæóóëäàã àæ àõóéä î÷èæ ãàçàð äýýð íü òàíèëöàõ çàìààð òóõàéí ñ¿ðãèéí òàëààð á¿ðýí ìýäýýëëèéã îëæ àâíà. ¯ðæëèéí ìàëûí áèçíåñèéí ãîë àðãà íü òóõàéí ìàëûí ãàðàë ¿¿ñýë, àøèã øèìèéí áîëîí ¿ðæèë àøèã øèìèéí ¿íýëãýý, øàëãàðóóëàëòûí ìàòåðèàë áîëîí õýðõýí øàëãàðóóëñíàà áîäèòîé áàéäëààð õóäàëäàí àâàã÷èä õàðóóëàõ ÿâäàë þì. Ò¿¿í÷ëýí õóäàëäàã÷ òàëûí ôåðìåðèéí ýçýí õóäàëäàí àâàã÷èéí àæ àõóéí íºõöºë, ñ¿ðãèéí áàéäàëòàé òàíèëöàæ òýäíèé ºìíº ÿìàð àñóóäàë òóëãàð÷ áàéãààã îéëãîõ íü ÷óõàë. Ãýõäýý ¿ðæëèéí ÷èãëýëòýé ôåðìåðèéí àæ àõóéä áàéíãûí õóäàëäàí àâàã÷ áàéõ íü èë¿¿ à÷ õîëáîãäîëòîé ó÷ðààñ ¿íýõýýð ¿ðæëèéí ñàéí ìàëûã çàõ çýýëä ãàðãàñíààð öààøäàà ¿ðæëèéí ìàëûí áèçíåñèéí îð÷èíä èòãýë ¿íýìøèë õ¿ëýýõ íºõöºë á¿ðäýæ ºðñºëäºõ ÷àäâàð íü äýýøëýõ áîëíî

. Ìàë ýìíýëãèéí àðãà õýìæýý.

Ìàë ýìíýëãèéí àðãà õýìæýý íü ìàõíû ¿õðèéã ºñãºõ, ò¿¿íèé àøèã øèìèéã

íýìýãä¿¿ëýõ, ¿¿ëäýð óãñààã ñàéæðóóëàõ, ¿õðýýñ ãàðàõ á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõèéí òóëä ýëäýâ ºâ÷íººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ áà ýð¿¿ëæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýíý.

¯õðèéí ìàõ, ìàõàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé äîòîîäûí çàõ çýýëèéí õàíãàìæèéã ñàéæðóóëàõ,

ìàõíû ýêñïîðòûí õýìæýýã íýýìýãä¿¿ëýõ õàìãèéí ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë áîë ìàë àìüòíûã ýëäýâ òºðëèéí õàëäâàðò áîëîí ïàðàçèò ºâ÷íººñ ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ, ìàõ, ìàõàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàð ýð¿¿ë àõóéí íºõöëèéã ñàéæðóóëàõ ÿâäàë þì.

Ìàõ ìàõàí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã äýëõèéí çàõ çýýë äýýð èìïîðòëîã÷äûí ç¿ãýýñ õîðèã òàâèõ,

õÿçãààðëàëò õèéõ ãîë øàëòãààí áîëäîã ºâ÷íèéã åðºíõèéä íü ãîö õàëäâàðò À àíãèëëûí ºâ÷èí, ìàëààñ õ¿íä õàëäâàðëàäàã çîîíîç ºâ÷èí ãýæ 2 á¿ëýãò õóâààæ ¿çäýã.

Ýäãýýð ºâ÷íººñ ìàõíû ¿õðèéã óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ àñóóäàë áîë ¿õðèéí ìàõ

¿éëäâýðëýë, ýêñïîðòûí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ ÷óõàë íºõöºë áîëæ ºãíº. Т¿¿íýýñ ãàäíà ¿õðèéí àæ àõóéä æèë á¿õýí õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà áîîì, äóóò õàâäàð, öóñàí õàëäâàðò ºâ÷íººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ âàêöèí òàðèëãûã 4-ð ñàðûí 20-îîñ 6-ð ñàðûí 1-íèé äîòîð ìàõíû ¿õýðò õèéõ øààðäëàãàòàé. Ò¿¿í÷ëýí èæ áàëíàä ºâ÷íººñ ñýðãèéëýõ òàðèëãûã òóãàëä 5, 6- ð ñàðä õèéõèéã ìýðãýæèëòýíã¿¿ä çºâëºäºã áºãººä òóãàë, áÿðóó õºíãºëºõ àæëûã 5-ð ñàðûí

20-íû äîòîð áàãòàààæ ã¿éöýòãýõ íü ç¿éòýé. Çàðèì îðíóóäàä ìàõàíä çîðèóëæ áîéæóóëàõ ìàõíû ¿¿ëäðèéí ýð òóãàëûã 4-5 ñàðòàéä á¿ð õºõ¿¿ë áàéõ ¿åä íü õºíãºëäºã áàéíà.

Эêòîïàðàçèòààñ ¿õðèéí àðüñ øèðýíä õàìãèéí èõ ãýìòýë õîð õîõèðîë ó÷ðóóëäàã íü ¿õðèéí

ãóóðòàëò þì. Àðüñíû ãóóðûã óñòãàõ õàìãèéí íàéäâàðòàé àðãà áîë ò¿¿íèéã ¿õðèéí áèå ìàõáîäèîð ÿðãàõ ¿åä íü óñòãàõ çîðèëãîîð õèéäýã íàìðûí ýì÷èëãýý þì. Ýì÷èëãýýíä ÿíç á¿ðèéí áýëäìýëèéã ¿õðèéí çîî íóðóóíû 2 òàëààð æèãä öîðãîäóóëàí ãîîæóóëàõ àðãûã ãîë÷ëîí õýðýãëýíý. Íàìðûí ýì÷èëãýýíä îðñîí çàðèì ¿õýð õàâàð áàãà çýðýã ãóóðòàæ áîëíî. Òèéì ó÷ðààñ ¿õýðò 3-ð ñàðààñ ýõëýí òîãòìîë ¿çëýã õèéæ, ãóóðòñàí ìàëûã ýì÷èëíý.

Òàë õýýðèéí áýë÷ýýðò ìàë áýë÷ýýõýä í¿äíèé ºâ÷èíä íýðâýãäýõ íü ýëáýã áàéäàã.

Ò¿¿íèé øàëòãààí íü ìàëûí õºëººð áîñäîã øîðîî òîîñ, èíâàç ºâ÷èí, íàðíû õóðö ãýðýë çýðýã áîëíî. Õýðýâ çîõèõ àðãà õýìæýý àâ÷ ýì÷ëýõã¿é áîë óã ºâ÷íººñ óëáààëàí òóãàëûí æèí áóóð÷, òàðãà õ¿÷ýý àëäàí óëìààð í¿äíèé ýâýðëýã áîëîí ñàëñò á¿ðõ¿¿ëèéí ¿ðýâñýë áîëîí õ¿äýð÷ á¿ðýí áóþó õàãàñ õàðààã¿é áîëîõîä õ¿ðíý.

Íÿëõ òóãàëûí õ¿éñýýð äàìæèæ ýëäýâ õàëäâàð ¿¿ñýæ áîëäîã. Èéìýýñ òóãàëûã

äºíãºæ ýõýýñ òºðºíã¿¿ò õ¿éã íü èîäîîð àðèóòãàæ õàëäâàðã¿éæ¿¿ëíý. Èíãýñíýýð 3-4 õîíîãèéí äîòîð õ¿éñíèé õýñýã õàòàæ 10-14 õîíîãò òàñàð÷ ýäãýðäýã.


- 57 -

¯íýýíä íèëýýä òîõèîëääîã ãèíåêîëîãèéí ºâ÷í¿¿äèéí ¿¿ñýõ øàëòãààí, êëèíèê øèíæ

òýìäýã, îíîø, ýì÷èëãýý, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýã ìýäýæ õýðýãæ¿¿ëñíýýð õýýë õàÿëò ñóâèàðàëòûã áàãàñãàæ ÷àäíà. Èéì ºâ÷èíä ãîë òºëºâ ¿òðýý óìàéí ýìãýã ¿ðýâñë¿¿ä îðäîã.

¯õðèéí ýð¿¿ë àõóéí õÿíàëòàä õàøàà áàéðûã çºâ áàéðëóóëàõ, áàðèõ ìàòåðèàëûã

ñîíãîõ, òàëáàéí õýìæýý ãýðýë, ñàëõèâ÷, ÷èéãèéã òîõèðóóëàõàä àíõààðíà. Ò¿¿í÷ëýí ìàëûí õàøàà áàéð, óñ áýë÷ýýð, ìàë òýæýýõ, óñëàõ, ìàëëàõ àæèëëàãààíäàà ôåðìåð¿¿ä ººðñäºº ìàë ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí áàéíãà õÿíàëò òàâüæ àðèóòãàõ, õàëäâàðã¿éæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýýã àâ÷ áàéõ øààðäëàãàòàé.

