Ευάγγελος Π. ΞηνταρόπουλοςΑθήνα, 2012

1945-2012

¨Η ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΩΝ ΜΕΙΟΝΟΤΗΤΩΝ ΣΤΟ ΚΟΣΣΥΦΟΠΈΔΙΟ¨

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Εισαγωγή: «Косово Поље ή Fushë Kosovë;» 4

1ο Κεφάλαιο: «Το πολιτικό πείραμα της Γιουγκοσλαβίας» 9

Α΄ Μέρος: 1945-1988 Το γιουγκοσλαβικό αστέρι θαμπώνει τα εθνικά πάθη

Β΄ Μέρος: 1989-1999 Ενταφιάζοντας το ¨Bратство и јединство¨ 14

2ο Κεφάλαιο: «Από τους ανθρωπιστικούς βομβαρδισμούς στην ¨Republika e Kosovës¨» 20

Α΄ Μέρος: 2000-2008 Η ανάδυση του διεθνούς προτεκτοράτου

Β΄ Μέρος: 2008-2012 Η ¨κηδεμονευομένη¨ Δημοκρατία 28

Επίλογος: «Κοστολόγηση Αξιών» 40

Βιβλιογραφία 44

2

Πρόλογος

Χωρίς αμφιβολία, μία μελέτη ενός ακανθώδους ζητήματος, όπως είναι η προστασία των μειονοτήτων, και δη στην Βαλκανική, οφείλει να εξετάζει πέρα από την νομική διάσταση του πράγματος και πολιτικο-ιστορικά δεδομένα. Είναι προφανές εκ του τίτλου και μόνο ότι η θεματική συνιστά ένα εξόχως πολιτικό ζήτημα, θα ήταν δε, ψευδές να υποστηριχθεί ότι ένα τέτοιο ζήτημα με τόσο νωπές εξελίξεις μπορεί να παρουσιαστεί με αδέκαστη αντικειμενικότητα, παρόλα αυτά η όλη προσπάθεια συγγραφής γίνεται με τρόπο νηφάλιο, λαμβάνοντας υπόψιν πληθώρα πηγών προερχομένων από όλες τις εμπλεκόμενες πλευρές, Σέρβους, Αλβανούς και Δυτικούς. Εν τέλει, το παρόν άρθρο έχει ως στόχο να παρουσιάζει το ρυθμιστικό πλαίσιο της μειονοτικής προστασίας στην περιοχή του Κοσσυφοπεδίου από το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου έως σήμερα ως νομικό ζήτημα, αλλά και να αναδείξει την σύνδεση του θέματος αυτού με τις γεωπολιτικές εξελίξεις στην περιοχή, είτε σε επίπεδο σερβο-αλβανικών σχέσεων είτε στο πλαίσιο αναθεώρησης του status quo των Δυτικών Βαλκανίων.

Εισαγωγή3

«Косово Поље ή Fushë Kosovë;»

«Kosovska» του Petar Radicevic

Το «πεδίο των μαύρων πουλιών» έμελλε να κατέχει ξεχωριστή σημασία τόσο για την διαμόρφωση της σερβικής εθνικής ιδέας όσο και της αλβανικής. Για τον σερβικό λαό το Κόσοβο-Μετόχια ή παλιά Σερβία, όπως το αποκαλούν, είναι το λίκνο της σερβικής ορθοδοξίας καθώς στο Peć (Ιπέκιο) ήταν η έδρα του σερβικού Πατριαρχείου. Είναι ένας ιερός τόπος όχι μόνον γιατί εκεί δημιούργησαν το μεσαιωνικό τους κράτος, αλλά και γιατί σε εκείνα τα χώματα έλαβε χώρα το 1389 η θρυλική μάχη του «Косово Поље»1, κατά την οποία οι Σέρβοι επέλεξαν να πεθάνουν μαχόμενοι ηρωικά κατά των Οθωμανών. Η μάχη αυτή αν και αποτέλεσε την αρχή της οθωμανικής κυριαρχίας στην περιοχή είναι θεμελιώδης για την ίδια την ύπαρξη του σερβικού έθνους. Για να γίνει αντιληπτό ο καθοριστικός της χαρακτήρας για την διαμόρφωση της σερβικής εθνικής ιδέας πρέπει να αναλογιστούμε τον αντίκτυπο της αλώσεως της Κων/πόλεως για τον Ελληνισμό. Το πλήγμα είναι τεράστιο και οι δύο λαοί υποδουλώνονται στον «άπιστο» Αγαρηνό, όμως ο ηρωισμός των υπερασπιστών τόσο στην Άλωση όσο και στην μάχη του Κοσόβου θωρακίζει την εθνική τους ιδιοσυστασία, παρηγορεί τον ραγιά και τον κάνει να ελπίζει σε μια μελλοντική «Ανάσταση». Κατ’ αυτόν τον τρόπο, όπως ο Ρωμιός ραγιάς υπομένει τον τουρκικό ζυγό με τον θρύλο του μαρμαρωμένου βασιλιά και την υπόσχεση πως η Βασιλεύουσα θα ξαναγίνει το κέντρο μιας χριστιανικής αυτοκρατορίας, έτσι και ο Σέρβος αγκαλιάζει την ηρωική θυσία των προγόνων του και τον αγώνα τους για ελευθερία.

1 Ο κεντρικός ρόλος της μάχης αυτής στο σερβικό εθνικό πάνθεον διαγράφεται με γλαφυρό τρόπο στο βιβλίο του Tim Judah, The Serbs, New Haven and London 1997, σελ. 29-47.

4

Από την άλλη, για τους Αλβανούς το σύνθημα: «Δεν υπάρχει Αλβανία χωρίς Κόσοβο και αντιστρόφως»2 εκφράζει απόλυτα την σημασία που προσδίδουν στην περιοχή. Γι’ αυτούς το Κόσοβο είναι ο γενέθλιος τόπος της εθνικής τους αφύπνισης. Υπό την απειλή του διαμελισμού των ευρωπαϊκών εδαφών της οθωμανικής αυτοκρατορίας και την ένταξή τους στα βαλκανικά χριστιανικά κράτη (Σερβία, Μαυροβούνιο, Βουλγαρία, Ελλάδα), οι Αλβανοί ιδρύουν την «Λίγκα του Πρίζρεν»3

το 1878, στην ομώνυμη πόλη του Κοσσυφοπεδίου. Αρχικά, στόχος της ένωσης είναι η αφύπνιση τον Αλβανόφωνων και η αυτονομία τους εντός της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, αργότερα όμως θα ζητήσουν και αυτοί με την σειρά να συστήσουν ένα ανεξάρτητο αλβανικό κράτος που θα περιελάμβανε τα βιλαέτια Σκόδρας, Κοσόβου, Μοναστηρίου, Ιωαννίνων. Είναι λοιπόν προφανές πως και για τους δύο λαούς το Κόσοβο δεν είναι απλός μια περιοχή της ευρύτερης πατρίδας τους, αλλά ένα μυθικό σύμβολο του ίδιου του έθνους τους, θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε το Κοσσυφοπέδιο ως την Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων.

Εντούτοις, η σερβο-αλβανική διαμάχη επί του Κοσόβου δεν εξαντλείται βεβαίως σε ιδεολογικό επίπεδο, αυτή καθεαυτή η συνύπαρξή τους στο τόπο και η διαρκής αλλαγή ρόλων «κυριάρχου-υποτελούς», κατά τον ορισμό του Ευάγγελου Κωφού, στερεώνουν την εχθρότητα και την μισαλλοδοξία μεταξύ Σέρβων και Αλβανών. Αυτή, λοιπόν, η αιματηρή αντιπαλότητα είναι διάχυτη καθ’ όλη την περίοδο που κατοικείται το Κοσσυφοπέδιο από τις δύο εθνότητες. Η ιστορική αναδρομή αυτής της περιόδου έχει αξία κυρίως για να συγκεκριμενοποιηθούν οι αιτίες της έχθρας και να καταδειχθεί το ούτως ή άλλως δύσκολο εγχείρημα της μειονοτικής προστασίας στην περιοχή. Έτσι λοιπόν ας ξετυλίξουμε τον ιστορικό αυτό μίτο.

Αρχικώς, οι Σλάβοι περνούν το όριο του Δούναβη και εισρέουν στην Βαλκανική από τον 6ο αιώνα μ.Χ.. Τα σλαβικά αυτά στίφη διαχωρίζονται σε Σλοβένους, Κροάτες και Σέρβους. Οι Σέρβοι θα εγκατασταθούν νοτιότερα όλων (στις περιοχές της Raška, Μαυροβουνίου, Ερζεγοβίνης και Νότιας Δαλματίας) και βαθμιαία θα εκχριστιανιστούν από την Κωνσταντινούπολη. Περί τα τέλη το 12ου

αιώνα θα απλώσουν την κυριαρχία τους υπό τον Στέφανο Νεμάνια στις περιοχές του Κοσσυφοπεδίου. Το Κοσσυφοπέδιο-Μετόχια θα αποτελέσει το κέντρο ενός ισχυρού σερβικού κράτους το οποίο θα φτάσει στην μέγιστη ακμή του στα χρόνια της βασιλείας του Στέφανου Δουσάν (Стефан Урош IV Душан Силни 1308-1355), ο οποίος εκμεταλλευόμενος την προϊούσα βυζαντινή παρακμή καθώς και τις έριδες της αυτοκρατορικής διαδοχής, κατακτά ένα μεγάλο τμήμα της άλλοτε κραταιούς αυτοκρατορίας που εκτίνεται από το Δούναβη έως την Πελοπόννησο και ανακηρύσσεται αυτοκράτορας Σέρβων και Ελλήνων το 1346. Η σερβική κυριαρχία στην περιοχή φθίνει σταδιακά υπό τον όγκο της οθωμανικής πλημμυρίδας που σαρώνει τα Βαλκάνια. Η 28η Ιουνίου του 1389 είναι η ημερομηνία κλειδί στην

2 Βλ. βιβλίο Miranda Vickers and James Pettifer, Albania: From Anarchy to a Balkan Identity, New York 1997, σελ. 142.3 Για την δράση της Λίγκας βλέπε Miranda Vickers, The Albanians, New York 1975, σελ. 41-44.

5

σερβική ιστορία. Τότε διεξάγεται η περιώνυμη μάχη του Κοσσυφοπεδίου που σηματοδοτεί την αρχή της τουρκοκρατίας στα σερβικά εδάφη.

Έως την ολοκλήρωση της τουρκικής κατάκτησης περί τα τέλη του 15ου δεν φαίνεται να υπάρχουν ιδιαίτερες προστριβές μεταξύ του σερβικού πληθυσμού και των υπολοίπων εθνοτήτων που κατοικούσαν στο Κόσοβο4, κυρίως λόγω της ορθόδοξης κοινής τους πίστης. Όμως οι μαζικοί εξισλαμισμοί που εφαρμόστηκαν στην ευρύτερη περιοχή προς εδραίωση της οθωμανοκρατίας στα Βαλκάνια στιγμάτισαν ανεξίτηλα τις σερβο-αλβανικές σχέσεις. Οι Αλβανοί μετά την ήττα του εθνικού τους ήρωα Γεωργίου Καστριώτη5, του επονομαζόμενου Σκεντέρμπεη άρχισαν να εξισλαμίζονται μαζικά. Η αλλαξοπιστία τους μετέβαλλε άρδην τη θέση τους, αφού από υπόδουλοι ραγιάδες βαρυνόμενοι από τον κεφαλικό φόρο, την δεκάτη και τον «φόρο αίματος», το παιδομάζωμα, και μύρια άλλα δεινά, απέκτησαν τα ίδια δικαιώματα με τους υπόλοιπους μουσουλμάνους. Άλλωστε πολλοί Αλβανοί θα στελεχώσουν τον οθωμανικό στρατό και την διοίκηση6, με αποτέλεσμα η κυριαρχία των Τούρκων σε ένα μεγάλο μέρος της δυτικής Βαλκανική από τη Νότια Σερβία ως την Πελοπόννησο να στηρίζεται κατ’ ουσίαν σε αυτούς τους «Τουρκαλβανούς». Κατ’ αυτόν τον τρόπο η τύχη των εξισλαμισμένων Αλβανών διαφοροποιείται ολοκληρωτικά.

Στο Κόσοβο αυτή η διαφοροποίηση γίνεται ολοένα εμφανής, καθώς οι πάντα πρόθυμοι για στάσεις και ξεσηκωμούς Σέρβοι έρχονται σε πάμπολλες συγκρούσεις με τους Οθωμανούς με σύνηθες αποτέλεσμα την αιματηρή κατάπνιξη της όποιας απόπειρας απελευθέρωσης, ενώ οι Αλβανοί, που πυκνώνουν συνεχώς πληθυσμιακά, αναλαμβάνουν τη διατήρηση της εξουσίας της Υψηλής Πύλης in situ. Χαρακτηριστικό της αλλαγής της πληθυσμιακής φυσιογνωμίας της περιοχής αποτελεί η μεγάλη έξοδος του σερβικού λαού προς βορρά υπό τον πατριάρχη Αρσένιο ΙΙΙ κατά το 1690 σε προσπάθειας διαφυγής των τουρκικών αντιποίνων, ύστερα από τον αποτυχημένο ξεσηκωμό τους με αφορμή την κατάληψη του Βελιγραδίου από τα αυστριακά στρατεύματα (1688). Από την άλλη πλευρά, κατά κύματα καταφθάνουν Γκέγκηδες μουσουλμάνοι από τα βουνά της Βόρειας Αλβανίας στο έδαφος του Κοσσυφοπεδίου. Συνεπώς η αλβανική κυριαρχία επί της περιοχής συνοδεύεται με ένα αυξανόμενο εποικισμό της περιοχής, παράλληλα με τη δραματική σερβική πληθυσμιακή μείωση. 4 Μαζί με τον πλειοψηφούντα ακμάζοντα σερβικό πληθυσμό συνυπήρχαν και Αλβανοί, Βλάχοι και σε λιγότερους αριθμούς Έλληνες, Αρμένιοι, Σάξονες και Βούλγαροι, όπως φαίνεται στα χρυσόβουλα των μοναστηρίων της περιοχής. Επί παραδείγματι βλ. την Χάρτα Δεκανίου 1330, όπως παρουσιάζεται στην ιστορική έρευνα του Dr. Dusan Batakovic, Κόσοβο και Μετόχια. 5 Ο Γεώργιος Καστριώτης ή Ισκεντέρ-μπέης (άρχοντας Αλέξανδρος), ήταν γιός του Ηπειρώτη άρχοντα της Κρόιας Ιωάννη Καστριώτη και της Σέρβας Βοϊσάβας, αν και εξισλαμίστηκε στην παιδική του ηλικία και ξεκίνησε την στρατιωτική του σταδιοδρομία στο πλευρό των Οθωμανών, αργότερα ανανέωσε την χριστιανική του πίστη και επιδόθηκε σε σκληρούς αγώνες κατά των Τούρκων για 25 έτη μέχρι τον θάνατό του. Περισσότερες λεπτομέρειες στο βιβλίο του Σαράντου Καργάκου, Αλβανοί, Αρβανίτες, Έλληνες, Αθήνα 2005, σελ. 246-269 και στο βιβλίο του Βασίλη Ραφαηλίδη, Οι λαοί των Βαλκανίων, Αθήνα 1994, σελ.182-187. 6 Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι ο Αλή Τεπελενλής πασάς των Ιωαννίνων και ο Μωχάμετ της Αιγύπτου, πατέρας του γνωστού από την ελληνική επανάσταση, Ιμπραήμ πασά.

6

Η δύσκολη συμβίωση μεταξύ Σέρβων και Αλβανών θα συνεχιστεί και κατά τον 19ο αιώνα, μόνο που τώρα πια έχοντας δημιουργηθεί τα χριστιανικά κράτη της Βαλκανικής (1878 Συνέδριο Βερολίνου – ανεξαρτησία Σερβίας, Μαυροβουνίου, Ρουμανίας, 1908 πλήρης ανεξαρτησία Βουλγαρίας), έχει αρχίσει να γέρνει σιγά-σιγά η πλάστιγγα προς στην άλλη πλευρά. Από τα τέλη του αιώνα έως και τον Α΄ Παγκόσμιο, το τοπίο στην Βαλκανική θα αλλάξει εντελώς, χωρίς βέβαια να βελτιωθούν οι σχέσεις των δύο εθνοτήτων. Η κλιμακούμενη ένταση τόσο μεταξύ χριστιανών και Οθωμανών, όσο και ο χριστιανικός ανταγωνισμός για το διαμελισμό των ευρωπαϊκών εδαφών της αυτοκρατορίας, θα βάλλει τελικά και τους Αλβανούς στο παιχνίδι της εθνικής ολοκλήρωσης, με την δράση της Λίγκας της Πριζρένης μετά το 18787. Η γενικευμένη σύγκρουση κατά τους Βαλκανικούς (Α΄ 1912, Β΄ 1913) και κατά τον Α΄ Παγκόσμιο (1914-1918) κάνει όλες της πλευρές να σκληραίνουν την στάση τους και να πλήττουν βάναυσα τον άμαχο πληθυσμό του αντιπάλου.

Το τέλος του Β΄ Βαλκανικού, βρίσκει τους Σέρβους νικητές στο Κοσσυφοπέδιο, το οποίο και θα ενταχθεί στο βασίλειό τους με την συνθήκη του Λονδίνου το 1913, που ανακηρύσσει επίσης και την ίδρυση του ανεξάρτητου Αλβανικού κράτους (υπό τις ευλογίες και την συνδρομή της Ιταλίας και της Αυστρουγγαρίας). Έκτοτε το πάνω χέρι στην περιοχή το έχουν οι Σέρβοι, οι οποίοι θα προσπαθήσουν να κλείσουν τους παλιούς λογαριασμούς με το αλβανικό στοιχείο. Στο πλαίσιο της εθνικής ομοιογενοποίησης και της εμπέδωση του νέου συνοριακού status quo γίνεται εποικισμός του Κοσόβου από σερβικό πληθυσμό (χωρίς ιδιαίτερη επιτυχία8), ενώ οι ντόπιοι Αλβανοί αρχίζουν να αντιλαμβάνονται τον νέο ρόλο τους ως υποτελούς.

Η περίοδος του Μεσοπολέμου (1918-1940) έχει αρχίσει και χαρακτηρίζεται από τις προσπάθειες των αναθεωρητικών κρατών για ανατροπή του καθεστώς ειρήνης της Κοινωνίας των Εθνών, χρησιμοποιώντας τις ίδιες τις ρυθμίσεις του νεοσύστατου οργανισμού για προστασία των μειονοτήτων9. Αναφορικά με το κοσοβικό ζήτημα, ενδεικτικό της οξύτητας στις σχέσεις των δύο πλευρών είναι το αίτημα των Κοσοβάρων, ύστερα από κλιμάκωση της μεταξύ τους έντασης, φυσικά χωρίς καμία επιτυχία.

Η κατάσταση θα ανατραπεί το 1941, όταν τα ναζιστικά στρατεύματα θα εισβάλλουν στην Γιουγκοσλαβία. Οι Γερμανοί ναζί και οι Ιταλοί φασίστες θα ιδρύσουν ανάμεσα στα άλλα φασιστικά κρατίδια10 την Μεγάλη Αλβανία,

7 Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι η ίδρυση της λίγκας γίνεται στις 1 ο Ιουνίου του 1878, την επαύριο δηλαδή της Συνθήκης του Αγίου Στεφάνου στις 3 Μαΐου 1878, όπου ιδρύεται η Μεγάλη Βουλγαρία εκτεινόμενη μέχρι και περιοχές της σημερινής Αλβανίας.8 Σύμφωνα με την έρευνα του G. Richard Jansen κατά το 1931 οι αλβανοί ανέρχονται στο 63% του συνολικού πληθυσμού, μία μόλις ποσοστιαία μονάδα λιγότερο από το 1920. 9 Σχετικά με την καταχρηστική χρήση του συστήματος μειονοτικής προστασίας της ΚτΕ από τις αναθεωρητικές χώρες βλ. βιβλίο Λένας Διβάνη, Ελλάδα και Μειονότητες, Αθήνα 1999, σελ. 48-51.10 Την περίοδο της γερμανο-ιταλικής κατοχής η Βαλκανική θα γνωρίζει πληθώρα συνοριακών αλλαγών. Η ίδρυση της φασιστικής Κροατίας (στα εδάφη της σημερινής Κροατίας και Βοσνίας) και του Μπανάτ (στις ανατολικές περιοχές της Βοϊδοντίνας) η δημιουργία της Μεγάλης Βουλγαρίας (με

7

περιλαμβάνοντας σε αυτή και το Κόσοβο. Οι Κοσοβάροι υποδέχονται τις δυνάμεις του άξονα ως ελευθερωτές και πολλοί εξ αυτών, όπως και οι Τσάμηδες της Θεσπρωτίας συνεργάζονται με τις κατοχικές αρχές. Σχηματίζουν δε, και τάγματα θανάτου με την επονομασία ¨Skanderberg SS¨, τα οποία είναι υπεύθυνα για πολλές θηριωδίες εναντίον του άμαχου σερβικού πληθυσμού.

Η ήττα των δυνάμεων του Άξονα και η κυριαρχία του τιτοϊκού κομμουνισμού στην Γιουγκοσλαβία, φέρνει σημαντικές εξελίξεις στο ζήτημα του Κοσόβου, όσο και στην προστασία των μειονοτικών δικαιωμάτων. Η επικράτηση αυτή και η αναμφίβολα ηγετική φυσιογνωμία του στρατάρχη Γιόσιπ Μπρόζ Τίτο, θα κατευνάσει τα εθνικά πάθη και θα κρύψει την προβληματική συνοχή της Γιουγκοσλαβίας έως το πρόσφατο παρελθόν (1989).

1ο Κεφάλαιο: ΤΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΠΕΙΡΑΜΑ ΤΗΣ ΓΙΟΥΓΚΟΣΛΑΒΙΑΣ

Α΄ Μέρος: 1945-1988

την ενσωμάτωση μέρους της Δυτικής Θράκης και της Βαρντάσκας) και της Μεγάλης Αλβανίας (με την προσάρτηση Κοσσυφοπεδίου και δυτικών εδαφών της Βαρντάσκας), καθώς και το ιταλικής εμπνεύσεως βραχύβιο βλάχικο πριγκιπάτο της Πίνδου είναι ενδεικτικές εξελίξεις της τότε Νέας Τάξης πραγμάτων.

