«ЖАҢА БІЛІМ ЖАҢА ҒАСЫР» № 1 · PDF file№ 201 орта...

45minut.kz Республикалық ұстаздарға арналған басылым топтамасы

«ЖАҢА БІЛІМЖАҢА ҒАСЫР»

№ 1

45minut.kz Республикалық ұстаздарға арналған басылым редакциясы жинақтаған

шығармашылық еңбектердіңіс-тәжірибелік жинағы

Алматы - 2014

1


Бастау сөз

Заман алға жылжыған сайын уақыт талабы күшейіп, білім кәусарыменауызданған ұрпақтар талапты да, ойшыл, дарынды тұлға болып қалыптасуыүшін, ұстаздар қауымының алдына жаңа технология үрдістерді қолданаотырып, үздіксіз ізденіспен оқушылардың білімін, таным-талғамын, ой-өрісімен шығармашылық қабілеттерін дамытуды міндеттейтін ұлы мақсат қояды.

Елбасының Қазақстан халқына жолдауында «Білім беру реформасы-Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етуге, экономикалық жәнеқоғамдық жаңару қажеттілігіне сай келетін осы заманғы білім беру жүйесінқұруды» міндеттеген болатын. Жүрегі мейірімді, жаны жігерлі, қоғамның саясижәне мәдени шараларына белсене ат салыса жүріп, елімізде парасатты жастұлғаның қалыптасуына аянбай тер төккен ұстаздар қауымының үлесі ерекше.

«Ұстаз – шәкірттің ізінде, қылыштың жүзінде жүреді», - деп сыпыра шежірешіӘлиасқар Байғұтов атамыз текке айтпаған. Қызығынан қиындығы мол осымамандық иелерінің жаһандану кезеңіндегі инновациялық дамудың жолдарымен әлемдік білім беру тәсілдерін жетік меңгеріп, оны жас ұрпақтың санасыжеткізетін жаңашыл ұстаздардың еңбектерінен құрастырылған бұл жинақмаңызы да құнды оқулыққа айналары ақиқат.

Темірхан Әбдіков Қазақстан Республикасы білім беру ісінің үздігі,

Қазақстан Журналистер Одағының, Халықаралық Жазушылар Одағының мүшесі

2


Бастауыш мектеп оқушыларының білім, білік дағдыларын дамытудағыпсихологиялық ерекшеліктерін жүйелі қалыптастырудың маңызы

Тегі, аты-жөні: Скендирова ЛизаҚызылорда облысы, Жалағаш ауданы

№ 201 орта мектептің бастауыш сынып мұғалімі

«Бала оқытуды жақсы білейін деген адам әуелі балаларға үйрететін нәрселерін өзі жақсы білуі керек.» А. Байтұрсынов

Елбасымыз Н. Ә. Назарбаев: «ХХІ ғасырда білімін дамытуда еліміздің келешегін айқындайтыннәрсе – білім» деген. Ел келешегі жас ұрпақты жан-жақты білім иесі етіп тәрбиелеудің маңызы зор.

Бүгінгі таңда бастауыш мектептегі білім беруді жаңашылдандырудың ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалану арқылы көрініс табатын оң алғы шарттарықалыптасып келеді. Оқыту мен тәрбиелеуге тың әдіс-тәсілдер жасалды. Соның нәтижесінде тұтаспедагогикалық үрдістер өзгертіліп,білім берудің тиімді деп танылған жаңа техналогиялары дүниегекелуде. Жан-жақты ізденістің нәтижесінде білім беру саласында жаңа технологиялардың саны да,сапасы да өсіп келуде.

Менің оқыту педагогикалық-псхологиялық бағыттағы негізгі ой-тұжырымдамаларым мынадай:Жаңа технологияны меңгеру мұғалімнің интеллектуалдық кәсіптік, адамгершілік және көптеген

адами қабілеттің қалыптасуына игі әсерін тигізеді. Өзін-өзі дамытып, оқу-тәрбие үрдісін тиімдіұйымдастыруына көмектеседі.Кез келген оқыту техналогиясы мұғалімнен терең теориялық-психологиялық, педагогикалық, әдіскерлік білімді,үлкен педагогикалық шеберлікті, шәкірттердіңжан-дүниесіне терең үңіліп, оны ұғына білуге талап етеді.

Оқыту барысында жаңа технологиялық әдістерді пайдалану шәкірттердің ойлана білуқабілеттерін дамытады, олардың білім сапасын

жақсартады, ой-өрісін кеңейтеді, есте сақтау қабілеттерін өсіреді. Сол үшін мен жаңатехнологияларды күнделікті сабақ үрдісінде баланың жас ерекшелігін ескере отырып өз шеберлігімеқарай таңдап алып жүрмін. Балаларды сүйетін, өз пәнін жетік меңгерген, психология, тереңмеңгерген нағыз мұғалімнің алдында білім алған оқушының бейнесі мынадай болуы тиіс:

Ұлы педагог М.Жұмабаев: «Баланы тәрбиелі қылу – тұрмыс майданында ақылмен, әдіспен күресебілетін адам шығару деген сөз. Тұрмыста түйінді мәселелерді тез шеше білетін, адалдық жолғақұрбан бола алатын, қысқасы адамзат дүниесінің керек бір мүшесі бола алатын төрт жағы түгел адаметіп шығару. «Баланы мұндай адам қыла алу үшін тәрбиенің бар күшін, бар білімін жұмсап,жалықпай, шаршамай үйрете білу керек» деген болатын.

Менің ұстанымым: Оқу мен тәрбиені ұштастыра отырып, озық педагогикалық технологияныпайдаланып, оқушының шығармашылығын дамытып,өз бетінше білім алуға қабілетті, өзмүмкіндіктерін жүзеге асыра алатын, заман талабына сай, жан-жақты қалыптастыру.

Бастауыш мектеп сабақтарында ынтымақтастық педагогикасының жүзеге асуына, бірлесіп әрекететуіне сабақта жайлы да, жағымды психологиялық жағдай орналасуына мүмкіндік жасайды.Көбінесе ол топпен жұмыс жасалғанда айқын көрінеді. Оқушы жұмысқа ықыласпен кіріседі, белгілібір жүйеден шықпай қатып қалған оқу тәсілі өзгереді, өздеріне деген сенімі нығаяды, бірлесе жұмысістеу арқасында ынтымақ-бірлікті, әдептілік қасиеттері қалыптасады, ойларын ашық айтуға үйренеді.Оның өз тәжірибемде тиімділігі мынадай болды: Мысалы, 4 сыныпта ана тілі пәнінен «ҚайранҚарасазым-ай!» тақырыбындағы өткен сабағымда топтық жұмыс өткіздім. Осы сабақта берілгентапсырмаларды орындау барысында,сұрақтарға жауап беру арқылы өлеңнің авторының суреттегентабиғатын құрастырып шығатынымыз айтылып өтті. Менің байқағаным, бұл жерде уақытты үнемдейбілдім. Жаңа сабақты өткен сабақпен байланыстыруда өлең жолдары оқылып, өлеңнің мағынасыашылды. Сонымен қатар жаңа сабақ оқушыларға түсіндірілді. Яғни, оқушылардың білім, білікдағдысын тексеру мақсатында топ бойынша «Көңілді балық аулау» сайысын өткіздім. Мәтінгебайланысты түрлі жұмыстар жүргізілді. Оның бойында сөйлеу мәдениеті мен өзгенің ойын тыңдайбілу дағдысы қалыптасады. «Болашаққа болжам» сайысында әр топ «Егер мен ақынболсам»тақырыбы бойынша өлең шумағын құрастырды.

Осы сабағымда, оқыту жүйесінде ақпараттық және интерактивті технологияларды қолдана отырып,

3


төмендегі нәтижелерге қол жеткіздім:1)Ақпараттық технология мүмкүндіктерін қоланып, өз бетімен жұмыс жасай алады.2)Игерген сабақты шығармашылықпен талдайды, өз ойын еркін жеткізе алады. 3) шығармашылық жұмыстарға белсене араласып, жеке қабілеттерін көрсете алады. Интерактивті әдіс қолданғанда мұғалім кейбір ережелерді есте сақтау керек деп ойлаймын:1)сынып оқушыларының сабаққа деген белсенділіктерін арттырып, танымға жұмылдыру2)оқушыларды психологиялық тұрғыда дайындау, яғни оқушыларды үнемі, мадақтап, марапаттап

отыру.3)сынып бөлмесі талапқа сай болуы қажет4)әр оқушы өз ой-пікірін, көзқарасын дәлелдеп беруге мүмкіндік жасау5)оқушылар арасында топпен жұмыс жасауды бірізділікке қоюБастауыш сынып оқушыларын шығармашылыққа тәрбиелеу үшін қиын кезең екеніне қарамастан

балалардың бойына жауапкершілік сезімін сіңіру керек.Оларды шығармашылыққа бағыттап, бастағанісін аяғына дейін жеткізуге дағдыландыру қажет. Бастауыш сынып баласының бойындағышығармашылық қабілетті анықтау үшін мұғалім өз әрекетін жан-жақты дамыту керек. Яғни,

-біріншіден, мұғалімнің инновациялық іс-әрекетінің жетілдіруі; -екіншіден,оқытудың озық технологияларын меңгеруі; -үшіншіден,құрал-жабдықтар мен ақпараттық-технологияларды қолдауда өзгерістер енгізуі; -төртіншіден,оқушыларға жеткізілетін оқу материалдарының мазмұаны мен түр- сипатын өзгерте

білуі.Мысалы,берілген сөйлем үлгілері боынша сөйлемдер құрастырып қана қоймай, басқа сөйлемдерқұастыру, тапсырманы күрделендіру, жазуларды графикалық сызба түрінде жазу.

Шығармашылыққа бағыттау кезінде көңіл-күйге түрткі болатындай жағдайды туғызу керек. Олпсихологиялық әсер шығамашылық процесс кезінде оқушыны шығармашылыққақұлшындандырады.Оқушының жетістігін мадақтап, көтермелеп, мұғалім тарапынан құптаушылықкөзқарасның болуы баланың еркін билеп, сенімін ұялатады.Мұғалім оқушының шығармашылығынтежейтін үрей, қорқыныш сезімінің, өзіне риза болмаушылық сезімінің,жалқаулықтың алдын алукерек. Ойы жүйрік,ақылы жетік, бәсекеге қабілетті, өзгелерге бейім жеке тұлғаны тек қана жаңатұрпатты педагог қалыптастыра алады.

Сөз соңында айтарым, білім беру жұмысын қазіргі талаптарға сай ұйымдастыру мұғалімненойлылықты, парасаттылықты, білімділікті, шығармашылықты талап етеді.

Пайдаланған әдебиеттер:1. Бастауыш мектеп, 2000 ақпан, №2 2. Қазақстан мұғалімі, 2010 қараша3. Қазақстан мұғалімі (журнал), 2010жыл, №5---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында оқушылардышығармашылыққа баулу жолдары

Қызылорда облысы, Жалағаш кенті,Қазақ тілі мен әдебиеті пәні әдіскері

Күміс Иманғалиева

Қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында бала бойында жалпы білім дағдысы мен білігінқалыптастыру мәселесі қаралады. Жалпы оқудың білігі мен дағдысын жан-жақты қалыптастырудыңмаңызы зор екені белгілі. Оқушы бойында білім негіздерін қалыптастыру үшін оның біліктілігін,дағдысын тұрақтандырып, белгілі арнаға түсірмейінше, нәтижеге қол жеткізу мүмкін емес.

Оқушы жанын дүр сілкіндірер қолайлы тың деректер, оқиғалар, естеліктер мұғалімнің ұтымды ой-пікірлері арқылы астасып жатуы керек. Міне, сонда ғана шығармашылық процеске бастайтыншығармашылық көңіл күй туады. Сабақта балаларға ауыр болады деп кейбір теориялық –практикалық міндеттерден бас тартуға болмайды.

Сөз өнерінің негізінде оқушының дербес шығармашылық қабілетін, ұшқыр, шешен сөйлеушеберлігін дамыту үшін әдеби білім мазмұны көркемдік сипатқа құрылып, оқушы біліктілігінарттыруға негіз болады, сол себепті нәтижеге бағытталған білім моделі бойынша әр пәннен берілетін

4


білім мазмұны мектептің барлық сатыларында нақты көрініс тауып, оқушылардың білімдікқұзыреттілікті меңгеруін қадағалайды. Құзыреттілік ұғымы – оқушының белгілі бір кешенді іс-әрекетті орындай алу қабілетін жетілдіруге бағыттала отырып, оқыту жүйесіне қызмет етеді.

Қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында оқушыларға шығарма-тапсырмалар беру арқылышығармашылық пен іскерлікке, ізденімпаздық пен байқампаздыққа бағыттауға болады. Сабақтаоқушыларға құрылысы, тілі, оқиғасы өте қарапайым тапсырмалар желісін ұсынуға болады. Оқушығашағын әңгіме желісін беріп, әрі қарай әңгіме желісіне өзгеріс енгізуді, әңгімеге басқа көзқарас қосудытапсыру қажет. Сонда оқушылар ойлана отырып, әңгімені әрі қарай жалғастырады. Әркім өзшеберлігіне қарай жұмыс жасауға үйренеді.

Оқушыны іздендіру үшін сұрақ қоя білуге үйрету арқылы оның саналы ойлауы, жан-жақтылығы,білімі мен біліктілігі қалыптасады. Сонымен қатар, жоспарлы түрде жұмыс істеуге машықтану үшінмәтін бойынша жоспар құру әдетін қолдануға болады. Нәтижесінде оқушы мәтін бөлімдерінеқысқаша тұжырымдама жасап, әрбір оқиғаға ат қойып, өзіндік іздену мен білім дағдысын берікқалыптастырады.Мәтін бойынша түсініксіз сөздер тізбегін жасау, поэзиялық шығармаларды прозағаайналдыру тәсілдері де оқушының жан-жақты дамуына үлкен ықпал етеді.

Сонымен қатар оқушылар шығармашылығын арттыруға төмендегідей жұмыстарды жүргізуге болады:1. Жай жоспар жасаудан түрлі тақырыптарға шығарма жазуға2. Көркем мәтінді қарапайым талдаудан мазмұн мен формаға3. Оқулықпен істейтін қарапайым жұмыстан 2-3 қосымша оқулықтардан ізденуге4. Лекция жоспарын жасауға конспект, тезис, реферат жасауға5. Мұғалімнің сұрақтарына жауап беруден баяндама, диспутқа дейін

Оқушылардың өзіндік орындайтын жұмыстарының ішінде шығарма басты орын алады.Шығарма жазу оқушылардың шындыққа нақты қатысын қалыптастырады, нағыз шығармашылықтың дамуына үлкен әсер етеді. Шығарма дегеніміз – оқушылардың тілдік және әдебиеттік білімдері мен өзінің таным, түйсік, көзқарасының тәжірибелеріне сүйене отырып өз ойын жүйелі, әдеби тіл қалыбында бере білуге машықтандыратын жазбаша тәжірибелік жұмыстың бірі. 1. Шығармадан баланың тілдік мәдениеті, сөздік қоры, теориялық білімі, әдеби ұғым - түсінігі, жазуғаикемі мен ойлау деңгейі байқалады.2. Шығарма – оқушының жеке тұлға ретінде өзін көрсете алуының белгісі, дағдылы жұмыстың көрінісі. Оқушының ауызша сөз саптауын қалыптастыруды біз қиын дейміз, ал ойын жазбаша түсіруге қалыптастыру одан да қиын. Олай болса, бұл – жүйелі түрде жүріп отыратын ұзақ үдерістің түпкі нәтижесі.

Мектептегі шығарма жұмысы оқушының дүниеге көзқарасын қалыптастыруда игі ықпал ететінісөзсіз. Олай болса шығарманың негізгі мақсаты – осы. Мектепте шығарма жазу жұмысының қай түріболса да өте күрделі ой еңбегі, шығармашылық іс. Оқушының ақыл - ой қабілетін дамытып,белсенділігін арттыруда шығарма жұмысы орасан зор міндет атқарады. Сондықтан мұндай күрделіақыл - ой еңбегін «шығармашылық» деп атауға болады.

Шығармашылық жұмысқа бейімдеу үшін алдымен оқушы сабаққа қызығу керек. Әсіресе әдебиет сабағының кіріспе және қорытынды кезінде оқушы белсенділігі басымырақ болатын жұмыстар ұйымдастырған жөн.1. Баланы жұмбақ, ребус шешуге үйрету керек2. Бір дыбыстан басталатын сөздерден тұратын сөйлемдер жасырын беруге болады.3. Шағын әңгімеден мазмұнды, идеяны, тақырыпты таптыру, ойланту қажет.4. Кейіпкер туралы ой қозғау, өзіндік пікірін қалыптастыру, өз көзқарасын айқындауға, қорғай білуге үйрету арқылы жазу жұмысына төселдіруге болады.

Сонымен қатар баланы мазмұндама жазуға үйрету керек.- Кей бала тыңдаған мазмұныны сол күйінде қағазға түсіре алады.- Кей бала мазмұнды тұтас бере алмайды, жекелеген бөлімдерін нақты, әдемі береді, ал кейбір жерлерін шалағайлау жазуы мүмкін.- Кей бала тіпті мазмұнды есіне сақтай алмайды, не жүйелі жеткізе алмайды, не сөйлем құрай алмайды.- Кейбір бала мазмұндаманың өзін түрлендіре, әсерлендіре, тіпті кейде өз ойын, пікірін қосып та

5


жазуы мүмкін. Міне, бұл – шығарма жаза аларлық қабілетін танытқан бала. Енді сіздің жұмысыңыз екі түрлі бағыт алады.1) жаза алмайтын баланы жаза білуге жеткізу;2) жақсы жазатын баланы әңгімелеуге, шағын мәтін құрастыруға, шығармаға пікір жазуға баулу;Мазмұнын білген бала өз бетінше әңгіме құрай алады. Әңгіме жазған бала шығарма жаза алады дегенсөз. Шығарма жаза білген бала, барлық шығармашылық түрлерімен айналыса алады. Қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында оқушыларды шығармашылықпен жұмыс жасатып, алған ақпараттарын өмірде қолдана алуына жағдай жасаудың оқушы біліктілігін арттыру үшін маңызды зор.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Қызылорда облысы, Жалағаш кентіДүйсенова Алтын №201 орта мектептің

математика пәні мұғалімі

Сабақтың тақырыбы: §19 Негізгі тригонометриялық тепе-теңдіктерге есептер шығаруБІЛУ: Негізгі тригонометриялық тепе-теңдіктің шығу жолымен танысып,негізгі тригорометриялық тепе-теңдікті білу. ТҮСІНУ:Негізгі тригонометриялық тепе-теңдіктерді пайдаланып есеп шығару жолын түсінеді. ҚОЛДАНЫЛУЫ: Бір тригонометриялық функцияның берілген мәні бойынша қалған тригонометриялық функциялардың мәнін есептеуге қолдана алады.Ұйымдастыру кезеңі (1-2минут)-Оқушыларды жасырылған қағазда жазылған сөздерді таңдау арқылы 3 топқа бөлу; -топта рольдерге бөліну ;-топ ережесін құру-топ жетекшісіне бағалау парақшасын тарату.Үй тапсырмасын сұрау:Жеке жұмыс Блиц турнирСұрақтарға тез жауап алу. Жасырылған сұрақтарды әр топ түстер бойынша таңдайды. Топ жетекші сұрақтың қайталанбауына назар аударады.I- ТОП. Сәйкестік тест1. sin²х+ cos²x a)1-sin²x 2. 1+tg²x б) sinx/cosx 3. cos²x в)1 – cos² x 4.tgx г)1 5.Ctg x д) cosx\sinx 6.Sin²x e)sin² x-1 7.-cos²x ж)1\cos² xII- ТОП. Сәйкестік тест. 1) -sin²x а) 2) tgx ctgx б) 1/ctg 3) 1+ctg²x в) x4) Cosx г) 5) Sinx д) 1 6)Tgx e) cos x-17) ctgx ж)

III – ТОП. Математикалық толықтыру диктантыТиісті сөздерді жазыңыз. 1.В нүктесінің ординатасының ОВ радиусқа қатынасы ά бұрышының......... деп аталады.2.В нүктесінің абсциссасының ОВ радиусқа қатынасы ά бұрышының ......... деп аталады.3. В нүктесінің ординатасының абсциссаға қатынасы ά бұрышының........ деп аталады.4. В нүктесінің абциссасының ординатаға қатынасы ά бұрышының ........деп аталады.

ПОСТЕР ЖАСАУ (10МИНУТ)

6


І-ТОПҚА: Тригонометриялық тепе-теңдікІІ-ТОПҚА: Тригонометриялық функциялардың қасиеттеріІІІ-ТОПҚА: Тригонометриялық функциялардың бұрышын анықта.ТОПТЫҚ ЖҰМЫС: ПОСТЕР ҚОРҒАУ (5-МИНУТ)Екі жұлдыз - ұнайтын екі нәрсе (жұмыс бойынша)Тілек – жұмысты жақсартуды қажет ететін ұсыныстарОқулықпен жұмыс299есепА) sin = соs = - = = 300 есепБ) sin= - 1800 < < 2700 соs = = = В) ctg = · = 301 есепCos = - 900 < < 1800 A) sin = = = = Б) tg = = · = 302 есепCos2 + tg2 + sin2 = 1+tg2 = ҮЙГЕ ТАПСЫРМА §19 № 306 есеп

Бағалау ---------------------------------------------------------------------------------------------------------

Мұқанбетқалиева Айбарша, БҚО, Казталов ауданы, Жалпақтал ауылы,

С. Есетов атындағы ОЖББМ-нің бастауыш сынып мұғалімі

Сыныбы: 3. Пәні: қазақ тілі. Сабақтың тақырыбы: Баяндауыш. Сабақтың мақсаты:Оқушылардың сөйлемнің негізгі мүшесі баяндауыш туралы түсініктерін

кеңейту. Оның бастауышпен байланысын, сөйлемдегі атқаратын қызметін түсіндіру.Күтілетін нәтиже:

1. Баяндауыш деп аталатын сөйлемнің негізгі мүшесі туралы түсінік алады.2. Сұрақ қойып, сөйлем ішінен баяндауышты ажырата алады.

Не арқылы бағаланады ?2. Семантикалық карта стратегиясы арқылы бастауыш пен баяндауышқа жататын сөздерді ажырата алуы;3. Венн диаграммасы арқылы бастауыш пен баяндауыштың жеке ерекшеліктері мен айырмашылығын ажырата алуы;

Барысы:3. Қызығушылықты ояту.

«Семантикалық карта» стратегиясы.Сөздер бастауыш баяндауыш

1 Сабақ

2 Бие 3 Себеледі4 Қуансын 5 Ауыл 6 Суарды 7 Құстар 8 Оралды 9 Аяжан10 Шығар

4. Мағынаны тану.

7


1. Бастауыш пен баяндауыштың ережесін айтады. Мысал келтіреді, сұрақ қояды. 2. Оқулықпен жұмыс. Жаттығулар орындайды. 4. жаттығу.

Өлеңді көшіріп жаз. Баяндауыштарды тауып, сұрақ қой. Олардың астын екі сызықпен сыз. Жалқау бала.Сабаққа мойын бұрмайды.Кітаппен кеңес құрмайды.Мектепке ерте бармайды.Ұйқысынан тұрмайды.

5. жаттығу.Сурет бойынша сөйлем құрастырып жаз. Сөйлемдердегі баяндауышты тауып сұрақ қой. Олар қай

сөз табынан жасалып тұр ?Ұшақ биікке көтерілді. Пойыз жылдам жүріп келе жатыр. Кеме су бетінде жүзіп келеді. (сұрағы- не істеді ? не істеп келе жатыр ? Жасалуы: етістік сөз табынан)

6. жаттығу. Көп нүктенің орнына тиісті сөздерді қойып жаз. Ол сөздер қай сөйлем мүшесі бола алады ?Болат ерте тұрады. Төсегін өзі жинайды. Болат- өте ұқыпты бала. Ол киімдерін кешке даярлап

қояды. Болат сабақты жақсы оқиды. Бос уақытында ата- анасына көмектеседі. (Бұл сөздер баяндауыш болады) 5-жаттығу.Сөйлемдерден бастауыш пен баяндауышты ғана теріп жаз.Мысалы: Бие құлындады. Құлыншақ басады. Ол жүрді. Енесі тұр. Құлыншақ жақындады. Ол емді.

3. Ой толғаныс. 1. «Венн диаграммасы» стратегиясы.2. Электронды оқулықпен жұмыс. 3. «Сөз қуаласпақ» ойыны.1- қатар бастауышқа жататын сөздер айтады. 2- қатар сол бастауышқа баяндауыш табады.

4. Бағалау. 5. Үйге тапсырма.

6. Ережені қайталау.7. 4- жаттығу. 73- бет. Жаңылтпашты жатқа жазу. Баяндауыштардың астын сызу.


1 Сабақ



1 Сабақ

2 Бие 3 Себеледі4 Қуансын 5 Ауыл

8


6 Суарды 7 Құстар 8 Оралды 9 Аяжан10 Шығар


1 Сабақ


-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Тасбулатова Аягүл

БҚО , Казталов ауданы, Бостандық ауылыБостандық орта жалпы білім беретін мектебінің

бастауыш сынып мұғалімі

Апта Күні: 20 -қараша, 2013 жыл Сабақ №4

Сабақтың тақырыбы

Тарау: Неткен сұлу, неткен көркем, осы менің туған өлкем!Тақырып: Ей , Астана !

Жалпы мақсаты

« Ей , Астана » өлеңін мәнерлеп, сауатты оқуы, өзара әңгіме сұхбат жүргізу , Астана туралы өз ойларын еркін жеткізуге машықтандыру арқылы ойлары дамып және шапшаңдыққа үйренеді..

Күтілетін нәтижелер

Астананы, Қазақстанды сүю, құрметтеу туралы түсінік қалыптасады. Тіл байлықтары дамиды. Астана туралы еркін әңгімелейді.

Тапсырмалар

5. Әңгіме -дебат6. деңгейлік тапсырмалар орындау7. әңгіме құрастыру8. Астана тақырыбына ой бөлісу, маршруттік карта , дақпақтар оқу

Керекті жабдықтар

оқулық, дәптер, ақ парақтар, плакат , маркерлер, бағалау парағы, Астана қаласының суреттері

Сабақ кезеңдері

Мұғалім әрекеті Оқушы әрекеті

Кіріспе І.Тұлғааралық байланысты орнату.2.Сыныппен амандасу.

Жақсы оқып сабақты Әдеп сақтау сәніміз Сәлем бердік сіздерге Басымызды иіп бәріміз.

3. «Жақсы тілек» тренингі. Оқушылар бір -біріне тілек айтады. Қаланың көрнекті жерлері туралы айтып

Әр оқушы бойында сыйластық қасиеті оянады.

Қалаларды айтып топқа бөлінеді . Топ ережесін айтады.Өз рөлдерін анықтап алады .Оқушылар өткен сабақтарды естеріне түсіреді жауап бередіСөзжұмбақты шешеді. Тақырыпты және сабақтан күтілетін нәтижені анықтап

9


оқушыларды үш топқа бөлу. (Бәйтерек, Ақорда, Бейбітшіліксарайы) Бағалау парағы үйлестіріледі. Критериилері түсіндіріледі.ІІ.Үй тапсырмасын сұрау .

4. «Атамекен аяулы» өлеңін сұрау

5. Сөзжұмбақ шешу арқылы тақырыпты анықтау.

Сөзжұмбақты шешу.А)Қазақ халқының музыкалық аспабы.Ә)Қазақстан Республикасыныңелбасы кім?.Б)Қазақтың тұңғыш ғарышкері.В)Қазақ халқының ұлы ақыны.Г)Ас атасы не? Ғ)Қазақстан Республикасының рәмізі.

Сөзжұмбақ

Біз бүгінгі сабақта не істейтініміз туралы айтайық.

6. Астана сөзіне тіркестер айту

7. Оқулықпен жұмыс. Сөздікпен жұмыс. Өрелі іс-жаңа жақсы істерШаһар-қала Бірегей – ерекше , басқаға ұқсамайтын Тасы өрге домалау – абыройы, беделі көтерілу.

алады.

Оқушылар өз пікірлерін білдіреді

Елорда, бас қала, жас қала, гүл қала , гүлденген қала, өркен жайған қала, нұрастана

Тұсаукесер 8. Ноутбуктен видеоролик көрсетіледі.Ой бөлісу:

Видеороликті көріп, ой бөліседі.

Оқушылар өздерінің пікірін айтады. Жұптық жұмыс жүреді.Оқушылар білімі негізінде жауап береді

Бағалау парағына критериилер бойынша өздерін бағалайды, смайликтарді немесе скрипканы пайдаланып топтыңжұмысын бағалайды. «Екі жұлдыз бір тілек» әдісі бойынша ұсыныстар айтады.

10


Негізгі бөлім Сергіту сәті: Жоғары қарап күн көрдімТөменнен байтақ жер көрдім Оңға , солға бұрылдым Егеменді ел көрдім .

9. І топ: Астана туралы маршруттық сызба бойынша құрастырады

ІІ топ: Әңгіме құрап ауызша айту ІІІ топ: Астана туралы айту

І топ «Астана – туған жердің жүрегі » атты дақпақтар оқу. ІІ топ «Астана» қаласына мақтау сөз табуІІІ топ «Биік » сөзіне теңеу жазу

Оқушылар ойланады, салыстырадыОқушылар бірнеше сұрақтар дайындайды. «Екі жұлдыз, бір тілек» әдісі бойынша ұсыныстар айтады.

Әр топ берілген тапсырма бойынша постермен жұмыстанады. Берілген қиындылар бойынша құрап, топ спикерлері әңгімелеп бередіБағалау парағына критерилері бойынша өздерін бағалайды, смайликтарді пайдаланып топтың жұмысын бағалайды. «Екі жұлдыз бір тілек» әдісі бойынша ұсыныстар айтады

Қорытынды:

Үйге тапсырма:

С деңгейі: Өлең жаттауВ деңгейі: Астана туралы әңгімелеуА деңгейі: «Астана » тақырыбына суреттер жинап альбом жасау

Оқушылар сөйлемдерді өзбеттерінше аяқтайды. Дәлелдейді

Тапсырманы күнделіктеріне жазып алады.

Сабақтың рефлексиясы

Мекеменің атауы: Қарасу жалпы орта білім беру мектебіАты-жөні: Мухамбеткалиева Самал Сабитовна

Лауазымы: Бастауыш сынып мұғаліміЖұмыс өтілі : 15 жыл

Санаты: І санатты Пәні : Әдебиеттік оқу

Сабақтың тақырыбы: «Хайуанаттар дүниесі» Б.КірісбайұлыСабақтың мақсаты: 1. Оқушылардың төрт түлік мал, мал шаруашылығы және малшының тұрмыс-тіршілігі туралы алған білімдерін тиянақтау, толықтыра түсуге жағдай туғызу.2. Оқушылардың ойлау қабілеттерін дамыту, сөз қорларын кеңейту, өздігінен білім алуға жағдайжасау.3. Төрт түлік малды құрметеуге, малшы еңбегі мен ауылшаруашылық еңбектің құндылығын сезіндіруарқылы ұлттық тәрбиеге бейімдеу.Сабақтың міндеті: 1. Төрт түліктің пірлерін, жастарын, атауларын білуге үйрету. 2. Төрт түліктің өмірдегі орнын бағалауға үйретуКүтілетін нәтиже: 1. «Аңыз арнасы» мәтінімен, «Хайуанаттар дүниесі» өлеңіндегі төрт түлікмалдың қадір қасиетін таба алады.2. Төрт түлікке байланысты өлеңдерді, ырымдарды, тиым сөздерді, мақал мәтелдерді жаттап алады.Сабақтың көрнекілігі: Интербелсенді тақта, бейнефильм, төрт түлік мал туралы кітаптар, жинақтар,суреттер, тірек-сызбалар, түсініктеме сөздік, ырым-тыйым бейнеленген суреттер, киіз үйдің макеті,ұрмалы аспап, қойдың жүні, сырмақ т.б. Сабақтың әдіс-тәсілі: орталықтарда жұмыс істеу, жеке, ұжымдық, жұппен, топпен.Технология: Сын тұрғысынан ойлау

11


С а б а қ т ы ң б а р ы с ы:Сабақтыңкезеңдері

Кезеңдердіңмақсаты

Жұмыстүрі

Мұғалімнің іс-әрекеті Оқушының іс-әрекеті Ескерту

І. Ұйымдастыру кезеңі

1.Психологиялықдайындық Оқушылардыңназарынсабаққааудару

2. Үйтапсырмасынсұрау

ұжымдық

Амандасу. -Балалар, бір-бірімізгесабақта сәттілік тілейік.

«Аңыз арнасы» мәтінібойынша мазмұнынсұрау

Шеңбер болыптұрайықҚолымыздан ұстайықСәттілік тілеп сабақтаКөңілді де болайық.

(Бір-біріне сәттілік тілеу)

Мазмұнын айту, сұраққа жауап беру, теңеу сөздерді табу

1 мин

8 мин

ІІ. Қызығушылықты ояту

Оқушылар-дыңқызығушылығын ояту,сабақтың тақырыбын ашу.

Ұжымдық

жеке

Слайд көрсету.5. Бұл слайдтан

төрт түліктіңдыбысын, төлінтабу

6. Ал, бүгінгісабақтыңтақырыбықандай ?

7. Бүгін ненібілгілерінкеледі?

Малдың күтімітуралыТүйе үй жануары(Жылқы, сиыр, қой,ешкі)Түйе шаруашылығышөлді жерлердекездеседіТөрт түлік малҮй жануарларытуралы көбірек

5 мин

ІІІ. Мағынанытану

Білімдерінкеңейту,негізгінітаңдау,берілгентапсырмалардыөздігіненжұппен,топпен,жекеорындау

Орталықтардажұмыс

- Бүгінгі сабақта бізбелсенді орталықтардатоппен жұмыс жасаймыз- Алдымен орталықтардажұмыстың тәртібінесімізге түсірейікІ. «Әдебиет» орталығыІІ. «Өнер» орталығыІІІ. «Ғылыми-ізденіс»орталығыІҮ. «Ақпараттық»орталығыӘр орталықтан кейін өзкөңіл-күйін белгілеуСпикерлергемаршруттық парақтардыберу.

8. Бір-бірінтыңдау;

9. Шуламау;10. Көршіден

сұрап, соданкейінмұғалімнен.

11. Белсендіқатысу.

(Әр топта спикердітаңдау)

Спикерлер топтағыбалаларға тарату

Әрорта-лыққа5 мин

12


ІҮ. Рефлексия

Алғанбілімдерінқорытындылау

12. Ал, балаларбүгін ненібілдік?

13. Бүгінгі сабақтақандай жаңалықалдыңдар?

14. Әр топтанжасаған жоба –сызбасын қорғау

15. Сендерге қайорталық ұнады?Неліктен?

16. Спикерлертоптағыбалалардыбағалау.

Балалардыңбілімдерін тестарқылы тексеру.

Оқушылардыңжауабы

Әр оқушы тестсұрақтарына жауапбереді

10 мин

Қосымша №1 (маршруттық парақ)«ӘДЕБИЕТ» орталығы

7. Оқулықтағы 67-68 беттегі өлеңді мәнерлеп оқы.

8. Төрт түліктің біреуін таңдап талдау кестесін толтыр.

9. Түсіндірме сөздік пайдаланып түсініксіз сөздермен таныс.

10. Өз көңіл-күйін көрсет:17. Түсінікті, қызықты -

қиналдым18. түсініксіз

жеке жұмыс

«ӨНЕР» орталығы5. Төрт түліктің өнерге пайдасымен таныс.6. Қойдың жүнінен текемет жаса7. Өз көңіл-күйін көрсет:19. Түсінікті, қызықты -

қиналдым

20. түсініксіз

ұжымдық жұмыс

«ҒЫЛЫМИ-ІЗДЕНІС» орталығы8. Қосымша мәліметтермен танысу (Төрт

түлік туралы жинақ, кітапша пайдалану)9. Топпен ақылдасып бір мал туралы

білгенін әңгімелеп, сызбаға салу. (жоба-сызбаны толтыру)

10. Өз көңіл-күйін көрсет:21. Түсінікті, қызықты -

қиналдым

22. түсініксізтоппен жұмыс

«АҚПАРАТТЫҚ» орталығы7. Суреттер арқылы ырым-тыйым сөздер

құрастыру8. Төрт түліктің бірін таңдап алып. Оның

жасын ретімен жазу. (сызба толтыру)3.Өз көңіл-күйін көрсет:23. Түсінікті, қызықты -

қиналдым

24. түсініксіз

жұппен жұмысҚосымша №2 Әдебиет орталығы (талдау кестесі)Оқушылар ұнаған өлеңнің шумағын таңдап, кестені толтырадыСенің атың ______________ Қойдың ойыӨлеңнің құрылысы шумақ тармақ Неше буынды

ПіріТүсінгеніңді қара сөзбен жаз

13


Сөздік жұмысыТүсініксіз сөзді жазтеңеу

Сенің атың ______________ Түйенің түйгеніӨлеңнің құрылысы шумақ тармақ Неше буынды



Сенің атың ______________ Сиырдың сыры

Өлеңнің құрылысы шумақ тармақ Неше буынды



Сенің атың ______________ Жылқының жырыӨлеңнің құрылысы шумақ тармақ Неше буынды



Қосымша № 5 (Тексеру қорытынды тест) (Иә, жоқ)

Түйе шөлге шыдамды, 40 күнге дейін сусыз жүредіЖылқының қылынан текемет жасайды. Дөнен 4-5 жасқа дейін түйе

Бие – аналық жылқы Қойдың төлі – лақТоқты – 6айдан 1 жасқа дейінгі қозы Сиыр суыққа төзімді мал.

Бойына сеніп жылдан құр қалған түйе ме? Тестің кілті. 1. иә 2. жоқ 3. жоқ 4. иә 5. жоқ 6. иә 7. жоқ 8. иә

Бағалау парағы: 1-2 қате – «4» 3-4 қате – «3» 5-8 қате – «2»Үй тапсырмасы: Оқулықтағы 67-68 беттегі өлеңді мәнерлеп оқу

10. Ұнаған шумағын жаттау11. “Төрт түлігім – асыл қазынам” тақырыбына эссе жазу.12. Ұнаған төлдің суретін салу

14


Қайыржанова Райхан Қайыржанқызы Бастауыш сынып мұғалімі

Бесікті орта мектебі. Атырау қаласы, Бесікті селосы

Бастауыш сыныптарда математикалық ұғымдарды, ұлттық құндылықтар негізінде оқыту

«Сапалы білім беру Қазақстанның индустрияландырылуының жәнеинновациялық дамуының негізіне айналуы тиіс» Н.Ә.Назарбаев

Қазақстан Республикасының қоғамдық өмірінде жүріп жатқан демократиялық өзгерістергебайланысты белгілі әлеуметтік шарттарды ескере отырып, жеке тұлғаны қалыптастыруды көздегенбілім беру жүйесіне қойылатын талаптар күшейе түсуде. Сол талаптардың бірі оқушыныңдүниетанымын қалыптастыруда елеулі ықпал жасайтын білім мазмұнын жетілдіру, бүгінгі күнніңөзекті мәселелерінің бірі.

Білім ана тіліміздің кәусар бұлағы. Ол неғұрлым тереңдеген сайын дүниетаным да қалыптасыптұрақтана түседі. Үздіксіз білім беру жүйесін жақсартудың басты бағыттары оны дамытудемократияландыру, нақты білім беру саясаты және халықтық әлеуметтік – экономикалықерекшеліктері білім беру ісін жетілдірудің арқауы болып табылады.

Жаңа технологиялық әдіс – тәсілдерді тиімді қолдана отырып, балалардың сабаққа ынта –ықыласын арттыру, ой – өрісін, логикалық ойлау дәрежесін кеңейту арқылы шығармашылыққабілетін арттыру экономикалық экологиялық, халықтық педагогикалық ұлттық құндылықтар арқылытәрбие беру.

Оқу процесін ұлттық құндылықтар негізінде ұйымдастырудың тәрбиелік те, білімділік те үлесіұлан – ғайыр. Халық зердесіне терең үңілсек, ұрпақ тәрбиесі қай елдің, қай кезеңнің болсын толғақтымәселесі болып отыр. Бұл көкейтесті мәселе ғасырлар бойы тек, халықтың өткен тәжірибесінесүйенгенде ғана сәтті шешімін тауып отырған. Ол – халықтың кәсібімен, салт – дәстүрімен, тілімен,тарихымен өнерімен бірге қайнасып, тарихи кезеңдер ерекшелігіне, қоғам тану сатыларына қарайжетіліп, ұрпақтан ұрпаққа ауысып отыратын қастерлі мұра. Халық мұрасының танымдылықтәрбиелік мәні –ұлан ғасыр дүние. Ол тұтастай алғанда жас ұрпақ үшін ғана, адам өмірінің рухани –эстетикалық қуатының қайнары. Оның ішінде тікелей бала тәрбиесіне бағытталған, баланың жандүниесінің қалыптасуына , рухани марқаюына негіз болатын дәстүрлер көп-ақ.

Халық өз бойындағы ең жақсы қасиеттерін жеткіншек ұрпаққа күнделікті тұрмыста үйретіп, балабойына сіңіріп отырған.

Қазіргі кезде оқушыларды ұлттық құндылықтарымызбен таныстыра отырып еңбекке тәрбиелеумақсаттарына жетуге, сабақта алған білімдерін іс жүзінде қолдана алуға бағыттауға ұмтылу қажетінматематикадан ауызша, жазбаша есептеу дағдыларымен қатар, халықтың ұлттық өнерін, салт-дәстүрін, халықтық кәсіптерді үйретіп, еңбекке баулып, әсемдікті танып, сезінуін жетілдіруге болады.Математика сабағында қазақ халқының ою өрнектерін, мәдени мұраларын пайдалана отырып,математикалық тапсырмалар беріп, геометриялық ұғымдарын түсіндіруге болады. Мысалы: ыдыс-аяқ(кесе, шайнек) т.б. ою сызықтарының, құрақ көрпешеде әртүрлі маталар санын (санауға үйрету)формаларын (геометриялық фигуралардың өзгешеліктерін түсіндіру) анықтау .9. Шайнек сыртындағы өрнекте неше үшбұрыш, шаршы дөңгелек бар? 10. Суреттегі құрақ көрпенің және ондағы әріптердің пішіні қандай?

Халықтың бұрынғы тұрмыстық жағдайларына байланысты дөңгелек туралы мәлімет беріледі: қазан қақпағының, шаңырақтың, арба дөңгелегінің т.б. пішіні. Халықтың іс-кәсібімен байланыстырып мынадай есептер шығаруға болады.1.Шопан ата ауылында 16 інген, 10 нар бар. Барлығы неше түйе бар?2.2 ыдыста 12 сықпалы, 7 дөңгелек құрт бар. Сықпа құрттың саны дөңгелек құрттың санынан

қаншаға артық?Бұл жаттығулардың тәрбиелі мәні – ежелден мал шаруашылығымен айналысатын халықтың

еңбегімен таныстыру. Сонда оқушылар еңбек процесінің мәнін, мазмұнын көз алдына елестете отырып түсінеді.

Осындай жаттығулар оқушылардың логикалық ой дүниесін байытады, тілін шеберлендіреді.

15


Бастауыш сыныптарда арифметикалық амалдар жөнінде білім дағдыларын қалыптастыру мақсатында есеп ойындарын былай жүргізуге болады.

1)Түйе, бота маң басқан,Төрт аяғын тең басқан, Шұнақ құлақ бес ешкі, Қос-қос лақты қос ешкі, Төрт қозылы екі қой, Бәрін бірге ойлап қой. (он тоғыз)2)Он бір түйе, бес жылқыЕкі сиыр, бір ешкіЕкі қоян, үш түлкіТаба алмасаң, бол күлкі (жиырма төрт) «Көз қорқақ, қол батыр» дегендей еңбектің бәрі адамның екі қолы арқылы жасалатын оқушылар

санасына жеткізуде мынадай жұмбақ шештіруге болады. Егіз қайың, Бой бастары тең өскен, Іске дайын Бұтақтары бес – бестен (қос қол)Осылайша сабақ үстінде бастауыш сынып оқушыларының өмірге көзқарасын қалыптастырумен,

білім өрісін кеңейтумен қатар әр шаруашылық, өнер салаларына байланысты еңбектің маңызын, мазмұнын олардың санасына жеткізуге адам еңбегін бағалауды үйретуге болады. Оқушының таным белсенділігі көбіне сабақ үрдісінде іске асады.

Математика сабағындағы қазақ халқының ұлттық құндылықтарын танытуда өтілген сабағыма тоқталайын.

Тақырыбы: Аудан бірлігіМақсаты: 1. Фигураның ауданын табу жолын біле отырып аудан бірлігі квадрат метрмен таныстыру. 2.Ауызша, жазбаша есептеуге түрлі фигуралардың ауданын таба білуге төселдіру. 3.Қазақтың ұлттық қол өнерімен, халықтық кәсіп туралы мағлұмат беру. Әдемі таза, жазуға дағдыландыру.Көрнекілігі: Қазақтың ұлттық бұйымдары, парақшалар, суреттерТүрі: Жаңа білімӘдісі: Түсіндіру, сұрақ-жауап, ауызша есептерСабақтың барысы:

9. Ұйымдастыру10. Өткен материалды пысықтау7. Ауданды қалай табуға болады?

(ұзындығы, ені белгілі болса)8. Қандай әріптермен белгілейміз?

(ауданды – S, ұзындықты – a, енін – в)9. Ауданның қандай бірліктерін білеміз?

Оқушыларға дидактикалық парақшалар беру (парақшалар әртүрлі формада болады). Парақшалардың қазақтың ұлттық өнері әсемдік өнері қошқар мүйіз бейнелерін, сол туралы

түсінік беріп, есептер шығарту.11. Жаңа білім. Үй тапсырмасы қорытыла отырып жаңа сабақ түсіндіріледі.

Аудан бірлігін еске түсіріп, таблица арқылы 1 м2 аудан туралы түсінік беріліп, бұрынғы бірліктермен салыстырылады.12. Оқулықпен жұмыс. Ауданды есептеуде үйренген әріптерді формулаға қою. а = 5м, в = 4м,

s= ? а . в, 5.4 = 20м2Осылай шартын қысқаша жазып ауданын табады.

13. Қазақтың ұлттық бұйымдарының түрі өте көп екені және шетінен шебер, ойластырылып, әсемөрнектеп жасағанын айта келіп, суреттер көрсету.

Текемет – жүннен жасалған оюлы төсеніш – пішіні төртбұрышты (таныстыру). Мұның ұзындығымен енін қысқаша беремін. а = 3м, в = 2м, s = ?

16


14. Қоржын суреті көрсетіледі. Жолаушының жол жүргенде аттың артына өңгеріп, керекті затын салатын бұйымы екені түсіндіріледі.

а = 1м, в = 1м, s = ?қоржынның ауданын табады. Аудан бірліктерін пысықтау. Таблица бойынша ауызша есептеулер«Табуға бола ма?» ойыны. Киіз үйдің ағаштарын ата. (кереге, уық, шанырақ). Ауданын табуға бола

ма? Керегенің ауданы тез табылады. 1м2, 1дм2, 1см2 – салыстыру.Үйге тапсырма: Ауданын табуға болатын үй бұйымы сандықтың ауданын тауып келу. «Кім көп

біледі» үй бұйымдарын атау. Осындай сабақтар арқылы да оқушылардың ой-өрісін дамытып,ұмытылып, сирек кездесетін үй бұйымдарын танытып, олардың маңызын түсіндіремін. Сол арқылықазақ халқының өте шебер, толғампаз екенін, жасалған нәрселері әрі әсем, әрі алып жүруге ыңғайлыекенін үйретемін. Қазіргі таңдағы мектептегі білім беру үрдісінің моделі түрлі деңгейлі вариативтібілім беру мазмұны негізінде және оқытудың репродуктливтігімен шығармашылық негізіндеқалыптастырылуы тиіс. Ұлттық құндылықтар негізінде білім берудің педагогикалық аспектілері, ата –бабамыздың ұлы мұраларын тани отырып, өз ұлтымызға деген сүйіспеншілігін арттырып,эстетикалық сезімдерін оятып, талғампаздыққа баулиды. Сонымен бірге баланың білсем екен дегенқұштарлығы артып, сабақ сапасы да жақсарып,оқушының ақыл – ой таным белсенділігі арта түседі,оқушы жан-жақты ізденеді.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------«Бастауыш сынып оқушыларын математикалық үйірмелерге тарту»

Дайындаған: №7 орта мектептің бастауыш сынып мұғалімі Медеуова Шалхи Бактджановна.

Жаңаөзен қаласы. № 7 орта мектеп. 2013-2014 оқу жылы

Қазіргі кездегі еліміздің білім беру жүйесінің алдында тұрған негізгі міндет – осы заманға, қоғамталаптарына лайық дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру. Бастауыш сыныптарда сабақтан тысжүргізілетін жұмыстар балалардың үйлесімді, жан-жақты дамуына, сабақтың жалғасы болыптабылатын сабақтарда өз бетінше ізденуіне, қосымша практикалық іскерлік дағдыларынқалыптастыруға жол ашады.

Сыныптан тыс жұмыстардың негізгі үйірме жұмыстары болып табылады. Үйірме жұмысыныңнегізгі міндеті - сабақтарда алған білімдерін дамытуға мүмкіндік жасаумен қатар қоғамдықбелсенділігін дамыту және өзара қарым-қатынасын қалыптастыру.

Үйірме жұмыстарының алдына қойылатын негізгі талаптары да бар:- оқушы қабілетін ескеру; - оқыту мен тәрбие берудің өзара байланысы;- оқушылардың еркіндігі; - нарықтық-экономикалық қажеттілікті негізге алу. Н.И.Алпатов үйірме жұмыстарын төмендегідей топтастырады:1.Мектепте оқылатын пәндерге байланысты(математикалық, әдебиеттік т.с.с.)2. Техникалық үйірмелер. 3. Көркемдік үйірмелер. 4. Саяси үйірмелер (жоғары сыныптар үшін).

5. Спорт секциялары. 6. Табиғатты зерттеуге байланысты.7. Үй шаруашылығын жүргізуге байланысты(тігу, пішу,кулинария т.б.) Жоғары айтылғандарды ескере отырып, мектебімізде 3-сыныптарға арналған “Жас математик”

үйірмесі ұйымдастырылды. Үйірме жұмысы аптасына 1 сағат (жыл бойына 24 сағ.) жүргізіледі. Бұл үйірменің міндеттері – математика ғылымының шығу тарихымен қысқаша таныстырып,

17


математиканың құрамдас бөліктері туралы алғашқы түсінік қалыптастыру, математика ғылымындағыұлы тұлғалармен таныстыру, оза оқыту элементтерін пайдалана отырып, математикалықшығармашылық тапсырмалар мен логикалық есептер шығару дағдыларын дамыту.

Оқушыларды бұл үйірмеге тартудың мақсаты – балалардың математика ғылымына дегенқызығушылығын арттыру, шығармашылыққа жетелеу, сондай-ақ әр түрлі математикалық байқау,сайыстарға, олимпиадаларға дайындық жұмыстарын жүргізу.

Үйірме бағдарламалары төрт тарауға бөлінген:1-тарау “Математика- ғылымдардың патшасы” деп аталған. Тарауға 9 сағат берілген. Тарауда

математика ғылымының шығу тарихы, дамуы мен құрамдас бөліктері, атақты математиктер туралытақырыптар өтіліп, әр сабақта практикалық жұмыс жүргізіледі. Әр тараудың соңғы сабағықорытынды сабақ ретінде (тест жұмысы, викторина, әр түрлі сайыстар, реферат, т.б.) өтеді.

2-тарауға 7 сағат беріліп, “Қызықты математика әлеміне саяхат” деп аталады. Бұл тараудаматематикалық ребустар, жұмбақтар, сөзжұмбақтар мен фокустар туралы түсінік беріліп,практикалық жұмыс ретінде қызықты тапсырмалар, шығармашылық жұмыстар орындалады.

3-тарауға 10 сағат берілген. Тарау “Ойнайық, ойланайық” деп аталады. Бұл тарауда қазақтыңесептері, қызықты геометриялық тапсырмалар беріліп, оза оқыту ретінде бөлшек сандар, олардыңтүрлері, “Эратосфен елегі”, “процент”, “пропорция” түсініктері енгізіледі.

Соңғы 4-тарау күрделі тапсырмаларды орындауға берілген. Онда “Ақбота”, “Кенгуру - математик” тәрізді интеллектуалдық марафон, сайыстардың тапсырмалары қарастырылады. Сондай-ақ есепті теңдеу құру арқылы шығаруға көңіл бөлініп, оза оқыту ретінде қозғалысқа берілген есептер шығарылады. Н.Ә. Назарбаев “Қазақстан - 2050” стратегиясын белгілеп, біздің мақсатымыз – 2050 жылға қарау жалпыға ортақ еңбек қоғамын құру деп, әлемнің ең дамыған 30 елінің қатарында болуымызға тиіс екенін атап көрсеткен. Бұл мақсаттарға жету үшін, әрине, білім берудің де тиімді, сапалы жүйесі құрылып, дамытылуы қажет.

Сондықтан, бүгінгі күні берілген мүмкіндіктерді пайдалана отырып, бастауыш сынып оқушыларынтүрлі үйірмелерге тартып, жан-жақты дамыту, білімді, бәсекелестікке қабілетті ұрпақ тәрбиелеудің маңызы ерекше зор.

Пайдаланылған әдебиеттер:1. “2012-2014 оқу жылында Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін ұйымдарда ғылым

негіздерін оқытудың ерекшеліктері туралы.” Астана, 2013.2. Төрениязова Салиха. “Бастауыш мектеп оқушыларын сабақтан тыс жұмыстар арқылы дамыту”.

Алматы, 2002.3.Н.Ә.Назарбаев “Қазақстан - 2050” стратегиясы Жолдауы. Астана, 2012.4. Г. И. Глейзер “История математики в школе”. Москва, 1981.5. В.Н. Русанов. “Математические олимпиады младших школьников”. Москва, 1990.6. “Педагогический поиск”. Москва, 1988.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Нұралин Бекет Наубетұлы

Алғашқы әскери дайындық пәнінің ұйымдастырушысы оқытушысы

Атырау энергетика және құрылыс колледжі. Атырау қаласы

Алғашқы әскери дайындық сабағында,аға ұрпақ өкілдерінің ерлік істерін наихаттай отырып, оқушыларға әскери патриоттық тәрбие беру

Отан үшін отқа түс, күймейсің. Б. Момышұлы

Оқушылар мен жастарды Қазақстандық патриотизм рухында тәрбиелеу – мемлекетіміздің өзектіміндеттерінің бірі. Бұл ең алдымен елге және оның игіліктеріне деген мақтаныш сезімін ұялатады.

Н. Ә. Назарбаев «Қазақстан - 2050» бағдарламасында; «Қазақстандық патриотизм іргетасы –барлық азаматтардың тең құқылығы және олардың Отан намысы алдындағы жалпы жауапкершілігі.Біздің еліміздің әрбір азаматы өзін өз жерінің қожасы ретінде сезінуге тиіс» деген болатын.Қазақстандық патриотизмнің арқауы қазақ мемлекетіне деген сүйіспеншілік, ұлтына сенімі, нанымы

18


саяси көзқарасы, әрбір қазақстандық өзі өмір сүріп, күн көріп отырған мемлекетін «Отаным» дептануы, оның негізін салып отырған қазақ ұлтына сыйластық оның заңдарына бас ию, рәміздерінеқұрмет, жетістігіне сүйсініп, мақтану, кемшіліктерін болдырмаудың жолын қарастыру қазақстандықпатриотизмнің белгілері болуы керек деген ой келіп туады. Халқымыздың патриот ұлы Б. Момышұлы«Біздің тарихымыз батырға бай тарих, халқымыз батырлықты биік дәріптеп, азамат пен кісіліктіңсимволы, үлгісі санаған. Батырлық, ерлік ұрпақтан-ұрпаққа ата дәстүр болып қала бермек. Өткенінбілмеген, тәлім – тәрбие, ғибрат алмаған халықтың ұрпағы тұл, келешегі тұрлаусыз. Біздің қазақхалқы – батыр халық» деген.

Қазіргі заманғы педагогика оқыту мен тәрбие процесі қатар жүргенде тиімді екендігін көрсетіпотыр. Оқыту білімділік дамытушылық функциясын орындап өоймайды, тәрбиелеуді де жүзегеасырады. Тек тәрбие арқылы ғана жеке тұлғаның саяси адамгершілік, психологиялық тұрақтылығысапалық қасиеттері қалыптасады. Сабақ түсіндірудегі негізгі мақсатым оқушыларға ақпараттыкөбірек ұсына отырып, оларды талдауға ой қорытуға, пікір таластар арқылы мәселенің дұрыс жолынтабуға дағдыландыру. Нақты тұжырымдар мен дәлелдерді мысалдар, деректер арқылы сендіру.Оқушылар бойында әскери патриоттық тәрбие беру, еліміздің қауіпсіздігін қаматамасыз ететінсенімді қорғаудың міндіттіерін шешу үшін қажетті, патриоттық және рухани – психологиялыққасиеттерді қалыстастыруға міндетті.Әскери рухтық тәрбие мақсаты – азаматтардың патриоттықпарыздың терең түсінігін, Отан қорғауға дайындығын қалыптастыру және де еліміздің тұтастығы менбірлігін нығайту, Қазақстан халықтарының достығын сақтау міндеттерін шеуге, қабілетті азаматардытәрбиелеу.

Аға ұрпақ өкілдерінің ерлік дәстүрлерін алғашқы әскери дайындық пәнінің кез-келгенсабақтарында пайдалануға мүмкіншілік мол. Арғы, бергі тарихымыз халқымыздың ерлігіне толы.Тарихта қазақ халқындай батырда, батыл дархан халық сирек.

«Батылды оқ та алмайды, қылыш та кеспейді» деген нақыл сөз қазаққа тән сияқты. 1945 жылымамырда фашизм апаны рейхконцелерияға шабуыл жасағанда жарты Европаны еңбектеп өткенатқыштар батальонының командирі, майор Сағадат Нұрмағанбетов 20 жаста, Б. Момышұлы сұрапылсоғыстың басынан аяғына дейін қатысып, лейтенант шенінен бастап полковник атағына дейінкөтерілді, взвод, батальон пол және дивизия басқарды, 207 рет ұрысқа қатысып, 5 рет өлімніңқұрсауында қалып, 2 рет өлімші болып жараланды. Москва түбінде 27 рет сәтті шайқас жүргізген.Даңқты партизан құрамасының командирі, Халық Қаhарманы Қасым Қайсенов от пен өрттіңарасында жүріп, бірнеше рет өліммен бетпе-бет келіп, бәрінде де жеңіп шықса, жерлесіміз ХиуазДоспанова апамыз Сталинград аспанында жауға қырғидай тиіп, аты аңызға айналды. Мәңгі өшпесерлік жасаған шығыстың қос шынары Әлия 19 жаста болса, Мәншүк 21 жаста болған. ЖерлесімізБоран Нысанбаевта өрімдей жас болған.«Ерлік дегеніміз не?» Ерлік істеу үшін соғыс болу міндеттіме? Бейбіт өмірде ерлік жасауға бола ма?- деген сұрақтарға оқушылар ерлік туа бітетін қасиет емес,тәрбие арқылы, тәрбиенің жемісі екенін, ерлік дегеніміз қиын сәттерде өзіңнің ар-намысыңды жоғарыұстай білу, қауіп-қатерге саналы түрде бас тігу, Отан үшін, мемлекет үшін азаматтық парызыңдыорындау екенін, бейбіт замандағы ғарышкерлеріміз Тоқтар Әубакіров, Талғат Мұсабаевтың ерліктері,Желтоқсан оқиғасындағы , өз егемендігіміз, тәуелсіздігіміз үшін күрескен жастарымыз ҚайратРысқұлбеков, Ләззат Асанова, Ербол Сыпатаев сынды т.б. өрендердің өнегелі істерін мысалға алаотырып, әңгімелеп беремін. ҚР Жоғарғы Бас Қолбасшысы, еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаевтың«Қазақстан-2050» даму бағдарламасындағы негізгі жеті даму саласында бірінші болып ұлттыққауіпсіздік тұрғаны бәрімізге мәлім. Ал, егеменді ел тірегі Қарулы Күштер болса, ол ҚарулыКүштерге жастарды даярлайтын алғашқы әскери дайындық пәні. Алғашқы әскери дайындық пәніноқытуда әрбір жас жігіт, бойжеткен қыз еліміздің келешегі жолында табанды күрескер болуықажеттілігін ұғындыра білу керек. Отанның лайықты қорғаушысы болу күрделі іс. Әрбір жасөспірімөзін әскери қызметке дайындауға, өз Отаны – Қазақстан Республикасы мен оның халқы алдындағыазаматтық жауапкершілігін кемел ұғынуға тиіс. Алғашқы әскери дайындық пәнін оқыту жастардықазақстандық патриотизмге, демократиялық қоғам ісіне шексіз берілуге үйрететін, Отанға ҚарулыКүштерге деген сүйіспеншілік әскери борышты мүлтіксіз орындауға әзірлік рухында тәрбиелейтінмемлекеттік пән.Қазіргі білім беру технологияларының интерактивті әдіс – тәсілдері, электрондықоқулықтармен жұмыс түрлері біздің әскери дайындығымызды шыңдай түсуде. Алғашқы әскеридайындық пәнінің мақсаты: міндеттері және мазмұны Қазақстан Республикасының «Білім туралыЗаңында» білім беру жүйесінде:

19


-ұлттық және жалпы азаматтық құндылықтыр, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жекеадамды қалыптастыруды дамытуға және кәсіптік шыңдауға бағытталған сапалы білім алу үшінжағдайлар жасау.

-жеке адамның шығармашылық рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін дамыту,адамгершілік пенсалаутты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, даралықты дамыту үшін жағдай жасауарқылы ой-өрісін дамыту сияқты міндеттерді жүктейді:

Сабақ барысындағы ұстанатын бағытым:ҚР Конституциясы мен

Заңдары Отан қорғаутуралы

Аға ұрпақтың ерлікдәстүрлері мен Отантарихының ерлік беттеріннасихаттау

Сабақ барысындағы әскери рухтық, патриоттық тәрбие

Практикалықжаттығуларда нормативтіккөрсеткіштерді орындау

АӘД пәнінің негізігбөлімдері бойынша теориялықбілімді меңгеру

Деңгейлік тапсырмалар арқылыоқушы біліміне есеп жүргізу

Отансүйгіштік, әскери мамандыққақызығушылық жинақтылық, тәртіптіліккеүйрету

Қай заманда да солдат халықтың сүйіспеншілігіне бөленген, халық қалаулысы болған. Аталарымызақ тілек тілеп, батасын беріп шығарып салса, әжелеріміз нан, тұзын ұсынып қарсы алған. Өйткеніолар өз ұлдары, Отан-Ана деуіміз де осыдан. Анасыз адам болмайтыны сияқты, отансыз адам даболмайды. Жас ұрпақты отансүйгіштікке тәрбиелеуде олардың өмірімен ерлік істері әрқашанда өнеге.Өз ұрпағы, үлкенді құрметтейтін адал, инабатты әділ ержүрек намысшыл ізгі ниетті болып өсуінқадағалайды. Бұл қасиеттер дұрыс тәрбие арқылы қалыптасады. Осы жерде білім беру саласындағытүйінді меселерді жиі бақылап, оның нақты шешілу жолдарын тауып, оқу тәрбие процесініңжандануына өзіндік үлесімді қосып келе жатырмын. Атап айтқанда, жоспар бойынша өткізілген іс-шараларға тоқталайын.