¯õðèéí áàéð õýâòðèéã ºäºð á¿ð öýâýðëýæ äýâñãýðèéí ºâñ ñ¿ðýë áîëîí òýæýýëèéí

¿ëäýãäýë çýðýã õîã íîâøèéã ìàëûí áóóö áààñòàé õîëèõã¿éãýýð ìàëûí áàéðíààñ 200 ìåòðèéí çàéä îâîîëæ øàòààæ óñòãàõ áóþó í¿õýíä õèéæ áóëíà. Ò¿¿í÷ëýí òýæýýëèéã ÿëçðàõ, õºãöðºõ õàðëàæ ìóóäàõààñ õàìãààëàõ õýðýãòýé.

Төслийн шаардлага, үндэслэл

Зàõ çýýëèéí ºíººãèéí íºõöºëä ìàõ ¿éëäâýðëýëèéã ºðãºòãºõ, áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, ìàõíû ýêñïîðòûã íýìýãä¿¿ëýõ øààðäëàãà ç¿é ёñîîð ãàð÷ áàéíà. Яëàíãóÿà ìàõíû ¿õðèéí òîî òîëãîéã îëøðóóëàõ, àøèã øèìèéí ãàðö ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõ, óäìûí ñàíã ñàéæðóóëàõ, õàìãààëàõ ìºí èéì ¿õðèéã ¿ðæ¿¿ëýõ, òýæýýõ, áîðäîõ á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõ, õýðýãëýã÷äýä õ¿ðãýõ àðãà çàì, òåõíîëîãè ìåíåæìåíòèéã áèé áîëãîí óëìààð áîëîâñðîíóãé áîëãîõ íü ìàõíû ¿õðèéí àæ àõóéí òóëãàìäñàí àñóóäàë þì. С¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ìàëûí òîî òîëãîéí ºñºëò äýýøèëñýí õýäèé ÷ ìàëûí òàâààðëàã ÷àíàð èõýýð áóóð÷ íýãæ ìàëààñ ¿éëäâýðëýæ áàéãàà àøèã øèì, á¿òýýãäýõ¿¿íèé ãàðö õýìæýý äîîøèëæ, öýâýð áîëîí ýðëèéç ìàëûí òîî òîëãîé õîðîãäñîîð áàéíà. Тóõàéáàë, îäîîãèéíõûã 1990 îíûõòîé õàðüöóóëáàë, öýâýð ¿¿ëäðèéí ¿õðèéí òî 46.7 õóâèàð, ýðëèéç ¿õðèéí òîî 23.6 õóâèàð òóñ òóñ áóóð÷ýý . Өìíºõ ñèñòåìèéí ¿åä ìàõíû ¿õðèéã ¿ðæ¿¿ëäýã òºðºëæñºí àæ àõóé ôåðì¿¿ä áîëîí ¿õýð áîðäîõ öîãöîëáîðóóä áàéãóóëàãäàí àæèëëàæ ìàõíû ¿õðèéã ºñâºð íàñàíä íü ýð÷èìòýé òåõíîëîãèîð ºñãºí áîéæóóëæ áàéâ. Мàíàé óëñ 1980 îíû ¿åä íèéòäýý 379.5 ìÿíãàí òîíí ìàõ, ¿¿íýýñ ¿õðèéí ìàõ íü 143.5 ìÿíãàí òîííûã ¿éëäâýðëýæ áàéñàí áîë õîёð çóóíû çààã äýýð àìüäûí æèíãýýð äºíãºæ 56.0 ìÿíãàí òîíí ¿õðèéí ìàõ áýëäýõ áîëæýý. Өíººãèéí áàéäëààð ìàõ áýëòãýëä òóøààæ áóé ¿õðèéí äóíäàæ àìüäûäí æèí 270 êã, òóðàã ìàõíû æèí 130 êã, íÿäàëãààíû ãàðö 48 õóâü áàéíà. Иéìä íýã òàëààñ òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷ áàéãóóëëàãûí áèçíåñèéí àøèã îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõ, íºãºº òàëààñ ìàõ, ìàõàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàð õàíãàìæèéã äýýøë¿¿ëýõ, ýêñïîðòûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýëèéã ñàéæðóóëàõàä áàãà ÷ ãýñýí íýìýð áîëîõ ¿¿äíýýñ ýíýõ¿¿ òºñëèéã áîëîâñðóóëàâ.

Бизнесийн стратегийн бодлого

Уðò õóãàöààíä ººðèéí ¿éë÷èëæ áóé õ¿ðýý, çàõ çýýëä ýçëýõ áàéð ñóóðèà áýõæ¿¿ëýõ;

Бîãèíî õóãàöààíä çàõ çýýëä àìæèëòòàé íýâòðýí îðîõ øèíý òåõíèê òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëýõ.


- 58 -

Стратеги

Зàõ çýýë, àæèë ¿éë÷èëãýýíèé òîäîðõîé ñåãìåíòýä ÷èãëýãäñýí ¿éë àæèëëàãà ÿâóóëàõ, ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýýíä õàìãèéí áàãà çàðäàë ãàðãàõ áîäëîãî áàðèìòàëíà. Эíýõ¿¿ áîäëîãûí õ¿ðýýíä ÿâóóëàõ ¿éë àæèëëàãàà íü:

Үéëäâýðëýë, ÷àíàð, ¿éë÷èëãýýíäýý æèãä àíõààðàõ Үíèéí óÿí õàòàí áîäëîãî áàðèìòëàõ Рåêëàì çàð ñóðòàë÷èëãààã èäýâõòýé àøèãëàõ Хýðýãëýã÷èä èìïîðòëîã÷äûí çàõ çýýëèéí íºõöºë áàéäàëä øèíæèëãýý õèéõ, ä¿ãíýëò

ãàðãàõ Т¿íø¿¿ä õàðèëöàã÷äûí õýðýãëýã÷äèéí ¿éë àæèëëàãààíû èòãýë ¿íýìøëèéã õ¿íäýòãýõ Шèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéí îëîëò, äýâøèëòýò òåõíîëîãèéã íýâòð¿¿ëýõ çýðãýýð

òîäîðõîéëíî.