8

«Το γιουγκοσλαβικό αστέρι θαμπώνει τα εθνικά πάθη»

Μεταπολεμικά, το άστρο του μεγάλου Κροάτη σοσιαλιστή μεσουρανεί στην Βαλκανική, ήδη από την περίοδο της κατοχής οι χειρισμοί του στην διεθνή σκακιέρα θα σώσουν την θρυμματισμένη συνοχή της χώρας και θα την μεταβάλλουν σε πρωταγωνιστή της περιοχής. Η έως τότε διαμελισμένη εδαφικά και χωρισμένη από τα εθνικά μίση χώρα υπό την νέα ιδεολογία προβάλει στην ευρύτερη περιοχή σαν μια βαλκανική σοσιαλιστική ένωση έτοιμη να απορροφήσει και γειτονικά εδάφη11.

Η μετατροπή του πρώην νοτιοσλαβικού βασιλείου στην Σοσιαλιστική Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίας μεταβάλλει την όλη δομή του κράτος. Πλέον κάθε ¨έθνος¨ υπάγεται σε ένα ομόσπονδο κρατίδιο απολύτως ισότιμο το ένα με το άλλο. Όμως, οι Αλβανοί του Κοσσυφοπεδίου, καίτοι τους είχε υποσχεθεί αυτοδιάθεση προπολεμικά, θα αρκεστούν σε ένα καθεστώς αυτονομίας εντός της Σ.Δ. της Σερβίας (1946), ενώ ποτέ για όσο θα υφίσταται Γιουγκοσλαβία δεν θα αποτελέσουν συνιστώσα εθνότητά της. Κατά αυτόν τον τρόπο, αυτό το νέο καθεστώς αυτονομίας του Κοσόβου αποτέλεσε μία συμβιβαστική λύση, ή καλύτερα μια προσπάθεια συμβιβασμού των δύο πλευρών.

Με αυτήν την κατάσταση καμία πλευρά δεν φαινόταν ιδιαίτερα ικανοποιημένη, οι μεν Σέρβοι, που είχαν αποδεχθεί τη μη επιστροφή 300.000 ομοεθνών τους προσφύγων στην περιοχή, ένοιωθαν ότι το Κόσοβο αλβανοποιείται, οι δε Αλβανοί έχοντας χάσει την ευκαιρία για ένωση με την Αλβανία και ζώντας υπό τον στενό

11 Η μεγάλη προσωπικότητα του Τίτο καθώς και τα μεγαλεπήβολα σχέδιά του διαφαίνονται σε ποικίλα κείμενα ¨εχθρών¨ και ¨φίλων¨, λαμπρό παράδειγμα αποτελεί και μια περικοπή από το έργο του Γιώργου Σεφέρη, Πολιτικό Ημερολόγιο Α΄ 1935-1944, εκδ. Ίκαρος 1979, σελ. 129-130, όπου στο πλαίσιο της παρουσίασης των διπλωματικών μηχανορραφιών και της ασταθέστατης πολιτικής των εξόριστων ελληνικών κυβερνήσεων αναφέρεται και το όραμα του Τίτο για μια ένωση των εκτός ΕΣΣΔ σλαβικών χωρών που θα απορροφούσε και τα λοιπά κράτη της Βαλκανικής. Οι περιπτώσεις της αυτονομίας των Κοσοβάρων και των Ούγγρων της Βοϊδοντίνας καθώς και η βάπτιση του βουλγαρίζοντα πληθυσμού της επαρχίας του Βαρβάρη, «Vardaska Banovina», σε «Μακεδόνες», όχι μόνο εξυπηρετούσαν την αποσόβηση αποσχιστικών τάσεων και την εμπέδωση της γιουγκοσλαβικής ενότητας, αλλά και γίνονταν άρμα για μελλοντικές εδαφικές διεκδικήσεις.

9

κλοιό που τους επέβαλλε ο σέρβος κομμουνιστής Αλεξάνταρ Ράνκοβιτς12, συνέχισαν να αισθάνονταν καταπίεση ως πολίτες β΄ κατηγορίας, παρά τις όποιες κομμουνιστικού τύπου ρυθμίσεις υπέρ του εργαζομένου λαού ανεξαρτήτως εθνικού υποβάθρου.

Όπως και στο παρελθόν, η ποιότητα της ζωής τους συνδέθηκε για μια ακόμα φορά με τις διεθνείς σχέσεις του «kin state», «συγγενικού κράτους», με το «host state», «κράτος υποδοχής». Αν και η Γιουγκοσλαβία με την Αλβανία βρέθηκαν στην ίδια όχθη του σιδηρού παραπετάσματος, η πολιτική ρήξης του Τίτο με τον Στάλιν και η πρωτοπορία της χώρας στο κίνημα των Αδεσμεύτων13 δεν διευκόλυνε πάντα τις μεταξύ του σχέσεις. Έτσι, οι διακυμάνσεις στις σχέσεις των δύο χωρών είναι συχνές και το επίπεδο διαβίωσης των Αλβανών στο Κοσσυφοπέδιο μεταβάλλεται αναλόγως.

Καθοριστικά γεγονότα για την φιλελευθεροποίηση της κατάστασης στο Κόσοβο αποτελούν τόσο η πτώση του Ράνκοβιτς το 1966, όσο και οι συνταγματικές εξελίξεις, των τροποποιήσεων του 1969 και 1971 και της υιοθέτησης του Συντάγματος του 1974, οι οποίες ας σημειωθεί ότι λαμβάνουν χώρα σε μία περίοδο που και οι σοβιετο-αλβανικές σχέσεις περνούν κρίση, αφού από το 1968 η Αλβανία τίθεται εκτός του Συμφώνου της Βαρσοβίας. Η τάση αλλαγής πολιτικής την συγκεκριμένη περίοδο είναι ενδεικτική και από την ίδρυση του Πανεπιστημίου της Πρίστινα το 1969, καθώς και από μια δέσμη μέτρων που επέτρεπε την εισαγωγή εκπαιδευτικού υλικού από την Αλβανία.

Το σύνταγμα του 1974 αποτελεί πραγματικά τομή για την κατάσταση της αλβανικής μειονότητας στην περιοχή του Κοσσυφοπεδίου. Η αυτονομία της περιοχής αναβαθμίζεται και στην ουσία αποτελεί μία de facto δημοκρατία στο έδαφος της ΣΔ της Σερβίας, αφού το καθεστώς εκπροσώπησης στην ομοσπονδία είναι ισότιμο με ατό των υπόλοιπων ομόσπονδων κρατιδίων. Η απάλειψη του συνθετικού Μετόχια από την ονομασία της περιοχής, το οποίο θύμιζε έντονα τον ορθόδοξο χαρακτήρα της, και το δικαίωμα έπαρσης της αλβανικής σημαίας αποτελούν την σημειολογική απόδειξη της αλλαγής πολιτικής.

Συγκεκριμένα, κατά το Σύνταγμα του 1974, στο οποίο εντάσσονται οι τροποποιήσεις του 1969 και 1971, προβλέπεται ότι η σοσιαλιστική αυτόνομη επαρχία του Κοσόβου (όπως και της Βοϊβοντίνας) αποκτά συνταγματικό χάρτη και κρατικούς θεσμούς (Κυβέρνηση, Κοινοβούλιο, Δικαστήρια, Εκπαίδευση) ανεξάρτητους από αυτούς της ΣΔ Σερβίας. Ενώ, όλο το πνεύμα των ρυθμίσεων κατατείνει σε πλήρη

12 Ο Αλεξάνταρ Ράνκοβιτς (Александар Лека Ранковић 1909-1983) πρωτοστάτησε στον αγώνα των παρτιζάνων κατά την γερμανική κατοχή και ήταν μετέπειτα υπουργός εσωτερικών και επικεφαλής της μυστικής αστυνομίας έως το 1966.13 Το κίνημα των Αδεσμεύτων αποτέλεσε μία απάντηση των αναπτυσσόμενων κυρίως κρατών στην σύγκρουση των δύο μεγάλων συνασπισμών. Ιδρύθηκε επισήμως στο Βελιγράδι τον Σεπτέμβριο του 1961 από την Γιουγκοσλαβία (Τίτο), την Αίγυπτο (Νάσερ), την Ινδία (Νεχρού), την Ινδονησία (Σουκάρνο) και την Γκάνα (Kwame Nkrumah). Συμπεριέλαβε δε, τα περισσότερα κράτη της Μέσης Ανατολής, Αφρικής και Λατινικής Αμερικής καθώς και την Μάλτα και την Κύπρο, ασκώντας κριτική τόσο στις πολιτικές των ΗΠΑ, όσο και στην ΕΣΣΔ.

10

εξίσωση μεταξύ των εθνών «narod» και των εθνοτήτων «narodnost» (πρώην μειονοτήτων) και κατ’ επέκταση μεταξύ ομόσπονδων δημοκρατιών και αυτόνομων επαρχιών.

Αναλυτικά, οι συνταγματικές ρυθμίσεις του 1974 προέβλεπαν καταρχήν στο αρ. 1 την ύπαρξη της αυτόνομης επαρχίας του Κοσσυφοπεδίου ως συστατικό μέρος της ΣΔ της Σερβίας, καθώς και την ισότητα των δικαιωμάτων των εθνών και των εθνοτήτων, όπως είχαν μετονομαστεί οι μειονότητες. Ενώ στο αρ. 4 είναι ξεκάθαρο το ότι οι εθνότητες ασκούν κυριαρχικά δικαιώματα, όπως και τα έθνη που συνιστούν την ΣΟΔΓ. Σημαντικό δε, είναι το άρθρο 5 στο οποίο ορίζεται ότι όπως και στις Δημοκρατίες και η μεταβολή της επικράτειας μιας αυτόνομης περιοχής δε δύναται χωρίς την συγκατάθεσή της (αρ. 5 § 2 εδ. β΄), καθώς επίσης ότι δεν είναι δυνατή η αλλαγή ορίων μεταξύ δημοκρατιών και μιας αυτόνομης επαρχίας χωρίς την συμφωνία της (αρ.5§4).

Επιπλέον, το Σ 1974 καθιερώνει την πλήρη ισοτιμία των γλωσσών και αλφαβήτων τόσο των εθνών και όσο των εθνοτήτων σε όλη την γιουγκοσλαβική επικράτεια σύμφωνα με το αρ. 246. Ακόμα, βάσει του αρ. 247 διασφαλίζεται το δικαίωμα έκφρασης της ταυτότητας και του πολιτισμού των εθνοτήτων με την ελεύθερη χρήση της γλώσσας και του αλφαβήτου της και με την ανάπτυξη του πολιτισμού της ιδρύοντας για τον σκοπό αυτό οργανισμούς. Συμπληρωματικώς στα ανωτέρω, ας σημειωθεί και ότι η ομοσπονδιακή νομοθεσία εκδίδεται στα αλβανικά και στα ουγγρικά (αρ. 269)

Η ισοτιμία μεταξύ ομοσπονδιακών κρατών και αυτόνομων επαρχιών διαφαίνεται και από την αναγνώριση νομοθετικών αρμοδιοτήτων και στις αυτόνομες επαρχίες, σύμφωνα με τα αρ. 265 και 268. Επίσης, σημαντικότατες ρυθμίσεις αποτελούν και τα άρθρα 398 και 402 κατά τα οποία ορίζεται αφενός ότι οι συνταγματικές τροποποιήσεις αποφασίζονται από την ομοσπονδιακή Βουλή με συμφωνία συνελεύσεων Δημοκρατιών και Αυτόνομων περιοχών και αφετέρου ότι η τυχόν αναθεώρηση του Ομοσπονδιακού Συντάγματος απαιτεί την συμφωνία όλων των Δημοκρατιών και των αυτόνομων επαρχιών για να θεωρηθεί έγκυρη.

Συγκεφαλαιωτικά, είναι πρόδηλο ότι μετά την υιοθέτηση του Συνταγματικού Χάρτη του 1974, το καθεστώς του Κοσόβου λαμβάνει έναν sui generis χαρακτήρα. Αποτελεί μια de facto δημοκρατία ισότιμη με τα άλλα ομόσπονδα κρατίδια που ενώ έχει ανεξάρτητα όργανα τα οποία ελέγχονται μόνο από την κεντρική ομοσπονδιακή κυβέρνηση, παραμένει μέρος της ΣΔ της Σερβίας. Έτσι λοιπόν, η προστασία της αλβανικής μειονότητας στην περιοχή θα αγγίξει τo maximum δυνατό όριο.

Όπως είναι φυσικό οι νομοθετικές αυτές αλλαγές δεν χαροποίησαν το σερβικό στοιχείο της περιοχής. Το Σ 1974 άνοιξε ένα νέο κεφάλαιο στην γιουγκοσλαβική ιστορία, η αποδυνάμωση του σερβικού στοιχείου, όπως είχε διαφανεί και από την απομάκρυνση του Ράνκοβιτς, και η συρρίκνωσή του στα όρια της ΣΔ Σερβίας γίνεται πια και επισήμως εμφανής. Για τους Κοσοβάρους αποτελεί μια πρώτης τάξεως

11

ευκαιρία για νέες διεκδικήσεις, αφού το νέο πολιτειακό καθεστώς μοιάζει να είναι μόνο η αρχή σε ένα αγώνα για de jure αναγνώριση του Κοσόβου ως ομοσπονδιακή Δημοκρατία και για μία ενδεχόμενη απόσχιση της περιοχής από τους κόλπους της Γιουγκοσλαβίας. Συνεπώς, ένας νέος γύρος στην σερβο-αλβανική διαμάχη φαίνεται να ανατέλλει μαζί με την έναρξη της αλβανική άνοιξη στο Κοσσυφοπέδιο (1975-1981).

Αξίζει στο σημείο αυτό να σημειωθεί η σύνθεση του πληθυσμού του Κοσσυφοπεδίου την εν λόγω χρονική περίοδο. Δεν μοιάζει τυχαία η εξέλιξη των ποσοστών των διαφόρων εθνοτήτων. Κατά την περίοδο Ράνκοβιτς, όπου έχουμε εποικιστικές προσπάθειες με σερβικό πληθυσμό με παράλληλες μεθόδους εκτοπισμού και εθελούσιας μετανάστευσης των Αλβανοφώνων, παρατηρείται μια συγκράτηση των αλβανικών ποσοστών. Περαιτέρω, είναι φανερή η σταθερή μείωση των Σλάβων στην περιοχή μετά το 1971, αποτέλεσμα που προφανώς δεν οφείλεται μόνο στην κακή οικονομική κατάσταση που επικρατούσε στην περιοχή.

Πληθυσμός Κοσσυφοπεδίου, 1948-1981

Έτος Αλβανοί % Σέρβοι % Μαυροβούνιοι %

1948 498.242 68,5 171.914 23,6 28.050 3,9

1953 524.599 64,9 189.869 23,5 31.343 3,9

1961 646.605 67,2 227.016 23,6 37.588 3,9

1971 916.167 73,7 228.261 18,4 31.555 2,5

1981 1.226.736 77,4 209.497 13,2 27.028 1,7

Πηγή: Δρ. Hivzi Islami, Δημογραφική πραγματικότητα στο Κόσοβο (Kosova Information Centre, n.d.) σελ.3114

Μέτα τον θάνατο του μεγάλου ηγέτη στις 4 Μαΐου 1980 οι παλιοί εθνικοί ανταγωνισμοί αφυπνίζονται. Το Κόσοβο δεν αποτελεί εξαίρεση, αφού ποτέ τα πάθη δεν σίγασαν, απλώς τώρα οι ρόλοι του θύτη και του θύματος αλλάζουν. Την άνοιξη του 1981 (Μάρτιος, Απρίλιος) ξεσπούν μεγάλες ταραχές ύστερα από σειρά μαζικών φοιτητικών διαδηλώσεων με αίτημα την ανακήρυξη του Κοσόβου σε Δημοκρατία. Οι ταραχές μεταφέρονται και στα Σκόπια. Η τάξη θα επανέλθει ύστερα από τη βίαια επέμβαση της Ομοσπονδιακής κυβέρνησης με δυνάμεις του στρατού και της αστυνομίας και κήρυξη της επαρχίας σε κατάσταση πολιορκίας. Μάλιστα ενδεικτικό του κλίματος εκείνης της περιόδου είναι το περιστατικό δηλητηρίασης 2.000

14 Ο πίνακας αυτός παρουσιάζεται στο βιβλίο του Tim Judah, The Serbs, New Haven and London 1997, σελ. 152.

12

φοιτητών ύστερα από μόλυνση των δεξαμενών νερού των πανεπιστημιακών κοιτώνων.

Μετά από τις ταραχές του 1981, αρκετοί Σέρβοι εγκαταλείπουν την περιοχή κυρίως λόγω της διακριτικής στάσης της τοπικής κυβέρνησης και τη μη δίωξη εγκλημάτων που στρέφονταν κατά του σερβικού στοιχείου. Περιστατικά όπως αυτό εις βάρος του Ντζόρντζε Μαρτίνοβιτς15 ενεργοποιούν περισσότερο τα εθνικά αντανακλαστικά και ανεβάζουν την ένταση. Είναι προφανές πλέον ότι οι Σέρβοι είναι τα νέα θύματα διακρίσεων. Τελικώς, μάλλον το σύστημα ¨μειονοτικής προστασίας¨ δεν προέβλεψε την αντιστροφή της καταπίεσης ή αυτή η διαφαινόμενη αλλαγή δεν βάρυνε αρκετά στην ζυγαριά των πολιτικών συμφερόντων.

Η αλλαγή φρουράς στην εξουσία της ΣΔ της Σερβίας και η ανέλιξη ενός νέου άγνωστου έως τότε Σέρβου πολιτικού στο προσκήνιο θα ανατρέψουν άλλη μια φορά το σκηνικό. Ο νέος πρωταγωνιστής της σερβο-αλβανικής διελκυστίνδας θα εμφανισθεί δυναμικά τον Αύγουστο του 1987 στους εορτασμούς των Σέρβων για την ιστορική μάχη του Κοσσυφοπεδίου, ως νέος διάδοχος του τσάρου Λαζάρου16. Η δήλωση του Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς (Слободан Милошевић 1941-2006) προς το συγκεντρωμένο πλήθος θα δώσει και το στίγμα της νέας πολιτικής: «Κανείς δεν τολμά να σας νικήσει!».

Β΄ Μέρος: 1989-1999

«Ενταφιάζοντας το ¨Bratstvo i jedinstvo¨/ ¨Bратство и јединство¨»

15 Το περίεργο αυτό περιστατικό είχε ως εξής: ο αγρότης Μαρτίνοβιτς ύστερα από μια επίθεση κουκουλοφόρων καταλήγει σε νοσοκομείο με ένα μπουκάλι στην έδρα. Στο περιστατικό δόθηκε μεγάλη έκταση, θεωρήθηκε δε ότι αναβίωνε την οθωμανική τακτική ανασκολοπισμού των εχθρών και συμβόλιζε το σερβικό μέλλον στην περιοχή. 16 Ο Λάζαρος ο τσάρος ( Lazar Hrebeljanović / Лазар Хребељановић ), υπήρξε ο ηγέτης των Σέρβων στην μάχη του Κοσσυφοπεδίου του 1389 και μετά τον χαμό του αγιοποιήθηκε από την σερβική ορθόδοξη εκκλησία βλ. http://www.spcoluzern.ch/index.php?pg=2005&lang=en.

13

Το μνημείο ¨Αδελφότητα και Ενότητα¨ στην Πρίστινα

Το τιτοϊκό σύνθημα «αδελφότητα και ενότητα» θα συναντήσει τον κύριο εκφραστή του το σωτήριον έτος 1989, αφήνοντας μια για πάντα τον «γιουγκοσλαβικό σοσιαλιστικό παράδεισο». Η εποχή της μετωπικής σύγκρουσης των εθνικισμών στην Γιουγκοσλαβία αρχίζει και η πρώτη πράξη της δραματικής σύγκρουσης θα λάβει χώρα στο φόντο του Κοσσυφοπεδίου.

Τον Νοέμβριο του 1989 ύστερα από τροποποίηση του Συντάγματος της ΣΔ της Σερβίας ο πρόεδρος της, Σ. Μιλόσεβιτς καταργεί ουσιαστικά το καθεστώς της αυτονομίας του Κοσόβου. Η περίοδος σερβοποίησης του Κοσσυφοπεδίου ξεκινά και οι δύο πλευρές είναι διατεθειμένες να φτάσουν στα άκρα.

Η αλβανική πλευρά το διάστημα αυτό δεν μένει αδρανής, αντιδρά μαζικές διαδηλώσεις και απεργίες. Όμως η απάντηση θα έλθει με μια σκληρότατη επέμβαση του στρατού με αρκετά θύματα. Παρά στην αιματηρή κατάπνιξη του αλβανικού κινήματος σχηματίζονται διάφορες πολιτικές οργανώσεις, όπως ο «Δημοκρατικός Σύνδεσμος Κοσόβας» υπό τον Ιμπραήμ Ρουγκόβα. Στην δε, συνταγματική τροποποίηση της σερβικής κεντρικής εξουσίας θα αντιπαρατεθεί, η ανακήρυξη του Κοσόβου από 115 Κοσοβάροι βουλευτές σε ισότιμο ομόσπονδο κρατίδιο τον Ιούλιο του 1990.

Η πρόκληση αυτή θα αποτελέσει ιδανική αφορμή για την σερβική πλευρά. Η σερβική Βουλή θα προβεί στη διάλυση της τοπικής βουλής, στην κατάργηση της τοπικής κυβέρνησης, στη διακοπή της λειτουργίας του Πανεπιστημίου της Πρίστινας και στην επιβολή νόμου εκτάκτων μέτρων διακυβέρνησης της επαρχίας, ενώ και οι αλβανόφωνες ραδιοτηλεοπτικές εκπομπές απαγορεύονται. Το νέο σύνταγμα (1990)

14

της αστικής πλέον Δημοκρατίας της Σερβίας θα επισημοποιήσει τις αλλαγές στο καθεστώς του Κοσόβου.

Παρότι το αστικό σύνταγμα του 1990 εισάγει όλα εκείνα τα ατομικά, πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα των δυτικών δημοκρατιών και θεσπίζει το σύστημα ελεύθερων εκλογών, την ελευθερία του τύπου, ενώ καθιερώνει την ελεύθερη οικονομία της αγορά και την προστασία της ιδιωτικής περιουσίας, σε μειονοτικά θέματα επαναφέρει τον άμεσο σερβικό έλεγχο επί των αυτόνομων επαρχιών.