1 желтоқсан Президент күніне «Қазақ деген атты әлемге танытқан , Елбасына басын бүгін иеді ел»атты тәрбиелік шара, онда Елбасына деген құрмет, оның өмір жолдарына шолу жасалып, оқушыларадамгершілік ізгілік қасиеттеріне баулу көзделді, Ауған соғысы ардагері Ерімбетов Амангелді мен«Өмірде барлық уақытта, ерлікке орын бар» деген атпен кездесу кеші өтті. Онда Амангелді өзініңАуған жері Құндыз провинциясында әскери борышын өтегендігін, жауынгер жолдастарының ерлікістерін көрген қиыншылықтары жөнінде айтып, қазіргі дастардың білімді, қайратты, патриоттарыболып өсуіне керек кезінде туған жерін, өз Отанын қорғай білулері керектігін айтты. «Сапта жүру менпатриоттық әндер орындау» сайысы «Калашников автоматы мен пулеметі», «Бір қатарлы саптан, екіқатарлы сапқа қайта сап құру және керісінше» атты ашық сабақтар арқылы ҚазақстанРеспубликасының Қарулы Күштерінің қатарында азаматтық парызын өтеуге дайын болуға қажеттігінжастар сезінді. Жеңістің 68 жылдығына «Ерліктің даңқы мәңгілік» атты ерлік сабағы Даңқтыпартизан атамыз Қ. Қайсеновтың өмірі мен ерлік істері туралы мәліметтермен таныс болды. Бізерлердің ерен ерліктері ұрпақ жалғастығын табатынын ұғынамыз. Қазіргі кезде әскери рухтықтәрбиені жетілдіруде өткенді зерттей отырып, бүгінгі заман талабына сай оның мазмұнын,міндеттерін ұғыну арқылы, отансүйгіштік қасиетті қалыптастыруға әсер ететін факторлар: парыз,адамгершілік, жүректілік, ерлік, батырлық, қаhармандық деп білемін. Осы ізгі қасиеттер арқылысабақ процесінде, тәрбие үрдісінде жауапкершілігі артады, қызығушылығы қалыптасады, Отанынадеген сүйіспеншілігі мол патриот жастарды тәрбиелеуге өз үлесімді қоса бермекпін. Қорытаайтқанда, оқушының көкейіне патриотизм туралы ой сала білсек үлгі көрсетсек, онда заманға сайазамат, елге қызмет ететін қайраткер тәрбиелейміз.

20


Пәнге деген қызығушылығыартты

Танымдық ізденіс,белсенділігі артты

Ізденіс жемісі

Адамгершілік пен салаутты өмір салтының берік негіздеріне тәрбиеленді

Өзін-өзі басқаруын жүзеге асырды

Елжанды патриот,жеке тұлға қалыптасты

Қоғамдық ортада өзін-өзі ұстауға бейімделді

Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан-2050» бағдарламасы.

2. «Патриоттық тәрбие және Б. Момышұлы» Қазақстан мектебі -2005.3. «Жастарды патриотизмге тәрбиелеу – мұғалімнің басты міндеті» Қазақстан орта мектебі. 4. «Алғашқы әскери дайындық өмір қауіпсіздігі негіздері» журналы 2012 ж.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Қыдырова Гүлайнұр, БҚО, Казталов ауданы,

Әбіш ауылы, Әбіш негізгі жалпы білім беретін мектебініңбастауыш сынып мұғалімі

Пәні: қазақ тілі Тақырыбы: Сөйлемді өткенді пысықтау Мақсаты: а) Сөйлем және оның түрлері туралы алған білімдерін қайталау, жаттығулар орындау;

сөйлемдердің тыныс белгілерін орныны қоя білуге, сұраулы сөйлемдерді ажыратуға үйрету,жануарлар туралы қысқаша мәлімет беру,

ә)сөздік қорын, ауызша сөйлеу тілін дамыту, шығармашылық қабілеттерін арттыру ; б) дәптермен, тақтамен жұмыс жасауда ұқыптылыққа, тазалыққа тәрбиелеу, жануарларды қорғауСабақтың түрі: дәстүрлі Сабақтың типі: саяхатСабақтың әдіс-тәсілдері: сұрақ-жауап, көрнекілік, жаттығу жұмыстары, сыни тұрғыда ойлауСабақтың көрнекіліктері: сызбалар, мазмұнды суреттер, топшамаларПәнаралық байланыс: әдебиеттік оқу, дүниетану Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру кезеңі: сабаққа даярлық. Эмоционалдық бағыт: М: Көңіл күйің қалай ? О: Былай ( бас бармағын көрсетеді ) М: Қалай жүреміз ? О: Былай ( алақанына саусақпен жүру ) М: Қалай жүгіреміз ? О: ( қолдарын бүгіп жүгіреміз ) М: Қалай ұйықтайсың ? О: Былай ( қолын басына салып ) М: Қалай береміз О: былай ( қимылын көрсетеді ) М: Қалай аламыз ? О: Былай ( қимылын көрсетеді ) М: Есеп шығаруға қалаймыз ? О: Былай ( бас бармағын көрсетеді )Психалогиялық дайындық - Біз қандай мултьфилмдер білеміз ?

11. Қандай мултьфилмдер ұнайды ?12. Бүгінгі сабақта кім болады деп ойлайсыңдар?

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру Диегоның үйі: 4-жаттығу ( көп нүктенің орнына тиісті сөзді қойып көшіріп жаз )Сәйкестендіру тест бойынша тексеру ( дәптер алмастыру )

21


Терек бүрін қорғайды Ара гүлін қорғайды Тікен балын қорғайды Шопан көлін қорғайды Шағала төлін қорғайды Ержігіт жерін қорғайды Егінші елін қорғайдыІІІ. Жаңа материалмен жұмыс: 1. Қызығушылықты ояту Саяхатқа аттанамыз Категориялық топтастыру 2. Мағынаны тану. « Өзен жағалауы » Керікпен кездесу Ертегіні рөлге бөліп оқу а) оқулықпен жұмыс 1 – жаттығу Рөлдерде: кірпі, қоян, автор Мәтіннен сұраулы және лепті сөйлемдерді айтып бер Керік – бойы ұзын, казір жойылып бара жатқан жануарлардың бірі. Шөпқоректі жануар. ә) дәптермен жұмыс « Өзеннің арғы беті » Ақбөкенмен кездесу2-жаттығу Адасқан тыныс белгілерін қойып, сөйлемдерді көшіріп жаз - Сұраулы сөйлем қандай мақсатта айтылады ? Ақбөкен – ерекше жануар. Оның тұмсығы етті, кеңсірігі дөңес, танауы салбыраған

жұмсақ болып келеді. Денесі сымбатты, аяғы жіңішке және мықты. Ақбөкендер даладатобымен жайылады. Олар шөп жейді және ұдайы көшіп жүреді.

3 – жаттығу « Орман ағаштарына өту » Қабандармен кездесу Сөйлемдерді оқып, сұраулы сөйлемдерді көшіріп жаз Қабандар – жаңғақ, еменжаңғақ, алма, көк шөп жейді. Өсімдік тамырын қазып жегенді

жақсы көреді. Егер тышқан, қандайда бір жәндіктер кездессе оларды да жеп қояды.Сондықтанда қабандар талғаусыз қоректілер деп атайды.

ІҮ. Сергіту жаттығуы. Шығу үшін шымыр боп, Шыныңамыз шаршамай. Бұлшық еттер шымыр боп, Аламыз сосын тыныс жай в) Шығармашылық тапсырма « Тауға шығу » Жануарлар туралы бейнефильм өлеңді жатқа жаз Қошақан Қарның ашып қалды ма ? Кел, көрейін қошақан .Жата қойшы алдыма, Жем берейін, қошақан Піл, маймыл туралы бейнефильм көрсетуҮ. Қорытындылау « Жануарлар ортасында » Сұрақ жауапа) Балалар, бүгін біз не үйрендік? ә) Сөйлем туралы не білеміз? Сөйлемнің соңында қандай тыныс белгілер қойылады ? б) Сөйлемнің қандай түрлері бар ?осы сұрақтарымызды бүгінгі сабақтан алған әсерімізді семантикалық картаға түсіріп, тыныс

белгілерін ажыратамызСәйкестендіру тест Сөйлемдер Хабарлы

сөйлем Сұраулы

сөйлем Лепті сөйлем

Қазақ тілі сабағы болды

Сабақта қонақтар болдыма

Жануарлар туралы мәлімет алдың ба

Мултьфилмдерді жақсы көремін

Тапсырмалар қиын болды ма

Алақай, мен жақсы баға алдым

Сабақ ұнады ма

Сәттілік тілеймін

ҮІ. Үйге тапсырма: Сурет бойынша әңгіме құрастыр « Әрқашан күн сөнбесін ! »

22


ҮІІ. Оқушыларды бағалау парақтарымен баға қою Оқушы

ның аты-

жөні

Үйтапсыр-масы

Қызығушы-лықтыояту

Оқулықпенжұмыс

Дәптерменжұмыс

Шығарма-шылықжұмыс

Қорытынды б

аға

С а б а қ а я қ т а л д ы. ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Утебалиева Гүлжанат, БҚО, Казталов ауданы, Жас ауылы, Жас негізгі жалпы білім беретін мектебінің бейнелеу өнері пәнінің мұғалімі

Тақырыбы: Киіз үйМақсаты: А) Қазақтың киелі баспанасы киіз үйдің маңызы мен құрылысы мен танысу.

Өздіктерінен ізденіс жұмыстарын жүргізу, ынта ықыласын нығайту.Ә) Оқушының ойлау қабілетін икемділік дағдыларын арттырып дәптер бетіне үйлесімділікпен

орындауға баулу.Б) Шығармашылық ой қиялдарын, эстетикалық талғамын ұлттық құндылықты бала бойына

сіңдірту. Сабақтың типі: жаңа білімді меңгертуСабақтың түрі: жаттықтыруӘдісі: топтықСабақтың барысы:І. Ұйымдастыру бөлімі.ІІ. Үй тапсырмасын тексеру.Түстер арқылы сурет салуын бағалау. Жасыл төмен салынған бояу анық емес. Сары орташа

салынған. Қызыл жақсы үйлесімді. Бағандар бойынша үй тапсырмасын бағалау. Оқушымен бірлесіпбағаланады.

ІІІ. Жаңа сабақ. Ой шақыру. Жұмбақ шешу.Үстінде сүйектері бақша бақшаЖарқыраған жалғыз көзі төбесінде.

(Киіз үй)Өзара оқыту (14-15 беттер)1-топ. Киіз үйдің құрылысы.2-топ. Киіз үйдің әдеміленуі.Оқушылар бір біріне тақырыпты түсіндіреді. Негізгі мәліметтерді дәптерге түсіріп жаздыртып отыру.Венн диаграммасын құру.Шығармашылық жұмыс. 15-бет тапсырма. Киіз үйдің сәндік бедерлеу бойынша өз бетінше

шығармашылық жұмыс орында. Әр оқушының сурет салу бағыты бойынша топтастырылып отырғызу. 1- топ төмен, 2-топ орташа,

3- топ жақсы.1-кезең. Дәптер бетіне киіз үйдің пішінін орналастыру.2-кезең. Киіз үй бауларын салу.3-кезең. Киіз үйді сәндеп оюлау.Сабақты бекіту.Киіз үй, шаңырақ сөздерін қатыстырып сөйлем құрау.Сабақты қорыту. Аквариум дөңгелене отырып салған суреттеріне пікір айту. Салынған суретке баға беріп, бағалану.Үйге тапсырма.«Қазақтың киелі киіз үйі» өз жандарынан эссе жазу.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

23


Имангалиева Гулшат Нұрболатқызы, БҚО, Казталов ауданы , әбіш ауылы, Әбіш негізгі жалпы білім беретін мектебінің математика пәнінің мұғалімі

Геометрия 9 сынып Сабақтың тақырыбы: «Дұрыс , дөңес көпбұрыштар» ( Есептер шығару) Сабақ мақсаты: Білімділік: Дұрыс, дөңес көпбұрыштарға түрлі геометриялық есептер

шығара отырып, формулаларды тиімді пайдалана білуге үйрету,Дамытушылық: Оқушылардың өздігінен жұмыстану арқылы шығармашылық қабілетін дамыту,

қызығушылығын арттыруТәрбиелік: Оқушыларды шыдамдылыққа, шапшаңдыққа, ұқыптылыққа, достастыққа тәрбиелеу,Күтілетін нәтиже: Оқушылар дұрыс көпбұрыштар мен дөңес көпбұрыштар туралы толық

меңгереді, есеп шығару кезінде қолдана біледі Сабақ түрі: Дәстүрлі, қайталау сабағыСабақ әдісі: деңгейлік тапсырмалар, сұрақ-жауап т.б.Сабақ барысы: І Ұйымдастыру бөліміІІ Қызығушылықты оятуІІІ. Қайталау сұрақтарыІV. “Қателесіп кетпе” ойыны V. Мағынаны тануVІ. Кестені толтырыңдарVIІ.Үйге тапсырма VIIІ.Оқушыларды бағалау Қызығушылықты оятуДұрыс ДөңесДұрысүшбұрыш Дұрыстөртбұрыш Дұрысалтыбұрыш

БесбұрышАлтыбұрыш

Қайталау сұрақтары1.Көпбұрыш дегеніміз не?2.Көпбұрыштар туралы қандай теорема білесіңдер?Жауаптары1.Көпбұрыш дегеніміз- үш немесе одан да көп бұрыштары мен қабырғалары бар геометриялық

фигура Мысалы: Үшбұрыш, Төртбұрыш, Бесбұрыш т.б.2.Көпбұрыштар туралы- Көпбұрыштардың ішкі бұрыштарының қосындысы (п-2)•180˚ -қа тең.

Мағынаны тануШағын мағлұматтарКөпбұрыштар құрылысы:ТөбелеріҚабырғаларыДиагоналдарыІшкі бұрыштары

“Қателесіп кетпе” ойыны Әрбір көпбұрышта қанша диагональ бар?5, 9, 14, 20, 34, 52Елестетіп көріңізСіздің алдыңызда үстелдің үстінде жұмыртқа жатыр. Оның пішіні, түсі, мөлшері түрі

әртүрлі болуы мүмкін. Сіз ол жұмыртқаны жарып қалдыңыз...Ішінде қандай тапсырма болуы мүмкін? біреуін таңдаңыз

24


Деңгейлік тапсырмалар№1 Дұрыс он бесбұрыштың бұрышын есептеп табу керек. Шешуі. n = 15 деп алып, α = формуласын пайдаланамыз. Сонда α = (п-2)•180˚/ п = 156˚ Жауабы: 156˚Есептер шығару №2 Бұрышы 144˚ болатын дұрыс n бұрыштың қабырғалар санын анықтау керек Шешуі: α = формуласының көмегімен α = 144˚ деп алып, дұрыс көпбұрыштың n бұрыштар санын

табамыз: 144˚ = (п-2)•180˚/ п , n = 10 Жауабы: n = 10(он бұрыш) №3 тапсырмаДөңес көпбұрыштың әрбір төбесінен 5 диагональ өтеді.Көпбұрыштың қабырғалар санын

анықтаңдарШешуі. n = ? деп алып, ( п – 2 )•180˚ формуласын пайдаланамыз. Сонда ( п – 2 )•180˚= 180˚п- 360˚ Жауабы: п = 8Сегізбұрышта ғана тек 5-5 тен диагональ болады. Математикалық диктанттар1) Көпбұрыш сыз, белгіле. 2. Көпбұрыштың қабырғаларын жаз. 3. Көпбұрыштың төбелерін жаз. 4. Көпбұрыштың диагональдарын жүргіз. 5. Көпбұрыштың қабырғалар санын анықта. 6. Көпбұрыштың бұрыштарының санын анықта. 7.Көпбұрыштың төбелерінің санын анықта. Мына кестені толтырыңдар

Мына формуланы пайдалан

Ой толғау1 топқа Синустар теоремасы туралы2 топқа

Косинустар теоремасы туралы

Үйге тапсырма: №310 №311 Бағалау

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

25


ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯ – САПАЛЫ БІЛІМ НЕГІЗІ

Батыс Қазақстан облысы, Казталов ауданы, К.Мендалиев атындағы ОЖББ мектебінің

І санатты бастауыш сынып мұғаліміГүлмира Жәлелқызы Арыстанғалиева

“Технология” грек сөзі “techne”-өнер, шеберлік деген мағына бередіПедагогикалық технология басқарылатын, қайта жаңғыртылатын оқу-тәрбие үрдісін жобалауды

көздей отырып, білім берудің негізгі мақсаты мен міндеттерін шешуді қамтамасыз ететін ғылымитұрғыдан негізделген амал-тәсілдердің жүйесін құрайды.

Қазіргі заманда жиі кезесетін технологиялар төменгі кестеде көрсетілген:

№ Технологиялар атауы Авторлары 1 Саралап деңгейлеп оқыту Қараев Ж.А.,Кобдикова Ж.У. 2 Модульдік оқыту технологиясы Жампеисова М.М. 3 Дамыта оқыту технологиясы Тұрғымбаев Т.,Эльконин Д.Б.

Давыдов В.В.,Зайцев В. 4 Проблемалық оқыту технологисы Монахов М. 5 Ірі блокпен оқыту технологиясы Шаталов, Эрдниев П.М. 6 Жобалау әдістемесі Дж. Дьюи 7 Сын тұрғысынан ойлау Джинни, Л. Стил, С.Крутис, Ч.Темпл 8 Жеделдетіп оқыту технологиясы (тілді дамыту) Жүнісбеков Ә. 9 Алдын-ала оқыту технологиясы Лысенкова А. 10 Тұлғалық гумандық технологиясы Амонашвили Ш. 11 Шоғырландырып- қарқындап оқыту

(Концентрированно- интенсивное обучение) Нұрахметов Н.Н. Абдығалиев К.А.

12 Жүйелілік тұрғысынан оқыту технологиясы Ғалиев Т.Т. 13 Интерактивті оқыту технологиясы Я.А. Каменский

Адамға балық берсең бір күн, ал балық аулауды үйретсең өмір бойы тоқ болады Шығыс даналығы Оқыту-бұл ғылым ба, әлде өнер ме? Педагогикалық техника өзіне медалдың екі жағында

біріктіреді. Педагогикалық техника анық және нақты әрекет етеді, ол мұғалімге оқытудың бастымәселесі балаларды қалай оқыту керектігіне жақындастырады.

Идеалды дидактика – ол оның жоқ болуы. Оқушының білімге талпынуына ешкім, ештеңе кедергікелтіре алмайды. Тіпті жарық өшіп қалса да ол майшам арқылы оқитын болады. Анатолий Гин

-Міне жіп. Шатаспаған ғой, рас па? –деп сұрайды оқушысынан мұғалім. -Иә, рас-дейді оқушы.Алмынау қарапайым байланған жіп. Мұндайды көрдің бе? –Иә. – Қазір екеуміз жіпті торлап, тоқимыз.Міне, тор пайда болды. Онымен біз балық аулай аламыз, не бөгет жасай аламыз, не басқа бір нәрсегежаратуымызға болады. Көрдің бе, бұл өнімнен қанша пайда табуға болады? – Иә.

Тор - педагогикалық техниканың тәсілдері. Олар бір-бірімен байланыса отырып, тұтастықтықұрайды, жүйеге айналады.

Оқу материалына қызығушылықты арттыру жолдары: 1.Қызықты мақсат қою. 10. Алгоритмі: оқушының алдына оған түсінікті, қарапайым және қызықты мақсат қойылуыныңарқасында оқушы педагогтың жоспарлаған оқу әрекетін орындағанын өзі де байқамай қалады. 11. Мысалы, кішкентай бала ваннаға суға түскісі келмейді. Анасы оны күшпен суға түсірмей, жүрбалам балықты суға түсірейік деп ұсыныс жасайды. Мұндай мақсат балаға қызықты, әрі түсініктіжәне бала балықпен бірге рахаттана суға түседі. Ал анасы болса баласын суға түсіру мақсатына жетті.Ақылды ана мектепте оқыту пәні мен жасына тәуелсіз қарапайым педагогикалық тәсілді қолданды.

Қатені тап!25. Алгоритмі: 1.материалды түсіндіру барысында мұғалім әдейі қате жібереді. (Алдын-ала

26


оқушыларға ескертіледі, әсіресе бастауыш сынып оқушыларына қолданғанда қате тұстары интонацияжәне ым-ишара арқылы әрлендіріледі).26. 2. оқушы қате жіберілген тақырыпқа сай мәтін алады, яғни оқушы «мұғалім» болып жұмысістесін.

Пресс-конференция11. Алгоритмі: мұғалім әдейі тақырыпты толықтай ашпайды, оқушыларға тақырыпты ашатындайсұрақтар қою ұсынылады. Мысалы: термореттеуші жануарлар туралы мұғалімнің әңгімесі:«Африкалық піл құлақтарының алып болу себебі ол тоңазтқыш қызметін атқарады. Оның құлағындақалың торланған қан тамырлары бар. Ыстық қан ауаға жылылықты шығарып, піл ағзасына бірнешеградусқа салқындап оралады. Сондықтан осы процесс тез жүру үшін піл құлағын жиі қағыптұрады...» Репродуктивті сұрақтар: Неге пілге алып құлақтар қажет? Неге піл жиі құлағын қағады?12. Кеңейтуші сұрақтар: Пілдің құлағының көлемі қанша? Неше градуста қан пілдің құлағындасуиды?13. Дамытушы сұрақтар: Тағы қандай жануарлар құлақтарының көмегімен температураны реттепотырады? Қандай суынудың басқа амалдары бар?

Мәтінге сұрақ8. Алгоритмі: Мәтінді оқу алдында оқушыларға сұрақтар тізімін жасақтау тапсырмасы беріледі.Кейде оның минималды санын айтқан дұрыс. Мысалы, 3 репродуктивті, 5 кеңейтуші және 5дамытушы сұрақтар әзірлеу.

Сабақта өткен материалды қайталау жолдарыІ. Өз тірегің

11. Алгоритмі: оқушы жаңа материал бойынша өзінің тірек конспектісін жасайды. 2.Бақылаумен қайталаймыз

Алгоритмі: Оқушылар сабақта оқылған материалға бірнеше бақылау сұрақтарын құрастырады.

3. Кеңейтіп қайталаймыз Алгоритмі: Оқушылар жаңа материал бойынша білімді толықтыратын бірнеше

сұрақтар құрастырады (мұғалімнің бұл сұрақтарға жауап беруі міндетті емес).6.Үй тапсырмасын талқылаймыз

Алгоритмі: жаңа материал сапалы беку үшін үй тапсырмасы қандай болу керек деген сұрақты мұғалім оқушылармен бірге талқылайды.

(сонымен бірге оқылған материал тағы да бір қайталанады. Тәжірибелі мұғалім оқушылардың торына түспейді, бірақ оқушының пікірін үнемі ескереді). Үй тапсырмасының түрлері мен деңгейі

13. 1.Үш деңгейлі үй тапсырмасыАлгоритмі: Мұғалім бір мезгілде 2, не 3 деңгейлі тапсырма береді.

10. Бірінші деңгейі-қарапайым, жеңіл тапсырма11. Екіншісі- жаттықтырушы тапсырма12. Үшіншісі-шығармашылық тапсырма

Топ (көп) тапсырма беруАлгоритмі: 1.әртүрлі деңгейлі тапсырмалар тобын беруге болады

• Мысалы, мұғалім 10 тапсырма береді (не 10 өлең), ал оқушы ішінен өзі таңдап алып орындайды (3-тен кем емес деп ескертіледі).

2. Тақырып бойынша көп тапсырма бірден беріледі. Мысалы, 60 тапсырма берілсе, оқушы соның ішінен кем дегенде 15-ін орындауы міндетті. Ерекше тапсырмаАлгоритмі: ерекше қабілетті оқушылар күрделі тапсырмаларды алып, орындауға құқылы.

(Мұғалім оқушыны осылайша дамытып отырады).Бұл тапсырмалар арнайы дәптерге орындалады. Оған жаттықтырушы және дамытушы тапсырмалар

енеді. Шығармашылық болашаққа жұмыстанады

15. Алгоритмі: Оқушылар шығармашылық үй тапсырмасын дидактикалық материалдар бойынша орындайды

Үй тапсырмасын беру тәсілдері

27


1.Идеалды тапсырмаМұғалім үйге нақты тапсырма бермейді, бірақ үй тапсырмасы қызметі жүзеге асады. Ешқандай

сиқырлық жоқ...• Алгоритмі: мұғалім оқушыларға үй тапсырмасын өз қалаулары және түсініктері бойынша орындап келу тапсырылады.

Таным пирамидасы. (А. Маслоу бойынша)Оқу-тәрбие үрдісіндегі интерактивті әдістер

• Егерде сабақ үстінде оқушылар мен мұғалімдердің арасында тығыз қарым-қатынас байқалса бұлайша оқытуды біз интерактивті деп атаймыз. • Бұл жерде оқушылардың жауаптарынан гөрі мәселенің шешімін табуға талпынғаны маңыздырақ. Себебі интерактивті оқытудың басты мақсатының өзі сол-оқушыларды өз бетінше ой қорытып, жауап табуға үйрету.

Әдетте оқушылардан неге біз оларға нақты дұрыс жауабы жоқ даулы сұрақтарды талқылауға ұсынамыз?

• Бұл өз-өзіне деген сенімділікті тәрбиелейді;• Шешендік өнер солайша жетілдіріледі;• Сол арқылы тыңдай білу қабілеті жетілдіріледі;• Бұл танымның мәнін ұғуға көмектеседі(көбіне нағыз шындық жоқ болып шығады);• Бұл сыни ойлау қабілетін дамытады• Бұл арқылы өзінің жеке ойлау құқын түсіну қабілеті артады;• Пікірлердің көп екендігін осылайша жақсы түсінеді;

Осы айтылғандардың бәрі бір ғана «оқи білу» деген тұжырымға тоғысады. Оқи білу дегеніміз қажетті тәжірибе екендігі анық. Өйткені ол интеллектуалдық тәуелсіздіктің негізі болып табылады және барлық прогрессивті дамыған елдердің азаматтары үшін қажетті.

Интерактивті әдістемені белсенді түрде пайдалану барысында оқушылар сабақты жақсы қабылдап, пікірталас кезінде айтылған жайттарды жылдам ұғады. Оның себептері төмендегідей:• Оқушылар мағлұмат алып қана қоймайды, өздері айтқан пікірдің дұрыстығына логикалық түсініктеме береді;• Оқушылар пікірлерін алдымен терең ойланып барып айтады;• Мәселені талқылаған кезде оқушылар өздерінің және өзгелердің тәжірибелерін пайдаланады. Мұндай жалпы білім қоры кез келген білімінен артық болатыны белгілі;

Оқушылардың жаңа мағлұматтар алу арқылы мұғалім де білімін толықтырады”Иә-жоқ” жаттығуыМұғалім бір нәрсені жасырады, ал оқушылар оны иә немесе жоқ жауаптары арқылы табады

• Бұл затты адамдар ертеден қолдана ма?• Ол ауыл тұрмысының заты ма?• Оны тамақ дайындауға қолданыла ма?• Бұл құрал бір нәрсені өңдеуге арналған ба?• Бұл заттың тікелей қызметі демалу ма?• Онсыз адам өмір сүре ме?• Оны ересекте, балада қолданады?• Жиһазға жата ма?• Ыдысқа жата ма?• Ол электрлік құрал ма?• Ол магнитофон ба?• Ол жарық бере ме?

Брейнрайтинг

28


• Бұл терминді Баттеля во Франкфурте институтының ғалымдары енгізген. Бұл әдіс миға шабуыл техникасы бойынша жасақталған, бірақ топ өз ойларын жазбаша білдіреді. Қатысушылар өз идеяларын қағазға түсіреді және көршісімен алмастырады, ол көршісінің ойынан жаңа ой өрбітеді.

Қорытынды. Жаңа технологияларды еңгізу барысында мұғалімнің даярлығы мен жаңаға оқыту мазмұны жайында білгені жөн:

Мұғалім нені білу керек? Мұғалім не істей алуы керек? Мұғалім қандай іс-әрекеттерді дұрыс

ұйымдастыру керек? 1. Жаңа технология

көмегімен шешілетін мәселелерді;

2. Жаңа технологияны қолдану арқылы алынатын нәтижелерді;

3. Жаңа технология мәнін, алынатын нәтижелердің теориялық негізін;

4. Жаңа технологияда мұғалім қолданылатын әдіс-тәсілдерді;

5. Оқушыларды жаңа технологияда жұмыс істеуге үйрету әдәсән;

1. Оқу бағдарламасының түрлендірілген нұсқаларын құрастыру:

§ Дамыта оқыту бағытында; § Модульдік курс үшін; § Әлеуметтендіру бағытында § Ұжымдық жүйедегі оқыту; § Басқа технологиялар үшін; 2. Күнтізбелік- тақырыптық жоспарлау. 3.Әр сабақты жоспарлау. 4.Жаңа технология бойынша жүргізілетін

әр түрлі типтегі сабақ жоспарларын жасау. 5.Оқу модулін құрастыру. 6.Модуль бойынша оқушылардың өзіндік

жұмыстары үшін таратпалы материалды дайындау.

7. Модульдерге байланысты оқушыларға арналған өзіндік тапсырмаларды құрастыру.

8. Оқушыларды топтық жұмыс үшін берілетін тапсырмаларды дайындау.

9. Оқу жобаларының мазмұнын анықтау. 10. Оқу жобалары бойынша оқушыларға

арналған тапсырмаларды құрастыру.

1. Жаңа технологияда пайдаланылатын жекелеген әдістер мен тәсілдерді қолдану.

2. Әртүрлі типтегі сабақтарды өткізу.

3. Өткізілген сабақтарға талдау жасау, жіберілген кемшіліктердің жасырынсебептерін анықтау.

4. Жаңа технологияда қолданылатын оқу әрекеттерінің әдістерін оқушыларға үйрету.

Оқушының танымдық белсенділігін қалай дамытуға болады? Сабақтың тиімділігін қалай арттыруға болады? Жаңа технологиялардың осы мақсаттарға жетудегі пайдасы қаншалықты? деген сұрақтарға жауап берер болсақ. Бұрын бастауыш мектеп мұғалімінің басты міндеті баланы оқуға, санауға үйрету болса, қазір бастауыш мектеп – оқушының тұлға етіп қалыптастырудың алғашқы баспалдағы. Сондықтан жоғарыда аталған мүмкіндіктерді жүзеге асыру, тиімділігіне қарай пайдалану– мұғалімнен үлкен шеберлікті, іздненушілікті, шығармашылықты талап етеді.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Оқушының тарих пәніне қызығушылығын

арттыру жолында сыныптан тыс жұмыстардың тиімділігі

Батыс Қазақстан облысы. Казталов ауданыК.Мендалиев атындағы ОЖББМ тарих пәні мұғалімі

Гумарова Данагүл Ероллақызы

Заман талабына сай бәсекеге қабілетті жас ұрпақты тәрбиелеуде оқушыларға қажетті білімдімеңгерудің жолдарын іздеп табу әрбір ұстаздың міндеті . Педагог білім алушының білімінжетілдіру бағытында өз жұмысы, тәсілі мен формасын, өз педагогикалық технологиясынтаңдап алады. Сондықтан өзімді тарих пәні мұғалімі ретінде тарихи оқиғаларды оқушы санасынақандай әдіс –тәсілдер арқылы сіңіруге болады деген сан-сауалдар толғандырады.

Қазақстан Республикасы мемлекеттік «Білім» бағдарламасында тәрбие жүйесін жетілдіругебайланысты алдына қойған негізгі мақсаты – «Қазақстандық патриотизм, азаматтық, ізгілік жәнежалпы адамзаттық құндылықтар идеялардың негізінде тәрбиеленушінің жеке тұлға ретіндегісапалық қасиетін қалыптастыру »- деп ұлттық мәдениет пен өркениетті өзара байланыстыраотырып жеке тұлға қалыптастыруды көздеп отырғаны айқын.

29


Ал Қазақстандық потриотизмді тәрбиелеу үшін сонау тарих қойнауына үңілеуге туракеледі. Халқын ауызбіршілікке шақырып, ел тыныштығын сақтауға тырысқан Тауке, Әбілхайыр,Абылай сынды хандар мен орақ тілді, сөз бастаған Төле, Қазбек, Әйтеке сынды шешен-билер, елінжауларынан қорғауда ерлігі аңызға айналған , толғауларға , дастандарға арқау болған Қамбар,Қабанбай, Бөгенбай, Баян , Наурызбай, Сырым, Исатай мен Махамбет сияқты батырлардың , ХХғасырдағы әртүрлі соғыстардың А.Иманов, Ә.Молдағұлова, М.Мәметова, Т.Бигелдинов,Б.Момышұлы және тағы басқа батырлардың ерліктері дастанға айналып, оқушыларғапатриоттық тәрбие берудің үлкен құралына айналды. Тарих пәніндегі әр сыныптағы оқиғаларды, тарихи тұлғалардың басынан кешкен сан-қилы жағдайларын драматург-жазушышығармаларымен байланысты көрсету оқушылардың тарих пәніне деген қызығушылығын оданәрі арттыра түсетіні белгілі. Осыған байланысты сыныптан тыс жұмыс ретінде әр сыныптыңоқушыларынан құралған «Жас дарындар» деп аталатын мектеп театры үйірмесін ашқанболатынмын.

Мақсатым: Жас жеткіншектерді тарихи қойылымдағы рөлдерде ойната отырып, тарихи оқиғаларды терең түсініп, тарихи тұлғалардың еліне жасаған еңбегі мен ерлігін, Отанға деген сүйіспеншілігі сезімін ұғындыру болатын.

Сондай шаралардың бірі ХҮІІІ ғасырдағы жоңғар шапқыншылығына қарсы бас біріктірген хандар мен үш жүздің билері және батырларының кеңесі бейнеленетін «Ұрпақтарға аманат!» деп аталатын үш көріністі шағын драмалық қойылымды айтуға болады.

Әбілхайырханның: - Уа, қасиетті қазақ халқы! Тағдырың шешілетін уақыт келді, жау жағадан алған мына алмағайып заманда бас біріктіріп, бірауыздан береке –бірлікке келмесек, ұрпақ алдында ұятқа қаламыз.

Сөз бастайтын шешендер ,қол бастайтын көсемдер халыққа жол көрсетейік .Іргемізден мазаны алған қысық көз дұшпанымызға ойсырата соққы бермесек, берекетімізді қашырады. Осы қасиеттіатамекенімізді қасіреттен тазартуға атқа қонайық! Уа, батырларым , ұрысқа әзірмісіңдер!

Дауыстар: - Әзірміз, Әзірміз, Әзірміз! деген сөздер рөлді сомдап тұрған оқушының да, көрерменнің де рухын көтереді. Ал енді Төле бидің :

- Уай, қос інім, қос шырағым! Аға боп алдарыңда сөз сөйледім . Ағаң –алдарыңдағы әуелеп өскен дарағың Інің –қанатыңмен құйрығың, қайрап салар жарағың. Артымда сендер барда қанат жайып самғармын алдаспанды сермермін. Дауласқанды жайғармын, жауласқанды жерлермін. Халқым да сендермен көркейіп, көктер.

Қазбек би:- Уай, асыл ағам! Ағасы бардың жағасы бар емес пе? Жағасы бардың тоқсан пәледен сақтар

панасы бар емес пе? Сіздей аузы дуалы , алды қасиетті ағамыз тұрғанда бізді жау да ала алмас. Айтқан жеріңізге тұрып, айдаған жеріңізге барармын. Айтқаныңызды заң деп бағалармын.

Әйтеке би:- Уа, қос арсым, қос бәйтерегім. «Аға- бардан, іні-зордан демейме», «Іні-найза, аға-қорған

демейме?Арқамды қорғанға тіремеймінбе?, найзамды ерсілі-қарсылы сілтеп қарсыласқан сұм жауды іремеймінбе! Жағаласқанды жапырып, айналамды аршып, күремеймінбе?! Арысым барда жерім кең, елім ыстық. Сендер басқан қасиетті топырағымды жау табаны таптай алмас!» - деп кілтірілген үш бидің әңгімесінен оқушылар олардың адамгершілік қасиеттерін бойына сіңіреді деп есептеймін.

Соңында Әбілхайыр хан: - Уа, Алашым! Халықтың мерейі үстем, іргесі тыныш болсын! Азаттық! Азаттық! Қасиетті туған жердің, еркінде азат елдің көк туы асқақтай берсін!Ұрпаққа ұлан дала аманат ! Аманат ! . . . деп аяқталатын қойылымды оқушылар шынайы ойнай

білді, оның тарихи мәнін терең түсіне білді.Көркем әдеби шығармалар бойынша сахналық қойылымдар қою – тарихи оқиғаларды терең

түсінудің тиімді тәсілдерінің бірі. Сонымен қатар театр мәдениеті мен сахна өнеріне дегенқызығушылығында арттырады. Сынып ерекшелігіне байланысты орындалатын қойылымдармазмұныда түрлі дәрежеде болып келеді. Сонымен қатар кейбір тарихи тұлғалар бойыншадеректер жинастырып, баспасөз материалдарына сүйеніп, қоғамдық- саяси оқиғаға байланыстысахналық қойылымдарды дайындауға да болады.

Белгілі ақын-жазушы Ж.Аймауытовтың өмірінің соңғы күндеріне арналған «Қайта оралған –арыс» тақырыбындағы қойылымды жоғарғы сынып оқушылары өте сәтті сомдап көрсетті.

30


Евгения жолдасы Жүсіпбекті үйде мазасыз күй кешіп күтіп жүрген кезде Жүсіпбек үйге енеді .Сонда Жүсіпбек:

- Не болғанын сұрама, Евгения ! Бұзылып болды ғой бұл заман. Біресе қасың, біресе досың басқанізіңді аңдып тасада тұрып оқ атады . Иә- иә . . . Мейірімділікпен –зұлымдық, ақиқаттан –арамдық басым . Болмаса, ұлы көсем айтқан, «қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заман қайда ? Қайда ондай заман? (әйелі алақанымен аузын жабады) . . . Өмірдің алды –үміт, арты -өкініш. Қайран қазағым-ай, дауың мен шарың, бір-біріңді күндеуің қашан, бітер екен, қашан? Евгения , Еңлігім! Жағдай өте қиын, бүгін НКВД мені екі рет шақырды. Азғантай ғана ғұмырымды жаңа заманның шәкірттерін тәрбиелеуге арнадым емес пе? Тағатын айыптары: « Шетелмен байланысың бар», «Әділет» атты алаштың жасырын ұйымын құрыпсыңдар,

«Жапонияның тыңшысысың», «Қазақстанды Ресейден бөліп алмақшы көрінесіңдер»,-дейді. Қайдағы жоқ адам баласының ойына үш ұйықтаса да түсіне кірмейтін бояуы жоқ сансыз сұрақтар.

Кешегі «елім» деп еңіреген, кеңес үкіметін өз қолымен құрған боздақтардың талайын «Абақты» деген пәле жұтып жатыр. Түсінбеймін. Түсінбеймін . . .

Бұл кезеңде Ж.Аймауытовтың өмірі арқылы саяси қуғын- сүргінге ұшыраған барлық қайраткерлердің өмірін елестетуге болады.

ХХ ғасырдың зобалаңында зауал зардабын тартқан халқымыздың аяулы қыздарының алмағайып кезеңіндегі, яғни «АЛЖИР- дегі» тағдырын бейнелейтін «Азапты жеңген асыл аналар» атты сахналық қойылымда бесіктен белі шықпай жатып түртпекке түсіп, қисық-қияң соқпақтан әупірімдеп өтіп, тіршілік мәнін өте ерте ұққан, қиындыққа қайыспай қарсы тұра алған арулардың өткен аянышты өмір жолын жоғарғы сыныптың оқушы қыздары шынайы бейнелеп берді. Ақмола лагері – халықтың жан жарасы. Теңдіктің арқасында ғана осындай тарихи сыр-сипаттар ашылып, қайғы-қасіреті араға көптеген жылдар салып, қайта жаңғырғанын жас ұрпақ жақсы түсінеді.

Халық зердесінде «қой үстінде бозторғай жұмыртқалаған», «алтын ғасыр» атанған әз Тәуке заманын оқушыларға ұғындыру мақсатында «Ақылы асқан әз Тәуке», орта ғасырлардағы қазақ жеріндегі білімді, ғылымды меңгеріп, артына өшпес із қалдырған ғұлама Әл-Фараби туралы «Әл-Фараби- дарынды емші», «Бала Сұлтан ұстазына кезікті» немесе

1986 жылғы желтоқсан оқиғасын бейнелейтін шағын қойылымдарды үйірме мүшелері сыныптарда және мектеп сахнасында ойнап жүр. Мұнда рөлде ойнаған оқушы да, көрермен оқушылар да шынайы бейнелерді көре отырып, оқиғаны өте жақсы түсініп, қабылдайды.

Оқушы мектеп театры үйірмесіне қатысу арқылы болған оқиғаны жете түсінеді, өзіне берілгенбейнені бірнеше қайтара үйретіп, көрсеткеннің нәтижесінде жан-тәнімен орындауға тырысады, соларқылы сахна мәдениетінің алғашқы баспалдағын меңгереді.Одан әрі оқушы мектепке келугеасығады, мұғалім мен оқушы арасында жағымды қарым- қатынас орнайды.

Әрине мұғалімнің балаларға сабақ беруі мен оның іс-қағаздарын толтырумен көп жағдайда уақыты да аз болатыны да түсінікті. Дегенмен, қалауын тауып, сабақтан тыс жұмыстарға уақыт бөлініп жатса,яғни оқу мен тәрбие астасып өзіндік мәнге ұласса мұғалімнің жұмысыда нұр болары анық.

Жалпы оқушы мектеп қабырғасында жүргенде қандай қоғамдық жұмыстар атқарса, қандайүйірмелерге қатысып, бағыт алып үйренсе жоғары оқу орындарында сол үйренген ісін жалғастырып,дамытуға тырысады. Соның дәлелі мектеп қабырғасында тарихи драмалық үйірмеге қатысқаноқушыларымыз, мысалы, А. Алдамжарова Арқалық педагогикалық университетінде оқып жүріп,театрдағы байқауға қатысып, «ана» рөлінде ойнауға жолдама алыпты. Облысымыздағы оқуорындарында оқып жүрген Талғатова Гүлназ монологтарды, поэмаларды, ақын өлеңдерін жақсыоқығаны үшін, Мусин Дидар шағын қойылымдарда рөлдерді өте жақсы сомдағаны үшін, жалпыосындай қоғамдық іс- шараларға белсенді араласып жүргені үшін оқу орындарынан мектебімізгеалғыс хаттар келді. Бұл жерде оқушының жеке басының дара және дербес ерекшеліктерінескеріп, олардың шығармашылығын қалыптастырып, пәнге деген қызығушылығын арттыру- бастымақсат болып отыр.

Қазіргі тарих пәні мұғалімінің қызметінің ең басты ерекшеліктерінің бірі –бүгінгі ұрпаққарухани тұрғыдан ықпал жасауды нығайту болса , білім беруші ғана емес, сонымен қатаролардың жаңадан қалыптасып келе жатқан сана-сезімін дамытушы болса, жоғарыдағыайтылған жұмыстар келешек ұрпақ үшін - игі істер болар,- деп өзімше пайымдаймын.

31


Сейткалиева Дина Зинатоллақызы, БҚО, Казталов ауданы, Киров ауылы, М.Жүнісов атындағы негізгі жалпы білім беретін мектебінің математика пәнінің мұғалімі

“Білім тарланы” (математика пәнінен танымдық кеш)Мақсаты: Оқушылардың логикалық ойлау қабілеттерін, білім, білік дағдыларын дамыта отырып,

интеллектуалдық қызығушылығын қалыптастыру.Бұл ойынға 10 оқушы қатысады да, әр тур соңынан ұпайы аз 2 оқушы ойыннан шығарылады.Сайыс 5 турдан тұрады. Соңғы турда 2 оқушы қалып, білімдерін көрсетеді. Нәтижесінде ұпайы көп

оқушы жеңімпаз атанады. Өту жоспары: 1-тур: «Білімінді тексер». 2-тур: «Ой толғау». 3-тур: «Қызықты математика». 4-тур: «Қайсысын қалайсың». 5-тур: «Ойланайық, кім ойшыл». 1-тур: “Біліміңді тексер”1.Тік бұрыш жасап қиылысқан екі түзу... а) параллель; ә) айқас; б)перпендикуляр. 2.Қабырғалары тең параллелограмм?

а) квадрат; ә) ромб; б) трапеция.3. Үшбұрыштың төбесінен қарсы жатқан қабырғасына жүргізілген перпендикуляр. а) биіктік; ә) медиана; б) биссектриса. 4. Сүйір бұрыш деп қандай бұрышты айтамыз?

а) 900-тан кіші; ә) 900-қа тең; б) 900-тан үлкен.5. Шамасы 1800-қа тең бұрыш қалай аталады? а) тік; ә) жазыңқы; б) доғал. 6. Санның квадрат түбірі деп нені айтады? а) квадраты а-ға тең сан; ә)теріс санның квадраты; б) а>о. 7. Оң санның неше квадрат түбірі бар? а) үш; ә) бір; б) екі. 8. Теріс санның неше квадрат түбірі бар? а) екі; ә) жоқ; б) бір. 9. Параллель сөзі қандай мағына білдіреді?а) қатар жүруші; ә) қиылысушы; б) ұзын10. Екі қабырғасы параллель, екі қабырғасы параллель емес төртбұрыш. а) параллельограмм; ә) квадрат; б) трапеция.11. Хорда деген не? а) шеңбердің бойындағы кез-келген екі нүктені қосатын кесінді. ә) шеңбердің центрі арқылы өтетін кесінді.б) радиусқа тең кесінді.12. 300-қа қарсы жатқан катет неге тең? а) катетке; ә) гипотенузаның жартысына; б) гипотенузаға. 13. Центр арқылы өтетін хорда. а) диаметр; ә) радиус; б) доға. 14. Радиус деген не? а) шеңбердің бойындағы кез-келген екі нүктені қосатын кесінді. ә) шеңбердің центрін оның бойындағы кез-келген нүктемен қосатын кесінді. б) шеңбердің центрі арқылы өтетін хорда. 15. қандай сан?

а) нақты сан; ә) рационол сан; б) иррационол сан. 16. Көбейтіндінің квадрат түбірі неге тең? а) = ав; ә) = а; б) = ∙ 17. Бөліндінің квадрат түбірі.

32


а) = ; ә) = ; б) = .18.Негіздері бірдей дәрежелерді бөлу. а) аm:аn =аm+n; ә) аm:аn =аm-n; б) аm:аn =аmn.19. у = х2 функциясының графигі. а) түзу; ә) гипербола; б) парабола. 20. Екі өрнектің айырмасының квадраты. а) (а - в)2 = а2 -2ав2 +в2 ; ә) (а - в)2 = (а - в) (а + в); б) (а – в2) = а2 + 2ав+в2

Ұпайы аз 2 оқушы ойыннан шығады.2-тур: “Ой толғау”1. 8 - сыныптағы математика оқулығының авторы кім? 2. 5 қандай санның арасында орналасқан? 3. Столдың төрт бұрышы бар, оның бір бұрышын кесіп тастаса, неше бұрышы қалады? 4. 4 пен 5-тің арасына қандай таңба қойғанда 4-тен артық 5-тен кем сан шығады? 5. Тең бүйірлі үшбұрыштың төбесіндегі бұрыш 1000, қалған екі бұрыш неше градус? 6. (4- ) ∙ (4+ ) өрнегінің мәнін есепте. 7. 47 санына қандай цифр тіркессе 5-ке де, 10-ға да бөлінеді? 8. Бұрышты өлшейтін құрал.Ұпайы аз 2 оқушы ойыннан шығады.3-тур: “Қызықты математика” 1. Атасы 56 жаста, ал немересі 14 жаста. Қанша жылдан кейін атасының жасы немересінің

жасынан екі есе үлкен болады? а) 28 жас; ә) 42 жыл; б) 18 жыл.2. Ұшақ Зайсаннан Алматыға дейін 1 сағ 20 мин ұшады, ал Алматыдан Зайсанға дейін 80 мин

ұшады. Бұл айырмашылықты қалай түсінуге болады? а) арақашықтығы бірдей; ә) уақыты бірдей; б) бір ұшақ.

3. Жанұяда 5 ұл және әр ұлдың 1 әпкесі бар. Жанұяда барлығы неше бала? а) 10; ә) 6; б) 11. 4. Шаршы формалы шоколад 9 бөліктен тұрады. Осы кішкене шаршы бөліктерді бөліп алу үшін

неше рет сындыру керек? а) 3; ә) 9; б)8.5. Үш таңбалы 87 саны 5-ке де, 3-ке де бөлінеді? Осы санның соңғы цифрын тап? а) 870; ә) 875; б)879. 6. Ағаш үстінде 100 торғай отырды. Аңшы 10 торғайды атып алды. Торғайлардың қаншасы қалды. а) 90; ә) 10; б) 100. 7. Үш түйеқұс ұшып келе жатты. Аңшы олардың бірін атып алды. Олардың қаншасы қалды? а) 3; ә) 1; б) қалған жоқ. 8. Бір топ үйрек ұшып келе жатты. Біреуі алдында, екеуі артында, бірі артында, екеуі алдында,

біреуі екеуінің ортасында, үшеу тізбектеліп қатар ұшқан қанша үйрек ұшып келеді? а) 3 үйрек; ә) 9 үйрек; б) 12 үйрек; 9. Жеті цифрымен аяқталатын сан 300-ден артық, 310-нан кем. Ол неше? а) 317; ә) 307; б) 327. 10. Бір тонна көмір ауыр ма? Он центнер мақта ауыр ма? а) көмір; ә) мақта; б) тең.

Ұпайы аз 2 оқушы ойыннан шығады.

4-тур: “Қайсысын қалайсын?”13. Қайсысы үлкен 1020 әлде 20-10 14. Теңдеуді шеш: х2 – 5 = 0 15. Бөлшектің бөліміндегі иррационалдықтан құтылыңдар: 16. Қабырғалары 6; 8; 10; болатын үшбұрыштың түрі. 17. Дөңес бес бұрыштың диагоналдар саны нешеу? 18. Геометрияда жаңалық ашқаны үшін Зевс құдайына 10 өгіз сойып құрбан еткен кім? 19. Қырсық жолаушы: екі қыстақтың арасы 10 шақырым. Қырсық жолаушы күніне 2 шақырым

33


алға жүріп, 1 шақырым кейін қайтады. Жолаушы қыстаққа неше күнде жетеді? 20. Табақтағы жемісті,

Былай ғана бөлісті, Екі анасы, қос баласы Әжесі мен немере Бір-бірден тиді алмасы Айтшы, қанша жан басы.

9. Бір қариядан неше балаңыз бар деп сұрағанда “Ұл мен қызымның саны бірдей, әр ұлымның 3 қарындасы бар” Сонда бұл қарияның қанша баласы болды екен?

10. Қандай бөшкеге су құюға болмайды?

Ұпайы аз 2 оқушы ойыннан шығады.

5-тур: “Ойланайық кім ойшыл”1-оқушыға қойылатын сұрақтар.

1. Ең алғашқы әйел математик. (София Ковалевская) 2. а2+b2=c2 кімнің теоремасы? (Пифагор теоремасы) 3. Төрт қабырғасы тең тік төртбұрыш. (квадрат) 4. у=ах3 функциясының графигі. (куб парабола) 5. Түзудің екі нүкте арасындағы бөлігі. (кесінді) 6.Катет қандай үшбұрыштарда болады? (тікбұрышты үшбұрышта) 7. Түбір астындағы 225 неге тең? (15) 8. “Ноль” қай елден шыққан, қандай мағына беретін сөз? (“ештене”, латын) 9. Үшбұрыштың негізгі элементтері. (үш қабырғасы, үш бұрышы) 10. Табиғи жарық көзі. (күн) 11. Қиылыспайтын түзулер. (параллель) 12. Тең қабырғалы үшбұрыш анықтамасы. 13. “Геометрия” сөзінің мағынасы. (гео-жер, метрия-өлшеу, латынша) 14. Төрт қойдың неше аяғы бар? (16)15. Милли сөзінің мағынасы. (1000 есе кіші, латынша)

2-оқушыға қойылатын сұрақтар.1. “Эврика” кімнің сөзі? (Архимед) 2. Пифагор теоремасы. (а2+b2=c2) 3. Төрт қабырғасы тең параллелограмм. (ромб) 4. у=ах2 функциясының графигі қалай аталады? (парабола) 5. Жарты түзудің басқаша аты. (сауле) 6. Гипотенуза қандай үшбұрышта болады? (тікбұрышты үшбұрышта) 7. Түбір астында 196-дан қанша шығады? (14) 8. Үшбұрыштың қосымша элементтері. (үш биссектриясасы, үш медианасы, үш биіктігі) 9. “Фигура” сөзінің мағынасы. (түр, кескін-латынша) 10. Тік бұрыш жасап қиылысатын түзулер. (перпендикульяр) 11. Жасанды жарық көзі. (от, сіріңке, лампа, шырақ, т.б.) 12. Тең бүйірлі үшбұрыш анықтамасы. 13. “Натурал” сөзінің мағынасы, қай елдікі? (табиғи - латынша) 14. Жеті тауықтың неше аяғы бар? (14) 15. “Кило” сөзінің мағынасы. (1000 есе артық, латынша)Озық шыққан оқушы «Білім тарланы» белгісімен марапатталды.

Көрермендермен ойын.Жұмбақтар:

1. Жоқ өзінде баста, қаста, мойында. Ұзындығы жазулы тұр бойында. 2. Айқасқан екі таяқ, тұрады жоқты сұрап? 3. Бірдей санды бірнеше рет Көбейтуден тұрады

34


Егер оны ықшамдасаң Қандай атау болады? 4.Түзудің бір бөлігі Екі шеткі нүкте көрігі Ұзындығы тағы бар Айтшы сыйлық сенікі.5. Доп емес, дөңгелек емес Ұқсас бірақ достарым Фигура ол ең негізі Дәл жауапты қостадым. 6. Екі бұрыш ежелден Көрші болған ең тату Бірін-бірі толықтырған Жазыңқыға, бар қаңқу 7. Өзара перпендикульяр түзулерден Құралған жазықтықта бұл қандай ось

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Утегенова Жанна Мухамбетовна. Учитель истории

Средняя школа №15 имени Абая. г. Атырау

«РАЗВИТИЕ КРЕАТИВНОГО МЫШЛЕНИЯ УЧАЩИХСЯ НА УРОКАХ ИСТОРИИ» Введение. Сегодня школа призвана готовить подрастающее поколение к жизни и труду в

современных условиях, для которых характерны состязательность и конкуренция, возрастающиетребования к качеству труда. В этих условиях учебно-воспитательный процесс, в школе должен бытьнаправлен на выполнение нового социального заказа - на формирование творческой социально-адаптированной личности, ее способности к творчеству в самых разнообразных сферах деятельности.Чем актуальнее потребность общества в творческой инициативе личности, тем острее необходимостьв теоретической разработке проблем творчества, изучении его природы и форм проявления, егоисточников, стимулов и условий. Стратегия современного образования заключается в предоставлениивозможности всем учащимся проявить свои таланты и творческий потенциал. Это соответствуетсовременным гуманистическим тенденциям развития отечественной школы, для которой характернаориентация педагогов на личностные возможности учащихся.Эти идеи нашли отражение в основныхгосударственных документах об образовании. В них делается акцент на развитие креативныхспособностей учащихся, индивидуализацию и дифференциацию их образования с учетом интересов исклонностей к творческой деятельности. Одним из основополагающих принципов обновлениясодержания образования является его личностная ориентация, предполагающая опору на субъектныйопыт учащихся, актуальные потребности каждого ученика. В связи с этим остро встал вопрос оборганизации активной познавательной и созидательной деятельности учащихся, способствующейнакоплению творческого опыта школьников, как основы, без которой самореализация личности напоследующих этапах образования становится малоэффективной. На протяжении 20-90 годовдвадцатого века проблема креативного потенциала изучалась с разных сторон.

1. 1) Актуальность данной творческой темы.Использование в преподавании истории креативного мышления учащихся.1)Как учитель истории, я считаю данный прием одним из самых актуальных и необходимых в

современной школе.2) Креативные способности учащихся помогает развивать социальные и интеллектуальные навыки,

необходимые гражданам современного демократического общества.2. 1) Цели и задачи, решаемые в ходе уроков на которых осуществляются креативное

мышление учащихся.Следующие цели и задачи1)Умение сформулировать учебно-познавательные проблемы;2)Стимулировать к поиску новых знаний и нестандартных способов решения заданий и проблем3) Поддерживать ученика на пути к самостоятельным выводам и обобщениям;

35


4) Создавать атмосферу творчества посредством моделирования ситуации.5)Стремиться к выполнению принципов гуманности и саморазвития2. 2) Классификация уроков истории с применением креативного мышления учащихся2. 3) .Креативное мышление учащихся в учебном процессе Современное состояние общества поставило перед педагогами задачу перестройки общего

характера обучения, который предполагает развитие у детей самостоятельного творческого мышления, индивидуализацию и дифференциацию обучения. Педагогический опыт показывает, что во многих детях есть скрытый потенциал одаренности, и при наличии необходимых условий развитияи поддержке они могут раскрыться, проявить себя в определенной области. Постоянное развитие креативности возможно только на такой психологической базе, которая характеризуется богатством потребностей и интересов личности, ее направленностью на полную самореализацию в труде, общении, познании; высоким уровнем интеллектуальных способностей, открытостью ко всему новому, гибким критическим мышлением, высокой работоспособностью человека, физической силой и энергией, уровнем психофизических возможностей. Задача школы состоит в том, чтобы поддерживать и поощрять творческое отношение к учению, внутреннюю мотивацию и активность у детей. Очень важно создать в школьном возрасте креативный базис в поведении и отношениях, а потом уже совершенствовать его, используя различные методики. [1] Термин « креативность» можно встретить в предисловиях к учебным программам, но гораздо реже - в конкретных предметных разработках; еще реже можно найти реализацию идеи креативности в практической деятельности учителя или в реальных учебных ситуациях. В школьных учебниках часто отсутствуют задания, требующие поиска новой информации, использования воображения. В целом, делается упор на воспроизведение и повторение содержания урока. Поэтому главная задача образования в школе и за ее пределами - поддержать исследовательские способности учеников, так как творческое отношение кпредложенным заданиям обычно естественно у детей. [2] Для развития креативности в школьном возрасте есть все основания:• дети испытывают потребность в новизне, открыты для нового опыта,• ищут стимулы и находят для себя проблемы,• обладают широким восприятием, богатым воображением,• легко и гибко меняют идеи, способы мышления,• испытывают интерес и увлечены своими действиями. [3]Говоря о креативности, не стоит забывать, что она не обладает природой и не свойственна личности от рождения. Креативность не является энергией сама по себе - это присущий человеку потенциал, связанный с личностью,

зависящий от нее и проявляемый в мышлении и деятельности, приводящий к появлению нового, новаторского продукта. [4]Вопрос о том, как воспитывать творческое отношение и способности,- трудный и сложный. Образование, направленное на развитие креативности,- это не просто обретение как можно большего количества идей в возможно более короткое время; оно имеет дело с личностью в целом и всем личностным развитием. Безусловно, школа должна и может создать условия, стимулирующие, поощряющие, воспитывающие творческое мышление и действия, а учителя должны стать образцами такого отношения и поведения, такого стиля мышления и действий, которые они должны воспитыватьв школьниках. В идеале эти условия могут быть следующими:• создание свободных условий для работы, позволяющих школьникам проявлять максимум инициативы, экспериментировать;• принятие и поощрение оригинальных идей;• использование материала, вызывающего интерес к учебе;• одобрение и положительная оценка исследовательского поведения, поиск проблем, а также направленное на их разрешение мышление;• обеспечение условий, при которых ребенок не отделяет себя от школьной деятельности, что достигается благодаря поощрению, ответственности за работу, развитию положительной самооценки;• приобщение к социальному творчеству во время групповых занятий и благодаря общим проектам с добровольно выбранными партнерами;• увлеченность задачей благодаря высокой мотивации к самостоятельно выбранной теме;• создание атмосферы, свободной от беспокойства и боязни не успеть;

36


• обеспечение психологического комфорта, открытости и свободы. [5]На основе этих условий можно сформулировать некоторые положения для успешного воспитания креативности в школе.1. Учитель не должен выступать в роли дающего оценки организатора, а должен проявлять себя как личность, партнер, помощник, инициатор и эксперт..2. Чаще задавайте вопрос «а что, если?..» - это позволяет проявить свободную фантазию, пробуждает и поддерживает любознательность.3. Поощряйте стремление задавать вопросы и самостоятельно находить ответы.4. Организовывайте ситуации, требующие творческого отношения.5. Позволяйте учащимся делать ошибки. Недаром говорят, что на ошибках учатся, поскольку они представляют собой активный поиск решения.

6. Воспитывайте в учениках адекватное отношение к критике и похвалам со стороны окружения. В образовании, направленном на развитие креативности, полное признание потенциала индивидуальной личности должно быть ведущим принципом. Таким образом, образование, направленное на развитие творчества учащихся, должно предусматривать:• открытость всей системы, гибкость организации,• общее творческое отношение учителей и администраторов,• планирование и реализацию больших, длительных проектов, в которых все участники смогут принять и разделить общее решение проблем, приводящее к видимым результатам, значимым для жизни детей. [6]Развитие креативных способностей учащихся осуществляется в процессе разнообразной творческой деятельности, в которой они взаимодействуют с окружающей действительностью и с другими людьми. Педагогический опыт позволяет конкретизировать понятие творческая деятельность школьников.Это продуктивная форма деятельности учащихся, направленная на овладение творческим опытом познания, создания, преобразования, использования в новом качестве объектов материальной и духовной культуры в процессе образовательной деятельности, организованной в сотрудничестве с педагогом. Любую деятельность, в том числе и творческую, можно представить в виде выполнения определенных заданий. Для успешности реализации креативности целесообразно использовать системный подход, то есть единство разнообразных видов творческих заданий и методов их выполнения; определение соотношения различных видов творческой деятельности. Личностный подход педагога предполагает развитие креативных способностей школьников в процессе деятельности, в ходе которой учитель не ограничивает свободу выбора метода выполнения творческих заданий, поощряет разработку каждым учащимся личностных творческих продуктов, учитывает опыт учащихся, индивидуальные психологические особенности школьников, который осуществляется через содержание и форму творческих заданий, через общение с учеником. Обобщая опыт работы, предпринимается попытка разработать творческие задания, ориентированные на развитие креативных способностей школьников в учебном процессе. Результатом этих заданий должны стать более высокий уровень развития творческого мышления, творческого воображения, применение учащимися методов творчества в процессе выполнения заданий. [7]

Развитие креативного мышления учащихся на уроках истории.Один из способов развития творческого мышления учащихся на уроках истории – включение в содержание учебно-воспитательного процесса заданий творческого характера. К задачам творческого характера относят проблемные задачи, проблемные вопросы, ситуации и задания дивергентного типа,главная особенность которых состоит в том, что они допускают множество правильных ответов. Именно с такими задачами чаще всего сталкивается человек в творческой деятельности, в научном поиске, при создании произведений искусства, в руководящей работе, работе с детьми – здесь разрабатываемые проблемы имеют не один, а множество способов решения и множество правильных ответов. Творческие задачи требуют от учащихся большой самостоятельности мышления. По содержанию творческие задания подразделяют на познавательные и нестандартные задачи, экспериментально-исследовательские и конструкторские задачи; задачи, развивающие логические и комбинаторные способности; задания с изюминкой, требующие помимо знания предмета нестандартного логического подхода. [8]Опыт работы учителей истории убедительно показывает, что успешное развитие творческих

37


способностей учащихся невозможно без систематического применения в учебной работе заданий творческого характера. Взаимодействие учителя и учащихся в процессе организации творческой деятельности предполагает использование сочетания индивидуальных и коллективных форм работы на всех этапах выполнения заданий, позволяющего обеспечить гибкий подход к индивидуальным особенностям учеников со стороны преподавателя и высокую продуктивность творческой деятельности со стороны учащихся; учитывать особенности различных организационных форм обучения, оказывающих положительное влияние на процесс развития креативных способностей учащихся в ходе выполнения творческих заданий.Выбор методов организации творческой деятельности осуществляется в зависимости от целей, уровня сложности содержания, уровня развития креативных способностей учащихся, конкретных условий, сложившихся при выполнении творческого задания: осведомленности учащихся в поставленной проблеме, степени проявления интереса, личного опыта применения способов решенияпоставленной задачи. Творческие задания предполагают применение учащимися активных методов для организации самостоятельной творческой деятельности. В качестве ведущего в организации творческой деятельности учащихся выбран ситуационный метод преподавания, позволяющий использовать нетрадиционные пути, учитывать объективные и субъективные причины, принимать нестандартные решения, предвидеть предполагаемые последствия, гибко подходить к достижению намеченных целей. [9]Педагогические формы и методы включают в себя совместную групповую работу, моделирование, ролевые игры, дискуссии, индивидуальные и групповые проекты. Эти методы обучения не только повышают интерес учеников к истории, но и обеспечивают более глубокое усвоение содержания учебного материала и выработку гражданских навыков. Все методики, используемые на уроках истории, позволяют включить учащихся в целенаправленный творческий процесс мыслительной деятельности. Такая проверка образовательных достижений позволяет контролировать знания и умения учеников выпускных классов. Введение ЕНТ – это утвердившийся факт, никуда от этого не деться. Контрольные измерительные материалы включают в себя классические тестовые задания с выбором правильного варианта ответа из четырех предложенных, с открытым кратким ответом, а также задания с развернутым ответом, предполагающие различные виды деятельности: анализ источника, систематизация материала, представление общей характеристики, сравнение событий, явлений, анализ версий. Поэтому, при выполнении тестов ученикам необходимы навыки творческого мышления. Используя в работе определенную систему, у детей вырабатывается позитивное отношение к тестам. Начиная с простых заданий, которые используются на уроках, у учеников создается ситуация успешности, доброжелательный эмоциональный фон. Так как в нашей школе созданы классы коррекции, то у некоторых ребят несложный тест практически единственная возможность получить хорошую оценку, что является важнейшим психологическим аспектом. [10]В процессе обучения детям предлагается выполнить различные тесты.1. Базисные тесты. Этот вид тестирования проводится после завершения изучения каждого раздела. Их главная задача состоит в том, чтобы закрепить у ребят знание основных ключевых понятий и терминов, исторических фактов, дат, имен.2. Текущие тесты. Это тесты, которые мы используем для контроля знаний и умений учащихся при изучении какой-либо отдельно взятой темы, параграфа. Такой вид работы особенно хорошо использовать для проверки

текущих знаний на уроке для всего класса в целом, а возможно и для отдельно взятых учеников.3. Итоговый тест. Такой вид работы проводится, как правило, по итогам четверти или полугодия.Особенность такого теста состоит в том, что результаты работы показывают не только уровеньусвоенных учениками знаний, но и дают учителю общее представление о том, какие темы иливопросы оказались для ребят более сложными и вызвали затруднение. У преподавателя имеетсявозможность подкорректировать поурочное планирование, доработать какие-то вопросы, возможно,уделить им больше внимания. Но главная задача состоит в том, чтобы выяснить уровень усвоенияучащимися учебного материала за достаточно длительный срок и по нескольким темам сразу. Все более и более популярным в образовании становится метод проектов. Это вызвано тем, чтопроект – это открытая и динамичная форма организации учебной деятельности ребят ипедагогической деятельности учителя, которая предполагает выбор темы и творческое решение.Этого не может в полной мере обеспечить традиционный урок. Проект устроен иначе. В нем

38


основное содержание деятельности определяется учащимися самостоятельно и на основе выбора, чтопозволяет не только мотивированно усваивать отобранную информацию, но и накапливать опытконструирования своей деятельности. Система проектов дает ученику большую степень свободы,возможность проявить мотивированный интерес к тому, что он выбрал в качестве предмета изучения,выработать и отстаивать собственную позицию и систему взглядов, развивая критическое мышление. 2. 4).Качество знаний, уровень обученности учащихся 8 классов в 2012 - 2013 году

1 четверть 2 четверть 3 четвертьКачество

знанийУровень

обученностиКачество

знанийУровень

обученностиКачество

знаний57% 100 % 64 % 100% 77 %

Качество знаний, уровень обученности учащихся с 2009 по 2012 год (9, 10, 11 классы)

Итоги 2009-2010учебного года 9 класс

Итоги 2010-2011учебного года 10 класс

Итоги 2011-2012 учебного года 11 класс

Качество знаний

Уровень обученности


Уровень обученности


64 % 100 % 78 % 100% 89 %

III. Вывод: Хотя сегодня имеются определенные трудности для учителя – предметника в широком применении креативного мышления учащихся хочется продолжить свою работу в этом направлении. Задачу вижу для себя в использовании возможностей в проведении тестирования, подготовки домашнего задания и углубленного изучения истории, учета знаний учащихся, проведении предметной исторической недели, в ходе школьной лекции. При этом можно опираться на разработанную методику использования ресурсов креативного развития в школьном курсе.