Салбарын шинжилгээ Дýëõèéí ò¿âøèíä 2010 îí ãýõýä ìàõ, ìàõàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ýðýëò õýðýãöýý 1990-ýýä îíû äóíäàõ ¿åýñ 12 õóâèàð, õºãæèíã¿é îðíóóäàä 25 õóâèàð ºñºõ õàíäëàãàòàé áàéãàà íü óã ñàëáàðò èõýýõýí à÷ õîëáîãäîë ºãºõ ¿íäýñëýë áîëæ áàéíà. Эðäýìòäèéí òîîöîîëæ áîëîâñðóóëñàí ôèçèîëîãèéí çîõèñòîé õýðýãëýýíèé æèøãýýð æèðèéí ìîíãîë õ¿í õîíîãò 3166 êêàë èë÷ëýãòýé õ¿íñíèé ç¿éë õýðýãëýæ, 115.1 ãð óóðàã, 104.8 ãð ººõ òîñ, 412,6 ãð í¿¿ðñ óñûã áèå ìàõáîäèäîî øèíãýýâýë àæèë õºäºëìºðò çàðöóóëñàí ýð÷ õ¿÷ýý íºõºæ ýð¿¿ë ÷èéðýã áàéõ íºõöºë áîëîëöîîã á¿ðä¿¿ëíý. Нýã õ¿íä íîãäîõ ìàõíû õýìæýýãýýð ìàíàé óëñ õàðüöàíãóé ºíäºð íü çàõ çýýë äýýð ìàõ, ìàõàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýðýãöýý øààðäëàãà ºñ÷, ÷àíàð, ýð¿¿ë àõóéí íºõöºëèéã ñàéæðóóëàõ øààðäëàãà ãàð÷ áàéíà. Уëààíáààòàð, Чîéáàëñàí, Дàðõàí, Эðäýíýò, Сàéíøàíä, Бîð-Өíäºð, Бàãàõàíãàé çýðýã õîò ñóóðèí ãàçðóóäàä ìàõíû òîì, æèæèã ¿éëäâýð¿¿ä àæèëëàæ áàéãàà ÷ ãîë òºëºâ òóóâðààð ìàë ìàõûã áýëòãýæ áàéíà. Иéì çàìààð ìàõ áýëòãýõ íü îëîí øàò äàìæëàãòàé ýðñäýë èõòýé, ¿éëäâýðëýëèéí ¿éë àæèëëàãààã òàñðàëòã¿é áàòàëãààòàé õàíãàõ áîëîìæ ìóóãààñ ãàäíà íÿäàëãààíä îðóóëæ áàéãàà ìàëûí àøèã øèì, òàðàã õ¿÷ õàðèëöàí àäèëã¿é, ìàõíû ãàðö ÷àíàð õàíãàëòã¿é ò¿¿íèé ýð¿¿ë àõóéí àðèóí öýâðèéí øààðäëàãà äîîãóóð áàéäàã. Иéìýýñ ÷ ìàõ íü ýêñïîðòûí áîëîí ºíäºð çýðýãëýëèéí çîîãèéí ãàçðûí øààðäëàãûã õàíãàõã¿é áàéãààãààñ ãàäíà, õîò ñóóðèí ãàçðûí èðãýä õýðýãëýã÷èä õ¿íñíèé æèæèã çàõ äýýðýýñ ÷àíàð ýð¿¿ë àõóéí áàòàëãààã¿é ìàõ, ìàõàí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õýðýãëýñýýð áàéíà. Мàíàé óëñàä íýã õ¿íä íîãäîõ ìàõ, ìàõàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé æèëèéí áèîëîãèéí çîõèñòîé õýðýãëýý íü 92.5 êã áàéõ ёñòîé áîëîâ÷ áîäèò õýðýãëýý íü 85.2 êã îð÷èì áàéíà ãýñýí ìýäýý áèé. Жèëèéí çîõèñòîé õýðýãëýýã áàðèìòëàí òîîöâîë çºâõºí Уëààíáààòàð õîòûí ìàõ, ìàõàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé æèëèéí õýðýãëýý áàéíãà îðøèí ñóóã÷äûí ò¿âøèíä (720.2 ìÿíãàí) 66.6 ìÿíãàí òîíí øààðäëàãàòàé áîëæ áàéíà. Мàë àæ àõóéí îðíû õóâüä ìàíàé óëñ íü ìàõ ìàõàí á¿òýýãäýõ¿¿íýýðýý ýêñïîðòûí îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõ áîëîìæ áèé. Тýãâýë 2000 îíä ãàäààä õóäàëäààíû áàðàà ýðãýëò 1006.5 ñàÿ àì.äîëëàð, ¿¿íýýñ ýêñïîðò 432.3 ñàÿ, èìïîðò íü 574.2 ñàÿ àì.äîëëàð áàéíà. Эíý îíä Уëààíáààòàð õîòûí ãîë ãîë õ¿íñíèé çàõóóä äýýð ¿õðèéí ìàõíû æèæèãëýíãèéí ¿íý 1 êã íü 1200 – 1600 òºãðºãò õýëáýëçýæ áàéíà. Дýëõèéí õýìæýýãýýð æèëä 240 ñàÿ òîíí ìàõ ¿éëäâýðëýæ áàéãààãèéí 25 õóâü îð÷èì íü


- 59 -

¿õðèéí ìàõ áàéíà. Хàðèí íèéò ¿éëäâýðëýæ áóé ìàõíû 32% íü Хÿòàä, 16% íü АНУ, 6% íü Бðàçèë ýçýëæ áàéíà. Дýëõèéí ò¿âøèíä 1 õ¿íä 38.4 êã ìàõ îíîãäîõ øààðäëàãàòàé áîëîâ÷ НҮБ-ûí Х¿íñ, õºäºº àæ àõóéí áàéãóóëëàãûí ìýäýýãýýð äýýðõ ¿ç¿¿ëýëò Аçèä – 27.5 êã, Аôðèêò – 14.1 êã, õàðèí õºãæèíã¿é îðíóóäàä 76 êã áàéíà. Дýëõèéí ìàõíû ýêñïîðòûí 7%-èéã Хîéä Аìåðèê, Бàðóóí Еâðîïûí óëñóóä ýçýëæ áàéíà. 2001 îíû áàéäëààð äýëõèéí çàõ çýýë äýýð 1 òîíí ¿õðèéí ìàõíû ¿íý 2097 àì.äîëëàð, ãàõàéí ìàõíûõ 2047 àì.äîëëàð áàéíà. Мàíàé óëñûí õóâüä õºðø îðíóóäàä ÿëàíãóÿà áèäýíä õàìãèéí îéð áàéãàà ОХУ-ûí Сèáèðèéí á¿ñ íóòàãò ìàõ ýêñïîðòëîõ ºðãºí áîëîìæ áèé. Оðîñûí çàõ çýýë äýýð ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ìàõíû ¿éëäâýðëýë, áîðëóóëàëò, èõýýõýí áóóð÷ áàéãàà áºãººä 90-ýýä îíû ¿åä Оðîñ 10.1 ñàÿ òîíí ìàõ ¿éëäâýðëýäýã áàéñàí áîë 2000 îíä 4.4 ñàÿ òîíí áîëòëîî áóóð÷ýý. Тýð ¿åä 1 õ¿íä 75 êã ìàõ îíîãäîæ áàéñàí áîë ºäãºº 42.1 êã ìàõ îíîãäîæ áàéãàà áºãººä íýã õ¿íèé æèëèéí õýðýãöýýíèé çîõèñòîé õýìæýý íü 81 êã áàéõ ёñòîé áàéæýý. Эíäýýñ ¿çýõýä ìàíàé óëñûí õóâüä ìàõ, ìàõàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ýêñïîðòûí çàõ çýýëèéí áàãòààìæ õàíãàëòòàé íü òîäîðõîé áàéíà. Зàõ çýýëèéí ºíººãèéí íºõöºëä íèéñëýë áîëîí áóñàä òîìîîõîí õîòóóäàäãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëòòàé ºíäºð çýðýãëýëèéí çîîãèéí ãàçðóóä, áóñàä æóóë÷íû áàéãóóëàãóóä îëíîîð áàéãóóëàãäàæ, ýäãýýð íü ººðñäèéí òåõíîëîãè, ñòàíäàðò, øààðäëàãàä íèéöñýí ìàõ, ìàõàí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã èìïîðòîîð àâ÷ áàéãàà íü ìàõ ¿éëäâýðëýë, ò¿¿íèé á¿òýö ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ øààðäëàãàòàéã õàðóóëæ áàéíà.

Савлалт, баглаа, боодол

Үõðèéã àâòîìàøèí, âàãîíîîð òýýâýðëýõýýñ ãàäíà òóóâàðëàæ ìàõ êîìáèíàòàä íèéë¿¿ëíý. Мàõûã ãóëóóç, õàãàñ ãóëóóçààð áýëòãýæ, ñòàíäàðòûí äàãóó ñýâðýýæ õºëäººãººä õºðãºëòèéí ñèñòåìä õàäãàëíà. Эêñïîðòîä çîðèóëàí ãàðãàõ ìàõûã òýýâýðëýõäýý õºðãºëòòýé òóñãàé àâòîìàøèí, âàãîí àøèãëàíà. Т¿¿í÷ëýí äîòîîäûí çàõ çýýëä ãàðãàõ ìàõûã ¿éëäâýðëýëèéí àðãààð ýâäýæ àíãèëàí, çýðýãëýæ çîðèóëàëòûí óóòàíä ñàâëàæ, áººíººð íü óäààí ýäýëãýýòýé ýðãýëòèéí õàéðöàãò õèéæ àâòîìàøèíààð òýýâýðëýæ õóäàëäààíä íèéë¿¿ëíý. Бàãñàðìàë áîëîí õ¿÷èò òýæýýëèéã òààðàí áóþó ôåëåôàíàí öààñàí óóòàíä ñàâëàæ ¿éëäâýðëýñýí õóãàöàà, àøèãëàõ õóãàöàà, æîð íàéðëàãûã áè÷ñýí äàãàëäàõ õóóäàñíû õàìò õýðýãëýã÷èä õ¿ðãýíý. Үð õºâðºë, ¿ðèéã Фðàíöûí “IMB” ôåðìèéí òåõíîëîãèîð ãóóðñàíä õºëäººæ õàäãàëàõ áºãººä “Дüþàð” ñàâàíä 196 ãðàäóñûí øèíãýí àçîòûí íºõöºëä õàäãàëæ òýýâýðëýíý.