Συγκεκριμένα, για τις αυτόνομες επαρχίες, Κοσσυφοπέδιο-Μετόχια και Βοϊβοντίνα, ορίζεται η εδαφική τους αυτονομίας όπως επιτάσσει το αρ. 6 του συντάγματος, ενώ κατ’ αρ. 109 οι επαρχίες αυτές διαθέτουν τα δικά τους όργανα, τα οποία όμως υποχρεούνται να εκτελούν τις πολιτικές της Δημοκρατίας της Σερβίας και όχι της Ομοσπονδίας της Γιουγκοσλαβίας όπως στο παρελθόν.

Ακόμα, βάσει του αρ. 110 προβλέπεται ότι ο καταστατικός χάρτης της αυτόνομης περιοχής θα αποτελεί την υπέρτατή νομική πράξη της επαρχίας και θα ρυθμίζει τα θέματα αρμοδιοτήτων της και ζητήματα εκλογής, οργάνωσης και λειτουργίας των οργάνων της. Ο χάρτης αυτός θεσπίζεται από την συνέλευση της επαρχίας, όμως υπόκειται στην προηγούμενη έγκριση της εθνοσυνέλευσης.

Επιπλέον, ενδεικτικό του άμεσου ελέγχου της περιοχής από την κεντρική σερβική διοίκηση αποτελεί και η ρύθμιση του αρ. 112, κατά το οποίο σε περίπτωση αρνήσεως οργάνου της αυτόνομης επαρχίας εκτελέσεως αποφάσεως ή γενικής νομοθετικής πράξης της επαρχίας, είναι δυνατή η υποκατάστασή του από όργανο της Δημοκρατίας, το οποίο και μπορεί να αναλάβει την άμεση εκτέλεσή του. Είναι προφανές ότι η εκτέλεση αποφάσεων ή πράξεων δεν επαφίεται στην διακριτική ευχέρεια των διοικητικών οργάνων της επαρχίας, ούτε και έχουν αποκλειστική αρμοδιότητα, αφού τα όργανα της κεντρικής διοίκηση μπορούν να παρέμβουν και να τα αναπληρώσουν εκτελώντας μια απόφαση ή κάποια πράξη.

Ακολούθως, ενδιαφέρον έχουν και οι σχετικές ρυθμίσεις με την γλωσσική ισοτιμία. Παρά το γεγονός ότι υπάρχουν προβλέψεις αναφορικά με την προστασία του δικαιώματος εκπαίδευσης και χρήσης της γλώσσας της μειονότητας και επισήμως σύμφωνα με τα αρ. 8 και αρ. 32 και ενώ καθιερώνονται τα ευρύτερης εφαρμογής άρθρα 13 περί μη διακριτικής μεταχείρισης, 45 περί εγγυήσεων ελευθερίας συνείδησης, σκέψης και δημόσια έκφρασης και 49 περί ελεύθερης έκφρασης της εθνικής ταυτότητας και πολιτισμού με την χρήσης της γλώσσας και του αλφαβήτου του, η γενική τάση συνίσταται στον μη προσδιορισμό του δικαιώματος έναντι μιας ειδικής ομάδας, ενώ όπου θα γίνεται λόγος περί μειονότητας ο χαρακτήρας της ρύθμισης θα έχει τοπικό χαρακτήρα, λ.χ. το αρ. 8, βάσει του οποίου επιτρέπεται η επίσημη χρήση της γλώσσας και του αλφαβήτου μειονοτήτων στις περιοχές όπου κατοικούν μέλη της.

15

Ειδικότερα, διαπιστώνεται εύκολα το γενικό πνεύμα το οποίο και διαφοροποιεί το Σ 1990 από εκείνο της σοσιαλιστικής ομοσπονδίας στο θέμα της μειονοτικής προστασίας από τη σημειολογική επαναφορά της χρήσης του όρου εθνική μειονότητα και όχι εθνότητα. Σαφέστατα, ο προηγούμενος όρος ήταν πολιτικά πιο ουδέτερος, ενώ έδινε μια αίσθηση ισότητας μεταξύ εθνών και εθνοτήτων. Άλλωστε με αυτό τον συνταγματικό χάρτη ήδη από τα πρώτα άρθρα (λ.χ. άρθρα 4 και 6) γίνεται ξεκάθαρο ότι ανακόπτεται κάθε περαιτέρω συζήτηση περί ουσιαστικής αυτονομίας του Κοσσυφοπεδίου. Προς επίρρωση αυτού δε γίνεται καμία αναφορά σε όρια αυτόνομων περιοχών. Κατ’ αυτόν λοιπόν τον τρόπο ολοκληρώνεται νομοθετικά μία πρώτη προσπάθεια επαναφορά της de facto δημοκρατίας του Κοσόβου στους κόλπους της Σερβίας.

Πάρα τις προβλέψεις του Σ 1990, η εφαρμογή των προστατευτικών ρυθμίσεων για την αλβανική μειονότητα είναι προβληματική εξ αρχής. Στην περιοχή είναι τόσο διαδεδομένη η πρακτική καταπίεσης και δίωξης του αλβανικού στοιχείου που λαμβάνει μορφή ακήρυχτου «apartheid». Από το 1990 και εξής, οι Αλβανοί απομακρύνονται από τις δημόσιες θέσεις, ενώ απολύονται πάνω από 100.000 Αλβανοί, ήτοι τα 2/3 των μισθωτών. Μάλιστα, μέσα σε μια δεκαετία η τοπική αστυνομία θα καλέσει έναν στους δύο ενήλικες, δηλαδή περί τις 700.000-800.00017. Επιπλέον, το 1991 οι σερβικές αρχές κλείνουν το Πανεπιστήμιο και την Ακαδημία Επιστημών στην Πρίστινα. Κατά αυτόν τον τρόπο, το αλβανικό στοιχείο, που ήδη επιθυμούσε μεγαλύτερη αυτονομία, οδηγείται προοδευτικά σε πιο ακραίες μορφές αντίστασης, ενώ το χάσμα των δύο λαών φαίνεται να είναι οριστικό.

Η αλβανική πλευρά θα ανακηρύξει την ανεξαρτησία του κράτους «Kosova» του με δημοψήφισμα τον Σεπτέμβριο του 1991. Ενώ θα προχωρήσει στη δημιουργία ενός παράλληλου δημόσιου συστήματος, το οποίο θα καλύπτει ιατροφαρμακευτικές και εκπαιδευτικές ανάγκες, μποϊκοτάροντας με αυτόν τον τρόπο το επίσημο σερβικών κρατικών δομών στην περιοχή.

Οι εξελίξεις τρέχουν στην Γιουγκοσλαβία και ύστερα μετά τις ανακηρύξεις της ανεξαρτησίας της Σλοβενίας (1990) και της Κροατίας (1991), η Νέα Γιουγκοσλαβία (Σερβία, Μαυροβούνιο) αποκτά το δικό της ομοσπονδιακό Σύνταγμα του 1992. Το Ο.Σ.1992 δεν θα επιφέρει αλλαγές στο καθεστώς του Κοσσυφοπεδίου ούτε βέβαια στη μειονοτική προστασία, απλώς θα επαναλάβει τις ίδιες δεσμεύσεις της σερβικής δημοκρατίας προς τις εθνικές μειονότητες σε ομοσπονδιακό τώρα επίπεδο. Ενδεικτικά κατοχυρώνεται το δικαίωμα χρήσης της γλώσσας και του αλφαβήτου του αρ.15, ακόμα και ενώπιον δικαστικών ή άλλων διοικητικών αρχών βάσει του αρ. 49, εγγυάται επίσης κατά το αρ. 47 η ίδρυσης μειονοτικών εκπαιδευτικών και πολιτιστικών οργανώσεων, ενώ σύμφωνα με το αρ. 48 δεν εμποδίζονται οι σχέσεις των μειονοτικών με άλλους ομοεθνείς τους εντός και εκτός γιουγκοσλαβικής

17 Βλ. το βιβλίο της Μαριλένας Κόππα, Οι μειονότητες στα μετα-κομμουνιστικά Βαλκάνια, Αθήνα 1997, σελ. 137.

16

επικρατείας, υπό την προϋπόθεση μη βλαπτικών ενεργειών εις βάρος της Ο.Δ.Γ. ή δημοκρατίας μέλους της.

Η διεθνής κοινότητα απασχολημένη από την μετωπική στρατιωτική σύγκρουση στο κέντρο της πρώην ενωμένης Γιουγκοσλαβίας (Πόλεμος Βοσνίας Απρίλιος 1992- Δεκέμβριος 1995), δεν θα ασχοληθεί ιδιαίτερα με το ζήτημα του Κοσόβου. Μάλιστα, η Ευρωπαϊκή Κοινότητα θα απορρίψει το αίτημα υποψηφιότητας αναγνώρισης του Κοσόβου ως ανεξάρτητο κράτος (Δεκέμβριο 1991), ενώ η ειδική Επιτροπή της «Badinter»18, επιφορτισμένη με θέματα αναγνώρισης δημοκρατιών της πρώην Γιουγκοσλαβίας, δεν θα εξετάσει καν τα του Κοσσυφοπεδίου.

Η μόνη χώρα που θα αναγνωρίσει το κρατίδιο αυτό θα είναι η Αλβανία, η οποία όμως δεν θα στηρίξει ουσιωδώς τις «κοσοβάρικες αρχές», αλλά θα αρκεστεί στην ρητορική του τότε Πρωθυπουργού της, Σαλί Μπερίσα, και σε δηλώσεις του ύφους: «Χωρίς μια δίκαιη λύση του Αλβανικού προβλήματος και απόλυτου σεβασμού των εθνικών και ανθρώπινων δικαιωμάτων των Αλβανών σύμφωνα με τις αρχές της Επιτροπής για την Ασφάλεια και την Συνεργασία στην Ευρώπη, η κρίση στην περιοχή δεν μπορεί να λυθεί. Είναι αλήθεια ότι σε αυτόν τον αγώνα μας χωρίσουν σύνορα, θάλασσες και ωκεανοί, όμως το αίμα και το γάλα των Αλβανίδων μανάδων μας ενώνουν… η ψυχή μας ενώνει, γιατί το έθνος είναι όπως το άτομο μπορείς να σπάσεις το σώμα σε κομμάτια, αλλά δεν μπορείς να σπάσεις την ψυχή!»19.

Εντούτοις, οι αρχές της «Δημοκρατίας του Κοσόβου» βρήκαν την απαραίτητη οικονομική στήριξη από την αλβανική διασπορά20. Ενώ η αλβανική μαφία, με τα παράνομα κέρδη21 από το εμπόριο ναρκωτικών, όπλων και λευκής σαρκός θα τροφοδοτήσει την ένοπλη δράση μιας νέας εξτρεμιστικής οργάνωσης, που αργότερα θα γίνει γνωστή ως UÇK (Ushtria Çlirimtare e Kosovës), Απελευθερωτικός Στρατός Κοσόβου (1979-1999).

18 Το 1991 το Συμβούλιο Υπουργών της ΕΟΚ, σχημάτισε πενταμελή γνωμοδοτική επιτροπή υπό τον Γάλλο Robert Badinter, πρόεδρο του Συνταγματικού Δικαστηρίου της Γαλλίας, η οποία εξέταζε διάφορα νομικά ζητήματα σχετιζόμενα με τη διάλυση της πρώην Γιουγκοσλαβίας και κυρίως με την αναγνώριση των νέων Δημοκρατιών. Συγκεκριμένα, η επιτροπή «Badinter» χαρακτηρίζοντας υπό διάλυση την γιουγκοσλαβική ομοσπονδία, απέφυγε να τοποθετηθεί ανοικτά επί του νομικού θέματος της απόσχισης των ομόσπονδων σοσιαλιστικών δημοκρατιών, ενώ παράλληλα τάχθηκε υπέρ της εφαρμογής της αρχής ¨uti possidetis juris¨ αναφορικά με τα όρια των πρώην ομόσπονδων κρατιδίων, δηλαδή την αρχή της διατήρησης των συνόρων που είχαν προηγουμένως τεθεί, προφανώς για λόγους αποφυγής γενικευμένων συγκρούσεων (!). Ας σημειωθεί ότι η τότε ΕΟΚ καίτοι, αρχικά είχε εκφρασθεί υπέρ του σεβασμού της εδαφικής ακεραιότητας της ΣΟΔΓ (Ιούλιος 1991), εν συνεχεία υπό τις γερμανικές πιέσεις αναγνώρισε της πρώην γιουγκοσλαβικές δημοκρατίες. Αναφορικά με τα πεπραγμένα της επιτροπής «Badinter», βλ. ενδεικτικά Λ.-Α. Σισιλιάνου, Το πρόβλημα αναγνώρισης των πρώην ομόσπονδων κρατών της Γιουγκοσλαβίας, Διεθνείς κρίσεις και παρέμβαση της διεθνούς οργάνωσης. Περσικός κόλπος και τέως Γιουγκοσλαβία, Αθήνα 1994 σελ. 325-348 και S. Oeter, The Dismemberment of Yugoslavia: An Update on Bosnia and Herzegovina, Kosovo and Montenegro, σελ. 457-470, German Yearbook of International Law 2007 vol. 50.19 Βλ. βιβλίο Δημητρίου Τριανταφύλλου, The Albanian Factor, ΕΛΙΑΜΕΠ 2000, σελ.33.20 Βλ. το βιβλίο της Μαριλένας Κόππα, Οι μειονότητες στα μετα-κομμουνιστικά Βαλκάνια, Αθήνα 1997, σελ.17621 Βλ. βιβλίο Χρ.Γιαλλουρίδη και Β. Κεφαλά, Κόσοβο: Η εικόνα του Πολέμου, Αθήνα 2001, σελ.35.

17

Αν και το πρώτο επεισόδιο της αιματηρής διάλυσης της Γιουγκοσλαβίας έλαβε χώρα στο Κοσσυφοπέδιο όπως αναφέρθηκε ανωτέρω, στα χρόνια της μεγάλης σύγκρουσης στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, επικρατούσε ανησυχητική ηρεμία στο αστυνομοκρατούμενο Κόσοβο. Μετά το τέλος του βοσνιακού πολέμου (1995-6), άρχισαν να πυκνώνουν τα σύννεφα του πολέμου στην περιοχή, ο μετριοπαθής ηγέτης των Κοσοβάρων Ιμπραχήμ Ρουγκόβα, θα δει τον αναγεννημένο UÇK να αντιτίθεται στην γκαντική πολιτική «παθητικής αντίστασης» που εξέφραζε, με σωρεία ένοπλων επιθέσεων κατά σερβικών στόχων (αστυνομικά τμήματα, διοικητικά κτίρια και κέντρα Σέρβων προσφύγων).

Ο UÇK σταδιακά θα υποσκελίσει τον Ρουγκόβα και θα επιδοθεί σε ένα ευρύτερο ανταρτοπόλεμο, αποκτώντας τον έλεγχο ολόκληρων περιοχών όπως η «Drenica». Για την καταστολή του οι γιουγκοσλαβικές αρχές θα κινητοποιήσουν, όπως ήταν αναμενόμενο, τα απομεινάρια του ομοσπονδιακού στρατού, που ακόμα κι έτσι είχε σαφέστατη στρατιωτική υπεροχή έναντι του αλβανικού αντάρτικου.

Για τα επόμενα δύο χρόνια 1997-1999, οι μικροσυμπλοκές θα γίνουν ρουτίνα. Καμία όμως πλευρά δεν φαινόταν να μπορεί να επικρατήσει ολοκληρωτικά, οι μεν αντάρτες του UÇK δεν μπορούσαν να αντιπαρατεθούν σε ευρείας κλίμακας επιχειρήσεις των σερβικών στρατευμάτων, ο δε Ο.Γ.Σ. δεν μπορούσε να κατανικήσει έναν αντίπαλο που χτυπούσε και έφευγε. Φανερό της κατάστασης αυτής ήταν τα γεγονότα του καλοκαιριού του 1998 στην πόλη «Orahovac», όπου οι σερβικές δυνάμεις εξαπέλυσαν επίθεση κατά των ανταρτών ισοπεδώνοντας κάθε μορφή αντίστασης. Όμως οι αντάρτες του UÇK, αφού διέφυγαν περνώντας τα σύνορα, αναδιπλώθηκαν και επανεμφανίστηκαν στην περιοχή. Ενώ, τα θλιβερά γεγονότα της σφαγής αμάχων στην πόλη Ρατσάκ ξύπνησαν τις μνήμες της Σρεμπρένιτσας22 στην διεθνή κοινότητα.

Εν συνεχεία, η Ομάδα Επαφής για την Γιουγκοσλαβία (Η.Π.Α., Βρετανία, Γαλλία, Ιταλία, Γερμανία και Ρωσία) πιέζει τις αντιμαχόμενες πλευρές για να ξεκινήσουν ειρηνευτικές συνομιλίες. Ακολουθούν στα μέσα του Φεβρουαρίου του 1999 οι άκαρπες διαπραγματεύσεις στο Ραμπουγιέ23 της Γαλλίας υπό την σκέπη του ΝΑΤΟ, στις οποίες συμμετέχουν και μέλη του UÇK, οργάνωση που μέχρι και το

22 Τον Ιούλιο του 1995 στην Σρεμπρένιτσα της Βοσνίας σφαγιάστηκαν πάνω από 7.000 μουσουλμάνοι από τις σερβοβοσνιακές στρατιωτικές δυνάμεις του Ratko Mladić. Η σφαγή αυτή, αποτέλεσε κομβικό σημείο του βοσνιακού πολέμου (1992-1995) και προκάλεσε την δυναμική επέμβαση του ΝΑΤΟ στην περιοχή, βλ. σχετικές πληροφορίες για την «Επιχείρηση Σκόπιμη Δύναμη» / «Operation Deliberate Force», http :// www . nato . int / docu / review /2005/ issue 3/ offprint _ autumn _ eng . pdf . Μάλιστα, λόγω της σφαγής της Σρεμπρένιτσα, στις 26 Φεβρουαρίου του 2007 το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης καταδίκασε την Σερβία-Μαυροβούνιο για τη μη πρόληψη του εγκλήματος της γενοκτονίας και για την αποτυχία προσαγωγής του Ratko Mladić στο Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο για την πρώην Γιουγκοσλαβία, βλ. http://www.icj-cij.org/docket/files/91/13687.pdf.23 Για την συνδιάσκεψη του Ραμπουγιέ βλ. άρθρο Αντώνη Μπρεδήμα, Μετά την κρίση του Κοσσυφοπεδίου, τι; μια de lege ferenda προσέγγιση της ανθρωπιστικής επέμβασης, Το Σύνταγμα, τευχ.4 / 2001 εκδ. Αντ. Σάκκουλα, ιδίως μέρος ΙΙ.§4.

18

1998 η Διεθνής Κοινότητα θεωρούσε τρομοκρατική24. Η Γιουγκοσλαβία του Μιλόσεβιτς δεν θα μπορέσει να δεχθεί το νατοϊκό τελεσίγραφο και την αποικιοκρατικοποίηση της, αφού όχι μόνο θα έπρεπε να αποσύρει τα στρατεύματά της από το Κόσοβο, το οποίο θα τελούσε υπό ξένη διοίκηση, αλλά όφειλε να αποδεχτεί την νατοϊκή στρατιωτική παρουσία στην περιοχή, αλλά και να παρέχει διευκολύνσεις και ελευθερία κινήσεως στα στρατεύματα του ΝΑΤΟ σε όλη την επικράτειά της, ωσάν να ήταν αυτά δυνάμεις κατοχής.

Ο Ο.Γ.Σ. θα προσπαθήσει να δώσει μία «τελική λύση» στο ζήτημα του Κοσόβου, θέλοντας να συντρίψει το αλβανικό αντάρτικο μια και καλή. Με αφορμή την πρόληψη μιας ακόμη εθνοκάθαρσης στην πρώην Γιουγκοσλαβία, η «πεπολιτισμένη» Δύση θα βάλλει τέλος στην διαμάχη με μια «ανθρωπιστική επέμβαση» βομβαρδισμών, απαντώντας έτσι στην επιτυχημένη ευρείας κλίμακας επιχείρηση συντριβής του UÇK από τον γιουγκοσλαβικό στρατό, τον Μάρτιο του 1999.

2ο Κεφάλαιο: Από τους ανθρωπιστικούς βομβαρδισμούς στην Republika e Kosovës

Α΄ Μέρος: 2000-2008

«Η ανάδυση του διεθνούς προτεκτοράτου»

24 Έντονη ήταν η κριτική σχετικά με την δράση του UÇK και συγκεκριμένα για τις διασυνδέσεις του με το οργανωμένο έγκλημα και την τρομοκρατία, χαρακτηριστική είναι η από 31 Μαρτίου1999 έκθεση της ρεπουμπλικανικής επιτροπής της αμερικανικής Γερουσίας h ttp://rpc.senate.gov/releases/1999/fr033199.htm .