Креативное развитие незаменимы:на факультативных, индивидуальных занятиях;для организации проверочных уроков, тестирования;при проведении вводных лекций;в ходе выполнения домашнего задания, проектных заданиях, докладов;при написании, оформлении и представлении исследовательской работы. На протяжении 20-90 годов двадцатого века проблема креативного потенциала изучалась с разных

сторон, но не смотря на это обществу необходимы творчески активные личности, способныесистематично, последовательно и качественно решать существующие проблемы.

Сегодня это стало реальностью. Идти в ногу со временем - веление времени.-----------------------------------------------------------------------------------------------------

Жауынгер және жазушы Б. Момышұлы бейнесі арқылы оқушыларды батырлыққа тәрбиелеу

Атырау облысы, Исатай ауданы, Хамит Ерғалиев ауылы, Ғибатолла Мәсәлімов атындағы орта мектеп.

Жоғары санатты, бастапқы әскери даярлықты ұйымдастырушы оқытушы Қабиев Парух Ғатауұлы.

«Біздің тарихымыз-батырға бай тарих, халқымыз батырлықты биік дәріптеп, азамат пен кісіліктің символы, үлгісі санаған. Батырлық, ерлік ұрпақтан-ұрпаққа ата дәстүр болып қала бермек. Өткенін білмеген, тәлім- тәрбие, ғибрат алмаған халықтың ұрпағы түл, келешегі тұрлаусыз. Біздің қазақ халқы-батыр халық». Б. Момышұлы.

Кіндік қанымыз тамып, өскен өз Отанымызды қорғау әр азаматтың міндеті.Бұл халқымыздыңәскери қызметшілерге білдірген үлкен сенімі.Ата-бабаларымызға арман болған егемендігімізтұғырлы, баянды болу үшін ел Президенті Н.Ә.Назарбаев былай дейді: «Ұлттық қауіпсіздік дегенімізаумақтың тұтастығын толық сақтай отырып, Қазақстанның тәуелсіз егемен мемлекет ретінде дамуын

39


қамтамасыз ету».(«Қазақстан-2030» Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы).Өскелең ұрпаққа адамзат тарихында ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан патриоттық тәрбиені,

Отаншылдықты, елжандылықты дарыту-қазіргі кезде көкейтесті мәселенің бірі болып отыр. Н.Назарбаевтың «Қазақстан-2030» статегиялық бағдарламасының «Қазақстан мұраты» деп аталатынбөлімінде еліміздің тұтастығын, оның ішкі және сыртқы күштерден сақтау міндетінің өзі жастардыОтаншылдық, елжандылық, патриоттық рухта тәрбиелеуді жүктейді.

Бүгінгі өскелең ұрпаққа Отан сүйгіштік, ұлттық сана-сезім қажет. Бұл қасиеттер ұрпақ бойынаоқумен, біліммен, үйренумен, талаптанумен сіңеді. Осы қасиеттерді ұрпақ бойына дарытатын- ұстаз,ата-ана, тәрбиеші, қоршаған орта екені даусыз.

Патриоттық сезімнің нысаны мен қайнар көзі Отан десек, оның мазмұны туған жер, ұлттық тіл,ұлттық дәстүр, олардың адам көкірегіне жылылық, жақындық, туысқандық сезімдерін ұялатып, ізгіерлік істер қайнар көзіне айналуы патриотизмге тәрбиелеудің арқауы десек болады.

Әр балаға өз еліне деген патриоттық рух қалыптастыру үшін оның бай тарихына, болашағынадеген жауапкершілік сездіретін әрекет жүйесін жасауымыз керек.Патриотизм өз-өзіненқалыптаспайды, бала кезінен «Қазақстан- менің Отаным, мен Отанымның алдында борыштармын»деген ойларды сіңіру қажет. Бүгінде оқушыларға отансүйгіштік тәрбие беруден халықтық дәстүргенегізделген батыр-бабаларымыздың ерлік дәстүрлерін насихаттау барынша нығайып келеді. Еліміздібілім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының міндеттерінде«Жастарды отансүйгіштікке тәрбиелеу және олардың азаматтық белсенділігін, әлеуметтікжауапкершілігін және әлеуетін ашу тетіктерін қалыптастыру жөніндегі шаралар кешенін іске асыру «туралы айтылады.

Қазақтың патриоттық, Отансүйгіштік тәрбиесі тереңнен тамыр тартқан, халқымыздың санғасырлық болмысының, дүние тану көзқарасының, ақыл ойымен салт-дәстүр, мәдениетінің көрінісі.Осыларды бойға дарытпайынша, келер ұрпақты патриоттық Отан сүйгіштік тәрбиеге лайықтықалыптастырмайынша алтын бесік елін, кіндік кескен жерін қорғайтын және осы мақсат жолында баркүш-жігері мен қайратын жұмсайтын Отаншыл азаматтарды, яғни, нағыз патриоттарды тәрбиелепшығару мүмкін емес.

Бауыржан Момышұлы айтқандай: «Патриотизм Отанға деген сүйіспеншілік, жеке адамның аман-саулығы, қоғамдық мемлекеттік қауіпсіздікке тікелей байланыстылығын тікелей сезіну, өзініңмемлекетке тәуелді екеніңді, мемлекетті нығайту дегеніміз- жеке адамды күшейту екенін мойындау,қысқасын айтқанда, патриотизм дегеніміз – мемлекет деген ұғымды, оның жеке адаммен барлықжағынан: өткенімен, бүгінгі күнімен және болашағымен қарым-қатынасын білдіреді».

«Алғашқы әскери дайындық»-өзінің атына сәйкес әскери өнер әліппесі. Болашақ жауынгердіңәскери өнерді меңгеру сапасы да осы әліппеден басталатыны сөзсіз.Жастарды «әскери өнерәліппесіне» жүйелі, педагогикалық ,әдістемелік заңдылықтарды сақтай отырып тұрақты үйретсек,Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері қатарына қазіргі заман талаптарына сай толыққанды нағызсарбазда даярлап бере аламыз.

Ал оқыту процесіндегі бұл заңдылықтар сақталмаған жағдайда болашақ жауынгерлердің әскеридаярлығының сапасыз болары да анық.

Қарулы Күштерге қандай сарбаз керек екендігіне жоғарыда тоқталдық, ал оны БауыржанМомышұлы сөзімен айтсақ: «...Оқыту дегеніміз не? Бұл- өте қатал түрде тәрбиелеу жолымен солдаткәсібінің («мамандығының» П.Қ.) техникасын үйрету. Барлық айла-тәсілдерді солдат снарядтажаттығу орындайтын гимнасттай дағдылы түрде істей беретіндей дәрежеге жеткізу керек» (Б.Момышұлы. Екі томдық шығармалар жинағы, 1 том. 39-бет.Алматы, «Жазушы» баспасы 2004ж)

Жалпы білім беретін оқу орындарындағы «Алғашқы әскери дайындық» пәнінің басты міндеті деосы талаптар деңгейінде болуы шарт. Елбасының Жолдауынан және басқа да заңды күші барқаулылардан туындайтын талаптарды орындау барысында алғашқы әскери дайындық пәнін оқытуәдістемелерін жақсарту үшін көптеген ізденістер керек. Ол дегеніміз әскери білімді меңгерту,оқушылардың дене шынықтыру тәрбиесіне көңіл бөлу және жастардың бойына өз Отанына дегенпатриоттық сезімдерді қалыптастыру. Нәтижесінде мектеп қабырғасынан тәрбиеленіп шыққантүлектер әскер қатарына шақырылған кезде қысқа уақыттың ішінде аз ғана шығынмен әскеримамандықты меңгеріп, өз Отанының қорғаушысы болу.

Біз жазушы, тәлімгер Б. Момышұлының еңбектерін оқи отырып, оның шығармаларынанпатриоттық тәрбиенің қайнар көзін табатынымыз айқын...

40


Бауыржан Момышұлы 1910 жылы Жамбыл облысы, Жуалы ауданында қарапайым отбасындадүниеге келген. Әкесі- Момыш, шешесі- Рәзия. Әкесі жаны жомарт, көзі ашық, көкірегі ояу кісі.Отбасыларында 4 қыздан кейін әкесі Момыш елуді еңсерген шағында Бауыржан дүниеге келіпті.Тәуіржан деген інісі бір жасында қайтыс болған. Әкесінен аздап хат таныған Бауыржан көршіЕвгеньевка ауылындығы орыс мектебінде бір жыл оқып, келесі жылы Жамбыл қаласына келіп,бастауыш мектепті бітіреді.

1921 жылы Шымкенттегі жетіжылдық мектепке түсіп, 1928 жылы бітіреді. Жиырма жастан сәласқан кезде ол міндетті әскери қызметке шақырылып, өзінің бүкіл болашағын Қызыл Армияменмәңгілікке байланыстырды.

Бауыржан атамыз сұрапыл соғыстың басынан аяғына дейін қатысты. Ол лейтенант шенінен бастапполковник атағына дейін көтерілді, взвод, батальон, полк және дивизия басқарды.

Б. Момышұлы басқарған бөлімшелердің жау шабуылын қайтарып, көрсеткен ерліктері аз емес.Оның батырлығы және соғыс өнерін жетік білетіндігімен көзге түскені осы тұс.

1941 жылы Москва түбінде 27 рет сәтті шайқас жүргізді. Батырдың 207 рет ұрысқа қатысып, 5 ретөлімнің құрсауында қалғаны, 2 рет өлімші болып жараланғаны «Ақиқат пен аңыз» кітабындажазылған.

1955 жылы Армиямен қоштасты. 11 ай қызыл әскер, 14 ай взвод командирі, 9 ай атқыштар полкштабының бастағының орынбасары, 6 ай республикалық әскери комиссияның аға нұсқаушысы, 5 айбатальон орынбасары, 8 ай атқыштар полкінің командирі, 3 ай дивизия командирінің орынбасары, 6ай дивизия командирі, 5 жыл әскери академияда әскери профессор болды.

1955 жылы қаруын қаламға айырбастап, азаматтық өмірге ауысқанда әдеби шығармаларымен де өзбиігіне көтерілді.

Біз Бауыржан атамыздың сонау сұрапыл соғыс күндерінде қатыгез жаумен қалай шайқасқанын,азаматтық қасиеттерін майдангерлер ауызындағы сан-алуан естеліктер, кинофильмдер мен жыржолдары арқылы Александр Бек пен Александр Кривицкий, Мәлік Ғабдуллин мен Алексей Кузнецовжәне Әзілхан Нұршайықовтың шығармалары арқылы кеңінен білеміз.

Ұлы Отан соғысынды қазақ халқының ұлттық батырына айналған Бауыржан Момышұлы бұлттаойнаған жасындай Москва түбіндегі шешуші шайқаста қапияда ой тапқан, қараңғыда жол тапқан,ерен ерлігі мен даңқы әлемге жайылып, аты аңызға айналған бірегей қолбасшы ретінде танылды.

Мәскеуде қазақтың қайсар ұлы, Кеңес Одағының Батыры Б. Момышұлы туралы орыс тіліндежарық көрген « Аңызға айналған батыр» атты жинақтың тұсаукесер рәсімі болып өтті.Ұлы Жеңістің65 жылдық мерекесі қарсаңында Мәскеуде №229 жалпы білім беретін орта мектептің аты берілді.Батырдың туғанына 100 жыл толу қарсаңында Мәскеу қаласындағы аталған мектептің берілуі декездейсоқ емес.Крюкова стансасында орналасқан бұл мектеп Зеленоградтың орталығында тұр. 1941жылғы қарашадағы Мәскеу үшін айқастың соңғы шебі де осында болған. 8-гвардиялық дивизияныңБ. Момышұлы басқарған жауынгерлері жауды осы жерде Мәскеуге өткізбей кері қайтарған. Қазірмектепте батыр- Панфиловшыларға арналған музей бар. Онда Б. Момышұлына қатысты стенджасалған.

Гвардия полковнигі Б. Момышұлының бұдан 68 жыл бұрын айтқан тарихи сөздері, бүгінгі егемендіеліміздің іргетасын нығайтуға, жастарды әскери өнерге тәрбиелеуге, Қазақстан туын жоғары ұстап,Отанын жаудан қорғауға дайын болуға, намысын аяққа таптатпай, жоғары ұстауға шақырады.

Қазіргі уақытта Қазақстанда білім берудің өзіндік ұлттық үлгісі қалыптасуда. Бұл процес білімпарадигмасының өзгеруімен қатар жүреді. Білім берудегі ескі мазмұнның орнына жаңасы келуде.Жаңа білім парадигмасы бірінші орынға баланың білімін, білігі мен дағдысын емес, оның тұлғасын,білім алу арқылы дамытуын қойып отыр. Қазіргі таңда педагогика ғылымының бір ерекшелігібаланың тұлғалық дамуына бағытталған жаңа оқыту технологияларын шығаруда.

Қазақстан Республикасының «Білім туралы Заңында» оқыту формасын, әдістерін, технологияларынтаңдау да көп нұсқаулық қағидасы бекітілген, бұл білім мекемелерінің мұғалімдеріне, педагогтарынаөзіне оңтайлы нұсқаны қолдануға, педагогикалық процесті кез-келген үлгімен, тіпті авторлықүлгімен құруға мүмкіндік бар.

Мен өз сабағымда оқытудың жаңа технологиялық әдістерінің ішінді педагогика ғылымдарыныңкандидаты Марал Мәденқызы Жанпейісованың Модульдік оқыту технологиясын пайдаланамын.«Алғашқы әскери дайындық сабағында баланы патриоттық, отансүйгіштік рухында тәрбиелеу»тақырыбында шығармашылық жұмыспен айналысып келемін.

41


Алғашқы әскери дайындық сабақтарында мен негізінен дифференциалды, ұжымдық және жұптықоқыту әдістерін қолданамын. Әсіресе, практикалық сабақтарда саптық даярлық бойынша сабақтаралдыңғы сабақтарда дағдыланған машықтардың ұмытылмауы үшін жүйелі түрде және бірдей уақытаралықтарында өткіземін.

Әскери-патриоттық тәрбие жасөспірімдерді еліне деген сүйіспеншілікке, ұлттық армия сапындаадал қызмет атқаруға, азаматтық, адамгершілік қасиеттерді бойына сіңіруге баулиды. Бала әрдайымөмірге қызыға қарайды, бәрін үйренгісі келеді, еліне керекті азамат болып өскісі келеді.

Қазақстан Республикасы Үкіметі жасөспірімдердің отансүйгіштік, елінің патриоты мен азаматыболып қалыптасуына көңіл бөліп отыр.Патриоттық тәрбие беру- оқушының саналы көзқарасынқалыптастыру. Алғашқы әскери дайындық пәнінің енгізілуі, оған байланысты әскери патриоттықтәрбиенің тереңдеуі, Отанымыздың саналы және белсенді күрескерлерін тәрбиелеуге, олардыеліміздің игілігіне жанқиярлықпен еңбек етуге, республикамыздың мүддесін қорғауға, таланттыәскери кадрлар даярлауға жаңа мүмкіндіктер туғызады. Жастарды Отанды қорғауға даярлау, жасазаматтардың патриоттық тәрбиесіне танымдары мен мінездерін қалыптастыру ауыр және сан қырлыпроцесс. «Отанды сүю отбасынан басталады», отансүйгіштік қасиетті қалыптастыруда отбасытәрбиесінің маңызы зор. Патриот, ержүрек адамды, табанды күрескерлерді тәрбиелеудің негізімектепте қаланады.

Пәннің міндеті келешекте Отанын, жерін, елін қорғай алатын, ұлттық намысы мол, жігерлі ұл-қызтәрбиелеу, әскер қатарына сауатты, моральдық жағынан дайын азамат даярлау. Сабақ барысындаұжымдық қорғаныс жұмыстарына, сабақтан тыс уақытта жаттығу жұмыстарын өткізуге аса көңілбөлінеді. Ұжымдық қорғаныс жұмыстары алғашқы әскери дайындықты оқытудың негізгі бір бөлімі.Оқушылар теориялық сабақта алған білімдерін ұжымдық қорғаныс жұмыстары кезінде іске асырып,өздерінің білімдерін, біліктілік дағдыларын жетілдіреді.

Патриоттар даярлаудағы жауапкершілікті неғұрлым терң сезініп,бар мүмкіндікті пайдаланып,шыныққан шымыр отансүйгіш азаматтар даярлау ісіне АӘД пәні мұғалімдеріне үлкен талапқойылады, сондықтан оларға өз ісінің жетік маманы болу жеткіліксіз, сонымен қатар білімді, тыңақпараттардан хабары мол болуы шарт.

Қазақ халқының тәрбие жүйесіндегі жас ұрпақты, қоғам мүшелерін Отанға, халқына, елге, жергедеген сүйіспеншілікке тәрбиелеп, мұны олардың бойына сіңіріп қалыптастыру жетекші орын алады.Өйткені Отан, халық, ел, жер деген ұғым өте ауқымды.

Қазақстан Республикасының Президенті «Қазақстаннның болашағы-қоғамның идеялық бірлігінде»атты еңбегінде «Біздің тағы бір аса маңызды идеологиялық міндетіміз-Қазақстандық отансүйгіштіккетәрбиелеу, әрбір азаматтың өзін-өзі айқын билеуін қалыптастыру»-деп жазды.

Ұлттық негізде ерлік және жауынгерлік тәрбие беруге байланысты халық қаhарманы Б.Момышұлының « Жігітті жауынгерлік қасиеттерге тәрбиелейтін қазақтың игі дәстүрлері» аттымақаласында халықтардың басынан өткен жауынгерлік жолдарымен ұлттық дәстүрлердің маңызы зорекеніне тоқтала келе, жоспарын ұсынады. Одан төрт тарау мысал келтірейік:

1.Әдет және әдеп. Үлкенді сыйлау, парыз бен ар-ұятты қасиет тұту, қоғамдық тәртіпті мүлтіксізсақтау, заңға мойын ұсынушылық, адамды бәрінен де ардақтау, адам бойындағы адамгершілік,Отанға, елге, халыққа, үй- ішіне, адамға, өмірге деген сүйіспеншілік сияқты жақсы қасиеттергетәрбиелейді:

1. Асық, жасырынбақ және жарыс, күрес, ақсүйек ойнау жастарды ептілікке, ширақтыққа,табандылыққа және басқа да жақсы жауынгерлік қасиеттерге тәрбиелейді;

2. «Сөз тапқанға қолқа жоқ». Бәдік айтыс, той, айтыс тез ойлауға, тапқырлыққа тәрбиелейтін өнерсаласы. Бұл арқылы жасөспірімдер мен қыздар өлеңді суырып салып айтуға машықтанады, ауызәдебиеті мен музикаға сүйіспеншілігін арттырады, ой- өрісін кеңітеді, өткірлік пен ептілікке үйренеді;

3.Көкпар, бәйге, аударыспақ- батылдыққа ,ептілікке баулып, бұлшық етті шынықтырып,құмарлықты оятар, есеппен тәуекелге бел байлауға, тіпті ары мен атағы үшін өлімге бас тігуге дейінбаратын дәстүрлі ұлттық спорттық ойындар. Бұл ойындар ер жігіттің бойында, Отан солдатынақажетті игілікті рыцарлық қасиетті тәрбиелейді.

Жас ұрпақты халқымыздың құнды еңбектерімен жасынан намысты, Отанын сүйетін, адамгершілігітерең етіп тәрбиелесек мерейіміз үстем болады деп ойлаймын.

Сабақты жоспарлау және оқыту әдістемелерін жетілдіру мақсатында әр тақырыптың өзіндікерекшеліктерін ескере отырып тарих, география, әдебиет, салауаттану және құқықтану пәндерін

42


байланыстырып, жаңаша кіріктірілген сабақ өткізуге әбден негіз бар.Оқушылардың бойына қайсарлық, батылдық және патриоттық сезімді қалыптастыруда тарихи жеке

тұлғаларды, оның ішінді әскери қолбасшылардың белгілі бір тарихи оқиғаларға байланыстыкөрсеткен ерліктері мен соғыс тактикасындағы қолбасшылық өнерлерін дәріптеу оқушылардыңжадында қалары сөзсіз. Мысалға: жас ұрпаққа өнеге болатын аттары аңызға айналған батырбабаларымыз – Бауыржан Момышұлы, Қасым Қайсенов, Талғат Бигелдинов, Рақымжан Қошқарбаевжәне Әлия мен Мәншүк, Хиуаз апаларымыз тағы басқалары болмақ.

Оқушының әскери мамандыққа және пәнге деген қызығушылығын арттыру үшін тарих пәнінтактикаалық дайындық тарауына , сонымен қоса патриоттық тәрбиеге негіз болатын тақырыптарға дақолдануға болады. Мысалы: 10- сыныпта «Қазіргі заманғы ұрыс сипаты» тақырыбын өткен кезде«Ұрыс дегеніміз не?» деген сұраққа «Ұрыс –соғысушы жақтардың ұйымдасқан түрдегі қарулышайқасы, ұрыста әскерлердің қимылдары мақсаты мен уақыты жағынан бірлікте болады әрі шайқасонша үлкен емес, атыс және тактикалық кеңістікте өрістейді.

Ұрыстың басты да негізгі мақсаты- дұшпанның адам күшімен қару-жарағын жою, құрту.Дұшпанның қарсылық көрсете алмайтындай етіп сағын сындырып, моральдық күші мен қабілетінбасып, жаншу, басқаша айтқанда, ұрыстың басты мақсаты-жаудың көзін жою...» (БауыржанМомышұлы. Екі томдық шығармалар жинағы, 1 –том, Алматы, «Жазушы», 2004 ж.94-95 беттер),- депжауынгер атамыздың өз сөзімен жауап беруім ұтымды шықты.

«Қорғаныс дегеніміз не?» деген сұраққа қосымша 1941 жылдардағы Ұлы Отан соғысындағы Кеңесәскерлерінің қорғаныс шептері туралы тарихи деректерді әңгіме түрінде айтып кетуге болады.

Мысалға: Брест қамалының қорғанысы, Москва түбіндегі қорғаныстар кезіндегі жауынгерлердіңсоғыс даласындағы асқан ерліктерін оқушылардың санасына суреттей отырып жеткізсек тақырыптыаша білгеніміз.

Білімділік пен тәрбиелік негізді басшылыққа ала отырып, бір тақырыптың деңгейіндегі сабақтыжоспарладық дейік. Осы тақырыпты толық ашып бекіту үшін алғашқы әскери дайындық мұғалімітарихи деректерді қолдана білуі керек. Тактикалық дайындық бөліміндегі тақырыптарды нәтижелітүрде ашып бекіте білудің тағы бір әдісі тақырыпқа байланысты көркем кинофильмдердегіоқиғаларды талқылау.

Жалпы әскери ұрыс әрекеттерін теориялық түрде жай бағдарлама мен оқулықтың негізіндетүсіндірсек ол оқушыға ешқандай қызығушылық туғызбайды. Мысалы : « Бетпе-бет ұрыс»,«шабуыл», «маневр түрлері, ұрыстағы атыс жүйесі деген түсініктерді алғаш оқығанда оқушыларжаттанды түрде түсінеді де, ой елегінен өткізе қорытындылай алмауы әбден мүмкін. Тақырыптыңмазмұнын жаттанды түрде оқыту көбінесе оқушының есінде сақталып қалмайды.

Тактика- ұрыс жүргізу өнері өз алдына жеке бір ілім екенін түсіндіру мен оқушылардыеңбексүйгіштікке баулимыз, сондай-ақ ер жігітке әскери маман болу халық арасында үлкен құрметекенін айтудың артықшылығы жоқ.

Мұғалім оқу бағдарламасының шеңберінде қалмай оқушылардың жас ерекшеліктерін ескереотырып, өзінің немесе жолдастарының әскери және еңбек жолындағы ерліктің үлгісі болатыноқиғаларды айта отырса, оқушылар үлкен әсер алмақ.

Оқушыларды Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің әскери жарғыларымен таныстырғандаәскери тәртіптің басқа мемлекеттік тәртіптен айырмашылығын, жарғылардың талаптары менерекшеліктерін айта отырып, еңбек заңындағы еңбек тәртібіне байланысты кейбір баптары менсалыстырмалы түрде түсіндіруге болады, бұл жерде құқықтану пәні мен байланыстылық қажет.

«Әскери тәрбиенің басты мақсаты жауынгердің бойында әскери қызметтің, жауынгерлік өмірдіңқиындығы, мұқтаждығы мен ауыртпалығын жеңе алатындай қабілеттілікке тәрбиелеу, денесін , оныңрухы мен еркін қиындықтан тайсалмайтындай етіп шынықтыру.Командирдің әміріне мойын ұсыну-бұл да ауыр нәрсе. Әскери тәрбиенің мәні қиындық пен ауыртпалықты, мұқтаждықты жәнеқорқынышты жеңе аларлық қабілеттілікке баулу, тәрбиелеу, ал бұл тек парасатты адамның ғанақолынан келетін іс». (Бауыржан Момышұлы. Екі томдық шығармалар жинағы, 1-том, Алматы,«Жазушы», 2004ж.36-37 беттер)

Сабақты талапқа сай ұйымдастыру, оқыту әдістерін жаңаша түрлендіріп өткізудегі мақсат білімберумен қоса патриотизмді қалыптастыру, Абай атамыз айтқандай, ұлттық қадір-қасиетімізді арттыру.

Сабақ өткізу кезінде жаңа технологиямен шығармашылық жұмысты байланыстырып өтемін.Сабақта заман талабына сай компьютер техникасы, интерактивті тақта, мультимедияны

43


пайдаланамын. Сабақтың тақырыбы: Бауыржан Момышұлы – батыр тұлға.Сабақтың мақсаты:Білімділік: Оқушыларға Халық қаhарманы Бауыржан Момышұлы туралы жан-жақтымәлімет бере отырып , білімдерін толықтыру.Дамытушылық: Оқушының ой еркіндігін ояту, шығармашылық белсенділігін шыңдау.

Бауыржан Момышұлының ерлігін дәріптей отырып, ойларын дамыту.Тәрбиелік: а) Отанын , халқын сүюге, атамекенін қорғауға жетелеу. ә) Ұлттық тәлім- тәрбие беру. б) Саяси патриоттық тәрбие беру.Пәнаралық байланыс: Тарих, әдебиет.Сабақтың түрі: Кіріктірілген сабақ.Сабақтың барысы:1.Ұйымдастыру.2. Интерактивті тақтадан: Бауыржан Момышұлының фотосуреті көрсетіледі.3.Фоннан: мына өлең жолдары оқылады.Кешіп өтіп кешегі от жалыннан,Дүниеге ерлігімен танылған.Кең жауырынды , Талғардай тік иықты, Бөрі кеуде , бүркіт қабақ Бауыржан.

Қалтыраған отынан жау ордасы,Панфиловтың жорықтағы жолдасы,Даңқ туын майдандағы көтерген, Гвардия бөлімінің қолбасы.

Қадірін білмеппіз ғой тірі кезде,Деп жылар қайран қазақ мен өлгенде.Ұрпақ атар сексен мен жүздігімді, Тарихтың түпкірінен сөз келгенде- деп батыр атамыз өзі айтып кеткендей Бауыржан атамыз биыл

103 жасқа толып отыр. Арамызда өзі болмаса да «Өлді деуге бола ма айтыңдаршы, өлмейтұғынартына сөз қалдырған» деп Абай атамыз айтқандай атаның артында ұрпағына мәңгі өлмес ерлікістері, мақал-мәтелдері, тау суындай мұралары қалды.

Оларды танып білу, зерделеу, зерттеу оқушылар үлесінде.Ендеше бәріміз тік тұрып Қаhарман жазушы батырымызды 1 минут үнсіз еске алайық.Үнсіздік.Оқушылар бүгінгі сабақта атамызды жан-жақты тану мақсатында арамызға әдебиетшілер,

тарихшылар, журналистер келіп отыр.Ендігі сөз кезегін тарихшыларға беремін.1 тарихшы (оқушы):Бауыржан Момышұлы – Жамбыл облысы, Жуалы ауданының Көлбастау ауылында Момыш есімді

азаматтың отбасында дүниеге келді. Анасының аты- Рәзия.Отызыншы жылдардың бас кезінен 1956жылға дейін әскер сапында болды. Ал соғыс кезінде Алматы маңында жасақталған 316- шыатқыштар дивизиясы құрамында болды.

2 тарихшы (оқушы):1941 жылдың күзінен бастап, соғыс аяқталғанға дейін талай-талай қиян-кескі шайқастарға

қатысады. Батальонды, полкты, дивизияны басқара жүріп, ерекше қаhармандық және тапқырлықкөрсетеді.

3 тарихшы (оқушы):Отан соғысының алғашқы күндерінен бастап-ақ қатарында мыңдаған қазақстандықтар шайқасқан

Кеңес жауынгерлері барлық майдандарда фашистік басқыншыларға қарсы кескілескен ұрыс жүргізді.Кеңес Қарулы Күштері орасан зор қиыншылықтарды жеңе отырып төтеп берді, күш жинап, жаудыМосква түбінде алғаш рет ірі жеңіліске ұшыратты.

4 тарихшы (оқушы):Москва үшін шайқасқа И.В.Карпов қолбасшылық еткен атқыштар полкі мен аға лейтенант

44


Бауыржан Момышұлы қолбасшылық еткен батальонның жауынгерлері ерекше табандылық көрсетті.5 тарихшы (оқушы):Б. Момышұлы 207 ұрысқа қатысқан, 5 рет қоршауда жүріп шайқасқан, 2 рет ауыр жараланған. Жалпы Ұлы Отан соғысында А. Матросовтың ерлігі-207 рет қайталанса, біздің

панфиловшылардың ерлігін ешкім қайталай алмады. Москва түбінде фашистер 500 мың адамынжоғалтып, 1300 танктен айырылды, 2300 зеңбірек, 15 мыңнан астам машина мен басқа датехникаларынан айырылды. Мұндай шығынды фашистер көрмеген еді. «Біз жеңілмейміз!» дегенфашистік армия шынымен талқандалды.

2 тарихшы (оқушы):Бауыржан Момышұлы –әділ, өткір, шыншыл, қырағы, айбынды, арлы, рухы күшті әскери басшы.4 тарихшы (оқушы):Б.Момышұлы Ұлы Отан соғысын аға лейтенант шенінде бастап, батальон командирі ретінде

соғысып, соғысты полковник шенінде дивизия командирі болып аяқтады. Яғни Ұлы Отан соғысынан9 гвардиялық дивизияның командирі болып оралды (оған 1945 жылдың басында тағайындалғанболатын). Сонымен қатар Б. Момышұлы соғыстан кейін 1946 жылы Москвадағы әскери академияныбітірген тұңғыш қазақ.

2 тарихшы (оқушы):Ұлы Отан соғысы кезінде ерен ерліктері үшін қазақстандық 497 жауынгер Кеңес Одағының

Батыры атағын алды. Оның ішінде бұл атаққа 1990 жылдың 11 желтоқсанында Б. Момышұлы дакешеуілдеп барып ие болды.

6 тарихшы (оқушы):Бұл 1941 жыл еді. Қазақстандық генерал-майор И.В.Панфиловтың басшылығымен 1941 жылы 15

шілдеде Алматы облысы Талғар қазақ станциясында Қазақстан мен Қырғызстан ұландарынан 1073атқыштар полкі жасақталды. Генерал Панфилов басқа полктардан ерекшелеп «Талғар полкі» деп атқойды. Полк осы атымен Отан тағдыры қыл үстінде тұрғанда неміс басқыншыларына қарсы әділеттіұрысқа кірісті.

Журналист:8-ші Гвардиялық атқыштар дивизиясы 1073-ші гвардиялық атқыштар полкінің командирі, майор Б.

Момышұлына жауынгерлік мінездеме:1910 жылы туған, 1942 жылдан БК(б)П мүшесі, ұлты қазақ, әлеуметтік тегі-қызметші. Жалпы

білімі орта, әскери білімі- бір жылдық.1932-1934 жылдары Қызыл Армия қатарында әскери борышын атқарған.1941 жылдың қыркүйегінен майданға аттанған. Қазақ халқының адал ұлы, өзінің Кеңес елінің

абыройы мен тәуелсіздігін қолына қару алып қорғап жүрген, осы халықтың таңдаулы өкілдерініңбірі-майор Момышұлы үкімет наградасына ұсынылды.

Бауыржан(оқушы):Панфиловтан бата алып,Артыма ерді мың солдат.Тағдырын маған тапсырып,Ел ұлдары мың солдат.Белуардан қан кешіп,Жүзден аса соғыстаБал орнына у ішіп,Қан майданда қан кешіп,Намыс туын көтердік.Қимылдады мың батыры,Мыңға татып бір батыр,Атамекен жері үшін,Қасиетті ел үшін,Болмай қалар кім батыр!?Ендігі сөз Б. Момышұлының жазушылық жағына тоқталу негізінде қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің

мұғалімі Гүлшара апайға беріледі.-Оқушылар, Б.Момышұлы соғыс тақырыбында қалам тербеген талантты да, атақты жазушы ретінде

тарихта қалғаны өздеріңе аян.

45


-Ендеше, Б.Момышұлының қаламынан шыққан шығармалар көп. Солардың бірегейін ғана атасақ«Қанмен жазылған кітап», «Ұшқан ұя», «Москва үшін шайқас», «Менің отбасым», «Майдандасдостарым», «Генерал Панфилов», «Төлеген Тоқтаров», «Адам қайраты», «Артымызда Москва», батырбабамыздың өзі туралы жазылған А. Бектің «Арпалыс», «Волокалам тас жолы», Ә.Нұршайықовтың«Ақиқат пен аңыз» шығармалары дәлел. Енді оқушылардың зерттеп , ізденген жұмыстарына кезекберейін:

1-әдебиетші:Бауыржан бабамыз соғыстан кейін жоғары әскери академияны бітіреді.1956 жылы демалысқа

шығып, біржола шығармашылық жұмыспен айналысады.Ол орыс және қазақ тілдерінде бірдейжазады. Оның «Біздің отбасы», «Артымызда Москва», «Майдандағы кездесулер» сияқты кітаптарыбірнеше шетелдік тілдерге аударылып басылған.

2-әдебиетші:Б. Момышұлы –ерекше тұлға. Сондықтан да ол туралы жазылған көркем шығармалар, өлең-

жырлар, тіпті халық арасында кеңінен тараған ауызекі әңгімелер де көп-ақ. Соларда қазақ халқыныңосы біртуар азаматының білімділігі, дарындылығы, ерекше батылдығы, жарлы-жақыбайларға,кемтарларға аса қамқорлықпен қарайтыны, кем адамдарды ерекше сыйлайтындығы сияқты көптегенқасиеттері айтылады. Б. Момышұлының «Ұшқан ұя» кітабынан үзінді келтіре кетсем, ол кісі былайдеді: «Кейде менің есіме, өнеге алған, тәлім үйреткен, дәріс оқыған ұстаздарымды еске түсіре ойғабататыным бар. Сондай шырын шақтарда ең алдымен әжем, ата-анамның бейнесі елестейді.Солардың уағызы басымырақ бола береді».

3-әдебиетші:«Жаным-арымның садағасы» деген сияқты ерекше мағынасы бар халық мақалы, орыстың кемеңгер

қолбасшысы А.В.Суворовтың: «Әскери машықта азаптансаң, ұрыста қиналмайсың» деген тамашақағидасы, Панфиловтың «Солдат жаумен шайқасқанда өлу үшін емес, өмір сүру үшін шайқасады»деген нақыл сөзі бабамыздың күнделікті іс-әрекетінде бұлжымас ереже, жетекші нұсқау болды.

4-әдебиетші:Б. Момышұлы соғыс жылдарында қатал әскери бастық болып қана қоймай, сонымен қатар

қарамағындағы жауынгерлер мен офицерлердің ақылгөй жетекшісі, дарынды да талантты сардарыбола білді. Жауынгерлерді қан майданда халықтың қасиетті тапсырмасын, сүйікті Отанымыздыңабзал аманатын абыроймен адал орындайтын жалынды патриоты етіп тәрбиелеу үшін Б. Момышұлыхалықтың даналығынан туған мақал- мәтелдерді, қанатты сөздерді, өсиеттері мен қағидалардыкеңінен пайдаланып отырды. Бауыржан атамыздың мына қанатты сөздері: «Опасызда Отан жоқ»,«Епсіз ер болмайды, жұртсыз жігіт болмайды», «Командир-аға, солдат-іні» сөздері соған дәлел.

5-әдебиетші:Қиян-кескі арпалыс тұсында Бауыржанның өзі де сол дәуірге дөп келетін көптеген нақыл сөздерді

тудырып еді. Солардың біразын мысалға келтірейін:1.Әдіссіздік- әлсіздік, ептілік те ерлік.2.Қара бет болып қашқанша, қайрат көрсетіп өлген артық!3.Өжеттіктен не пайда, ерлігі мен ақылы көпті батыр етпесе!4.Жігіт болсаң жігеріңді жасытпа, қайратыңа қайта мін.5.Алтын басты болсаң да, ардан артық емессің.6.Ашуыңа ақылыңды жеңдірме.7.Хас батыр ұрпағы бардың арманы жоқ.6-әдебиетші:«Б.Момышұлы тек атақ-даңқы шыққан батыр ғана емес, терең ойлы, өзіндік пікір толғанысы бар,

алғыр да тапқыр азамат»- деп бағалаған қазақ халқының заңғар жазушысы М. Әуезов.Бауыржан (оқушы):Соғыста бір-ақ заң бар мен білетін,Я өліп,я болмаса өлтіретін.Жүректе жанып тұрған жұлдызыңды,Жандыратын болмаса сөндіретін.

Соғыста бір-ақ заң бар, мен білетін,Кеудеңмен қорғап қалу жердің бетін.

46


Жас қаның туған жерге босқа ақпасын,Онсыз сен көре алмайсың жердің бетін!1-журналист: «Жеңіске тек рухтың күштілігімен ғана жетуге болады»- дейді Б.Момышұлы. Ол

халықтың, ұрпақтың рухының сынбауын армандады.Оның образы арқылы:-Отанына деген сүйіспеншілікті, өз парызын шексіз қызмет етуді шыншылдықпен әділдікті,

шыдамдылықпен төзімділікті, батылдық пен қаhармандықтың қандай қасиетті екенін ұғынамыз.-Б. Момышұлының- жазушы, көрнекті қолбасшы болғанын батыр бойынан байқаймыз.2-журналист: Қорыта келгенде, батыр ата Бауыржанды кім деп танимыз?Оқушылар интерактивті тақтаға жазады.3-журналист: -Енді Бауыржан дүниесін терең жинақтап , ғылым тілімен қандай баға беруге

болады?-Филология-Этнопедагогика-Этнопсихология-Этномәдениет-Этнофилософия-Этнография-сынды ғылым салаларын қамтиды.

Ал ендігі кезекте Бауыржан атамыздың туған жеріндегі мұражайға барған ауылымыздың азаматыМағауия ағамыздың сол мұражайда түскен фото суреттерімен танысайық. (интерактивті тақтаданМағауия ағамыздың мұражайда түскен фото суреттері көрсетіледі)

Мұғалімдердің қорытынды сөзі.Қадірін білмеппіз ғой тірі кезде, Деп жылар қайран қазақ мен өлгенде.Ұрпақ атар сексен мен жүздігімді. Тарихтың түпкірінен сөз келгенде, -деп ақын, батыр атамыз жырлағандай ол кісіні дәріптеуді

сабақ көлемінде ғана қолданбай, сабақтан тыс шараларда да насихаттадым.Біз, жазушы, жауынгер Б. Момышұлының еңбектерін оқи отырып оның шығармаларынан

патриоттық тәрбиенің қайнар көзін табатынымыз айқын. Елім, жерім, Отаным дейтін намысты туқылып ұстаған, Отанымызға шын берілген адал ұлдарымыз болса, Қазақстанның болашағы жарқынболары сөзсіз.

Ендеше батыр, қолбасшы Б. Момышұлының тұла бойы тұнған талант, сол талантты атамыздыңеңбегін өмірімізге шамшырақ ете білейік.

---------------------------------------------------------------------------------------------------------Ихласова Арухан Аубекеровна

БҚО, Казталов ауданы, Талдықұдық ауылы, С.Есетов атындағы орта жалпы білім беретін мектебінің директоры

Білім сапасын арттыру жолдары

Қазақстан Республикасы жалпы білім берудің жүйесін жетілдірудің жаңа кезеңіне аяқ басты.Қазақстан Республикасының 2011-2020 жылдарға дейінгі білім берудің дамытудың мемлекеттікбағдарламасына сай қазақстандық білім беру жүйесінің маңызды міндеті- білім беру мазмұны менқұрылымын жаңарту, яғни жаңа мазмұнда білім беру моделін құрастыру.

Білім беру моделі деңгейі экономикалық және ғылыми- техникалық прогрестің ең негізгі көрсеткіші екені белгілі.

Сапалы білім беру дегеніміз- ғылымға негізделген жүйелі бағдарлама бойынша теориялық, практикалық іске қабілетті, еңбекке баулу, дүниетанымын кеңейту және баланың бойындағы бар қабілетін кемеліне келтіріп жан-жақты тұлға тәрбиелеу болып табылады.

Оқыту мен тәрбиелеудің үздіксіз процесі- сапалы білім беру.Қазіргі кездегі білім берудегі басты мақсат- жан-жақты білімді, өмір сүруге бейім, өзіндік ой -

талғамы бар, адамгершілігі жоғары, бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны тәрбиелеу.

47


Бүгінгі күні әлемдік қауымдастық қатарында өзіне лайықты орын белгіленген біздің мемлекетіміз үшін жоғары білікті жас ұрпақ тәрбиелеу қажеттігі біздің 12 жылдық білім беру жүйесіне өтуді талап етіп отыр.

Білім сапасын арттыру бағдарламасының міндеттері болуы тиіс:• басқару құжаттарын әзірлеу жүйесін дамыту;• білім сапасын диагностикалау;• оқытудың әдістемелік жүйесін жаксарту;• білім сапасын бағалаудың жаңа рейтингтік формасын енгізу;• білім сапасына мектептің күллі қызметкерлерін жұмылдыру;• білім сапасын арттыруда жаңа технологиялао қолдану;• ұлттық білім беру жүйесін әлемдік стандарттарға сәйкестендіру;

Мектептің білім сапасын арттыруда педагогтың жауапкершілігі зор болса, заман талабы педагогтан кәсіби білімді, білік пе дағдыны, мақсат қоюшылықты игеруге деген қызығушылық және білім беру қызметінде ынталылық, педагогикалық және әлеуметтік педагогика мен психологияның негіздерін қолдана білу қабілетін талап етеді.

Мектебімізде білім сапасын арттыру, болашақ білімді азамат қалыптастыруда, мұғалімнің кәсіптік шеберлігін, құзырлығын арттыруда мектеп жұмысының, әдістемелік жұмыстың ұжымдық, топтық, жеке, белсенді түрлері мен әдістері кеңінен қолданылуда. Сонымен қатар озат тәжірибелер бойынша іс-тәжірибе тарату жұмыстары, шығармашылық есептер беру, әдістемелік апталықтар, оқушылардың ғылыми жұмыстары, әдістемелік сипаттағы семинарлар, конференциялар өз жалғастарын табуда.

Білім сапасын арттыру бағытындағы бағдарламада:• жеке тұлғаны, яғни дарынды шығармашылықпен жұмыс істейтін тұлғаны қалыптастыру

үшін ауылдағы 2-5 жас аралығындағы барлық сәбилерді тегін балабақшамен қамтамасыз ету;• ШО пен МАД топтарын оқу-әдістемелік және ақпараттық - техникалық құралдармен

жабдықтау;• бастауыш сынып кабинеттерін жаңа үлгіде жасақтап, әр пән бойынша көрнекіліктермен

толықтыру;• дарынды оқушылардың жұмысын жолға қою, әрбір оқушыны дарындылыққа жетелеу;• ШО, МАД және орта буын мен негізгі саты арасындағы сабақтастықтың жүргізілу

формаларын әрбір мұғалімге мңндеттеу;• барлық оқушыларды ыстық тамақпен қамтамасыз ету;• педагог мамандардың сабақ беру шеберлігін арттыру мақсатында біліктілігін арттыру ұшін

қайта даярлау курстарын енгізу;• оқушыларды ойлау білуге және әртүрлі проблемалардыөздігінен шеше білуге тәрбиелеу;• гуманитарлық таным білімге негізделген сөздік қорларын көбейту;• сабақ үрдісінде жаңа технологияларды қолдану;• пәндерді тереңдетіп оқытатын сыныптар ашу;• математика пәндері бойынша сағат санын көбейту;

Білім беру қызметінің негізгі бөлігі білім сапасын арттыру мақсатында негізделді. Бұл қызметтің жоспарында жұмыс бағыты мынадай принциптер бойынша атқарылады:

• тұлғаны дамыту;• педагог мәртебесін көтеру;• оқытып-үйрету әдістері;• іздестіру жұмыстарына бағыттайтын ынтымақтастық;• оқушы позициясы;• жаңа ақпараттық-технология;• бәсекеге қабілеттілік;

Білім сапасы негізінен оқу материалын игеріп қана қоймай, сонымен бірге оқушылардыңинтеллектуалдық және адамгершілік тұрғыдан дамуына, педагогтардың қарым-қатынасынізгілендіруге оңды ықпал етеді.

48


Улданова АрайлымБҚО, Казхталов ауданы, Кішіталдықұдық ауылы,

Кішіталдықұдық бастауыш мектебінің мұғалімі

Тақырыбы: Қош бол, сүйікті Әліппем!Мақсаты: а/ Оқушылардың алған білімдерін «Әліппемен қоштасу» кешінде бекіту, тиянақтау, өз

өнерлерін ата- аналарға көрсету.ә/Адамгершілікке, ұқыптылыққа, ертеңгілік барысында өздерін дұрыс ұстай білуге, достық қарым-

қатынас орнатуға тәрбиелеу.б/Сөздік қорын молайту, танымдық, ойлау, есте сақтау қабілеттерін арттыру, қызығушылықтарын

және белсенділіктерін дамыту.Көрнекілігі: мақал- мәтелдер, «Білім еліне саяхат» жоспар- картасы, тапсырмалар, кеспе әріптер,

суреттер т.б.Ертеңгіліктің өтілу барысы: Ұйымдастыру/Халық күйінің әуенімен оқушылар сахнаға шығады/1 оқушы: Сәлеметсіздер ме! Құрметті ұстаздар! Аяулы да, ардақты ата- аналар, құрметті

оқушылар!2- оқушы: 1 сынып оқушыларының «Қош бол, сүйікті Әліппем!» атты ертеңгілігін бастауға рұқсат

етіңіздер!3- оқушы: Қымбатты ата- аналар! Біз кітап пен журналдарды оқи алатын болдық. Бұл өнерді бізге

«Әліппе» досымыз үйретті.4- оқушы: Бүгін біз шексіз қуаныштымыз, өйткені алғаш хат танытып, сауатымызды ашқан, біздің

жақын досымыз Әліппемен қоштасамыз.Мұғалім: Балалар, олай болса, бүгін сүйікті Әліппемізді ренжітпей, рахметімізді айтып шығарып

саламыз ба?21. Мінеки, құрметті ұстаздар, ата- аналар, бүгін сіздер балаңыздың , немереңіздің, шәкірттеріміздің үлкен болып, есейіп қалғандарына куә болып отырмыз. Бүгінгі той осы алдарыңыздатұрған оқушылардың мерекесі болғандықтан ертеңгілікті өздеріне аштырып отырмын. Тағы да сіздерге қош келдіңіздер дей отырып, ертеңгілігімізді ашуға рұқсат етіңіздер.

Бүгін біздер 4 ай уақыт ішінде меңгерген, үйренген білімізді ортаға салып, сүйікті Әліппемен қоштасамыз.

Әліппе бітіру- алдағы өмірге бастайтын көп белестердің бірі. Ендеше біз бүгінгі күні сол белестің бірінен астық.Сондықтан бүгінгі той сіздер мен біздер үшін ортақ та салтанатты мереке.

Балалар, қазір біз осы уақытқа дейін алған білімізді көрсетіп, бар өнерімізді ортаға салайық. Біліміздің артып, санамыздың өскенін, сөз байлығымыздың молайғанын көрсету үшін «Білім еліне саяхат» жасаймыз.

/ Мұғалім: Саяхатқа шығу үшін ең алдымен билеттеріңді алып, өз көліктеріңе отырыңдар деп, парталарына жайғастырамын. Әр оқушы билет алу үшін өз армандарын айтады, яғни өскенде кім болғысы келетіндерін айтады./

І. – Оқушылар білім алу үшін ең алғаш біз қайда келеміз? / Мектепке/ Ендеше білім еліне саяхатымыздың басы мектептен басталады. Мына мектепте сендердің білімдеріңді байқауға арналған тапсырмалар бар. Оқып көрейік.

1 тапсырма: а/ Берілген кеспе әріптерден әртүрлі сөздер құраңдар. ә/ Сөздерді буынға бөл. б/ Сол сөзге дыбыстық талдау жаса. в/ Сол сөзді қатыстырып сөйлем құра

ІІ. Саяхатымызды жалғастырамыз.-Біз қай ауылға келдік? – Тапқырлар ауылына.-Атында тұрғандай, бұл жерде өз тапқырлығымызды көрсетейік. Мына суретте балалар қандай

тапсырманы орындай алмай жатыр екен? Көмектесейік.2 тапсырма: а/ Мына жұмбақтарды шеш.1.Күн нұрына қарық қып 2.Тері мен ет те, Үйді тұрар жарық қып. Сүт тағы сонда /электр шамы/ Жейтіні шөп те, Үйренген қолға. / сиыр/3.Тураймын деп өзін Жасаурап тұр көзім. /пияз/

49


ә/ Ребус шеш. 5ік 1лік к3ІІІ. Тапқырлықтарыңды көрсеттіңдер. Әрі қарай сапарға шығамыз. Келесі ауыл қандай екен.-Шешендер ауылы.- Біздің қазақ халқы басқа қасиеттерімен бірге- шешен халық. Шешендік өнер біздің халқымыздың

асыл мұрасы. Біздер де ата- дәстүрлерімізді жалғастыруымыз қажет. Бізге олар қандай тапсырма берген екен?

3 тапсырма: а/Кім қандай мақал біледі? /оқушылар мақал- мәтелдер айтады/ә/ Әліппеден үзінді оқы.IV.- Әрі қарай жүреміз. Қай ауылға келдік?-Мергендер ауылына. -Олар не істеп жатыр?-Асық атып ойнап жатыр.-Бізге қандай тапсырма беріпті?4 тапсырма: Балалар, сендер дыбыс арқылы, сөз құрап, сөзбен атысып көріңдер. Мыс: «С»

дыбысы берілсе оқушылар кезектесіп «С» дыбысы берілсе оқушылар кезектесіп «С» дыбысынан басталатын сөздер айтады.

А, С, Б, Т, ШV. – Әрі қарай жүреміз. Қай ауылға келдік. Ертекші ауылы. Біздерді Ертекші атай күтіп,

тапсырмасын дайындап қойған екен.5 тапсырма: Қандай ертегі білесіңдер?/Оқушылар білетін ертегілерін айтады/ VI. Балалар, біз қай жерге келдік?-Той болып жатқан жерге.-Қазақ халқы – батыр халық. Қазақ халқы – шешен халық. Сонымен қатар, қазақ халқы ойын-

сауықшыл, думаншыл халық. Біздің ел ат жарыстырып,бәйге шаптыртқанды бағалаған. Міне, соның айғағы мына сурет. Мұнда бәйге өтіп жатыр. Ал біз де өз арамызда бәйге өткізіп жіберейік. Ойын: 1 стакандағы суды үлкен қасықпен 2- стаканға төкпей- шашпай тасиды. Кім бұрын тасыса, сол жеңеді.

VII. Міне, біз белгілі білім еліне саяхат жасап, білімімізді көрсеттік. Енді өз үйімізге, әкеміз бен шешемізге қайту керек. Әліппені оқу барысында сендердің ата- аналарыңның көмегі көп тиді. Қане, аналарымыз тағы 1 рет сендерге көмектесіп жіберсін.

7 тапсырма: Мына сөзден бірнеше сөз құра. Алақан. Ақмола. Алматы.-Балалар, міне сөйтіп үйімізге де оралдық. Әліппе бізге қаншама нәрсе үйреткен екен. Біз

Әліппенің арқасында жазу жазуға, өз бетімізбен оқуға, сөз құрауға, сөйлем құрауға дағдыландық. Ендеше, Әліппеге не деуіміз керек?

-Әліппеге рахмет.-Олай болса, Әліппеге арнап тақпақ, өлеңдерімізді айтып шығарып салайық.1 оқушы: Өтті оқу сан сабақ Бүгін үлкен салтанат Оқулықпен достассаң Әліппеміз қоштаспақ! Хор: Өсті білім бойымыз.2 оқушы:Келгенде алғаш мектепке Білмеуші едік әріп те Оқимыз қазір ертекті Үйреткен оны, Әліппе.3 оқушы: Енді біз жаза білеміз Әріпті қосып әріпке Риза боп саған жүреміз Сүйікті біздің, Әліппе!Ән: «Әліппе»Мұғалім: Ортаға «Әліпені» және оның достарын шақырайық.Әліппе: Құрметті оқушылар! Бүгін мен Ана тілі деген досымды алып келдім. Енді сендер осы

кітаппен дос болыңдар.

50


Ана тілі: -Армысыңдар жас достар! Менің атым «Ана тілі». Енді мені оқитын боласыңдар. Ынта қойып оқысаңдар көп нәрсені үйренесіңдер.

Оқушылар: Оқимыз, Ана тілі, оқимыз!1 оқушы: Алфавиттер шығыңдар! Орындарыңа тұрыңдар! Бастайық қане айтысты Жібермейік намысты./ортаға әріп жазылған тәж киген оқушылар шығады/«Алфавит сыры»: Алфавиттің А тұрады басында Әрқашанда Ә тұрады қасында Байқадың ба Б тұрады үшінші Ал осының сыры неде, түсінші.А деген ол- аналар ғой ардақты,Ә деген ол- әкелер ғой салмақты,Б деген ол- балалар ғой әдемі,Біздің елде үшеуі де кәделі.Алшақ кетпей сондықтан да, расында,Тұрады олар алфавиттің басында1 оқушы: Әліппем менің Әліппем Сені қолға алып мен Есігін аштым мектептің Ертеңгі сәуле жарықпен2 оқушы: Бар кітапқа бас болған Әліппеден басталған Әліппе- ғылым анасы Даналықтың данасы3 оқушы:Іші толы әріпке Мынау- әйбат Әліппе Барлық ілім- білімнің Әжесі- осы Әліппе!4 оқушы:Әріптерді жаттаймыз Есте мықтап сақтаймыз Ұмытпаймыз бірін де Атын, затын, түрін деХор:Бізге білім салып берген Қош, қош енді Әліппем!Ән: Қош бол, құтты Әліппем!Қорытындылау.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------Боранбаева Малике Жақсылыққызы. Тарих пәні мұғалімі

Қызылорда облысы Жалағаш ауданы. №116 орта мектеп

Оқушылардың білімге деген ынтасы мен қызығушылығын арттырудағы формативті бағалаудың маңыздылығы

«Сабақ беру үйреншікті, жай ғана шеберлік емес, ол – жаңадан жаңаны табатын өнер» Ж. Аймауытов

Бүгінгі таңда Қазақстанда білім берудің деңгейі мен сапасына жаңа талаптар қойылып отыр .Қазақстан Республикасында соңғы жылдары білім беру саласындағы жүргізіліп жатқанреформалар еліміздегі білім беру сапасының әлемдік деңгейге сәйкес келуін қамтамасыз ету, соларқылы әлемдік сұранысқа жауап бере алатын мамандарды даярлау және бәсекеге қабілетті білімберу болып табылады. Еліміздің басшысы Н.Ә.Назарбаев қазақстандық мұғалімдердің кәсіби дамусаласындағы жаңа көзқарасы олардың педагогикалық өміріндегі қосымша оң өзгерістер енгізуге

51


мүмкіндік беруде. Өйткені, қазіргі таңдағы білім беру – өсіп келе жатқан ұрпақтың ақыл-ойы мендамуының, мәдениетінің деңгейін анықтаушы фактор. Еліміздің өркендеуі, дамуы болашақ ұрпақтыңеншісінде. Сондықтан мұғалім, ең алдымен, оқушыға өзін-өзі дамыту қабілетін қалыптастыруғаатсалысу керек. Себебі бұл — тұлғаны ұлттық және әлемдік мәдениетке үйлесуге апаратын жолболып табылады.

Білімнің сапасын көтерудің қазіргі таңда жолдары көп. Ең бастысы білімді де білікті, ұшқыр ойлышығармашылық қабілеті мол ұстаздың шәкіртімен бірлесе еңбек етуі талап етіледі.

Білім сапасы дегеніміз – мектепте білім алып отырған шәкірттің немесе мектеп бітірушінің білімалу арқылы әзірлігінің сапасы мен білім беру қызметінің сапасын қамтитын түсінік.

Сапалы білім беру – оқыту мен тәрбиелеудің үздіксіз үдерісі. Қазіргі кезде білім берудегі мақсатжан-жақты білімді, өмір сүруге бейім өзіндік ой- талғамы бар, адамгершілігі жоғары, қабілетті жекетұлғаны қалыптастыру.

Сондықтан оқыту процесінде оқушылардың білім,білік,дағдыларын есепке алу,бақылау жәнебағалау оның аса қажет құрамдас бөлігі болып есептеледі. Мұғалімнің сабақтар жүйесінде оны дұрысұйымдастыра білуі, көптеген жағдайда оқу тәрбие процесінің табысты болуының оң кепілі болыптабылады.Ол үшін, мұғалім оқушының оқу материалын меңгеру дәрежесін, сапасы мен көлемін үнеміанықтап отыруы керек.

Ол үшіноқыту үрдісі көптеген міндеттерді талап етеді. Оның біреуі – баға қою, оқушы білімінбағалау. Бағалау білім алу туралы шешімді қабылдау мақсатымен оқытудың нәтижелерін жүйелітүрде жиынтықтауға бағытталған қызметті белгілеу үшін қолданылатын термин екенін білеміз.Әдетте бағалау мақсаты әр мұғалімнің бағалауды қандай мақсатта және кім үшін,қалай өткізуі керекекендігі туралы түсінігіне негізделеді. Оқыту үшін бағалау - оқушылар уақыт кезеңінің ішінде өзбілімдерінің деңгейін өзі бағалайтын, кейін мұғалімдермен бірге өзін-өзі жетілдіру жолындағықадамдарын айқындайтын үдеріс. Мұғалім оқушының оқу, білімге деген қызығушылығын арттыраотырып, әрбір оқушының оқудағы күтілетін нәтижеге қол жеткізудегі жеткен табыстарын жан-жақтыжәне әділ бағалай білу керек.

Оқу материалын меңгерте отырып, мәліметтерді өздігінше жинауға итермелеп, қызығушылығынояту арқылы жеке тұлғаның интеллектуалдық дамуын қамтамасыз ету, әрбір оқушының нәтижегежетуге деген талпынысын дамыту бағалаудың негізгі міндеті болып табылады.

Мұғалімдер оқушылардың үйренгенін үнемі жинақтап отырады, өйткені, оқушының оқу үлгерімінтиімді бағалауын түсіну оларды бұдан әрі оқудағы жылжуларының ажырамас бөлігі болып табылады.

Оқытуды бағалау және нақты мақсаты оқушының оқуына ықпал етуге арналған оқытудың бөлігіретінде бағалауды қолдану болып табылатын оқыту үшін бағалау арасында жүргізіледі. Оқушылардыбағалау мақсатында, оқытудың қиындықтарын анықтау барысында және әрбір әдіс-тәсілдердіпайдаланғанда кері байланыс жасап, оқушыларды сыртқы ынталандыру оқу үшін мадақтау, «бағалау»термині «жақын отыру» дегенді білдіретін латын сөзінен шыққандығы кездейсоқ емес. Қазіргікезеңде бағалаудың рөлі, қызметі түбегейлі өзгеріп, ол тәрбиелеуші, диагностикалық, дамытушы,бақылаушы және басқарушы қызмет атқару керек. Мен тәжірибе барысында, өтілген сабақтарымдаоқушыларды бағалау кезінде және олардың білімдерін анықтау мақсатында формативті оқытудың онекі стратегиясын басшылыққа алып жүрмін.

Осы мақсатта «Хандық биліктің жойылуы» тақырыбындағы сабақта өзін-өзі бағалау стратегиясыноқушылардың білімдерін анықтауға пайдаландым. Бұл сабақты ұйымдастыру кезеңіндетапсырмалар және бағалау өлшемдері туралы оқушыларға ескерте отырып бағалау парағын тараттым.

Кездескен қиындықты жеңу үшін түрлі әдіс-тәсілдерді пайдаланғанда кері байланыс жасап,оқушыларды ынталандыру, мадақтау арқылы олардың өзін-өзі бағалауына мүмкіндік бердім.Оларды бұлай бағалау олардың пәнге деген қызығушылығын арттырды. Сонымен бірге жұбымен,тобымен ақылдасып, ортақ шешімге келе отырып, олар өзін-өзі бағалап отырды . Жұптағыжұмыстарына баға қойып, одан әрі өзім бағалап отырдым.