Реклам, зар сурталчилгаа Тºâ, îðîí íóòãèéí ðàäèî, òåëåâèç, òîãòìîë ñîíèí, õýâëýë¿¿ä áèçíåñèéí ìýäýýëëèéí õýðýãñë¿¿äýýð áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãàà, ÷àíàð, ýð¿¿ë àõóéí íºõöºë, äàâóó òàë, õýðýãëýý, áîðëóóëàëòûí ¿éë àæèëëàãàà, ÷àíàð, ýð¿¿ë àõóéí íºõöºë, äàâóó òàë, õýðýãëýý, áîðëóóëàëòûí òàëààð ñóðòàë÷èëæ, èæèë òºðëèéí áàéãóóëëàãà, ¿éëäâýðëýã÷èäòýé õàðèëöàí ñîëèëöîæ, ¿ðæëèéí ìàë áîëîí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿çýñãýëýí õóäàëäààã çîõèîí áàéãóóëíà.


- 60 -

Гадаад дотоод орчин нөхцөл байдлын шинжилгээ

Өíººäºð ÷ºëººò çàõ çýýëèéí ºðñºëäººíä á¿ãä òýãø îðîëöîí, áèçíåñèéã ÷àäâàðëàã çîõèîí áàéãóóëæ, øèëäýã òåõíèê, òåõíîëîãè íýòð¿¿ëýí ìåíåæìåíòèéã ÷àäâàðëàã õèéæ ÷àäñàí íü øàëãàðàí ¿ëäýõíºõöºë á¿ðäñýí áàéíà. Нýã òàëààñ Мîíãîë îðíû íºõöºëä òîõèðñîí ìàõíû àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí òåõíèê òåõíîëîãèéã ñóóðü áèé áîëñîí íºãººòýéã¿¿ð ãàäààäûí àëèâàà òåõíîëîãè, òåõíèêèéí îëîëòûã àâ÷ àøèãëàõ áîëîìæ íýýëòòýé áàéãààãààñ ãàäíà ýäãýýð íºöõºë áàéäàëä íèéö¿¿ëýí ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýýíèé äàâóóòàé òàëóóäûã àøèãëàí çàõ çýýëä ººðèéí áàéð ñóóðèéã áýõæ¿¿ëíà Ү¿íä:

Бèçíåñèéí óäèðäëàãûí ò¿âøèíä ººðò òààðñàí ýíãèéí á¿òýöòýé äàâóó çîõèîí áàéãóóëàëòòàé áàéõ.

Тåõíèê, òåõíîëîãèéí ñîíãîëòûã îíîâ÷òîé õèéõ.

Б¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàð, ýð¿¿ë àõóéí ýêñïîðòûí æèæèã øààðäëàãàä íèéöñýí áàéíà.

Зàõ çýýëèéí ýðýëò øààðäëàãàä íèéöñýí óÿí õàòàí áîäëîãî áàðèìòàëíà.

Төсөл хэрэгжих урьдчилсан нөхцөл,

хүлээх үүрэг

Мîíãîë Уëñûí Зàñãèéí ãàçðûí ìºðèéí õºòºëáºðò ìàë àæ àõóéí áîëîí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýëèéã ýð÷èìæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ, ýêñïîðòûí îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõ ÷èãëýëä ÷óõàë áàéð ñóóðü ýçýëæ áàéíà. Мàíàé óëñàä ìàõíû ÷èãëýëèéí õýä õýäýí ¿¿ëäðèéí ¿íý öýíýòýé ãåíåôîíä õàäãàëàãäàæ áàéãàà áºãººä ÿëàíãóÿà ãàçàð òàðèàëàí èë¿¿òýé õºãæñºí òºâèéí á¿ñ¿¿äýä ýäãýýð ¿¿ëäýð öýâýð áîëîí ýðëèéçæñýí áàéäëààð ºðãºí òàðõæýý. Дýëõèéä àëäàðòàé Аíãëèéí Гåðåôîðä, Фðàíöûí Лèìóçèí, Иòàëèéí Пüåìîíòåçå ¿¿ëäðèéí øèëìýë áóõíû ¿ð Мàëûí óäìûí ñàíãèéí òºâä íýëýýä îëîí òóíãààð õàäãàëàãäàæ áàéãàà áºãººä ìàíàé óëñûí ìàë ýìíýëýã, õîðèî öýýð, ¿ðæëèéí àæëûí Оëîí óëñûí áîëîí õîёð òàëûí ãýðýý õýëýëöýä íýãäñýí íü öààøèä ÷ ãàäààä îðíóóäààñ ¿ðæëèéí øèëäýã ìàòåðèàë îðóóëæ àøèãëàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéíà. Мàíàé óëñûí ìàõ, ìàõàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé äîòîîäûí áîëîí ýêñïîðòûí çàõ çýýëèéí áàãòààìæ ñàéòàéãààñ ãàäíà ìàõíû áîðëóóëàëò, ã¿éëãýýíä ýðñäýë ãàðàõ íü áàãà áàéäàã. Тºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýã÷èä äàðààõ õîёð ¿¿ðýã õ¿ëýýíý. Ү¿íä: 1. Тºñëèéí õ¿ðýýíä øààðäàãäàõ á¿õ áè÷èã áàðèìò, òîîöîî ¿íäýñëýëèéã áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëíý. 2. Б¿òýýãäýõ¿¿íèé ãàðö, ÷àíàð, ýð¿¿ë àõóéí íºõöºëèéã ñàéæðóóëàõ, ¿éëäâýðëýëèëéí ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõ çîðèëãîîð ñ¿¿ëèéí ¿åèéí òåõíèê, òåõíîëîãèéã ºðãºí àøèãëàíà. 3. Үéëäâýðëýëèéí òºëºâëºëò óäèðäëàãà çîõèîí áàéãóóëàëò, ìåíåæìåíòèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ çàìààð òºñºëä äýâø¿¿ëñýí çîðèëò, òåõíèê, ýäèéí çàñãèéí ¿ç¿¿ëýëòèéã á¿ðýí áèåë¿¿ëíý. 4. Уðüä÷èëñàí øàòàíä äýâø¿¿ëñýí ãîë ãîë çîðèëòóóäûã áîãèíî õóãàöààíä õýðýãæ¿¿ëæ ¿éëäâýðëýëèéã á¿ðýí õ¿÷èí ÷àäëààð íü àæèëëóóëàõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëíý.

Төслийн хэрэгжилтээс гарах үр дүн

Мàõíû ¿õðèéí ñåëåêö, òýæýýëëýã àð÷èëãàà, á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýëèéí


- 61 -

òåõíîëîãèéã ìýðãýæèë, ìåíåæìåíòèéí ºíäºð ò¿âøèíä õ¿ðãýæ ÷àäñàí ìàõíû àæ àõóéí çîõèñòîé çàãâàð áèé áîëíî.

Сåëåêö áèîòåõíîëîãèéí îð÷èí ¿åèéí àðãà, ýð÷èìæñýí òåõíîëîãè àøèãëàõ çàìààð ñàéí ÷àíàðûí ìàõ, ýêîëîãèéí öýâýð á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýæ ýêñïîëðòûí îðëîãîî íýìýãä¿¿ëíý.

Мàõíû ÷èãëýëòýé ¿ðæëèéí øèëìýë ñ¿ðýã áèé áîëæ ñåëåêöèä ¿ðæëèéí á¿ðòãýë ìýäýýëëèéí ñèñòåì íýâòýðíý.

Шèëìýë áóõ, äîíîð ¿íýý, ¿ð õºâðºë ¿ðèéí áàíê áèé áîëíî. Үõðèéã ºñâºð íàñàíä íü ýð÷èìòýé àðãààð ºñãºí áîéæóóëæ æèëäýý 10 òîíí ÷àíàðòàé

¿õðèéí ìàõ ¿éëäâýðëýíý. Тýæýýëèéí óðãàìàë òàðèàëàõ, òàðèìàë áýë÷ýýð áèé áîëãîõ, òýæýýëèéí öåõ áàéãóóëàõ

çàìààð ìàõíû ¿õðèéí òýæýýëëýãèéí íºõöºëèéã ñàéæðóóëæ, òýæýýëèéí òºëöèéã íýìýãä¿¿ëíý.

Мàõíû ¿õðèéí àæ àõóé ýðõýëäýã èðãýä, àæ àõóéí íýãæ, ôåðìåð¿¿äýä ¿ðæëèéí øèëìýë õýýëòýã÷, õýýëò¿¿ëýã÷ íèéë¿¿ëíý.

Үйл ажиллагааны үндсэн чиглэл 2010 он

Тºñëèéí áè÷èã áàðèìò, õºðºíãº îðóóëàëòûí òîîöîî ãàðãàíà. Мàëûí õàøàà áàéðíû çóðàã ãàðãàíà. Үðæëèéí ¿õýð õóäàëäàí àâàõ àéìàã, ñóì, àæ àõóéí íýãæèéã òîäðóóëæ ãýðýý õýëöýë õèéæ

ýíý ÷èãëýëýýð Сýëýíãý, Бóëãàí àéìãóóäàä ¿ðæ¿¿ëäýã Êàçàõûí öàãààí òîëãîé, Сýëýíãý ¿¿ëäð¿¿ä áîëîí òýäãýýðèéí ¿åèéí ýðëèéçèéã ñîíãîíî.