19

Φωτογραφία του βομβαρδισμένου Βελιγραδίου 25

Μετά την «ανθρωπιστική επέμβαση»26 του ΝΑΤΟ στην Γιουγκοσλαβία και τον ανηλεή βομβαρδισμό της χώρας για 11 εβδομάδες από τις 24 Μαρτίου έως τις 10 Ιουνίου του 199927, συνεπεία του οποίου σκοτώθηκαν εκατοντάδες άμαχοι28 και καταστράφηκε μεγάλο μέρος των υποδομών της χώρας, και ενώ 863.00029

25 Βλ. ιστοσελίδα Δήμου Βελιγραδίου, http://www.beograd.rs/cms/view.php?id=201271.26 Η χωρίς προηγούμενη άδεια του Συμβουλίου Ασφαλείας στρατιωτική επέμβαση του ΝΑΤΟ κατακρίθηκε από μεγάλη μερίδα της διεθνούς νομικής θεωρίας, διότι παραβίαζε το αρ. 2 του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών περί σεβασμού της εθνικής κυριαρχίας και της αποχής από χρήση βίας. (Για την προβληματική της νομιμότητας της χρήσης βίας βλ. ενδεικτικά το άρθρο του Antonio Cassese, Ex iniuria ius oritur: are we moving towards international legitimation of forcible humanitarian countermeasures in the world community?, European Journal of International Law, Issue Vol. 10 (1999) σελ.23-30). Εντούτοις, αν και σειρά υποθέσεων σχηματίστηκαν ενώπιον του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης από την Σερβία-Μαυροβούνιο κατά των χωρών του ΝΑΤΟ που έλαβαν μέρος στην επίθεση (π.χ. υπόθεση Νομιμότητα Χρήσης Βίας, Σερβία-Μαυροβούνιο κατά Ην. Βασιλείου), το ΔΔΧ απέφυγε να εξετάσει την ουσία της διαφοράς προτάσσοντας δικονομικά επιχειρήματα. Συγκεκριμένα, το ΔΔΧ θεώρησε ότι είναι αναρμόδιο να επιληφθεί της εκδίκασης της υπόθεσης, καθώς έκρινε ότι η Σερβία-Μαυροβούνιο κατά τον χρόνο κίνησης της διαδικασίας δεν ήταν μέλος των Ηνωμένων Εθνών και κατ’ επέκταση και του Καταστατικού του ΔΔΧ. Κατά συνέπεια, σύμφωνα με την κρίση του ΔΔΧ, βάσει του αρ. 35 § 1 και 2 του Καταστατικού του Δικαστηρίου, η Σερβία-Μαυροβούνιο δεν είχε πρόσβαση σε αυτό και επομένως δεν ήταν δυνατή η κατ’ ουσίαν εξέταση της υπόθεσης. Επιπλέον, ακόμα και το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, που συχνά επέδειξε ευαισθησία και ευήκοα ώτα σε διάφορες μικρές και μεγάλες παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, στην υπόθεση «Bankovic κατά Γερμανίας» (υπ’ αριθμ. 52207/99) επέλεξε να απεμπλακεί από τον σκόπελο του ζητήματος, κρίνοντας μη παραδεκτή την αίτηση. Αιτιολόγησε δε, την απόφαση αυτή στον ισχυρισμό ότι η επικράτεια της Σερβίας-Μαυροβουνίου βρισκόταν εκτός πεδίου εφαρμογής της ΕΣΔΑ, αν και σε άλλες περιπτώσεις είχε δεχθεί την «εξωεδαφικότητα» της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και σε περιοχές μη συμβαλλόμενων κρατών.

27 Για την «Επιχείρηση Συμμαχική Δύναμη» / « Operation Allied Force» βλ. την επίσημη ιστοσελίδα του ΝΑΤΟ, http://www.nato.int/kosovo/all-frce.htm.28 Σύμφωνα με τις σερβικές αρχές κατά τους νατοϊκούς βομβαρδισμούς σκοτώθηκαν περί τους 1.200 αμάχους, ενώ κατά την ΜΚΟ «HUMAN RIGHT WATCH» οι απώλειες αμάχων ανέρχονται στα 500 άτομα βλ. σχετική αναφορά με τίτλο «The Crisis in Kosovo» http://www.hrw.org/reports/2000/nato/Natbm200-01.htm.29 Κατά τον ΟΑΣΕ από τον Μάρτιο έως των Ιούνιο του 1999 εκδιώχθησαν από τις σερβικές δυνάμεις 863.000 Κοσοβάροι από την περιοχή, βλ. σχετική έκθεση με τίτλο «Kosovo/Kosova As Seen, As Told», κεφάλαιο 14, http :// www . asylumlaw . org / docs / kosovo / osce 99_ kosovo _ asseenastold . pdf . Ας σημειωθεί

20

Κοσοβάρων είχαν πάρει τον δρόμο της προσφυγιάς, η Γιουγκοσλαβία τελικά συνθηκολογεί. Το τέλος του πολέμου θα σφραγιστεί με το από 10-6-1999 υπ’ αρ. 1244 ψήφισμα του Συμβουλίου Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών30. Σύμφωνα με αυτό αποφασίστηκε η αποχώρηση των στρατιωτικών και αστυνομικών, σερβικών δυνάμεων από το Κοσσυφοπέδιο (9.a), ο αφοπλισμός του UÇK (9.b), η ασφαλή επιστροφή όλων των προσφύγων (9.c). Ενώ ορίσθηκε η αυτονομία του Κοσόβου εντός του πλαισίου της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γιουγκοσλαβίας (10), το οποίο τίθεται υπό τη διεθνή κηδεμονία των Η.Ε. με την δραστηριοποίηση της διεθνούς αποστολής στην περιοχή, της «United Nations Mission In Kosovo», «UNMIK» (Παράρτημα 2.3). Ακολούθως, οι χώρες του ΝΑΤΟ μαζί με τις ρωσικές στρατιωτικές δυνάμεις αντικαθιστώντας τις σερβικές αρχές ασφαλείας συνέστησαν την «Kosovo Force», «KFOR», με σκοπό να αναλάβουν την τήρηση της τάξης και να δημιουργήσουν «…ένα ασφαλές περιβάλλον για όλους τους κατοίκους του Κοσόβου...» (Παράρτημα 2.4).

Παρά την ανάληψη της διοίκησης και της αναδιοργάνωσης της περιοχής του Κοσσυφοπεδίου από την πολιτική αποστολή της UNMIK31 και την τήρηση της τάξης από την στρατιωτική αποστολή της KFOR32, η πολυπόθητη εποχή της δημοκρατίας, της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της οικονομικής ανάπτυξης δεν θα έλθει στο καθημαγμένο Κοσσυφοπέδιο ούτε και αυτήν την φορά. Είναι σαφές ότι το νέο καθεστώς διεθνούς κηδεμονίας στην περιοχή, που σκωπτικά ονομάστηκε «UNMIKιστάν»33, δεν κατάφερε να δώσει επαρκείς λύσεις στα προβλήματα της περιοχής και να δημιουργήσει συνθήκες ασφαλείας για όλους τους κατοίκους του Κοσσυφοπεδίου και ιδιαίτερα τον σερβικό, μειονοτικό πια, πληθυσμό.

Συγκεκριμένα, η διεθνής πολιτικο-στρατιωτική παρουσία στην περιοχή δέχθηκε δριμεία κριτική εξαιτίας του μη πραγματικού αφοπλισμού του UÇK και την μετατροπή του σε «οιονεί» εθνοφρουράς, και λόγω της μαζικής εξόδου των Σέρβων από το Κόσοβο και της γκετοποίηση των εναπομεινάντων σε μικρές περίκλειστες κοινότητες, καθώς και για την καταστροφή ιστορικών ορθόδοξων μνημείων. Ειδικότερα, πρόδηλη ήταν η αναποτελεσματικότητα34 του νέου καθεστώτος στο

ότι ο συνολικός αριθμός προσφύγων σύμφωνα με άλλες πηγές εμφανίζεται έως και 1.000.000 ενώ κατά άλλες είναι πολύ μικρότερος. Ακόμη, αναφέρεται ότι στην προσφυγική ροή συνέτεινε και ο φόβος από αυτούς καθαυτούς τους βομβαρδισμούς. 30 Βλ. S/RES/1244 (1999), http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N99/172/89/PDF/N9917289.pdf?OpenElement.31 Βλ. Α. Γιόκαρη, Η ¨διεθνής πολιτική παρουσία¨ στο Κοσσυφοπέδιο: διεθνής ανθρωπιστική συνδρομή υπό διεθνή έλεγχο, εντολή διαχείρισης ή υποκατάσταση στοιχείων κυριαρχίας; Το Σύνταγμα, τεύχος 4/2001.32 Βλ. Λ.-Α. Σισιλιάνου, Η στρατιωτική Δύναμη στο Κοσσυφοπέδιο (KFOR), Το Σύνταγμα, τεύχος 4/2001.33 Βλ. βιβλίο Jean Arnault Dérens, ¨Le piège du Kosovo¨, εκδ. NON LIEU 2008 , σελ. 247.34 Η υπ’ αρ. 280/2004 έκθεση της Επιτροπής της Βενετίας αναφέρει χαρακτηριστικά για τα γεγονότα του Μαρτίου 2004 ότι: «La KFOR, la police de la MINUK et le service de police du Kosovo (SPK) se sont révélés incapables d’opposer une résistance coordonnée aux émeutiers et de maintenir l’ordre public.» σκέψη 28 σελ. 8, http://www.venice.coe.int/docs/2004/CDL-AD(2004)033-e.pdf.

21

Κοσσυφοπέδιο κατά τα αιματηρά γεγονότα του Μαρτίου του 200435, τα οποία κατέληξαν σε μια βαλκανική εκδοχή της «Kristallnacht», αυτή την φορά εις βάρος της σερβικής μειονότητας.

Η ζοφερή πραγματικότητα για τους Σέρβους του Κοσσυφοπεδίου αποτυπώνεται ανάγλυφα στον χάρτη της περιοχής. Η συρρίκνωση του σερβικού πληθυσμού, όπως παρουσιάζεται στους παρακάτω πίνακες, αν μη τι άλλο, βεβαιώνει την προβληματική εφαρμογή του όποιου κανονιστικού πλαισίου μειονοτικής προστασίας. Δυστυχώς αυτήν την φορά, η ειδοποιός διαφορά της κενότητας των ρυθμίσεων της μειονοτικής προστασίας στο Κοσσυφοπέδιο, δεν αποδίδεται σε μια από τις αντίπαλες πλευρές αλλά στον Ο.Η.Ε., οργανισμό που κατεξοχήν στοχεύει στην εμπέδωση της ειρήνης και της συνεργασίας των λαών.

Εξελίξεις στην εθνολογική σύσταση του πληθυσμού του Κοσσυφοπεδίου 1999-2004

35 Ο απολογισμός του διαστήματος 16 - 18 Μαρτίου 2004, όπως παρουσιάζεται από την Επιτροπή της Βενετίας, είναι ενδεικτικός για την κατάσταση των μη αλβανικών πληθυσμών 19 νεκροί και 954 τραυματίες, 550 σπίτια και 27 εκκλησίες παραδόθηκαν στις φλόγες και 4.100 άνθρωποι εγκατέλειψαν τις εστίες τους βλ. έκθεση 280/2004 σκέψη 29 σελ. 8.

22

Πηγή: Σερβικό Πατριαρχείο

Χάρτης Εθνολογικής Σύστασης του Κοσσυφοπεδίου

Πηγή: Le Monde Diplomatique Μαρτίου 2007

23

Πέραν της κριτικής σχετικά με την κατ’ ουσία προστασία των μειονοτικών πληθυσμών στο Κοσσυφοπέδιο και την εν τοις πράγμασι αλλοίωση της εθνολογικής σύστασης της περιοχής, αμφισβητήσιμο είναι και το έργο της διεθνούς πολιτικο-στρατιωτικής διοίκησης για την βελτίωση των γενικότερων συνθηκών ζωής όλων των κατοίκων ανεξαρτήτως εθνικής προελεύσεως.

Αναφορικά, λοιπόν, με την ανάπτυξη της περιοχής υπό τα Ηνωμένα Έθνη, πρέπει να σημειωθεί ότι έως και σήμερα η οικονομία στηρίζεται εξ ολοκλήρου στον πακτωλό χρημάτων που στέλνει η ΕΕ. Συχνά όμως, οι πόροι αυτοί δεν καταλήγουν στον προορισμό τους, αφού η μαφία και οι πρώην πολέμαρχοι του UÇK36 έχουν μετατραπεί στους κύριους οικονομικούς παράγοντες, με αποτέλεσμα το Κοσσυφοπέδιο να είναι από τις πιο φτωχές περιοχές στην Ευρώπη. Μάλιστα, σύμφωνα με στατιστικά στοιχεία της Παγκόσμιας Τράπεζας37, το 2007 το κατά κεφαλήν εισόδημα ήταν 1.850 € και το 45% του συνολικού πληθυσμού διαβιούσε κάτω από τα όρια της φτώχιας, ενώ η ανεργία να μαστίζει περί το 47% του ενεργού πληθυσμού, και ιδιαίτερα την νεολαία.

Εξάλλου, σε κανονιστικό επίπεδο η διεθνής κηδεμονία των Ηνωμένων Εθνών στο Κοσσυφοπέδιο δημιούργησε ένα ιδιόμορφο, δαιδαλώδες, δικαιικό σύστημα υπό το 1244 ψήφισμα του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ38, εντός του οποίου η κατοχυρωμένη στον ευρωπαϊκό χώρο ατομική πρόσβαση στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ανακοπτόταν, με αποτέλεσμα να παρέχεται με αυτόν τον τρόπο μια «χωλή» προστασία των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.

Χαρακτηριστικές υπήρξαν οι αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, περί τον καταλογισμό ευθύνης της UNMIK και της

36 Τυπικό παράδειγμα της πολιτικής ζωής του Κοσόβου αποτελεί και ο σημερινός πρωθυπουργός, Hashim Thaçi, πρώην ηγέτης του UÇK, ο οποίος φέρεται να είναι αναμεμειγμένος με το οργανωμένο έγκλημα, και συγκεκριμένα κατηγορείται ότι κατά τον πόλεμου του Κοσόβου μεταξύ 1998-1999 ηγείτο κυκλώματος εμπορίας όπλων, ναρκωτικών και ανθρωπίνων οργάνων βλ. ενδεικτικά το από 24-01-2011 άρθρο της βρετανικής εφημερίδας «The Guardian», http://www.guardian.co.uk/world/2011/jan/24/hashim-thaci-kosovo-organised-crime.37Βλ.http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/ECAEXT/KOSOVOEXTN/0,,contentMDK:20629286~menuPK:297777~pagePK:141137~piPK:141127~theSitePK:297770,00.html38 Σύμφωνα με τον υπ’ αρ. 24/1999 κανονισμός της UNMIK (UNMIK/REG/1999/24, http :// www . unmikonline . org / regulations /1999/ re 1999_24. htm ) ορίζονταν ως πηγές της κείμενης νομοθεσίας του Κοσόβου: α) οι κανονισμοί της UNMIK, β) οι εν ισχύ νόμοι στην περιοχή πριν την 22 Μαρτίου 1989, δηλαδή το γιουγκοσλαβικό ομοσπονδιακό δίκαιο, γ) τα διεθνή ¨στάνταρ¨ ανθρωπίνων δικαιωμάτων?, με άμεση μάλιστα εφαρμογή, ενώ δ) το γιουγκοσλαβικό δίκαιο μετά τις 22-3-1989 επικρατεί σε περίπτωση που μια έννομη σχέση, δεν οριζόταν από τους κανονισμούς της UNMIK ή το ισχύον ομοσπονδιακό δίκαιο (μέχρι της 22-3-1989) και εφόσον το γράμμα του είναι σύμφωνο με τα διεθνή στάνταρ για την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Επιπλέον, μετά την θέση σε ισχύ του υπ’ αρ. 9/2001 κανονισμό της UNMIK (UNMIK/REG/2001/9, http :// www . unmikonline . org / constframework . htm ), με τον οποίο δημιουργήθηκε ένα «συνταγματικό πλαίσιο» για την ίδρυση και λειτουργία των τοπικών αρχών, συμπεριλαμβάνονταν στο εφαρμοστέο δίκαιο και ε) οι ψηφιζόμενοι νόμοι από την τοπική Βουλή.

24

KFOR39, στις υποθέσεις «Agim Behrami & Bekir Behrami κατά Γαλλίας»40 και «Ruzhdi Saramati κατά Γαλλίας, Γερμανίας, Νορβηγίας»41, στις οποίες κρίθηκε ότι το Δικαστήριο ήταν αναρμόδιο να προβεί στην εξέταση της ουσίας των προσφυγών. Σύμφωνα με το σκεπτικό του Δικαστηρίου, η ευθύνη των πράξεων των οργάνων που απαρτίζουν την διεθνή πολιτικο-στρατιωτική παρουσία στο Κόσοβο δεν είναι καταλογιστέα στα κράτη που συμμετέχουν σε αυτή, λ.χ. στα ευρωπαϊκά κράτη μέλη του ΝΑΤΟ, αλλά στον ΟΗΕ. Το Δικαστήριο καταλήγει στο συμπέρασμα αυτό υπό την σκέψη ότι τα Η.Ε. διατηρούν τελική εξουσία και έλεγχο, «ultimate authority and control», τόσο επί της UNMIK όσο και επί της KFOR, δεδομένου δε, ότι τα Η.Ε. δεν αποτελούν συμβαλλόμενο μέρος στην ΕΣΔΑ, το ΕΔΔΑ διαπιστώνει την αναρμοδιότητά του rationae personae. Κατά αυτόν τον τρόπο, οι πιθανές παραβιάσεις των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου από τα όργανα της διεθνούς διοίκησης του Κοσόβου παρέμεναν εκτός δικαστικού ελέγχου.

Παρά, λοιπόν, τις όποιες προσπάθειες της διεθνούς πολιτικο-στρατιωτικής αποστολής στην περιοχή, δεν θα ήταν υπερβολή ο χαρακτηρισμός του Κοσσυφοπεδίου ως «μαύρη τρύπα» για την αποτελεσματική προστασία των ανθρώπινων και μειονοτικών δικαιωμάτων. Σε αυτό το πολιτικο-οικονομικό-δικαιικό πλαίσιο εμφανίζεται το 2007 το σχέδιο του Φιλανδού διπλωμάτη Μάρτι Αχτισάαρι42, σύμφωνα με το οποίο προκρίνεται ως συνολική λύση του κοσοβικού ζητήματος η ανεξαρτητοποίηση της περιοχής. Μάλιστα, καίτοι είναι παραδεκτό κατά τον συντάκτη του σχεδίου ότι η UNMIK δεν κατάφερε να αναπτύξει μία σταθερή οικονομία43 και ότι η μειονοτική προστασία, η δημοκρατική ανάπτυξη, η οικονομική αναδιοργάνωση και η κοινωνική συμφιλίωση είναι περιορισμένες44, κρίνεται ότι λύσεις στα προβλήματα αυτά θα δώσει ένα ανεξάρτητο κοσοβαρικό κράτος. Έτσι, σε καταφανή αντίθεση με το γράμμα του ψηφίσματος 1244, που έκανε λόγο για αυτονομία της περιοχής εντός της Σερβίας, προτείνεται η σύσταση ενός πολυεθνικού κράτους του Κοσόβου, στο οποίο μάλιστα θα εφαρμόζεται ένα ευνοϊκό καθεστώς μειονοτικής προστασίας και θα διασφαλίζεται η προστασία της θρησκευτικής και πολιτιστικής κληρονομιάς της περιοχής.

Ειδικά για το ζήτημα της μειονοτικής προστασίας αναφέρονται τα εξής στην «Συνολική Πρόταση για τη Διευθέτηση του Καθεστώτος του Κοσόβου»45: ότι καθώς προστατεύονται τα ανθρώπινα δικαιώματα και οι θεμελιώδεις ελευθερίες (αρ. 2), 39Βλ. ενδεικτικά: Case Comment Kosovo: Contracting States acting under UN mandate – Inadmissibility Ratione Personae, European Human Rights Law Review 2007, P. Bodeau-Livinec, G.Buzzini, S. Villalpando, European Convention on Human Rights – jurisdiction ratione personae –attribution of conduct to an international organization – delegation of authority by the Security Council – effective control, American Journal of International Law, April 2008, vol.102, no 2, p. 323-331 καθώς και G. Verdirame, Breaches of the European Convention on Human Rights resulting from the conduct of international organizations,European Human Rights Law Review 200840 App. No. 71412/0141 App.No. 78166/0142 Martti Oiva Kalevi Ahtisaari, διπλωμάτης και διαμεσολαβητής των Η.Ε., διετέλεσε πρόεδρος της Φιλανδίας από 1994-2000 υπό την σκέπη του σοσιαλδημοκρατικού κόμματος. 43 Βλ. έγγραφο S/2007/168 § 9, σελ. 3.44 Βλ. έγγραφο S/2007/168 § 11, σελ. 4.

25

εγγυάται και η προστασία της εθνικής, πολιτιστικής, γλωσσικής και θρησκευτικής ταυτότητας των «κοινοτήτων» / «communities», και των μελών τους που παραδοσιακά κατοικούν στο Κοσσυφοπέδιο (αρ. 3), προβλέπεται ότι όλοι οι πρόσφυγες έχουν δικαίωμα επανεγκατάστασης στις αρχικές τους εστίες και διεκδίκησης των περιουσιών τους (αρ. 4) και διασφαλίζεται η αυτονομία και τα περιουσιακά δικαιώματα της σερβικής ορθόδοξης εκκλησίας στην περιοχή (αρ. 5). Τέλος, ρυθμίζεται η συμμετοχή των κοινοτήτων στο δημόσιο βίο, για παράδειγμα με τη διάθεση 20 εδρών της εθνοσυνέλευσης από τις 120 συνολικά ειδικά για τις κοινότητες (3.1 Παραρτήματος ΙΙ), ενώ σημαντική είναι η πρόταση ίδρυσης ενός ειδικού συμβουλίου των κοινοτήτων, του «community consultative council», που θα συνεργάζεται με την κυβέρνηση σε θέματα κοινοτικού ενδιαφέροντος (αρ. 4 Παράρτημα ΙΙ) .

Πιο συγκεκριμένα, οι κοινότητες έχουν δικαίωμα να εκφράζουν, να διατηρούν και να αναπτύσσουν ελεύθερα την κουλτούρα τους, να χρησιμοποιούν την γλώσσα και το αλφάβητό τους ελεύθερα, να εκπαιδεύονται σε γλώσσα τις δικής τους επιλογής στα δημόσια σχολεία, να ιδρύουν τα δικά τους ιδιωτικά σχολεία, να χρησιμοποιούν σύμβολα της κοινότητας, να έχουν πρόσβαση και ειδική αντιπροσώπευση στα δημόσια μέσα μαζικής ενημέρωσης με προγράμματα και στην γλώσσα τους κτλ (αρ. 3 Παραρτήματος ΙΙ).