Өзара бағалау оқушылардың өзінің жеке жұмысы немесе бір бірінің жұмысы үшін баға қоюғақарағанда үлкен маңызға ие. Мақсат оқушыны өзінің жұмысын сапасын қолдауда және оныңжақсарту мүмкіндігін талдауда тұжырымдалған. Соңында, бұл мұғалімнің жұмысын жеңілдету керек,себебі оқушылар оқыту үдерісі үшін тек қана мұғалім жауапты емес екендігін түсінеді.

Өзара бағалау оқушыларға олар бір-бірінен үйрену үшін және бір-бірін демеуі үшін, бір-бірінеқажетті кері байланысты орнатуға көмектеседі, бұл оларға сөйлесу, талқылау, түсіндіру және бір-

52


біріне сыни бағалау мүмкіндігін береді. Сәтті өзара бағалау оқушылар соңында оқуға өзінің дербесалға басу үшін өсетін жауапкершілікті өзіне алатындай өзін-өзі бағалауды дамытуға көмектеседі.Мысалы: осы сабақта жұптық жұмысқа «Болжау» әдісі бойынша тапсырма бердім. Бұл - әдісбаланың ішкі түйсігіне сүйене отырып, өзара талқылау арқылы мағынаны тануға арналған стратегия.Осы стратегияны пайдалану арқылы оқушылар шағын топтарда жұптасып жұмыс жасау барысындамынадай тапсырма берілді: ХІVғ. басында Кіші жүздің Ресеймен шекаралас аудандарын ашаршылықжайлады.

Себебі: (әрі қарай өз ойыңды өрбіт..) Оқушыларға әрі қарай өз ойларын өрбітіп, өз ойларын ортаға сала отырып, ашаршылықтың себебін

анықтайтындай болжамдар айтты. Нәтижесінде мұғалімнің берген дұрыс жауабын өз болжамдарыменсалыстыра отырып, дұрыс-бұрыстығын анықтады. Бағалауда ең алдымен жасалған жұмысты мұқиятзерделеп, өздерінің сыныптастарымен жұмыс жасау пікірі қалыптасты. Мұғалім жағдайларғаараласпай тек бақылаушы ретінде жүріп, оқушылардың жұмыс кезінде қателерді болдырмауға жәнеоларды түзетуге мүмкіндік берді. Бұл ретте оқушылардың өзара бағалауының тиімді екенінбайқадым. Осы берілген тапсырмаларда бағалау кезінде оқушылар бір-бірінің жұмыстарынсараптады.

Сонымен бірге сабақтарымда қолданып жүрген бағалаудың бірі критериалды бағалау.Критериалды бағалау – бұл білім берудің мақсаты мен мазмұнына негізделген оқушының оқу-

танымдық құзырлығын қалыптастыруда алдын-ала белгіленген жетістіктермен салыстыру үрдісі.Критериалды бағалауды енгізудің мақсаты: Мектепте оқыту сапасын жоғарлату;Мектеп бітірушілердің білімін халықаралық стандартқа сәйкестендіру; Критериалды бағалаудың басты ерекшелігі:Критериалды жүйе арқылы бағаның қойылуы;Алдын-ала ұсынылған бағалау шкаласының дайындалуы;Бағаның анық, әділ, айқындылығы;Оқушының өзін бағалауына мүмкіндіктің берілуі;Байқалған кемшіліктерді оқушының өзі түзетуіне мүмкіндіктің берілуі;Оқушының өзін-өзі және басқаны бақылауы және бағалауы;Критериалды бағалаудың әрбір баланың оқу үлгерімінің жоғарлауына, көңіл-күйінің жақсы

болуына көмектесуі;Бағалаудың негізгі дидактикалық қызметі мұғалім мен оқушы арасындағы кері байланысты

қамтамасыз етуі;Оқушылардың материалды қалай түсінгендігі туралы мұғалімнің күнделікті қадағалап отыруы.Бағалаудың осы түрін өз сабағымда пайдалана алдым. Қазақстан тарихынан «Елдің жаңа

орталығы-Астана»тақырыбын өткенде оқушыларға он минуттық эссе жазуға бердім. Оны бағалау үшін бағалаудың критерийлері жазылған бағалау парағын оқушыларға бердім. Бұл тексеру жұмысын жеңілдетуге, олардың сыни ойлауын, сөздік қорын дамытуға, бір-бірін тыңдап құрметтеуге мүмкіндікберді.

р/с Критерийлер Баға1 Тақырыппен байланыстылығы2 Сенімді және сендіре алу шеберлігі3 Идеяның ерекшелігі4 Нақты дәлелдер келтіруі5 Мәтінді жоспарлау дұрыстығы, қателігі

Жалпы баға:

«Қазақстан қалалары» тақырыбында әр топ суреттен бір көрікті жерді таңдап алып, топта талқылаппрезентация жасады. (презентациялар түрлі формада орындалады, әр топ бірін- бірі бағалаукритерийлері бойынша бағалайды) Презентацияны бағалау критерийлері әр топқа ұсынылды. Оларкестені толтыра отырып, бағалады.

53


Критерийі, яғни айтылым бойынша презентация бағалауДескрипторлар І топ ІІ топ ІІІ топ

Тақырыптың ашылуы 2 балл 1 балл 2 балл

Мәліметтің толықтығы

Көрнекілігі, дизайны

Регламент сақтау

Критериалды бағалау әдісі арқылы оқушының ең алдымен қызығушылығын оята аламыз,белсенділігін арттырамыз, өз ойын ашық айтуға үйретеміз, өз бетінше жұмыс жасауғадағдыландырамыз, соңғысы жинаған түрлі бағалау балдары арқылы өзін-өзі бағалайды. Мұндағыжетістіктің артықшылығы сынып оқушыларын түгел бағалай аламыз . Бірақ оқушыларды бағалауүшін критерийлердің жеңіл түрлерін алған дұрыс. Оларға өздері түсінетіндей, өзін - өзі бағалайалатындай етіп, істеген жұмыстарын оңай талдай алатындай дескрипторларды құрастыру керек депойлаймын.

Қазіргі таңда мектеп оқушыларының мұғалімнен күтері көп. Оларды сабаққа белсене қатыстыруүшін әр сабақ барысын жеке формада, жаңа әдісте жүргізу шарт. Оқу формалары заманауи талаптарғалайық болуы, жастардың бойында ақпараттық мәдениетті қалыптастыру үшін, ұстаз ақпараттықтехнологияны өз іс-әрекетінде тиімді, сауатты ұйымдастыруы қажет. Себебі,бүгінгі заман талабы -жан-жақты дамыған, өзіндік «мені» қалыптасқан тұлға тәрбиелеу. Оқушы тұлға болып қалыптасуыүшін оның бойында түрлі жағдаяттағы проблеманы анықтауға, өзіндік тұжырым жасай білуге, өзіндікбағалауға, сыни ақпараттарды өз бетімен табуға, талдауға, логикалық операцияларды қолдана отырыпдәлелдеуге, жалпы алғанда жеке адамның құзыреттіліктері қалыптасуы тиіс.

Сонымен бағалаудың ең маңыздысы мұғалімнің әділболуы. Сондықтан, мұғаліммен қатароқушының да баға қою мәселесінен тыс қалмай, жауапкершілігін арта түскенін қалаймын.Бағалаудаоқушылардың пікіріне құлақ салған жөн. Бұл жұптардың, топтардың өзара және өз-өздеріне баға беруарқылы жүзеге асады. Қорыта келгенде, баға қою білімді және шеберлікті талап етеді. Баға – балаөміріндегі ең маңызды оқиға. Баға арқылы бала өзі туралы ойын реттеп, сыныптағы беделін нығайтатүседі. Сондықтан мұғалім баға қоюға мұқият болуы керек.

Пайдаланылған әдебиеттер12. Красноборова А.А. «Критериальное оценивание в школе» учебное пособие, Пермь, 2010г.13. Красноборова А.А. «Оценка проектных заданий школьников» учебное пособие, Пермь, 2010г.14. Мектеп №05. 2008

4. http://www.google.kz Жаңа білім беру технологиясы мен әдіс тәсілдері 5. А.А.Жайтапова, Г.А.Рудик, Е.В.Белошниченко, А.С.Сатывалдиева 6. «ХХІ ғасыр педагогикасы мектеп табалдырығында». Ақпараттық әдістемелік дайджест. Алматы, 2009 ж. 7. Көкіжанова Г.К. Оқушылардың оқу жетістіктерін бағалау білім сапасын басқарудағы негізгі критерий – Педагогика, 2009 ж. 8. Мұғалімге арналған нұсқаулық,. 55-бет 9. Мұғалімге арналған нұсқаулық,. 36-бет

------------------------------------------------------------------------------------------------------Берденова Майра Жұмағазықызы

Батыс Қазақстан облысы. Казталов ауданыКөктерек орта жалпы білім беретін мектебі

Сабақтың тақырыбы : Schools in Britain (8 сынып)Theme: Schools in Great Britain Aims: to give information about the schools in Great Britain;The type of the lesson: combined lessonMethods: warm-up, group work, make a poster, talk show, work with cardsVisual aids: pictures, cards, interactive board Interaction subjects: kazakh, art, computer studiesThe Plan of the lesson I. Organization moment II. Checking up the homeworkIII. Warm –up IV. New material

54

http://www.google.kz/


V. Talk show VI. Work with cards VII. Conclusion VIII. Assessment / IX. Giving homework

The Procedure of the lesson22. Organization moment

• Good morning children!• Who is on duty today?• Who is absent?• What is the weather like today?• What season is it now?

23. Checking up the hometask Exercise 8 (Translate Kazakh into English), p 621.I know English better than Russian.2. Aidar is my best friend.3. Yesterday the weather was better than today.4. I live the farthest distance from school all of them.5. This book costs cheaper than the book I bought yesterday. III. Warm-up. Guess this puzzleIV. New material. New words:Compulsory – міндетті Get acquainted – танысу Foreign language – шет тілі Aristocracy – Tradition – салт- дәстүрV. Describing pictures.

VI. Talk showJournalist: Katima, Guest: Ailyta.Journalist: By the way, we have a guest today. She came to Astana some days ago from Great Britain and I

have invited school her to our She is at your age and studies in school. You can ask her questions to know more about schools in Britain.

Guest Ailyta: Good morning dear friends! I am glad to see you ! I am from Great Britain. I am a student, too.Pupil 1, Nargyz: When do children start going to school in Great Britain?Pupil 2, Danara: How long does primary education lasts?Pupil 3, Bermet: What do children do in infant school?Pupil 4, Medet: What do pupils study at secondary school?Pupil 5, Ansar: Who goes to private schools?Guest Journalist: Thank you very much for the interview, come again if you have time.

VII. Work with cards. 9. Compulsory education in England begins at the age of five when children go to ________ school.10. ________ education lasts for six years

55


11. When children are seven they go to _______ school which they _______ until eleven.12. One can attend modern school but pupils of _______ school don’t learn foreign languages.13. English,Maths and Science are called ______ subjects.14. A boys ______ consists of a special suit, a school cap, a tie and a blazer.

VIII. Work with text and make a poster IX. Correct the sentences

• In Great Britain children start going to school when they are seven.• Compulsory education begins at the age of eleven. • Primary education lasts for five years.• In infant schools children learn how to write and read, and do mathematics.• Boys and girls study at junior school for six years.• If they go to grammar schools they will not have a good education.• Modern schools are most popular in England.• German, History and Science are called “core” subjects.• Boys and girls study together at private schools.

X. Conclusion. The song. “They are teaching”Our school is very niceOur school is very lightThere are many, there are many teachers hereThey are teaching us to readThey are teaching us to writeThey are teaching. 3 XI. AssessmentXII. Hometask: Retell the text. Exercise 1 ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Қызылорда облысы, Жалағаш ауданы, № 201 орта мектептің бастауыш сынып мұғалімі

Шарипкулова Базаркул 4 «В» сынып. Математика

Тақырыбы: Есепті теңдеу құру арқылы шығару.Сабақтың мақсаты: Білімділігі: оқушылардың тақырып бойынша білімдерін арттыру, теңдеу

құрып, оны шығара білуге дағдыландыруДамытушылығы: балалардың ой-өрісін, танымдық қабілетін дамыту. Тәрбиелілігі: өздігінен жұмыс

жасауға, ұжымшылдыққа, бір-бірін сыйлауға тәрбиелеу.Сабақтың көрнекілігі: слайдтар, ойын, инт.тақта, геометриялық фигуралар, жұмбақ өлең. Сабақтың әдісі: танымдық ойын.Сабақтың типі: жаңа білім беру.Сабақтың барысы: І. Психологиялық дайындық. Әрбір адам - туыс, туған, жұрағат!

Әрбір ісің – бірлік, тірлік, адамдық! Әрбір сөзің – шындық, ақтақ, адалдық!

Әрбір сабақ – үйрену, ұғу, ұлағат!ІІ. Үй тапсырмасын тексеру: Геометрялық фигуралардың аттарын атату және оларды берілген сызық бойынша қиып, қандай

фигура шығатынын айтқызу.ІІІ. Үй тапсырмасын қорытындылау: Геометриялық фигуралар туралы өздерінің өлеңдерін

айтқызу.ІҮ. Жаңа сабақ: Тік төртбұрыш туралы не білеміз?- тік төртбұрыштық қарама – қарсы қабырғасы бірдей.- төрт бұрышы, төрт қабырғасы, төрт төбесі бар.- 2 өлшем беріледі.Шаршы туралы не білеміз?

56


- төрт бұрышы, төрт қабырғасы, төрт төбесі бар- барлық қабырғасы бірдей.- бір өлшем беріледі.1- мысал. Фигураның қандай бөлігі боялғанын, қандай бөлігі боялмағанын жаз. 1. 2.

Санның бөлігін тап: Сан 1

002

505

501000

бөл 20

50

110

200

бөл 10

25

55

100

бөл 50

125

275

500

Енді балалар мына Жұмбақ өлеңге назар аударайық. Жұмбақ өлең. Келеді ұшып екі қарға, Топ достарын ертіп талға. Болды елу әлгі жиын, Санағанда демей қиын Болмаңыздар әбігер Табылап емі бәрі бір Айтар есеп шартын кім Теңдеу құру тәртібін? 2 + х = 50 Бүгінгі біздің тақырыбымыз: Есепті теңдеу құру арқылы шығару. Олай болса балалар, бүгін біз

«Алтын қақпа» танымдық ойынына қатысамыз. Ойыннын шартында бірнеше қақпалар берілген, әрқақпаның тапсырмаларын қатесіз, нақты орындаған болса, қақпадан математикалық нақыл сөздердіоқитын боламыз. Олай болса «Алтын қақпа» ойынына қатысуға шақырамын.12. «Мыс қақпа» тапсырмасы

2-мысал. Теңдеулер жаз және шешІ топ ІІ топ ІІІ топх + 160 = 350 120 + а = 205 370 + х = 9000 х = 350 – 160 а = 205 – 120 370 + х = 1800х = 190 а = 85 х = 1430190 + 160 = 350 120 + 85 = 205 370 + 1430 = 9000350 = 350 1800 = 1800Тапсырма орындалды, қақпа ашылады, қақпадан нақыл сөз шығады. Білімнің тұңғиығы болмайтұғын, Тоқысаң жалықтыра қоймайтұғын. Ғылымдар патшасы бол дараланып, Математика қызықты тоймайтұғын.

57


13. «Темір қақпа» тапсырмасы. 3-мысал. І топ ІІ топ ІІІ топх – 8 = 13 х – (12 + 15) = 23 3 · х + 64 = 514 х = 13 + 8 х – 27 = 23 3 · х = 514 - 64 х = 21 х = 27 + 23 3 · х = 450 21 – 8 = 13 х = 50 х = 450 : 3 50 – (12 + 15) = 23 х = 150 23 = 23 3 · 150 + 64 = 514

514 = 5144- тапсырма ауызша орындалады. Қақпа ашылады Ғылымның сырын ұғына, Шығыңдар білім шыңына, Ұқыптылық пен зеректік Жеткізеді сендерді Математика сырына.

«Күміс қақпа» тапсырмасы 5- мысал. І топ ІІ топ ІІІ топ156–96:(12:4):2=140 156-(96:12:4:2)=155 156-(96:12):(4:2)=152«Күміс қақпа» ашылады. Есептерге жүйрік болсаң жасыңнан Математикаға орын берсең басыңнан. Барлық ғылым саған үйір болады Досың болар табылатын қасыңнан.

«Алтын қақпа» тапсырмасы. Ойлан тап

6- тапсырма. 56 10 = 560 360 · 100 = 36000 41 · 1000 = 4100056 · 9 = 50456 · 11 = 616

360 · 99 = 35640360 · 101 = 36360

41 · 999 = 4095941 · 1001 = 41041

«Алтын қақпа» ашылады. «Математикамен айналысу арқылы сен сиқыршы бола аласың» (Г. Галилей)«Сиқырлы қалам қонақта» 7- мысал. Бір таңбалы сандардың куб мәндерін есіңе түсір. Есепте.8³ - 506 6 45 778 - 5³ = 45 653 10³ -534 = 466 13 455 + 5³ =13 580 4³ + 3 006 = 3 070 59 766 - 10³ =58 766

9³ -670 59 94 857 - 9³ = 94 1282³ + 4 000 = 4 008 10 009 - 8³ = 9 28010 000 + 7² = 9 951 34 5145 - 6² = 345 109

Ү. Сабақты қортындылау: Семантикалық карта ҮІІ. Үйге тапсырма: 8- есеп. Теңдеу шешуге есептер шығару. Бағалау

58


Мұфтахиева Жанна, БҚО, Казталов ауданы, Жас ауылы, Жас негізгі

мектебінің өзін-өзі тану пәнінің мұғалімі

Тақырып: Табиғат – тал бесігің, аялай біл!Құндылық: Қиянат жасамау.Қасиеттер: құрмет көрсету,ұқыптылық, қоршаған ортаны қорғау. Сынып: 8 Сабақтың мақсаты: Оқушыларға табиғатқа, адамзатқа «қиянат

жасамау» құндылығының мәнін ашу.Міндеттері:

27. Оқушылардың табиғат тіршілік бастауы, адам табиғаттың бір бөлшегі екендігі, табиғат заңдылықтарына құрмет көрсету.28. Оқушыларды табиғат тазалығын сақтауға,қоршаған ортаны қорғауға үйрету;29. Ізгілікті, жауапкершілікті, ұқыпты болуға тәрбиелеу;

Ресурстар:

Сабақтың барысы14. Ұйымдастыру кезеңі. Тыныштық сәті.

«Өз жұлдызыңызды тап»Мақсаты: босаңсу, өзіне сенімділікті дамыту.Мазмұны:Дөңгеленіп отырамыз және көзімізді жұмамыз.Үш терең

демалыңыз. Енді көз алдыңызға жұлдызды аспанды елестетіңіз. Жұлдыздар

үлкен және кішкентай, жарық және әлсіз жарық. Біреулер үшін бұл бірнеше жұлдыз, біреулер үшін-сансыз ұсақ, небір жарық, жымыңдаған нүктелер болуы мүмкін. Қол созғанда жететіндей біресе алыстап, біресе жақындап көрінуі мүмкін.

Жұлдыздарға көңіл қойып қарап, ішінен өзіңізге ұнаған тамаша жұлдызды таңдаңыз .Мүмкін ол сіздің балалық шағыңызға ұқсайтын шығар, мүмкін ол сіздің қуанған, табысқа жеткен, өзіңізді бақытты сезінген кезіңізді еске түсірген шығар. Өз жұлдызыңызға жақсы көріп қараңыз да, оған жетуге тырысыңыз. Бар күшіңізбен ұмтылыңыз! Сіз міндетті түрде өз жұлдызыңызға жете аласыз.Оны аспаннан алыңыз да, алдыңызға жайлап қойыңыз, қандай түс шығаратынын есте сақтаңыз.

Ал,енді тізеңізді сипаңыз, аяғыңызға қарай, жеңіл керіліңіз де, көзіңізді ашыңыз. Түсті қарындаш, қағаз алып, жұлдызыңыздың суретін салыңыз. Оны қиып алып сақтап қоясыз. Жұлдызыңыз сізге достық, қайырымдылық, өзара көмек шұғыласын шашады және білім жолында, емтихан кезінде, өмір жолында қолдау көрсетеді. Түнгі жұлдыздарды қарасаңыз, олар бірдей емес екенін көресіз. Олар әртүрлі, сіз бен біз сияқты.15. Үй жұмысын тексеру:

Қ.Толыбаевтың «Қайыңның қасіреті» атты әңгімесі-Адамдар табиғатқа неліктен залал келтіреді?-Табиғат та жылай ма?-Табиғат заңдылықтарын бұзу қандай жағдайға әкеп соқтыруы мүмкін?

Сабақ барысын талқылау;

16. Әңгімелесу (сұхбат) «Ішкі сұлулық пен сыртқы сұлулық» әңгімесі

Баяғы өткен заманда бір патша базардан екі құл сатып алыпты. Құлдарының бірі сиықсыз, тістері шірік әрі аузы сасық екен, ал екіншсі болса келбетті, маржандай тістері бар әрі аузынан хош иіс шыққан жағымды адам екен. Патша келбетті құлын сыйға бөлеп, моншаға жібереді. Аузы сасыған екінші құлды қасына шақырып:- Сені ұнатып-ақ едім, бірақ ана моншаға кеткен досың сен туралы көп жаман нәрселер айтты. Сен де қаласаң маған оның жаман тұстарын айтып

59


бер, -дейді.Құл болса жолдасына шаң жуытпай, ол туралы еш жаман сөз айтпады. Патша қалай тырысса да мақтаудан басқа ештеңе айттыра алмапты.Екінші құлы моншадан қайтып келгенде, патша оны да сынамақ болып қасына шақыртты. Біраз мақтау сөз айтқан соң:-Ана досың айтып берген жаман мінездерің болмаса жап жақсы жігітсің,- депті.Сөйтсе әлгі ашуланып, жолдасы туралы қайдағы жоқты айтып, жамандай бастайды. Патша біраз тыңдаған соң:-Доғар сөзді, кімнің кім екенін енді білдім. Сен жамандаған жолдасыңның аузы сасыса, сенің ішің сасыған, шірік екенсің. Бар, сол жамандаған досыңның қол астында жұмыс істейтін боласың, - депті

Адамның ішкі дүниесі, мінезі жаман болса, сұлу келбетінің құны көк тиын.

30. Неліктен патша екі құлды сынамақшы болды?31. Екі құлдың іс-әрекеті қандай?

Бұнда адамның тек сыртқы келбетіне ғана емес, ікі жан дүниесіне де үңіле беру керектігін қианат жасамауға үйрену керектігін түсінеді.17. Дәйексөз

«Адам табиғатқа тәуелді болса, Табиғат та оған тәуелді» А.Франстың32. Табиғат адамға мүлтіксіз қызмет етеді, адам табиғатқа неге тәуелді деп ойлайсың?33. Табиғат тірі жан сияқты, өзіне зәбір шектіргенде қиналуы мүмкін бе?18. Шығармашылық жұмыс, топпен жұмыс /музыка ойналады/

«Табиғатқа, адамзатқа қианат жасамау» Түстерді таңдау арқылы оқушыларды топқа бөліп жұмыс жасау.1.өлең шығару2. эссе жазу3. сурет салу

19. Топпен ән айтуҮнтаспаға қосылып «Сарыжайлауым» әнін орындау

20. Үй тапсырмасы: Қ.Мырза Әлидің «Табиғат тазалығы» атты өлеңін түсініп оқып келу.21. Позитивті күйіне келу (баяу музыка ойналады)

Барлық естіген мағұлматтарымызды жүрегімізге түйіп, қианат жасамауға тырысайық. Сабақ аяқталды.

Проблемное обучение как фактор развития познавательной активности школьников

Фазылова М.Д. учитель русского языка и литературы Базовое звено образования – образовательная школа, модернизация которой предполагает

ориентацию образования не только на усвоение обучающимися определенной суммы знаний, но и наразвитие его личности, его познавательных и созидательных способностей.

Основная цель образовательного процесса - обеспечить возможности каждому ученику дляразвития своих склонностей, познавательных интересов.

Проблема познавательной активности – одна из вечных проблем педагогики. Педагоги прошлогои настоящего по-разному пытались и пытаются ответить на извечный вопрос: как сделать так, чтобыребенок учился с охотой и желанием? Каждая эпоха в силу своих социокультурных особенностейпредлагала свой путь решения.

60


Анализируя свою педагогическую деятельность, и я довольно часто задавала себе вопросы: Почемуне всегда можно увлечь ребят учебным материалом? Почему на уроке нет атмосферы творческогогорения, которая необходима для познания нового, интересного? Почему учащиеся безынициативны?Как научить ученика самостоятельно находить необходимую деятельность в любой ситуации?Почему результаты обучения оставляют желать лучшего? Уверена, что подобные вопросы «терзают»многих моих коллег.

На мой взгляд, достаточно успешно позволяет решать эти вопросы проблемное обучение. Идея оважном значении проблемного изложения знаний в активизации познавательной деятельностишкольников высказывалась еще падагогами-классиками. В частности эту идею выдвигал немецкийпедагог А.Дистервег. Из наших отечественных деятелей ее четко формулировал К.Д. Ушинский,считавший, что в обучении серьезное внимание надо обращать на возбуждение самостоятельноймысли ребенка, на побуждение его к поискам истины.

Хочется ли ребенку брать от учителя готовые, разжеванные знания и глотать их без усилий? Какправило, не хочется. На таких уроках ему становится скучно, неинтересно, он начинает отвлекаться,теряет интерес к предмету. Учиться с увлечением и охотой он будет в том случае, если учитель будетвовлекать его в разнообразную деятельность, в которой учащийся сам добывает знания, наблюдая,исследуя, делая выводы, свободно высказывая свои мысли.

Успешное учение требует от учащихся активной познавательной деятельности. Овладеть знаниями,действительно усвоить их учащийся должен сам, собственным умом. Для глубокого и прочногоовладения знаниями ученик должен совершать полный цикл умственных действий, включающих всебя действия по восприятию изучаемого материала, его осмыслению, запоминанию, по выработкеумений и навыков, по обобщению и систематизации знаний.

Исходя из данных положений, я сформулировала цель и определила задачи опыта: Цель: организовать процесс обучения русскому языку на основе технологии проблемного

обучения, направленной на развитие познавательной активности школьников Задачи:- изучить особенности технологии проблемного обучения;- спланировать процесс обучения русскому языку с использованием технологии проблемного

обучения;- разработать дидактическое обеспечение для внедрения технологии проблемного обучения на

уроках русского языка;- выявить влияние технологии проблемного обучения на развитие познавательной активности

учащихся;- воспитывать личностные качества;В общем плане под активностью понимается деятельное состояние субъекта, т.е. действующего

лица. Следовательно, познавательная активность есть деятельное состояние ученика, котороехарактеризуется стремлением к учению, умственным напряжением и проявлением волевых усилий впроцессе овладения знаниями. Все это неизбежно меняет взгляд на положение ученика в процессеобучения. Из объекта, на который воздействуют, он превращается в активно действующий субъект, вдеятельного участника процесса обучения. Главным принципом, лежащим в основе взаимоотношенийучителя и ученика, становится сотрудничество.

Развитие учащихся включает в себя усиление потребности в овладении знаниями, проявлениеувлеченности учением, а также совершенствование как общих, так и специальных познавательныхспособностей. Все это ведет к совершенствованию личности в целом, обогащению ее познавательныхи духовных запросов. Таким образом, в основе данного опыта лежит идея развивающего обучения,направленного на то, чтобы каждый ученик на основе своих возможностей осваивал новый опыт набазе целенаправленного формирования творческого и критического мышления, опыта иинструментария учебно-исследовательской деятельности, ролевого и имитационного моделирования.

Все это позволяет сделать общий вывод: только стимулируя познавательную деятельность самихребят и повышая их собственные усилия в овладении знаниями на всех этапах обучения, можнодобиваться повышения качества их образовательной подготовки. В своей педагогической практикедля того, чтобы активизировать познавательную активность учащихся, использую технологиюпроблемного обучения.

61


Под проблемным обучением понимается такая организация учебных занятий, которая предполагаетсоздание под руководством учителя проблемных ситуаций и активную самостоятельную деятельностьучащихся по их разрешению, в результате чего происходит творческое овладение знаниями, навыкамии развитие мыслительных способностей.

Что же такое проблемная ситуация? В философской литературе познавательная проблемаопределяется как противоречие между знанием и незнанием, которое разрешается путем поисковответов на возникающие вопросы. Познавательная проблема характеризуется тем, что она выводитученика за пределы имеющихся у него знаний, что в ней есть что-то неизвестное, что требуеттворческого поиска, мыслительной деятельности.

Проблемное обучение должно взаимосвязано включать в себя как способы создания проблемнойситуации, так и способы организации умственной деятельности учащихся по решениюпознавательной задачи. Рассматривая методику проблемного обучения, известный советский дидактМ.Н. Скаткин выделяет три основных способа: а) способ «проблемного изложения знаний», б)частично- поисковый способ, в) метод «исследовательской работы школьников». Такой подход, намой взгляд, методически ясен, практичен и удобен.

Схема основных структурных компонентов проблемного обученияСоздание проблемной ситуации и определение познавательной задачиАктивный мыслительно-познавательный поиск учащихся под руководством учителя,

самостоятельный подход к выводамТренировочные упражнения, применение знаний в новых условиях с целью возбуждения

мышления Творческое, самостоятельное овладение знаниями, а также способами активной познавательной

деятельности, интенсивное умственное развитие. Проблемные ситуации создаю на всех этапах обучения: целеполагании, при введении нового

материала, закреплении, контроле. Учебное занятие является формой реализации конкретных целейобразования, при этом под целью понимается планируемый результат. Уверена, что учащиеся должнызнать цель учебного занятия, четко представлять себе цель того, в чем им предстоит участвовать, целидля учащихся должны находиться в сфере ближайших интересов ребенка. Только в том случае, когдаребенок имеет представление о том, для чего ему необходимы знания, когда и где он сможетприменить приобретенные умения и навыки, повышается его учебная мотивация, активизируетсядеятельность.

На этапе целеполагания учу ребят самостоятельно формулировать цели и задачи учебного занятия.Так, на уроке русского языка по теме «Имена существительные собственные и нарицательные» в 5классе предлагаю детям придумать задание к словам: город, календарь, Астана, рябина, Султан,Сырдарья, окно, доска, «Айголек».

Дети предлагают разные задания:- распределить существительные по склонениям;- выписать существительные с орфограммами;- выписать слова, обозначающие имена собственные; Выполняем третье задание, так как оно связано с темой урока. Предлагаю ребятам ответить на

вопросы: Что мы сегодня на уроке должны узнать? Чему должны научиться? Для чего нам нужны этизнания и умения? Как правило, учащиеся достаточно легко отвечают на эти вопросы, тем самымсамостоятельно определяют цель учебного занятия. Практика показала, что такая постановка целейурока позволяет развивать познавательную активность, самостоятельность суждений, повышаетмотивацию учащихся.

На этапе закрепления на этом же уроке провожу распределительный диктант. Предлагаю учащимсязаписать имена существительные в два столбика: 1 – собственные, 2 – нарицательные. В диктантедаю несколько существительных, которые могут быть как собственными, так и нарицательными(пушок, земля и др.). Возникает новая проблемная ситуация. Ребята затрудняются, не могут решить, вкакой столбик записать эти слова. Даю право высказаться всем желающим, ответы всех поощряются,отмечаю тех, кто сумел выбор грамотно аргументировать. Такой подход позволяет ребенку статьсубъектом своего обучения, позволяет овладеть осмысленными и прочными знаниями и навыками.

Проблемную ситуацию на уроке можно создавать с помощью проблемного изложения, проблемнойдемонстрации, мыслительного проблемного эксперимента, игровых проблемных ситуаций.

62


Поиск решения проблемы, вывода из проблемной ситуации можно организовать с помощьюследующих методических приемов:

- подвести школьников к противоречию и предложить им самим найти способ его разрешения;-сталкивать противоречия практической деятельности;- излагать различные точки зрения на один и тот же вопрос; - побуждать сделать сравнение, обобщение, выводы из ситуации;- ставить проблемные задачи (с неопределенностью в постановке вопроса, с противоречивыми

данными, заведомо допущенными ошибками);- побуждать к исследовательской деятельности, самостоятельному изучению информации.При изучении темы «Главные и второстепенные члены предложения»» на этапе объяснения нового

материала использую проблемную демонстрацию «Синтаксическая роль инфинитива». Длянаблюдения и анализа даю следующие примеры:22. Жить – Родине служить. (подлежащее, сказуемое)23. Я хочу хорошо учиться. (часть составного глагольного сказуемого) 24. Желание уехать было сильным. (определение)25. Друг помог мне решить задачу. (дополнение)26. Она вышла проводить гостей. (обстоятельство)

В школьном учебнике все синтаксические функции инфинитива не представлены, поэтомупобуждаю ребят заняться изучением дополнительной литературы, исследованием данной проблемы исоставлением алгоритма определения синтаксической роли инфинитива.

В результате работы получили такой алгоритм: В предложении 2 инфинитива да нет

1 инфинитив – подлежащее, есть спрягаемая форма глагола 2 инфинитив – сказуемое да нет оба действия относится к сущ-му, относятся к одному деятелю отвечает на вопрос: какой? да нет да нет

есть целевое значение дополнение определение сказуемое да нет обстоятельство составное глагольное сказуемоеЭто позволило увлечь учащихся учебным материалом, сформировать навыки самостоятельной

работы, отработать умение обобщать изученное, делать вывод. А главное – они получилиудовлетворение от проделанной работы, научились безошибочно производить синтаксический разборпредложения.

На этапе повторения темы «Морфология. Части речи» (урок систематизации и обобщения знаний)даю проблемное задание, которое поможет увидеть взаимосвязь разделов школьного курса и убедитучащихся в справедливости требований учителя четко различать части речи, знать их грамматическиепризнаки:

- слова в каком столбце написаны верно, ответ аргументировать ожег ожог впустую в пустую по-моему по моему в течение в течении зато за то туш тушьПосле этого предлагаю доказать, что в ряде случаев умение верно определить часть речи помогает

правильно выбрать знаки препинания в предложении. Например, умение распознать, чем выраженыглавные члены предложения, поможет верно поставить тире в простом предложении.

63


На любом этапе урока стараюсь не давать готовую информацию, предоставляю учащимся правопервым формулировать понятия, правила, задания к упражнениям, темы уроков; даю им возможностьзадавать вопросы; создаю доброжелательную творческую атмосферу партнерства и сотрудничества.

Достаточно эффективным в плане повышения познавательной активности школьников являетсяиспользование современных технических средств обучения. Сегодня школу трудно представить безкомпьютера. Перед школьным образованием поставлена новая задача – подготовить учеников к жизнии профессиональной деятельности в высокоразвитой информационной среде, к возможностиполучения дальнейшего образования с использованием информационных технологий. В своейпедагогической деятельности применяю компьютерные технологии в процессе подготовки кучебному занятию, при введении нового, на этапах коррекции и контроля изученного материала.

Например, при изучении нового материала я активно использую в своей практике уроки-презентации. Такая форма учебного занятия позволяет мне организовать обучение всоответствующем темпе, усилить его практическую направленность, обеспечить в достаточнойстепени обратную связь (устный и письменный опросы, опрос с выборочным ответом, тесты, прикоторых выясняются знания и умения не отдельных учеников, а всего класса).

Так, на уроке по изучению темы «Удивительная часть речи – глагол!» с использованиемпрезентации удалось добиться высокого уровня активности учащихся, урок получился насыщенным,интересным, результативным, ребята остались довольны своей работой.

В перспективе планирую особое внимание уделить развитию самостоятельной учебно-исследовательской деятельности учащихся, повышению качества подготовки участников школьныхолимпиад по русскому языку.

Большая положительная роль проблемного обучения не может делать его универсальным способомвооружения учащихся знаниями. Методы, приемы, способы, формы обучения и воспитания толькотогда становятся эффективными, когда они пройдут через душу педагога, согретую любовью к детями наполненную чувством гуманности. Нельзя говорить об эффективных методах воспитания иобучения, если неизвестно главное: каков человек педагог, который будет пользоваться этимиметодами, какая у него душа и какое сердце.

Библиографический список1.Мельникова Е.Л. Технология проблемного обучения./“Школа 2100”. Образовательная программа

и пути её реализации./Под ред. А.А.Леонтьева. Выпуск 3. – М., “Баласс”, 1999.2.Селевко Г.К. Современные образовательные технологии: Учебное пособие. – М.: Народное

образование, 1998.3.Трофимова О.В. Реализация принципов развивающего обучения Л.В.Занкова на уроках русского

языка в средней школе./Традиции и новации в современном образовании. – Ярославль, 1999.4. А.К.Колеченко «Энциклопедия педагогических технологий» - М.,«Педагогический поиск», 2001.5.И.А. Ильницкая «Проблемные ситуации и пути их создания на уроке» - М., «Август-Принт», 1999

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Ибрашева Светлана, БҚО, Казталов ауданы, Киров ауылы,

М.Жүнісов атындағы негізгі жалпы білім беретін мектебінің география пәнінің мұғалімі

Сыныбы: 7 Тақырыбы: Табиғат зоналарыСабақтың мақсаттары: 1. Білімділік: Оқушыларды табиғат зоналарымен таныстыру, олардың ерекшеліктері мен маңызына

тоқталу. 2.Дамытушылық: Оқушылардың ойлау, есте сақтау қабілеттерін, танымдық белсенділіктерін ояту,

шығармашылықтармен жұмыс істеуге дағдыландыру.3. Тәрбиелік: Оқушылардың басқа елге, жерге, мемлекеттерге деген көзқарастарын біле отырып,

елін, жерін, табиғатты аялайға, қорғауға, бірін-бірі сыйлауға тәрбиелеу.Сабақтың типі: Жаңа білім беруОқыту әдісі: түсіндірмелі, СТО технологиясы элементтерін пайдалануСабақтың әдістемелік жабдықталынуы: Табиғат зоналары картасы,слад материалы, оқулық,

қосымша материалдар, суреттер.

64


Сабақтың барысы: Ұйымдастыру кезеңі. Үй тапсырмасын сұрау: тест түріндеҚызығушылықты ояту. Аустралияның табиғат зонасында қандай ерекшеліктер бар?

Қазір ол жерде қай мезгіл?Жаңа сабақ. Біз бүгінгі сабағымызда Аустралия материгімен танысуымызды әрі қарай жалғастыра

отырып материктің табиғат зонасы мен жануарлар және өсімдіктер әлемі жайлы не білеміз екенінойланайық. Аустралия жайлы не білесіз немесе білемін деп ойлайсыз? 2 минут уақыт ішіндебілгендеріңіздің тізімін жасаңыздар. Енді жұбыңызбен сол жазғандарыңызды бөлісіңіздер де, өзіңізжазғандарыңыздан 2-3 мысал айтыңыз. Берген мысалыңыз нақты білетін мысалыңыз болуы керек.

ББҮ кестесі тақтаға сызыладыКестенің 1-ші бағанды толтыруға көмектесіңіз. Әр жұп идеяларын айтады, мұғалім тақтаға жазады.

Білемін Білгім келеді Үйрендім

Бірінші баған толды.Сонымен Аустралия туралы көп білеміз екен алайда тағы нені білгіміз келетінін ойланайық. Осы сұрақ көлемінде ойлануға 2 минут уақыт беріледі. Оқушылар өз жұптарында өз сұрақтарын талқылайды.Ең жақсы деген 3 сұрақтан таңдап алады. Енді 2-ші бағанды толтырамыз

Мағынаны тани білу сатысы Оқушыларға мәтінді оқу үшін 15 минут уақыт беріледі. Оқыр алдында пайда болған «Білгім келеді» бағанындағы тізілген сұрақтарға мән беріңіздер. Оқу бағдарламасынан сұрақтарға жауап беруге тырысыңыздар және оны « Үйрендім» бағанына толтырып отырыңыздар Жаңа сабақ . Аустралияның табиғат зоналары орналасуы жағынан оңтүстік жарты шардың басқа материктерімен ұқсас болып келеді.Бірақ зоналар алып жатқан ауданы мен тіршілік дүниесінің құрамы жөнінен үлкен айырмашылық жасайды. Бұл айырмашылық Аустралияның басқа материктерден өте ертеде бөлініп кетуіне байланысты. Сондықтан материкте басқа ешбір жерде табиғи жағдайда кездеспейтін эндемик өсімдіктер (эвкалипт, казуарина) мен жануарлар (кенгуру, үйректұмсық, ехидна) тіршілік етеді. Материктегі өсімдіктердің 75 %-ы, ал жануарлардың 90%-дайы тек қана Аустралияға тән. Материкте жергілікті жыртқыштар жоқ. Сонымен қатар гондваналық материктердің арасында байланыс болғанын дәлелдейтін кейбір ортақ түрлер (бөтелке ағашы, саяхатшылар ағашы, араукария, ағаш тәрізді папортник, акацияның кейбір түрлері) де бар.Аустралияда материктің жалпы ауданымен салыстырғанда шөлдердің үлесі өте көп, керісінше орман басқа материктермен салыстырғанда аз алқапты қамтиды. Материктің басым көпшілігін тропиктік шөл және шөлейт зонасы алып жатыр. Бұл зонаның барлық бөлігінде жылдық жауын-шашын мөлшері 200-250 мм-ден кем емес, бірақ ұдайы ыстық болғандықтан булану мөлшері жоғары болады. Африкадағы тәрізді мұнда да шөлдердің бірнеше түрі кездеседі. Кристалды жыныстардан құралған қалдық тауларды тасты шөлдер, ойпаттар мен көлдердің айналасын сазды шөлдер, қалған бөлікті құмды шөлдер алып жатыр.Солтүстікке және шығысқа қарай ылғал мөлшерінің артуына байланысты саванналар мен сирек ормандар таралған. Солтүстіктегі субэкваторлық климаттық белдеудің ылғал көп түсетін бөліктерінде қызыл-қоңыр топырақты ылғалды саваннасы таралған. Мұнда эвкалипт ағаштары басым өседі, оңтүстікке қарай олардың орнын акациялар алмастырады. Үлкен Суайрық жотасына қарай шөптесін өсімдіктер басым.Ормандар материктің шығысындағы Үлкен Суайрық жотасының шығыс беткейін алып жатыр. Бірнеше климаттық белдеуді кесіп өтуіне байланысты ормандар солтүстіктен оңтүстікке қарай алмасып отырады. Күлгіндеген қызыл топырақтағы ылғалды тропиктік ормандар 20º о.е. дейінгі бөлікте таралған. Оңтүстікке қарай қызғылт-сары ферралитті топырақтағы ылғалды субторпиктік ормандарға ауысады.

Сергіту сәті. Аустралиялық жаңбырОй толғаныс сатысы

Сұрақ қоймаған ақпараттар кездесті ме? Егер ондай ақпарат болса «Үйрендім » бағанына толтырыңыздар. Жауапсыз қалған барлық сұрақты белгілеңіз. Осы сұрақтарға жауапты қайдан табуға болатыны талқылау

65


Салыстыру кестесі /Аустралия мен Қазақстан мемлекеттерін салыстыру/Мемлекеттің аты Қазақстан АустралияЖер көлемі 2,7 мың км2 7,6 млн км2

Астанасы КанберраБасқару түрі Королева

Елизавета ІІХалқының саны 17 млн адам 22млн-нан астамТәуелсіздік күні 1901ж 1 қаңтарАқшасы Аустралиялық долларРесми тілі ағылшын

Терминдермен жұмысҚорытынды: Қазіргі кезде материк табиғатын мүмкіндігінше сақтау барысында көптеген

жұмыстар жүргізілуде. Аустралия Одағының мемлекеттік ел таңбасында эму түйеқұсы мен кенгурубейнелеген, ал ехидна, үйректұмсық, лирақұйрық күміс ақшаларында таңбаланған. Аустралиядағықорғауға алынған кешендердің саны мыңнан асады. Материктегі Улуру, Үлкен Тосқауыл рифі, Какадутәрізді ұлттық парктер дүние жүзіне әйгілі.

Үйге тапсырма: §55 оқуға. Кескін картаға табиғат зоналарын түсіріп келу. Қосымша материалдаржинау.

------------------------------------------------------------------------------------------Қызылорда облысы, Жалағаш ауданы,

№ 201 орта мектептің бастауыш сынып мұғалімі Примжанова Күлдарай

Сабақтың тақырыбы: Сүт қалай ұйықтады?Сабақтың мақсаты: 1.Білімділігі: Қазақтың белгілі сатирик-ақыны Оспанхан Әубакіровтің өмірбаянымен таныстыру, оқушыларға мәтіндегі негізгі ойды, идеяны ұғындыру

2.Дамытушылығы: оқушыларға бағыт-бағдар бере отырып, өздігінен жұмыс істеу қабілетін, ой-өрісін дамыту, білім, іскерлік қабілеттерін дамыту. Өзіндік талдау, жинақтау, жеке топтық жұмыста шапшаңдық танытуын арттыру.

3. Тәрбиелілігі: Оқушылардың көркем сөзді, салихалы ойды өз сөздік қорларына қабылдай алуы, соның нәтижесінде ауызша, жазбаша сөйлеу дағдыларын жетілдіру, эстетикалық талғамын арттыру, еңбекке тәрбиелеу.Әдісі: ой қозғау, топтық жұмыс, мәнерлеп оқу, сұрақ-жауап, әңгіме, көрнекілік.Түрі: аралас сабақКөрнекілігі: О. Әубәкіров суреті, өмірбаяны, ертегі бойынша сурет, «Сөз құрау», «Кім жылдам?»

ойыны, нақыл сөзСабақтың барысы:

27. Ұйымдастыру кезеңі а) Кластың сыртқы бейнесіне көңіл бөлу ә) Психологиялық ахуал б) Амандасу Жарқырап күн де ашылды, Айналаға нұр шашылды. Қайырлы таң? Біз бақытты баламыз. Қайырлы күн! Амандасып аламыз.

66


Үй тапсырмасын сұрау.Мысалдың мазмұнын 3 топтан үш оқушы айтады.Кім жылдам? ойыны арқылы үй тапсырмасын қортындылау.І-топ Салақтық сөзіне қарама-қарсы мағынадағы сөзді айт. Керім қандай жігіт еді? ІІ-топ Мәтін соңында Керімге не болады?ІІІ-топ Мәтін арқылы нені түсінуге болады? Негізгі идеясы не?Адам бойындағы кездесетін қандай жаман қасиеттерді атай аласыңдар?Салақтық, жалқаулық, ұйқышылдық, еріншектік т.бЖаңа сабақБүгін, Оспанхан Әубәкіровтің «Сүт қалай ұйықтады?» атты шығармасымен танысамыз. Ең

алдымен шығармамен таныспас бұрын автормен танысып алайық Оспанхан Әубәкіров. 1934 жылы 4 мамырда Алматы облысы, Жамбыл ауданы,Үшбұлақ ауылында

дүниеге келген. 1986 жылы 52 жасында қайтыс болғанОқулықпен жұмыс• Ертегіні нақышына келтіре, мәнерлеп оқу• Сурет арқылы ертегінің мазмұнын түсіндіру• Сөздік жұмыс

Бықырып – сыртына төгіліпБыжынап – көбіктеніпҚұтырыпты – тасыптыАттандап – айқайлап• Оқушыларға тізбектей оқыту

Ертегімен жұмыс. Тауып оқы1-топ Ертегіден ел-жұрттың сөзін тауып, әуеніне сай оқы2-топ Әженің іс-әрекетін тауып оқы3-топ Қалтаға құйылған сүттің жағдайын тауып оқы. Сергіту сәтіТоптастыру стратегиясыТоптық жұмыс І-топ ІІ-топ ІІІ-топСүттен не жасалады? Жүннен не жасалады? Тыйым сөздерқатық, айран, май, құрт, шұлық, қолғап, Малды теппе, ақты төкпе.сүзбе, ірімшік, қаймақ, киіз, жемпір, көрпе, Малды басынан ұрма, жыңғылмен айдама.көже т.б. көрпеше т.б. Малға теріс мінбе.«Сөз құрау» ойыныСабақты бекіту. «Бәйге» ойыны І-топ ІІ-топ ІІІ-топАқын осы ертегі Өлең неліктен ертегіге Мәтіндегі нақыл сөзді,қорытынды

арқылы не айтпақ болды? жатады деп ойлайсың? ой айтылған жолды тап. Онда шындық пен ғажайып Ұйқы – дұшпан.оқиғалар араласып айтылады. Әй, дегенмен, балалар Көп ұйықтаған зиян-ау.Сабақты қорытуҰйқы деген дұшпан барТұла бойды талдырарЖолдан, істеп қалдырарСүттің бойындағы ұйқышылдық сияқты қасиеттен қашық болайықБағалау. Оқушыларды бағалап, мадақтау Үйге тапсырма: Ертегінің мазмұнын айтуға дайындалу Ертегі желісі бойынша сурет салу.

67


Салимова СағадатБҚО, Казталов ауданы, Еламан ауылы,

Еламан бастауыш жалпы білім беретін мектебініңБастауыш сынып мұғалімі

Әдебиеттік оқу. А.Құнанбаев «Қыс»Сабақтың мақсаты:А) білімділігі: автор жайлы мағлұмат бере отырып, өлеңнің мазмұнын түсіндіру, қыс мезгілін

суреттей білуге үйрету.Ә) дамытушылығы: бейнелі сөйлей білу дағдыларын, сөздік қорларын, тіл дыбыстарын, ой –

өрісін дамыту.Б) тәрбиелілігі: әр маусымның ерекшелігін байқата отырып, табиғат сырын түсінуге, ұқыптылыққа

баулу. Көрнекілігі: А.Құнабайұлы портреті, жыл мезгіліне байланысты суреттер, кітап бұрышы. Түрі: жаңа білім беру. Әдіс-тәсілдері: түсіндіру, топтастыру, бес жолды өлең стратегиялары. Сабақтың барысы: І. Қызығушылығын ояту.Жұмбақ жасыру. Суда мұз барЖерде қар барБоран борап соғады (Қыс)Ендеше бүгінгі жаңа тарауды бастап тұрмыз. Бұл тарау «Қыс бейнесі» деп аталады. (сурет, слайд

көрсетіледі) ІІ. Мағынаны тану кезеңі.Бүгін өтетін өлеңіміздің авторы қазақтың ұлы ақыны – Абай Құнанбайұлы. Абай Құнанбайұлы –

ұлы ақын, данышпан ойшыл, аудармашы, сазгер.• Абай туралы не білеміз• Абай өмірі туралы мәлемет.

Абайдың азан шақырып қойған аты Ибрагим. Ол 1845 жылы тамыздың оныншы жұлдызында қазіргі Шығыс Қазақстан облысы Шыңғыс тауында дүниеге келген. Абайдың әкесі Құнанбай бай адам болған. Абайдың анасы Ұлжан ақылды, мейірімді кісі екен. Ал Абайдың әжесі Зере тәрбиелеген. Ол Ибрагимді «Абай» деп атаған.

Қос ана қазақтың ертегі, аңыз жырларын көп білген. Абайға кішкене кезінен әңгімелерді қызықтыра айта отырып, оның санасына құя білген. Абай ауылында Ғабитхан деген татар молдасынан 3-4 жыл сабақ алады. Әкесі зеректігін байқап, оны Семейдегі Ахмет Риза медресесіне оқуға береді. Сонда жүргенде өз бетімен орыс тілін үйренеді.Абай 12 жасынан бастап өлең жаза бастайды. Абай өлеңдерінде білім, ғылымға шақырған, жыл мезгілдерін, қазақ халқының өмірін суретеген.

Абай өз өлеңдеріне 20- дан аса әндер шығарған. Үлкен сазгер болған.Абай – ақын:

«Қараша желтоқсан мен сол бір екі ай»«Қалың елім, қазағым, қайран жұртым»«Қансонарда бүркітші шығады аңға»т.б.

Абай – данышпанАбайдың қырық бес қара сөзі бар

Абай – аудармашыЛермонтов, Пушкин, Крыловтың өлеңдерін қазақшаға аударған Абай-сазгер(Компьютерде жазылған әнді тыңдау) «Желсіз түнде жарық ай» әнін тыңдау

Абай әндеріҚазір жылдың қай мезгілі? (Қыс мезгілі)Қыстың басқа жыл мезгілінен ерекшелігі неде екенін айтайық.Әрбір өлеңнің шығу тарихы бар.«Қыс» өлеңнің шығу тарихы.

68


1884 жылы қыс қатты болып, ел жұтаған. Қар сәуірдің басында ғана кеткен. Сол кезді ақын өлеңмен бейнелеген. Зор тұлғалы, тірі жанды бейне етіп сипаттайды. Абай қысты қазақтың кәдімгі кәрі құдасына теңеу арқылы суреттейді. Қысқы отардағы малшы өмірі, күннің қатты суығы айтылған.

Аяз болады Қар жауады ҚЫС Боран соғады Күн қысқарадыӨлеңді мәнерлеп оқу, түсінбеген сөздерді түртіп алу.9) Сөздік жұмысы. Өлеңнің шумағын анықтау және мазмұнын түсіндіру. 10) өлеңді балалардың оқуы1) іштей оқу2) мәнерлеп оқуОқушылар бір шумақтан мәнерлеп оқиды11) Топ оқушыларына тапсырма беру.І топ. «Қыс» тақырыбына әңгіме құрау.ІІ топ. Қыс туралы не білеміз?Өлең, мақал – мәтел, жаңылтпашІІІ топ. «Қыс» тақырыбында пікір сайыс жүргізеді. 12) Сергіту сәтіДалада қар борайды,Ақ мамыққа орайды.Мұз болады, қатадыЖып-жылтыр боп жатады.13) «Қыс» қызығы дидактикалық ойынҰяшықтың шешуін дұрыс тапсаң жауабы шығады.

14. Сырғанайсың онымен,Күнде қызық ойнайсың.Күн суығын елемей,Қызығына тоймайсың. (Шана)

15. Тікен – тікен тік пісте,Қыс ы-жазы бір түсте (Шырша)

16. Табаныма байладым,Қос таяқпен айдадым (Шаңғы)

17. Жаңа жылдық мерекенің басты кейіпкерлерін атаШығармашылық жұмыс. «Ұйқасын тауып, жалғастыр» Қар жауады... Ойнауға жақсы-ақ Осындай... Кім үйде жатпақ.ІІІ. Қорытынды.

Бір оқушы өлеңді мәнерлеп оқиды.Сұрақтарға жауап беруӨлеңде қыс мезгілі қалай суреттелген?Ақын қыстағы адамдар өлеңін қалай сипаттаған?«Қыс» бес жолды өлең құрастыруҚыс Суық, аяздыКелді, ашуланды, үсіттіҚыста күн аязды боладыЖыл мезгіліҚысқы Азиада Олимпиадасы біздің қазақстанның Астана, Алматы қалаларында өтеді. Әр түрлі шаңғы тебу, коньки тебу сияқты ойындар өтеді.Кітапшаларын тексеруОқушыларды бағалауҮйге тапсырма, өлеңді жаттау, қыс туралы сурет салу, эссе жазу.

«Аязды келіп қыс» әнімен сабақты аяқтау.

69


Мусина Мадина ҚанатқалиқызыБҚО, Казталов ауданы, Жас ауылы

Жас негізгі жалпы білім беретін мектебініңбастауыш сынып мұғалімі

Тақырыбы: Қос сөздерСабақтың мақсаты: Білімділігі: қос сөздер туралы түсініктерін қалыптастыру. Қос сөздердің екі түрлі сөздің өзара

қосарлануы, бір сөздің қайталанып қосарлануы, күшейткіш буын арқылы қосарланып аңа ұғымтудыратынын ұғындыру. Сөйлем ішінен қос сөздерді таба білуге, оның мағынасын ажырата алуғаүйрету.

Дамытушылығы: өз бетінше жұмыс жасау қабілетін және сөздік қорларын дамыту.Тәрбиелігі: ұқыптылыққа, жинақылыққа құрметтей білуге тәрбиелеу.Міндеттері:

24. Қос сөздер туралы ұғым қалыптасады. Қос сөздердің жасалу жолдарын меңгереді. 25. Өз бетінше іздене білуге дағдыланады. 26. Ой-қиялы сөздік қоры дамиды.27. Бір-бірін тыңдауға, құрметтеуге үйренеді.

Әдістері: ойландыру, топтау,талдау жинақтау бағалау.Көрнекілігі: парақшалар, топшамалар.Пәнаралық байланыс: ана тіліСабақтың барысы: Ұйымдастыру кезеңі:І. Қызығушылықты ояту.- Балалар, бүгінгі сабағымызды тәуелсіздігіміздің 22 жылдығына арнап, «Тәуелсіздік тарланы»

атты ойын желісімен өткіземіз. Ойын шарты: Алдымызда бірнеше басқыштар тұр. Әр басқыштың өз тапсырмасы бар. Оны өз

деңгейінде орындаған оқушылар «Тәуелсіздік тарланы» деген құрметті атаққа ие болады. Тәуелсіздік бізге оңай келмеді. Және оны сыйлап ешкім бермеді. Желтоқсан да қаза болған ұл-қыздыңЕңбегі мен бейнетінің шыңы еді- дей отырып, тәуелсіздік күніне арналған сабағымыздың

алғашқы басқышыңдағы тапсырмаларды орындайық. І басқыш. Ребус шешу. ІІ басқыш. «Топтастыру» стратегиясы.• Сұрақ –жауап сәті.

ІІ. Мағынаны тану.• «Топпен жұмыс» стратегиясы.

І топ. Терлей-терлей арық қаз саң күле-күле су ішерсің. (мақал) Асқар-асқар тауларда жалғыз арқар өмір сүріпті. (ертегіден) Жас қозылардың жып-жылы тұмсықтары Айгүлдің қолын иіскелейді.Жыбыр-жыбыр еткен жас еріндері мен жаланып қояды. (Ғ.М)

ІІ топ. Осынау мөп-мөлдір болып жататын әдемі көлдің Айнакөл аталуы тегін емес. Оның тап-тазатұнық суы күнг шағылысып, айнадай жылтырайды. Түбіндегі алтындай сап-сары кұмы мен майдамал татастары ап-анық көрініп жатады. Айналаны қоршаған найзадай тіп-тікқамыстаржеллебіненсудырлайды.

ІІІ топ. Асау торы бір-екі рет мөңкіп қалды. Одан соң бауырына түскен ер-тоқымын тепкілеп,құйындай ұшты. (С.Ж)

• Алтай мектептен келісімен, жеңіл-желпі тамақтана салып, шөпшілерге кетті. («Ақжелкен»журналынан)

18. Оқ-дәрімен, азық-түлікпен, киім-қешекпен қамтамасыз ету оңайға түсе қоймайды. (Ә.Ш)IV басқыш. • «Топтастыру » стратегиясы.

Сергіту жаттығуы. «Қимылмен бейнеле»

70


ІІІ. Ой толғаныс. V басқыш. 1. «Күнделік » стратегиясы.

Қос сөздер Жасалу жолы Қолданамыз, сөйлем ойлаймыз.

Үлгі-өнегеОйлай-ойлайЖалт-жұлт

VІ басқыш. 2. «Сәйкестендіру стратегиясы: « Менің бағытым»Жып шашынЖора төменЖауын мұныЖоғары ұятАр жылыОны жолдас

VІІ басқыш. 3. «Ойлан тап!» стратегиясы.Қора ----------------------------------------------- қой жатыр.Қарын --------------------------------------------- май жатыр.Түйе ------------------------------------------------- жүк жатыр.Ауыл ------------------------------------------------ ел жатыр.

VІІІ басқыш. 4. Терме диктант.Адамнан көмек күткен аққұтан ұйқыдан тұрған адамдай мең зең. Ақылбайдың құлағына сыбыр

сыбыр дыбыс естілді. Ол тұра сала, жан-жағына сезіктене көз салды. Бұрын оянған Батырбекетігімен жерде жатқан қурайды ерсіліқарсылы, бытыр бытыр басып жүр екен. Сұлап сұлапжығылып жатқан ұзын ұзын қарағайларды көрді. Оқшау өскен зәулім үйеңкінің басында жалғызаққұтан отыр. Ол адамнан жасқанып, ұшып кетпеді, керісінше, көзі жасаурап, көмек сұрағандайжалтақ жалтақ қарай береді. Оның балапандары шыр-шыр етеді. Олар тамақ сұрап жатқанғаұқсайды. Ұшайын десе шама жоқ. Аппақ қардай ақ қанатының бірі қып қызыл.

5.Үйге тапсырма беру. 6.Бағалау--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Тапалова Сандуғаш НауанқызыБҚО, Казталов ауданы, Жас ауылы

Жас негізгі жалпы білім беретін мектебінің бастауыш сынып мұғалімі

Тақырыбы:ҚұбылыстарСабақтың мақсаты: Тақырыпты оқып талдай отырып табиғи құбылыстардың ерекшеліктерін

ұғынады, күнделікті болып жатқан табиғи құбылыстарды алған білімдерімен байланыстырып саралайалады, бір-бірімен пікірлеседі.

Күтілетін нәтиже1. Тақырыпты талдай алады.2. Сабақты өмірмен байланыстыруға үйренді.3. Тақырып мазмұнын өз сөздерімен жеткізуге дағдыланады.

Не арқылы бағалау1. Топтастыру. ББҰ2. Өзара оқыту. Түртіп алу3. Постер ББҰ Бірін-бірі бағалау

Түрі: Сын тұрғысынан ойлауӘдісі: ББҰ, Өара оқыту. Постер. Өзін-өзі бағалау

Сабақтың барысы:І. Қызығушылықты ояту1. Үй тапсырмасын тексеру Дәптерлерін тексеру

1. ТоптастыруІІ. Мағынаны тану 1.ББҰ

71


Білемін Білгім келеді Үйрендім

2. Өзара оқыту. Абзацтарға бөліп оқушылар оқиды,бір-біріне түсіндіреді. Оқи отырып құбылысты дәптерге жазады.

ІІІ. Ой толғаныс. 1. Тапсырмалармен жұмыс

- Табиғат құбылыстарын ата?- Табиғат құбылыстарын қалай бақылайды?- Табиғи апат кезінде өзіңді қалай ұстауың керек?- «Күзгі жаңбыр» әңгімесінде қандай табиғат құбылысы сипатталған?- Ақ жауын деп қандай жауынды атайды?- Жазғы жаңбырдың үзгі жаңбырдан қайдан айырмашылығы бар?

ББҰ аяқтау, 3-бөлімін1. Постер. Сурет салу2. Бірін-бірі бағалау

Аты-жөні

Үй тапсыр-масы

Топтас-тыру

ББҰ

Өзара оқыту

Түртіп алу

ББҰ

Сурет

Бағалау

Темірғалиева Асылым, БҚО, Казталов ауданы, Көктерек ауылы,

Көктерек орта жалпы білім беретін мектебінің технология пәнінің мұғалімі

Сабақтың тақырыбы: Тігіс түрлері Сабақтың мақсаты: А) Қол тігістерінің түрлерімен таныстыра отырып, тігістер туралы білімдерін кеңейтіп, одан әрі

таным деңгейін арттыру;Ә) Оқушылардың көру және ойлау қабілетін дамыта отырып, оны қайта жаңғыртуға үйрету. Саусақ

қимылдарының шеберлігін дамыту. Б) Оқушыларды ұқыптылыққа әсемділікке үйрету. Тігіс түрлерін тігуге жаттықтырып, өмірде

қолдана білуге баулу. Сабақтың көрнекілігі: тігіс түрлері, нақыл сөздер, сөзжұмбақСабақтың түрі: аралас сабақСабақтың әдісі: баяндау, сарамандық жұмыс, сұрақ – жауап.Пәнаралық байланыс: сурет, тарих, әдебиет.

Сабақтың барысыҰйымдастыру бөлімі: Оқушылармен амандасып, жоқ оқушыны анықтап, құрал-жабдықтарын түгендеу.Үй тапсырмасын тексеру. Сұрақ-жауап арқылы. Тақырыбы: «Мата, жіп, ине қасиеттері, түрлері»1.Мата неден алынады? 2. Мата қасиеті туралы не айтасың? 3. Матаның қандай түрлерін білесің? 4. Жіптің қасиеті, түрлері туралы баянда.5. Ине не үшін қолданылады? 6. Иненің қандай түрлері болады?

72


Жаңа сабақты түсіндіруОқушылардың зейінін аудару мақсатында сөзжұмбақты шешу арқылы сабақтың тақырыбын табу.