Үõýð õóäàëäàí àâ÷ òóóâàðëàæ èðíý. Мàëûí õàøàà áàéð, òýæýýëèéí öåõèéí áàðèëãà áàéãóóëàìæèéã áàðèíà. Êàíàäûí ¿õýð ¿ðæ¿¿ëäýã áàéãóóëëàãóóäòàé õàðèëöàí òîõèðîëöñîíû ¿íäñýí äýýð

ìàõíû ¿õðèéí àæ àõóéí ìåíåæìåíò, çîõèîí áàéãóóëàëò, ¿õðèéí õºâðºë øèëæ¿¿ëýí ñóóëãàõ ÷èãëýëýýð õ¿ì¿¿ñèéã êóðñ ñóðãàëòàä õàìðóóëæ, ¿ð, õºâðºë ¿ð õóäàëäàæ àâíà.

Үíýýíä çîõèîìîë õýýëò¿¿ëýã õèéæ, çàðèì ¿íýýíä õºâðºë øèëæ¿¿ëýí ñóóëãàíà. Мàëûí òýæýýëèéí çîðèóëàëòààð ¿ð òàðèà áîëîí òýæýýëèéí îëîí íàñò óðãàìàë

òàðèàëæ õàøààëñàí áýë÷ýýð áèé áîëãîíî. Хàäëàí òýæýýë áýëòãýíý.

Мàë ýìíýëãèéí ãðàôèêòàé á¿õ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òàðèëãà, òóóëãàëò, áîëîâñðóóëàëòûã öàã õóãàöààíä íü õèéíý.

2011 он Зîõèîìîë õýýëò¿¿ëýã, õºâðºë øèëæ¿¿ëýí ñóóëãàõ. Эõíèé æèëèéí òºë õ¿ëýýí àâ÷ ýõëýýð ýð÷èìòýé ºñãºí áîéæóóëíà. Үðæëèéí ¿õðèéã àíãèëàëòàä îðóóëæ ¿ðæëèéí á¿ðòãýë ìýäýýëýë õºòºëæ áîëîâñðóóëíà. Мàë ýìíýëãèéí á¿õ òºðëèéí àðãà õýìæýý àâíà. Тýæýýëèéí öåõ, õàäëàí ºâñ òýæýýë áýëòãýíý. Тàðèìàë áýë÷ýýð àøèãëàæ ýõýëíý. Бîðäîõ áÿðóó õóäàëäàæ àâíà.

2012 он Зîõèîìîë õýýëò¿¿ëýã õºâðºë øèæë¿¿ëýí ñóóëãàõ Хîёð äàõü æèëèéí òºë õ¿ëýýí àâ÷ ýõëýýð ýð÷èìòýé ºñãºí áîéæóóëíà. Өºðèéí ñ¿ðãèéí ýõíèé æèëèéí òºëººñ ºñâºð ¿õðèéã áîðäîæ ýõýëíý. Эõ ñ¿ðãèéã ñýëáýõ çîðèëãîîð ýõíèé æèëèéí òºëººñ øèëìýë áóõ ãóíæ ñîíãîí

òóñãàéëàí áîéæóóëíà. Мàë ýìíýëãèéí á¿õ òºðëèéí àðãà õýìæýý Тýæýýëèéí öåõ, õàäëàí òýæýýë áýëòãýíý Тàðèìàë áýë÷ýýð àøèãëàíà.


- 62 -

Бîðäîõ áÿðóó õóäàëäàæ àâíà.

2013 он Зîõèîìîë õýýëò¿¿ëýã õºâðºë øèæë¿¿ëýí ñóóëãàõ Гóðàâ äàõü æèëèéí òºë õ¿ëýýí àâ÷ ýõëýýð ýð÷èìòýé ºñãºí áîéæóóëíà. Мºí ººðèéí õîёð äàõü æèëèéí òºëººñ ¿õýð áîðäîíî. Уðüä æèëä áîðäîîíä îðóóëñàí ¿õðèéã 18-24 ñàðòàéä íü íÿäàëæ ìàõàíä áîðëóóëíà. Хîёð äàõü æèëèéí òºëººñ øèëìýë áóõ, ãóíæ ñîíãîæ òóñãàéëàí áîéæóóëíà. Өºðòºº áîéæóóëñàí áóõíààñ ¿ð àâ÷ õºëäººõººñ ãàäíà õýýëò¿¿ëãýíä àøèãëàæ ýõýëíý. Үðæëèéí ¿õýð àíãèëàë õèéæ ¿ðæëèéí ãýð÷èëãýýã áàÿæóóëíà. Мàë ýìíýëãèéí á¿õ òºðëèéí àðãà õýìæýý àâíà. Тýæýýë ¿éëäâýðëýë òàðèìàë áýë÷ýýð àøèãëàëòûã íýìýãä¿¿ëíý.

Төслийг хэрэгжүүлснээр гарч болох эрсдлээс хамгаалах арга зам

Тºñëèéã õýðýãæ¿¿ëñíýýð ãàð÷ áîëîõ ýðñäýë ò¿¿íýýñ õàìãààëàõ ýðñäëèéã áóóðóóëàõ òàëààð ä¿ãíýëò ãàðãàæ äàðààõ õýä õýäýí òîäîðõîé àðãà õýìæýýã òºëºâëºæ òºñºâò òóñãàñàí áîëíî.

1. Мàë ýìíýëãèéí ¿çëýã, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òàðèëãà, âàêöèíæóóëàëò, õàëäâàðã¿éæ¿¿ëýëò, àðèóí öýâðèéí äýãëýìèéã íàðèéí áàðèìòàëæ ººðèéí ëàáîðàòîðè áàéãóóëàí òîäîðõîé ãðàôèêèéã áàðèìòàëæ ìýðãýæëèéí ºíäºð ò¿âøèíä ÷àíàðòàé àæèë ¿éë÷èëãýý ÿâóóëíà.

2. Үðæèë, ñåëåêöèéí àæëûí óðò õóãàöààíû ïðîãðàìì áîëîâñðóóëàí áèîòåõíîëîãèéí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí îëîëò àìæèëòûã ñîðãîãîîð òóñãàí àâ÷ êîìïüþòåðèéí ñ¿ëæýýã àøèãëàí ¿ð ä¿íã óðüä÷èëàí òîîöîîëæ õàìãèéí ¿ð àøèãòàé áîäëîãûã ñîíãîæ àøèãëàíà.

3. Үõðèéí óñ, òýæýýë, òýæýýëëýãèéí àñóóäàëä îíöãîé àíõààð÷, ¿õðèéã áýë÷ýýðîèéí õàíãàëòòàé äààö, óñíû íººö á¿õèé íóòàãò áàéðøóóëàí óñàëãààòàé òàðèìàë áýë÷ýýð áèé áîëãîí àøèãëàõ ººðèéí äîòîîä óóðàãò òýæýýë òàðèàëæ ¿éëäâýðëýõ. Жèëèéí àëü ÷ óëèðàëä àøèãëàæ òýæýýëèéí àþóëààñ õàìãààëàõ íººö áèé áîëãîí õàäãàëæ õàìãààëàõ ÷àíàðòàé àãóóëàõòàé áîëãîõ. Хàäëàí áýëòãýõ ìåõàíèêæñàí áðèãàä, òýæýýëèéí öåõèéã àæèëëóóëæ õ¿÷èò òýæýýëèéí õýðýãöýýã ººðèéí ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëýýñ á¿ðýí õàíãàíà. Шèíýýð õóäàã óñ ãàðãàæ àøèãëàíà.

4. Үõýð ñ¿ðãèéã àëèâàà õàëäâàðò ºâ÷èí, ãàí çóä, ãàë, óñ çýðýã áàéãàëèéí ãàìøãààñ õàìãààëàõ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýã öàã àëäàëã¿é çîõèîí áàéãóóëàõ òºëºâëºãºº ãàðãàæ, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ìýäýýëýëòýé ¿éë àæèëëàãààãàà óÿëäóóëæ àæèëëàõûí çýðýãöýý ýõ ñ¿ðãèéã æèë á¿ð çààâàë äààòãàëä äààòãóóëíà.

5. Үõðèéí àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë, áîðëóóëàëòûã çºâõºí äîòîîäûí çàõ çýýëä áîëîìæèò äîîä ¿íýýð áîðëóóëàõààð òîîöñîí áîëíî.