Επίσης, δίνεται έμφαση στην τοπική αυτοδιοίκηση η οποία διαθέτει αρκετές αρμοδιότητες στα πλαίσια ενός αποκεντρωτικού συστήματος δημόσιας διοίκησης. Ενώ, σε ορισμένες περιοχές όπου το σερβικό στοιχείο υπερτερεί, όπως στην «Mitrovica» και στην «Gracanica» κ.α. διευρύνονται οι αρμοδιότητες σχετικά με θέματα εκπαίδευσης και δημόσιας υγείας (αρ. 4, Παραρτήματος ΙΙΙ). Σχετικά με το ζήτημα της εκπαίδευση προβλέπεται ότι τα «σερβικά» σχολεία μπορούν να διαμορφώνουν το εκπαιδευτικό τους υλικό και να χρησιμοποιούν βιβλία σύμφωνα με τα προγράμματα του σερβικού υπουργείου παιδείας. Το δε, Πανεπιστήμιο της «Mitrovica» θα είναι ένα ανεξάρτητο ίδρυμα ανώτατης εκπαίδευσης (αρ. 7, Π. ΙΙΙ). Σημαντική ρύθμιση για τις σερβικές κοινότητες «municipalities» είναι η δυνατότητα συνεργασίας με ιδρύματα και διοικητικά όργανα της Δημοκρατίας της Σερβίας στο πλαίσιο των αρμοδιοτήτων τους (αρ. 10, Π. ΙΙΙ), ενώ ακόμη προβλέπεται και η οικονομική υποστήριξή τους από την Σερβία (αρ. 11, Π. ΙΙΙ).

Ακολούθως, καθιερώνεται η εκπροσώπηση των κοινοτήτων, «communities», στην δικαστική λειτουργία, π.χ. στο Ανώτατο Δικαστήριο του Κοσόβου, ο αριθμός των μελών των κοινοτήτων δεν μπορεί να είναι λιγότερος από τρία άτομα (Παράρτημα ΙV). Ποσοστώσεις προβλέπονται και για την παρουσία «μειονοτικών» στις αστυνομικές αρχές (αρ. 2.3, Παραρτήματος VΙΙΙ).

Τέλος, ειδικό κεφάλαιο (Παράρτημα V) αφιερώνεται για την σερβική ορθόδοξη εκκλησία. Πέρα από την προστασία των δικαιωμάτων (π.χ. περιουσιακά), προνομίων 45 S /2007/168/Add.1 http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N07/279/01/IMG/N0727901.pdf?OpenElement.

26

και ατελειών της και την ελεύθερη άσκηση του έργου της σερβικής εκκλησίας, το σχέδιο «Αχτισάαρι» θεσπίζει ένα ειδικό προστατευτικό καθεστώς για συγκεκριμένες περιοχές όπου βρίσκονται διάφορα ιστορικά θρησκευτικά μνημεία, εκκλησίες και μοναστήρια, (αρ. 4, Π. V) απαγορεύοντας διάφορες βιομηχανικές και κατασκευαστικές δραστηριότητες και περιορίζοντας άλλες εμπορικές κτλ..

Σύμφωνα, λοιπόν, με τα ανωτέρω η προτεινόμενη λύση της ανεξαρτησίας των τοπικών αρχών του Κοσόβου ενσωματώνοντας μια δέσμη εγγυήσεων μειονοτικής προστασίας στον άξονα της διασφάλισης της συμμετοχής των «μειονοτικών» στην δημόσια διοίκηση δια ποσοστώσεως, και της θεμελίωσης ενός ειδικού πλαισίου αυτορρύθμισης σε εκπαιδευτική και θρησκευτικά θέματα προσπάθησε να δημιουργήσει τις αναγκαίες ισορροπίες για να επέλθει μια σύγκλιση μεταξύ Αλβανών και Σέρβων.

Εν τέλει, όπως είναι γνωστό παρά το προωθημένο περιεχόμενο των ρυθμίσεων της μειονοτικής προστασίας, το σχέδιο «Αχτισάαρι», δεν έτυχε θερμής υποδοχής τόσο από την σερβική πλευρά, της οποίας η άρνηση αποδοχής της απόσχισης του Κοσσυφοπεδίου ήταν έως τότε δεδομένη, όσο και από την Ρωσία και την Κίνα, μόνιμα μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, των οποίων τα συμφέροντα στην ευρύτερη Βαλκανική δεν ταυτίζονται με τις κινήσεις των Δυτικών.

Εξάλλου μεγάλο μέρος της Διεθνούς Κοινότητας διατηρούσε, και διατηρεί, αμφιβολίες σχετικά με το ζήτημα της ανεξαρτησίας των Κοσοβάρων, λόγω του υπαρκτού κινδύνου «νομιμοποίησης»46 στο πλαίσιο του Διεθνούς Δικαίου των αποσχιστικών τάσεων και άλλων μειονοτήτων ανά τον κόσμο ακολουθώντας το κοσοβικό πρότυπο. Ακόμη και η έκδοση της απόφασης του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης τον Ιούλιο του 2010 επί του ερωτήματος: «Η συμφωνία με το διεθνές δίκαιο της μονομερούς ανακήρυξης της ανεξαρτησίας σε σχέση με το Κόσοβο»47 δεν θα διαφωτίσει πλήρως το ζήτημα, αν και θεωρήθηκε από την πλειοψηφία των δικαστών ότι η ανακήρυξη της ανεξαρτησίας δεν παραβιάζει κάποιο γενικό κανόνα του διεθνούς δικαίου, διότι δεν υφίσταται κάποια συγκεκριμένη απαγόρευση περί τούτου, αλλά και ότι δεν προσβάλλεται το γράμμα του ψηφίσματος 1244 του Συμβουλίου Ασφαλείας, δεδομένου ότι οι συντάχτες της ανακήρυξης της ανεξαρτησίας ενήργησαν ως οι εκλεγμένοι αντιπρόσωποι του λαού του Κοσόβου και όχι ως όργανα των τοπικών αρχών που θεσπίστηκαν εντός του πλαισίου του ανωτέρω ψηφίσματος, ώστε η πράξη τους να θεωρείται ultra vires, δηλαδή εκτός

46 Σχετικά με την προβληματική της μονομερούς κήρυξης της ανεξαρτησίας των αρχών του Κοσόβου στο πλαίσιο του Διεθνούς δικαίου βλ. το βιβλίο επιμ. Σ. Περράκη, Κόσοβο, ανατρέποντας τη διεθνή δικαιοταξία: αυτοδιάθεση και απόσχιση εθνοτήτων στον 21ο αιώνα, εκδόσεις Ι. Σιδέρης 2008.

47 Βλ. Περίληψη της από 22 Ιουλίου 2010 γνωμοδότησης του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης

http://www.icj-cij.org/docket/files/141/16010.pdf, καθώς και σχετικό άρθρο του Ralph Wilde, Accordance With International Law of the Unilateral Declaration of Independence in Respect of Kosovo, American Journal of International Law, Vol. 105, No. 1, January 2011.

27

αρμοδιοτήτων τους. Καθώς, λοιπόν, το ΔΔΧ απέφυγε να ασχοληθεί με κυρίαρχα θέματα που συνδέονται άμεσα με την κοσοβαρική ανεξαρτησία, όπως το δικαίωμα αυτοδιάθεσης των λαών 48 και την απόσχιση περιοχών εκτός του πλαισίου της από-αποικιοποίησης, αλλά και το εάν το Κόσοβο απέκτησε κρατική υπόσταση49 ή εάν ορθά έπραξαν όσα κράτη προέβησαν στην αναγνώρισή του, η διεθνής ανησυχία περί το ζήτημα δεν υποχώρησε.

Β΄ Μέρος: 2008-2012

«Η κηδεμονευομένη ανεξαρτησία»

Η σημαία της Δημοκρατίας του Κοσόβου50

Στις 17 Φεβρουαρίου του 2008 οι Κοσοβάροι για άλλη μια φορά στην ιστορία τους κηρύσσουν μονομερώς την ανεξαρτησία τους, αυτή τη φορά όμως

48 Το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης των λαών κατοχυρώνεται από το αρ. 1 του Διεθνούς Συμφώνου του 1966 για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα. Βλ. Γενικό Σχόλιο Επιτροπής ΗΕ για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου Νο 12 13/03/84 περί την ερμηνεία του άρθρου 1 του Διεθνούς Συμφώνου του 1966 για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα. http :// www . unhchr . ch / tbs / doc . nsf /( Symbol )/ f 3 c 99406 d 528 f 37 fc 12563 ed 004960 b 4? Opendocument .49 Σύμφωνα με την Συνθήκη του Μοντεβιδέο του 1933, αναγκαία στοιχεία της ιδιότητας του κράτους είναι: α) ο μόνιμος πληθυσμός, β) η ορισμένη επικράτεια, γ) η ύπαρξη κυβέρνηση που ασκεί αποτελεσματικό έλεγχο στην εδαφική επικράτεια, δ) η μη εξάρτηση από οποιαδήποτε άλλη αρχή, με άλλα λόγια η πλήρης ανεξαρτησία και ε) η ικανότητα σύναψη διπλωματικών σχέσεων με άλλα κράτη. Μάλιστα, κατά μια νεώτερη προσέγγιση προστίθεται στα ανωτέρω κριτήρια και ο σεβασμός των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. 50 Η σημαία του Κοσόβου προέκυψε από διεθνή διαγωνισμό και ακολουθεί το πρότυπο της Βοσνίας Ερζεγοβίνης. Τα έξη αστέρια πάνω από τον χάρτη του Κοσσυφοπεδίου συμβολίζουν τις 6 βασικές εθνότητες της περιοχής.

28

υποστηρίζονται από την Δύση. Οι Η.Π.Α. και οι περισσότερες χώρες της Ε.Ε. θα σπεύσουν να αναγνωρίσουν το νέο κρατίδιο51. Έτσι, το σχέδιο «Αχτισάαρι» θα εφαρμοστεί στην πράξη, οι δε νομοθετικού χαρακτήρα ρυθμίσεις του θα αποτελέσουν και την βάση για το Σύνταγμα52 της νεοσύστατης Δημοκρατίας.

Το νέο Σύνταγμα της Δημοκρατίας του Κοσόβου, τέθηκε σε ισχύ στις 15 Ιουνίου του 2008. Σε αυτό όπως και στο πρότυπό του σχέδιο «Αχτισάαρι» ρυθμίζονται ειδικώς θέματα μειονοτικής προστασίας. Ήδη από το πρώτο κεφάλαιο του Συντάγματος αποτυπώνεται η πολυεθνική σύσταση του Κοσόβου. Στο άρθρο 3 περί ισότητας ενώπιον του νόμου, διακηρύσσεται ότι το Κόσοβο είναι μια πολυεθνική κοινωνία στην οποία τόσο οι Αλβανοί όσο και τα μέλη των εθνικών κοινοτήτων (μειονοτήτων) αντιμετωπίζονται ισοτίμως. Ενώ στο άρθρο 5 καθιερώνονται ως επίσημες γλώσσες του κράτους τα αλβανικά και τα σερβικά, οι γλώσσες των άλλων κοινοτήτων, δηλαδή η τουρκική, η βοσνιακή και η γλώσσα των Ρομά, είναι επίσημες σε τοπικό επίπεδο.

Στην συνέχεια, αφού προβλεφθούν στο Κεφάλαιο ΙΙ του Συντάγματος όλα εκείνα τα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα και ελευθερίες που κάθε δυτικού τύπου δημοκρατία επιφυλάσσει στους πολίτες της, όπως το δικαίωμα στην ζωή, η ελευθερία της έκφρασης, της συνείδησης, του «συνέρχεσθαι» και του «συνεταιρίζεσθαι», και η αρχή της μη διακριτικής μεταχείρισης, αναπτύσσονται στο τρίτο κεφάλαιο τα δικαιώματα των κοινοτήτων και των μελών τους. Αρχικά, γίνεται λόγος για την ελεύθερη έκφραση ή μη της διαφορετικής ταυτότητας των μελών των κοινοτήτων (αρ. 57 § 3). Ακολούθως, κατά το άρθρο 58 περί κρατικής ευθύνης, προβλέπεται ότι το κράτος εγγυάται την προστασία των κοινοτήτων. Προωθείται δε, το πνεύμα συνεργασίας και διαλόγου μεταξύ των κοινοτήτων, καθώς και η οικονομική, πολιτική και κοινωνική τους ισότητα. Μάλιστα, διατυπώνεται ρητά ότι προστατεύονται όλα τα πολιτιστικά και θρησκευτικά μνημεία των κοινοτήτων του Κοσόβου. Τέλος, το κράτος δεσμεύεται να διασφαλίζει την άσκηση των συνταγματικών δικαιωμάτων των κοινοτήτων χωρίς διακρίσεις.

Το ευρύτερο, ευνοϊκό πνεύμα του συνταγματικού χάρτη υπέρ της μειονοτικής προστασίας σχηματοποιείται από το γράμμα του αρ. 59, το οποίο ακολουθώντας ανάλογη ρύθμιση του σχεδίου «Αχτισάαρι» (αρ. 3 Παράρτημα ΙΙ) συγκεκριμενοποιεί το δικαίωμα ελεύθερης έκφρασης και ανάπτυξης της διαφορετικής ταυτότητας των μελών των κοινοτήτων ατομικά ή εν συνόλω.

Ειδικά, στο ζήτημα της μειονοτικής εκπαίδευσης, προβλέπεται στο αρ. 59 ότι τα μέλη των κοινοτήτων έχουν αφενός το δικαίωμα να επιλέγουν μία εκ των επισήμων γλωσσών του κράτους στην δημόσια εκπαίδευση και να λαμβάνουν

51 Έως τις 17 Φεβρουαρίου 2012, 88 κράτη αναγνώρισαν την ανεξαρτησία του Κοσόβου, βλ. επίσημη ιστοσελίδα κοσοβαρικής προεδρίας http://www.president-ksgov.net/?page=2,54. Ενώ από τις 29 Ιουνίου 2009, η Δημοκρατία του Κοσόβου είναι μέλος του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου και της Παγκόσμιας Τράπεζας, βλ. http://www.imf.org/external/np/sec/pr/2009/pr09240.htm.52 Βλ. http://www.kushtetutakosoves.info/repository/docs/Constitution.of.the.Republic.of.Kosovo.pdf

29

προσχολική, πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση στην γλώσσα τους και αφετέρου είναι δυνατό να ιδρύουν και να διοικούν τα δικά τους ιδιωτικά εκπαιδευτικά ιδρύματα. Η δημόσια χρήση της γλώσσας των κοινοτήτων και του αλφαβήτου είναι ελεύθερη, ενώ είναι επιτρεπτή και στις σχέσεις με την διοίκηση, όπως επιτρεπτά είναι και τα σύμβολα των κοινοτήτων.

Επίσης, ιδιαίτερα σημαντική είναι η ρύθμιση του ίδιου άρθρου για πρόσβαση των κοινοτήτων στα δημόσια μέσα μαζικής ενημέρωσης και ύπαρξη προγραμμάτων στην γλώσσα τους και η δυνατότητά τους να κατέχουν τα δικά του Μ.Μ.Ε.. Ακόμα, καθιερώνεται η ελεύθερη επικοινωνία με άλλα άτομα οποιουδήποτε κράτους, ιδιαίτερα με εκείνα που μοιράζονται την ίδια καταγωγή, γλώσσα, κουλτούρα κτλ.. Και τέλος, είναι ελεύθερη γενικώς η ίδρυση πολιτιστικών, καλλιτεχνικών, επιστημονικών, εκπαιδευτικών συλλόγων κ.α..

Επιπροσθέτως, το άρθρο 60 ρυθμίζει την σύσταση του Συμβουλευτικού Συμβουλίου των Κοινοτήτων, ως προέβλεπε το σχέδιο «Αχτισάαρι». Το συμβούλιο αυτό λειτουργεί υπό τον πρόεδρο της Δημοκρατίας και έχει ως στόχο να προάγει το διάλογο και την συνεργασία μεταξύ των κοινοτήτων και της κυβέρνησης του Κοσόβου. Έτσι δίδεται η ευκαιρία στις κοινότητες να παρουσιάζουν τις απόψεις τους σε διάφορα θέματα πριν την τελική τους νομοθετική ρύθμιση. Αν και η σύσταση του συμβουλίου αυτού δεν ενδύεται την ισχύ του υπέρτατου νόμου του κράτους, το σχέδιο ειδικού νόμου για την προαγωγή και προστασία των δικαιωμάτων των κοινοτήτων και των μελών τους στο Κόσοβο, επιφύλασσε στις κοινότητες των Ρομά, των Ασκάλι και των «Αιγυπτίων»53, την συμμετοχή δύο εκπροσώπων, στην τουρκική και βοσνιακή κοινότητα τρείς και για την σερβική πέντε εκπροσώπους (αρ.11).

Μάλιστα, στον συνταγματικό χάρτη του Κοσσυφοπεδίου εντάσσεται ρητή διάταξη αναφορικά με την συμμετοχής των μελών των κοινοτήτων σε όλο το φάσμα της δημόσιας διοίκησης συμπεριλαμβανομένου και των αστυνομικών αρχών (αρ. 61).

Συγκεκριμένα, στο επίπεδο της τοπικής αυτοδιοίκησης κατοχυρώνεται η αντιπροσώπευση των κοινοτήτων με την διάθεση της θέσης του αντιπροέδρου της κοινοτικής συνέλευσης, «municipal assembly», στον πρωτεύσαντα «μειονοτικού» υποψήφιο προερχόμενο από κοινότητα-μειονότητα που αριθμεί τουλάχιστον το 10% των κατοίκων μιας περιοχής (αρ. 62).

Σε επίπεδο κεντρικής διοίκησης, εξόχως σημαντικές είναι οι διατάξεις που ρυθμίζουν τα της αντιπροσώπευσης των κοινοτήτων στις διαφορετικές λειτουργίες του πολιτεύματος, δεδομένου ότι εισάγεται ποσόστωση συμμετοχής για τους μειονοτικούς πληθυσμούς.

53 Η διαφοροποίηση των κοινοτήτων των αθίγγανων σε Ρομά, Ασκάλι και Αιγυπτίους συνίσταται στο ότι οι Ρομά μιλούν την διάλεκτο ρομανύ και σέρβικα, σε αντίθεση με τους Ασκάλι και τους Αιγυπτίους που μιλούν αλβανικά και είναι μουσουλμάνοι, τα δε μέλη της τελευταία φυλή αυτοπροσδιορίζονται ως καταγόμενα από την Αίγυπτο.

30

Αρχίζοντας από την νομοθετική λειτουργία, κατά το άρθρο 64 § 2 προβλέπεται κατ’ επιταγή της πρότασης «Αχτισάαρι», η διάθεση τουλάχιστον 20 εδρών του κοινοβουλίου των 120 εδρών για υποψηφίους προερχόμενους από τις κοινότητες54. Συγκεκριμένα, 10 έδρες κατ’ ελάχιστον προορίζονται για την σερβική κοινότητα, με μία έδρα θα εκπροσωπούνται κάθε μια από τις κοινότητες των Ρομά, των Ασκάλι και των Αιγυπτίων, ενώ άλλη μια θα δίδεται στην πλειοψηφούσα εκ των τριών αυτών κοινοτήτων. Φυσικά μια mimimum εκπροσώπηση τηρείται και για την βοσνιακή και την τουρκική κοινότητα, οι οποίες λαμβάνουν από τρείς και δύο έδρες κάθε μια. Τέλος, σε περίπτωση που το σύνολο των εδρών που συμπληρώνουν οι ως άνω κοινότητες είναι λιγότερο από τις 20 προβλεπόμενες έδρες, τότε μία έδρα του κοινοβουλίου καταλαμβάνει η κοινότητα των Gorani55.

Επιπλέον, στου πλαίσιο επαρκούς εκπροσώπησης των κοινοτήτων στο νομοθετικό σώμα του Κοσόβου συμπεριλαμβάνεται και η κατάληψη μιας τουλάχιστον θέσης του αντιπροέδρου κάθε κοινοβουλευτικής επιτροπής σε έναν εκ των εκλεγμένων αντιπροσώπων των κοινοτήτων στη βουλή (αρ. 77 § 3). Πέραν τούτο θεσπίζεται, βάσει του αρ. 78, ειδική επιτροπή επί τον δικαιωμάτων και των συμφερόντων των κοινοτήτων, η οποία συντίθεται κατά το 1/3 από τους αντιπροσώπους της σερβικής κοινότητας στην βουλή, άλλο 1/3 προέρχεται από άλλους «μειονοτικούς» και το υπόλοιπο 1/3 προέρχεται από την πλειοψηφούσα εθνότητα στη βουλή. Η επιτροπή αυτή μπορεί να εξετάσει οποιοδήποτε νομοσχέδιο, ύστερα από αίτηση ενός μέλους του προεδρείου της εθνοσυνέλευσης και να καταθέσει της προτάσεις σχετικά με το θέμα, μετά από ψηφοφορία. Έχει δε, και τη δυνατότητα με δική της πρωτοβουλία να προτείνει νόμους και άλλα μέτρα για θέματα των κοινοτήτων.

Ακολούθως, ο συνταγματικός χάρτης του Κοσόβου επιβάλλει την συμμετοχή «μειονοτικών» και στο κυβερνητικό σχήμα. Συγκεκριμένα, κατά το αρ.96, πρέπει να συμμετέχει στο κυβερνητικό συμβούλιο τουλάχιστον ένας υπουργός και δύο υφυπουργοί από την σερβική κοινότητα, καθώς και ένας υπουργός και δύο υφυπουργοί από μια άλλη μη πλειοψηφούσα κοινότητα. Στην περίπτωση που η κυβέρνηση αποτελείται πάνω από 12 υπουργεία, πρέπει να συμπεριληφθούν ένας υπουργός προερχόμενος από μία μη πλειοψηφούσα κοινότητα καθώς και δύο υφυπουργοί, ένας από την σερβική και ένας από άλλη μειοψηφούσα κοινότητα.

Αναφορικά δε, με την δικαστική εξουσία, καταγράφεται ότι το Ανώτατο Δικαστήριο του Κοσόβου θα πρέπει να έχει στις τάξεις του τουλάχιστον κατά 15%

54Βλ. Για την σύνθεση της βουλής του Κοσόβου την επίσημη ιστοσελιδά http://www.kuvendikosoves.org/?cid=2,107

55 Οι Gorani, εκ της λέξεως «gora» που σημαίνει όρος στις σλάβικες διαλέκτους, δηλ. οι «Ορεσίβιοι» βρίσκονται εγκατεστημένοι στο νοτιότερο τμήμα του Κοσόβου, είναι μουσουλμάνοι στο θρήσκευμα και μιλούν μία σλαβική διάλεκτο την τορλάκ που έχει σερβικά και βουλγαρικά στοιχεία. Αν και αριθμούσαν τις 16.000 το 1991 στην περιοχή, σήμερα υπολογίζεται ότι παραμένουν λιγότεροι από 10.000. Τέλος, αναφορικά με την εθνική τους συνείδηση, άλλοι θεωρούν τους εαυτούς τους Σέρβους, ενώ άλλοι έχουν «εξαλβανισθεί».