Тұмсығы мықты, Қырмен ойды тегістеп шықты. (Үтік) Сөзі дана үні жоқ Сөйлемейді тілі жоқҚолыңа алсаң шешен Ақылы асқан көсем.(Кітап)Өшірді сүртті. Өзгені құртты. Өзінде құртты.(Өшіргіш)Аппақ дала қара дән. Дәнін сепсең түсінуге жараған. (Әріп)Аспай піскен. Қайнамай түскен. (Жеміс)

Жаңа сабаққа мақсат қою кезеңіОқушыларға тігіс түрлерін үйрете отырып,оны өмірде қолдана білуге дағдыландыру.Жаңа сабақтың өтілу жоспарыҚол жұмысына қажетті құрал-жабдықтармен таныстыру.Қол тігістерінде сақталатын қауіпсіздік ережесі туралы түсінік беру.Қол тігістері түрлері:Көшіру;Қосу;Қайырып тігу;Түйіріп тігу.Сарамандық жұмысОқушыларға карточка беріп, сол карточкада берілген тігістерді матада орындау.Бекіту сұрақтарыТігіс дегеніміз не?Тігістің ұандай түрлерін білесің?Қосу тігісі не үшін қолданылады?Қол жұмыстарына қажетті құралдарды ата.Қорытынды. «Ізгілендіру» диограммасы.

Білемін Үйрендім Білгім келеді

Оқушыларды бағалап, жұмыс орнын жинастыру.Үйге тапсырма: Кесте тігуге қажетті құрал-жабдықтар әкелу. Ине, жіп, ақ мата, қайшы.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Темірғалиева Майра Насиевна,

БҚО, Казталов ауданы, Көктерек ауылы, Көктерек орта жалпы білім беретін мектеп жанындағы интернаттың аға тәрбиешісі

Тәрбиелік шараның тақырыбы: «Қыздың күші - нәзіктігінде»Мақсаты: 1. Білімділік – қыз балаларға ұлттық менталитетіміз, ғұрыптық дәстүріміз, әдептілік

ережелері туралы түсінік беру.2. Дамытушылық – қазақтың ақын, батыр, білімді қыздары және ұлы аналар өмір деректерін оқып

үйренуге дағдылану.3. Тәрбиелік – қыз баланың бойына әдет-ғұрып дәстүрлерін сіңіріп, әдептілік сыпайылық,

инабаттылық, мейірімділік, төзімділік, нәзіктік қасиеттерге ие қыз бала тәрбиелеу.Жүргізушілер: Мутиғоллин Ж, Дошимова М1-жүргізуші: Ана тілімізде «қыз» деген сөз бар. Ол – ең қасиетті сөз. Қасиетті болатыны – бүкіл

адамзат әйелден тарайды: қыз – келін болады, келін-әйел-анаға айналады, ал ана – әже деген зор дәрежеге жетеді.

2-жүргізуші: Қазақ қызды өте қадірлеген халық. Себебі, қазақ ұлтының рухы қазақ қызының жүрегінен бастау алып, кең арналы ұлттық санаға айналады. Сымбатты, келбетті, ақылы мен мінезі, тәрбиесі мен өнегесі келіскен қазақ қызының нәзіктігі жөніндегі «Қыздың күші - нәзіктігінде» атты тәрбие сағатына қош келдіңіздер!

(«Ару қыздар» әні)

73


1-бала: Менің ойымша, қыздың нәзіктігі оның дене бітімінің сұлулығынан, қимылының әсемдігінен көрінеді!

2-бала: Мен келісемін. Әдемі затты «қыздың жиған жүгіндей» деп, қызға теңейтін ақын жанды халықпыз ғой!

3-бала: Қыз баланың көркі мен сымбатын айшықтап, зерттелген бай халық ауыз әдебиеті ұлы қазақ қызының дәті мен затын сипаттаудағы танымдық темірқазығы іспетті. Өлең – жырда қыз баланың келбет, мүсін сұлулығын оның ішкі сезім – дүниесін адамгершілік қасиеттерін бөліп жармайды, жан мен тән сұлулығын тұтастыра суреттейді.

Ән: «Қыз сыны» (осы әннің фонында ұлттық киім киген қыздар шығады).4-бала: Сұлулық, әдеп, иба осы қыздардың сыңғыр қаққан шолпы дыбысынан-ақ байқалып тұр

емес пе?!5-бала: Оның рас халқымыздың этикалық талғамында шолпы, сылдыры-бойжеткен әдебінің бір

айғағы, оның мінез-құлқының хабаршысы. Қыз баланың мінез-құлық, жүріс-тұрысына қатысты ең бастысы-әдеп, иба, инабат.

(Абай: «Білектей арқасында өрген бұрым»)6-бала: осы өлең жолдарындағы «сылдырлаған олпысы әлдеқандай былдырлаған тілмен» Абайға

үн қатқан аяулы да нәзік жанды Тоғжанды көз алдымызға елестеткендей.(«Абай жолы» романынан көрініс).(Абай ролінде Еркінғалиев Ә.Тоқжанның ролінде Ғазизова М.)Автор: Абай оңаша қалғанда, әуелде қатты қысылады. Бірақ байқап қараса Тоғжан тіпті ұялшақ.

Тіпті нәзік, жазықсыз бала сияқты өзі де басында не дерін білмей, сөз таба алмай аса қиналған. Енді ойласа, бұл қалыпта екеуі рақат кешті зая қып өткізетін тәрізді.

Абай: Тоғжан, менің сәлемдерімді есіттіңіз бе? Бар сөзім сізге арналған, сізді сағынудан туған сөз еді, ілтипат қып еледіңіз бе?

Тоғжан: Есіттім, Абай! Өлеңіңіз жақсы екен?Абай: Мен ақын емес ем! Жалғыз-ақ сіз мені, былтыр бір көргеннен-ақ қатты толқынға салдыңыз.

Содан ешуақытта ұмытқан емеспін. Тоғжан: Ұмытпадым дейсіз, бірақ, содан бері бір келмедіңіз ғой!Абай: Қайтіп келем? Ел-жайын білмейсіз бе? Бір көрудің өзі зар болмады ма?Тоғжан: Рас! (қызара түсіп, көзін төмен салады). Сізді мен бір көрдім. Көш жөнекей

көрдім...байқадыңыз ба, білмеймін!Абай: (ырза болып, қуанған пішінмен) Тоғжан! Япырмау, жақсы айттыңыз-ау! Мен сонда:

«Тоқташы, бір сәтке тоқташы!» дей жаздап, зорға шыдап қалып ем. Тоғжан сізді қайтіп ұмытайын? (Абай Тоғжанның қолынан ұстайды. Тоғжан қолын тартыңқырап, ұялып, ығысып қалды).( «Көзімнің қарасы» әні айтылады)7-бала: Осы бір сырлы ән қазақ қызының нәзіктігі мен сұлулығын дәріптеп, тамсандырып келеді.

Сұлулық пен нәзіктік – өмірге құлшыныс, қуаныш әкеледі. Өмір мен өлім майданында да қыз сезімі –жеңіске бастайды.

8-бала: - Немесе Қасым Аманжолов айтқандай: Оқ тиді келіп, қайратым кеміп,Барамын сөніп, келмейді өлгім! Тұрғандай сол қыз жаныма келіп, Талпына берді қайран жас

көңілім!(Қ.Аманжоловтың «Дариға, сол қыз» өлеңі оқылады)9-бала: Осы өлеңдегі жайдарлық, нәзіктік, сәнді өмір бастауы – қазақ қызы. Қазақ қызы, сен қамал

бұзар батырдың адал жары болып қана қоймай, ел басына күн туғанда қолыға қару алып, жауыңа тойтарыс бердің.

10-бала: Күні кеше қара тасты қақ жарып шыңға шыққан еңілік гүлдей болып қоғамның биік баспалдағына көтерілген қазақ қыздары көп болған. Кешегі – Айпара ана, Домалақ ана, Ұлпан, Зере, Айғаным, Ақбикеш аналардың өсиет сөздері бүгінгі ұрпаққа өнеге.

(Әлия мен Мәншүк туралы өлеңдер оқылады). Ән: «Мен қазақ қыздарына қайран қалам»11-бала: Адам баласы үңгірде жүрген кезінен күні бүгінге дейін Азаматтықты, Еркіндікті аңсап

келеді. Қазақтың қызы еркіндіктің дәл өзі еді. Еркіндік қазақ қызының ерніне байланған. Сол ерін елдік пен ерлікті, қадір мен қасиетті, әдеп пен ибаны ертегімен өрнектеді, бесік жырымен бөледі.

12-бала: -Ақыл мен нақыл Ананың тілінен төгіледі. Қазақ тілін ана тілі, әке тілі демей, Ана тілі дегенімізде сондықтан. Себебі, ұлттың жаралуы мен жоғалуы Анаға байланысты. Аналары мықты, қыздары күшті ел ешқашан жоғалмайды.( «Ананың арашасы» Ғ.Мүсірепов әңгімесінен үзінді).

Ән: «Ана туралы жыр»

74


13-бала: - Ардақты ана тіліміз қыздарымыздың оймақтай аузынан өріс алады. Ұлттық салт-сана , дәстүр дегендердің бәрі нәзік қыздардың жүрек қазынасы. Болашақ ұрпақтың рухани несібесі – бүгінгі қыздардың қолында.

1-жүргізуші: Қыз, ең алдымен, ана тілінің көзі, бастауы, мөлдір бұлағы.Қыз – ана тілінің анасы, академигі, қоғам қайраткері. Хор: «Ананың тілі»2-жүргізуші: - Қара көз, сұлу, сенің күшің нәзіктігінде. Нәзіктік-сұулық, қайсарлы, ибалық,

табандылық, ақылдылық, ізеттілік, осы қасиеттердің бар кезінде, сен күштісің! Кеш қонақтарыПайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Абай шығармалары2. М.Әуезов «Абай жолы» 1-том.3. М.Жұмабаев шығармалары4. Ғ.Мүсірепов шыға5. Ә.Нұршайықов шығармалары.

-------------------------------------------------------------------------------------- Ахметова Айдынгуль Тайсаловна

ШҚО,Үржар ауданы, Жоғарғы Егінсу ауылыБітірген оқу орны:Алматы шет тілдері педагогикалық институты

Санаты:ІІ Сыни тұрғыдан ойлауды дамыту

Жоспар бойынша құрылымдаған сабақтар барысында біліктілікті арттыру курсындағыбағдарламаның жеті модулін енгізу-бұрынғы сабақ жоспарыма қарағанда біршама өзгерістер енгізіпқана қоймай,балалардың да сабаққа деген ынтасын арттыратынына сенімім мол болды. Сондықтан,жоспарлаған сабақтарыма оқытудағы жаңа әдіс-тәсілдер,сыни тұрғыдан ойлау, оқыту үшін бағалаужәне оқуды бағалау, ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалану,т алантты жәнедарынды балаларды оқыту, жас ерекшеліктеріне сәйкес оқыту және оқу, оқытуды басқару жәнекөшбасшылық модульдерін бір-бірімен ықпалдастыра отырып өткізу менің басты мақсатым депойлаймын. Сыни тұрғыдан ойлауды дамыту жобасының мақсаты- барлық жастағы оқушыларға кез-келген құбылыс пен заттарға, әрекет пен мазмұнға сыни тұрғыдан қарап, көптеген пікірдің ішіненбіреуін таңдауға саналы шешім қабылдауға үйрету. Сыни ойлау «ойлау туралы ойлану»депсипатталған. Ол маңызды мәселелерді талқылау және тәжірибені ой елегінен өткізуді қамтиды»[1,49бет]. Оқушыларды қарым- қатынас жасай білуге,қажет жерде өз көзқарасын өзгерте білуге, топалдына шығып, өз тұжырымын айта білу, ойын дәлелдей білу, шығармашылық қабілеттерін дамытуғаүйрету мақсатында сыни тұрғыдан ойлау модулін сабақ жоспарымда ұтымды пайдалануға тырыстым.Осы мақсатқа сәйкес міндетім-сабақтарымды белсенді түрде ұйымдастыру,әр оқушының еркіне қарайжауап беруіне жағдай жасау. Сабақ барысында сабақ жоспарымды «Қызығушылығын ояту,мағынанытану және ой толғаныс»бойынша сатылай құрдым. Әр түрлі стратегиялар арқылы жүзеге асыруғаталпындым және де сыни тұрғыдан ойлауға үйретудің мынадай шараларын басшылыққа алаотырып,оны оқушыларға түсіндіріп өттім.

-Оқушылардың бір-бірінің жауабына жасаған сынының дәлелді болуы;-Үйрену барысында оқушылардың белсенді іс-әрекетін қолдауы;-Оқушылардың ойлануына,ойын ашып айтуға уақыт беруі;-Әр түрлі идеялар мен пікірлерді қабылдауы;-Сыни тұрғыдан ойлауларын бағалауы;-Сабақта өз пікірін айтпай қалған оқушының болмауы; Балалардың қызығушылығын оятып,олардың сыни тұрғыдан ойлау дағдыларын дамыту үшін

қолдануға болатын түрлі әдістер жеткілікті . «Сыни тұрғыдан ойлау мәнмәтінді есепке ала отырып,бақылау мен тыңдау арқылы дәлелдер жинастыру және шешім қабылдау үшін талапқа сайөлшемдерді қолдану сияқты дағдыларды дамытуды қарастырады. Сыни тұрғыдан ойлаудың бұлдағдылары төмендегідей сипатталады:

• бақылау;• талдау;• қорытынды;

75


• интерпретация;» [1,49 бет].Әр сабағымды «Сергіту сәтімен» бастауымның өзі оқушылардың келесі сабақтан да жаңа

бастаманы күтетінін аңғартты. Осыдан кейін олар енді мына сергіту әдісімен бастайықшы деп өздеріұсыныс-таңдауларын жасап жатты. Бұндай тың бастама оқушылардың сабаққа деген ынтасынбұрынғыдан да арттырып, өзара ынтымақтастық атмосферасын қалыптастыруға зор ықпалынтигізеді. Оқушыларды топқа бөлу үшін үлестірмелер таратып,сол арқылы сынып үш топқа бөлінді.Әрине,бірінші рет топқа бөлген кезде ретсіздіктер болды, «Менің тобым қайда?»-деп аңтарылыпқалушылар болды. Шет тілі болғандықтан,сөздің семантикалық топтастыруын ескермей,біраздаурығысып жатты. Бір-екі сабақтан соң оқушылар топқа бөліну кезінде реттеліп,бір-бірінеүлестірмелері арқылы қай топ екенін айтып беріп жатты. Кейінгі сабақта «Cars», «Boats»,«Colours»деп мағынасы бірлескен сөздер арқылы топтастырдым.

10-сыныптағы орта мерзімді сабақ жоспарымдағы «Youth Organization in Great Britain» тақырыбыбойынша мәтінмен жұмыс барысында оқушылардың түсінуіне, қабылдауына жеңіл болу үшін біріншісол мәтіндегі таныс емес сөздермен жұмыс жүргізіп, «Brainstorming», «Station»әдістері арқылыоқушылардың сөздік қорын молайту, сөйлеу дағдыларын дамытумен қатар пәнге дегенқызығушылықтарын арттыру,ынтымақтастыққа,ұжымшылдыққа баулу болды. Ол үшін А3 қағазынаәр топ өздері аудармасын, дұрыс жазылуын білетін сөздерін жазулары керек болды. Белгі берілгенсәтте келесі аялдамаға барып ондағы жазылмаған сөздермен сол топтың сөздігін толықтырды.Аялдаманы ауыстыру кезінде «Get on or get off to the next Station» деп белгі беріп отырдым. Соңғыаялдамадан соң барлық топтар өз орындарына келіп жайғасып,өздерінің сөздік қорлары қандайсөздермен толықтырылғанын қарап шығып,әр топтан бір оқушыдан шығып дауыстап оқыды.«Аялдама» әдісі оқушыларға ұнады,бұл ойларын олар сабақ соңында жүргізілген «Жарықжұлдызға»жазған пікірлерінен байқадым. Бұл үшін, мысалы, «callaborative»сөзін қолдану арқылы қайтоп неше сөз пайдаланады,әрі ол сөздерінің аудармасын біле ме, мағынасы бар сөз бе осының бәрінескере отырып жазуға берілген тапсырма кезінде оқушылар мен күткеннен де көп сөз қолданыпайтып шыққаны мені қуантты. Қазіргі кезде тілдердің үштұғырлылығы,12-жылдық білім берубағдарламасына сай бастауыш сыныптан ағылшын тілін оқыту мұғалімдерге зор талап жәнемақсаттар қояды. Ал, бізде қазақ халқының діліне сай балалар, оның ішінде ауыл балалары өзойларын ашып айтуда көп жасқаншақтайды,жеткізіп айта алмай жатады. Ол үшін оқушылардың өзойын еркін жеткізуде ынтымақтастық атмосферасын қалыптастыра отырып,ұйымшылдықпен жұмыстүрлеріне бейімдеп,әдіс-тәсілдерді түрлендіру арқылы өткізілген сабақтар тиімді болады. Сондықтан«Сыни тұрғыдан ойлау» модулінің ұтымды да пайдалы жағы көп екеніне көзім жетті.Әр топ өздеріқұрастырған сөздерін тақтаға шығып қорғап,қалған топ мүшелері олардың сөздерінің аудармасықандай, сөздің мағынасы бар ма, әлде сөз санын молайту үшін ғана пайдаланылған ба сол жағынмұқият тыңдап,қадағалап отырды. Сабақтың бұл кезеңдерінде оқыту мен оқудағы жаңа әдіс-тәсілдер,оқытудағы көшбасылық,дарынды және талантты оқушы, жас ерекшелігіне сәйкес оқыту, оқытудыбағалау және оқу үшін бағалау өз алдына қолданылып отырады. Себебі, топтық жұмыс кезіндеөздігінен әр топтан бір көшбасшы шығатынын аңғардым, ол топта бір кейде екі оқушы болуы даәбден мүмкін.

Сабағымның барысында мәтінмен жұмыс кезінде ақпараттық-коммуникациялық технологияныпайдалана отырып өткізу мақсатында мультимедиа кабинетінде сабақ өткіздім.Үнемі электрондыоқулықпен жұмыс жасауға мүмкіндік бола бермейтіндіктен,интерактивті тақтаны пайдалана отырыпмәтінді тыңдау,мәтіннен кейінгі сұрақтарға жауап беру оқушылар үшін қызықты тапсырмалардыңбірі. Кейс-стади әдісі арқылы оқушылар бір-біріне мәтіннен кейінгі берілген сұрақтарға ойланаотырып жауап берулері керек. Мәтін соңында берілген:-What kind of Youth organizations in GreatBritain do you know?What is their main characteristics?Are there any youth organizations in your country?»тағы да басқа сұрақтарға жауап беріп,бір-бірін толықтырып отырды. Сұрақ-жауап кезінде кейс-стадиәдісін пайдалану тиімді екендігіне көз жеткіздім. Жоспар бойынша екінші,үшінші сабақтарымдаоқып, аударып, сұрақтарға жауап берумен шектеліп қоймай,негізгі мәліметтерді есте қалайсақтағандарын тексеру үшін кластерлік әдісті қолдандым. Бірінші сабақ барысында кластер менпостермен қалай жұмыс істеу керек екендігін түсіндіріп өттім, себебі бұрынғы сабақтарымызда сызбаретінде пайдаланған нәрсенің өзі аты кластер болып өзгеруінің өзі оқушылар үшін бір жаңалықболды. Сондықтан кластер «cluster»»сөзінің ағылшын тілінде қандай мағына беретінін голоссарийарқылы негізгі мағынасын тауып,түсіндіріп бердім. Яғни, «бірнеше біртектес даналарды бір топқа

76


бірлестіру»деген сөз дегенді айтып,аудармасымен таныстырдым. Дәстүрлі сабақ кезеңдерінде сызбаарқылы тапсырмалар беретінмін, курстан кейін сызбаны кластер сөзімен ауыстыруымның өзіоқушыларда қызығушылық туғызды. Басында қалай жасағаным дұрыс болар еді дегендей абдырапқалғандарымен кейіннен тапсырма оларға ұнайтынын,жұмыс кезінде жалықтырмайтынын байқадым.Бұлай ойлауыма оқушылардан алынған «Жарық жұлдыздағы» пікір-ұсыныстарынан байқадым.Айдана деген оқушым сабақтан алған әсерлерін немесе ой- пікірлерін жазып беруін сұрағанымда өзойын әдемі өлең жолдарымен өрнектеп жазып берді:

Оқып,біліп,үйрену, Үш тұғырлы ел болу-Әркімге де керек-ақ. Біздер үшін үлкен бақ. Кері байланыс арқылы сабақ соңында стикерлерге өз ойларын оқушылар бүкпесіз,ашық жазып

қалдырды.«I like group work»,«The Lesson is very interesting» деп бұндай тапсырманың өзіоқушылардың ойлау қабілетін дамыта отырып,сыни тұрғыдан ойлау қабілеттерін дамытуға ықпалызор болды деп ойлаймын.Оқушылардың сыни тұрғыдан ойлауы мен үйренуге бағытталған мағынанытану кезеңінде оқушылар өз бетімен жұмыс жасап,белсенділік көрсетуі үшін INSERT стратегиясынқолдандым. Бұл әдіс оқығандарын түсінуге, өз ойына басшылық ете білуге, ойын айта білугеүйрететін ұтымды құрал. INSERT Strategy бойынша «I know,Idon’t know,I will know» әдісі бойыншамәтіннен алған мәліметтерімен бөлісіп,ынтымақтастықта жұмыс жасады. Шет тілінде берілгенмәтінді аяғына дейін оқып шығу,оның негізгі мағынасын түсіну әсіресе деңгейі төмен оқушылар үшінкүрделі жұмыс. Сондықтан бұндай оқушылардың оқуға салғырт қарауы салдарынан берілген мәтіндінемесе тапсырманы түсіне алмауы жиі кездеседі.Ал, жоғарыдағы әдіс мағынаны түсіну кезеңінұйымдастыруда таптырмас құрал. Ғылыми - зерттеу нәтижелері сабақта диалогтің маңызды рөлатқаратынын көрсетті. Мерсер мен Литлтон (2007) өз еңбектерінде диалогтік оқыту сабақтаоқушылардың қызығушылығын арттырумен қатар, олардың білім деңгейінің өсуіне үлесқосатындығын атап көрсетеді [1,39 бет]. Осы бағытта сабағымда оқушылардың шет тіліне дегенқызығушылығын арттыру мақсатында диалогтік тапсырмалар бердім.Оқушылар біріне бірі сұрақтарқою арқылы жауап берді,сұрақты өзім қойып, оқушы жауап берді

Оқушының білім алуын қолдау үшін сұрақ қоюдың түрткі болу,сынақтан өткізу және қайтабағыттау сияқты әртүрлі тәсілдерін пайдалануға болады. Оқытуды диалогтік тәсілмен дамытудағысұрақтардың маңызын қарастыратын болсақ,сұрақ қою арқылы мұғалім:

• оқушыларды тақырып бойынша және сындарлы сөйлеуге ынталандырады;• оқушылардың шынайы қызығушылығы мен сезімдерін анықтайды;• білімге құштарлықты дамытады және зерттеуге ынталандырады;• оқушыларға білімін қалыптастыруға және вербалдандыруға көмектеседі; [1,41бет].• оқушылардың сыни тұрғыдан ойлауына ықпал етеді;

Әсіресе төменгі сыныптарда (5-6 сыныптарда) осы әдіс-тәсілдер арқылы танысу кезеңі кезінде,мекен-жай сұрасу, достары мен отбасылары туралы жұптық жұмыс жүргізу кезінде бір-бірінесұрақтар қойып,жауап беруге жауапкершілікпен қарайды,бірінің қатесін бірі түзейді, сол арқылыдостарының алдында беделі артады, білмей жатса біріне-бірі көмектеседі, әр уақытта көмек қолынсозуға дайын екендігін көрсетеді. Әр сабағымда оқушылардың бірімен бірі ынтымақтастықта,бірлікте, ұжымдаса жұмыс істеуге ынталануы мақсатында диалогтік әңгімені дамытудың топтықжәне жұптық тәсілін пайдаландым. Мысалы: What is your name?-My name is… Where are you from?-I’am from Kazakhstan. How are you?-I’m fine(OK, all right) Кеис-стади әдісін қолдандым. Сөздікпенжұмыс, мәтінге өзара талдау жасау кездерінде, мәтіннен кейінгі сұрақтарға жауап беру, дұрыс-қатесінтексеруге арналған жазбаша жаттығуларда жұптық жұмыс әдісі шет тілі пәні үшін өте тиімі екендігінаңғартты. Осындай жұмыс тәсілдерін орындай отырып оқушылар бірін-бірі түзейді, тыңдайды, бір-бірінің ой-пікірімен санасады, бір-бірін мақұлдайды. Оқушы мен оқушы арасындағы жұмыспен ғанашектеліп қоймай, қиындық тудырған сұрақтарда өз кезегінде мен де оқушыларға көмек қолын созып,қосымша сұрақтар арқылы олардың ойлануына мүмкіндік беріп, қызығушылығын арттырыпотырдым. Оқушылар сабақ үстінде өз беттерімен жұмыс істеп, мәтінді талдап, өз көзқарастарынайтуға дағдыланды. Сабақта қолданған жаңа әдіс-тәсілдер оқушыларға батыл сөйлеп, көпшіліктіңарасында өзін еркін ұстауға, ойларын еркін жеткізуге, оқушының өз-өзіне деген сенімініңартатындығына көз жеткізеді. «True?or False?» сұрағына жауап беру үшін әр топ «Түртіп алу»әдісіарқылы жаттығуды дәптерлеріне жазып, сөйлемдерінің дұрыс, қателігін тексерді.1.There are 1500000

77


members in the YO inGreat Britain.-False.(there are 1300000members).2.They were founded in the sameyear in 1908.-True. Осылайша барлық сөйлемдерді оқып,талдап шықты.

Оқушылар мұндай шағын топтарда бірін-бірі бағалауға да мүмкіндік алады, әрі қай оқушыныңмүмкіндігі қандай деңгейде екенін байқауға да мүмкіндік көп. Сабақ соңында әр топтың бағалаупарағы бойынша топтар өзін-өзі бағалап,қорытынды бағаны мен шығардым. Оқушыларды бағалаукезінде «All right», «You are very active today», «You work is the best» деп қолпаштап,көтермелепотырдым. Топтар өздерінің бағаларына қанағаттанғандарын білдірді. Формативті бағалау оқытуүдерісін қолдану барысында сабақтарымда оқушылардың интеллектуалдық,оқу-танымдық әрекетінебасшылық жасады. Олар бірлесе ынтымақтастықта істеген жұмыстарына риза екендіктері көзжанарларынан, бал-бұл жанған жүздерінен байқалып тұрды.

Оқыту теориясының негіздерін білу, түсіну, қолдану арқылы мен өз тәжірибемде талдау менжинақтауды, зерттеу жұмыстарын ұйымдастыруды үйрендім. Өз жұмыстарыма рефлексия жасап,оныталдау, бағалау арқылы менің оқыту мен оқу үдерісіне деген көзқарасым өзгерді. Сонымен қатар сынитұрғыдан ойлауды дамыту әрбір оқушының өздігінен білім алуын,сыни тұрғыдан ойлауіскерлігін,зерттеу жұмыстарын жасауға мүмкіндіктерін ашады. Оқушы тек білім алып қанақоймай,сонымен бірге ұжымдағы қарым-қатынасқа қалыптасады,бірін-бірі сыйлау,ойланып сөйлеу,өзіндік жұмыс қабілеттері артады. Жаңа әдіс-тәсілдерді қолдана отырып өткізген сабақтар ,түрлендіре отырып білім беруге өте тиімдіекендігіне көзім жетті. Мұғалім мен оқушы арасында өзараәрекеттестік арқылы сыни ойлауды дамытудың алатын орны ерекше. Бұрынғы дәстүрлі сабақтанерекшелігі басым:

1. Оқушының интеллектуалды дамуының аз уақыт ішінде өзгеруі;2. Оқушы мен мұғалім белсенділіктерінің бір-бірімен сай болуы;3. Оқушы мен мұғалімнің өзара ынтымақтастық қарым-қатынасында жауапкершілікпен сенімнің

болуы;Ұстаздардың бүгінгі ұрпақтың бойына ең алдымен ана тілі,екіншіден шет тілдерін дүниежүзілік

озық тәжірибелерге сүйене оқыту әр баланың қабілетін дамыту үшін қолайлы жағдайлар жасау жасұрпақтың білімге деген құштарлығын оятады,қызығушылығын арттырады.Сондықтан сабағымыздаосындай ойлаумен ұштастыра білім алуға бағыттайтын оқытудың әдіс-тәсілдерінтүрлендіріп,оқушының деңгейіне, жас ерекшелігіне сай пайдалана білсек әлемдік деңгейдемемлекетіміздің білімін де танытуға мүмкіндік туатынына сенемін.

Сыни тұрғыдан ойлауды дамыту сабақтарының негізінде менің сабағымда оқушылар арасында:• бір-бірінің пікірін тыңдау, сыйлауға ынтымақты қарым-қатынастың негізі қаланды;• өзін жеке дара тұлға ретінде тануға жол ашуға;• бір-біріне құрметпен қарауға;• өз ойын ашық, еркін айтуға, пікір алмасуға;• өзін-өзі, бірін-бірі бағалауға;• мұғаліммен еркін сөйлесіп, пікір алмастыруға;• достарының ойын тыңдай отырып, проблеманы шешу жолдарын іздей отырып, қиындықты

шешуге көмектесуге,белсенді шығармашылықты ойлауға негіз қаланды.Өз ойымды қорытындылай келе, сыни тұрғыдан ойлау оқушыларға оқудағы белсенділігін

арттырып, сөйлеу дағдыларын дамытады, пәнге деген қызығушылығын оятып, оқуда және тәрбиедежағымды да тиімді нәтижеге қол жеткізуге мүмкіндік тудырады. Оқушылармен ынтымақтаса отырыпөткізген сабақтар олардың көңілдерінен шықты,ұнады, оларға жаңа бір әлемнің есігін ашқандайкүйге жеткізді.Оқушының өзін жеке тұлға ретінде сезінуіне,елінің болашақ азаматы болуда, алғақойған мақсатына жетуде ойлау үдерісінен тұратын оқыту тәсілінің атқаратын қызметі ерекше,себебіол менің мұғалім ретіндегі кәсіби деңгейімнің өсуін көрсетті. Келешекте де үнемі оқушылардыңшығармашылығын дамытатын оқытудың жаңа әдіс-тәсілдерін сабақ жоспарымда пайдаланамын.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Мұғалімге арналған нұсқаулық «Назарбаев Зияткерлік мектебі»ДББҰ,20122.«Мектептегі шет тілі» республикалық-әдістемелік журналы,№6,2011ж3.10-сыныпқа арналған ағылшын тілі оқулығы,авторы Т.Аяпова

78


Тусупбекова Жанар КуанышевнаҚарағанды облысы, Осакаров ауданы

«Осакаровка кентінің №1 орта мектебі» ММқазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі

Ғылым негіздері бойынша пәндік бағыттылық

Мемлекет мәдениетінің айнасы - мектеп. Шын мәнісінде еліміздің әлеуметтік, мәдени, саяси,психологиялық жай-күйі халықтың білім жүйесінен, оның деңгейінен, ағартушылық іс-әрекетіненанық аңғарылады. Осы орайда, жазушы Ә.Кекілбаевтың «Уақыттың жалғыз өлшемі бар, ол - адамғұмыры. Адам ғұмырының жалғыз өлшемі бар, ол – арттағы халықтың қамы үшін бітіретін іс» дегенсөзін еске алсақ, осындай үлкен іс атқарар бір сала – мектеп және оның мұғалімі.

Педагогикалық іс - өте нәзік, қасиетті іс. Ол тәрбиешіден сезімталдықты, балаға дегенсүйіспеншілікті, бала жанын бірден танитын қырағылықты талап етеді.[1] Бүгінгі мектептің бастыміндеті - өзіндік ой, көзқарасын ашық айта алатын, өмірге бейім тұлға қалыптастыру болса, оғанмұғалімнің шәкіртіне деген сүйіспеншілігі, оны тұлға ретінде бағалауы баланың адамдыққасиеттерінің дамуына басты кепіл бола алады. Осы тұста ғылым негіздерін меңгертудің бағытыерекше назарда болғаны дұрыс.

Ғылым негіздерін оқыту - білім берудің негізгі жолы болып табылады. Оқыту оқытушы меноқушының біріккен іс-әрекеттері, сондықтан да ол екі жақты, бір текті процесс. Оқытушыоқушыларға білім беріп іскерлікке, дағдыға үйретеді, ал оқушы таным міндеттерін түсініп, дағдыныигереді. Оқыту барысында оқушыларға теориялық білім мен тәрбие беру бір-бірімен ұштастырылажүргізіледі. Әдебиетті оқыту – ғылым саласымен тығыз байланысқан. Себебі, ғылымның қай саласыналсаңыз да, теориялық және қолданбалы практикалық мәндес болады деп білсек, әдебиетті оқытуарқылы оқушыға көркем шығарманы оқытуды қалыптастыру әрі теориялық, әрі қолданбалы жүйесінбірлікте қарастырумен қатар, оның өнер екендігін де ескерген жөн. Өйткені игерілуге тиісті ұғым,сөздің мәні, айтылмақ ой-түсінік оқушыға әсер етерліктей болса, ол тиісті деңгейде көңіл толқытып,тереңірек ойланады. Сондай-ақ әсер санаға ерекше ықпал етеді. Әсердің нәтижесі бір жағынантұлғаны әрекетке итермелесе, екінші жағынан пәнге деген қызығушылықты арттырып, көркемшығарманы оқуға талпындырады.

Оқушыларға әдебиеттің құдіретін, оның адам баласы жаратылғаннан бері бірге жасасып кележатқандығын, мәңгілік жаңарып, жасарып отыратын үрдіс екенін айтып, түсіндіре отырып, соләдебиетті жасаушылар, ақын – жазушылар туралы, олардың көркем шығармалары жайында айтуымызкерек. «Көркем шығарманы оқыту – оқушының сөз қадірін түсінерлік ойлау әрекетін дамыту, руханидүниесін байыту, эстетикалық талғамын жетілдіру, адамгершілік қасиетін қалыптастыру», - дегенболатын әдебиет зерттеуші-ғалым, белгілі жазушы, ұлағатты ұстаз Қажым Жұмалиев. Оқушы әдебиетсабағында көркем шығарманы қабылдауы керек. Бұл оқушының өзінің жан қалауымен, жүрексезімімен, рухани әрекетімен жүзеге асады. Көркем шығарманы оқушы қабылдау үшін әрекетжасамаса, автордың жай күйзелісін, шалқар шабытын бойынан өткізіп, көркем суретті көз алдынаелестетіп, келтіре алмаса бәрі бос сөз. Оқушыдағы осы сезімді ояту – мұғалімнің қолында. Әдістемеаппаратының басты функциясы – көркем шығарманы қабылдатуға үйрету болғандықтан, оқушы менмұғалім арасында жүйелі байланыс орнығуы керек. Әдебиет сабағындағы ең басты жұмыстардыңбіріне оқушылардың көркем шығарманы қабылдауы, одан әсер алуы, көркем туындыны бүкіл бітім-болмысымен түсіне білулері жатады. Яғни, мұғалім осы мақсатпен ізденуі керек, осы мақсатта оныжүзеге асырудың ең тиімді деген әдіс-тәсілдерін сұрыптай отырып пайдалануы керек. Оқушыныңкөркем шығарманы қабылдау белсенділігін, әсерлі сезімін дамытудың жолдарын технологияғанегіздей қарастыруы керек. Әдебиет – ұлттық танымның қайнар көзі, сондықтан көркем шығармаданалынған үзінділерді оқытуда төмендегідей қағидалар басшылыққа алынған дұрыс деген ойдамын:

1. Шығарманың жанрлық, композициялық тұтастығы;2. Оның ұлттық қазына екендігі;3. Мәтіндердің сәйкестігі мен сабақтастығы;4. Әдебиетті сөз өнері ретінде таныту;5. Оқушы тілін дамыту негізінде оқырмандық біліктілікті қалыптастыру;6. Оқушылардың тілдік қатынасын коммуникативтік түрде дамыту.

79


Өз тәжірибемде шәкірттерімді көркем мәтінмен таныстыру барысында мынадай жұмыс түрлерінжүргізуге ерекше назар аударамын:

1. Көркем мәтінді талдауда, ең алдымен, оқушылардың өз пікірін, ойын, әсерін білу.2. Талдау барысында олардың пікіріне ден қоя отырып, сенімді, дәлелді түрде шындыққа жетелеу.3. Көркем мәтін айналасында жиі-жиі пікір таласын өткізу, тілдерін дамыта отырып, пікірлерін

қорғай білуге де баулу.4. Өздеріне қорытынды жасатуға жағдай туғызу.5. Өнерге, сөз өнеріне деген оқушылардың шынайы сезімін, талабын жетілдіру және мұғалім әр

баланың шынайы досы, пікірлесі болуы керек.1 кесте. Көркем шығарманы талдаудағы жұмыс түрлері

Жұмыс түрі МазмұныКөркем мәтіндегі жазушыойы, идеясына көз жүгірту

Тарихи, әлеуметтік жағдайлар, болған оқиғалардың қоғамдық, саяси сипаттары туралы түсінік беру (көркем туындыда сөз етілген)

Көркем мәтіндікомпозициясын талдау

Бас кейіпкерлердің іс-әрекетін салыстыру; негізгі оқиғаларды сұрыптау; портрет, суреттеулердің көркем туындыдағы орнына тоқталу жатады.

Жазушы стиліне талдаужасау

Туынды негізінде жатқан авторлық көзқарас, идеяны ашуға көмек жасайды.

Көркем туындыны оның негізінде жатқан тарихи шындықтармен салыстыру

Кейіпкерлер прототипі туралы мәліметтерден хабардар ету автор ойы, шығарманың идеясын ашудың негізгі жолдары, тәсілдері болып табылады.

Талданған көркем мәтіннің әр түрлінұсқасы

Туынды негізінде жатқан проблема-идеяны ашудағы бір тәсіл болып келеді.

Суреткердің бір шығармасын басқа шығармаларымен салыстыру

Суреткердің жазу стилі, өзіне тән мәнеріне де ой жүгіртеді.

Бірнеше ақын-жазушы шығармаларымен салыстыру

Тақырып біреу болғанымен, әр суреткер оны өзіндік стиль, мәнермен көрсетеді, шешімдері де авторлық көзқарасы, идеяларына байланысты.

Көркем шығарманы оқытудың өзім үшін осындай тиімді жолдары оқушылардың шығарманыауызша, жазбаша мазмұндау дағдыларын қалыптастырып, қабылдау, есте сақтау, мазмұндауқабілеттеріне (ауызша, жазбаша) ерекше ықпал етті. Ол жұмыстардың қандай түрі болмасын, оныңнегізгі мақсаты – оқушылардың түсінігін арттыру, халықтың салтын, мәдениетін, өнерін бойынасіңіре отырып, рухани ұлтжандылық тәрбие беру. Сөйтіп, бұл - әдебиеттен оқушылардың алғанбілімдерін одан әрі тиянақты ету, дамыту, жинақтау, оларды өмір тәжірибелерінде дұрыс пайдаланып,сөз мағынасын терең ұғынып, сауатты жазуға баулитын жұмыстардың бірі. Осының нәтижесіндемектеп бітіруші оқушылар әдебиет пәнінен шығарма жазуда, ауызша емтихан тапсыруда өздерініңтерең білімділігін, саналылығын көрсетеді. Оқушылардың бос уақыттарын пайдалы, тиімді өткізуде,инабаттылық, имандылық, адамгершілік сияқты биік қасиеттерге баулуда, ұлттық өнерді, халықөнерін қастерлеу, қорғауда да әдебиет пәнін оқытудың жас ұрпаққа берері көп. Көркем туындыныоқытудың ең бастысы, сол көркем туынды туралы оқушы пікіріне, ойына ерекше көңіл бөлген жөн.Бұл пәннің басқа пәндерді оқытудан өзгешілігі де, күрделігі де осында.

Пайдаланылған әдебиеттер:1. Білім кілті-Ключ знаний журнал №4, 20102. Білімдегі жаңалықтар. Ақпаратты-әдістемелік журнал. №1,20073. Бітібаева Қ. Әдебиет пәнін оқытудың тиімді жолдары. Алматы, 1990.4. Жұмажанова Т. Сыныптан тыс оқу барысында тіл дамыту. Алматы, 1992.5. Қуанышева Т. Әдебиетке байланысты сыныптан тыс жұмыстар. Алматы, 1974.

6. Қожахметова Х. Мәнерлеп оқу. Алматы, 1982.-------------------------------------------------------------------------------------------------

80


Шалқымаева Ұлбосын Қызылорда облысы. Жалағаш ауданы№201 орта мектептің бастауыш сынып мұғалімі

Тақырыбы:Қараторғай. Ж.Аймауытов. Ана тілі 4-класс Мақсаты: Оқушыларды Ж.Аймауытовтың «Қараторғай» әңгімесінің мазмұнын толық

түсініп,жалғастырып оқуға үйрету,оқиғаның өзекті, түйінді ойын ашуға жағдай жасау,яғни көктемде ұшып келетін жыл құсы қараторғай туралы толық мағлұмат беру; Оқушыларды өз бетінше шығармашылықпен жұмыс жасай білуге баули отырып,байланыстырып сөйлеуін,ой-өрістерін дамыту; Мейірімділікке,адамгершілікке тәрбиелеу;

Әдісі: Сұрақ-жауап, әңгімелеу, талдау, іздену. Түрі: Аралас сабақ. Көрнекілігі: Суреттер,кесте.

Сабақтың барысы: Ұйымдастыру кезеңі: Сабаққа әзірлік. Психологиялық дайындық: Аппақ болып таң атты, Түтін тік боп шығады. Қараторғай қанатын, Самғап биік ұшады. Оқушыларды 3-топқа бөлу,топтардың атын жыл құстарының атымен атату,топ басшысын сайлап алу. Үй тапсырмасын сұрау: “Шыбық.” С.Сарғасқаев.

3-топтан – оқушыдан шығарып мәтінді бөліктерге бөліп мазмұнын айтқызу. Бекіту сұрақтарын беру: 1.Бақыт Темірге қандай ұсыныс жасады? 2.Оның бұл ұсынысына келісе қоймаған Темірдің қандай сөзінен байқауғаболады? 3.Бақыттың табанды,еңбеккор екендігін оның қандай әрекетінен байқайсың?

4.Темірдің көңілін неліктен өкініш кернеді? 5.Жазып келген еңбек туралы мақалдарын оқыту.

«Ой қозғау» Көктемде ұшып келетін жыл құстары туралы білімдерін анықтау үшін 3-топқа тапсырма беру.

1-топ.Жыл құстарын ата . 2-топ.Құстардың көктемгі тіршілігі. 3-топ.Ұшып келген құстарға қандай көмек көрсетуге болады? (Балалардың жауаптарын тыңдау) Жаңа сабақ: 1.Сабақтың тақырыбын хабарлау. Ж.Аймауытов «Қараторғай» 2. Әңгіме авторы Ж.Аймауытов туралы оқушылар бұрыннан таныс болғандықтан, естеріне түсірту,толықтыру. 3.Оқулықпен жұмыс: Әңгімені 3-топқа бөліктерге бөліп беріп,іштей оқыту. 4.Әңгіме бөліктері бойынша әр топтан 1оқушы шығып мазмұнын айтады, талдау жасайды. 5.Сөздік жұмысын жүргізу. 6.Қараторғайдың бірнеше түрімен таныстырып,суреттерін көрсету,дауыстарын тыңдату. 7.«Қонағым қол басындай,мінезі қорғасындай» Бұл сөзді қалай түсінесіңдер? Осы сөзді дәптерлеріне жаздыру. 8.Түсінгендерін тексеру: 3-топқа тапсырма беру. 1-топ.Қамбар атаға хат жазу. 2-топ.Мәтін мазмұны бойынша сурет салу. 3-топ.Қараторғай туралы білгендеріңді жинақтап жаз.

Әр топ балаларының жауаптарын оқыту.Қорытындылау:Сен көктемгі құстардың ұшып келуіне қандай жұмыстар істедің? Бағалау. Үйге тапсырма беру: Оқу, мазмұндау.

--------------------------------------------------------------------------------------------Шоқпарова Ақмарал Егінбайқызы

Батыс Қазақстан облысы. Казталов ауданы, Көктерек ауылы,Көктерек орта жалпы білім беретін мектебінің математика пәнінің мұғалімі

Тригонометриялық теңдеулерді шешудің жиі қолданылатынтәсілдеріне есептер шығару (10 – сынып)

Сабақтың тақырыбы: Тригонометриялық теңдеулерді шешудің жиі қолданатынтәсілдеріне есептер шығару

Мақсаты: Білімділік: оқушылардың қарапайым тригонометриялық теңдеулердің түбірлерінанықтау механизмін түсінуін және оны меңгеруін қалыптастыру арқылы, алған біліктерінтригонометриялық теңдеулерді шешу барысында қолдана білу бейімділіктерін қалыптастыру.

Дамытушылық: теорияны практикамен ұштастыра отырып, тригонометриялық формулалардытиімді пайдалануға үйрету, логикалық ойлау қабілеттерін дамыту.

81


Тәрбиелік: пәнге қызығушылығын арттырып, өз бетінше еңбек етуге, ізденуге баули отыра, ой-өрісін кеңейтіп, жауапкершілікті сезінуге, адамгершілікке баулу.

Әдісі: Деңгейлеп оқыту технологиясыТүрі: Біліктілік пен дағдыны игеру және қалыптастыру сабағы Көрнекілігі: слайд, анықтамалық таблицалар, карточкалар. Сабақ құрылымы: І. Оқушылық деңгей; ІІ. Алгоритімдік деңгей; ІІІ. Эвристикалық деңгей; IV. Шығармашылық деңгей.І. Оқушылық деңгей (Ауызша сұрақ) 1. Тригонометриялық теңдеу қандай теңдеу? 2. Тригонометриялық теңдеулерді шешу дегеніміз не? Тақтада берілген теңдеулердің ішінен қайсысы мына тәсілдермен шығарылатынын көрсетіңдер: а) Квадрат теңдеуге келтіріп шығаратын теңдеу ә) Біртекті теңдеулерге келтіріп шешу б) Дәрежені төмендету арқылы шығаратын теңдеу в)Тригонометриялық функциялардың көбейтіндісін қосындыға (айырмаға) келтіру арқылы

шығарылатын есептер г) Универсал (әртүрлі) тригонометриялық алмастыру арқылы шығару ІІ. Алгоритмдік деңгей. Тест (Деңгейлік тапсырма)

Тапсырма Жауаптары

І нұсқа ІІ нұсқа 1 2 3

kk 6

1

kk

281

k2

6

5

ІІІ. Эвристикалық деңгей (Математикалық диктант)І нұсқа ІІ нұсқа

1. Анықтамасын тұжырымдаңдар

а) санның арксинусыә) санның арккотангенсі

а) санның арккосинусыә) санның арктангенсі

2. Теңдеулердің шешімдерінің жалпы түрінің формулаларын жазыңдар

3. Теңдеулердің шешімдерінің дербес түрлерінің формуласын жазыңдар

Қарапайым тригонометриялық теңдеулер шешімдерінің жалпы түріШешімдердің дербес түрлері IV. Шығармашылық деңгей (Ойлан тап!)IV. Шығармашылық деңгей (Ойлан тап!)Қорытынды: бүгінгі сабақта біз тригонометриялық теңдеулерді шешудің әртүрлі тәсілдерін

қолдану арқылы көптеген есептерді шығарып дағдылану нәтижесінде, тәжірибемен ғана келетінінкөрдік.

Үй тапсырмасы. Бағалау.

82


Атырау облысы, Атырау қаласы,№34 лингвистикалық мектеп-гимназиясының

Ағылшын тілі пәнінің І санатты мұғалімі Teacher of English : Nurgalieva Saule Dyusengalievna

The theme of the lesson: Which is faster?Aims of the lesson:

A) To teach English grammar comparative and superlative adjectivesB) To develop educational level of pupilsC) To bring –up the skill of communication

The type of the lesson: New lesson . A lesson of teaching grammar.The methods of working :practical ,verbal, illustrative.Forms of work: individual ,pair work, group work, question and answer,matchingInter subject connection :Kazakh ,Russian ,Biology ,music.Hot spot 2 “ Macmillan” Plan of the lesson:1.Organization moment2.Revision of the last material .Home task.3.Warm up.4.1.Explaining the theme. New words.4.2.Explaining the new grammar.5.Listening the text.6.Practice7.Writing.8.Doing exercises from disk by interactive board .9.Singing the song. Our family.10.Evaluation.11.Home task. The procedure of the lesson:1.Organization moment.A) Greetingb)Duty’s report2.Revision of the last material .Checking up the hometasks.1.Activity book page 23,Activities 4-62.Students write their own answers in full sentences to the question in Activity 7.3. Warm up.Students play the Hot Potato game : in a circle students throw a soft ball to one another .When they catch

the ball ,they have 5 seconds to name an animal and throw the ball to another person .If they cannot think of an animal or repeat one somebody else has named before ,they out of the game .A time limit:4 minutes.

4.Presentation.4.1.Look at these pictures of animals , listen and repeat their names.We are going to test your knowledge

of the animal world .Listen to the quiz and think about the answers .Ok.Students can you tell me the meaning of fast,dangerous,intelligent and strong.Now answer these questions as you can.

83

Comparative & superlative adjectives

Adjectives Comparatives Superlatives

One syllable Cheapbig

CheaperBigger

Cheapestbiggest

Adjectives ending in -y

dirty Dirtier dirtiest

Two syllable or longer adjectives

expensivepolluted

more expensivemore polluted

most expensivemost polluted

Irregular adjectives

goodbadmanymuch

betterworsemore

bestworstmost


4.2.Students look at the board and listen to me. Grammar spot Comparative /Superlative adjectivesComparative adjectiveA tortoise is faster than a snail.A cobra is more dangerous than a scorpion.Superlative adjectiveA cheetah is the fastest animal.A mosquito is the most dangerous insect.5.Now listen to the CD and check your answers.Work with a classmate.Write your answers.6.Grammar practice.1.A tortoise is faster than a snail.2.A cheetah is the fastest animal.3.A cobra is more dangerous than a scorpion.4.A mosquito is the most dangerous insect.5.A dog is more intelligent than a mouse.6.A chimpanzee is the most intelligent animal.7.A camel is stronger than a horse.8.An elephant is the strongest animal.7.Writing Exercise 2 . Look at the animals in activity 1.Complete with comparative or superlative of the adjective in

brackets.8.Doing exercises from disk by interactiveboard.9.Singing the song “ Our family” .Now I have a small surprise for you .Do you like sing a song ? Let’s

sing a karaoke song.10.Evaluation.So look at the board again .Today we have learnt comparative and superlative adjectives .How the

adjectives changes in comparative ? What about superlative adjectives?11.Home task .1.Activity Book page 24,Activities 1-32.Students write two more questions to the quiz in Activity 1. --------------------------------------------------------------------------------------------

Нахуанова Айымгул Жаксылыковна,Батыс Қазақстан облысы Казталов ауданы М.Жүнісов атындағы негізгі жалпы білім

беретін мектебінің бастауыш сынып мұғалімі

Сабақтың тақырыбы: Ұұ дыбысы мен әрпі .1 сынып.Сабақтың мақсаты : Білімділігі :Ұұ әріпінің таңбасымен таныстыру ,баспаша ,жазбаша түрін таныту және айтылуы

мен жазылуын таныстыру .Сөзге дыбыстық талдау жасауға үйрету,мәтінді буындап еркін оқи алуға үйрету .

Дамытушылығы :Оқушылардың сөздік қорларын молайтып ,сөйлем құрастыру, байланыстырып сөйлеуге дағдыландырып ,есте сақтау ,шығармашылық қабілеттерін дамыту .

Тәрбиелілігі:Оқушылардың дүние танымын кеңейтіп ,ұқыптылыққа ,сауаттылыққа, табиғатты қорғауға тәрбиелеу.

Міндетті .Ұұ дыбысы мен әрпін танытып ,көркем жазуға дағдыландырып ,буындап оқи білуге үйрету.

Күтілетін нәтиже : -Әріп пен дыбысты дұрыс жаза ,дыбыстай ,дыбыстық талдау жасай біледі ;-Шағын мәтінді түсініп , дұрыс және мәнерлеп оқи алады ;-Мәтіннің мазмұнының логикалық жүйесін сақтай отырып ,өз сөзімен айтып береді ;-Сюжетті суреттер бойынша әңгіме құрай біледі. Типі: Жаңа білім беру .

84


Түрі :Аралас сабақӘдісі : СТО технологиясы оның элементтері .Пәнаралық байланысы :ана тілі ,математика, бейнелеу.

Сабақтың барысы: Ұйымдастыру бөлімі . Оқушылардың назарын сабаққа аудару . Психологиялық дайындық . Шырылдады қоңырау , Біз сабақты бастаймыз. Партамызға отырып , Өзар көз тастаймыз. Табыс тілеп көзбенен, Жаңа білім алуға ,алға қадам бастаймыз.

Үй тапсырмасын тексеру . 1-слайд.Жұмбақ жасыру Ақ сандығым ашылды , Ішінен жібек шашылды . (Жұлдыз)-Осы сөзде кешегі өткен әрпіміз бар ма ? Дыбыстық талдау жасалады . Жұлдыздарды өз

қолдарыңызбен аспан әлеміне орналастырыңдар . Ол үшін өткен сабақтағы тапсырмаларды сұрау арқылы қол жеткіземіз. Өз қалауларыңша жұлдызды іліңдер .

Сұрақтары:1. «Қаз»сөзіне дыбыстық талдау жасап,.сөйлем құра .2. «Ауыл маңында »өлеңін жатқа айт . Өлеңде не туралы айтылған?3.Біздің Републикамыз қалай аталады ? «Қазақстан»сөзінде з дыбысы қай жерінде тұр .4. «Қазақстан –менің Отаным» өлеңін жатқа айт .Өлең не туралы айтылған? 5.Өскенде кім болғың келеді ?Өзің шығарған өлең жолдарын айт.

Қызығушылығын ояту.-Ал балалар, аспандағы жұлдыздарға қалай барамыз ол үшін мына жұмбақтышешіп көрейікші. 2-слайд. Құстан аумайды, Көкке зулайды .(Ұшақ )-жұмбақтың шешуі қандай әріптен басталып тұр ?-Қане бәріміз бірге айтып көрейікші .ұ-ұ-ұ.-Ендеше бүгінгі сабағымызда Ұұ әрпі және дыбысымен танысамыз.

Мағынаны тану .Ұ ұ әрпі және дыбысы .Осы дыбыстан басталатын мысал келтіріңдерші .Ұұ дыбысы қандай

дыбысыыыы? Олай болса Мынау Ұұ әрпінің таспаша түрі ,ал мынау жазбаша түрі .Оқулықпен жұмыс .3- слайд.Суретпен жұмыс . 4- слайд.«Ұшқыш»мәтінін оқып танысайық (Кезекпен оқытамын) 5- слайд.-Ал балалар ,сіздер ұшқыштардан кімдерді білесіңдер ? (Ұшқыштар туралы мағұлмат

беріліп өтемін .) Сергіту сәті . 6- слайд.«Ұшты -ұшты»ойыны ойнатылады .Ойын шартын бұзған оқушы 95 –беттегі сөдерді

оқып мағынасын түсіндіреді . Дәптермен жұмыс .Ұұ әрпінің жазылуын тақтаға көрсетемін ,бүгінгі сабқта кіші әріпімен таныстырамын, содан соң

ауада жазу сәті жүргізіледі . 7-слайд.Жазу дәптерінің 6 -бетіндегі тапсырмаларды орындайды . дыбыстық талдау жасалады . 8-слайд.Оқулықтан көшіретін жерге Тапқышбектің тапсырмасы орындалады ,буыннан сөз құрап

жазады .Ой толғаныс .

9-слайд.Оқулықтағы «Шөлдеген ұзақ» суреті бойынша тірек сөздерді қатыстырып ,әңгіме құрастыру.

10-слайд.Әліппе серігінен «Ұя»өлеңін мәнерлеп оқып хормен айтқызамын .-Өлең не туралы айтылды ? Қорытындылау. 11-слайд. Топтастыр әдісі .Сұраққа жауап берген оқушыларға ұшақ үйлестіріледі .

85


-Ұұ әрпі неше бөліктен тұрады ?-Ол қандай әріп ?-Сөздің қай жерлерінде кездеседі ?-Дыбысты не істейміз? (естиміз, айтамыз )-Әріпті не істейміз? (оқимыз, жазамыз )Келесі сабақта осы ұшақпен қай жерге ұшып барғыларың келеді соны жазып келіңдер және

«Ұшқыш»мәтінін оқып , «Ұя»өлеңін жаттау.-Сабақ аяқталды, сау болыңыздар

------------------------------------------------------------------------------------------------Хайреденова Айман Төлеуғалиқызы, БҚО, Казталов ауданы,

Қараөзен ауылы, Қараөзен мектеп –лицейінің қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі

Пәні: Қазақ әдебиеті Сыныбы: 6,7-түзетуСабақтың тақырыбы: 6- сынып. Ілияс Жансүгіров «Ана тілім» 7-сынып. Мағжан Жұмабаев «Толқын»Сабақтың мақсаты: Білімділік: 6-сынып. Ілияс Жансүгіров өмір жолымен «Ана тілім» өлеңінен оқушыларға

түсінік беріп, өлең құрылысына қарай талдау жасауға дағдыландыру. 7-сынып. Мағжан Жұмабаев өмірі мен «Толқын» өлеңінен оқушыларға түсінік бере отырып,

өлеңге сатылай кешенді талдау жолын меңгерту, әдебиет теориясынан ұғымын кеңейту.Дамытушылық: Мәнерлеп оқу дағдысын дамыту, өз пікірін еркін жеткізуге дағдыландыруТәрбиелілігі: Елін, жерін, тілін сүюге баули отырып, ұлтжандылыққа баулу

Типі: Жаңа білімді меңгерту Түрі: аралас сабақӘдісі: Түсіндірмелі, сұрақ-жауап, сатылай кешенді талдау, тест жұмысы, сөздікпен жұмыс,

венн диаграммасы, психологиялық дайындық, сергіту сәті, мәнерлеп оқу, шағын шығарма жазу.Көрнекілігі: Слайдтар, интерактивті тақтаПәнаралық байланыс: Тарих, қазақ тілі, өзін өзі тану.Жаңа технология: СТОСабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі. Сәлемдесу. Сыныпты түгендеуІІ. Үй тапсырмасын тексеру6-сынып

1. Түйебай кімнен сауаттанды? А) Мұғалімнен Ә) Молдадан2. Түйебайдың әкесі қол астында жұмысжасаған байдың есімін көрсет А) Ермағамбет Ә) Тайшық хан3. Неге Түйебай молдадан сауттанғысы келмеді? А) Молданы менсінбеді Ә) Молда оны ұрды

4. Өзі жаяу, жалаң аяқ, ерні кезерген,тілінген үстінде шоқпыт-шоқпыт қима шапаны бар.Бұл кім? А) Молда Ә) Түйебай5. – Шоқынып кетсем де, енді молданың алдын көрмеспін!-деп өкіріп қоя берді. Бұл кім? А) Ермағамбет Ә) Түйебай

7-сынып. М.Жұмабаев «Түркістан» өлеңін жатқа оқу.ІІІ.Жаңа сабақ. Психологиялық дайындық

Сабаққа көңілді келеміз,Сабақтан қалмаймыз дегенбіз,

«5» пен «4» -ке оқып бәрімізЖалқаулық дегенді жеңеміз!

6-сынып- І. Жансүгіров өмір жолымен «Ана тілім» өлеңінен оқушыларға түсінік.- Өлеңді мәнерлеп оқып, талдауға машықтандыру

86


( Слайдтар арқылы жұмыстану)Жаңа сабақтың тапсырмалары: №1

D) Өлеңді мәнерлеп оқуE) Өлеңді сатылай кешенді талдауF) Венн диаграммасы ( І.Жансүгіров «Ана тілі» өлеңі мен М. Жұмабаев «Қазақ тілі» өлеңін салыстыру)

№2І.Жансүгіров өмірін топтастыру«Тіл» туралы мақал-мәтел және өлеңді жатқа айтып, дәптерге жазуӨлеңді мәнерлеп оқу

Сергіту сәті «Жаңбыр»7-сынып. М.Жұмабаев өмірі мен «Толқын» өлеңі-Электрондық оқулық арқылы түсінік- Слайдтармен жұмыс-Әдеби теориядан түсінік беру

Жаңа сабақтың тапсырмалар:№1

1. Өлеңді сатылай кешенді талдау2. Мәтіннің ішінен қайталаудың түрін табу

№21. М.Жұмабаев өмірін топтастыру2. Өлеңді мәнерлеп оқу

6-сыныптан берілген тапсырмаларды сұрауСабақты бекіту:«Ана тілім-ардағым» тақырыбында шығарма жазу7-сыныптан берілген тапсырмаларды сұрауСабақты бекіту:Бес жолды өлең құрастыру

1.Зат есім –2. Сын есім –3. Ет –4 –5. Синоним-Үйге тапсырма: 6-сынып. І. Жансүгірұлының өмірінен түсінігін айтып, «Анам тілі» өлеңін

мәнерлеп оқу7-сынып. М.Жұмабаев өмірінен қосымша ізденіп, «Толқын» өлеңін мәнерлеп оқуТолқын көрінісіне сурет салуБағалау. Қорытынды.

-------------------------------------------------------------------------------------------------Батыс Қазақстан облысы, Казталов ауданы,

К.Мендалиев атындағы ОЖББ мектебінің жоғарғы санатты тарих пәні мұғалімі

Абылай Жардемұлы Молдашев

Сабақтың тақырыбы: “ХХ ғасырдың басындағы Қазақстандағы ұлттық зиялылар тобы және ұлттық-демократиялық қозғалыстар”

Дамытушылық мақсаты: Оқушылардың өз беттерімен жұмыстану дағдыларын дамыту. Білімдік мақсаты: Оқушыларға ХХ ғасырдың басындағы Қазақстандағы саяси оқиғалар жөнінде

қосымша деректер арқылы түсінік беру.Тәрбиелік мақсаты: Тақырыпты түсіндіре отырып оқушыларға патриоттық, отаншылдық бағытта

тәрбие беру.

87


Сабақтың түрі: диалог түріндеКөрнекілігі: Интерактифті тақтаПән аралық байланыс: Дүние жүзі тарихы, қазақ әдебиетіСабақтың өту барысы:

5. Ұйымдастыру6. Үй тапсырмасын сұрау: “1867-1868 жылдардағы Орал және Торғай облыстарындағы көтерілістер”, “1870 жылғы Маңғыстаудағы көтеріліс”7. Жаңа тақырыпты түсіндіру8. Бекіту сұрақтарын беріп оқушылардың білімін бағалау9. Сабақты қорытындылап, үйге тапсырма беру

Үй тапсырмасы бойынша тест сұрақтары1869-1870 жылдардағы Орал, Торғай облыстарындағы және Маңғыстаудағы көтерілістер

1. 1867-1868 ж.ж. Қазақстан қанша губернаторлыққа бөлінді?Жауабы: 3. Орынбор, Батыс Сібір, Түркістан2. Орынбор генерал –губернаторлығына кірген облыстар: Жауабы: Орал, Торғай3. Батыс Сібір генерал –губернаторлығына кірген облыстар: Жауабы: Ақмола, Семей4. Түркістан генерал –губернаторлығына кірген облыстар. Жауабы:Жетісу, Сырдария1867-1868жж. Реформаға сәйкес енгізілген барлығына міндетті салық түрі(ауқаттыларды

қоспағанда)А) ҚаланВ) Жер салығы С) ЗекетД) ВакфтықЕ) Шаңырақ салығы1867-1868жж. “Ережелердің” ең басты ауырпалықтары:А) Салықтардың көбеюіВ) Ауылдың әлеуметтік жағдайының нашарлануыС) Қазақ жері Ресей үкіметінің меншігі болып жарияландыД) Жергілікті байлардың құқын шектеуЕ) Жерді пайдаланудың дәстүрлі жүйесінің бұзылуыОрал мен Торғай өңіріндегі көтерілістің мерзімі:А) 1868ж. желтоқсан – 1869ж. қазанВ) 1868ж. қаңтар – 1869ж. қыркүйекС) 1868ж. ақпан – 1869ж. қаңтарД) 1868ж. қазан – 1869ж. шілдеЕ) 1868ж. наурыз – 1869ж. наурыз1868-1869 жылдары Орал мен Торғайдағы халық қозғалысын басқарғандар:А) СтаршындарВ) ЖұмысшыларС) Ру басыларыД) Қазақ шаруаларыЕ) Билер1868-1869 жылдардағы Орал, Торғай көтерілісін жаншуға жіберген жазалаушы отрядты басқарған

подполковник:А) ПономаревВ) ГекеС) СмирновД) КолпаковЕ) Рукин1870ж. 40мың шаңырақ адай руы төлеуге тиіс салық:А) 10мың сомВ) 100мың сомС) 50мың сомД) 160мың сом

88


Е) 200мың сом1870 жылғы Маңғыстау көтерілісі кезінде қазақ шаруаларының рухын көтерген оқиғаА) Подполковник Рукин отряды талқандалдыВ) Көтерілісшілер санының артуы С) Патша әскери гарнизонының өртелуіД) Көтерілісшілердің өз «флотилиясын» құруыЕ)Жазалаушы отрядтардың кері шегінуі1870ж. Маңғыстаудағы көтеріліс басшылары:А) К.Есімұлы, А.ӘбілғазыұлыВ) С.Түркебайұлы, Б.ОспанұлыС) А.Қошайұлы, Л.МаңтайұлыД) Д.Тәжіұлы, И.ТіленбайұлыЕ) Х.Арсланұлы, Д.Асауұлы1870 жылғы Маңғыстау көтерілісі кезінде қазақтардан жеңліп, өзін-өзі өлтірген жазалаушы отряд

басшысы:А) Полковник ГекеВ) Подполковник РукинС) Майор Покатилов

Д) Полковник СмирновЕ) Майор КолпаковскийЖ а ң а с а б а қ т ы ң ж о с п а р ы

3. Қазақ зиялыларының атқарған қызметі (Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов.);4. Қазақстандағы алғашқы басылымдар5. Ресейдің Мемлекеттік Думасына сайланған қазақ депутаттары;6. Қазақтардың петициялық қозғалысы7. Түрлі саяси ұйымдар мен партиялардың саяси белсенділігінің арта түсуі 1917 жылға тұспа-тұс келді. Құрамы жергілікті зиялылар мен оқушы жастардан тұратын бұл ұйымдардың саны жиырмадан асып түсетін еді. 8. Олардың арасында Ақмоладағы “Жас қазақ”, Орынбордағы, “Еркін дала”, Ордадағы “Жігер”, Петропавлдағы, “Талап”, Меркідегі, “Қазақ жастарының революциялық одағы” және басқалар бар еді. Бұл олардың қайсыбірі жалпыұлттық ұстанымда болса, екінші біреулері соңынан белгілі бір әлеуметтік топтарды ертуді көздеді.9. 1917 жылы қарашада бір топ Омбы зиялылары “Үш жүз” аталатын саяси партия құрғандарын мәліметін етті.