6. Үõðèéí ìàõ ¿éëäâýðëýëèéã àëü áîëîõ áàéãàëèéí õàðààò áàéäëààñ ãàðãàõûí òóëä òýæýýëëýã àð÷èëãàà, ìàëëàãààíû òåõíîëîãèéí îäîîãèéí ò¿âøèíã ººð÷èëæ ¿õðèéã õàãàñ áàéðàí ìàëëàãààíû íºõöºëä øèëæ¿¿ëýí ìàíàé îðíû íºõöºëä çîõèöñîí ¿íý ºðòºã, õÿìä äóëààí áàéðíû çóðàã òºñºë ãàðãàí ¿ð àøèãòàé õóâèëáàð òóðøèí õýðýãæ¿¿ëæ, ìåõàíèêæóóëàëò, öàõèëãààíæóóëàëò, êîìïüþòåðæ¿¿ëýëò íýâòð¿¿ëýõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëíý.

7. Тºñëèéí øóóä õºðºíãº îðóóëàëòààð àâàõ ìàë, àìüòàí, áàãàæ, òîíîã òºõººðºìæ, áàðèëãûí ìàòåðèàëûã õóäàëäàæ àâàõ òàëààð óðüä÷èëñàí çîõèîí áàéãóóëàõ àðãà õýìæýýã òºëºâëºñºí áîëíî.

Төслийг хэрэгжүүлснээр гарах үр дүн


- 63 -

Уã òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëñíýýð æèë òóòàìä îð÷èí öàãèéí õ¿íñíèé ýðýëò õýðýãöýýã á¿ðýí õàíãàñàí (íàðèéí øèðõýã á¿õèé ººõ áàãàòàé, çººëºí òîñëîã) ìàõ 10 îð÷èì òîíí, ìàõíû ÷èãëýëèéí ºíäºð àøèã øèìò Сýëýíãý áîëîí Êàçàõûí öàãààí òîëãîéò öýâýð ¿¿ëäðèéí ºñâºð áóõ 10 òîëãîé, ãóíæ 25 òîëãîéã çàõ çýýëä áîðëóóëàõ, ìàõíû ÷èãëýëèéí òºðºëæñºí ¿õðèéí àæ àõóéã ¿ð àøèãòàé ýðõëýí õºòëºõ îíîâ÷òîé çàãâàð áîëîâñðîãäîíî. Цààøèä èìïîðòûã îðëîõ, ìàõíû ÷èãëýëèéí ¿ðæëèéí ìàòåðèàëààð äîòîîäûíõîî ýðýëò õýðýãöýýã õàíãàõ ýõ ¿¿ñâýð òàâèãäñàíààð äîòîîäûí çàõ çýýëä ìàðêåòèíãèéí ¿íäýñíèéõýý áîäëîãî áàðèìòëàõàä õóâü íýìýð îðóóëàõ áîëíî. Тºñëèéí ÿâöàä ìàíàé îðíû áàéãàëü öàã óóð, àð÷èëãàà, ìàëëàãààíû ºâºðìºö òåõíîëîãèä íèéöñýí òýñâýð õàòóóæèë, áýë÷ýýðýýð òàðãàëàõ áîëîí áîðäîî àâàõ ÷àäâàð ºíäºð îð÷èí ¿åèéí øààðäëàãàä íèéöñýí (ººõ áàãàòàé, íàðèéí øèðõýãòýé, çººëºí, òîñëîã) ìàõûã õÿìä àðãààð ¿éëäâýðëýõ áîëîìæ á¿õèé ¿ðæëèéí ¿íýò ìàòåðèàë áîëîõ Êàçàõûí öàãààí òîëãîéò ¿¿ëäýð, Êàíàäûí Гåðåôîðä çýðýã ¿¿ëäð¿¿äèéí ¿íýò ÷àíàðóóäûã îðîëöóóëàí ñåëåêö ÿâóóëæ îíîâ÷òîé õóâèëáàðûã ñîíãîí ñóäàëæ ººð äîòîð íü ¿ðæ¿¿ëýõ çàìààð ìàõíû ¿õðèéí øèíý õýâøèë áèé áîëãîõ çîðèëãî òàâèí àæèëëàíà.

ҮХЭР СҮРГИЙН ЭРГЭЛТ

2010 он

Мàëûí Тºðºë

Х¿éñ Оíû ýõýíä

Оðëîãî Зàðëàãà

Оíû ýöýñò Тºë

Нàñ äýâøèæ èðñýí

Хóäàë-äàæ

àâñàí Б¿ãä

Нàñ äýâø-ñýí

Зàõ çýýëä

áîðëóóë-ñàí

Үðæèëä õóäàëäñàí

З¿é áóñ

õîðîãäîë

á¿ãä

Бух 3 - - 3

3 нас Эр 15 15 15 25 25 5

Эм 50 65 115 10 5 15 100

2 нас Эр 15 19 50 69 15 50 50 19

Эм 15 19 50 69 65 65 19

1 нас Эр 20 20 20 19 1 20 20

Эм 20 20 20 19 1 20 20

Төл 40 40 -

ДҮН 138 40 158 100 298 158 85 7 250 186

ҮХЭР СҮРГИЙН ЭРГЭЛТ 2011 он

Мàëûí òºðºë

Х¿éñ Оíû ýõýí

ä



Нàñ äýâø

èæ èðñý

í

Хóäàë-äàæ

àâñàí Б¿ãä


Зàõ çýýë

ä áîðëóóë-

ñàí

Үðæèëä õóäàëäñ

àí

З¿é áóñ

õîðîã-äîë

á¿ãä

Бух 3 2 2 5

3 нас Эр 5 19 19 19 19 5

Эм 100 19 19 15 4 19 100

2 нас Эр 19 19 50 69 19 69 88 19

Эм 19 19 19 19 1 20 19

1 нас Эр 20 19 1 20 -


- 64 -

Эм 20 19 1 20 -

Төл - 80 80 80

ДҮН

186 80 76

52

208 76 103

7 186 228


Мàëûí òºðºë

Х¿éñ Оíû ýõýíä



Нàñ äýâø

èæ èðñýí

Хóäàë-

äàæ àâñà

í

Б¿ãä


Зàõ çýýëä

áîðëóóë-ñàí

Үðæèëä

õóäàëä ñàí

З¿é áóñ õîðîãäî

ë á¿ãä

Бух 5 5

3 нас Эр 5 - 5

Эм 100 19 19 4 4 115

2 нас Эр 19 38 50 88 107 107 -

Эм 19 38 38 19 19 38

1 нас Эр 40 38 2 40 -

Эм 40 38 2 40 -

Төл 80 80 80

ДҮН

228 80 95 50 22

5 95 107

8 210 243


Мàëûí Х Оíû Оðëîãî Зàðëàãà Оíû


- 65 -

òºðºë ¿éñ

ýõýíä

Тºë

Нàñ äýâøè

æ èðñýí

Хóäàë-äàæ àâñàí

Б¿ãä Нàñ

äýâø-ñýí

Зàõ çýýëä áîðëóóë-

ñàí

Үðæèëä õóäàëä

ñàí

З¿é áóñ

Хîðî

ã äîë

á¿ãä

ýöýñò

Бух 5 4 4 1

3 нас

Эр

5

5

5

Эм

115

22 22

33 4 37

100

2 нас

Эр

-

38 70

108 108

108 -

Эм

38

38 38

37 15 1 53

23

1 нас

Эр

40

38 2 40

-

Эм

40

38 2 40

-

Төл - 92 92 92

ДҮН

243 92 98 70

260 113 145

15 9 282 221

Ìàõíû ¿õðèéí àæ àõóéí òýæýýëëèéí òîîöîõ 2010 îí

¹ Òýæýýõ ìàëûí

Æèëèéí äóíäàæ òîëãîé

Òýæýýõ õîíîã

Õîíîãò ºãºõ òýæýýë Íèéò øààðäàãäàõ òýæýýë (òí)

Òýæýýëèéí íýãæýýð

Á¿ä¿¿í òýæýýë

Õ¿÷èò áàãñàðìàë

òýæýýë




1 Áóõ 3 80 3.0 4.0 1.3 0.72 0.96 0.31

2 ¯íýý ãóíæ 55 90 2.5 4.0 1.0 12.4 19.8 4.9

3 Áÿðóó 40 150 1.2 3.0 0.2 7.2 18.0 1.2

4 Òóãàë 40 60 1.0 1.2 0.2 2.4 2.9 0.48

5 Áîðäîîíû ºñâºð ¿õýð

50 60 5.0 6.0 2.3 15.0 18.0 6.9

Íèéò ä¿í 188 37.72 59.66 13.77


- 66 -

Ìàõíû ¿õðèéí àæ àõóéí òýæýýëëèéí òîîöîî

2010 îí

¹

Òýæýýõ ìàëûí òºðºë


Òýæýýõ Õîíîãò ºãºõ òýæýýë Íèéò øààðäàãäàõ òýæýýë (òí)