31

δικαστές προερχόμενους από μειοψηφούσες κοινότητες και πάντως αυτοί δεν μπορεί να είναι λιγότεροι από 3. Αλλά και τα εφετεία θα απαρτίζονται τουλάχιστον κατά 15% από «μειονοτικούς», των οποίων ο φυσικός αριθμός δεν πρέπει να είναι μικρότερος από 2 (αρ. 103). Επιπροσθέτως, θεσπίζεται και ένα Δικαστικό Συμβούλιο με αρμοδιότητες την επιλογή υποψηφίων για την στελέχωση του δικαστικού κλάδου, τον έλεγχος και η δικαστηριακή διοίκηση. Αυτό το σώμα αποτελείται από 13 μέλη, εκ των οποίων τα 4 εκλέγονται με την βουλευτική ψήφο από τις μειοψηφούσες κοινότητες στην εθνική αντιπροσωπεία, συγκεκριμένα 2 μέλη από την σερβική και 2 από τις υπόλοιπες, αρκεί ένας εκ των δύο για κάθε διαφορετική κοινοτική ψήφο να είναι δικαστής (αρ.108).

Επιπροσθέτως, και για την στελέχωση των εισαγγελικών, των αστυνομικών αρχών, αλλά και της δύναμης ασφαλείας του Κοσόβου προβλέπεται χωρίς συγκεκριμένη όμως ποσόστωση, η συμμετοχή των κοινοτήτων, ώστε να ανακλάται η εθνολογική ποικιλομορφία του Κοσόβου και στις υπηρεσίες αυτές (αρ. 109, 128, 126 αντιστοίχως).

Επιπλέον, αξίζει να σημειωθεί ότι σε αντίθεση με τις προβλέψεις του σχεδίου «Αχτισάαρι» το Σύνταγμα της Δημοκρατίας του Κοσόβου δεν περιέχει καμία ξεχωριστή προστατευτική ρύθμιση ειδικά για την σερβική ορθόδοξη εκκλησία και τα μνημεία της. Συνεπώς ο κοινός νομοθέτης μπορεί ελεύθερα να διαμορφώσει ένα καθεστώς αναφορικά με την προστασία της εκκλησίας εύκολα τροποποιήσιμο και μεταβλητό.

Πέραν του εν στενή εννοία μειονοτικού προστατευτικού πλαισίου, η δια του αρ. 132 εισαγωγή του θεσμού του «Ombudsperson»56 στην κοσοβική έννομη τάξη ως ανεξάρτητη αρχή ελέγχου της διοίκησης φαντάζει ως μια ακόμη δικλίδα προάσπισης των δικαιωμάτων όλων των πολιτών του Κοσόβου ανεξαρτήτως «κοινοτικής» προέλευση. Ενώ και η συνταγματική κατοχύρωση του δικαιώματος επιστροφής όλων των προσφύγων στην περιοχή, όπως προβλέπει το αρ. 156, αλλά και η σύμφωνα με το αρ. 155 ρύθμιση της κοσοβαρικής ιθαγένειας57, στην βάση της μόνιμης εγκατάστασης στην περιοχή κατά την 1η Ιανουαρίου του 1998, εξασφαλίζει τουλάχιστον νομικά το μη αποκλεισμό του μειονοτικού προσφυγικού πληθυσμού, όπως και στα μέλη της μειονότητας που παρέμειναν στο Κόσοβο από την ιθαγένεια της νέας Δημοκρατίας.

Σε κάθε περίπτωση, κύριο ζητούμενο παραμένει η εν τοις πράγμασι εφαρμογή της ευνοϊκής συνταγματικής πλατφόρμας της μειονοτικής προστασίας, που στο

56 Στην ελληνική έννομη τάξη ο θεσμός του «Ombudsperson» αντιστοιχεί σε αυτόν του «Συνηγόρου του Πολίτη».57 Συγκεκριμένα, κατά το αρ. 155 του Συντάγματος της Δημοκρατίας του Κοσόβου προβλέπεται (σε ελεύθερη μετάφραση): «1. Όλοι οι νόμιμοι κάτοικοι της Δημοκρατίας του Κοσσυφοπεδίου από την ημερομηνία υιοθέτησης του παρόντος Συντάγματος έχουν το δικαίωμα στην ιθαγένεια της Δημοκρατίας του Κοσόβου. 2. Η Δημοκρατία του Κοσόβου αναγνωρίζει το δικαίωμα όλων των πολιτών της πρώην Ομοσπονδιακής Δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίας που κατοικούσαν στο Κόσοβο την 1η Ιανουαρίου 1998 και των άμεσων απογόνων τους στην ιθαγένεια της Δημοκρατία του Κοσόβου ανεξάρτητα από την τρέχουσα διαμονής τους και την όποια άλλη ιθαγένεια ενδεχομένως κατέχουν.

32

πλαίσιο του ανεξάρτητου, πλέον, Κοσόβου θα αντιμετωπίσει σειρά εμποδίων και λόγω του περίπλοκου νομικού καθεστώτος, στο οποίο εκκολάφτηκε αυτό το νέο κρατικό μόρφωμα.

Είναι σαφές ότι εκτός της επίδρασης σε διεθνές επίπεδο, η μονομερής ανακήρυξη της ανεξαρτησίας των αρχών του Κοσόβου εκκίνησε ένα ντόμινο εξελίξεων και στην τοπική δικαιοταξία. Η αναδιάταξη58 της διεθνούς πολιτικής διοίκησης της UNMIK, η οποία συρρικνώθηκε ακολουθούμενη από την ανάπτυξη της ευρωπαϊκής αποστολής της EULEX59, με σκοπό την συνδρομή των τοπικών δικαστικών αρχών και των αρχών επιβολής του νόμου, σε συνδυασμό με την προώθηση ενός παράλληλου συστήματος διοίκησης από την Σερβία επέφεραν σημαντικές αλλαγές στο εσωτερικό του νομικού καθεστώτος του Κοσόβου. Κατά αυτόν τον τρόπο, το «δικαιικό περιβάλλον» του Κοσσυφοπεδίου γίνεται για μια ακόμη φορά πιο σύνθετο χωρίς κατ’ ανάγκη να «επουλώνονται» βασικά τρωτά σημεία της διεθνούς πολιτικο-στρατιωτικής παρουσίας, ενώ η εμπέδωση των αρχών του κράτους δικαίου, δηλαδή του αναγκαίου υποβάθρου για την θωράκιση της μειονοτικής προστασίας αλλά και για την εν γένει εφαρμογή οποιουδήποτε κανόνα δικαίου, δεν απαγκιστρώνεται από τις διακυμάνσεις της ευρύτερης πολιτικής, η οποία εμφανώς ξεπερνά τα γεωγραφικά όρια του Κοσόβου και την σερβο-αλβανική διαμάχη.

Αναλυτικότερα, συνεπεία της μη αποδοχή του σχεδίου «Αχτισσάρι» και της συνεπαγόμενης ανεξαρτησίας του Κοσόβου από την Σερβία, προβληματική εμφανιζόταν και η δραστηριοποίηση της ευρωπαϊκής αποστολής στην περιοχή. Με την μεσολάβηση του Γενικού Γραμματέα των ΗΕ και με την υιοθέτηση της πρότασής του, του «σχεδίου των 6 σημείων»60, «νομιμοποιήθηκε» η παρουσία της EULEX στην βάση του ψηφίσματος 1244, με αποτέλεσμα Σερβία και ΕΕ να καταλήξουν σε συμφωνία.

Στο νέο πολιτειακό καθεστώς του «ανεξάρτητου» Κοσόβου, αξίζει ιδιαίτερα να υπογραμμισθεί ο παρεμβατισμός της EULEX στην κοσοβική έννομη τάξη, αφού στα

58 Βλ. SC/9407 (25 -7-2008) http://www.un.org/News/Press/docs/2008/sc9407.doc.htm.59 Βλ. L 42/92 στο από 16-2-2008 φύλλο της Επίσημης Εφημερίδας της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ΚΟΙΝΗ ΔΡΑΣΗ 2008/124/ΚΕΠΠΑ ΤΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ της 4ης Φεβρουαρίου 2008. http :// eur - lex . europa . eu / LexUriServ / LexUriServ . do ? uri = OJ : L :2008:042:0092:0098: EL : PDF .60 Η υπ’ αριθμ. S/2008/692 της 24-11-2008 αναφορά του ΓΓ των ΗΕ (http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N08/518/31/PDF/N0851831.pdf?OpenElement) που έγινε γνωστό ως το «σχέδιο των 6 σημείων» λόγω των ισάριθμων θεματικών του σχετικά με τις αστυνομικές αρχές, τα τελωνεία, την δικαιοσύνη, τις μεταφορές και τις υποδομές της περιοχής, τα σύνορα και την σερβική πολιτιστική κληρονομιά, προέβλεπε ουσιαστικά την ανάπτυξη της ευρωπαϊκής αποστολής υπό την σκέπη των Η.Ε. σύμφωνα με το ψήφισμα 1244 του ΣΑ του ΟΗΕ. Ειδικότερα, το σχέδιο αυτό όριζε ότι η EULEX τελεί υπό την εποπτεία του Ειδικού Αντιπροσώπου του Γενικού Γραμματέα, διαθέτει δε τις ασυλίες και τα προνόμια που απολαμβάνει και η UNMIK. Αντίστοιχα, προβλεπόταν ο περιορισμός της παρουσία της UNMIK στο Κοσσυφοπέδιο με παραμονή κυρίως σε περιοχές όπου ζουν μειονότητες. Ιδίως, υπογραμμιζόταν πως η EULEX θα διατηρεί ουδέτερη στάση έναντι των τοπικών αρχών και της Σερβίας σύμφωνα με τις αρχές του 1244.

33

καθήκοντά της61 γίνεται ξεκάθαρα λόγος για επιτήρηση των οργάνων διοίκησης του Κοσόβου. Ενδεικτικό του μεγέθους της εμπλοκής της EULEX στο τοπικό δικαιίκο σύστημα είναι η δυνατότητα της ευρωπαϊκής αποστολής να ανατρέπει ή και να ακυρώνει εκτελεστικές αποφάσεις των τοπικών οργάνων, που αντιβαίνουν τις αρχές προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και τον πολυεθνικό χαρακτήρα της περιοχής του Κοσσυφοπεδίου.

Μάλιστα στο πεδίο της απονομής δικαιοσύνης η παρουσία των δικαστών της EULEX είναι ιδιαιτέρως σημαντική. Χαρακτηριστική είναι η εκ του υπ’ αριθμ. 03/L-053 νόμου διακριτική ευχέρεια62 του Προέδρου του Συμβουλίου των δικαστών της ευρωπαϊκής αποστολής να διορίσει σε οποιοδήποτε στάδιο της ποινικής διαδικασίας δικαστές της EULEX προς εξασφάλιση της καλής διοίκησης της δικαιοσύνης ειδικά σε υποθέσεις διεθνοτικών και άλλων σοβαρών εγκλημάτων, όπως εμπορίας ναρκωτικών, «trafficking» και ανθρωποκτονιών, αλλά και σε σημαντικές αστικές δίκες63 σχετιζόμενες με περιουσιακά θέματα που εμπίπτουν στην καθ’ ύλην αρμοδιότητα της Επιτροπής Περιουσιακών Διεκδικήσεων του Κοσόβου, ή με ζητήματα που εκδικάζει η Ειδική Σύνθεση του Ανωτάτου Δικαστηρίου του Κοσόβου και αφορούν την Πιστωτική Υπηρεσία. Είναι σαφές λοιπόν ότι η ευρωπαϊκή αποστολή έχει καθοριστικό ρόλο στην λειτουργία της δικαιοσύνης του νέου κρατικού μορφώματος.

Κατά αυτόν τον τρόπο, εισάγεται στην έννομη τάξη του Κοσόβου η ευρωπαϊκή αποστολή, η οποία τηρώντας κατά τις δεσμεύσεις του ψηφίσματος 1244 μια ουδέτερη

61 Βλ. Άρθρο 3 ΚΟΙΝΗΣ ΔΡΑΣΗΣ 2008/124/ΚΕΠΠΑ- Καθήκοντα για την εκπλήρωση της δήλωσης

αποστολής βάσει του άρθρου 2, η EULEX Κοσσυφοπέδιο: α) Παρακολουθεί, καθοδηγεί και συμβουλεύει τους αρμόδιους οργανισμούς του Κοσσυφοπεδίου (συμπεριλαμβανομένης της τελωνειακής υπηρεσίας) σε όλους τους τομείς που αφορούν το κράτος δικαίου υπό την ευρύτερη έννοια, διατηρεί δε ορισμένες εκτελεστικές αρμοδιότητες. β) Εξασφαλίζει τη διατήρηση και την προαγωγή του κράτους δικαίου, της δημόσιας τάξης και της ασφάλειας, διαβουλευόμενη εν ανάγκη με τις οικείες διεθνείς μη στρατιωτικές αρχές στο Κοσσυφοπέδιο, μέσω της αναστροφής ή της ακύρωσης επιχειρησιακών αποφάσεων που έχουν ληφθεί από τις αρμόδιες αρχές του Κοσσυφοπεδίου. γ) Βοηθά ώστε να εξασφαλίζεται ότι όλες οι υπηρεσίες του Κοσσυφοπεδίου με αρμοδιότητες στον τομέα του κράτους δικαίου, συμπεριλαμβανομένης της τελωνειακής υπηρεσίας, είναι απαλλαγμένες από πολιτικές παρεμβάσεις. δ) Εξασφαλίζει ότι τα εγκλήματα πολέμου, οι τρομοκρατικές πράξεις, το οργανωμένο έγκλημα, η διαφθορά, τα διεθνοτικά εγκλήματα, τα χρηματοοικονομικά/οικονομικά εγκλήματα και άλλα ιδιαιτέρως σοβαρά εγκλήματα ερευνώνται, διώκονται, δικάζονται και οι σχετικές αποφάσεις εκτελούνται σύμφωνα με την ισχύουσα νομοθεσία. Το έργο αυτό ασκείται κατά τα δέοντα είτε από διεθνείς ανακριτές, εισαγγελείς και δικαστές σε συνεργασία με ανακριτές, εισαγγελείς και δικαστές από το Κοσσυφοπέδιο, είτε ανεξαρτήτως, και με μέσα που περιλαμβάνουν, όπου χρειάζεται, τη δημιουργία δομών συνεργασίας και συντονισμού μεταξύ αστυνομικών και εισαγγελικών αρχών, εφόσον κρίνονται σκόπιμες. ε) Συμβάλλει στην ενίσχυση της συνεργασίας και του συντονισμού καθ’ όλη τη δικαστική διαδικασία, ιδίως στον τομέα του οργανωμένου εγκλήματος. στ) Συντρέχει την καταπολέμηση της διαφθοράς, της απάτης και του χρηματοοικονομικού εγκλήματος. ζ) Συμβάλλει στην εφαρμογή της στρατηγικής κατά της διαφθοράς στο Κοσσυφοπέδιο και του οικείου προγράμματος δράσης. η) Βάσει διαβουλεύσεων με τα σχετικά όργανα του Συμβουλίου, αναλαμβάνει άλλες αρμοδιότητες που αποσκοπούν στην επικράτηση και προαγωγή του κράτους δικαίου, της δημόσιας τάξης και ασφάλειας, είτε ανεξάρτητα από τις αρχές του Κοσσυφοπεδίου είτε σε υποστήριξη του έργου τους. θ) Εξασφαλίζει ότι όλες οι δραστηριότητές της συνάδουν με τα διεθνή πρότυπα στον τομέα των ανθρώπινων δικαιωμάτων και περιλαμβάνουν συνεκτίμηση της διάστασης του φύλου.62 Βλ. Law No. 03/L-053, άρθρο 3§3, http://www.gazetazyrtare.com/e-gov/index.php?option=com_content&task=view&id=144&Itemid=56&lang=en.63 Βλ. Law No. 03/L-053 άρθρο 5.

34

στάση έναντι των δύο αντιμαχόμενων πλευρών στο πολιτικό ζήτημα του τελικού καθεστώτος της περιοχής. Κατά μία, λοιπόν, άποψη η παρουσία της EULEX συνιστά μια περαιτέρω εγγύηση για την εγκαθίδρυση κράτους δικαίου στο Κόσοβο, αλλά και ειδικότερα για την διασφάλιση την ισότιμη μεταχείριση όλων των πολιτών ανεξαρτήτως εθνικής καταγωγής και την μη διακριτική τους μεταχείριση, ιδίως στο πλαίσιο σοβαρών δικαστικών υποθέσεων.

Παρόλα αυτά, η παρουσία ευρωπαίων δικαστών και εισαγγελέων στο Κοσσυφοπέδιο δεν αποτελεί λύση για το συστημικό μειονέκτημα της τοπικής έννομης τάξης σχετικά με τον μη έλεγχο των παραβιάσεων των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, δεδομένου ότι το Κόσοβο, ως «ανεξάρτητο» κράτος, δεν είναι μέλος του Συμβουλίου της Ευρώπης και του ΕΔΔΑ. Άλλωστε σύμφωνα με την νομολογία του ΕΔΔΑ, υποθέσεις «Behrami» και «Saramati» που αναλύθηκαν ανωτέρω, είναι εξαιρετικά πιθανό να κριθεί η αναρμοδιότητα του ευρωπαϊκού δικαστηρίου επί των πράξεων και των αποφάσεων της EULEX, ακόμη και αν είναι άμεση η εμπλοκή της ΕΕ64 ή των κρατών μελών της, στην περίπτωση που θεωρηθεί ότι σύμφωνα με το ψήφισμα 1244 ο ΓΓ των ΗΕ διατηρεί τελική εξουσία και έλεγχο και επί της ευρωπαϊκής αποστολής.

Ακολούθως, η αντίδραση της σερβικής πλευράς στην ανακήρυξη ανεξαρτησίας του Κοσόβου με την δημιουργία ενός παράλληλου σερβικού συστήματος θα επιφέρει περαιτέρω στρεβλώσεις στο δικαιικό σύστημα της περιοχής. Όπως έχει καταγραφεί, στο Βόρειο Κοσσυφοπέδιο και στους σερβικούς θύλακες δημιουργήθηκε ένα παράλληλο σύστημα διοίκησης κατά τα πρότυπα της «ρουγκόβιας» μεθόδου μη συνεργασίας και συνεχούς υπονόμευσης της κυριαρχίας των κοσοβαρικών αρχών. Συγκεκριμένα, το σερβικό κράτος θεσπίζοντας νέα όργανα διοίκησης, δημοτικά και κοινοτικά καταστήματα, προσφέροντας δημόσιες υπηρεσίες65 στην περιοχή, όπως εκπαιδευτικά προγράμματα και ιατροφαρμακευτική περίθαλψη66, αλλά και καταβάλλοντας μισθούς και συντάξεις στον σερβικό πληθυσμό67 κάνει όχι μόνο εμφανή την παρουσία του, αλλά και καταβάλλει προσπάθειες για να ασκήσει αποτελεσματικό έλεγχο στην περιοχή. Ας σημειωθεί δε, ότι στις 11 Μαΐου 2008 διεξήχθησαν βουλευτικές εκλογές στην Σερβία, συμπεριλαμβανομένου και των σερβικών περιοχών του Κοσόβου, ωστόσο η εκλογική διαδικασία στο Κοσσυφοπέδιο θεωρήθηκε παράνομη από την UNMIK68.

64 Με την συνθήκη της Λισαβόνας η ΕΕ απέκτησε νομική προσωπικότητα, αρ. 47 Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή ένωση, και συνεπώς συνιστά υποκείμενο του διεθνούς δικαίου. Μάλιστα η ΕΕ βάσει του αρ. 6 §2 της ΣΕΑ προσχωρεί στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2010:083:FULL:EL:PDF.65 Βλ. Report of the Secretary-General on the United Nations Interim Administration Mission in Kosovo, 24 November 2008, S/2008/692,§ 4 και 5, σελ.2, http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N08/518/31/PDF/N0851831.pdf?OpenElement. 66 Βλ. European Centre for Minority Issues – Kosovo, http://www.ecmi-map.com/map/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=30&Itemid=58&lang=en67 Βλ. Crisis Group, North Kosovo: Dual Sovereignty in Practice, Europe Report N°211, 14 March 2011, p. 6, http://www.crisisgroup.org/~/media/Files/europe/balkans/kosovo/211%20North%20Kosovo%20---%20Dual%20Sovereignty%20in%20Practice.pdf

35

Σε αυτό το πλαίσιο ανατεκμηρίωσης της σερβικής κυριαρχίας στην περιοχή, εμβληματικής σημασίας είναι η δημιουργία μιας νέας τοπικής βουλής69 με βάση τα αποτελέσματα των εκλογών της 11ης Μαΐου. Συγκεκριμένα, από τις 28 Ιούνιο του 2008 λειτουργεί στην πόλη «Mitrovica» σερβική συνέλευση 45 μελών70, η οποία εκπροσωπεί 26 κοινότητες της περιοχής με την συμμετοχή μάλιστα Gorani, Βόσνιων και Ρομά. Με αυτόν τον τρόπο, σηματοδοτήθηκε η προσπάθεια επαναφοράς του Βορείου Κοσσυφοπεδίου και των σερβικών θυλάκων εντός της συνταγματικής έννομης τάξης της Σερβίας.

Είναι λοιπόν, σαφές ότι με την λειτουργία του παράλληλου σερβικού συστήματος διοίκησης, η «Δημοκρατίας του Κοσόβου» υπό την κηδεμονία της ευρωπαϊκής αποστολής θα υποστεί μια de facto δικαιική διχοτόμηση. Στο βαθμό που εφαρμοστέο δίκαιο στις σερβικές περιοχές του Κοσσυφοπεδίου και ιδίως βόρεια του ποταμού Ίμπαρ είναι το σερβικό Σύνταγμα, κρίνεται σκόπιμο για την πληρότητα της παρούσας μελέτης να παρουσιαστούν και οι σχετικές με την μειονοτική προστασία ρυθμίσεις.