Мемлекеттік Думаға сайланған депутаттарБірімжанов Ахмет— Алашорда үкіметінің мүшесі, 1-2 мемлекеттік Дума мүшесі, заңгер.1871 жылы 7 желтоқсанда Торғай уезінің Тосын болысының №1 ауылында дүниеге келген. Арғы

аталары атақты Арғын-Шақшақ Қошқарұлы Жәнібек батыр және Шеген би. Өз әкесі— Қорғанбек. Шешесі— Қыпшақ Наурызбай бидің қызы Ханша. Ал арғы атасы— Шеген бидің қызы Айман Ыбырай Алтынсариннің шешесі. Жастайынан зерек Ахмет Орынбор ерлер гимназиясын 1891 жылы күміс медальмен бітірсе, ал Қазан университетінің заң факультетін 1895 жылы алтын медальмен бі-тірген. ЖОО бітірісімен Орынбор округтық соттың кандидаты, онан кейін Торғай уезінің бітімші соты болып істеп жүргенде, 1906-1907 жылдары Ресейдің 1-2 мемлекеттік Думасының мүшелігіне қатарынан екі рет Торғай облысы қазақтары атынан сайланады.

Сәлімгерей Сейітханұлы Жантөрин (1864, бұрынғы Уфа губернторы Стерлитамак уезі — 1920,сонда) — қоғам қайраткері, 20 ғасыр басындағы ұлт-азаттық қозғалыс жетекшілерінің бірі.Орынбор гимназиясында орта білім алып, Мәскеу университетінің физика-математика факультетінжәне Санкт-Петербург университетінің заң факультетін (1889) бітірген. 1905 жылдан бастап патшаөкіметіне оппозицияда болған саяси күштердің қызметіне араласқан. “Автономияшылар одағын”құруға тікелей атсалысып, 1905 жылы 19 қарашада өткен автономияшылдар съезіне қатысты.Кадеттер партиясына (“Халық бостандығы”) мүшелікке өтті. Бірінші орыс революциясы жылдарыбүкілресейлік мұсылмандар съезін өткізуді ұйымдастырушылардың бірі болды. Бүкілресейлікмұсылмандардың үшінші съезінде “Ресей мұсылмандары одағы” (“Иттифақ ул-муслимин”)ұйымының ОК құрамына сайланды. Бірінші Мемлекеттік думаның мүшесі болды. Онда мұсылман

89

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D2%B1%D1%81%D1%8B%D0%BB%D0%BC%D0%B0%D0%BD

http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%91%D1%96%D1%80%D1%96%D0%BD%D1%88%D1%96_%D0%9C%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D0%B5%D1%82%D1%82%D1%96%D0%BA_%D0%B4%D1%83%D0%BC%D0%B0&action=edit&redlink=1



http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9E%D0%9A&action=edit&redlink=1

http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%98%D1%82%D1%82%D0%B8%D1%84%D0%B0%D2%9B_%D1%83%D0%BB-%D0%BC%D1%83%D1%81%D0%BB%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D0%BD&action=edit&redlink=1

http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%98%D1%82%D1%82%D0%B8%D1%84%D0%B0%D2%9B_%D1%83%D0%BB-%D0%BC%D1%83%D1%81%D0%BB%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D0%BD&action=edit&redlink=1

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%B5%D0%B9_%D0%BC%D2%B1%D1%81%D1%8B%D0%BB%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%8B_%D0%BE%D0%B4%D0%B0%D2%93%D1%8B



http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D2%B1%D1%81%D1%8B%D0%BB%D0%BC%D0%B0%D0%BD

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%80%D1%8B%D1%81

http://kk.wikipedia.org/wiki/1905

http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%90%D0%B2%D1%82%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%B8%D1%8F%D1%88%D1%8B%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%BE%D0%B4%D0%B0%D2%93%D1%8B&action=edit&redlink=1

http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%90%D0%B2%D1%82%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%B8%D1%8F%D1%88%D1%8B%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%BE%D0%B4%D0%B0%D2%93%D1%8B&action=edit&redlink=1



http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%97%D0%B0%D2%A3

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D1%82-%D0%9F%D0%B5%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B1%D1%83%D1%80%D0%B3

http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A4%D0%B8%D0%B7%D0%B8%D0%BA%D0%B0-%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0&action=edit&redlink=1

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D3%99%D1%81%D0%BA%D0%B5%D1%83

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%80%D1%8B%D0%BD%D0%B1%D0%BE%D1%80

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%B0%D0%BB%D1%82-%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%82%D1%82%D1%8B%D2%9B_%D2%9B%D0%BE%D0%B7%D2%93%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D1%81

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%B0%D0%BB%D1%82-%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%82%D1%82%D1%8B%D2%9B_%D2%9B%D0%BE%D0%B7%D2%93%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D1%81


http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A1%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D0%BA&action=edit&redlink=1

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A3%D1%84%D0%B0



фракциясының құрамына кірді. Выборг үндеуіне қол қоюшылардың қатарында болды. Сол үшінпатша өкіметі тарапынан айыпталып, 3 ай абақтыда отырды. Жантөрин өз қаражаты есебінен “ұалия”медресесіне жәрдем ретінде 20 мың сом қаржы бөлді. Түрлі оқу орындарында оқитын қазақжастарына көмек көрсетіп тұрды. 1911 жылы түркі тілдеріне енген араб-парсы сөздері жайлы кітапшығарды. 1914 жылдан Санкт-Петербург қаласыннда татар тілінде “Миллят” газетін шығаруды қолғаалды. 1916 жылы Мемлекеттік думадағы мұсылман фракциясының жанындағы бюрода қызмет етті.Онда ана тілінде оқыту мәселесіне көп көңіл бөліп, ол жөнінде мұсылман фракциясына нақтылыұсыныстар жасады. М.Шоқаев, С.Мақсұдов, А.Салихов секілді қайраткерлермен бірге майданныңжұмысына Түркістан өлкесі мен Қазақстаннан алынған адамдардың хал-ахуалы жайлы мәліметтержинастырып, оларды мұсылман фракциясына жеткеріп тұрды. 1917 жылғы Ақпан төңкерісінәтижесінде патша өкіметі құлатылғаннан кейін қалыптасқан жағдайға сай империядағы түркі тілдесмұсылман халықтарының саяси іс-әрекеттерін бір ізге түсіріп, үйлестіріп отыру үшін Бүкілресейлікмұсылман съезін өткізу керектігін жақтады. Осы жылы Уфа губернаторынан Бүкілресейлік Құрылтайжиналысына депутаттыққа кандидат ретінде ұсынылды. Еділ -Орал автономиясының өлттықжиналысына депутат болып сайланды. Алашорда үкіметіне қолдау танытып, оның жетекшілеріментығыз қарым-қатынаста болды.

Алихан Бөкейханов. Семей облысынан1870ж. наурыздың 5 бұрынғы Семей облысы, Қарқаралы уезі, Тоқырауын болысының 7-ші

ауылында туған. Бұл қазіргі Қарағанды облысының Ақтоғай ауданындағы бұрынғы Қараталкеңшарының жеріне қарасты, 1992жылы Ақтоғай аудандық кеңестің шешімімен Ә.Н. Бөкейхановесімі берілді.

Әлихан Орта жүз ханы Бөкейдің ұрпағы. Ата тегі: Бөкей - Батыр - Мырзатай - Нұрмұхамед -Әлихан. Жасынан зерек, алғыр өскен Әлиханды әкесі Қарқаралыға алып барып, жергілікті молданыңқолына оқуға береді. Бірақ ол молданың қолынан оқуды канағат тұтпай, қаладағы үш сыныптыбастауыш мектепке ауысады. Оны бітіргеннен кейін 1879-1886 жылдары Қарқаралы қаласындағықазақ балаларына арналған мектепте оқиды. 1886-1890 жылдар аралығында Омбыдағы техникалықучилищеде оқып, оны "техник" мамандығы бойынша бітіріп шықты. 1890-1894 жылдар аралығындаСанкт-Петербургтегі Орман технологиялық институтының экономика факультетінде оқыды.Мұнда ол студенттік қызу пікірталастарға қатысып, XX ғасырдың босағасын аттағалы тұрғанРесейдің қандай жолмен дамуы тиімді болатындығы туралы қайшылықты пікірлер қақтығысынакуә болды, өз ойын да шыңдай түсті.

1906 жылы Омбыдан шығатын кадеттік «Голос степи», «Омич» және «Иртыш» газеттерінде,1908 жылы Санкт- Петерборда жарық көрген меньшевиктік «Товарищ», кадеттік «Речь», «Слово»гәзеттерінде редакторлық қызмет атқарды.

1909-17 жж. «Дон егіншілік банкі» бөлімшесінде жұмыс істеді.1911-14 « Қазақ » гәзетін ұйымдастыруда және оның жалпы ұлттық деңгейге көтерілуіне зор

еңбек сіңірді.Бүкіл мағыналы өмірін халқының азаттық алып, еркін ел болуына арнаған аяулы азаматтың

соңғы демі біткенше сол мақсат жолында жасаған қызметі сан қилы. Ол Ресей жергілікті жәнеқалалық қоғам қайраткерлері съезінің делегаты, Ресейдің I Мемлекеттік думасының жәнемұсылман халықтары съезінің депутаты, IV Мемлекеттік Думаның мұсылмандар фракциясыныңБюро мүшесі болды.

Мұхаммеджан Тынышбаев. Жетісу облысынанМ.Тынышбаев 1906 жылы елге келіп, біраз уақыт Жетісу теміржолын жобалау ісіне қатысады. I

Мемлекеттік Думаның қуғындалғанынан хабардар ол ел құқына қажетті табанды қоғамдық-саясижұмысымен көрінеді. Нәтижесінде 1907 жылы 28 жасында II Мемлекеттік Думаға Жетісу облысыатынан депутат болып сайланады. Сөйтіп, енді ол биік саясатқа көтеріледі. Алайда II Думаны дапатша қуғындап таратады. 1907 жылы 3 маусымдағы жарлығымен империя исі қазақ сынды шетұлттарды (ресми жер иелігі жоқ ұлттарды) Думаға сайлану құқынан айырады. Бұл жағдай қазақзиялыларының ашу-ызасын тудырғаны тарихтан мәлім (елді ояту рухындағы еңбектер осы кезденкешірек жариялана бастайды). Дума таратылған соң М.Тынышбаев қайта кәсіби қызметіне кіріседі.Енді ол Түркістан генерал-губернаторлығы қарамағындағы аймақтың теміржол құрылысына инженерретінде атсалысады. 1907- 1914 жылдар аралығында Әмудәрия үстіне салынған көпір құрылысына,

90

http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%94%D1%83%D0%BC%D0%B0&action=edit&redlink=1

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%96%D0%B5%D1%82%D1%96%D1%81%D1%83

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D0%B5%D1%82%D1%82%D1%96%D0%BA_%D0%94%D1%83%D0%BC%D0%B0




http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B_%D0%B3%D3%99%D0%B7%D0%B5%D1%82%D1%96&action=edit&redlink=1








http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D1%82-%D0%9F%D0%B5%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%BE%D1%80

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D1%82-%D0%9F%D0%B5%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%BE%D1%80



http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%80%D1%82%D0%B0_%D0%B6%D2%AF%D0%B7

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%80%D1%82%D0%B0_%D0%B6%D2%AF%D0%B7

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D2%9B%D1%82%D0%BE%D2%93%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D1%83%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D1%8B






http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0%D2%93%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%8B_%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D1%8B%D1%81%D1%8B

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0%D2%93%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%8B_%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D1%8B%D1%81%D1%8B

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D1%80%D2%9B%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8B_%D1%83%D0%B5%D0%B7%D1%96

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D1%80%D2%9B%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8B_%D1%83%D0%B5%D0%B7%D1%96

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D0%B9_%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D1%8B%D1%81%D1%8B

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D0%B9_%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D1%8B%D1%81%D1%8B

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%B0%D1%83%D1%80%D1%8B%D0%B7%D0%B4%D1%8B%D2%A3_5

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%B0%D1%83%D1%80%D1%8B%D0%B7%D0%B4%D1%8B%D2%A3_5


http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BB%D0%B0%D1%88%D0%BE%D1%80%D0%B4%D0%B0

http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%95%D0%B4%D1%96%D0%BB-%D0%9E%D1%80%D0%B0%D0%BB&action=edit&redlink=1

http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%95%D0%B4%D1%96%D0%BB-%D0%9E%D1%80%D0%B0%D0%BB&action=edit&redlink=1

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D2%B1%D1%80%D1%8B%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%B9

http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%90%D2%9B%D0%BF%D0%B0%D0%BD_%D1%82%D3%A9%D2%A3%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%96%D1%81%D1%96&action=edit&redlink=1

http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%90%D2%9B%D0%BF%D0%B0%D0%BD_%D1%82%D3%A9%D2%A3%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%96%D1%81%D1%96&action=edit&redlink=1


http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D2%AF%D1%80%D0%BA%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD

http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%90.%D0%A1%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D1%85%D0%BE%D0%B2&action=edit&redlink=1

http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A1.%D0%9C%D0%B0%D2%9B%D1%81%D2%B1%D0%B4%D0%BE%D0%B2&action=edit&redlink=1

http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9C.%D0%A8%D0%BE%D2%9B%D0%B0%D0%B5%D0%B2&action=edit&redlink=1


http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B8%D0%BB%D0%BB%D1%8F%D1%82&action=edit&redlink=1



http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%90%D1%80%D0%B0%D0%B1-%D0%BF%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%8B&action=edit&redlink=1



Ұрсат (Урсатьевск) - Әндіжан теміржол құрылысына жетекші маман, бас инжетер есебінде қатысады.Теміржол саласына байланысты еңбегін ғана парықтағанның өзінде М.Тынышбаев - Кіндік Азиякөлемінде еленуге лайықты инженер-теміржолшы. 1914 жылы қайраткер Жетісу темір жолқұрылысына қайта ауысады. Бұл жолы ол Арыс - Әулие ата учаскесінің басшысы және бас инжеперіболып қызмет атқарды. Осы шақта инжетер Мұхамеджанға Ташкент Мұғалімдер институтына оқуғабармақ болып қаржыдан қысылып жүрген Т.Рысқұлов ұшырасады. Бұл 1915 жыл еді. М.Тынышбаевбір кезде өзі де осылай қиналғаны есіне түсіп, Тұрарға әжептәуір ақша ұсынады және мұндай керектіқаражатты кейін де адресіж салып тұратынын айтады. Екі азаматтың осы риясыз көңілі адалбауырластыққа ұласады.

Нұрекенов Темірғали (1858 – өлген жылы белгісіз) – қоғам қайраткері, 2-Мемлекет Дума депутаты.Семей облысы Павлодар уезднің Сейтен болысын басқарған. 1905 жылы Қарқаралы, Павлодар уездқазақтарының атынан Ішкі істер министрлігіне наразылық білдіріп, петиция жазуға қатысқан.Петицияны қазақ тілінен орыс тіліне аударған. 1907 жылы 2-Мемлекет Думаға Семей облысынандепутат болып сайланып, Мұсылман фракциясының мүшесі болған.

Бақытжан Бейсәліұлы Қаратаев (1860, Қаратөбе ауданы, Ақбақай ауылы — 26.8.1934, Ақтөбеқаласы) - қоғам қайраткері, заңгер, ағартушы -демократ. Орынбор гимназиясын бітіргеннен кейінСанкт-Петербург университетінің заң факультетіне түседі. 1890 ж. оны 2-дәрежелі алтынмедальмен үздік бітіреді. Петербургта, Кутаисида, Орынборда тергеуші болып істейді. 1897жылдан Оралда, Қаратөбеде, Жымпитыда адвокат болды. 1907 ж. 2-Мемлекеттік Думағакадеттер тобынан Орал облысынан депутат болып қатысып, жер-су мәселесі бойынша қазақхалқының мүддесін қорғап сөз сөйлеген. Ол өзін большевиктер партиясының қатарындамын депесептеді. 1907-16 жылдары ағартушылық жұмыстармен айналысып, « Қазақстан » газетін,« Айқап » журналын шығаруға көмектеседі. 1918 ж. облыстық атқару комитетінің мүшелігінесайланды. 1918 ж. наурызда «әскери үкімет» бүлік ұйымдастырып, облыстық кеңес мүшелерін,(ішінде Қ. та бар) тұтқынға алды. 1919 жылы 24 қаңтарда Чапаев дивизиясы босатып, кейін олОрал облысы ревкомның қүрамында ұлттар коллегиясын басқарды. 1919 ж. 24 шілдеде Қ.Қазәсревкомның мүшелігіне тағайыңдалды. 1920 ж. 4-12 қазанда Орынборда өткен КеңестердіңБүкілқазақстандық 1-съезіне делегат болды. Мұнда қабылдаған Қазақ АКСР-і еңбекшілерініңқұқығы туралы декларацияның жобасын дайындауға қатысқан. Қазақ АКСР-інің заң комиссарыболды. Кеңестердің 2-Бүкілқазақстандық съезіне де делегат болып қатысты.

1. 1902 жылы тұңғыш маркстік ұйым құрылды:А) Оралда В) Верныйда С) Семейде Д) Орынборда Е) Омбыда2.Отарлық ұлт аудандарының «сілкініп оянуына» негіз болған «Қанды жексенбі» болған

жыл:А) 1905 жыл В) 1907 жыл С) 1909 жыл Д) 1902 жыл Е) 1900 жыл3. 1905ж. Қарқаралыда өткен халықтың бірлігін қуаттайтын саяси жиынға белсене

қатысқан:А) Ә.Бөкейханов В) А.Байтұрсынов С) М.Тынышбаев Д) М.ДулатовЕ) М.Шоқаев4. 1905ж. 17қазандағы патша манифесіне қазақтың ұлттық-демократиялық зиялы қауым

өкілдерінің көзқарасы:А) Қолдады В) Әр түрлі пікірде болды С) Манифесті қуана қарсы алдыД) Әшкереледі Е) Қарсы шықты5.Өлкедегі мұсылман дінінің мүддесін қорғаушы, 1906жылғы Мемлекеттік Думаның Ақмола

облысынан сайланған депутаты:А) А.Қалменұлы В) Б.Құлманов С) М.Тынышбаев Д) Б.ҚаратаевЕ) Ш.Қосшығұлов6.Патша үкіметінің сайлау заңына сәйкес түземдік халық арасынан екінші Мемлекеттік

Думаға Торғайдан сайланған: А) Ш.Қосшығұлов В) Б.Құлманов С) С.Бірімжанұлы Д) Х.Нұрекенұлы Е) М.Шоқай7.Патша үкіметінің сайлау заңына сәйкес түземдік халық арасынан екінші Мемлекеттік

Думаға Жетісудан сайланған:А) Ш.Қосшығұлов В) М.Тынышбаев С) С.Бірімжанұлы Д) Х.Нұрекенұлы

91

http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D3%99%D1%81%D1%80%D0%B5%D0%B2%D0%BA%D0%BE%D0%BC&action=edit&redlink=1

http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D3%99%D1%81%D1%80%D0%B5%D0%B2%D0%BA%D0%BE%D0%BC&action=edit&redlink=1

http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A7%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D0%B5%D0%B2_%D0%B4%D0%B8%D0%B2%D0%B8%D0%B7%D0%B8%D1%8F&action=edit&redlink=1

http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A7%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D0%B5%D0%B2_%D0%B4%D0%B8%D0%B2%D0%B8%D0%B7%D0%B8%D1%8F&action=edit&redlink=1

http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%22%D0%90%D0%B9%D2%9B%D0%B0%D0%BF%22_%D0%B6%D1%83%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8B&action=edit&redlink=1




http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%22%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%22%D0%B3%D0%B0%D0%B7%D0%B5%D1%82%D1%96&action=edit&redlink=1




http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%91%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D0%BA%D1%82%D0%B5%D1%80_%D0%BF%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D1%8F%D1%81%D1%8B&action=edit&redlink=1

http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%91%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D0%BA%D1%82%D0%B5%D1%80_%D0%BF%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D1%8F%D1%81%D1%8B&action=edit&redlink=1

http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9A%D0%B0%D0%B4%D0%B5%D1%82&action=edit&redlink=1

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B4%D0%B2%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D1%82

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%96%D1%8B%D0%BC%D0%BF%D0%B8%D1%82%D1%8B

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D3%A9%D0%B1%D0%B5

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%80%D0%B0%D0%BB

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B5%D1%80%D0%B3%D0%B5%D1%83%D1%88%D1%96

http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9A%D1%83%D1%82%D0%B0%D0%B8%D1%81%D0%B8&action=edit&redlink=1


http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%80%D1%8B%D0%BD%D0%B1%D0%BE%D1%80

http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%90%D2%93%D0%B0%D1%80%D1%82%D1%83%D1%88%D1%8B-%D0%B4%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%82&action=edit&redlink=1

http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%90%D2%93%D0%B0%D1%80%D1%82%D1%83%D1%88%D1%8B-%D0%B4%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%82&action=edit&redlink=1

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%97%D0%B0%D2%A3%D0%B3%D0%B5%D1%80

http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D2%9A%D0%BE%D2%93%D0%B0%D0%BC_%D2%9B%D0%B0%D0%B9%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%96&action=edit&redlink=1

http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D2%9A%D0%BE%D2%93%D0%B0%D0%BC_%D2%9B%D0%B0%D0%B9%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%96&action=edit&redlink=1

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D2%9B%D1%82%D3%A9%D0%B1%D0%B5

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D2%9B%D0%B1%D0%B0%D2%9B%D0%B0%D0%B9

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D3%A9%D0%B1%D0%B5_%D0%B0%D1%83%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D1%8B

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D3%A9%D0%B1%D0%B5_%D0%B0%D1%83%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D1%8B

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D1%80%D2%9B%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8B

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%B0%D0%B2%D0%BB%D0%BE%D0%B4%D0%B0%D1%80

http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%90%D1%80%D1%8B%D1%81_-_%D3%98%D1%83%D0%BB%D0%B8%D0%B5_%D0%B0%D1%82%D0%B0&action=edit&redlink=1




http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B5%D0%BC%D1%96%D1%80%D0%B6%D0%BE%D0%BB

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B5%D0%BC%D1%96%D1%80%D0%B6%D0%BE%D0%BB


Е) М.Шоқай10. Патша үкіметінің сайлау заңына сәйкес түземдік халық арасынан екінші Мемлекеттік Думаға Семейден сайланған:

А) Ш.Қосшығұлов В) М.Тынышбаев С) С.Бірімжанұлы Д) Х.НұрекенұлыЕ) М.Шоқай

11. 1905жылы 13-желтоқсанда жұмысшылар ереуілі өткен жер:А) Павлодар В) Семей С) Орал Д) Өскемен Е) Петропавл

12. 1905жылы 6 -желтоқсанда жұмысшылар ереуілі өткен қала:А) Павлодар В) Семей С) Орал Д) Өскемен Е) ПетропавлҮйге тапсырма

G) Тақырып бойынша қосымша деректермен жұмыстану;H) Тест сұрақтарына жауап беруге дайындалу;

-----------------------------------------------------------------------------------------------------Актанова Гульнур Айтмаганбетовна

Преподаватель русского языка и литературыГКУ “Средняя школа №29” имени Т.Изтилеуова

Кызылординская область Кармакшинский район

Тема урока : Морфемика.Однокоренные слова.Формы одного и того же слова. Цель урока: а) образовательная: повторить и закрепить изученное в 5 классе по теме

«Однокоренные слова и формы одного и того же слова» Научить детей различать однокоренные словаот форм одного и того же слова;

б) развивающая:развивать творческие способности учащихся, память, мышление, речь, внимание,умение работать в группе;

в) воспитательная: воспитывать познавательный интерес к русскому языку; чувство коллективизма и взаимовыручки;

Вид урока: НетрадиционныйТип урока: Урок - путешествиеМетоды урока: Обьяснительно-иллюстративный, вопросно-ответная беседа, творческийОборудование урока: Интерактивная доска, слайдовая презентация, плакат Ход урока:I.Организационный момент1.Психологическая подготовка-Ребята, давайте улыбнёмся друг другу и пожелаем удачи.2.Эпиграф к уроку.Чтение эпиграфа.-Давайте прочитаем эпиграф нашего урока:Самый лучший день – сегодня.Самый лучший отдых – работа.Самая большая потребность – общение.Самое большое богатство – здоровье.Самый большой дар – любовь.3.Представление команд и капитанов.1) Команда «Умники» 2) Команда «Умницы»4) Оценивание с помощью геометрических фигур:круг-5,квадратик-4 и треугольник-3.5)Голосистый наш звонок Пригласил всех на урок.А теперь – внимание!Проверяем домашнее задание.II.Проверка домашнего задания Выпишите из словаря учебника пять существительных с твёрдой основой 5 существительных с

мягкой основой.Устно составить с двумя из них предложение.IV.Закрепление домашнего задания Вопросно – ответная беседа:Что такое морфемика?

92


Что выделяются в слове?Что входит в основу слова? Что такое корень?

V.Обьяснение новой темыа) Слово учителя: -Ребята, сегодня у нас с вами непростой урок, мы отправимся в путешествие.А путешествовать

мы будем с вами вот на этом автобусе.И отправимся в страну «Морфемика», город «Однокоренные слова.Формы одного и того же слова » Эта страна необычная.На каждой улице наш автобус будеть делать остановки, и мы с вами будем выполнять различные задания.Если мы будем делать их правильно , то наш автобус будеть отправляться все дальше и дальше.И мы с вами услышим и увидимсегодня много интересного.

В 5 классе мы познакомились с понятиями «Однокоренные слова.Формы одного и того же слова.»Теперь вспомним эти понятия.

Для этого я вам расскажу сказку о чудесном дереве. б) Послушать сказку.в) Озвучивание правила однокоренных слов.г) Наш автобус начинает своё путешествие с остановки «Назови-ка». Назовите из сказки однокоренные слова с корнем – лет-.Составьте с ними словосочетания и

устно переведите на родной язык. Молодцы, мы справились с этим заданием. д) Едем дальше, приехали к остановке «Найди-ка» В каждой строчке найдите однокоренные слова.Помните, что однокоренные слова похожи по

смыслу и имеют одинаковый корень. е) Наш автобус добрался до следующей остановки , она называется «Прочитай-ка»Прочитать текст. Найти разные формы существительного дерево.Обозначить окончания.

ё)Следующая остановка «Краса слова - пословица».Прочитать пословицы.Подобрать однокоренныеслова к выделенным словам.Указать антонимы.Молодцы .Вы правильно выполнили задание. А теперьв путь.

Следующая остановка «Отгадай-ка».Прочитать и отгадать загадки.Выделить корень существительных.

Вот и закончилось наше путешествие.Вам понравилось?VI.Выводы по уроку.Что нового вы сегодня узнали ?Чем были уивлены?VII.Итоги урока и комментирование оценок.VIII.Задание на домПодобрать однокоренные слова к словам:Лес, дерево и лечить

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------Нагимова Жеміс Нәбиқызы

БҚО, Казталов ауданы, Ақпәтер ауылы,Ақпәтер орта жалпы білім беретін мектебінің

өзін-өзі тану пәнінің мұғалімі

Сабақтың тақырыбы: « Ортақ іс табысы» Сабақтың мақсаты : оқушылардың ынтымақ, сыйластық, ынтымақ құндылықтары туралы

түсініктерін кеңейту; Міндеттері : -ынтымақ , бірліктің адам өміріндегі маңызын түсіндіру ; - бірлесіп жұмыс істеу іскерліктерін дамытыу ; - өзара көмекке , достыққа тәрбиелеу ; Көрнекілігі : оқулық , дәптер , қорап , асық , фигуралар ; Сабақтың барысы : I . Шаттық шеңбері. Мұғалім оқушылармен амандасқаннан кейін шеңбер болып тұруға

шақырады.

93


Күлімде, күн, күлімде! Д.Қанатбаев. Күлімде, күн, күлімде , Жер жасарып көгерсін ! Кешегідей бүгін де , Қанат қақсын көгершін ! Күлімде, күн, күлімде,

Бүлдіршіндер қуансын. Қырдың көкшіл түгіндей

Қолдарына ту алсын.!II. Мәтін : « Көп біріксе - береке» . Мектеп жанындағы ағаштардың ну орманға айналуының себебі неде деп ойлайсыңдар ? «Көп біріксе - береке» дегенді қалай түсінесіңдер ? III. Дәйексөз : Әр оқушы бір тал шыбықтан егіп , өсірген ну орман - олардың бірігіп

істеген ортақ еңбектерінің жемісі. Көп біріксе береке, мереке болады дегені - жұмыс әрі тез , әрі сапалы орындалады да береке болады , көпшілік болған соң бір - біріне қызық әңгіме айтып, әзіл - күлкіге орта толып мереке болады, сондықтан да дана Құтып аталарың «Келісіп істесе, көп іс бітеді» деп тегін айтпаған, өйткені күш - бірлікте .

IY Сергітіу сәті Санайық жаңаша ( оқушылар орындарынан тұрады ) Бір, екі, үш, ( қолдарын алға , жоғары , екі жанға созады ) Желбіре жалауша ! ( қолдарын әрі – бері бұлғайды ) Достықта біздің күш ! ( қолдарын ішке қарай бүгеді ) . Y. . Шығармашылық жұмыс. Оқушылар оқулықтағы суретке қарап, әңгіме құрастырады, cұраққа жауап береді. Суреттегі достардың бірлігі неден аңғарылады ? Олар бірліктің нәтижесінде неге қол жеткізді ? YI . Ойын – жаттығу . « Күш - бірлікте» Бір балаға бір қорап және қалған балалардың барлығына бір қорап беріледі . Мұғалім

( асық , геометриялық фигуралар , таяқшалар ) бір балаға және топ балаға жинауды ұсынады . Мұғалім уақытты қадағалап тұрады . ( ойын қорытындыланады ) .

- Жарайсыңдар , балалар ! Ойын барысында өздерің ұйымшылдықтарыңды көрсете білдіңдер,бәріміз жұмылсақ, бітпейтін іс жоқ екен , алдағы уақытта да өзіміздің осындай бірлігімізді көрсете білейік. Өздерің көргендей біреу болып істеген істің өнімділігі де төмен болады , сондықтан бәріміз бірігіп еңбектенсек еңбек өнімді болады .

YII . Тыныштық сәті. Балалардың денесі, ойы тынықтырылады. Балалар денелерін түзу , бастарын жоғары көтеріп , ыңғайланып отырады. Әуен қосылады , көздерін жұмуына болады . Ауаны терең жұтып , еркін тыныстайды, денелерін бос ұстап , айналадағы барлық тіршілік иесі Оларды аялап, қоршап, қамқор болып жатқанын сезінеді . Тұла бойлары жақсылыққа , махаббатқа толғанын сезінеді. Осылай екі минуттай отырады .

YIII . Жаңа ақпарат . « Адам өз ортасына сыйлы, ортақ істерді жүзеге асыруда адал болса еңбегі нәтижелі болады»

деген жаңа ақпаратпен таныстырылып, балалардың алған білімдері толықтырылады . IХ . Дәптермен жұмыс Дәптерде берілген ребусты шешуге тапсырылады . Ребус шешуі : « Бірлік бар жерде - тірлік бар» . Х . « Жүректен жүрекке» Балалар шеңберге тұрып бір - біріне шырағдан ұсынып , өз Сезімдерін жақсы тілектерімен білдіреді :

I) Дана мен саған бақытты өмір тілеймін ! J) Рахмет ! K) Әсем , көп – көп табыс тілеймін ! L) Рахмет !

Сабақ аяқталды. Сау болыңыздар!---------------------------------------------------------------------------------------------

Халелова Эльмира Мүтиғоллақызы

94


БҚО, Казталов ауданы, Болашақ ауылы,Богатырев орта жалпы білім беретін мектебінің

бастауыш сынып мұғаліміСыныбы: 1. Пәні:Сауат ашуТақырыбы: Жеті ата. Сөйлем. Мақсаты: Оқушылардың сөйлем туралы ұғымдарын кеңейтуге және оның тыныс белгілері

жайында ұғым қалыптастыруға мүмкіндік туғызу,өлеңді мәнерлеп әрі түсініп оқуға төселдіру,логикалық ойлауын,сөйлеу тілін,сөздік қорларын дамыту,оқушыларды инабаттылыққа, Отансүйгіштікке,ұлттық мәдениетке деген сүйіспеншілік пен туыстық қарым-қатынасқа тәрбиелеу.

Көрнекілігі : мультимедиялық тақта, слайдтар, Адасқан сөздер , Ия , Жоқ ойыны. Ақындардың фотосуреттері.

Әдісі : талдау,жинақтау.Түрі: аралас сабақ. Пәнаралық байланыс: дүниетану, әдеп Сабақтың өту барысы: 1 .Ұйымдастыру бөлімі. 2 .Психологиялық көніл - күй Күндей жадырап,

Айдай арайлап. Жұлдыздай жарқырап , Қонақтармен сәлемдесіп Бүгінгі сабағымызды бастайық.3.Үй тапсырмасын тексеру: М. Сейфуллин Қолғанат.А. Әңгімелеу.Ә. Сұрақтарға жауап беру.- Сәкен қандай бала ?- Ол қандай бала?- Анасы Сәкенді не үшін мақтап еді?Б. Ереже айту. Қорытындылау.Сергіту сәті.Талаптанып,Қанаттанып өмір сырын ұғамыз.Білім алып,Тұлғаланып,Азамат болып шығамыз.4. Жаңа сабақ.І. Бағдарлау-мотивациялық кезең. - Балалар ғажайып Синтаксис елінде Сөйлем деген ақ сақал өмір сүреді.Оның үш ұлы үш рулы ел

екен.Үлкен ұлы Нүкте ұқыпты , ақсақалдың ойымен санасып тиянақты пікір айтатын байсалды жігіт екен. Ортаншы ұл Сұрақ белгісі ауыл тұрғындарына жаудыратып сұрақ қойып, мазаларын алатын болыпты.Кенже ұлы Леп белгісі ауыл тұрғындарының көңілін көтеріп,біріне бұйырып,екінші біреуін қуантып, шаттандырып жүретін ерке болыпты. Ал Сөйлем ақсақал ұлдарын өзінің қызметіне қарай жұмсап, орындарын белгілеп, ұрпағымен тату-тәтті өмір сүріп келеді.

Енді Сөйлем ақсақалдың ұрпағымен жақын таныс болу үшін тапсырма орындап көрейік.M) Төмендегі сөздерді сөйлем шығатындай етіп орналастыр.

а. Асан, ойнады, доппенә. Алақай, анам, келді!б. Сабақ басталды ма?- Сөйлемнің соңында қандай тыныс белгілері қойылады?II. Операционалдық – орындаушылық кезең. Күн жадын жазады. Ермек Өтетілеуов 1938 жылы

Ақмола қаласында туған Қазақтың Абай атындағы мемлекеттік педагогтік институтында оқыған. « Балдырған » журналының редакциясында істеген.

Бүгінгі сабақта « Жеті ата » тақырыбындағы өлеңмен танысамыз.13. Мәнерлеп оқу.14. Электрондық оқулықпен жұмыс.

95


15. Оқушылардың кезектесіп оқуы.16. Ассоциация.17. Өлең мазмұнына байланысты сұрақтар:

- Ақын өз жұртына кімдер жатады дейді?- Жеті ата ұғымын қалай түсінесің? Жеті ата - өзіңнен бұрынғы ата – бабаң:Ата →Әке → бала → немере → шөбере →шөпшек → немене

18. Сөздік жұмысы. өз жұрты – туған жұрты. Ұрпақ жалғасы - әкенің баласы, атаның немересі.Оқушылардың жеті аталарын білетіндігін сұрау. (шығармашылық тапсырма). Тыныштық сәті. Балалар денелерінді түзу, бастарынды жоғары көтеріп ыңғайланып отырыңдар.

Көздеріңді жұмуғада болады. Ауаны терең жұтып, еркін тыныстаңдар. Айналадағы барлық тіршілікиесі сендерді аялап, қоршап, қамқор болып жатқанын сезініңдер. Тұла бойларың жақсылыққа толсын.Осындай бейбіт елде туып, өмір сүріп отырғанымыз үшін Отанымызға, ата-анамызға іштей рахмет айтайық.

141 – жаттығу. Өлеңді оқу. Жазып жатқан кездердеАсықпай – ақ күтеді. Небір ғажап сөздер де Сол нүктемен бітеді. Қадыр Мырза Әли Батыс Қазақстан облысының Жымпиты ауданында 1935 жылы туған. 1958 жылы Қазақ мемлекеттік университетінің филология факультетін бітірген. Балаларға арнап

өлеңдер жазған.Ереже. Сөйлемнің бірінші сөзі бас әріптен басталып жазылады. Сөйлемнен соң не нүкте (.),

не сұрақ белгісі (?), не леп белгісі (!) қойылады. 142 – жаттығу. Кел ойнайық. Адасқан сөйлемді үйшігіне орналастыр.

III.

Рефлексиялық бағалау кезеңі.«Ия» - «Жоқ» сұрақ - жауап ойыны.1. Сөз дыбыстарда құралады. (ия) 2. Әріптерді айтамыз, естиміз (жоқ )3. О жуан дауысты дыбыс (ия )4. 3 – дауыссыз дыбыс (ия)5. Сиыр маңырайды ( жоқ )6. Қазақ алфавитінде 42 әріп бар (ия) 7. Ананың туыстары саған нағашы болады (ия)8. Сөздегі дауысты дыбыстар жіңішке болса, сөз жуан болады. (жоқ)9. Сөйлем сөзден жасалады. (ия)10. Сөйлемдегі сөздер бір – бірінен бөлек жазылады. (ия) 11. Сөйлемнің бірінші сөзі бас әріптен басталып жазылады (ия)Қорытынды .

96

Өсімдік көктейді.Түйені бұйдалайды.

.

Балам, өркенің өссін!Дала қандай аппақ!

!

Қамшы деген не?Кірпі қалай дыбыстайды?

?


- Жеті атамыз туралы білдік.- Сөйлем соңына нүкте, сұрау белгісі, леп белгісі қойылатынын үйрендік. Бағалау. Балалардың білімі бағаланып, жалауша берілді.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- БҚО. Казталовка орта жалпы білім беретін мектебі

Химия пәні мұғалімі Зайнуллина Анаргүл Талғатқызы

Сабақтың тақырыбы: Азот және оның оксидтері. Аммиак. Аммоний тұздары.Сабақтың мақсаты:

N) Азот молекуласының құрылысы, табиғатта кездесуі, қолданылуы туралы білім алуға мүмкіндік туғызу.O) Азоттың табиғаттағы, биологиялық рөлі мен маңызы туралы түсініктерін дамыту.P) Тұрмыста, күнделікті жағдайда түсінік қалыптастыра отырып ғылыми көзқарас қалыптастыру.

Күтілетін нәтиже: 2. Азоттың периодтық жүйедегі орны, қасиеттері туралы түсінік қалыптасады.3. Химиялық реакция теңдеулерін жаза алады.4. Айналым, есептер шығаруды қолданады.

Сабақ кезеңдері Мұғалімнің әрекеті Оқушы әрекеті Уақыты

Кіріспе 10. Оқушылармен амандасу.11. Тренинг:

А) мен көршімді таныстырамын

В) топқа бөлу (жануарлар биі)

1) пингвин 2) қоян 3) аю3. Тәуелсіз бағалаушы

тағайындау.

19. Мұғалім амандасады.

20. Менің көршім ......Ол ...... ұнатады, жақсы

көреді.21. Қатысып отырған ұстаздардан 1 ұстазды алып келіп, топқа тәуелсіз бағалаушы ретінде тағайындау.

Тұсаукесер Семантикалық карта толтыру.

ФормулаАттары

NO2

HNO3

NaNO3

NO

HNO2

Оксид + +Қышқыл + +Тұз +

22. Оқушылар осы семантикалық картада қандай элемент көп кездеседі? Азот

Негізгі бөлім 1) Топқа бөліп тапсырманы оқу. Жаңа тақырыпты жеке → жұптасып → топтасып оқып түсіну.

Әрбір топқа:І топ: Азоттың жалпы

сипаттамасы, табиғаттағы ролі, биологиялық маңызы.

ІІ топ: Қасиеттері, қолданылуы, айналымы.

ІІІ топ: Оксидтері.2) Ноутбук арқылы

слайдтар қарау.

Оқушы өз бетімен тапсырмасын оқиды, өзара пікір алмасады. Біріне-бірі түсіндіре отырып ортақ түсінік қалыптасады.

Слайдтар қарайды.(Қосымша материалдар)

Топтың көшбасшысы қорғайды.

2 жұлдыз 1 ұсыныс

97


3) Видеоролик көру.4) Постер құру.Сағат тілімен алмасып,

өзара әрбір топтың құрған постерлеріне толықтырулар енгізеді.

5) Әр топ постер қорғайды.

6) Мадақтау сэндвичі.Қорытынды Тест:

А) ноутбуктеБ) түрөзгерісті жүзеге

асыруВ) массалық үлесті

анықтау1) Ca(NO3)2

2) NaNO3

3) КNO2

Үйірме жұмысындағы оқушының жеке тұлғасын қалыптастыру

Арухан Қызылғұлқызы Қызылғұл Қызылорда облысы, Қазалы аудандық

Оқушылар Үйінің әдістемелік бөлім меңгерушісі

Ең бастысы: мұғалім оқушының өзін тұлға ретінде сезінуіне көмектесуі керек, оның бойында өзін,өмірді, әлемді тануға деген қажеттілікті оята білуі керек, әрбір іс әрекеті үшін өзінің,жолдастарының, мектептің, қоғамның алдындағы жауапкершілікті-адамгершілік қадір қасиеттісезінуді тәрбиелеуі керек. В. Ф. Шаталов.

Қазақстан - егеменді, тәуелсіз ел. Қазақстанды дамыған өркениетті елдің қатарына енгізетін біздіңболашағымыз - бүгінгі жас ұрпақ. Бүкіл дүниежүзілік білім беру кеңістігіне кіру мақсатында қазіргікезде Қазақстанда білімнің жаңа жүйесі құрылуда. Бұл үрдіс педагогика теориясы мен оқу- тәрбиежұмыстарына нақты өзгерістер енгізілуімен қатар елімізде болып жатқан түрлі бағыттағы білім беруқызметіне жаңаша қарауды, қол жеткен табыстарды саралай отырып, жастар шығармашылығын жаңатұрғыда ұйымдастыруды талап етеді.

Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында қосымша білім беру азаматтардың,қоғамның, мемлекеттің білімдік және мәдени қажеттіліктерін жан жақты қанағаттандыру мақсатындабілім берудің қосымша дамыту бағдарламалары негізінде іске асырылатын тәрбиелеу және оқытуүрдісі деп көрсетіледі.

Дамыту сипатындағы білім бағдарламалары мектептен тыс ұйымдарда жүзеге асырылады.Мектептен тыс ұйымдар жеке тұлғаның дамуына, олардың қабілеттерін шыңдауға, қоғамда өмірсүруіне бейімделуіне, азаматтық сана сезімдерінің, жалпы мәдениетінің қалыптасуына, салауаттыөмір салтына,баланың бос уақытының мазмұнды ұйымдастырылуына жағдай жасайды. Мектептентыс мекемелер, соның ішінде қосымша білім беру жүйесі оқушылардың ғылыми техникалықшығармашылығын ұйымдастыруда да маңызды орын алады.

Адамзат дамуының қай кезеңінде болмасын тәрбие тиімділігін арттыру үшін көптеген істератқарылуда. Тәрбиенің негізгі мақсаты - дені сау, ұлттық сана сезімі оянған, рухани дәрежесі биік,мәдениетті, парасатты, ар- ожданы мол, еңбекқор, бойында басқа да игі қасиеттері қалыптасқанадамды тәрбиелеу.

ҚР ның жалпы мектептерге арналған тұжырымдамасында «Жалпы білім беретін мектептердіңмақсаты- жас ұрпақты ұлттық игіліктер мен адамзат мәдени мұрасының сабақтастығын сақтайотырып оқыту, тәрбиелеу және әрбір шәкіртті жеке тұлға деп санап, оның жан жақты дамуынамүмкіншілік жасау» деп көрсетілген.

98


ҚР да қосымша білім беру ұйымдарында тәрбие беру тұжырымдамасында қосымша білім беруұйымдарындағы тәрбиенің құндылықтары балаға қосымша білім беру жүйесінің бастықұндылықтары болып: оқу тәрбие жұмысын демократизациялау, салауатты өмір салтынқалыптастыру, педагогикалық шығармашылыққа қажетті жағдайлар жасау, жүйенің ашықтығы, оқуәдістемелік бағдарламамен қамтамасыз етудің шарттарының бүгінгі күнге сай болуы, ақпараттықтехнологиялар негізінде жүйелік даму, дарынды шығармашыл балаларды табу және қолдау көрсетудеп атап көрсетілген. Сондай ақ, қосымша білім беру жүйесіндегі тәрбиенің құндылықтарыжалпыадамзаттық құндылықтар болып табылады: Адам, Отбасы, Отан, Еңбек, Білім, Мәдениет,Ғалам, Жер. Жалпы аллғанда бұлардың барлығы жеке тұлғаның дамуынағы басты факторлар жәнетәрбиеленудің негізін құрайды делінген.

Қоғам болашағына берік сенімі бар тұлғаны қалыптастыру- тәрбиенің міндеті. Кез- келген тәрбиежұмысы оқушылар ұжымының идеялық өмірін байытумен, олардың санасын ғылыми білімніңдұрыстығына берік сендіруге, саяси белсенділігін, моралдық және азаматтық сапалылығынқалыптастыруға бағытталуы қажет.Мұғалім әрбір баланың және ұжымның ерекшеліктерін ескереотырып, тәрбие жұмысының формаларын, әдістерін нақтылайды.

Ең қуатты тәрбие - өмір мектебі. Сондықтан тәрбиенің өмірмен, еңбекпен, қоғамдық тәжірибеменбайланысты болуы - оқушылардың қазіргі заманның барлық сатысынан хабардар болуы, өз елінің ,туған өлкесінің өткені мен бүгінін білуді, адамзат мәдениетінің ізгі бастаулары мен жалпы адамзаттықізгілік қасиеттерді түсінуді қамтамасыз етеді.

Ұлы педагог А.С. Макаренко ұжымды адамның түрлі сапаларын қалыптастыратын гимнастиказалы деп атап көрсеткендей, тәрбие жүйесінің ұжымдық сипаттағы мазмұнынының тиімділігінкөрсетеді. Яғни балалар мен жасөспірімдердің топтық және ұжымдық өмірін дұрыс ұйымдастыру -тұлғаның рухани байлығының, әлеуметтік белсенділігінің, жауапкершілік сезімінің қалыптасуынаықпал етеді. Әрбір тәрбие жұмысының мазмұныныда логикалық байланыс болуы қажет. Тәрбиесаласында жүргізілетін тәрбиелік шаралар бір- бірімен сабақтас болуы керек.

Ы. Алтынсариннің педагогикалық тәрбие қиялдары мен мектеп системасы ғылым мен жалпыбілімді жоғары бағалауға, балаға сүйіспеншілікпен қарап, оны қадірлеуге және өз халқының мүддесіүшін қызмет істей алатын жас адамдарда дайындауға негізделген.

Егер адам сана және өзіндік санаға ие болып, өз бетінше жаңғыртушы іс әрекет орындауғақабілетті болса, онда ол адам тұлға деп аталады . «Адам» ұғымынан өзгеше «тұлға» түсінігі адамныңқоғамдық қатынастар, басқа адамдармен араласу ықпалында қалыптасқан әлеуметтік сапа қасиеттерінбілдіреді. Тұлға ретінде әрбір адам әлеуметтік жүйеде бағдарлы мақсат және ойластырылған тәрбиебарысында қалыптасады. Тұлға болып жетілуі үшін адам өзіне табиғаттан берілген және өмір ментәрбие желісінде қалыптасқан ішкі қасиеттерін нақты практикалық қызметте аша білуі керек. Адамдамуын зерттей отырып, ғалымдар даму және оның нәтижелері ішкі жағдайлар адам ағзасыныңфизиологиялық және психикалық қасиеттері, сондай ақ , сыртқы жағдайлар бұл адамның қоршағанортасы, ол дамыған аймақ. Сыртқы ортамен араласу процесінде адамның жаңа қасиеттеріқалыптасады да, ол алдағы өзгерістерге жол ашады деп көрсетіледі. Іс әрекет барысында адамныңтұлғалық дамуы жүріп жатады, оның қоршаған ортаға көзқарасы, қарым қатынасы қалыптасады. Алоқушының тұлғалық қасиеттерінің қалыптасуына ықпал ету үшін оны қажетті деңгейде ұйымдастыружәне келелі бағдарлап отыру қажет.

Баланың тәрбиелік деңгейі көбінесе жанұядағы адамгершілік жағдайға, ата аналардыңмәдениетіне , өздерінің қоғам алдындағы міндеттерін дұрыс түсініп, орындауына байланысты.Жекетұлғаның дамуына, қалыптасуына тәрбие мақсатына жету үшін ұйымдастырылған тәрбиелік ісшаралар жүйесі нің де ықпалы зор.

Өскелең ұрпақтың жеке тұлға болып қалыптасуына мектептен тыс мекемелердің де әсері бар. Ондабалалар өз қабілеттеріне, қызығушылықтарына қарай түрлі қосымша білім алады. Оқыту сабақтарымектептегіге қарағанда ерікті негізде өткізіледі. Оқушылар ынта мен бейімділіктеріне қарай өзбеттерімен әр түрлі үйірмелерге жазылады, өз қалаулары бойынша көп болып және жеке атқаратынжұмыстарға қатысады. Қосымша білім беру жүйесіндегі жеке адамның қалыптасуы үйірмеденбасталады десек, әр түрлі бағытта жұмыс істейтін үйірмелердегі оқушылардың болашақмамандығына деген талабы ұштала түседі. Үйірме – шығармашылық ізденістің алғашқы баспалдағы.Қай үйірмеге қатысқан оқушының өзіндік ізденісі, талпынысы болады. Яғни, қазіргі заманпедагогтары алдына мынадай мақсат қоюы керек: оқушылардың алатын білімін сапалы ету, оның

99


толыққанды жеке тұлға болып қалыптасуына негіз жасау. Мұғалімнің ең басты міндеті – рухани бай,жан-жақты дамыған дарынды тұлға қалыптастыру. Әр мұғалімнің сәулелі мұраты – өз пәнінен білімберіп қана қоймай, әр баланың қабілетін ашып, білімге жетелеу.

Оқушылардың қабілетін арттыруда шығармашылық, еркін ойлау мен үйлесімді шешімқабылдауына ықпал ете отырып, «Балаларды жақсы көру аз, оларға ұнай білу керек. Оқушыныңқасында бол, бірақ сәл-пәл ілгері жүріп отыр» деген қағидаға сүйеніп, баланың деңгейіне түспей,керісінше, оны өз деңгейіңе, яғни жоғары қарай жетелей отырып, жетекші мен оқушы арасындағыбелгілі бір қашықтықта пропорцияны сақтай отырып, ортақ нәтижеге жетсек деймін. Баланыспорттық ойындар арқылы техникалық спорт түрлеріне моделизмге деген қызығушылығын артыруғаболады. Себебі, баланың техника әлеміне, ғарыш, теңізші болу сияқты армандарының бастауы мектепжасынан оқыту кезінде қаланса даймін. Ал қосымша білім беру ұйымдарының тәжірибесіжасөспірімдерді толассыз келіп жатқан ақпараттар ілегін меңгертуге бағытталып, болашақ елигілігіне үлес қосар бүгінгі бүлдіршіндерге жан жақты білім берер жағдайларға қол жеткізсек нұрүстіне нұр болар еді.

Қазіргі кезде білім беру саласында болып жатқан ауқымды өзгерістер әр түрлі ынталыбастамаларға кеңінен жол ашуда. Осы тұрғыдан алғанда ұрпақ тәрбиесі мен педагогикалық қызметтіңтиімділігін арттыру, оны жаңа үлгіде ұйымдастыру қажеттілігі туындап отыр. Балалар менжасөспірімдердің шығармашылық қабілетінің дербестігін, ынтасын арттыруда тиімді амалдардытабуда, жалпы тәрбие жұмыстары мен жаңа тәсілдері мен әдістерін анықтауда, олардыұйымдастыруда өз үлесін Қазалы аудандық оқушылар Үйі де қосып келеді.Білім беру жүйесіндегіқосымша білім берудің бір саласы ретінде балалардың жеке көзқарасын қалыптастыруға,шығармашылығын шыңдауға , білім қабілеттерін арттыруға бағытталған Оқушылар Үйі де қазіргізаман талабына сай білімді, рухани бай, шығармашыл тұлға тәрбиелеуді басты мақсат етіп,балалардың ұлттық және жалпы адамдық құндылықтарының дамуына жағдай жасай отырып, қоғамдаөзіндік орны бар маңызды тұлға ретінде қалыптасуына жол ашуда.

А. Байтұрсынов «Қазақ» газеті (1914 ж) «Мектеп керектері» мақаласында: «...Ең әуелі мектепкекерегі білімді , педагогика, методикадан хабардар оқыта білетін мұғалім. Екінші , оқыту ісіне керекқұралдардың қолайлы hәм сайлы болуы. Құралсыз іс істелмейді hәм құралдар қандай болса, істегеніс те сондай болмақшы. Үшінші, мектепке керегі белгіленген бағдарлама. Әр іс көңілдегідей болыпшығуы үшін оның үлгісі я мезгілді өлшеуі болуы керек» деп оқытудың дидактикалық принциптерінатап көрсетті.

ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы аса үздік педагогтердің тәжірибелерін үйрену тәрбиелікқызметтің төрт бағытын айқындап берді.Олар:

-баланы зерттеу;-баланың өзін-өзі дамуына, тәрбиелеуіне жағдай туғызу;-баланың белсенді іс-әрекетін ұйымдастыру;-әрбір баланың балалар қоғамдастығында өзін-өзі дұрыс сезінуін қамтамасыз ету.Өркениет жолында алға ұмтылған ұлт, ең алдымен, жастарға оқу-білім беру ісін дұрыс жолға қоюы

тиіс. Сондықтан да Елбасымыз ХХІ ғасырды білім жарысы ғасыры деп атап отыр. Тәуелсіз елдіөркениетті әлемге танытатын, дамыған елдер қатарында терезесін тең ететін күш – білім және білімдіұрпақ. Білімді ұрпақ – Егеменді елдің берік тірегі. Біз білімді ұрпақ, білімді тұлға дегенде рухани жандүниесі бай, білімі мен біліктілігі жоғары, талап-талғамы терең, салауатты өмір салтын дұрысқалыптастырған тұлғаны айтамыз. Олай болса әрбір жеке тұлғаның бойында адамгершілік, ізгілік,кішіпейілділік, қайырымдылық, батырлық, отансүйгіштік қасиеттер болуы тиіс.

Ұрпақ тәрбиесі қай уақытта болсын күн тәртібінен түспеген келелі мәселелердің бірі де бірегейідесек, артық айтқандық болмас еді. Бұл мәселе қазіргі күні де айрықша мәнге ие. ХХІ ғасырдағытасқындаған толассыз ақпараттар, қоғамдағы күрделі өзгерістер мен даму қарқыны ағымында өмірсүріп жатқан жас ұрпақты тәрбиелеу оңай шаруа емес. Оларға ұлттық тәрбиені дарыту одан дакүрделі. Осы тұрғыдан алғанда, біздің халқымыздың ғасырлар бойы жинақтаған ұлы мұрасын оқу-тәрбие ісінде пайдалану - кезек күттірмейтін мәселе.

100


Пайдаланылған әдебиеттер:

• ҚР Білім туралы Заңы. 2007 жылғы 27 шілдедегі №319 Заң • Ж. Б. Қоянбаев. Р. М. Қоянбаев. Педагогика.Алматы, 2004• Ш.Құрманалина, Б. Мұқанова, Ә. Ғалымова, Р. Ильясова . Педагогика. Астана , 2007• С. Губашева, А. Отарбай. Тәрбие жұмысының әдістемесі. Астана, 2011• Ә. Усманов, М. Сәрсенбаева . Педагогика (дәрістер жинағы). Алматы, 2005• С. Мұсаева, Т. Бегалиев . Жас ерекшелік педагогикасы. Астана , 2006• Құрастырушы И. Баженова. Педагогикалық ізденіс . Алматы , 1990• С. Бабаев.Тұлғалық педагогика. Алматы, 2011• Н. И. Болдырев. Мектептегі тәрбие жұмысының әдістемесі. Алматы, 1987• Қосымша білім және тәрбие журналы. Республикалық оқу әдістелік журналының

басылымдары.• Темірқазық журналы. Балалардың ғылыми техникалық шығармашылығы. №1,2012 ж .Астана

-------------------------------------------------------------------------------------Батыс Қазақстан облысы. Казталов ауданы

Казталовка орта жалпы білім беретін мектебіШүкіров Жасұлан Ерболатұлы

Қазақ тілі мен әдебиетінің І санатты мұғалімі

Пән: әдебиет 6-сынып Күні: 13.05.13 Тақырыбы: Д.Исабеков. «Ата үміті»Мақсаты Мақсаты: Шығарманың мазмұнымен оқып, танысу.Күтілетін нәтиже А) Шығарманы түсініп оқиды, сюжетін меңгереді және өз

сөзімен баяндай алады. В) Шығарманың сюжеттік жоспарын құра алады, басқа

оқушыға мазмұнын түсіндіре алады.С) Шығарма мазмұнын өткен,оқыған шығармалармен

салыстыра баяндайды.Керекті жабдықтар Әдебиет оқулығы, көркем әдебиеттер, флипчарт, ноутбук,

стикер, Интернет.kk.wikipedia.org.Сабақ

кезеңдеріМұғалім әрекеті Оқушы әрекеті

Кіріспе Оқушылармен амандасу. Психологиялық дайындық.

Сергіту сәті. Қалаған түстері бойынша оқушыларды топқа бөлу. Топтардың атауы:

І топ:«Сары түс» ІІ топ: «Жасыл түс»ІІІ топ: «Қызыл түс» Топтағы оқушыларға түсінігін бағалау

үшін бағдаршамдар беріледі. Үй тапсырмасын «ТВ шоу» әдісімен тексеремін. Сұрақтар:

Шығармадағы соғыс зардабы қалай көрінген? Жетім қалған балаларды ауылға неліктен алып келді? Ахмет шал неге неміс баласын асырап алды? «Балалар республикасының тең құқылы азаматы» болудың Зигфрид үшін қандай қиындығы болды? Ол сыннан жаңа отбасы, оның мүшелері қандай іс-әрекет, мінез-құлқымен

Мұғаліммен амандасады. Топтарға бөлінеді.

Топ мүшелері сұрақтардың жауабын айтады. Әр оқушы өзіндіккөзқарасын білдіреді.

101


сүрінбей өтті? Кейіпкерлер сөзінен адамдардың бір-біріне «халық жауы» деп жала жапқан баяғы 1937-1938 жылдардың елес беріп қалатындығына мәтіннен мысал келтіріп, өз бағаларыңды беріңдер.

Қазіргі кездегі бала асырап алу жөнінде не білесіз?

Тұсау-кесер

«Дермене»дегенді не деп ойлайсыз? Ергеш бұл затты атасымен далаға теруге барды.Бұл зат арқылы табыс табуға болады.Ергеш бұл зат арқылы оқу құралы мен велосипед алуды армандады. Бұны емдік қасиеті үшін жинайтын. Бұның бір түрі бізде өседі, оның қышқыл иісі бар, оны біз күнделікті өмірде қолдануымыз мүмкін.

Шығармадағы оқиғаны болжап айтады. Оқушылар болжамдарын тақтаға жазады. Бұл шешімге қалайкелгендігін айтады.

Негізгі бөлім

А)Тақырыпты бөлімдерге бөліп, топтарғатапсырамыз. Топ ішінде талқылауға уақыт беріп, «Қарлы кесекпен» бір-біріне талқылауға жібереміз. Ә) «Бағдаршам» бойынша топтың қаншалықты түсінгенін анықтау. Б) Түсіндірген топ түсінген топқа сұрақтар қою арқылы бір-бірін түсіндіреді. В) Алдын-ала белгіленген критерийлер бойынша топтар бір-бірін бағалайды.

Мәтінді оқып, топта талдайды. Бір оқушы келесі топқа барып, бір-біріне түсіндіреді.

Өзгелерді тыңдай отырып,өз білімдерін толықтырады. Түсіндіреді,пікірлерін байланыстырады,салыстырады,түйін шығарады. Бағдаршам,сэндвич,кері байланыс арқылы бағалайды.

Қоры-тынды

Тақырыптағы проблема.Қазіргі заманмен салыстыр.

Проблеманы табады, салыстырады, қорғайды.

Үйге тапсырма

Дулат Исабековтың «Ата үміті» шығармасын оқу.Дермене туралы мәліметтер тауып,дәптерлеріңе жаз.

Үй тапсырмасын күнделікке жазады,шығарманы оқиды,дерменетуралы ізденеді.

Ахметкалиева Жанна ТасқалиқызыБҚО, Казталов ауданы, Жұлдыз ауылы

А.Хұсайыновв атындағы жалпы орта білім беретін мектебінің бастауыш сынып мұғалімі

Пәні: МатематикаТақырыбы: Бекіту. Білім деңгейлерін тексеру.Мақсаты: Білімділігі: Оқушылардың өткен тақырыпқа байланысты білімдерін тиянақтау,

білімдерін тереңдету, пысықтау (10 көлем. Кестелік қосу және азайту)Дамытушылығы: Оқушылардың ойлау қабілетін, өрісін, дағдысын қалыптастыру. Есте сақтау

қабілетін арттыру, логикалық есте сақтау қабілеттерін дамыту.Тәрбиелік: Адамгершілікке, еңбексүйгіштікке, табиғатты қорғауға тәрбиелеу. Ұқыптылыққа,

ұйымшылдыққа, шапшаңдыққа, достық қатынасқа тәрбиелеу.Көрнекілігі: Ертегі кейіпкерлерінің суретіСабақтың түрі: Ертегі, жарыс сабақ.Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, ойнау, ойлау, ой қозғау, топтастыру стратегиясы, СТО әдісінің кейбір

102


элементтеріСабақтың барысы: І Қызығушылығын ояту:

Сабаққа дайындық жасау:Кітапты жастан оқы,Оқымай білім жұқпасБілімсізден өнер шықпасСәттілік тілейік бір-бірімізге«Үлкенге де сіз, кішіге де сіз.