òýæýýë




1 Áóõ 3 80 3.0 4.0 1.3 0.72 0.96 0.31

2 ¯íýý ãóíæ 119 90 2.5 4.0 1.0 26.8 42.8 10.7

3 Áÿðóó 38 150 1.2 3.0 0.2 6.84 17.1 1.12

4 Òóãàë 80 60 1.0 1.2 0.2 4.8 5.76 0.96


50 60 5.0 6.0 2.3 15.0 18.0 0.96

Íèéò ä¿í 290 54.16 84.62 14.05

Ìàõíû ¿õðèéí àæ àõóéí òýæýýëëèéí òîîöîî 2011 îí

¹ Òýæýýõ ìàëûí òºðºë






òýæýýë




1 Áóõ 5 80 3.0 4.0 1.3 1.2 1.6 0.52

2 ¯íýý ãóíæ 119 90 2.5 4.0 1.0 26.8 42.8 10.7

3 Áÿðóó 80 150 1.2 3.0 0.2 14.4 36.00 2.4

4 Òóãàë 80 60 1.0 1.2 0.2 4.8 5.76 0.96


50 60 5.0 6.0 2.3 15.0 18.0 0.96

Íèéò ä¿í 334 62.2 104.16 11.05

Ìàõíû ¿õðèéí àæ àõóéí òýæýýëëèéí òîîöîî

2012îí







òýæýýë





- 67 -

1 Áóõ 5 80 3.0 4.0 1.3 1.2 1.6 0.52

2 ¯íýý ãóíæ 153 90 2.5 4.0 1.0 34.42 55.08 13.77

3 Áÿðóó 80 150 1.2 3.0 0.2 14.4 36.00 2.4

4 Òóãàë 92 60 1.0 1.2 0.2 5.52 6.62 1.10


70 60 5.0 6.0 2.3 21.0 25.2 9.66

Íèéò ä¿í 400 76.54 124.5 27.45

Ìàõíû ¿õðèéí àæ àõóéí òýæýýëëèéí òîîöîî (100%-èéí õ¿÷èí ÷àäëààð àæèëëàõ ãóðâàí æèëèéí äóíäæààð)

/2010-2013 îí/



Òýæýýõ

Õîíîãò ºãºõ òýæýýë Íèéò øààðäàãäàõ òýæýýë (òí)




òýæýýë




1 Áóõ 4 80 3.0 4.0 1.3 1,08 1,28 0,41

2 ¯íýý ãóíæ 109 90 2.5 4.0 1.0 24,5 39,24 9,81

3 Áÿðóó 50 150 1.2 3.0 0.2 9,0 22,5 1,5

4 Òóãàë 60 60 1.0 1.2 0.2 3,6 4,32 0,72


60 60 5.0 6.0 2.3 18,0 21,6 8,28

Íèéò ä¿í 283 52,94 88,94 20,72

Äýýðõ õ¿ñíýãòýíä õàðóóëñàí 100% -í õ¿÷èí ÷àäëààð àæèëëàõ ñ¿¿ëèéí 3-í æèëèéí äóíäæààð æèëèéí òýæýýëèéí íèéò õýðýãöýýã òîîöîæ ¿çýõýä æèëä 52,94 òí òýæýýëèéí íýãæ áóþó ºâñ, á¿ä¿¿í òýæýýë /ñ¿ðýã/ 88,94 òí, õ¿÷èò áàãñàðìàë òýæýýë 20,72 òí øààðäëàãàòàé áàéíà. Áèä äýýðõ ¿íèéí ä¿íä ýðäýñ òýæýýëèéã áàãòààí òîîöñîí áîëíî. Ýäãýýð òýæýýëèéã ÿëàíãóÿà õ¿÷èò áàãñàðìàë òýæýýëèéí çîõèõ õóâèéã äàðø áîëîí îëîí íàñò óðãàìëûã òàðèàëàí áýë÷ýýð áèé áîëãîí àøèãëàõ, ¿ð òàðèàíû áîëîí õ¿íñíèé íîãîîíû õàÿãäàë, ïèâîíû øààð çýðãýýð îðëóóëæ òýæýýëèéí ºðòãèéã õÿìäðóóëàõ áîëîëöîî áàéíà. Òýæýýëèéã ºíººãèéí çàõ çýýëèéí õàíøààð òîîöîõîä 88,94 òí ºâñ, á¿ä¿¿í òýæýýë 14230,4 ìÿí òºã 20,72 òí õ¿÷èò áàãñàðìàë òýæýýë 4148,0 áóþó íèéò 25474,4.0 ìÿíãàí òºãðºã áîëæ áàéíà.

¯éëäâýðèéí íèéò ºðòãèéí òîîöîî (ìÿí òºã)

ä/ä

Çàðäëûí òºðºë

2010

2011

2012

2013

1. Үðæëèéí ãóíæ õóäàëäàí àâàõ

50000,0 -

2 Бîðäîîíû ¿õýð õóäàëäàí àâàõ

35000,0 35000,0 35000,0 49000,0


- 68 -

3 Бàéðàà ñàéæðóóëàõ 10000,0 - - -

4 Òýæýýëèéí çàðäàë 25000.0 25000,0 27000,0 30000,0

5 Àæèëëàõ õ¿÷íèé çàðäàë 7230.0 7230.0 7230.0 11000,0

6 Òýýâýð øàòàõóóí 3000.0 2600.0 2600.0 2600.0

7 Çàõèðãàà, óäèðäëàãûí çàðäàë

1200.0 1000.0 1000.0 1000.0

8 Öàõèëãààí óñ äóëààíû çàðäàë

150.0 200.0 300.0 300.0

9 Çàð ñóðòàë÷èëãàà 500.0 600.0 800.0 800.0

10 Õºäºëìºð õàìãààëàë 50.0 150.0 350.0 350.0

11 Ìàëûí äààòãàë 800.0 800.0 800.0 800.0

12 Ìàë ýìíýëýãèéí çàðäàë 1000.0 1000.0 1000.0 1000.0

Íèéò 133930,0 73580,0 76080,0 96500,0

Ýõíèé æèëèéí àíõíû õºðºíãº îðóóëàëò áàéãàà æèë 133930,0 ìÿí òºãðºã çàðöóóëàõ áºãººä äàðààãèéí æèë¿¿ä 2011 îíä 27115.5 ìÿí òºãðºã ñ¿¿ëèéí 3 æèëä äóíäæààð 36.0 îð÷èì ñàÿ òºãðºãíèé çàðäàë ãàð÷ áàéíà. Çàðäëûí äèéëýíõ õóâèéã ¿ðæëèéí ãóíæ, áîðäîõ ¿õýð õóäàëäàí àâàõ, òýæýýë áîëîí àæèëëàõ õ¿÷íèé çàðäàë ýçýëæ áàéíà. Èéìä òýæýýëèéí áîëîí àæèëëàõ õ¿÷íèé çàðäëûã áóóðóóëàõ òàëààð øèíý òåõíèê òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëæ òîäîðõîé áîäëîãî ìåíåæìåíò áîëîâñðóóëàí àæèëëàõ øààðäëàãàòàé áîëæ áàéíà

Á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýë áîðëóóëàëòûí îðëîãûí óðüä÷èëñàí òîîöîî

Ä/ä

Á¿òýýãäýõ¿¿íèé íýð

Õýì

æèõ í

ýãæ

Дóíäà

æ à

ìüäû

í ê

ã

Íýãæ

èé

í ¿

íý

(ìÿí,ò

ºã)

2010 îí 2011 îí 2012 îí 2013

Òî

î

Íè

éò

¿íý

(Ìÿí ò

ºã)

Òî

î

Íè

éò

¿íý

(Ìÿí ò

ºã)

Òî

î

Íè

éò

¿íý

(Ìÿí ò

ºã)

Òî

î

Íè

éò

¿íý

(Ìÿí ò

ºã)

1 Мàõàíä áîðäîõ ¿õýð

òîëãî

é

360

1000,0

85 30600,0

76 27360,0

95 34200,0

98 35280,0

2 Үðæëèéí ìàë áîðëóóëàõ

= 700,0 = = = = = = 15 10500,0

Д¿í = = 85 30600,0

76 27360,0

95 34200,0

113

45780,0

Á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë, áîðëóóëàëòûí îðëîãûí óðüä÷èëñàí òîîöîîã ñ¿ðãèéí ýðãýëòýíä ¿íäýñëýí ãàðãàõäàà 2011 îíîîñ 100%-í õ¿÷èí ÷àäëààð àæèëëóóëàõààð òîîöñîí áºãººä íýã êã àìüäûí æèíã 1000 òºãðºãººð çàõ çýýëèéí ºíººãèéí õàíøààð áîäîõîä 2010 îíä 30600,0 ìÿí, 2011 îíä 27360.0 ìÿí, 2012 îíä 34200.0 ìÿí, 2013 îíä 45780.0 ìÿí òºãðºãèéí îðëîãî îëîõîîð áàéíà. Ìàõûã ýêñïîðòîä ãàðãàõ ¿íýíä îðóóëæ òîîöâîë îðëîãûí õýìæýý íèëýýä ºñºõ áîëîìæ áèé.