Όπως είναι γνωστό, η Σερβία μετά τους σαρωτικούς βομβαρδισμούς και την πτώση του Μιλόσεβιτς υπέστη μεγάλες πολιτειακές αλλαγές. Αφού πρώτα η Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίας μετονομάστηκε σε Σερβία-Μαυροβούνιο, το 2004 ήρθε και το βελούδινο διαζύγιο των δύο ομόσπονδων κρατιδίων. Έτσι το 2006 η Δημοκρατία της Σερβίας ως ανεξάρτητο κράτος αποκτά ένα νέο συνταγματικό χάρτη.

Σύμφωνα, λοιπόν, με το Σ 2006 κατοχυρώνεται κατά γενικό τρόπο η προστασία των εθνικών μειονοτήτων (αρ. 14) και η δικαστική προστασίας σε περίπτωση παραβίασης ανθρώπινου δικαιώματος ή μειονοτικού δικαιώματος και ελευθερίας (αρ. 22). Αναλυτικά δε, θεσπίζονται όλα εκείνα τα ατομικά ανθρώπινα δικαιώματα που καθιερώνουν οι σύγχρονες δημοκρατίες. Σημαντικές δε, διατάξεις για μειονοτικούς, πέρα από τις ελευθερίες σκέψης, έκφρασης, συνειδήσεως, είναι το άρθρο 47 περί ελεύθερης έκφρασης ή μη εθνικών συναισθημάτων, το άρθρο 48 αναφορικά με την προαγωγή του σεβασμού της εθνικής, θρησκευτικής, γλωσσικής και πολιτιστικής

68 Βλ. Security Council Report (13-6-2008) No.5, σελ. 2, http://www.securitycouncilreport.org/site/c.glKWLeMTIsG/b.4201481/k.8132/Update_Report_No_5brKosovobr13_June_2008.htm.69 Η κομματική σύνθεση της σερβικής συνέλευσης στο Βόρειο Κοσσυφοπέδιο είναι η εξής: Serbian Radical Party 17 έδρες, Democratic Party of Serbia 13, Socialist Party of Serbia 4, Democratic Party 3, G17 Plus 1, Civic Initiative of Gora 1, Ανεξάρτητοι 4 έδρες (βλ. http://www.setimes.com/cocoon/setimes/xhtml/en_GB/features/setimes/features/2008/06/30/feature-01). Ενώ, πρόεδρος της συνέλευσης είναι ο Radovan Nicic (βλ. http :// webcache . googleusercontent . com / search ?

q = cache : X - W 4 CmJHryMJ : www . worldstatesmen . org / Kosovo . html +& cd =4& hl = el & ct = clnk & gl = gr ).

70 Βλ. «Declaration on establishing the assembly of the community of municipalities from the autonomous province of Kosovo-Metohija», (http://www.srbija.sr.gov.yu/kosovo-metohija/index.php?id=46841).

36

διαφορετικότητας και το άρθρο 49 σχετικά με την απαγόρευση παρακίνησης φυλετικού εθνικού και θρησκευτικού μίσους.

Πιο συγκεκριμένα, η μειονοτική προστασία θα αποτελέσει ειδικό κεφάλαιο του Σ 2006 στα άρθρα 75-81. Με αυτόν τον τρόπο, το σερβικό κράτος θεσπίζει ειδικά ατομικά και συλλογικά δικαιώματα για τους πολίτες που ανήκουν σε μειονότητες, οι οποίοι δύνανται να λαμβάνουν μέρος στην λήψη αποφάσεων σχετικά με πολιτιστικά, εκπαιδευτικά θέματα καθώς και με ζητήματα πληροφόρησης και χρήσης της γλώσσας και της γραφής, αλλά και να εκλέγουν συμβούλια προς διευκόλυνση της αυτοδιοικήσεώς τους επί των ως άνω θεμάτων (αρ. 75). Μάλιστα, επαναλαμβάνεται η απαγόρευση των διακρίσεων εις βάρος των εθνικών μειονοτήτων (αρ. 76) και η ισότητα των μειονοτήτων στην συμμετοχή τους στον δημόσιο βίο και διοίκηση (αρ. 77), ενώ απαγορεύεται ρητά η βίαια αφομοίωση των μελών των μειονοτήτων (αρ. 78).

Στο δε άρθρο 79, που έχει το ίδιο περιεχόμενο με το αρ. 59 του συντάγματος του Κοσόβου, αναφέρεται το δικαίωμα των μειονοτικών να εκφράζουν, να διατηρούν και να αναπτύσσουν δημοσίως την εθνική, πολιτιστική, θρησκευτική τους ιδιοσυστασία, να χρησιμοποιούν τα σύμβολά τους, την γλώσσα και την γραφή τους. Ρυθμίζεται επίσης το δικαίωμα εκπαίδευσής τους στην γλώσσα τους σε δημόσια ιδρύματα, αλλά και η ίδρυση ιδιωτικών εκπαιδευτικών ιδρυμάτων. Ακολούθως, ο συνταγματικός νομοθέτης καθιερώνει και την δυνατότητα δημιουργίας μειονοτικών μέσων μαζικής ενημέρωσης.

Ακόμα θεσπίζεται το δικαίωμα των μειονοτικών να ιδρύουν εκπαιδευτικούς και πολιτιστικούς συλλόγους και να συνεργάζονται με συμπατριώτες τους εκτός των συνόρων της Σερβίας (αρ. 80). Και τέλος, αναπτύσσεται εν γένει πνεύμα ανεκτικότητας και διαπολιτισμικού διαλόγου (αρ. 81).

Επιπροσθέτως, ρυθμίζονται ειδικά τα θέματα οργάνωσης αυτόνομων επαρχιών στα άρθρα 182-187. Πρώτα όμως αναγνωρίζεται σε αυτές το δικαίωμα να διαρθρώνουν ανεξάρτητα την οργάνωση και τις αρμοδιότητες διοικητικών οργάνων και δημοσίων υπηρεσιών (αρ. 179) και κηρύσσεται η τοπική συνέλευση ως ανώτατο σώμα των περιοχών αυτών (αρ. 180). In concreto, ως αυτόνομες περιοχές αναφέρονται η Βοϊβοντίνα και το Κοσσυφοπέδιο-Μετόχια, η επικράτεια των οποίων δύναται να αλλάξει μόνο με δημοψήφισμα των πολιτών τους, ενώ με δημοψήφισμα όλων των πολιτών είναι δυνατή η δημιουργία νέων (αρ.182). Πεδίο των αρμοδιοτήτων των αυτόνομων επαρχιών είναι ο αστικός σχεδιασμός και ανάπτυξη, η τοπική οικονομία, η εκπαίδευση και η υγεία (αρ. 183). Έχουν επιπλέον οικονομική αυτοτέλεια (αρ. 184).

Ως προς το νομικό καθεστώς, ο χάρτης της τοπικής συνέλευσης (το σημείο αυτό αναφέρεται μόνο για την Βοϊβοντίνα) θα είναι η ανώτατη νομική πράξη των αυτόνομων περιοχών (αρ. 185). Το δε Συνταγματικό Δικαστήριο θα κρίνει κατόπιν αιτήσεως της κυβέρνησης την συνταγματικότητα και τη νομιμότητα των αποφάσεων

37

που ελήφθησαν από τις αυτόνομες επαρχίες πριν αυτές τεθούν σε ισχύ (αρ. 186). Ενώ ένα ειδικό σώμα των αυτόνομων περιοχών θα μπορεί να προσβάλλει ενώπιον του Συνταγματικού Δικαστηρίου οποιαδήποτε νομική ενέργεια ή πράξη κρατικού ή τοπικής αυτοδιοίκησης οργάνου θίγει τις αρμοδιότητές τους, θα είναι δυνατή επίσης η κίνηση διαδικασιών αναφορικά με την συνταγματικότητα των νόμων ή των νομικών πράξεων του κράτους ή της τοπικής αυτοδιοίκησης που παραβιάζουν το δικαίωμα της αυτονομίας των επαρχιών (αρ. 187).

Εξάλλου, τονίζεται ότι δικλίδα ασφαλείας για την γενικότερη προστασία των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου συνιστά το γεγονός ότι πλέον η Σερβία έχοντας κυρώσει την ΕΣΔΑ, είναι μέλος του Συμβουλίου της Ευρώπης και του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Αναμφίβολα, λοιπόν, με πρόσθετη εγγύηση της ατομική προσφυγή ενώπιον του ΕΔΔΑ σε ενδεχόμενη κρατική παράβαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων διαμορφώνεται ένα αποτελεσματικότερο προστατευτικό πλαίσιο για όλους τους πολίτες της Σερβίας.

Σε κάθε περίπτωση, είναι σαφές ότι ακόμη και σήμερα στο Κοσσυφοπέδιο αποτελεί ζητούμενο η εφαρμογή των ρυθμίσεων της μειονοτικής προστασίας και η δημιουργία δομών ενός σύγχρονου κράτους δικαίου που θα κατοχυρώνει τα δικαιώματα των πολιτών ανεξάρτητα από την εθνική τους καταγωγή ή τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις. Στην πράξη, η επιστροφή των προσφύγων παραμένει προβληματική με αποτέλεσμα την παγίωση της αλλοίωσης της εθνολογικής σύσταση71 της περιοχής, ακόμη η υψηλή εγκληματικότητα με την εμπλοκή μάλιστα της κυβερνώσας αλβανικής ελίτ μαστίζει την περιοχή, πλήττοντας ή στοχοποιώντας μειονοτικούς πληθυσμούς, όπως οι περιπτώσεις εμπορίας ανθρωπίνων οργάνων72, η φτώχεια δε για μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού είναι δεδομένη, ενώ ούτε λόγος για ουσιαστική συμφιλίωση μεταξύ Αλβανών και Σέρβων.

Αδιάσειστη απόδειξη του κλίματος αβεβαιότητας και ανασφάλειας που επικρατεί στο Κοσσυφοπέδιο είναι το γεγονός ότι από τον Ιανουάριο του 2000 μέχρι τον Μάρτιο του 2011 επέστρεψαν μόλις 22.63073, ενώ ο συνολικός αριθμός των εσωτερικώς εκτοπισμένων από το Κόσοβο στην κυρίως Σερβία έως τον Δεκέμβριο

71 Υπολογίζεται ότι το 92% του συνολικού πληθυσμού του Κοσόβου, 1.836.529 και το είναι αλβανικής καταγωγής, βλ. https :// www . cia . gov / library / publications / the - world - factbook / geos / kv . html 72 Βλ. την από 12-12-2010 αναφορά του Dick Marty με τίτλο «Inhuman treatment of people and illicit trafficking in human organs in Kosovo» που υποβλήθηκε στην κοινοβουλευτική συνέλευση του Συμβουλίου της Ευρώπης, AS/Jur (2010) 46, http :// www . assembly . coe . int / CommitteeDocs /2010/20101218_ ajdoc 462010 provamended . pdf # xml = http :// thunderstone 6. coe . int / texis / ThunderstoneSearchService / pdfhi . txt ? query = Carla + Del + Ponte + human + organs + report & pr = Internet _ D 5& prox = page & rorder =500& rprox =500& rdfreq =5 00& rwfreq =500& rlead =500& rdepth =250& sufs =1& order = r & cq =& rpp =10& id =4 f 07 a 5521 e .73 Βλ. την από 12 Αυγούστου 2011 αναφορά του Γενικού Γραμματέα του ΟΗΕ για το Κόσοβο, S/2011/514, μέρος VIII, § 40, σελ. 8, http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N11/435/23/PDF/N1143523.pdf?OpenElement.

38

του 2010 υπολογιζόταν σε 230.00074. Επιπροσθέτως, πέραν των γνωστών ταραχών75

που ξεκίνησαν τον Αύγουστο του 2011 στο Βόρειο Κόσοβο μετά την προσπάθεια των κοσοβαρικών αρχών να επαναλειτουργήσουν τους τελωνειακούς σταθμούς, καταγράφησαν περί τα 60 διεθνοτικά περιστατικά βίας κατά τους πρώτους εννέα μήνες του 2011, στα οποία συμπεριλαμβάνονται και περιπτώσεις βανδαλισμών σε τόπους λατρείας, αλλά και σοβαρές επιθέσεις, καθώς και ανθρωποκτονίες. Τέλος, επιστέγασμα της σερβο-αλβανικής διαίρεσης είναι και το παράνομο, κατά την διεθνή κοινότητα, δημοψήφισμα της 15ης Φεβρουαρίου του 201276, δια του οποίου με συντριπτικό ποσοστό 99.74% και μαζική συμμετοχή, στο 75,28%, οι Σέρβοι του Βορείου Κοσόβου δεν αναγνώρισαν τις κοσοβαρικές αρχές.

Εκτός της προβληματικής σερβο-αλβανικής συνύπαρξης, ας σημειωθεί ότι οι κοινότητες των Ρομά εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν προβλήματα κοινωνικού αποκλεισμού και περιθωριοποίησης77 στο Κόσοβο. Η πλειονότητα των Ρομά, 98%, ταλανίζεται από την ανεργία, με συνέπεια τα μέλη της αυτών των κοινοτήτων να διαβιούν σε συνθήκες απόλυτης ένδειας. Επιπροσθέτως, με δεδομένη την μη επίσημη καταγραφή των Ρομά, η πρόσβασή τους σε βασικές υπηρεσίες, ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, κοινωνική πρόνοια, εκπαίδευση, αλλά και στην δικαιοσύνη είναι περιορισμένη. Συχνά δε, στοχοποιούνται και γίνονται θύματα επιθέσεων, καθώς η αλβανική πλειοψηφία τους θεωρεί «συνεργάτες των Σέρβων».

Κατά συνέπεια, παρά την ύπαρξη ευνοϊκότατου ρυθμιστικού πλαισίου η εν τοις πράγμασι προστασία των μειονοτήτων στο Κοσσυφοπέδιο εξακολουθεί να τελεί υπό αίρεση και στο επιτηρούμενο από την EULEX κοσοβαρικό κρατικό μόρφωμα. Είναι πρόδηλο δε, ότι η εξεύρεση μιας συνολικότερης λύσης για το status της περιοχής θα προδιαγράψει εν τέλει και τις συνθήκες ζωής, αν όχι και το ίδιο το μέλλον, των μειονοτικών πληθυσμών.

74 Βλ. την από αναφορά του «Internal Displacement Monitoring Centre», με τίτλο «SERBIA: Ten years after displacement, returns remain stalled but integration prospects improving», σελ.1, http://www.internal-displacement.org/8025708F004BE3B1/(httpInfoFiles)/8ECBED3F03BF2C22C12578010039E088/$file/Serbia_Overview_Dec10.pdf.75 Στα τέλη Ιουλίου του 2011 οι αρχές της Πρίστινας προσπάθησαν να ελέγξουν τις τελωνειακές πύλες 1 και 31 μεταξύ των ορίων του Βορείου Κοσόβου και της κυρίως Σερβίας. Αντιδρώντας οι κάτοικοι της περιοχής έστησαν οδοφράγματα, ενώ ακολούθησαν συμπλοκές, με αποτέλεσμα τον θάνατο ενός Κοσοβάρου αστυνομικού και τον τραυματισμό Σέρβων διαδηλωτών, αλλά και στρατιωτών της KFOR, που επενέβησαν προς αποκατάσταση της τάξης. Η κατάσταση παρέμεινε τεταμένη έως και τον Νοέμβριο του 2011 βλ. το από 5 Αυγούστου 2011 δημοσίευμα του «In.gr», http :// news . in . gr / world / article /? aid =1231122941 , και αναφορά του «Human Rights Watch», με τίτλο «World Report 2012: Serbia», ιδίως θεματική «Protections of Minorities», http :// www . hrw . org / world - report - 2012/ serbia .76 Βλ. το από 16-02-2012 δημοσίευμα του πρακτορείου «TANJUG» http://www.tanjug.rs/news/33159/referendum-ends--turnout-totals-75-per-cent.htm. 77 Ενδεικτικά βλ. την αναφορά της Georgina Stevens, «Filling the Vacuum: Ensuring Protection and Legal Remedies for Minorities in Kosovo», Minority Rights Group International 2009, σελ. 9-10, http://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&cts=1331315811569&ved=0CCYQFjAA&url=http%3A%2F%2Fwww.minorityrights.org%2Fdownload.php%3Fid%3D635&ei=RkRaT-qKHqiK4gTe2LmgDw&usg=AFQjCNEgpyeQWnR1FOddDNVVOkqXtGr8lQ&sig2=abk6r8INr_yY1KF9zsGXZQ.

39

Αντί Επιλόγου

Αναμφίβολα το θέμα της παρούσας μελέτης παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον. Εξάλλου, το πολύκροτο του ζητήματος του Κοσσυφοπεδίου αποδεικνύεται περίτρανα από τον πραγματικό ωκεανό της παγκόσμιας βιβλιογραφίας που σχολίασε και σχολιάζει διάφορες πτυχές τoυ προβλήματος. Σε αδρές γραμμές, υπό το πρίσμα της θεματικής της «Προστασίας των Μειονοτήτων στο Κοσσυφοπέδιο» αναδεικνύεται η ιστορικότητα της σερβο-αλβανικής διαμάχης για τον έλεγχο της περιοχής, η σύνδεση του μειονοτικού προβλήματος με τις διακρατικές σχέσεις, αλλά και η καθοριστική εμπλοκή του διεθνούς παράγοντα. Επομένως, η ανάλυση του ζητήματος δεν μπορεί να περιορισθεί στο καθεαυτό νομικό μέρος.

Διαχρονικά, η ύπαρξη μειονοτικών εκλαμβάνεται συχνά ως εν δυνάμει απειλή για την εδαφική ακεραιότητα του κράτους, με συνέπεια το όποιο προστατευτικό κανονιστικό πλαίσιο να τίθεται εν τοις πράγμασι σε αχρηστία, ανεξάρτητα από το ιδεολογικό υπόβαθρο του κράτους. Στην περίπτωση δε, του Κοσόβου είναι εμφανής η ταύτιση του μειονοτικού ζητήματος με το επίπεδο των διακρατικών σχέσεων μεταξύ του «kin state», και του «host state».

Αναντίρρητα οι σχέσεις της πρώην Γιουγκοσλαβίας με την Αλβανία, επηρέασαν καταλυτικά τις συνθήκες ζωής των μειονοτήτων. Από το 1945 έως και το 1999, οι εναλλαγές της κρατικής πολιτικής στο μειονοτικό, θυμίζοντας την κίνηση εκκρεμούς, μετακινούμενη από το ένα άκρο της άκρατης φιλελευθεροποίησης και της μεταβολής της μειονότητας σε κράτος εν κράτη, στο άλλο άκρο της πλήρους περιστολής δικαιωμάτων και της απόλυτης καταπίεσης, δεν επέτρεψαν την εξομάλυνση του status quo της μειονότητας και τελικά την σταθεροποίηση της κατάστασης της περιοχής.

Κατ’ επέκταση η μη αντιμετώπιση του μειονοτικού προβλήματος ως εσωτερικού θέματος συνδεόμενο αποκλειστικά και μόνο με τις αρχές του Κράτους Δικαίου, σχετικοποίησε την εφαρμογή των μειονοτικών νόμων. Ενώ είναι σε σαφές, ότι η άρση των ανισοτήτων και η γεφύρωση των αντιθέσεων δεν αποτυπώθηκε και σε μια πολιτική οικονομικής ανάπτυξης που θα συμπεριελάμβανε και το σύνολο των μειονοτικών πληθυσμών.

Η οικονομική ανάπτυξη αποτελεί καταλύτη για την ενσωμάτωση των μειονοτήτων στον εθνικό κορμό, αφού όχι μόνο «καταπραΰνει» τις διενέξεις, αλλά συνδέει ουσιαστικά τα συμφέροντα των μειονοτικών με το κεντρικό κράτος. Κάτι τέτοιο όμως, ποτέ δεν συνέβη στο Κοσσυφοπέδιο, μιας και οι οικονομικοί πόροι των σοσιαλιστικών προγραμμάτων έως την σημερινή ευρωπαϊκή βοήθεια δεν επενδύθηκαν σε υποδομές και σε θέσεις εργασίας με τέτοιο τρόπο που οι διαφορετικές εθνότητες να αποκτήσουν μερίδιο στην οικονομική πρόοδο και στην

40

βελτίωση των συνθηκών ζωής. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, που το Κοσσυφοπέδιο παραμένει μέχρι τις ημέρες μας, μια από τις φτωχότερες περιοχές της Ευρώπης.

Ακολούθως, δεν μπορεί να παραγνωρίσει κανείς την σύνδεση των μειονοτικών ζητημάτων με τα διεθνή γεωπολιτικά συμφέροντα. Ιδίως στην περιοχή των Βαλκανίων, τόσο οι τοπικοί εθνικιστικοί ανταγωνισμοί, όσο και συμφέροντα μεγάλων ξένων δυνάμεων μετέτρεψαν την μειονοτική προστασία σε άρμα εδαφικών και πολιτικών διεκδικήσεων. Συγκεκριμένα, το Κοσσυφοπέδιο αποτέλεσε διαχρονικά πεδίο εμπλοκής των Μεγάλων Δυνάμεων λόγω της γεωστρατηγικής σημασίας του για την Βαλκανική. Δεδομένης της γεωγραφικής θέση της περιοχής στο κέντρο των Δυτικών Βαλκανίων, μεταξύ Αλβανίας, Μαυροβουνίου, ΠΓΔΜ και της κυρίως Σερβίας, το Κόσοβο αποτελεί το αναγκαίο προγεφύρωμα για τον στρατιωτικό έλεγχο της ευρύτερης περιοχής.