Барша жанды құрметтеп, Бас иеміз біз!»1-оқушы: Шерхан, бүгінгі күнің сәтті өтсін!2-оқушы: Перизат, мен де саған жақсы күн тілеймін!3-оқушы: Еділ, Деніңе саулық тілеймін!4-оқушы: Айбек, аспаның ашық болсын!5-оқушы: Дилара, мен саған жақсы көңіл-күй сыйлаймын!6-оқушы: Ақжан, бақытты бол!7-оқушы: Бегайым, сабағыңды 5-ке оқы!8-оқушы: Азамат, атыңа лайық азамат атан!9-оқушы: Ақылжан, ақылды, озық ойлы бол!ІІ Үй тапсырмасын тексеру: «Балық аулау» ойыны бойынша

Q) әр оқушыға берілген логикалық тапсырманы тексеру

ІІІ Жаңа сабақ:R) Сабағымыздың тақырыбын ашып алу үшін мына сөзжұмбақты шешейік

Ой қозғау 1. үздік баға2. рәміздің бірі3. құс аты4. тышқан үйі5. ең үлкен бір таңбалы сан6. киіз үйдің бір бөлігі

S) Сабағымызды топтық жарыс түрінде өткіземіз.T) Топтар өз топтарын таныстырып өтсін.

І топ «Білімділер» тобы- Бір сыныпта оқимыз бәріміз деДостық сөзі әрқашан дәрі бізгеЖарысуға сендерге келіп тұрмыз(Мына) оқушылардың таңырқасын бәрі бізгеБіздің тобымыздың ұраны: «Білімдіге – дүние жарық, Білімсіздің күні - қаріп»

U) Жарыс сабақ болған соң, әр топтың аты болады.ІІ Ойшылдар тобыБіз дайынбыз жарысуға достарым,Көрсетеміз бізде қандай күш барын.Біздің тобымыздың ұраны: «Оқу – білім бұлағы, білім - өмір шырағы»Оқушылар, бүгінгі сабағымызертегі желісінде құрылды. Мен сендерге бір математика елінің

ақылгөй дана қариясы туралы ертегіден бастайын, тыныш отырып, тыңдайық. Бір елде ешқандай баласы жоқ кедей, данаға барып, перзент сүйгісі келетінін айтады. Сонда қария батасын беріп тұрып, былай дейді: Үш күннен соң түс көресің, түсіңде жеті мүшеңе жеті құт беремін дейді. 7 бала дүниеге келеді, аттарын 7 күнмен атайды.V) Ертегі ұнады ма? Бүгінгі күн қай күн? (1-оқушы Дүйсенбі)W) Бүгінгі математика сабьағымызға «Бауырсақ» ертегісіндегі «Ата мен әже» қонаққа келіпті. Алғашқы ертегіміздегі кедей сияқты ата-мен әженің де балалары болмапты. Содан ата-әжеге

103

БЕКІТУ


бауырсақ пісірші депті, Содан Әже бауырсақ пісіріп, суытайын деп терезе алдына қойса, 1 бауырсақ домалап жерге түсіп кетеді. Домалап жолмен келе жатады. Ол ормандағы аңдардан қорқып келе жатқанда алдынан «қоян» шыға келеді. «О, іздеген азығым сен бе едің, мен сені жеймін» дейді. Бауырсаққа көмектесейік, қоянның тапсырмасын орындайық.

Қоянның тапсырмасы:Логикалық тапсырма: 1) 10асықтың 3-ін досың сұрап алады, айтшы сонда нешеуі өз қолыңда

қалады? (7)2) Тақтаның 4 бұрышы бар, бір бұрышын кесіп тастадың, неше бұрышы қалды? (5)Қасқырдың тапсырмасы:

5. ағаш басында 8 балық отыр еді, оларға тағы 2 балық ұшып келді. Барлығы неше балық болды.6. Жанұядағы 5 ер баланың бір-бірден қарындасы бар, жанұяда қанша бала бар7. ның сол жағында оң жағында орналасқан

қайда орналасқан?Қорбаңдай аюдың тапсырмасы: №2 Оқулықпен жұмыс: 1.Барлығы 6 бала еді, тағы келді 3 бала, қанша бала болды?Өрнек құрастыр 6+3=9 бала 2. Барлығы – 8 балаКетті – 2 бала Қалды - ? бала? 8-2=6 бала№4 – мына сандардың құрамын жаз:Түлкінің тапсырмасы:

23. Бір жақсы сергіту сәтін жасап беріңдерші?X) Ал, балалар, тұрайық,

Қане қанат жазайық.Аққу болып ұшайық.Көлде жүзген балықтай,Жүзіп-жүзіп алайық.Шаянға ұқсап балпылдап,Қане, айналып алайық.

24. 10 санының құрамын топтастырып, қандай екі санның қосындысы екенін жазып берсін – дейді.25. – Түлкі: Ой балалар менің құлағым естімей тұрғаны, мен қартайған түлкімін ғой. Мына тапсырманы орындамасаңдар, бауырсақты жеп қоямын.

Ойлан тап: «Шығармашылық тапсырма»

І топқа ІІ топқа1. Қанша шаршы бар?2. Үшбұрыштың үш жағының да қосындысы 10 ға тең болуы керек.Бауырсақ: - Балалар, мені құтқарғандарыңа көп-көп рахмет. Бауырсақты атай мен әжейге апарып

берейік.Ата мен әже қуанып, сендерге тағы да пісірген бауырсағынан сыйға бауырсақ бермекші. Ой ата-

әже, көп-көп рахмет!Енді, ертегіміз бітті, сабағымызды қорытындылайық!

Түртіп алу стратегиясы бойынша, кестені толтыру.Білемін Білгім келеді Нені білдім

Топтарды біліміне қарай жеке-жеке мадақтап ынталандыруОқушыларға өз-өздерін бағалату.Үйге тапсырма: №5 есеп 140 бетСабақ аяқталды. Сау болыңыздар!----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

104


Қарағанды облысы Осакаров ауданы «Осакаровка кентінің №1 орта мектебі» КММ

бастауыш сынып мұғалімі Ашимова Нұргүл Толегеновна

Сабақтың тақырыбы: Күләш Ахметова «Астана»Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларға К.Ахметованың «Астана» өлеңінің мағынасын түсіндіру,

меңгерту. 2. Астана тарихын насихаттау арқылы тіл байлығын дамыту, ойын жеткізе білу дағдыларын

жетілдіру. 3. Астананың мәдени жетістіктерінің негізінде оқушылардың бойында Отанына деген мақтаныш

сезімдерін ояту, Отанын құрметтеуге тәрбиелеу. Түрі: жаңа білімді меңгерту. Көрнекілігі: суреттер, слайдтар,Әдісі: түсіндіру, көрнекілік, әңгіме, сұрақ-жауап, Сабақтың эпиграфы:«Астана – Отанымыздың жүрегі,Тәуелсіздігіміздің тірегі» Н.Ә.НазарбаевСабақтың барысы: I. Ұйымдастыру кезеңі II. Психологиялық дайындық. Күн шуағы Қайырлы күн, достар!Бүгінгі күн, міне, Сәттілікке толсын!Біздің алар бағамыз Кілең бестіктер болсын!!!Олай болса, осындай жақсы көңіл күймен сабағымызды бастаймыз.ІІІ. Үй тапсырмасы. Сәкен Жүнісовтің «Кімнің мекені жақсы?» әңгімесі. • Бұл әңгіме неше бөлімнен тұрады? • Әр бөлімге ат қойған болатынбыз.

1 бөлім. Шалшықтағы көкқұтанның қонысы2 бөлім. Жазық даладағы бозторғай мен жауынқұрттар 3 бөлім. Құрбақа, тышқан, құмырсқаның қоныстарына оралуы- Кім әңгімелеп береді?- Осыдан көкейлеріңе не түйдіңдер?Слайд 1. Туған жердей жер болмас,Туған елдей ел болмас.2. Әркімнің өз жері – Мысыр шаһары.3. Бақа көлінде патша.Балыұ суында патша.Жігіт елінде патша.• Өз тұрған жерің саған ұнай ма? Несімен ұнайды? Ол туралы «О, шіркін! Дүниеде мен тұрған

жерден ......» деп бастап толғана әңгімелеп бер. Әңгімеңде жоғарыда оқыған мақал – мәтелдерді қолдануды ұмытпа.

• Сонымен дүниедегі ең бір жақсы мекен, жайлы қоныс қай жер екен?• Сонымен дүниедегі ең бір жақсы мекен, жайлы қоныс - әркімнің өз мекені, өз жері екен. • Алысқа кеткенде туған жеріңді, үйіңді сағынасың. Үйге келгенше асығасыңдар. Неліктен?

Өйткені, отбасыңды сағынасың, ал отбасы – шағын Отанымыз. IV. Жаңа сабақ.1. Қызығушылығын ояту. Ребустарды шешу.

АСТАНА АЛМАТЫ2. Мағынаны тану. Ребустардың шешуіндегі екі қала аты туралы не білесіңдер? / Қазақстанның ірі

қалалары, Алматы – бұрынғы астанасы болған, Астана – қазіргі бас қала..../3. Мақсат қою.

8. Балалар, бүгін сабақта осы екі қаланың аттары қатар аталатын белгілі ақын Күләш Ахметованың «Астана» өлеңімен танысамыз.

Сарыарқа даласында, Есіл өзенінің жағасында әлемді өзіне қаратқан жаңа қала бой көтерді. Олбіздің Елордамыз – Астана. Астана – Қазақстан Республикасының Елордасы. Бұрынғы атауы –

105


Ақмола.. Астана – еліміздің бас қаласы. Ол өте әдемі қала. Сендер – осы елдің болашағысыңдар.Ендеше Астана туралы бүгін әңгімелеп, мақтан етейік.

4. Өлеңді мұғалімнің мәнерлеп оқу.- Өлең жолдары қалай басталып тұр? /Бәйтеректің басына сен шықтың ба?/ -Бәйтеректің басына шықтыңдар ма? Ол не?-Астананың көптеген көрікті жерлері бар. Соның бірі, біріншісі – «Астана – Бәйтерек» кешені

болып табылады. Ол туралы не білесіңдер?5. Көрініс «Астана – Бәйтерек» /Слайд/ Атасы мен немересі келе жатады. Немересі Бәйтеректің бейнесін көріп, атасына сұрақ қояды.

Немересі:Ата, осы Бәйтерек қандай мағына береді, оған неге Бәйтерек деп ат қойған? Атасы: Ой балам – ай, Бәйтеректің шығу тарихы, мағынасы өте тереңде жатыр.

Немересі: Ата, маған Бәйтерек туралы айтып беріңізші. Менің білгім келеді.Атасы: Онда тыңда, балам. Ол «Астана – Бәйтерек» кешені болып табылады. Есіл өзенінің сол

жағында бой көтерген алғашқы сәулет туындысы. Бәйтеректі «өмір ағашы» деп те атайды. Бұл сәулет туындысы халық ертегісі «Ер Төстіктің» оқиғасы желісімен өрілген, балам. Өз бақытын іздеп шыққанЕр Төстік қиын – қыстау заманда зәулім бәйтерекке тап болады. Ұшар басына көз жетпейтін мәңгілік өмір ағашына таң – тамаша қалады. Дәл төбесінде ұя салған самұрық құстың алтын жұмыртқасына ие болады. Сөйтіп, бақытты, баянды ғұмыр кешеді. Мәңгілік өмірді жер жаһанға жария етіп тұрған «Бәйтерек» - Бас қаламыздың символы.

«Астана – Бәйтерек» үш бөліктен – тамыры, діңі және ұшар басынан тұрады. Үшбұрышты күміс тұмар өміршеңдікті білдіреді. Керемет құрылыс, балам. Астананың қасиетті белгісі болып табылатын 97 метр биіктікте орналасқан көрініс алаңы, сол құс ұшатын ұядай жерден сәнді де, сәулетті Астананың көрінісін көруге болады.

Немересі: Ата, барлық нәрсе тарихқа байланысты құрылады екен ғой. Енді менің есімде Бәйтеректің шығу тарихы әрқашан сақталып қалады.

Атасы: Иә, еліңнің, жеріңнің тарихын білу, әрі оны қорғау сендердің парыздарың, балам.Немересі: Ата, мен Бәйтерек туралы өлең оқып берсем бола ма?Атасы: Айта ғой, балам, айта ғой.Немересі: БәйтерекҚазағым, қара орманым, байтақ елім,Жақсыны, жаманды да байқап едің.Асырған мерейіңді асқақтатып,Елбасы – бойлап өскен Бәйтерегің!Танытып терезесі теңдігіңдіӘлемге әйгіледі елдігіңдіТереңге тамыр жайды Бәйтерегің,Сақтай біл, ұлан – байтақ кеңдігіңді.Атасы: Бәрекелді, балам! Жүр Бәйтеректен Астананың қандай әсем екенін тамашалайық! (Шығып

кетеді) - Көрініс не туралы? Не білдіңдер?V. Сергіту сәті -Олай болса бізде Астанаға саяхат жасайық. Әсем ән тыңдай отырып, біраз сергіп

алайық. Слайдтар /Алматы, Астана/- Иә, біз елордамыз туралы көп нәрсе білдік.Отанымыздың көрікті жерлері көп екен. VІ. Оқулықпен жұмыс. Күләш Ахметованың «Астана» атты өлеңін оқиық. 1. өлеңді тізбектей /шумақтап/ оқу. 2. сөздік жұмыс. саф ауа – таза ауа, шоғырлан – жинал Сарыарқаның саф ауасы, түп қазыққа шоғырлан.3. дәптермен жұмыс1)Өлеңдегі ақын ойын сызбаға сүйеніп түсіндір.а) Сарыарқа ә) Алатау б) Алматы Есіл Алматы Астана

106


Астана Бәйтерек2)Өлеңнен осы сөздердің әрқайсысына қатысты жолдарды тауып, тұтастай оқы. VІ. Үйге тапсырма. Суретпен жұмыс. – Суретке зер салып қараңдар. Сурет сендерде қандай сезім тудырады? - Ақынға ілесіп, суреттен алған сезімдеріңді өлеңмен жеткізіп көріңдер. Бәйтеректің басына сен шықтың ба?Күләш Ахметованың «Астана» өлеңін жаттау.VІІ. Қорытындылау.

Y) Бүгін сабақта не білдік, не өттік? Z) Өлеңнің авторы кім? Автор туралы не білдік?AA) Алматы мен Астана аттары неге қатар аталады?BB) Астана қаласы бұрын қалай аталды? CC) Астана қаласының алғашқы сәулет туындысы? DD) Бәйтеректің басына қандай құс ұя салады екен? EE) Бәйтеректің биіктігі неше метр?

Қазақстандай елде туылып, осындай елде өсіп келе жатқанымызды мақтан етейік. Жарқын болашақ күтіп тұрған елімізде терең білім алып, еліміздің дамуы мен өркендеуіне өз үлесімізді қосайық.

VIIІ Бағалау. Бәйтерек жапырағы 5-қызыл, 4- жасыл, 3-сары.-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Наурызова Бақытжамал Шәріпқалиқызы, Батыс Қазақстан облысы, Казталов ауданы, Қараөзен ауылы,

Қараөзен мектеп-лицейінің география пәнінің мұғалімі

Сабақтың тақырыбы: Қазақстанның өзендеріСабақтың мақсаты: оқушыларға қазақстанның ішкі суы, жер бедері мен климат ерекшеліктеріне байланысты екенін айта отырып «Өзен режимі», «Солтүстік Мұзды мұхит» «Ішкі тұйық су алабы» ұғымдарын түсіндіру. Ұсынылған теориялық мағлұматтарды зерттеп,, әр түрлі статистикалық картографиялық материалдарды пайдалана отырып, Қазақстан өзендеріне анықтама беру дағдысын қалыптастыру.Сабақта қолданылатын әдіс - тәсілдер: сұрақ - жауап, өз ара бірін - бірі оқыту, ұқсастық және даралық, түртіп алу стратегиясы.Сабақтың көрнекілігі: Қазақстанның физикалық картасы, кескін карталар, слайдтар арқылы суреттер көрсету, интерактивті тақта.Сабақтың барысы І. Қызығушылықты ояту. Ішкі су сөзін естігенде, кімге қандай нәрсе елестеді? Топтастыру. Жеке жұпта ой бөліседі., топта пікірлеседі, ортақ пікірді ақ қағазға түсіреді.Схема көрсетіледі. Өз ойларын жеткізеді.ІІ.. Мағынаны ашу. Оқушыларға мынандай сұрақтар қойылады.Өзен деп нені айтады? Қазақстанның аумағында қандай ірі өзендер бар? Жер бедері өзеннің ағысына қалай әсер етеді? Оқушы жауабынан соң, картаны пайдаланып Қазақстан аумағындағы өзендерге тоқталып өтеді.Өзара бірін - бірі оқыту стратегиясы1) Қазақстанның өзендері мәтінін оқытып, талдау жасату. Мәтіннің бір бөлігін оқып болғаннан кейін әрбір оқушы кезекпен оқыған бөліктерін қорытындылап айтады.Интерактивті тақтаны пайдалана отырып қысқаша қорытындылау.3. Түртіп алу стратегиясын қолдану.1. «Қзақстанның өзендері» атты текст беріледі. Мұндағы ақпараттармен танысу барысында, әр абзацтың тұсына белгі қойып отырасыздар. оқу барысында қойылатын қажетті белгілер:V - білемін, - білмеймін, + мен үшін жаңа мәлімет,?- тереңірек білгім келеді.Қазақстанның өзендері1. Өзен дегеніміз - бұл арна деп аталатын ойпаң арқылы ағатын су ағыны.

107


2. Негізгі өзен барлық салаларымен қоса өзен жүйесін құрайды.3. Бетіндегі судың бәрі бір өзенге келіп қосылатын құрлық ауданы өзен алабы деп аталады.4. Өзендер жаңбыр суынан, еріген қар мен мұз суынан, жер асты суынан қоректенеді.5. қазақстанның барлық өзендері негізінен екі алапқа: Солтүстік Мұзды Мұхит алабы мен ішкі тұйық көлдер алабына жатады.6. Еңістік дегеніміз өзеннің белгілі бір учаскесіндегі оның ұзынды ғының бөлігі болып табылады.І= H - H/LI - еңістік мөлшеріН1 - басталған жердегі абсолюттік биіктікН(2)- сағадағы абсолюттік биіктікL - өзеннің ұзындығы7. Су шығыны дегеніміз белгілі уақыт ішінде өзеннің көлденең қимасынан ағып өткен су мөлшері.8. Жыл бойындағы өзеннің су шығынын жылдық ағын деп атайды.9. Ағын судың тау жыныстары шайып, ағызып әкету процесін өзен эрозиясы деп атайды.10. Бастауы еңіс келетін тау өзендерінде ағыс жылдам болып, өзеннің арнасы тереңдейді, орта және төменгі ағыстарында су ағызып әкелген малта тас, құм тұнба шөге бастайды. Бұл тасқындарды аллювий деп атайды.11. Өзеннің су көтерілмеген ескі арнасын терраса деп атайды.12. Өзенмен тасымалданатын қатты заттың бәрін қатты ағын деп атайды.2. Белгі қойылған соң оларды топтау мақсатымен, реттік нөмірі бойынша төмендегі кестені толтырасыздарЖаңа сабақты бекіту тапсырмалары.1. Картаны пайдаланып, Солтүстік Мұзды мұхит, Каспий, Арал, Балхаш, Алакөл алаптарының өзендерін анықтап картаға түсіру.2. Сырдария, Жайық, Ертіс өзендерінің ұқсастығы мен даралығын анықтау.

ІІІ.«Иә,жоқ» ойыны1. Қазақстанда ірілі-ұсақты 85 мың өзен бар? (иә)2. Ертіс, есіл, Тобыл Арал теңізіне барып құяды? (жоқ)3. Каспий теңізі алабына Сырдария өзені жатады. (жоқ)4. Өзеннің жыл бойындағы ағып шыққан су шығынын жылдық ағын деп атаймыз? (иә)5. Елордамыз Есіл өзенінің бойында орналасқан? (иә)6. Сырдария Қазақстан Республикасындағы ең таза өзен? (жоқ)

ІҮ. Адасқан нысанды табуБатыс Сібір тауЗайсан қақпасыҚаратал жазықАлтай өзенТорғай көлТұран қыратЖалпы сырт көлОрал өзенЛепсі тауБалқаш ЖазықІҮ. Берілген сөздердің орнын табуТарка – КартаНөзе – өзенФреасдигор- гидросфераҚзажы – жазықСатбау – бастауАлас – сала Тест

1. Қазақстан өзендері қай алапқа жатады?А) Үнді, Атлант;Ә) Тынық мұхиты;

108


Б) Атлант мұхиты, Ішкі тұйық көлдерВ) Солтүстік Мұзды мұхит, ішкі ағынсыз2. Ұзындығы 1000 км - ден асатын өзен:А) Есіл, Іле;Ә) Талас, Жайық;Б) Тентек. Ертіс;В) Ырғыз, Тобыл3. Каспий теңізі алабының өзендеріА) Сырдария, ТорғайӘ) Жайық, СағызБ) Лепсі, ІлеВ) Шу, Жем4. Жақсы қалыптасқан кең арналы өзендерА) жазық өзендеріӘ) тау өзендері5. Өзен торы солтүстіктен оңтүстікке қарай:А) молаядыӘ) азаяды6Қазақстанның ең ірі өзені:А) СырдарияӘ) ТобылБ) ЕртісВ) Іле7. Қар мұздықпен қоректенетін өзендер:А(Жазық өзендеріӘ) тау өзендері

Су – теңдесі жоқ табиғи байлық, оны ұқыпты пайдалану қажет.«2030 жылы Қазақстан суы мөлдір, ауасы таза, жасыл желекті, гүлденген ел болады» (Н.Ә.Назарбаев)

ҮІ. Өзен су туралы мақал мәтелдер айтҮІІ. Бағалау. Үйге тапсырма: Қазақстанның ішкі сулары

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------Қарағанды облысы, Осакаров ауданы, «Осакаровка кенті

№1 орта мектебі» КММБастауыш сынып мұғалімі: Байхазан Алмагүл

Саралап оқытудағы деңгейлік тапсырмалар арқылысабақтың тиімділігін арттыру

Жаңа технологияларды күнделікті сабақ үрдісінде пайдалану үшін, әр мұғалім өзінің алдында

отырған оқушылардың жас ерекшелігін ескере отырып, педагогтың мақсат-міндетіне байланысты,өзінің шеберлігіне байланысты таңдап алады. Жаңа техналогияны жүзеге асыруда мұғалімбелсенділігі, шығармашылық ізденісі, өз мамандығына деген сүйіспеншілігі, алдындағышәкірттерін бағалауы ерекше орын алады. Осы жағдайларды ескере отырып, өз сыныбыныңоқушыларын бірінші сыныптан бастап бақылау жасай отырып профессор Жауынбай Караевтің«Деңгейлеп саралап оқыту техологиясын» таңдап алдым. Мұндағы мақсатым-өз бетімен дамиалатын , әр түрлі өмірдің қиындықтарына төзе білетін, белсенді, білімді оқушы тәрбиелеу. Бұлтехнологияда , біріншіден – дамыта оқыту идеясын жүзеге асыруға мүмкіндік береді, өйткені олоқушының ойлауын, елестету мен есте сақтауын,ынтасын, белсенділігін дамытып, білімсапасының артуына көмектеседі. Әр оқушының кемінде мемлекеттік-стандарт деңгей алуынакепілдік береді.Деңгейлеп саралау технологиясы оқушының да, мұғалімнің де белсендішығармашылық қызметін дамытуға бағытталған.Осы технология бойынша жұмыс барысындағыөз тәжірибемнен баяндайын.

2-сыныптан бастап математика, ана тілі, қазақ тілі, дүниетану пәндері бойынша деңгейлік

109


тапсырмалар беріп оқушыларды қалыптастыра бастаймын.Деңгейлік тапсырма 1,2,3,4 деңгейде беріледі.1-деңгейлік тапсырма мемлекеттік- стандарт

деңгейі, бұны орындауға барлық оқушылар міндетті.2-деңгей (алгоритмдік) бірте-бірте күрделенеді және мұғалімнің түсіндіруімен қабылдаған ақпаратты пайдаланып бұл деңгейлік тапсырманы орындауға оқушылар құқылы. 3-деңгей (эвристикалық) мұнда тапсырмалар алуан түрлітәсілдер мен жолдар арқылы шешіледі.Оқушы өзі ізденіп қосымша әдебиеттерден жауап береді,ой белсенділігі артады.

Ал 4-деңгей (шығармашылық) оқушының шығармашылықпен жұмыс істей алатындай , өзіндік пікірін жеткізе алатындай, ойын дәлелдей алатын қабілетті оқушылар орындайды. Әрине, барлық оқушылар 4-деңгейді түгел орындап шығады деу артық.1-2 деңгейді түгелге жуық орындайды да, озат оқитын оқушылар алға кетеді. Бағалау «балдық» жүйемен жүзеге асырылады.1-деңгейді орындаған балаға 5 бал,2-деңгейді орындаған балаға 10 бал, 3-деңгейге 15 бал, 4-деңгейге20 бал. Бұл технологиямен жұмыс істей бастағаныма көп болған жоқ.

Небәрі бес жыл ішінде көп тәжірибе жинадым деп айта аламын, бірақ мұғалімнің ынтасы , жұмыс істеуге деген құштарлығы білім беру жүйесіндегі нәтижеге жеткізетінін байқадым. Сонымен қатар сынып оқушыларының арасында кімнің қай пәнге қабілетті екенін байқап, ары қарай дамытуға көп көмегін тигізді. Шығармашылық қабілеті әр баланың табиғатында болуы мүмкін. Біздің міндетіміз-оқушыға оның бойында жасырынып жатқан мүмкіндіктерін ашып көрсету. Кез келген оқушы мұғалімнің басшылығымен орындаған шығармашылық жұмысының нәтижесінде өзінің ішкі мүмкіндіктерін дамытады.Баланың қабілеті мен талантын дамытуды неғұрлым ертерек бастаса, соғұрлым оның қабілеті толық ашылуы мүмкін. Егер бала бойындағы қабілетті мұғалім байқамаса, ол бала басқа оқушылармен бірдей болып қалады.Сондықтан оқушы қабілетін дамытуға түрткі бола білу қажет.Осындай жұмысты жүргізу әр мұғалімнің шеберлігіне байланысты.Күнделікті сабақта қолданатын деңгейлік тапсырманы қызықты етіп, оқушылардың қызығушылықпен орындауын қадағалау қажет.Мысалы математика сабағында оқулықпен ғана шектеліп қалмай, әртүрлі қызықты есептер беру керек.Сабақты қызықты етіп өткізу үшін мұғалім өзі даярлану қажет, яғни мынадай нәрселерді біліп-ескеру қажет.

- математика сабағында оқушылардың ой еңбегі мен қабілетін арттыру және дамытудың тиімді әдістерін қалыптастыра білу керек ;

- берілетін есептің шығарылу тәсілдерін біліп,оны ұғыну керек;- қосымша әдебиеттерді оқып,білімді күнделікті толықтыру керек;- есеп шығарудың әр түрлі жолдарын,тәсілдерін игеру керек.- оқушылардың қызығушылықтарын арттыру мақсатында ойын түрлерін пайдалану керек. Міне,өз білімін осылайша толықтырып отыратын мұғалім оқушысын еш уақытта

жалықтырмайды деп есептеймін. Әр сабаққа құрылған тапсырманың міндетті деңгейі өтілген жаңа сабақты бекітуге және өткен сабақтарды пысықтауға арнап құрылды, бұл деңгейді сынып оқушылары толық орындайды, яғни үлгермеуші жоқ екенін осыдан анықтауға болады. Келесі деңгейдегі тапсырмалар алдыңғыдан күрделі және түрлендірілген болады. Осы тапсырмаларды өз бетімен орындау – шығармашылық жұмыс бастамасы. Келесі 4-деңгейді орындайтын оқушылар бірте-бірте дараланып шыға бастайды.Басқа оқушылар да осы балаларға еліктеп, сабақтан тыс уақыттарында да жұмыс істеуге өз беттерімен отырады. Ал 4-деңгей тапсырмаларын үнемі жеке карточкалар,суреттер, сызбалар, өз бетімен ізденуді қажет ететін жағжайтуғызу арқылы беріп отырамын. Егер қабілетті оқушы өз жұмысын уақытынан ерте аяқтайтын дәрежеге жетсе, басқа оқушылардың жұмысын тексеруге рұқсат беремін, бұл бастауыш сынып оқушыларының өзіне деген сенімділігін, мұғалімнің сенімінен шығу үшін аянбай еңбектенетінін көрсетеді.

Ана тілі пәні бойынша көбінесе мәтінмен жұмыс жүргізуді деңгейлік тапсырма арқылыберемін. Бұл жұмыс нәтижесі ауызша тексеріледі. Әр бала орнында дайындалып отырады. Оның1-деңгейінде мәтінді мәнерлеп, түсініп оқып отыру тапсырылады. 2-деңгейде осы мәтіндегікейіпкерлерге мінездеме беру, немесе табиғатты суреттеген тұсын тауып оқу, 3-деңгей осымәтінге деген көзқарасы, оны өз ойымен аяқтау, мәтінге баға беру сияқты жұмыстарорындалады. Егер өлеңмен таныссақ, осы өлең ұйқасына салып өлең құрау сияқтышығармашылық жұмыстар тапсырылады. Әр тарау соңынан шығарма жазу қалыптасқан.Шығарма жаза білген оқушының сұлулық пен әсемдік туралы, көрегендігі туралы түсінігі мол

110


болады. Оқушылардың тілдік қорын,сөз өнерін дамыту үшін «Ертегі құрау» ойыны, «Сөзденсөз тудыру», ойдан жұмбақ, жаңылтпаш құрау т.б ойындар жүргіземін. Оқушы бойындағытабиғат сыйлаған талантты тани біліп, оны ұштауға бұл ойындардың көмегі мол. Осындайшығармашылық жұмыстарды ойдағыдай атқару үшін мұғалімдердің оқушыға берер әсері болуыкерек. Мысалы: балаға сенім қалыптастыру үшін «сен білесің», «сенің қолыңнан келеді», «лездеүйреніп аласың» деген сөздер қажет. Оқушының өз ойынан шыққан жетістігін жоғары бағалап,мадақтап, көтермелеп отыру керек.

Мысалы: ана тілі сабағында «Туған жер» тарауын қорытындылаған кезде әр баланыңқабілетіне қарай тапсырма беріледі. Шығарма жазуға қабілетті, сөз байлығы мол оқушығашығарма жазуды тапсырдым, өлең шығаратын қабілеті бар оқушыларға өлең жазудытапсырдым, сурет салуға икемі бар оқушыларға туған ауыл табиғатынан сурет салудытапсырдым, ал қалған оқушыларға табиғат көрінісі бейнеленген суреттер жинауға тапсырмабердім.Оқушының қойған сұрақтарына шын пейілмен жауап беру керек және «бұлай айтуғаболмайды» деп еш уақытта тиым салуға болмайды.

Дүниетану сабағы- өте қызықты сабақ. Бұл сабақта өсімдіктер мен жануарлардың, адамағзасы мен қоршаған ортаның, табиғат пен экологияның адам үшін алар орнын ашу, мәнінбілдіру. Пәнге қызықтыра отырып, білім қорын кеңейту үшін мұғалім шеберлілігі,шығармашылығы керек. Бұған деңгейлік тапсырма беру, қосымша деректермен таныстыру,зерттеу жұмыстарын жүргізу, саяхат, халықтық болжаулар сырын анықтау, экологиялықмазмұнды есептер шығарту, оқушының жеке және топтық жұмыстарын ұйымдастыру кіреді.Туған ауыл табиғаты, ондағы өмір сүретін жануарлар тіршілігі, өсімдіктер әлемін күнделіктіөтіп жатқан жаңа сабақтармен байланыстыра зерттеу жұмыстарын жүргізуді қабілеті жоғарыоқушыларға тапсырма ретінде беремін. Сол бойынша қосымша әдебиеттер,энциклопедиялардан материалдар жинақтау тапсырылады. Туған ауыл маңы, жануарлар менөсімдіктері туралы көркем сурет көрмесін ұйымдастырдым. Табиғи денелерден әр түрліпішіндер құрау еңбекке баулу сабағында жүзеге асырылады.Тағы да басқа танымдықжорықтарға барып, ой бөлісіп, әр бала өз туған табиғатын аялау керектігін түсіндіріп отырамын.

Қорыта айтқанда әр оқушы ақырындап өз деңгейімен көтерілсе, қолынан келмейтін іске итермелемесек, оқушы ешқашан сабаққа деген қызығушылығын жоғалтпайды.

Бұл әрі қарай оқушының тілін дамытуға, сөз байлығына, еркін сөйлеуінің дамуына үлкен ықпал етеді.Жалпы сыныбымдағы оқушылардың ана тілінен көрсеткіші мынадай.

«5»- 38 % «4»-34% «3»-28% Күтілетін нәтиже: Осы айтылған әдіс-тәсілдердің бәрін жүзеге асыру оңай шаруа емес. Оған

шығармашылық тұрғыда ізденіс,шыдамдылық, жүйелі жұмыс жасай білген жөн. Караевтің бұл технологиясы бойынша жұмыс істеудің тиімді жақтарын айтатын болсам:FF) әр оқушы өздігінен жұмыс істеуге дағдыланады;GG) оқушының жеке қабілеті айқындалады;HH) іштей бір-бірінен қалмауға тырысып, талпынғанын көріп риза боласыз;II) тапсырманың күрделену деңгейіне сәйкес оқушының ойлау қабілеті артады;JJ) әр бала өз деңгейіне, қабілетіне қарай бағаланады;KK) сынып оқушылары толық бағаланады және әр оқушы өзінің алатын бағасын біліп отырады; (1-деңгей «3», 2-деңгей «4», 3-4 деңгей «5»)LL) жұмыс дәптерінің соңына әр деңгейді орындағаны жайлы белгі қойып, жинаған ұпай санын оқушылар өздері жазып отырады;MM) даму мониторингісін құрып, оқушылардың дамуын қадағалауға және ата-анасымен байланыс жасауға жеңілдік туғызады;NN) бір ғана сабақта есептің бірнеше түрін шығарады;OO) жаңа оқулықтағы тапсырмалар осы технологияға негізделіп берілген;

Саралап деңгейлеп оқытудың сипаттамасын , нәтижеге жету жолдарын мына сызбалардан көруге болады.

1-ші міндетті деңгей 2-ші алгоритмдік деңгей

қарапайым өмірге логикалық тапсырмалар

111


байланысты ребус,кроссворд шешу, жаттығулар орындайды 5 жолды өлең құрау

3-ші эвристикалық деңгей 4-ші шығармашылық деңгей

алуан түрлі тәсілдермен ой толғау,өлең құрастыру, жолдар арқылы шешеді. ой топтастыру,зерттеу жұмыстары графиктер,диаграммалар, жоспарлау, жобалау,автор ойын

мысалдар құрастыру,дұрыс жалғастыру,елес,қиял жетегінде шешім табу жаңа идеялар айтады

Ал енді қиындық жағына келсем, оқушыларға көп қиындық бола қоймайды. Тек мұғалім үшін туғызар қиындықтары бар. Әсіресе математика пәні кезінде деңгейлік тапсырмаларды тексеріп, дұрыс болған жағдайда ғана келесі деңгейге көшу керек, осы кезде мұғалімге бүкіл сыныпты тексеріп шығу өте ауыр.Бұған бірте-бірте төселіп, өзіме ыңғайлы болу үшін 1 қатарда 3 деңгейді бірдей уақытта орындайтын оқушыны отырғыздым. 2 қатарға 2деңгейді бірдей уақытта орындайтын оқушыларды, 3 қатарға 1 деңгейді ғана орындайтын оқушыларды отырғыздым. Сонда ары- бері жүріс азайып, бір қатардан екінші қатарға ауысып отырамын. Бірақ оқушыларға бұл тапсырмаларды қызыға, ынталанып орындағанын еске ала отырып кез келген қиыншылыққа төзуге, жеңуге болады деп ойлаймын.

Сонымен қатар математика пәнінен алынған бақылау жұмыстарына да маниторинг жасап отырамын.

2-3- тоқсан бойынша математика пәнінен алынған бақылау жұмыстар көрсеткіші. 43% 44% 53% 57% 62% 62%

Осы бақылау жұмыстарын екінші жарты жылдықта оданда жоғарылатуыма көп көмек береді. Жалпы білім сапасын көтеруді бір көмекші құралы. Жеке оқушымен де осылай деңгейімен жұмыс жүргіземін.

Әрбір сабақ –ол қайталанбас өнер, шығармашылық десек, бұл деңгейдегі мұғалім орны ерекшеекені айтпаса да түсінікті. Елдігін, ұлттың ұнамдысын, халықтың қастерлісін, абзал ардақтысын,жүрегіндегі нәрін оқушыларының бойына сіңіріп, әрбір сабақты ұтымды ұйымдастыра білу «ұстаз»деген ұлағатты есімнің міндеті, парызы – деп білемін.

Ол әр ұстаздың ұйымдастыру қабілетіне, тереңдетіп оқушы ой-санасына жеткізе білу, шәкіртжүрегінен орын алу, бастысы өз мамандығын сүйген, бал тамған бала тілінің бағын ашар жан болуышарт. «Жақсы шәкірт-ұстазының мұраты»-деген олай болса «Ұстаздық еткен жалықпас үйретуденбалаға»- деп ешқашан ертең демей жақсы шәкірт тәрбиелеуден жалықпайық .

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Батыс Қазақстан облысы,Казталов ауданы, Сексенбаев ауылыТ.Сексенбаев атындағы жалпы білім беретін бастауыш мектебі

Галимова Баянсұлу – бастауыш сынып мұғалімі

Сабақтың тақырыбы: Адам және табиғат.Мақсаты: Балалардың табиғат туралы түсінігін анықтау.

Жанды, жансыз болуын дәлелдету. Табиғаттың адам өмірі үшін қажеттінің бәрін беретінін, сондықтантабиғатты сүю, оны қорғау керектігін өздері бақылай отырып, қорытынды шығару.

Адамның жақсы, жаман, білімді, тәртіпті, ақылды болып кездесетінін, өз пікірлерін айтып, шешім қабылдауына, салыстыруға түрлі тапсырмаларды орындату.

Жеке, топпен, жұппен қалай, қайтіп жұмыс істейтіндерін зерттеп, бақылауМіндеттері:-оқушылардың табиғат тіршілік бастауы, адам табиғаттың бір бөлшегі екендігін, табиғат

заңдылықтарын сақтау туралы түсініктерін кеңейту.-оқушыларды табиғат тазалығын сақтауға, табиғаттан үндестік таба білуге үйрету.-ізгілікті, жауапкершілікті, ұқыпты болуға тәрбиелеу.Пайдаланатын материалдар: 1. Плакатта аспан және жер бетін бейнелеген сурет. Жеке-жеке

112


тапсыруға арналған суреттер: тау, өзен, ағаш, жануарлар, құстар, киіз үй, ата және әже.2. Жұптық, топтық, жеке жұмыстарға арналған карточкалар, схемалар.3. Таза парақ пен түрлі қарындаштар.Шаттық шеңбері. Балалар кезекпен өздерінің Жер анаға деген ізгі тілектерін білдіреді.Шөліркемей гүл тұрсын! (сол қолын жайып көтереді)Жерім жайнап құлпырсын! (оң қолын жайып көтереді)Нұрын сыйлап біздерге (екі қолын жоғары көтереді)Көкте мәңгі гүл тұрсын! (екі қолын төбесіне көтереді)Нұр сыйлаған күн ыстық (қолдарын жаяды)Ыстық бізге кең өлке (оң жаққа қарайды)Ыстық бізге тыныштық! (сол жаққа қарайды)Ұйымдастыру кезеңіБалаларға ақ парақ таратылып, жұмыс барысында қажет болған кезде пайдаланатындарын

ескерттім. - Балалар, тақтадағы ілулі суреттен жылдың қай мезгілін көріп отырсыңдар?- Жаз мезгілі.- Оны қайдан байқадыңдар?- Ашық аспан және жердегі өсімдіктердің құлпырып тұрғандығынан- Дұрыс. Ендеше, балалар, менің бастаған жұмысыма сендер көмектеседі деген үміттемін.(балалар

көмектесетіндерін білдіріп жатты)- Жазда барып, өзеннің жағасына бөгелдім. Кім айтады, кәнеки, мен ол жерде не көрдім?- Тау, өзен, ағаш, құс, гүл және т.б. (айтқан сөздеріне қатысты плакатқа көргендерін жапсырып

отырды.)- Жазда тауға өрмелеп, Шаршап талай бөгелдім. Қарап едім, не көрдім? күн, бұлт, жануарлар, аққу, тас т.с.с (тағы да жапсырды) Табиғаттың қай түрін көріп отырсыңдар?Тірі табиғат, өлі табиғат.Доппен жұмыс: Допты әр балаға лақтырып тірі табиғат десем тіріні, өлі табиғат десем, өліні атау

керек екенін ескерттім.Табиғатқа арнап ән шумағын жазған қазақтың ұлы ақын адамы кім еді? Абай ҚұнанбаевӘн сабағында жаттаған Абайдың әнінің аты қалай?Желсіз түнде жарық ай.(әнді бәрі орындап, әннің ырғағымен, қимыл қозғалыс жасауына болатынын

ескерттім)Балалар, алдарыңдағы қағазға табиғат, оның түрлерін көрсетіңдерші. Яғни, тіріге адам, жануар, өсімдік. Өліге: күн, ай, жұлдыз, тау, тас, су екендігін ажыратады.Тапсырмалардың орындалу тәртібі:1.Қажет сөздерді сызықпен белгілеу керек екенін ескерту.2.Жауап берерде топ ішінен бір оқушы, не бәрі жеке-жеке айтуға болатынын ескерту.Топтың

жұмысына бірден сәтті орындалғанын айтып,немесе қателескен жері болса, басқа топтармен ақылдасып дұрыс шешімін айтқызуды қалыптастырдым.

ПікірталасКиіз үйдің суретін плакатқа жапсырып тұрып:-Мына өлі табиғатты ұмытып кетіппіз,- дедім-Жоқ, ол табиғат емес-Неге табиғат емес?-Ол зат-Оның зат екенін қайдан білесіңдер?-Ол адамның қолымен жасалған зат.-Адам. Адам дегеніміз кім?-Ол тірі табиғат. Қозғалады, жүреді, сөйлейді, еңбек етеді-Жануарлар да, құстар да осындай іс-әрекет

113


жасайды ғой, олардан қандай айырмашылығы бар?Адам оқып білім алады. Ақылды, миымен ойланады. Адам екі аяқты, жануарлар төрт аяқты. Құс

ұшады, адам өздігінен ұша алмайдыЖаңа адам білім алады дедіңдер. Дұрыс-ақ, балалар. Білімді қайдан алуға болады?Жұптық жұмыс: Кім не істейді?Екіге бөлінген карточканы таратып, жұптарын тауып, берілген сойлемді дауыстап анық оқу керек

екенін ескерттім. Қосымша басқа да мамандық иелерін айтып, ол жайлы тоқталып, білетін өлең шумағын, мақалдарын айтты.

Жаңа ақпарат«Адам баласы жаратылысын табиғатпен етене жақын өмір сүріп келеді. Адам өзіне қажеттісінің

бәрін табиғаттан алады. Табиғат адам үшін жайлы мекен,барлық игіліктердің бастауы.Адамзаттың әлемде алатын орны зор. Сондықтан адамзат ғылым мен техника пайдаланудың жаңа

стратегиясын жасамай, өзін-өзі құртып алуы мүмкін. «Табиғат тазалығы-адамзат амандығы» екенін естен шығармау керек.

Адамзаттың басты міндеті-табиғат қуат көздерін орнымен пайдалану, оның әсемдігін сақтау, қоршаған ортамен үйлесімді өмір сүру, мейірімділік нұрын шашу».

Мұғалім оқушыларды ақпаратпен таныстыру арқылы адам мен табиғаттың бірлігі, табиғат адамның асыраушысы, панасы, сондықтан оны таза ұстау, мейірімділік қатынас жасау адамның парызы екенін ұғындырады.

ТүйіндемеҚазіргі уақытта қоршаған ортаның ластанғаны, жоғалып-құру жағдайында екендігі жиі айтылады.

Әйтсе де мұны жою немесе түзету оңай шаруа емес екендігі де белгілі. Егер де ғылымда табиғатты тазалауға арналған құрал ойлап табылса да, мұның өзі сыртқы тазалықты сақтау болып қалмақ.Ал адамдарды улап жатқан газ, түтін, улы заттар адамзаттың рухани әлеміне де өз кесірін тигізуде.Адамдардың көпшілігі түрлі ауруға ұшырауда,бұл тек ауа,су, тамақтың ластануынан ғана болып жатқан жоқ.Егер адам баласының рухани әлемі мұншама ластанбаған болса, адамдар барлық сыртқы уларды жоя алатын еді. Бірақ ауру ішкі ластанудан, яғни ойдың, сөздің, істің ластануынан басталады. Осы ішкі ластану сырттай көрініс табады. Нағыз сыртқы өзгеріс ішкі өзгерістен соң пайда болады.Демек, сыртқы әлем рухани әлемнің нақты және материалдық бейнесі.Сондықтан ауырмай, таза болу үшін адам ішкі тазалығына мән беруі керек, яғни ойы,сезімі, тілегі, мұраты таза болғанда ғана, сыртқы әлеммен үйлесімділік болады.

Табиғатсыз адам өмір сүре алмайды екен, ендеше жердің, табиғаттың иесі мына сендер,біздер оны қорғауымыз керек. Балықтарға су, ал құстарға орман, тоғай керек. Демек, табиғатты

қорғау өз Отанымызды сақтау деген сөз. “Табиғатты қорғайық” деген белгі тапсырылды.----------------------------------------------------------------------------------------------------------

Шуриева Бақтылы ТлеккабылқызыАтырау қаласы. Бесікті орта мектебінің

I санатты бастауыш сынып мұғалімі

Замануи сабақты дамыту ресурстары : Кембриждік сындарлы оқыту бағдарламасы модульдерінің оқу мен оқытудағы тиімділігі

Қазіргі таңда елімізге жоғары білікті, шығармашыл, жаңаша ойлайтын, тұлғалар қажет. Жекетұлғаның шығармашылығының дамуына оқыту мен тәрбиелеуде жаңа технологияны енгізу - жолашпақ. Әр адамның табиғатынан берілген шығармашыл тума талантын дамытуда замануи білімдіберу стратегияларын қолдану тиімді болып отыр. Оқушыға білімді өздігінен игеру амалдарын,тәсілдерін үйрете отырып, баланың өзіндік дүниетанымын қалыптастыруына жағдай жасау,кеңестер мен бағыт- бағдарды беруді мұғалім басты мақсат етіп алу керек. [1] Жаңаша әдіс-тәсілдердіқолдана отырып, оқушылармен жұмыс жасау жолында мұғалім көп ізденеді, үнемі еңбектенеді,сабақты берудің жаңаша технологияларын жетілдіреді. Яғни, әрбір мұғалім шәкірт жүрегіне жолтаба отырып, пәнге қызықтыра, оқытудың ең тиімді көңілінің көкжиектерін ашулары керек. [1] ОсыБағдарламаның нәтижесі оқушылардың қалайша оқу керегін үйреніп, сандық технологиялардақұзырлық танытатын өзінің дәлелі мен уәждерін шынайы жеткізетін, ынталы, сенімі мол, сыни- пікірібір жүйемен дамыған, оқушының қалыптасуын қамтиды. Тәжірибеде қолданып отырған жаңа

114


Бағдарлама білім бере отырып, қалай оқыту керектігін ұсына мұғалімнің де өзіне қоятын талапдәрежесін биіктетеді. Осыны ескере отырып, өзімде сол нәтижеге қол жеткізуге өз үлесімді қоссамдеген ниетпен бір сабақты қалай өткізгеніме тоқталып кеткім келіп отыр. Мұндағы мақсатымШәкәрім Құдайбердіұлының «Бостандық таңы атты» тақырыбындағы сабағымды Бағдарламаныңжеті модулін бір- бірімен байланыстыра, сабақ кезеңдерінде өзара қалай ықпалдастырақолданғанымды баяндай отырып, оқушыларды оқытуда оқудағы жаңа тәсілдердің тиімділігініңнәтижесін көрсету, осыған сай Бағдарламаның басты мақсаты- ынтымақтастық атмосферасынқалыптастыра отырып метесананы немесе «Қалай оқу керектігін үйретуін» (Flavell,1976, Vygotsky ,1978) жүзеге асыра, оқыту мен оқудағы жаңа тәсілдерді игерту тиімділігін дәлелдеу. Соның ішіндеВыготскийдің оқыту моделінде оқушылар диалогтік оқытуды құру нәтижесінде білім алатындығынжорамалдаған идеяны жүзеге асыру. «Диалог арқылы оқытуды» (Mercer, 1995, Alexander, 2008)пайдалануда тапсырманы жас ерекшеліктерге сәйкестендіре беріп, оқушыларды сыни түрдеойландыра, таланты мен дарыны ұшқындап тұрған балаларды оқыту кезеңіндегі ұтымды жетістігіноқушыларға әркез көрсете ынталандыру. Олар алған білімдерін өз өмірлеріне пайдалана алатындайтүсіну деңгейін қалыптастыруға болады. Сабақтың жалпы мақсаты: автор туралы мағлұмат береотырып, өлең мазмұнының идеясын ашу. Міндеттері: мәнерлеп оқи алу, негізгі ойды анықтау жәнебасқа шығармалармен салыстыру арқылы ұқсастықтарын табу, өмірмен байланыстыра ой талдауға,шығармашылыққа үйрету. Сабақтың ұйымдастыру кезеңінде ынтымақтастық пен сыныпатмосферасын орнату үшін «Шаттық шеңбері » психологиялық жаттығудан кейін топқа бөліпотырғызылды. Сабақта топқа бөліп отырғызу оқушылардың асыға күтетін сәті. Балаларды әр кездеәртүрлі тәсілдермен ауыстырып отырғызу қызғылықты әрі тиімді. Оқуға үйретуде топтық жұмыстыңтиімділігі, балалар бетпе- бет отырып еркін сөйлеседі, ой-пікірін айтады, ақылдасады.. Осыдан соңкритерийлер жазылған бағалау парақшаларын топ басшыларына таратып бердім, сабақ барысында өзтобының оқушыларын және өзін бағалап отыруды түсіндірдім. Оқытудың нәтижелерін жүйелі түрдежиынтықтауға бағытталған қызметті белгілеу үшін, мұғалім одан әрі оқу туралы шешімді қабылдаумақсатымен оқушылардың іс-әрекетін бағалауды жүзеге асырып отырады. Мұғалім бағалауды өткізералдында оқушылардың нені біліп және нені жасай алатынын, сонымен қатар оларда қандайкелеңсіздіктер кездесуі мүмкін екендігін анықтап алады.Оқушыларға үй тапсырмасын талдатуда онекі минут уақыт бөліп, Майк Гершонның оқыту үшін бағалауының бір түрі «Ыстық орындықты»пайдаландым. Бастауыш сынып оқушыларына не нәрседе қызық болып көрінеді. Оқушылар «Ыстықорындыққа » ынтазарлық білдіріп, қысқа сіріңкенің өздеріне келгенін қалап отырды. Ал, «ыстықорындықтың» ыссылығын жан-жақтан үй тапсырмасы бойынша сұрақтар жаудырылғанда сезінді.Сұрақ қою маңызды дағдылардың бірі болып табылады, себебі, дұрыс қойылған сұрақтар сабақберудің тиімді құралына айналады.[1] Әр топтағы оқушылар сұрақ қоюда белсенділік танытты.Олардың арасында үлгерімі төмен оқушыларда бар. Өткен сабақтағы «БББ кестесін» толтырғандабілгісі келетін ұсыныс бойынша қосымша рәміздер туралы тақпақтар іздену, жаттап келу жәнерәміздер авторларын анықтап келу тапсырылған болатын.Сол тапсырмаларды орындап келген кейбіроқушылардың әрекетінен оқытудағы жетістікке жетуге кері байланыстың тиімді екендігін көрсетеді.Бағалаудың мақсаттарының бірі, бұл жетістікке жеткендікті көрсететін кері байланыс.Осы керібайланыстың негізге мақсаты оқушылар мен мұғалімдерге жетістіктер мен даму, мысалы,білім,түсіну,және дағды туралы хабарлама беру болып табылады. [1] Орындықтағы оқушы жауабынсыныптастары «бас бармақ» арқылы «тамаша», «жақсы», «онша емес» қалыптастырушы бағалапотырды. Сабақтың негізгі бөліміне түспестен бұрын интербелсенді тақтадан Шәкәрім Құдайдердіұлытуралы ақпараттық кесте көрсетіліп (фотосы, туған жылы басылып шыққан кітаптар суреті), ақынтуралы топтар өз білгендерін, бұрыннан таныс өлеңін (Адамдық борышың) еске түсіру үшін«айнымалы бекет» әдісі жүргізілді. Бұл көрсетілімнің не үшін екендігін, бүгінгі сабақтың кімніңөлеңі туралы болатынын оқушылар болжады да, әрі қарай «тізбектей оқыту» арқылы «Бостандықтаңы атты» өлеңін топтағы оқушылар мәнерлеп оқыды. Келесі кезекте үш топ «Жағымсыз әдеттер»,«Жағымды әдеттер», «Тәуелсіз елдің баласы» тақырыптарын қорғау үшін топтық жұмыс жүргізілді.Бұл жерде оқушыларға жұмысты аяқтау барысында уақытты ұтымды пайдалану ескертіліп,көшбасшылық бағыт-бағдар беріп, отырдым. Ойларын дәлелдеу үшін сыни тұрғыдан ойлана жауапберу көзделді. Оқушылар диалогтік әңгімені жүргізе отырып, Мерсердің пайымдауынша топтықәңгімемен топтарда жұмыс істеді. Сырттарынан топ жұмысын бақылап жүрген байқағаным 1,3-топбелсенділердің айтылған пікірлерімен қалған тыңдаушылардың әрқайсысы тыңдаушылар

115


механикалық түрде келісе берді. Оларға нені, қалай талқылау керек екені жайында бағыт –бағдарберіп отырдым. 2-топта қызу зерттеушілік әңгіме көрініс тауып, оларда ортақ мәселе болып, бір-бірімен пікірлесті, идеяларын талқылап, ортақ келісімге келді. Әр топтан белсенділер шығыппостерлерін қорғады. Өлең мазмұнының идеясын ашуда оқушылар ойларын дәлелдеу үшін сынитұрғыдан ойлана жауап берулері көзделді. Бұл әрекеттерде Александердің (2001,2008,) диалогтің бесүлгісі талқылау арқылы ақпараттар тарату және мәселелерді шешу, диалог арқылы қателіктердіазайта отырып, түсініктер мен қағидаттарды жеткізуге ықпал ететін сұрақтар мен талқылаулардыңжиынтығы «Бұл жағымсыз әдеттер өз досыңның бойынан табылса қандай әрекетке барар едің?»,«Автор айтып отырған жағымды әдеттер өз бойыңнан табыла ма?», «Жағымды әдеттер адамныңқандай қасиеті?», «Талап не үшін қажет, ол адамды неге жеткізеді?». Мұндағы мақсат оқушыларғаашық сұрақтар қойылып, олардың жауабын білім деңгейлерін тексеру үшін емес, оларға өз ойларынашық жеткізуге және кеңейтуге, дамытуға мүмкіндік беру үшін де қолдану еді. Оқушыларға жауапберуге уақыт беру керек және мүмкін болса, бұдан кейінгі сұрақтар мен жауаптарды олардыңсөздеріне орайластырып құрған дұрыс. Харгривс пен Гэлтон (2002) жалпы алғанда, мұғалім сұраққойғаннан кейін оны қайталап немесе сол сұрақты өзге оқушыға басқаша қоймас бұрын шамамен екісекундтай кідіретіндігін анықтаған. [1] Мұғалім жақсы дамып отырған коммуникативтікдағдылармен, сонымен қатар түсіністікпен қарау арқылы оқушылардың білетіндігін немесебілмейтіндігін анықтай алуға міндетті. Оқушылардың жауап беруде талап ететін сұрақтар таланттыжәне дарынды балалардың ой ұшқырлығын дамытып қана қоймай, басқа да оқушылардың ойлана,тереңірек жауап беруге үйренулеріне мүмкіндік берді. Үлгерімі орташа оқушылар болса, топ ішіндеөз пікірлерін айтуды, қалай оқу керегін Бандураның пішіндеу- «жанама тәжірибесіндегі» «олардыңқолынан келген нәрсе менің де қолымнан келеді» дей отырып, қате жауап беру қорқынышынанқысылмай еркін сөйлеуге үйренді. Яғни, Маслоудың қажеттіліктерінің 4-деңгейі өзін-өзі құрметтеугедеген қажеттілікке, жігер- күшке ие болып құзіретілігіне жол ашылды.

Топтардың өз жұмыстарын қорғау мен тақырыпты дәлелдеулерін басқа топтар қолпаштауменбағалап отырды. Сабақ үстінде талантты және дарынды балалардың іс-әрекеті бірден көзгетүспегенімен, Фриманның сегіз өлшеміндегі икемділік, ойлау қабілетінің жылдамдығы байқалды. Біроқушының топ бойынша сурет салуда туған жер көріністерін икемділікпен өз ойынан бейнелейбілгені байқалса, тағы бір оқушыларым постер қорғауда өздерінің ой-белсенділігін, тапсырманыорындауда алғырлықтарын көрсетіп отырды.

Бұдан кейін оқушыларды бір серпілтіп алу үшін интербелсенді тақтадан бейнеәуен жіберіп, сергітусәтін жасаттым. Дәстүрлі сабақтарда оқушылардың сабақ үстінде би билеп, қозғалысқа түсуі асақұптала бермейді. Сергіту сәтінде балалардың көңілді әуенмен демалуы, бақытты балалық шағынескере отырып, көңілдеріне қуаныш ұялату ұялшақ балалардың ашыла түсуіне жақсы әсер етеді.

Сабақ жоспарының келесі кезеңінде «Адамгершілік» сөзінен бірнеше сөз құрастыру және өзжетістіктерін бағалау критерийлері ұсынылды. Бұл жерде ұяң оқушыларымның бірі өздерініңшапшаң ой қабілетін көрсетіп мені таңқалдырса,«өте жақсы» оқитын, «екпінді» қатарындағы оқитынкейбір оқушылардың сыни ойлауда жылдамдық таныта алмай кібіртектеп қалып, өзімнің кәдімгідейоқытуда ойланып әрекет етуіме негіз болды, Оқушылардың жіберіліп жатқан аз- кем кемшілігінеқарамастан, олардың еңбегін, ынтасын мақтап-қолпаштап формативті бағалап отырдым. Өйткені,өзін-өзі бағалау өзінің білімін, тапсырмаларды түсінуге, оқыту үдерісін жақсартудың жолдарынсезінуге мүмкіндік ала отырып, өзін-өзі сыйлауға, оқу үшін ынталануға, жауапкершілігін арттыруғаүлесін қосады. [2] Келесі топтық тапсырмаларда 1-топ Ш. Уәлихановтың сөзінің өлеңгебайланысынан дәлелдер келтірсе, 2-топ Венн диаграммасы арқылы осы өлеңді Абай атамыздың«Ғылым таппай мақтанба» өлеңімен салыстыра отырып, ұқсастығы мен айырмашылығын тауып, өзбойларына тек жақсы адами қасиеттерді жинау керек екендігі туралы ой-пікірлерін білдірді, ал 3-топоқу, білім туралы мақалдар айтты. Сабақты жинақтап қорытуда «Оқушы» сөзіне «Бес жол өлең»құрастырды. Оқытудағы тапсырмаларды орындау барысында оқушылардың жас ерекшеліктеріне сайоқу мазмұнындағы оқыту құралдарына ерекше назар аударылып, кіші жастағы балалардың зейініндамытуда тапсырмалардың балалар үшін тартымды, қызықты, және оларға сәйкес келетіндей етіпжасаудың маңыздылығын Хаген мен Хейл (1973) атап кеткен. Аткинсон мен Шифрин (1968) қысқамерзімді Баддели мен Хитч (1974) (оны жұмыс жадысы деп атаған) есте сақтау адамның

жадында негізгі орын алатындығын анықтаған. Жұмыс жадысы арқылы адамдар санаға ақпаратенгізіп, сол арқылы жұмыс жасай алады. Жұмыс жадысы танымдық міндеттерді орындау қабілетінде,

116


балалардың жадысының дамуында негізгі мән жатыр. [1] Сабақтың тартымды да қызықты болуынаАКТ құралдарының мүмкіндіктерін пайдалану оң әсер етеді. Себебі, жаңа тақырыпқа қатыстыматериалдарды аудио- визуалды қабылдау мен көрсетілімдердің алған ақпаратты сақтауының 20%-30%-на ғана әсер етсе де, тапсырмаларды талқылау, тәжірибе барысында жетістікке жете алады.Сабағымның соңында топ басшыларының бағалау парақтары бойынша топ мүшелерін бағалауыталданды.Оқушылардың жеткен жаңа жетістіктері мадақталып, оқуды бағалау үшін, балаларғажиынтық баға қоюда бағалау критерийлеріне сүйеніп, ашық баға қойылды. Бағалау критерийлерінбасшылыққа алып, оқушылар өз кемшіліктерін байқағандарын, келесіде жоғары нәтижеге жету үшінкемшіліктерді жою бағытын түсінді. Сабақтың оң нәтижеге жетуіне, табысты болуына мұғалімқұзіреттілігінің биік болуы шарт. Ол үшін педагог бойында Шульман « мұғалімнің үш көмекшісі»(2007) [1] деп аталатын қасиеттері болуы керек. Яғни, бірінші көмекшісі –бас, кәсіби түсінігі (оқытумен оқушылар туралы жеткілікті білім болуын талап етеді), екінші көмекшісі- қол, оқытудыңтәжірибелік дағдылары ( ілім жүргізу, демонстрациялау, түзету, оқытуды бағалау сияқты тәсілдер,ынталандыру, қолайлы орта), үшінші көмекшісі- жүрек, кәсіби-өнегелік тұтастық (мұғалімніңэтикалық және моральдік құндылықтары) сапалы және табысты оқытуда дайын білім беру емес,оқушылардың өздерінің білім мен идеялары болуын қадағалау.[1] Оқытудың Кембридж тәсілдерініңсындарлы оқыту теориялық негіздері уақыт талабына сай Бағдарлама екеніне көзім жетті. Алдағыуақытта бұл оқытудың жаңа әдістерін тереңірек меңгере түсіп, тәжірибеме енгізуді мақсат еттім.Шоқан Уәлиханов «Халықтың кемеліне келіп өркендеуі үшін ең алдымен азаттық пен білім керек»,-деп айтқандай, өз Тәуелсіздігіне 22 жыл асқан өркениетті Қазақстанның болашағы балаларымыздыңәлемдік дәрежеде білімді болуы үшін, шәкірт алдында мұғалімнің атқарар міндеті, көтерер жүгі аземес екендігін білдіреді. Осы міндетті ұғынған маған- алдымдағы өскелең шәкірттерімді білімшыңына бағыттау әрі мақтаныш, әрі өмірлік ұстанымым. Өз білімімді жетілдіріп, кәсіби біліктілігімдіарттыра отырып, оқу мен оқытудағы жаңа әдіс- тәсілдерді, Бағдарламаның жеті модулін оқубарысында ықпалдастыра орынды қолдануым, еңбектенуім, бұл менің –көшбасшылығымныңміндетті қыры. Еңбек жолымда көшбасшылығымды дамыту жұмыстарын одан әрі жандандырып,жалғастырып отыруды жоспарыма енгізіп қойдым десе де болады. Бағдарлама мақсаттары менміндеттерін жүзеге асыру нәтижесінде балаларымыздың білім мұхитының кемесінде еркін жүзуінежол ашылғаны деп білемін.

Сілтеме:1.Мұғалімге арналған нұсқаулық, үшінші басылым.2. Ресурстар.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Нұрғалиева Бибігүл Жомартқызы

Атырау қаласы. №34 лингвистикалық мектеп – гимназиясының информатика пәні мұғалімі, ІІ санатты

VISUAL BASIC ОРТАСЫНДА МӘЛІМЕТТЕР ҚОРЫН ЖОБАЛАУ ПРИНЦИПТЕРІ

Мәліметтер қоры бұл ақпараттарды сақтауға арналған ұйымдастырылған құрылым. Алғашқы кезде,яғни, мәліметтер базасы түсінігі қалыптаса бастаған жылдары, бұл базаларда тек қана мәліметтерсақталып жүрді. Бірақ бүгінгі күнгі мәліметтер базасын басқару жүйелері (МББЖ) өз құрылымындатек қана мәліметтерді ғана емес, сонымен қатар тұтынушылармен немесе басқа да программалық-ақпараттық кешендермен қарым-қатынас жүзеге асырылатын әдістерді (яғни, программалық код) деорналастыруға мүмкіндік береді. Осылайша біз қазіргі заманғы мәліметтер базасында тек ғанамәліметтер ғана емес, сонымен бірге ақпарат та сақталатындығын айта аламыз.