Á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëâýðëýë áîðëóóëàëò îðëîãî ¿ð ä¿íãèéí òîîöîî

¹ ¯ç¿¿ëýëò¿¿ä

2010

2011

2012

2013

1 Æèëèéí íèéò îðëîãî 30600,0 27360,0 34200,0 45780,0


- 69 -

2 ¯éëâýðëýëèéí íèéò ºðòºã

133930,0 73580,0 76080,0 96500,0

3 Òàòâàðûí ºìíºõ àøèã

4 Òàòâàð òºëºõ õóâü

5 Óëñûí òàòâàð òºëºõ

6 Öýâýð àøèã

“Àшиг шимт-үхэр” òºñëèéí ýäèéí çàñãèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã òîîöîõäîî ñ¿ðãèéí ýðãýëòèéí åðºíõèé òîîí óòãàíä ¿íäýñëýñýí áºãººä á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýë, ò¿¿íèé çàõ çýýëèéí ¿íý õàíø ¿éëäâýðëýëèéí íèéò ºðòºã çýðãèéã õàðãàëçàí ¿çñýí áîëíî. Äýýðõ õ¿ñíýãòýýñ ¿çýõýä 2013 îíîîñ àíõíû õºðºíãº îðóóëàëòàà á¿ðýí íºõºæ öààøèä àøèãòàé àæèëëàõ áîëîìæ þì.

Àжиллах хүчний зардал (цалин)

ä/ä Аæèë ¿¿ðãèéí ÿëãàà Тîî Сàðûí öàëèí

(òºã) Жèëä

/ìÿí,òºã/

1 Мåíåæåð 1 200000 2400,0

2 Мýðãýæèëòýí 1 150000 1800,0

3 Нÿ-áî 1 108000 1296,0

4 Тîî á¿ðòãýã÷, õýýëò¿¿ëýãèéí

òåõíèê÷ 1 108000 1296,0

5 Жîëîî÷ 1 108000 1296,0

6 Тðàêòîðûí æîëîî÷ 1 108000 1296,0

7 Эõ ñ¿ðãèéí ìàë÷èí 4 432000 5184,0

8 Бîðäîî, ºñâºð ¿õðèéí ìàë÷èí 2 216000 4992,0

9 Тýæýýëèéí öåõèéí àæèëòàí 2 216000 4992,0

10 Сàõèóë 1 108000 1296,0

Дүн 15 1754000 21048,0

Тоног төхөөрөмж, ХÀÀ-н техник багаж хэрэгсэл

№ Мàøèí òîíîã òºõººðºìæèéí

íýð ìàðê

Хýìæèõ íýãæ

Тîî øèðõýã

Нýãæèéí ¿íý

(ìÿí.òºã)

Нèéò ºðòºã (ìÿí.òºã)

1 Тýæýýë áóòëàã÷ ÊДУ-2

Ш 1 500.0 500.0

2 Тýæýýë õîëèã÷ Ш 1 600.0 600.0


- 70 -

3 Мàë ýìíýëýãèéí áàãàæ õýðýãñýë

Êîì 1 800.0 800.0

4 Тýæýýë æèæèãëýã÷

âîëãîðü

Ш 1 500.0 500.0

5 Эì óðâàëæ Êîì 1 500 500.0

6 Зîî òåõíèê÷èéí áàãàæ õýðýãñýë

1 500 500.0

Д¿í 3400.0

Төслийн хөрөнгө оруулалт

Тºñëèéí õºðºíãº îðóóëàëòûí òîîöîîã ãàðãàõäàà ìàë àìüòàí, ìàòåðèàë ýä õºðºíãº, òýýâýð, áåíçèí øàòàõóóíû îäîîãèéí çàõ çýýëèéí ºðòºã ¿íý õàíø, òºãðºã âàëþòûí õàðüöààã ¿íäýñëýñýí áîëíî.

Хºðºíãº îðóóëàëòûí ºðòãèéí óðüä÷èëñàí òîîöîî

Бàðèëãà áàéãóóëàìæ № Бàðèëãà

áàéãóóëàìæèéí íýð

Хýìæèõ íýãæ Тîî øèðõýã

Нýãæèéí ¿íý (ìÿí.òºã)

Б¿ãä ¿íý (ìÿí.òºã)

1 Үõðèéí áàéð Ш 1 4000.0 4000.0

2 Бîðäîîíû õàøàà áàðèõ

Ш 1 6000,0 6000,0

Д¿í 10000.0

Өөрт байгаа үхрийн тооцоо (мян.төг)

№ Ү¿ëäýð íàñ õ¿éñ Тºë òîî Нýãæèéí ¿íý (ìÿí.òºã)

Нèéò ¿íý (ìÿí.òºã)

Бóõ 3 1000,0 3000,0

1 Шàð 30 700,0 21000,0

2 Үíýý, ãóíæ 65 400.0 26000,0

3 áÿðóó 40 200,0 8000,0

Д¿í 138 58000,0

Мал амьтан худалдаж авахад шаардагдах хөрөнгийн тооцоо

№ Үðæëèéí ìàë ìàòåðèàëûí íýð Тîî õýìæýý

Хààíààñ àâàõ íýãæèéí ¿íý.òºã

Нèéò ºðòºã

(ìÿí.òºã)

1 Үðæëèéí ãóíæ 50 1000.0 50000.0

2 Бîðäîîíä ºñâºð íàñíû ¿õýð õóäàëäàí àâàõ

60 700,0 42000,0

Дүн 920000,0

Хөрөнгө оруулалтын нийт зардал


- 71 -

ìÿí,òºã

№ Хºðºíãº îðóóëàëòûí òºðºë Шààðäàãäàõ çàðäàë

1 Бàðèëãà áàéãóóëàìæ 10000.0

2 Аæèë÷äûí öàëèí õºëñ 21048,0

3 ХАА-í òåõíèê, òîíîã òºõººðºìæ 3400.0

4 Үðæëèéí ìàë àìüòàí 50000.0

5 Бîðäîîíû ºñâºð ¿õýð õóäàëäàí àâàõ 42000,0

Зîõèîìîë õýýëò¿¿ëýãèéí áàãàæ õýðýãñýë 75000

Нèéò ä¿í 133948,0

Мàõíû ÷èãëýëèéí “Ìàõíû ¿õýð” òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä íèéò 133948,0 ìÿíãàí òºãðºãíèé õºðºíãº îðóóëàëò øààðäëàãàòàé áàéãàà áºãººä íèéò øààðäëàãàòàé õºðºíãèéí 41948,0 мянган òºãðºã áóþó 31,3 õóâèéã êàìïàíèàñ, ¿ëäýõ 92000,0 ìÿíãàí òºãðºãººð ìàõíû ÷èãëýëèéí ¿ðæëèéí ãóíæ-50, áîðäîîíä ºñâºð ¿õýð-50 á¿ãä 100 òîëãîé ìàë õóäàëäàí àâàõàä òºñëèéí õºðºíãººð ã¿éöýòã¿¿ëýõýýð òîîöîâ.

Хөрөнгө оруулалтын эргэн төлөгдөх хуваарь 2. Махны чиглэлийн 50 гунжийг насны үхрээр эргүүлэн төлнө.

Д/Д 2013 2014 2015 Дүн

1. Гóíæ 15 19 14 47

2. Бóõ = 1 1 3

Дүн 15 20 15 50

2.Бордооны өсвөр үхэр худалдан авсан /мян.төг/

Нèéò àâñàí

2011 2012îí 2013îí 2014îí Д¿í

òºëºõ ¿ëäýãäýë òºëºõ Үëäýãäýë òºëºõ Үëäýãäýë òºëºõ ¿ëäýãäýë

Мÿí,òºã 42000 5000 37000 15000 22000 12000 10000 10000 =

ТӨСӨЛ БОЛОВСРУУЛСÀН:

“Äàáàëü Áàð ”ХХК-НИЙ ЗÀХИРÀЛ Ø.¯ÍÝÍÁÀÒ

МАХНЫ ҮХЭР ТӨСӨЛ -2009.04.15

Documents

Transcript of МАХНЫ ҮХЭР ТӨСӨЛ -2009.04.15