Αδιάσειστη απόδειξη είναι η ανεξίτηλη αποτύπωση των συνοριακών αλλαγών στην περιοχή υπό την επίδραση συγκεκριμένων γεωπολιτικών συμφερόντων για την πραγμάτωση των οποίων το μειονοτικό ζήτημα υπήρξε κεντρικής σημασίας. Εξάλλου σαφής υπήρξε ιστορικά και ο ρόλος του αλβανικού στοιχείου για τον έλεγχο των Βαλκανίων, δεδομένου της θέσης τους στο δυτικό άκρο της χερσονήσου του Αίμου. Αρχικά, οι εξισλαμισμένοι Αλβανοί, θα καταστούν τοποτηρητές των Οθωμανών στην περιοχή, ολοκληρώνοντας για την Υψηλής Πύλη ένα σύστημα ελέγχου επί των χριστιανικών πληθυσμών της Βαλκανικής εγκλωβίζοντάς τους μεταξύ «σφύρας και άκμονος» μεταξύ ανατολής και δύσης τους υπόλοιπους λαούς στην κυριαρχία της. Μετά την διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η ίδρυση της Αλβανίας θα εξυπηρετήσει την Αυστροουγγαρία και την Ιταλία. Ιδίως τα ιταλικά συμφέροντα θα χρησιμοποιήσουν το αλβανικό κράτος ως τείχος για να σταματήσουν την επέκταση της Γιουγκοσλαβίας κυρίως - και δευτερευόντως της Ελλάδας - προς την Αδριατική, αλλά και ως βάση εκκίνησης για την ιταλική εξάπλωση στα Βαλκάνια. Άλλωστε, γνωστά είναι τα αποτελέσματα της πραγμάτωσης των σχεδίων του Άξονα κατά την διάρκεια της κατοχής τόσο στην Γιουγκοσλαβία όσο και στον ελλαδικό χώρο.

Στην εποχή μας, η νεκρανάσταση των φασιστικών σχεδίων στην περιοχή της ανατολικής Ευρώπης και ιδιαίτερα στην Βαλκανική, με την αιματηρή διάλυση της Γιουγκοσλαβίας και την δημιουργία «αναιμικών κρατικών οντοτήτων» υπό την πρόφαση της αυτοδιάθεσης των λαών συνιστά μια άνευ προηγουμένου φάρσα της Ιστορίας. Πρωτίστως, οι ΗΠΑ και η Γερμανία σε ένα συμπληρωματικό δίπολο επιχείρησαν να ελέγξουν τις ισορροπίες στην περιοχή, απομειώνοντας την πολιτικο-οικονομικο-στρατιωτική οντότητα της Σερβίας.

Είναι παραδεκτό ότι τα γερμανικά συμφέροντα ευνοήθηκαν από την πολυδιάσπαση της πάλαι ποτέ κραταιάς Γιουγκοσλαβίας, όχι μόνο γιατί οι νέες «ασθενικές» δημοκρατίες συνωθούνται ασθμαίνοντας σε έναν ευρωπαϊκό μονόδρομο

41

υπό τους γερμανικούς όρους78, αλλά και γιατί αποσοβήθηκε η αναδιοργάνωση μιας περιφερειακή δύναμης στο μαλακό υπογάστριο της γερμανικής οικονομικής σφαίρας επιρροής. Ακολούθως, οι ΗΠΑ με αφορμή την γιουγκοσλαβική κρίση όχι μόνο επιβεβαιώνουν εκ νέου τον ρόλο τους ως η απόλυτη στρατιωτική δύναμη εγγυήτρια της διεθνούς παγκόσμιας τάξης, αλλά και δια της ενθάρρυνσης του αλβανικού επεκτατισμού στο δόγμα «divide et impera» προωθούν την επικυριαρχία τους στα Δυτικά Βαλκάνια διαμορφώνοντας μια εύθραυστη ισορροπία.

Αξίζει ιδιαιτέρως να σημειωθεί η συνολική αναβάθμιση της γεωστρατηγικής αξίας της Βαλκανικής με μια πιθανή κατασκευή αγωγών79 πετρελαίου και φυσικού αερίου, όπως οι «PEOP»80 και «ΑΜΒΟ»81 και οι «South Stream»82 και «Nabucco»83, με αποτέλεσμα μόνο τυχαία να μην θεωρείται η ανάπτυξη ενός συμπλέγματος αμερικανικών βάσεων με κέντρο το κολοσσιαίων διαστάσεων στρατόπεδο «Bondsteel»84 στο «Uroševac», ο ρόλος του οποίου ξεπερνά τα γεωγραφικά όρια της περιοχής και συνδέεται με ευρύτερους σχεδιασμούς.

Επιπλέον, τονίζεται ότι ο έλεγχος του Κοσόβου συνεπάγεται οικονομικά κέρδη, δεδομένης της ύπαρξης σημαντικών κοιτασμάτων ορυκτού πλούτου85. Είναι γνωστό ότι από το Κοσσυφοπεδίου προερχόταν το 50% των συνολικών αποθεμάτων άνθρακα και αντιστοίχως το 60% του ψευδαργύρου και του μολύβδου της τέως Γιουγκοσλαβίας, η δε σημερινή του αξία των μεταλλευμάτων, υπολογίζεται σύμφωνα με μετριοπαθείς υπολογισμούς σε 13,5 δισεκατομμύρια δολάρια86.78 Ενδεικτική είναι η γερμανική πίεση στην διαδικασία ένταξη της Σερβίας στην ΕΕ. Η γερμανίδα καγκελάριος Ανγκέλα Μέρκελ έθεσε ως όρους για την αποδοχή της υποψηφιότητας της Σερβίας, την εποικοδομητική επανάληψη του διαλόγου με την Πρίστινα, την διευκόλυνση της λειτουργίας της EULEX σε όλο το Κόσοβο και την κατάργηση του παράλληλου συστήματος διοίκησης (βλ. το από 23-08-2011 δημοσίευμα του «BBC» http://www.bbc.co.uk/news/world-europe-14631297). Τελικά μετά την επανέναρξη του διαλόγου μεταξύ Βελιγραδίου και Πρίστινας στις 24-02-2012 (βλ. http://www.eu-un.europa.eu/articles/en/article_11884_en.htm) με την υιοθέτηση της φόρμουλας «Gymnich», δηλ. άτυπη σύνοδο υπουργών εξωτερικών με την μη τήρηση πρακτικών και την λήψη αποφάσεων, η Σερβία θα λάβει το καθεστώς υποψήφιας χώρας για ένταξη στην ΕΕ στις 02-03-2012 (βλ. http://ec.europa.eu/enlargement/candidate-countries/serbia/index_en.htm).79 Βλ. σχεδίαση αγωγών σε χάρτη Βαλκανίων, http://bankwatch.org/balkan_energy/. 80 Βλ. σχετικά με τον πετρελαϊκό αγωγό «PEOP», http://www.iea.org/work/2009/forum/Transnafta2.pdf.81Βλ. για τον σχεδιασμό του πετρελαϊκού αγωγού «ΑΜΒΟ» http://www.iea.org/work/2009/forum/Ferguson.pdf.82 Βλ. http://south-stream.info/?L=1.83 Βλ. http://www.nabucco-pipeline.com/portal/page/portal/en/pipeline/overview.84 Βλ. Το στρατόπεδο «Bondsteel» με έκταση 3,86 km2 και 7.000 προσωπικό είναι μία από τις μεγαλύτερες αμερικανικές βάσεις στην Ευρώπη, http :// www . globalsecurity . org / military / facility / camp -

bondsteel . htm . Η αμερικανική στρατιωτική παρουσία στην ευρύτερη περιοχή συμπληρώνεται με τις μικρότερες βάσεις «Monteith» στο «Gnjilane», αλλά και την «Able Sentry» πλησίον των Σκοπίων. 85 Σύμφωνα με το σερβικό Υπουργείο Ορυχείων και Ενέργειας στο Κοσσυφοπέδιο εντοπίζονται 12 δισεκατομμύρια τόνοι λιγνίτη, εκ των οποίων μόλις το 3% έχει εκσκαφθεί βλ. έκθεση Μαρτίου 2002 με τίτλο «Mineral deposits and mining districts of Serbia - Compilation map and GIS databases», σελ.29, http :// www . mineralinfo . org / Cartes / Serbie / pot _ minier . pdf . Επιπλέον στη ίδια έκθεση γίνεται ειδική μνεία στα κοιτάσματα νικελίου, κοβαλτίου χρωμίτη, μολύβδου και ψευδαργύρου, αλλά και χρυσού των ορυχείων «Trepča» που εντοπίζονται κυρίως στην ευρύτερη περιοχή της «Mitrovica» (βλ. ιδίως σελ. 31, 32 και 41). 86 Βλ. Στο από 22-11-2005 δημοσίευμα από το «Economic Initiative for Kosovo» αποτυπώνεται η κριτική ακαδημαϊκών κύκλων αναφορικά με τον «μη επαγγελματικό» υπολογισμό της αξίας του

42

Σε αυτό λοιπόν το πλαίσιο φαίνεται απατηλή η οποιαδήποτε ιδέα περί εφαρμογής ενός συστήματος μειονοτικής προστασίας. Για τους θιασώτες της «Realpolitik», η ενδεδειγμένη λύση συνολικά για το συνολικό κοσοβικό ζήτημα μοιάζει να είναι η αποδοχής της επί του πεδίου καταστάσεως87 και όχι η υιοθέτηση ενός φιλόδοξου θεωρητικού σχήματος μειονοτικής προστασίας. Παρά τον έκδηλο κυνισμό μιας τέτοιας επιλογής, η αναγνώριση της ανεξαρτησίας του Κοσόβου από την Σερβία σε συνδυασμό με την πλήρη αποκατάσταση της σερβικής κυριαρχίας στα εδάφη του Βορείου Κοσσυφοπεδίου, ενδεχομένωους να επέτρεπε την αποκλιμάκωση της έντασης στην περιοχή σε μόνιμη βάση, αλλά και την αποκατάσταση της διασαλευθείσας από την κοσοβαρική ανεξαρτησία διεθνούς δικαιοταξίας. Πρέπει να γίνει δεκτό ότι μια συμφωνία που δεν ικανοποιεί πλήρως τις δύο πλευρές, σε αντίθεση με μια επιβολή ταπεινωτικών όρων μπορεί να αποτελέσει έναν ιστορικό συμβιβασμό. Άλλωστε, η απουσία «τελικών λύσεων» υπήρξε δεδομένη για οποιαδήποτε ιστορική φάση.

Καταλήγοντας, είναι απολύτως σαφές ότι το Κοσσυφοπέδιο υπήρξε διαχρονικά το θυσιαστήριο των μειονοτικών πληθυσμών. Η εναλλαγή κάθε είδους μειονοτικού καθεστώτος συναρτήσει των πολιτειακών μεταβολών της περιοχής συνιστούν, θεωρητικά τουλάχιστον, την επιτομή του Μειονοτικού Δικαίου. Σε τελική ανάλυση, το διαρκές κοσοβικό αδιέξοδο αναδεικνύει ότι η ασφαλέστερη οδός για την αρμονική συμβίωση διαφορετικών εθνοτήτων σε ένα κράτος είναι η υιοθέτηση μιας σταθερής μειονοτικής πολιτικής στην βάση της εμπέδωσης των αρχών του Κράτους Δικαίου, συνοδευόμενη από την προώθηση της ισότιμης συμμετοχής όλων των πολιτών στην δημόσια ζωή δια της οικονομικής προόδου, ούτως ώστε να είναι εν τέλει δυνατή η απαγκίστρωση του μειονοτικού ζητήματος από τις διακυμάνσεις των διακρατικών σχέσεων και των διεθνών συσχετισμών.

Βιβλιογραφία

Πρωτογενείς Πηγές

ορυκτού πλούτου στο Κόσοβο (βλ. http :// www . eciks . org / english / lajme . php ? action = total _ news & main _ id =264 ). Σε κάθε περίπτωση τυπικό παράδειγμα της δυναμικής, αλλά και των προβλημάτων που συνεπάγεται η εκμετάλλευση των μεταλλείων στο Κόσοβο αποτελεί η βιομηχανία «Trepča», τα ορυχεία της οποίας βρίσκονται στην περιοχή της «Mitrovica» (βλ. την από 26-11-1990 αναφορά του «International Crisis Group», με τίτλο «Trepca: Making Sense of the Labyrinth», http :// www . unhcr . org / refworld / docid /3 ae 6 a 6 de 8. html ).87 Βλ. Την από 09-02-2012 αναφορά του Steven Woehrel με τίτλο «Kosovo: Current Issues and U.S. Policy» για το «Congressional Research Service», ιδίως σελ.5-6, http://www.fas.org/sgp/crs/row/RS21721.pdf.

43

Επίσημες Εκθέσεις

1. Cultural heritage in south-east Europe: Kosovo protection and conservation of a multi-ethnic heritage in danger, mission report 26-30 april 2004, cultural heritage in south-east Europe series n˚ 2, UNESCO2. Inhuman treatment of people and illicit trafficking in human organs in Kosovo, committee on legal affairs and human rights of parliamentary assembly of Council of Europe3. Kosovo / Kosova as seen, as told, the human rights findings of the OSCE Kosovo verification mission4. Kosovo in figures 2005, provisional institutions of self government government of Kosovo, ministry of public services, january 20065. Opinion on human rights in Kosovo : possible establishment of review mechanisms, adopted by the Venice Commission at its 60th plenary session (Venice, 8-9 October 2004)6. Serbia: ten years after displacement, returns remain stalled but integration prospects improving, Internal Displacement Monitoring Centre7. The crisis in Κosovo, Human Right Watch

8. World report 2012: Serbia, «Human Rights Watch

Κείμενα Ηνωμένων Εθνών

1. S/RES/1244 (1999)2. S/2007/1683. S /2007/168/Add.1 / Comprehensive Proposal for the Kosovo Status Settlement4. S/2008/6925. S/2011/514

6. UNMIK/REG/1999/247. UNMIK/REG/2001/9

Νομοθετικά Κείμενα

1. Constitution of Republic of Kosovo 20082. Constitution of Serbia 1990, 20063. Law No. 03/L-053

4. ΚΟΙΝΗ ΔΡΑΣΗ 2008/124/ΚΕΠΠΑ ΤΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ της 4ης Φεβρουαρίου 2008.

Δευτερογενείς πηγές

44

Ελληνικά Βιβλία

1. Παρατηρητήριο Βαλκάνια, Αλβανία εκδ. ΙΣΤΑΜΕ 2000 2. Χριστόδουλος Κ. Γιαλλουρίδης, Βιβή δ. Κεφαλά, Κόσοβο: Η εικόνα του πολέμου, εκδ. Ι. Σιδέρης 20013. Λένα Διβάνη, Ελλάδα και Μειονότητες, εκδ. Καστανιώτης 19994. Γ.Ε. Δουδούμη, Η γιουγκοσλαβική αποσύνθεση 1991-2001, Βαλκανικές εκδόσεις, Αθήνα 2001 5. Σαράντος Καργάκος, Αλβανοί, Αρβανίτες, Έλληνες, εκδ. Ι.Σιδέρης 20056. Μαριλένα Κόππα, Οι μειονότητες στα μετα-κουμμουνιστικά Βαλκάνια, εκδ. Νέα σύνορα - Α.Α. Λιβάνη 19977. Ευάγγελος Κωφός, Κοσσυφοπέδιο και αλβανική ολοκλήρωση, Ευάγγελος Κωφός, εκδ. Παπαζήση 19988. επιμ. Σωτήρη Ντάλη, Η κρίση στο Κόσοβο, εκδ. Παπαζήση 19999. Μαρία Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Οι Βαλκανικοί Λαοί: από την τουρκική κατάκτηση στην εθνική αποκατάσταση [14ος -19ος], εκδ. Βάνιας 1991 10. επιμ. Στέλιου Περράκη, Κόσοβο – ανατρέποντας τη διεθνή δικαιοταξία: αυτοδιάθεση και απόσχιση εθνοτήτων στον 21ο αιώνα, εκδ. Ι.Σιδέρης 200711. Βασίλης Ραφαηλίδης, Οι λαοί των Βαλκανίων, εκδ. 21ου 1994 12. Άρνολντ Σέρμαν, Κακοπιστία στα Βαλκάνια, εκδ. Ψυχογιός 199313. Γιώργος Σεφέρης, Πολιτικό Ημερολόγιο Α΄ 1935-1944, εκδ. Ίκαρος 1979

Ξενόγλωσσα Βιβλία

1. Yannis Alexandros, Kosovo under International Administration – An Unfinished Conflight, ELIAMEP 20012. Jean Arnault Dérens, ¨Le piège du Kosovo¨, NON LIEU 20083. George W. Hoffmann project director, Problems of Balkan security, Paul S. Shoup editor 1990 4. Tim Judah, The Serbs: history, myths and destruction of Yugoslavia, Yale University Press 19975. Paulin Kola, The search for greater Albania, Hurst & Company 20036. Noel Malcolm, Kosovo: a short History, Papermac 19987. Sabrina-Petra Ramet, Balkan Babel: the disintegration of Yugoslavia from the death of Tito to Ethnic war, Westview Press 19968. Dimitris Triantaphyllou, The Albanian factor, ELIAMEP 20009. Thanos Veremis, Evangelos Kofos, Kosovo: Avoiding another Balkan War, ELIAMEP & U.o.A. 199810. Thanos Veremis, Dimitris Triantaphyllou, Kosovo and the Albanian dimension in Southeastern Europe: The needs for regional security and conflict prevention, ELIAMEP 1999

45

11. Miranda Vickers, The Albanians: A Modern History, London - New York 199512. Miranda Vickers and James Pettifer, Albania: From Anarchy to a Balkan Identity, New York 1997

Ελληνικά άρθρα

1. Άγγελος Γιόκαρης, Η ¨διεθνής πολιτική παρουσία¨ στο Κοσσυφοπέδιο: διεθνής ανθρωπιστική συνδρομή υπό διεθνή έλεγχο, εντολή διαχείρισης ή υποκατάσταση στοιχείων κυριαρχίας;, Το Σύνταγμα, τεύχος 4/20012. Λένα Διβάνη, Κόσοβο: Το χρονικό ενός προαναγγελθέντος θανάτου, Το Σύνταγμα, τευχ.4 / 20013. Ευάγγελος Κωφός, Από το «Κόσοβο-Μετόχια» στην «Κοσόβα», ΕΛΙΑΜΕΠ 2007

4. Αντώνης Μπρεδήμας, Μετά την κρίση του Κοσσυφοπεδίου, τι; μια de lege ferenda προσέγγιση της ανθρωπιστικής επέμβασης, Το Σύνταγμα, τευχ.4 / 2001 εκδ. Αντ. Σάκκουλα 5. Λ.-Α. Σισιλιάνος, Η στρατιωτική Δύναμη στο Κοσσυφοπέδιο (KFOR), Το Σύνταγμα, τεύχος 4/20016. Λ.-Α. Σισιλιάνος, Το πρόβλημα αναγνώρισης των πρώην ομόσπονδων κρατών της Γιουγκοσλαβίας, Διεθνείς κρίσεις και παρέμβαση της διεθνούς οργάνωσης. Περσικός κόλπος και τέως Γιουγκοσλαβία, Αθήνα 1994 σελ. 325-348

Ξενόγλωσσα άρθρα

1. Case Comment Kosovo: Contracting States acting under UN mandate – Inadmissibility Ratione Personae, European Human Rights Law Review 20072. Crisis Group, North Kosovo: Dual Sovereignty in Practice, Europe Report N°211, 14 March 20113. Yannis Alexandros The UN as government in Kosovo, Global Governance 20044. P. Bodeau-Livinec, G.Buzzini, S. Villalpando, European Convention on Human Rights – jurisdiction ratione personae –attribution of conduct to an international organization – delegation of authority by the Security Council – effective control, American Journal of International Law, April 2008, vol.102, no 2, p. 323-331 5. Antonio Cassese, Ex iniuria ius oritur: are we moving towards international legitimation of forcible humanitarian countermeasures in the world community?, European Journal of International Law, Issue Vol. 10 (1999) p.23-306. Prof. Dr. Dusan T. Batakovic, Kosovo and Metohija - A Historical Survey (1), http://www.spc.yu/eng/science, 20 February 2008

46

7. Wolfgang Benedek, Final status of Kosovo: the role of Human Rights and Minority Rights, Chicago-Kent Law Review 2005 Jean –Arnault Derens8. Jean –Arnault Derens, Indépendance du Kosovo, une bombe à retardement, Le monde diplomatique, mars 20079. Jean –Arnault Derens, Kosovo   : l’indépendance, et après   ? , Le monde diplomatique, fevrier 2008 10. Eben Friedman, A dual challenge for the year of equal opportunities for all: Roms in the Western Balkans, JEMIE 2007 11. Laurent Geslin , Le Kosovo au cœur de la géopolitique des Balkans , Le monde diplomatique, avril 2008

12. Istvan Gyarmati, Security Aspects of the Protection of Minorities in Kosovo13. G. Richard Jansen, Albanians and Serbs in Kosovo:  An Abbreviated History An Opening for the The Islamic Jihad  in Europe, Colorado State University, Fort Collins CO 80523 April 25, 1999, Updated June 15, 2007 14. Tim Judah, Divorcing Serbia: The Western Balkans in 2006, The Fletcher Forum of World Affairs 200615. Verena Knaus, The Mitrovica Dilemma, Chicago-Kent Law Review 2005 16. Charles A. Kupchan, Independence for Kosovo, Yielding to Balkan Reality, Foreign Affairs 200517. Noel Malcolm, Is Kosovo real? The battle over history continues, Foreign Affairs 199918. Alexandros Mallias, Kosovo after the Hague, ELIAMEP Thesis Nov. 2010 6/2010

19. Antony J. Miller, UNMIK: Lessons from the Early Institution-Building Phase, New England Law Review 2004-200520. S. Oeter, The Dismemberment of Yugoslavia: An Update on Bosnia and Herzegovina, Kosovo and Montenegro, σελ. 457-470, German Yearbook of International Law 2007 vol. 5021. Eduard Sebenco, The protection of cultural property and post-conflict Kosovo, Revue quebecoise de droit international 2005 22. Adrian Toschev & Gregory Cheikhameguyaz, The European Union and the final status for Kosovo, Chicago-Kent Law Review 200523. Viola Trebicka, Recent developments Lessons from Kosovo status talks: On Humanitarian Intervention and Self-determination, Yale Journal of International Law 200724. Epaminontas Triantafyllou, Matter of Law, Question of Policy: Kosovo’s Current and Future status under International Law, Chicago journal of International Law 200525. G. Verdirame, Breaches of the European Convention on Human Rights resulting from the conduct of international organizations, European Human Rights Law Review 2008

47

26. Ralph Wilde, Accordance With International Law of the Unilateral Declaration of Independence in Respect of Kosovo, American Journal of International Law, Vol. 105, No. 1, January 201127. Steven Woehrel, Kosovo: Current Issues and U.S. Policy, Congressional Research Service 9 February 2012

28. Adrian Zeqiri, Equal Opportunities Provisions for the Communities in the Comprehensive Proposal for the Kosovo Status Settlement, JEMIE 2007

.

48