Мәліметтер қоры – бұл алдымен кестелер жиынтығы, мәліметтер қорына процедуралар және басқаобъектілер қатары кіреді. Кестені қандай да бір объектілер жиынның атрибуттары бар екі өлшемді кесте ретінде елестетуге болады. Кестенің аты идентификатор болады, ол арқылы оған сілтеме жүреді. Кестенің бағандары сол немесе басқа объектілердің характеристикаларына, яғни өрістерге сәйкес келеді. Әрбір өріс сақталған мәліметтердің аты мен типі арқылы сипатталады. Өрістің аты – идентификатор. Ол әртүрлі программалардағы мәліметтерді манипуляциялау үшін қолданылады. Өрістің аты латын әрпімен жазылады. Өрістің типі мәліметтер өрісінде сақталғандардың типтерін сипаттайды. Ол жол, сан, үлкен текстер, кескіндер т.с.с. болуы мүмкін.

117


Мәліметтер қоры төмендегідей талаптарды қанағаттандырады:12. Мәліметтер тәуелсіздігі – бұл принципті екі жақты анықтауға болады.

а) Мәліметтер өзгертілгенде осы мәліметтерге қолданылған программа өзгертілуі міндетті емес. ә) Мәліметтер қорымен жұмыс жасайтын барлық программа басқа программадағы

өзгертулерден оқшауланған болуы тиіс.13. Мәліметтер қорында мәліметтер мүмкіндігінше қайталанбауы тиіс, яғни, артық мәліметболмайтындай етіп, сақтауды ұйымдастыру.14. Жан – жақты байланысты орнату және қолдау. Мұндай байланыстар қандай да бір файлдыәр түрлі қолданбалы программалардан шақыруды ұйымдастырады.15. Үзіліссіз дамытылуы, яғни, барлық уақытта мәліметтер өзгертіліп және кеңейтіліп отырумүмкіндігі бар.16. Мейлінше аз шығындану, яғни жадыдан көп орын алмау.

Мәліметтер қорын жобалау кезендеріМҚ жобалауда мәліметтерді ұйымдастыруды үш кезенде:

ақпаратты-логикалық (инфологиялык), даталогиялық (концептуалдық) және физикалықдеңгейлерде қарастыру қабылданған. Бұл деңгейлерге пәндік саланың инфологиялық, концептуалдықжәне физикалық модельдері сәйкес келеді.

Мәліметтер қорын құратын және оларға сұрауды өндейтін бұл-МҚБЖ болып табылады. Дербес МҚБЖ бір компьютерде орындалатын жеке мәліметтер қорын құруды қамтамасыз етеді. Жеке МҚБЖ – Paradox, dBase, FoxPro, Access. Комплекстік мәліметтер қорын программалаудың ортасы көмегімен құруға болады. Мысалы, Delphi, Visual Basic т.б.

Visual Basic ортасы Access, FoxPro, Dbase, Paradox форматындағы мәліметтер қорымен жұмысістеуге мүмкіндік береді.

Қазіргі таңда қолданылатын мәліметтер қоры «клиент-сервер» архитектурасымен жұмыс істейді.Visual Basic ортасында клиент-сервер архитектурасымен жұмыс істеу үшін ADO(ActiveX DataObjects) технологиясы қолданылады, бұл мәліметтер қорына ену әдістерін қамтитын жаңатехнологиялардың бірі.

ADO технологиясын Access, Oracle, SQL, және т.б. мәліметтер қорына қосылу үшін қолдануғаболады. Бұл технологияда МҚ-на тез және ыңғайлы түрде қосылуға мүмкін беретін OLE DB жаңамеханизмі қолданылады. ADO технологиясында OLE DB драйверлері бар кез келген МҚ-на қосылумүмкіндігі бар.

VB қосымшаларында ADO технологиясын жүзеге асыру үшін үш түрлі құрал қолданылады:26. ADO Data Control 27. ADO Connection Object(МҚ-на қосылуды жүзеге асыратын объект)28. ADO Recordset Object(жазбалар жиынтығы мен жұмыс істеуге арналған объект) ADOConnection Object және ADO Recordset Object обьектілері DLL – кітапханалар болып табылады.Сондықтан олармен жұмыс істеу типтер кітапханасына сілтеме жасау көмегімен іске асады, яғниқасиеттер, әдістер, оқиғалар және мәліметтер типтері осында орналасқан.

Visual Basic ортасында мәліметтер қорын, кестелерді құру және оларды өңдеу үшін Visual DataManager қосымшасы қолданылады. Мәліметтер қорында сақталатын буманы көрсетіп мәліметтерқорына атау бергеннен кейін оның құрамына кіретін кестелер, индекс, кілттік өрістер құруға болады.

Visual Basic ортасында мәліметтерді кесте режимінде көру үшін DataGrid, FlexGrid, DataBoundListкомпоненттері, ал форма режимінде көру үшін ListBox, TextBox, ComboBox компоненттеріқолданылады.

Visual Basic ортасында мәліметтер қорымен байланыс орнату үшін ADO Data Control 6.0басқару элементін қолданамыз.

Мәліметтерді өңдеу үшін SQL құрылымдық сұраулар тілі қолданылады. Мәліметтерді таңдап алудаSelect операторы қолданылады. Бұл оператор SQL операторы тілінің негізгі операторы болыптабылады, ол күрделі критерийлерді қанағаттандыратын жазбаларды таңдап алуда қолданылады.

Visual Basic ортасында Crystal Reports pro программасының көмегімен есептерді құруға болады.Бұл программаны қолдану үшін оны алдымен компьютерге орнату керек.

Crystal Reports pro программасы орнатылғаннан кейін Visual Basic-ті іске қосамыз. AddInsменюінен ReportDesigner программасын таңдаймыз. Ашылған диалогтық терезеде жаңа есепті құруүшін File-New компонентін орындаймыз. Есеп шебердің көмегімен құрылады. Шебердің жұмысы

118


бірнеше қадамнан тұрады. Барлық қадамды орындағаннан кейін есепті алдын ала көру режиміндекөруге болады. Егер есеп өз қалауымызша шықпаса, оған әртүрлі түзетулер енгіземіз. Ол үшін designжапсырмасына көшеміз. Бұл бөлім есептің құрылымын өзгертуге мүмкіндік береді. Яғни бұл жердеөрістің орналасу ретін ауыстыруға, әртүрлі шрифт түрлерін таңдауға, артық өрістерді жоюға,графикалық бейнелерді орналастыруға және т.б орындауға болады. Есеп кеңеймесі .rpt түріндесақталады. Есепті қосымшада қолдану үшін стандартты емес элементті(Crystal Report) проектке қосукерек.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:A) Тим Андерсон. Visual Basic «Шаг за шагом». – Москва, 1997.-223 б.B) Халықова К.З, Бостанов Б.Ғ, Тұрғанбаева А.Р. Обьектілі бағдарланған программалаужүйелерінің негіздері. - Алматы, 2005. C) Д.П. Мак-Манус. Обработка баз данных на Visual Basic 6.0.М, С-П, Киев, 2000. - 396 б.

-----------------------------------------------------------------------------------------------Нысанбаева Венера Сисенбаевна,

БҚО, Казталов ауданы, Әбіш негізгі мектебінің биология пәнінің мұғалімі

Биология 6-сынып Сабақтың тақырыбы:§26.Жемістің түзілуі; өсімдіктердің тұқым арқылы көбеюі және таралуы.

Жемістің түрлері:құрғақ және шырынды, қақырайтын және қақырамайтын, біртұқымды жәнекөптұқымды жемістер.

Сабақтың мақсаты:Білімдік: Оқушыларға жемістердің түзілуі, түрлері, олардың бір-бірінен ерекшеліктері

өсімдіктердің тұқым арқылы көбеюі және таралуы туралы білім беру.Дамытушылық: Жемістердің көптүрлілігі, кездесетін жерлері және бұрыннан білетін жемістер

туралы білімдерін кеңейту, таным қабілеттерін арттыру, қызығушылықтарын ояту.Тәрбиелік: Оқушыларды әсемдікке, сұлулыққа, табиғатты қорғай білуге, жеміс түрлерін ажырата

білуге, ізденімпаздыққа тәрбиелеу.Сабақтың түрі: дәстүрлі Сабақтың типі: араласСабақтың әдісі: СТО әдістері: топтастыру, семантикалық карта.Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру кезеңіА) оқушылармен амандасу ә) сабаққа дайындау б) Оқушыларды 2 топқа бөлу, топ аттарын

белгілеу.ІІ. Қызығушылықты ояту

D) Топтастыру 1-топқа:

2.Біліміңді тексер.Төменде аталған өсімдіктердің гүлшоғырларын ажыратып, тұсындағы санын әр гүлшоғырдың

торкөздеріне жазыңдар.Шашақ Жай

масақСобық Күрделі

шатырЖай

шатырКүрделі

шашақСебет Күрделі

масақ6, 11 2, 1, 13 7, 16 3, 10 4, 9 8, 12,

155, 14

119

Гүл бөлікте

рі

Гүл бөлікте

рі


1.Жүгері 2.Жолжелкен 3.Наурызшешек 4.Тары 5.Бидай 6.Мия7.Балдырған 8.Өгейшөп 9.Гүлшетен 10.Пияз 11.Қараған

12.Күнбағыс 13.Калла 14.Қарабидай 15.Гүлкекіре 16.СәбізІІІ. Мағынаны тану кезеңі1.Топтастыру 1, 2-топқа қатар беріледі Өсімдік гүлдеп болғаннан кейін ұрықтанған аналықтың жатыны жеміске айналады. Жеміс

құрылысы жеміс қабынан және тұқымнан тұрады. Жеміс қабының қызметі тұқымды қорғау жәнетұқымның таралуына әсер ету.

Шырынды жемістер шырыны мол, жұмсақ болады. Жидек жемістің сыртқы қабығы жұқа, жұмсақ, ішінде тұқымдары көп шырынды. Жидек тәрізді жемістер-көп ұялы, көп тұқымды. Жемістің сыртқы қабатында эфир майы көп, сары, қызғылт-сары түсті. Ортаңғы қабаты мақта тәрізді борпылдақ, кебу, ақ түсті.Ішкі қабаты етті, қалың, шырынға толы.

Сүйекті шырынды жемістердің сыртқы қабаты жұқа, ортаңғы қабаты қалың етті-шырынды, ішкі қабаты-қатты сүйектенген.

Құрғақ жемістердің қабығы қатты, сүректенген, құрғақ болады.3. Жемістерді жарнамалау. 1,2 топ оқушылары жемістің суретін немесе жемістің өзін көрсете

отырып сол жеміс туралы тақпақтар айтады. Құлпынай Итмұрын.Уақытылы жинап алмаса, Жабайы раушан дейді екен,Көп шыдамас ол аса. Итмұрынды ел кейде.Баданадай жемісі Піседі екен жемісіАғып кетер болмаса. Қараша айы келгенде.Болар сусын десең де, Онда аскорбин қышқылыТоймайсың қанша жесең де. Сенесің бе көп десе.Жасайды одан әтір де, Елу есе лимоннан,Жапырағы ем жөтелге. Қарақаттан он есе. Алма ШиеТазартар ол қаныңды, Зиянкестерден қорғауғаЖасартады тәніңді, Әктеп, сырлап діңдерін.Отаны деп алманың Күн суытса от жағады,Қазақ жері танылды. Үсітпеу үшін гұлдерін.Көрген кезде алманы, Қып-қызыл болған жемісін,Тіл үйірген бал дәмі. «Шиедей» деп ел ішін,Тұрады ғой жегің кеп, Тараған сөз бар сол үшін.Құрамында темір көп. Лимон Апельсин Иісі бар аңқыған,«Қытай алмасы»,- дейді оны, Түрі сопақ демесең.Ел құмартып жейді оны. Дәмі ащы-Эфир майы- ЛимонныңБар онда, Қант қосып жемесең.Сығындысы- Жақсаң оның шырынынДәрі ол да. Әппақ болар бет деген,Қабығынан- Қоссаң асқа-Тосапты, Дәмді етер,Шырынынан сусын жасапты. Ауруға да ем көптеген. Өседі жылы жер талғап,Суық жерге өспес,Ол-тоңғақ.Бойында көп дәрумен,Пайдалы ғой адамға.Жемісі оның-Дәрі, ем.

120


ІV. Ой-толғаныс.29. Семантикалық карта

Өсімдіктің

аты

Жемістер Жемістүрлері

Тұқым саны

құрғақ

шырынд

ы

біреу

екеу

көп

Алма жидек

Қарбыз

жидектәрізді

Мандарин

жидектәрізді

Өрік сүйекті

Асбұршақ

бұршаққап

Күнбағыс

тұқымша

Емен жаңғақ

Бидай дәнек

2. Биологиялық жұмбақтар.1.Жұп-жуан тұрқы, 2.Бақшамызда өседі,Қара-көк түсті сырты, Керек тағам деседі.Қуырмасаң оны Бар қызыл, көк, сарысыЖей алмайсың шикі (баялды) Ащы-тұщы бәрісі (бұрыш).3.Оранып көп жапыраққа, 5.Қайнатсаң-томатың, турасаң-салатың (қызанақ).Өсіп жатыр атырапта (орамжапырақ)4.Жасағанда борщты, 6.Көкөніс бұл қалаулы, жасамас онсыз палауды. (сәбіз)Қосуға оны борышты.Бұл көкөніс болмаса,Қызармайды ол аса. (қызылша)7.Сілкідім де сабағын,Жердің астын қарадым.Он түйнегін алдым да, Дайын болды тамағым (картоп).

3.Қосымша мәліметтер: Алып жемістерБіз көбіне жерде өсетін көкөніс-жеміс біткеннің ең үлкені деп қауын-қарбызды ойлаймыз. Негізінде

салмағы мен көлемі жағынан үлкен жеміс Сейшель аралында өсетін пальманың жаңғағы екен. Оның диаметрі жарты метрге жетіп, 25 кг-ға дейін салмақ қосады. Бір пальма осындай отыз жемістен бере алады. Олардың қабығы өте қатты болады және баяу жетіледі. Гүлденгеннен кейін төртінші жылы ғана көлемі өсіп, пісуіне тағы екі жыл керек екен. Ұзындығы 90 см, ені 50 см-ге жуық. Бұл ағаш жемісінен жергілікті тұрғындар қамыр илеп, нан ісіреді. Дегенмен, ең ірі жемістер ағаш басында өспейді деген пікір дұрыс. Көкөністің ішіндегі ең ірісі–асқабақ.

4.«Артығын тап» ойыны.

121


5.«Логикалық тапсырма»6.Суретжұмбақты шешіп, жемісті тап1-топ 2-топ

7.Тренинг5. Үй тапсырмасы. §26 оқу, біліміңді тексер, 88-бет.

---------------------------------------------------------------------------------------------------Дүйсенбаева Гүлзада Талапқызы

БҚО, Казталов ауданы, Бостандық ауылы, Бостандық орта жалпы білім беретін

мектебінің І санатты бастауыш сынып мұғалімі

пәні Дүниетану

2 «б» сыныбы 20қараша 3-апта

Тақырыбы Өсімдік-тірі организмМақсаты Өсімдіктің тірі табиғат екенін, оның тұқымынан өсетіні жер бетіне өсіп

шығуы туралы мағұлмат беру. Ойлау, есте сақтау, байқау қабілетін дамыту, мазмұнын жүйелі баяндауға дағдыландыру. Танып білуге, туған елдің табиғатынадеген сүйіспеншілігін арттырып оны қорғауға тәрбиелеу.

Күтілетіннәтиже

Өсімдік , ағаш, бұта, шөптесін өсімдіктердің атауларын біледі және түрлерін ажырата алады.

Түйінді идеялар

Табиғатты қорғай білу. Өсімдіктердің аттарын ажырату,оларға қамқор болу.

сабақтың формасы

топтық жұмыс, жұптық жұмыс, жеке жұмыс

сабақтың әдісі

миға шабуыл, салыстыру, сәйкестендіру, семантикалық карта, синквейн , инсерт,қазынаны табу,мозайкалық топ, ара әдісі

Ойлау деңгейі (Блум б-ша)

мақсаты

Түрткі (тапсырма, сұрақ, ресурс)

нәтиже бағалау мұғалімнің іс-әрекеті

оқушының іс-әрекеті

(1-тапсырма)

Сабақтың тақырыбын анықтау.

Жұмбақ жасыру (миға шабуыл)

- Балалар, мен сіздерге жұмбақтар жасырамын,дұрыс жауаптарын тапсаңдар алдарындағы суретерді көтересіздер.

Жазда жатсаң, көлеңкесіне алады,

Қыста

Тақырыптың

«Өсімдік-тірі организм» екендігін біледі, жұмбақтардың мазмұнын түсінеді

Формативтік бағалау(жарайсың, өте жақсы, бәрекелді т.б)

«жарайсың»-бағытың дұрыс деген.

«бәрекелді»-жауабың жақсы, әлі де болса дәл емес дегенді білдіреді

«өте жақсы»-

Оқушыларменөсімдікше тербеліп амандасу.

Сабаққа қатысын тексеру.

Топқа бөлу.

Оқушыларда мұғалімнің әрекетіне қарай амандасутүрін ұсынды.

Суреттер таңдау арқылы «ағаш», «бұта» , «шөптектес өсімдікт

122



Тақырыптың мазмұнын ашу, мәтінді түсіну.

жақсан, жаның рахат табады.

(Ағаш) Жасыл ине

киемін, Жайлаймын

тау биігін. Жаңа жылды

тойласаң, Төріндемін

үйінің. (Шырша) Ағайынды

бәрі, шықса жасыл, түссе сары.

(Жапырақ)Дауылға нық

күшi,Ағаштың

мықтысы. (Емен)

Сергіту сәтіМынау менің

жүрегімБәрі осыдан

басталғанМынау менің

басымБарлық істі

атқарғанМынау менің

қолымБарлық істі

атқарған

Интерактивті тақтадан бірнеше суреттер көрсету арқылыөсімдіктер туралы

мәлімет беру (сыни

ойлану арқылы жауап беру)

Өсімдік түрлерін ажыратады

жауабың дәл, өз ойынды жеткізе алдыңдегенді білдіреді.

№1 қосымша.

Оқушыларға өз топтарының аттарына сәйкес ағаш пен бұта, шөптектес суреттерін беріп отырамын.

Формативтік бағалау.

Өз топтарының аттарына сәйкес ағаш, бұта, шөптектес өсімдік суреттерін тарату

Тақтадағы суреттербойынша өсімдіктер туралы түсінік беру

ер» тобыболып үш топқабөлінді.

Өсімдік аттарын айтады.

Тақырып мазмұнын ашады.

Өз білетін өсімдіктерін сай топта талқылап жауап беру.

(постер дайындау, әр топ өз аттарынасәйкес).


Жұппен

«Мен білетін бір

Алдарындағысуреттер арқылы да

Өсімдіктің өмірдегі атқаратын

Формативтік бағалау,

Дайынсуреттер

Әр оқушысы өз

123


жұмыс дерек»(тақы

рыбы бойынша)

қосымша мәлімет беру

Сергіту сәті (өсімдікке

қатысты)Там, там,

тамшыларТам, там

тамшыларТамшылар

нөсерлетТамшыдан

өсер көк

пайдасын біледі

қолдау сөздерайту арқылы ынталандырамын.

«бағдаршам» әдісі

ді үйлестіремін.

парталаскөршісініе өсімдік туралы, қолдану аясына қарай ақпарат береді

(Өсімдік туралы не білседе).


Өсімдіктер әлем туралы бейнекөрініс көрсетіледі

Бейнекөріністен көргендерінтопта талқылау. Әр топ кезектесе жауапберу. Бір-бірін қайталамауы керек.

«Жалғастыр»ойыны

Бейнекөрініс

тен көргендерін есте сақтау арқылы талдап, ойларын ортаға салады.

(көшбасшылықты анықтау)

Формативтік бағалау.

Бейнекөрінісі қосу, оқушыларға ұсыну

Көргендерін баяндайды.

5-тапсырмаДеңгейлік

тапсырмалар

*Өсімдіктер туралы мақал-мәтел айту

*Өсімдіктер туралы ертегі, өлең, жұмбақ айту

*Өсімдік туралы қанаттысөздер

Сергіту сәті(қырағылық

қабайланысты)

Орнымыздан тұрайық

Қолды алға созайық

Алға қарай бір адым

Артқа қарай бір адым

Жоғары-төмен қарайық

Орнымызды табайық

Оқушы бойындағы білетін өлең, тақпақтар, жұмбақ. Мақалдар, нақыл сөздерді білу арқылы

шығармашылық қабілеттерінбайқау.

(дарынды оқушыны анықтау)

Формативтібағалау.

Ағаш, бұта,шөптектес өсімдік суреттерін беру

Оқулыққа назар аударту

Үйге тапсырма беру. (Отан туралы эссе жазу)

Мәуелі ағаш-майысқақ.

Адам көркі шүберек

Ағаш көркі жапырақ

Ағашы аласа

Алмасы тамаша

Бір тал кессең, он тал ек

Қыз өссе

124


елдің көркі, гүл өссе жердің көркі.

Жел соқпай шөптің басы қозғалмас

1.Дәрі шөптен шығады,дана — көптен шығады

2.Қорадамалың болсын, көшеде талың болсын


3 топқа 3 әдіс бойынша тақырыпты бекіту тапсырылады.

сабақтың тақырыбы, сабақ туралы сыни көзқарасын білдіруі.

Кері байланыс

«Басб

Сабақ ұнады, түсіндім деген оқушылар қолдарын жоғары көтеріп,өсімдік бейнесінде қалықтайды.

Орташа түсіндім дегендер екі қолдарын жанғажаю арқылы, мүлдем түсінбегендер қолдарын төменсермеу арқылы іс-әркетпен көрсетті.Әр оқушы

Дарындылық қасиеттерін байқау.

Оқушының өз іс-әрекетінің нәтижесін бағалай алуын байқау.

Формативтібағалау.

Қолдау сөздерді айта отырып, топтарына сәйкес өсімдік суреттерін беремін.

Даналық

Оқушыларға бағыт беру.

Бүгінгі сабақтанне үйрендіңдер, негеқызық болды, бүгінгі алған әсерлері жайындасурақтарқоямын.

(кері байланы

1-топ Синк

вейнәдісіНе?-

өсімдікҚанда

й ?-жасыл, алуан

Не істейді?-өседі, қурайды,өледі

Сөйлем-Өсімдік айналадағы ауанытазартады

Мәндес сөз-көк

2-топИнсер

т әдісіБілемі

н,Білмей

125


армақ әдісі»

рефлексия жасайды.

ағашы(сабақ

соңында оқушылар өз ойларын стикерге жазып іледі)

с)(стике

рмен)

мін, үйрендім

3-топСеман

тикалық карта

Оқушар қимыл арқылы жасап көрсетеді..

Рефлексия.

Салихова Гүлзипаш АмірғалиқызыБатыс Қазақстан облысы. Казталов ауданы, Қараөзен ауылы,

Қараөзен мектеп –лицейінің география –биология пәнінің мұғалімі:

Тәрбие сағатының тақырыбы: Ер есімі – ел есіндеТәрбие сағатының білімділік мақсаты: Елінің келешегі үшін қалтықсыз еңбек еткен халық

перзенті Дінмұхамед Ахметұлы Қонаевтың кісілік келбеті мен адами қасиеттері, биік тұлғасын, халқына сіңіргенеңбегін танып білуге, тағылым алуға үйрету.

Тәрбие сағатының дамытушылық мақсаты:Оқушының ой -өрісін,ойлау қабілетін, ауызекі сөйлеу тілін дамыту, ізденіске жетелеу.

Тәрбие сағатының тәрбиелік мақсаты: Оқушыларға қоғам қайреткерінің өмірін үлгі ете отырып елін, жерін, сүйе білуге баулу, адамгершілікке, қайырымдылыққа тәрбиелеу.

Тәрбие сағатының көрнекілігі: Слайдтар, Д.А.Қонаевтың суреті, Д.А.Қонаев туралы айтылған сөздер.

«Мейірім –шуағы мол, пейілі кең халықтың перзенті болудан асқан бақыт жоқ. Сол халық – қазақ халқы. Елінің өткенңн ұмытпай, келешегі үшін қалтықсыз еңбек еткен перзенті бар халық та бақытты. Сол перзент – Дінмұхамед Қонаев.» Джавахарлал Неру (Үнді мемлекетінің негізін қалаушы)

«Мен бүгін зор тұлғамен қауыштым. Ол –терең саясаткер, халықтар даналығын толық меңгерген адам. Ол – КСРО- ның сирек кездесетін тұлғасы.» Дуайт Эйзенхауэр

«Шынын айтайын, Қонаевқа тең келетін адамды көрмедім». Геннадий Толмачев (жазушы)Тәрбие сағатының түрі: Аралас Тәрбие сағатының әдісі: интерактивті тақта , суреттер, Тәрбие сағатының барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі. Оқушыларды түгендеу, үй тапсырмасын тексеру.ІІ. Жаңа сабақ бөлімі.Мұғалімнің сөзі: «Қайтадан қайырылып қауымға келмейсің, Барыңды, нәріңді тірлікте бергейсің. Ғибрат алар артыңда із қалдырсаң, Шын бақыт, осыны ұқ, мәңгілік өлмейсің» ғұлама ойшыл Шәкәрім атамыз айтқандай елу жыл ел

ағасы болған Дінмұхамед Ахмедұлы Қонаев тәрізді ірі тұлғаға арналған тәрбие сағатын бастаймыз.

126


1.«Сен де бір кірпіш дүниеге ...» 2.Еңбегі мен қайраты екі жақтап.3.Димаш ағаның шыққан тегі, отбасы.4.«Мәнді накқыл, әрі нақыл»5.Димаш- дана, ғасырда бір туатын дара тұлға.6.Ұрпақ үні. 7.Ауылдан шыққан ағалар.8.Психологиялық сергіту сәті.9.Қорытынды. 1-оқушы: Жаннұр. Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев 1921ж. 12-қаңтарда қазіргі Алматы

қаласында (бұрынғы Верный) дүниеге келді. 1930ж. Алматы қаласындағы № 14 орта мектепті бітіріп,Мәскеу қаласындағы түсті металдар және алтын институтында оқиды. 1936ж. Тау-кен инженері мамандағы бойынша институттан соң Балқаш мыс қорыту комбинатының Қоңырат кешенінде еңбек жолын бастайды. Осы кенішті 2 жыл бұрғылау цехының бастығы болған Димаш аға 1939ж. Риддер қаласындағы «Алтай полиметалл» комбинатына директор болып тағайындалды және Кеңестік Орталық Коммунистік партия мүшелігіне қабылданды.

1942-1952 жылдары Қазақ КСР Министрлер Кеңесі төрағасының орынбасары болды. 1952ж. Сәуірде Қазақстан Ғылым Академиясының президенті болып сайланды.

2-оқушы: Думан. Көрнекті қоғам, мемлекет қайраткері, ғалым 1955-1960ж, 1962-1964ж. Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің төрағасы, 1960-1962 жылдары және 1964-1968 жылдары Қазақстан Коммунистік партиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы болды. Қонаев өмірінің 45 жылға жуығын ел басқару ісіне арнады, ширек ғасырға жуық Қазақстанның І басшысы қызметін атқарды. Ол басшылық қызмет атқара жүріп республикадағы тау-кен ісін дамытуға қомақты үлес қосты. «Қоңырат мыс кешенін қазу» атты ғылыми еңбегі(1949ж), 1978ж. «Кеңестік Қазақстан», «Таңдамалы сөздері мен мақалалары» еңбектері, 1992ж. «О моем времени» атты кітабы жарық көрді.

«Сен де бір кірпіш дүниеге...» 3-оқушы: Айткүл. Бала күнінен тау-кен ісімен шұғылдануды арман еткен Дінмұхамед Ахметұлы тұңғыш қазақ инженері Мұхамеджан Тынышбаевты ерекше құрмет тұтты. Энциклопедист ғалым М.Тынышбаевтың Түрксіб теміржолын салып өз елінің мерейін өсірудегі игі істері Димаш ағаны инженерлік кәсіпке әкелді. Еңбек жолын тау-кен инженері болып бастап, Балқаш мыс қорыту комбинаты мен Лениногор қорғасын-мырыш комбинаты сынды еліміздегіең алып өндіріс орындарында қызмет істеген Димаш Ахметұлы бірте-бірте Ғылым академиясының призеденттігіне жоғарылаған.

4-оқушы: Аңсағаным. Дінмұхамед Ахметұлының одан кейінгі өмірінің бәрі де партия-кеңес органдарында, Қазақстан Компартиясының Орталық Комитетінде қызметте өтеді. 10 жыл Қазақ КСР Министрлер Кеңесінде төрағаның орынбасары, төраға, 27жыл Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің І хатшысы, 21 жыл Совет Одағы Коммунистік Партиясы Орталық комитеті Саяси бюросының мүшесі болды. Осындай жоғары мансап пен атақ-дәреже ешқашан да Дінмұхамед Ахметұлының басын айналдырып, өмірде өзі бәрінен жоғары қойған қарапайымдылық, адалдық, турашылдық іспетті ізгі қасиеттерінен тандыра алмаған. Дінмұхамед Ахметұлы жайлы естеліктерде ол кісінің өте кеңпейіл, сабырлы да салмақты, парасатты адам болғанын баса айтады. Қолы қалт еткенде тарихи романдар мен танымдық әдебиеттерге ден қойған, халық әндерін, күйлерін тыңдағанды ұнатқан. Спорт түрлерінен боксқа, күреске құмартақан, өзі де үнемі бойжазба жаттығулармен айналысқан.

Еңбегі мен қайраты екі жақтап... 5-оқушы: Маржангүл.Тың жерлерді игеру, Өзбекстанға өтіп кеткен қазақ аудандарын қайтару, Шардара өңіріне атом электр станциясын салғызбау, Ерейментау топырағынан неміс автономиясын ашуға жол бермеу тәрізді маңызы зор мәселелерде білікті саясат ұстанып, асқан табандылық танытты. Білікті басщылық нәтижесінде ҚСР-ы сол жылдары Кеңес Одағы көлеміндегі 14-орыннан алдыңғы үштіктің қатарына ілінді. Одақ бойынша екінші астықты алқапқа және көпсалалы өнеркәсіп аймағына айналды. Сөйтіп еліміздің өндірістік ауқымы 10 есеге өсті.

Димаш ағаның шыққан тегі, отбасы... 6-оқушы: Мадияр.Дінмұхамед Ахметұлының анасы Зәуре қарапайым, еңбекқор адам болған. Әкесі Меңліахмет ел ішінде беделді кісі болған. Оң жақ бетінде меңі болғандықтан да атын соған қарап қойған. Өз бетімен білімін жетілдіре жүріп қазақша да, орысша да сөйлеп, сауатты жаза білген. Анасы 11 құрсақ көтерген. Қазір көзі тірі үшеуі:

127


Гаухар,Сара,Роза.7-оқушы: Толғанай. Дінмұхамед Ахметұлының үлкен әпкесі Әмина Түркебаева (1906ж) бас

кітапханашы болса, жолдасы Айтжан Түркебаев-қазақтың тұңғыш революционерлерінің бірі болған, әпкесі Маймуна Қадыржанов-қазақтың тұңғыш инженерінің бірі, қазір ұлдары Қайрат Курчатов қаласындағы Ядролық Орталық директоры. Қарындасы Фазила (1918ж.) Мәскеуде білім алған, Нәйлә соғысқа қатысты. Інісі Асқар Қонаев (1929ж) – ғалым, жолдасы Ләйлә Мұхтарқызы – ғалым, Қазақ КСР ҒА призиденті; Гауһар Қонаева, Қонаева Сара – дәрігер, Роза – биология ғылымының докторы. Жолдасы Зуһра Шәріпқызы есеп қызметкері болса да, орыс, қазақ, шетел классиктерінің шығармаларын зейін қойып оқитын. Ағылшын тілін үйреніп, шетелдің өнеріне, мәдениетіне ден қойды. Мұсылманша сауаты бар еді.

8-оқушы: Ақерке. Қонаев әдебиет пен өнердегі, мәдениет пен ғылымдағы ахуалды әрдайым бақылап отырды. Республикаға Қонаев басшылық жасаған тұста Қазастанның 5 томдық академиялық тарихы қазақ және орыс тілдерінде жарық көрді. Таңертеңгі астан кейін күнделікті газет-журналдарды қарап, хат-хабарды ыждаһатпен оқып отырған. Осы өмір жолдарында Дінмқхамед Ахметұлының нақылға айналған сөздері:

1. Бүгінгі күн – кешегі күннің шәкірті. 2. Бітімі қисық ағаштың көлеңкесі де өзіндей болады. 3. Орынды сын ойлантпай қоймайды. 4. Ақиқаттан аттап кету-арға сын. 5. Өмірдің 2 тірегі: үйренуден жалықпау, үйретуден аянбау. 6. Жалад шындық болмайды. «Мәнді нақыл, әрлі ақыл». Димаш – дана, ғасырда бір туатын дара

тұлға. 9-оқушы: Меңдібек .Димаш Ахметұлы басқарған жылдары еліміздің барлық саласы

(экономика, ауыл шаруашылығы, құрылыс, білім, мәдениет) зор қарқынмен дамыды. Ұлттық ғылым академиясы одақ бойынша Ресей мен Украина Ғылым академияларынан кейінгі үшінші орынға шықты. Осындай деңгейге жетседе қазақ тарихынан ойып орын алған тұлға арманы – ел тәуелсіздігі еді.

10-оқушы: Дидар.Дінмұхамед Ахметұлы өз еңбегінің арқасында, ұлтының мәртебесін көтергені үшін, еліне, жұртына, әділдігі, адалдығы, тазалығы, жанашыр қайраткерлігі үшін халық жүрегінен терең орнын алған. Зейнетке шыққанда басындағы пәтерінен басқа ештеңесі болмаған. Өйткені Димекең ел басқарғанда байлыққа қызыққан жан емес. Сондықтан періштедей тазалығына куә болғанхалқы Дінмұхамед Ахметұлы десе ішер асын жерге қояды. Дінмұхамед Ахметұлының еліміздегі абыройы Алатаудан да асқақ.

11-оқушы: Лена Қонаевтың тұсында Қазақстанның өркендеуі оның белгілі бір партиялық талаптарды ұстанғанына ғана емес, адамдық қасиеттеріне де байланысты. Дінмұхамед Ахметұлы бейнесінің қазақстандықтардың жүрегінен мәңгі орын алуы-нағыз патриоттығында.

Қазақтың көгіндегі жарық жұлдыз, Тұлпарың күнде сенің таң асқандай, Мөлдірсің, биіксің сен көк аспандай. Сүйемін сен отырған кабинетті, О-дағы жаңа ойларға жол ашқандай. Күледі ел, қуанады ел, құлпырады ел. Қой қоздап, бие туып, щұрқыра бел. Қазақтың үмітіндей жарық жұлдыз, Көгінде жап-жарық боп сен тұра бер. Тұманбай Молдағалиев.Қазіргі кезде тың деректер жинақталып, Димаш ата туралы 15 сериалды фильмді түсіруге

жұмыстанып жүрген Журналистер акадимиясының академигі Мадрид Рысбеков фильмнің 8 сериясының түсірлгенін айтады. Фильмінің басталуында “ Алатау” әні орындалады, оның да өзіндіктарихы бар.Бұл ән Д.А.Қонаев туралы өлең.

«Алатау» әнін сынып болып, қосылып орындау. «Алатау»Әні:Н.Тілендиев

Ауылдан шыққан ағалар.Мұғалім оқушыларға өз аулымызда бірнеше жылдар бойы еңбек еткен еңбек ардагері:

Мүтиғолла Темірханұлы Темірханов өмір баянымен таныстырды.

128


1934 жылы дүниеге келген.1962 жылы Орал педагогикалық институтының тарих факультетін бітірген. Алғашқы еңбек жолын 1962 жылы Ақкөл совхозын К.Маркс атындағы сегіз жылдық мектебінен бастады.1967 жылы Қараөзен мектебіне келіп, мектеп директоры қызметіне тағайындалды. Осы мектеп шаңырағында 32 жыл, соның ішінде 27 жыл директорлық қызметте істеді.Ұстаз еңбегінің жемісі мен жетістігі қатар жүрді.Республикалық,облыстық “Құрмет грамотасы”, аудандық мақтау қағаздарымен қоса, “Қазақ ССР халық ағарту ісінің озық қызметкері” атағына да ие болды.

Өтегенов Сапар Үмбетұлы 1969 жылы Орал педагогикалық институтының толық курысн математика мамандығы бойынша

бітірді. 1982- 2006 жылдар аралында Қараөзен орта мектебінің оқу ісінің меңгерушісі және тәрбиеісінің меңгерушісі, математика пәнінің мұғалімі болып, қызығы мол ұстаздық еңбектің қыр –сырынтерең меңгереді. Математика саласында оқытуды жақсарту, мұғалім шеберлігін шыңдау, оқытуүрдісінде жаңа жүйеде сипаттау,жаңа сабақ модельдерін құрып,республика, облыс, аудан көлемінде іс– тәжірибесі тарады.Еңбек ардагері бұл күндері “ Қазақ ССР халық ағарту ісінің озыққызметкері”.1993 жылы тәрбие жұмыстарының өзіндік моделінің облыстық панорамасында қорғағаншығармашылық ерекшелігі бар, тиімді, нәтижелі еңбегі үшін Құрмет грамотасына ие болды,Қараөзен мектеп – лицейінде тәрбие жүйесінің жобасы облыстық білім басқармасының грамотасыменмарапатталған (2002 жыл)

8.Психологиялық сергіту сәті.9.Қорытынды: «Адамдық қалыпты биік ұстау –кімге де болса үлкен сын. Адамгершілік деген

асыл қасиетті аласартып алмасақ екен. Өмір өзегі осы, азаматтық жол да осы» деп Димаш ағаларыңайтпақшы, сендер де бақытты ұрапақ ретінде ерекше жаралған ұлы бабалардың қатарында өмірдемейірбандылықтарыңмен, мейірімділіктеріңмен ел еңсесін көтеруге, игі істер атқаруға қызмететіңдер. Осы тағылым сағаты арқылы Димаш Ахметұлының кемел ақылы, дархан мінезі,ұйымдастырушылық қабілет- қарымы сендерге өнеге болсын. Оның барға тасымаған , жоққажасымаған еңбек адамының да, ғұлама ғалымының да есінде қалуы кездейсоқтық емес.

Мейлі 10 жыл,Өтсін мейлі 20 жыл,100 жыл өтсін, Ұмытылмас еңбегің бар Ел бағалар тым алып, деп бүгінгі тәрбие сағатымызды аяқтаймыз.Үйге тапсырма беру. “Ер есімі ел есінде” Эссе жазу.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Ғизатова Ләззат Әдиқызы

Қазақ тілі, әдебиеті пәні мұғаліміБесікті орта мектебі. Атырау қаласы

Ахмет Байтұрсынұлы – қазақ руханиятының көсемі

Асыл қазынамыз, ана тіліміз қазақ тіл білімі сондай - ақ ғылыми терминология туралы ой толғасақ,Ахмет Байтұрсынұлы туралы айтпай кету мүмкін емес. Өйткені, Ахмет Байтұрсынұлының еңбектері,ғылыми педагогикалық, ағартушылық және ғылыми ұйымдастырушылық қызметі, қайраткерлігі қазақтілінің, оның терминологиялық қорының дамуының тұтастай бір кезеңін қамтиды. Осы кезеңдегітілдік тарихи деректерге сүйене отырып, біз, ғылымның озық ойларын, тәжірибесін іс жүзіне асырааламыз. Ол бастаған сара жолды, дәстүрді сабақтастыру үшін ғалым мұрасын жан жақты зерделесек,оның маңыздылығы болашақта да көрініс табары сөзсіз.

«Тілдің міндеті – ақылдың аңдауын аңдағанынша, қиялдың меңзеуін меңзегенінше, көңілдің түюінтүйгенінше айтуға жарау. Мұның бәріне жұмсай білетін адамы табылса, тіл – шама қадіріншежарайды. Бірақ тілді жұмсай білетін адам табылуы қиын...» деп, (А.Байтұрсынов шығармаларАлматы, 1989) тілдің міндетін терең түсініп, оны термин шығармашылығында асқан шеберлікпен,үлкен жауапкершілікпен жұмсай білген ұлы тұлғаның қазақтың ғылыми терминологиясынқалыптастырудағы еңбегі ұшан – теңіз. Біз алдымен Ахмет Байтұрсынұлының тіл білімін дамытуғаыролі мен шығармалар жинағына талдау жасап көрелік.

Ахмет Байтұрсынұлы – қазақ халқының ғасырдың басындағы ұлт – азаттық қозғалысыжетекшілерінің бірі, мемлекет қайраткері, ақын, публицист, қазақ тіл білімі мен әдебиеттануғылымдарының негізін салушы ғалым, ұлттық жазудың реформаторы, ағартушы. Тұтас буынның төл

129


басы болған Ахмет Байтұрсынұлының алғашқы кітабы «Қырық мысал» 1909 жылы жарық көрді. Олбұл еңбегінде Ресей отаршылдарының зорлық- зомбылығын, елдің тұралаған халін жұмбақтап,тұспалдап жеткізеді. Ахмет Байтұрсынұлы мысал жанрының, қызықты формасы, ұғымды идеясы,уытты тілі арқылы азаматтық сананың оянуына ықпал етті. Ақынның кестеленген өлеңдері «Маса»деген атпен жеке кітап болып шығып жұртшылықты оқуға, өнер білімге шақыру, мәдениетті уағыздау,еңбек етуге үндеуге арналды. Ақын халықты қараңғылық, енжарлық, кәсіпке марғаулық сияқтыкемшіліктерден арылуға шақырды. Абайдың ағартушылық сыншылдық дәстүрін жаңарта отырып,Ахмет Байтұрсынұлы ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиетін төңкерісшіл демократтық дәрежегекөтерді. Сондай - ақ Ахмет Байтұрсынұлы қазақ еліне А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов, Ф.Вольтер,С.Я.Надсон өлеңдерін аударды. Бұл аудармалар Ахмет Байтұрсынұлының тақырыпты, идеялықкөркемдік деңгейі жоғары туындылары. Ел тағыдырының келешегіне алаңдаулы ақын көп қырлыісімен, даналық саясатымен қазақ жастарынның рухани көсемі болды. Ахмет Байтұрсынұлының«Қазақтың бас ақыны» деген көлемді мақаласы әдебиеттану ғылымындағы алғашқы зерттеуеңбектердің бірі. Мақалада ұлы ақын Абайдың тарихи миссиясы, рухани болмысы, өлеңдерініңұлттық сөз өнеріндегі маңызы, көркемдік эстетикалық сипаты баяндалды. Ол Абай өлеңдерініңдаралығын, сөзі аз мағынасы көп, тереңдігін» сыншыдығын ұғындырды. Ахмет БайтұрсынұлыныңАбайдың ақындық шеберлігі, поэзияға деген көзқарасы туралы ғылыми тұжырымдары қазақәдебиеттану ғылымында жалғасын тапты. Оның «Әдебиет танытқыш» деген зерттеуі қазақ тіліндегітұңғыш іргелі ғылыми теориялық еңбек. Ахмет Байтұрсынұлы әдебиет тарихына, теориясы менсынына, методологиясына тұңғыш рет тиянақты анықтама беріп, қазақ әдебиеттану ғылымыныңжүйесін жасады. Халық тілінің бай қоры көзінен мағынасы терең, ұғымдық аясы кең сөздері терминетіп алып, соның негізінде қазақ әдебиетінің барлық жанрлық формаларын топтап, жіктеп берді.Мысалы, сөз өнері, шығарма, ауыз әдебиеті, толғау т.б. ғылыми теориялық еңбекке қазақ әдебиетініңең бейнелі, мазмұны мен мағынасы терең шығармаларын мысал ретінде пайдаланды. Сөз өнеріжайында жазылған әлемдік ғылымның ең үздік үлгілерін пайдалана отырып, әдебиеттанудағы ұғым,термин категориялардың соны ұлттық үлгілерін жасады. Мысалы, меңзеу, теңеу, ауыстыру, кейіптеу,әсірлеу, алмастыру, шендестіру, үдету, түйдектету, кескіндеу, т.б. «Әдебиет танытқышта» ақындықдарын табиғаты, шығармашылық психологиясы, шабыт стихиясына ғылыми тұжырым берілді.Өлеңге жан-жақты зерттеу жасап,шумақ, тармақ, бунақ, буын, ұйқас, т.б. ұғымдарға анықтама берді.

Ахмет Байтұрсынұлы қазақ әдебиетінің даму кезеңдерін ғылыми негізде топтап берген. Мысалы,діндар, дәуір сындар дәуір. «Әдебиет танытқыш» сан сапалы әдебиет табиғатын жан-жақты ашып,талдап түсіндірген ғылыми зерттеу. Ахмет Байтұрсынұлы «Әдебиет танытқышымен» қазақәдебиеттану ғылымының негізін салды. Сондай-ақ ол әдебиет тарихының мұрасын, ауыз әдебиетіүлгілерін жинаған зерттеуші ғалым. Көркемдігі айырықша «Ер Сайын» жыры мен қазақтарихының төрт жүз жылын қамтитын «23 жоқтау» жинағын кітап етіп шығарды. Халықмұрасына жанашырлықпен қараған Ахмет Байтұрсынұлы «Әдебиет тіліне негіз етіп, ел аузындағы тілалынбаса, оның адасып, кететіндігін» айтты.

Ахмет Байтұрсынұлы-қазақ кәсіби журналистикасын қалыптастырған ірі қайраткер. Ол қазақхалқына, зиялы қауымға газеттің қоғамдық қызметін ұғындырып, баспасөздің өркениетті, тәуелсізелге аса қажет нәрсе екенін жанкешті іс-әрекетімен көрсетті. Ахмет Байтұрсынұлы ұйымдастырып,бас редактор болған «Қазақ» газеті қоғамдық ойға ірі қозғалыс, рухани санаға сілкініс әкелді. «Қазақ»газеті халықтану рухын сергіткен ірі құбылысқа айналды. Ахмет Байтұрсынұлы әлеуметтікмәселелерге, қоғадық ой-пікірге ықпал жасаған публицист. Оның мақалалары ғылыми байыптауымен,өткір ойларымен сол кезеңнің шындығынан хабар береді. Абайдың қоғам өмірінің демократиялыққұрылысы туралы ойларын дамытып, саяси әлеуметтік жағдай, оқу – ағарту, халықтың тұрмыстіршілігі туралы мәселелерді қозғады. Қазақ зиялыларының жан – жақты әрі саяси күрестешыңдалған легін қалыптастыруда Ахмет Байтұрсынұлының публицист, баспасөз ұйымдастырушыретіндегі еңбегі ұшан теңіз. Ол – қазақ ғылымы тарихында ұлттық әліпби жасап, жаңа үлгі ұсынғанреформатор Ахмет Байтұрсынұлы әліпбиі қазақ тілінің табиғатына бейімделген араб жазуы негізіндежасалды. Ол қазақ білімпаздарының тұңғыш съезінде, құрылтайында араб жазуындағы әліпбидіңқажеттілігін, құндылығын жан – жақты тұжырыммен дәлелдеген ғылыми баяндама жасады. Бұләліпби ұлттық жазудың қалыптасуындағы ірі мәдени жетістік болып табылады. Ол халыққа ғылымибілімнің қажеттілігін түсіндірумен ғана шектелмей, білім беру ісін жолға қоюға күш салды. АхметБайтұрсынұлының «Оқу құралы» - қазақша жазылған тұңғыш әліппелердің бірі. Бұл әліппе оқытудың

130


жаңа әдістері тұрғысынан өңделіп, 1925 жылға дейін бірнеше рет қайта басылды. «Оқу құралы»қазіргі әдістеме тұрғысынан әлі күнге дейін маңызды оқулық ретінде бағаланады.

Ахмет Байтұрсынұлы қазақ мектептерінің мұқтаждығын өтеу мақсатында қазақ тілін пән ретіндеүйрететін тұңғыш оқулықтар жазды. «Тіл – құрал» - қазақ тілінің тұңғыш оқулығы. Бұл оқулыққазіргі қазақ тілі оқулықтарының негізгі болып қаланды. «Тіл – құрал» қазақ тіл білімінің тарау –тарау салаларының құрылымын жүйелеп, ғылыми негізін салған зерттеу. Оның тілдік ұғымдарғаберген анықтамаларының ғылыми тереңдігі, дәлдігі қазіргі ғылым үшін өте маңызды.

Ахмет Байтұрсынұлы қазақтың ұлттық терминологиялық қорын қалыптастыруда ұсынған бағыты,қалыптастырған қағидаттарын айтар болсақ, біріншіден, Ахмет Байтұрсынұлы – қазақ тіл білімініңтерминологиясын жасаушы. Кез - келген ғылымды оқып білу, меңгеру немесе оны өзгелерге үйретусол ғылым саласында қолданатын арнаулы ұғым атауларынсыз мүмкін емес. Қазақ тіл білімініңнегізгін қалаушы ғалым ретінде Ахмет Байтұрсынұлы осы ғылым саласындағы негізгі ұғымдардыжәне олардың өзара байланысын анықтап, яғни қазақ тілінің табиғатын көрсететін ұғымдар жүйесінтүзумен қатар, сол ғылыми ұғымдардың атауларын да жасаған.

Екіншіден, қазақ әдебиеттану ғылымының негізін салған, тұңғыш әдебиет теориясын жазғанғалым, осы ғылым саласының ғылыми терминологиясын да жасаған. Терминделуші ұғымдарды дәлбілдіретін жүздеген әдебиеттану терминдерін жасай отырып, ғалым олардың ғылыми терминге тәндефинциясын да (ғылыми анықтамасын) берген. Ол дегеніміз – ғылыми ұғымның, өзін ғана тәнбелгілерін айқын көрсетумен қатар, олардың ұғымдар жүйесіндегі алатын орнын да көрсету дегенсөз. Мысалы, Айшықтың әрбір тақтасы шумақ деп аталады. Жұрттың бір ауыз өлең дейтіні шумақболады, әр шумақта бірнеше тармақ болады. Тармақ дегеніміз – өлеңнің әрбір жолы. Тармақ ішіндебірнеше бунақ болады. Бунақ дегеніміз – өлеңді айтқанда сезілетін дауыс толқынының соқпа –соқпасының арасы. Бунақ ішінде буын болады. (Ахмет Байтұрсынұлы «Әдебиет танытқыш» АхметБайтұрсынұлы шығармалары – Алматы, 1989 – 192б).

Үшіншіден, Ахмет Байтұрсынұлы қазақ тіл білімі, әдебиеттану сияқты жеке ғылыми салаларыныңғылыми терминологиясының негізін қалаумен бірге әдістеме, тарих және этнографияға, жалпымәдениетке қатысып, көптеген терминдер жасаған ғалым. Ғалымның термин шығармашылығындағықызметінің бір ғана ғылым саласымен шектелмейтіндігі оның жалпы қазақ терминологиясынқалыптастырудағы орнының айрықша екендігін көрсетеді. Алайда Ахмет Байтұрсынұлының қазақтерминологиясының қалыптасуына қосқан үлесі бұлармен ғана бітпейді.

Оның Қазақстан ғылымын ұйымдастырушылардың бірі ғана емес, солардың ішіндегі аса ірі, біргейекендігін дәлелдейтін деректер ғалым мұрасына тереңірек үңілген сайын табыла береді.

Төртіншіден, Ахмет Байтұрсынұлы қазақ тілінің сөзжасам тәсілдерін анықтап, оларды өзініңтерминжасам тәжірибесінде кеңінен пайдаланған ғалым. Терминжасам тәсілдерінің аражігі ашылып,олардың термин шығармашылығында іске қосылуын қазақ тілі грамматикасының (сарфы)жазылуымен тікелей байланыста қарастырған жөн. Бүгінгі терминжасам тәсілдерінің өзіндікерекшеліктері бар екендігіне қарамастан, ол негізінен қазақ тілінің сөзжасам тәсілдерінің құрамынаенеді.

Ахмет Байтұрсынұлының жасаған терминдерінің өміршең болуының сыры – оның ұғымға атауберуге ұлттық таным тұрғысынан келуінде жатыр. Ол қазақ тіліндегі сөз тудырушы жұрнақтарды,байырғы лексикалық қорды, жалпы сөз тудыру тәсілдерін ұтымды, шебер пайдалана білді. Сондықтанда Ахмет Байтұрсынұлының айтуға ыңғайлы, естуге жағымды, көңілге қонымды атаулары ментерминдері уақыт өткен сайын маңыздылығын арттырып, ұрпақтан – ұрпаққа қызмет етіп келеді.

------------------------------------------------------------------------------- Шығыс Казакстан облысы, Үржар ауданы,

Үржар ауылы «М.Горький атындағы ортамектебі» тарих пәні мұғалімі Жуманова Гүлнар Тоқанқызы

XVIII ғасырдағы Қазақстан мәдениеті

Сабақтың тақырыбы: XVIII ғасырдағы Қазақстан мәдениеті.Білімділік: Оқушыларды XVIII ғасырдағы Қазақстан мәдениеті, орыс және шетел ғалымдарының зерттеулерімен, олардың еңбектері туралы, қазақ әдебиетінің дамуы және осы кезеңдегі жырау, ақындардың өмірі мен олардың шығармаларымен таныстыру.

131

http://45minut.kz/?p=37072


Дамытушылық: Оқушылардың ойлау қабілетін, танымдық қызығушылығын, белсенділігін дамыту.Тәрбиелік: Оқушыларды өз елінің барлық тарихи құндылықтарын құрметтеуге, мәдениетке деген сүйіспеншілігін арттырып, мәдениетті жалғастырушы жас ұрпақты тәрбиелеу.

Сабақтың типі: Жаңа материалды меңгерту.Сабақтың түрі: Аралас сабақ.Сабақтың өту әдісі: Интерактивтік оқыту әдістері.Сабақтың формасы: Жеке, топтық, ұжымдық.Сабақтың пәнаралық байланысы:Сабақтың көрнекілігі: Компьютер, слайд, мультипроектор, электронды оқулық мәтіні.Сабақтың барысы: I. Ұйымдастыру кезеңі: 3 минут1. Оқушылармен сәлемдесу.2. Оқушыларды түгелдеу.3. Бар ынтасын сабаққа аудару.4. Оқушыларды топқа бөлу.II. Жаңа сабақты меңгеру: 20 минут1. Ой, толғау.- Ия, балалар сендер мәдениет жайлы не білесіңдер?2. Мәтінмен жұмыс. ( Электрондық оқулық мәтінімен жұмыс жасау).3. “ Кім? Қайда? Қашан? ” ойыны.Шартты: Топтарға сұрақтар қойылады. Топ бірлесе отырып, тез арада жауап беру керек.1. Қазақстанның Рессей ықпалына біртіндеп өтуі нендей өзгерістер әкеледі?2. “Азияға жол іздеу” талабын кім құрды?3. Рычковтың “ Қырғыз-қайсақ даласы туралы күнделік жазбалары” қашан шықты?4. И. Муравин, Д. Главдышев, Я. Гуляевтер қай хандардың ордаларында болды?5. Үмбетей жырау қай жылдары өмір сүрді?6. Жанақ шығармашылығының ең басты жетістігі не?7. Н.П. Рычков қайда және қандай қызмет атқарды?8. Орыс ғалымдарынан Қазақстанды зерттеген кім?9. Ақтамберді жырау қашан, қайда жерленген?10. Тәттіқара өз шығармаларында кімдердің ерлігін арқау еткен?11. “ Жоңғария картасын” жасаған кім?12. Ақтамберді қай өңірде тұрды?13. Неміс саяхатшысы, натуралист П.С. Палластың “Ресей мемлекетінің әртүрлі аймақтарына

саяхат” атты еңбегінде не айтылған?14. Ресей ғылым академиясының бірінші корреспондент мүшесі П.С. Рычковты кім қолдады?15. Қашан, қайда қазақ хандары мен сұлтандарының съезі болды?4. “Тұлғаны таны” ойыны.Шарты: Оқушыларға тұлға бейнесі жасырылады. Бұл кімнің бейнесі екенін табу үшін, 6 бөлікті

ұяшықта ұпаймен берілген сұрақтар жасырылған. Ұпайдың-10 ұпайы оқушылар қоржынына түседі, қалған ұпай топқа есептеледі.

10 ұпай:1. Қазақстанды қай елдің ғалымдары зерттей бастады?20 ұпай:2. Қазақ өлкесінің этнографиясы туралы ғылыми мұра қалдырған “Орынбор өлкесінің

топографиясы”, “ Орынбор тарихы” (1730-1750 ) атты еңбектердің авторы, Әбілхайыр ханның бейітінсуреттеп жазған ғалым?

30 ұпай:3. XIX ғасырдың 80 жылдарында өлке тарихының белгілі зерттеушісі В.В. Вегеловский Жоңғария картасын алғаш рет қай қоғам жазбаларында жариялады?

40 ұпай:4. Қазақстан туралы бағалы картографиялық мағлұматтар кімдердің жазбаларында кездеседі?

50 ұпай:5. Қазақ жерін зерттеген шетел саяхатшыларын ата ?60 ұпай:6. Абылай сұлтанды босатуға қатысқаны туралы, Жоңғарияға сапары қазақ даласы арқылы

өтетіндігі туралы мәлімет қалдырған және Сібір-Түмен, Тобыл, Барнаул туралы мағлұматтарды зерттеп, 1750 ж. “Сібір тарихы” еңбегін жазған, Сібір тарихының атасы атанған кім?

Жасырылған тұлға- Бұқар жырау.

132


Бұқар жырау туралы не білеміз?( 6 бөлікті ұяшықтың алдында Бұқар жыраудың суреті жасырылған.)Жауаптары:1. Қазақстанды орыс және шетел ғалымдары зерттей бастады. ( 10 ұпай )2. Рычков. (20 ұпай )10 2030 4050 603. Орыс география қоғамында (30 ұпай )4. Капитан В. Урусов, И.М. Лихарев. (40 ұпай)5. П.С. Паллас, И. Фалок, И. Георги. (50 ұпай)6. Г.П. Миллер. (60 ұпай)5. “ Бұл кім білесің бе?”ойыны.Шарты: 3 түрлі мәтін жасырылған, әр топ басшылары келіп, жасырылған мәтінді

алады.Дайындыққа уақыт беріледі. Оқушылар өз ойларын, пікірлерін айтады.III. Жаңа сабақты бекітуі. 15 минут.1. “ Футбол ” ойыны. Шарты: Оқушылардың алдына парақшалар таратылып беріледі,

парақшаларға оқушылар сұрақтар жазып, қарсы топтарға кезекпен лақтырады. Әрбір дұрыс жауап ұпай болып есептеледі.

2. “Кім тестке жылдам ” ойыны.1. И.Г. Андреев, Я. Гавердовский қазақ жүздері туралы мағлұматтар жинақтады. Қай жүз туралы

мағлұмат жинақтады?а) Ұлы жүзә) Орта жүзб) Кіші жүз2. Ақтамберді жырау қай жылдары өмір сүрді?а) 1706-1778 ж.жә) 1675-1768 ж.жб) 1684-1781 ж.ж3. XVIII ғасырдағы қазақ әдебиетінің өкілі, Абылай ханның кеңесшісі болған жырауды ата?а) Ақтамбердіә) Бұқарб) Үмбетей4. Айтыстарға қатысқан, философиялық ойлармен белгілі болған кім?а) Ақтамбердіә) Бұқарб) Үмбетей5. Жанақ ақын қай жерде дүниеге келген?а) Шығыс Қазақстан.ә) Солтүстік Қазақстан.б) Батыс Қазақстан.IV. Үйге тапсырма:§ 8-9 2 минут.V. Бағалау. 5 минут.

--------------------------------------------------------------------------------------------Қоштаева Гүлайым Набенқызы

БҚО , Казталов ауданы, Казталов ауылы,Казталовка орта жалпы білім беретін мектебінің

бастауыш сынып мұғалімі

Пәні:Дүниетану. Сыныбы:3Сабақтың тақырыбы: Жануарлардың көп түрлілігі.Сабақтың мақсаты: 1.Оқушылардың білімін арттыра отырып, жануарлардың көп түрлілігі туралы

түсінік қалыптастыру, мағлұмат беру; 2.Жануарлардың топтарға бөліну ерекшеліктерін түсіндіре отырып, білімдерін терендету.

133


Логикалық ой өрісін дамыту;3.Табиғатты, жануарларды қорғауға тәрбиелеу;Сабақтың түрі: аралас сабақ.Сабақтың әдісі: сұрақ –жауап, интерактивтік, СТО элементтеріКөрнекілігі: суреттер, интерактивті тақта, жануарлардың дыбыстарыПәнаралық байланыс: математика, биология, еңбекке баулуСабақ барысы:І Ұйымдастыру бөлімі1. топқа бөлуҮстел үстіне түрлі жануарлардың суреттері тасталады. Әрқайсысы өзіне ұнайтын суретті таңдап

алады. Не себептен таңдап алғны анықталадыІ –топ: «Сүтқоректілер»ІІ-топ: «Балықтар»ІІІ-топ. «Құстар»Әр топ орындарына жайғасадыІІ Үй тапсырмасын тексеру«Өсімдіктердің сан алуандығы»Өсімдіктер бөліміне арналған, білімдерін тексеру мақсатында тест жұмысы орындалады. Тест

E) Біздің елімізде өсімдіктердің қанша түрі өседі?а) 4000 Б) 5000 В) 60002. Қарағай қандай өсімдік тобына жатады?А) қылқан жапырақты Б) бұталар тобына В) шөптесін өсімдіктерге3. Ағаш қандай ағзаға жатады? А) өлі Б) жасанды В) тірі4. Құрғақшылыққа төзімді өсімдікА) жантақ Б) қызғалдақ В) қоңырбас5. Бидай, сұлы, арпа мыналардың қайсысы жатады?А) суыққа төзімді Б) жылу сүйгіш В) жарық сүйгіш6. Өсімдіктер нешеге бөлінеді?А) 1 Б) 2 В) 37. Ең ұзақ өмір сүретін ағаш?А) қайың Б) бетеге В) емен8. Қызыл кітапқа қандай өсімдіктер енеді?А) барлық өсімдіктер Б) көп өсімдіктер В) азайып бара жатқан өсімдіктер9. Өсімдік тіршілігі үшін қандай жағдайлар қажет?А) жылу, су, мұз, жер Б) жарық су, жер В) жылу, жарық, ауа, су, қорек10. Өсімдік топтары нешеу?А) 2 Б) 3 В) 4Тақтадан тест жауабы көрсетіліп, оқушылар өзін-өзі тексереді.Оқушылар бірін-бірі бағалайды. Жауабы: 1- с; 2-а; 3-с; 4-а; 5-а; 6-в; 7-с; 8-с; 9-с; 10-в;Бағалау парағы: «5»-барлығы дұрыс жауап; «4»-1 қате; «3»-2 қате; «2»-3 не одан да көп қате; ІІІ Жаңа сабақ. 1. «Кім тапқыр?» ойыны -Қане, балалар, жаңа сабақты бастамас бұрын ойын ойнайық. Зейін қойып тыңдайық. Жануарлардың дыбыстарын тыңдау арқылы жаңа сабақты ашу.-Ненің дыбыстарын тыңдадыңыздар?-Жылқы, бақа, сиыр, ит, құстар, арыстан т.б.-Олай болса, оларды бір сөзбен қалай айтуға болады?-Жануарлар-Олай болса, күннің жады мен тақырыпты жаза қойыңыздар.

134


5-слайд. 2. Кіріспе.Өсімдіктер сияқты жануарлар да алуан түрлі болып келеді. Жер бетінде жануарлардың түрлері көп.

Ғалымдардың зерттеуі бойынша олардың 2 млн-дай түрі белгілі болды. Жануар сөзі парсының джан-джанвар деген сөздің екінші бөлігінен алынған. Джан-джанвар қазақша жануар әлемі, яғни дүние жүзіндегі тірі мақұлықтар дегенді білдіреді.

6-слайд. Жорғалаушылар Құстар

Сүтқоректілер

Бунақденелілер

Балықтар Қосмекенділер

Әр опқа жеке-жеке слайдтар көрсету. Ерекшеліктерін түсіндіру.Әр топ жинап келген деректерімен толықтырады.7-слайд. Сүтқоректілер Сүтқоректілердің 5000-ға жуық түрі бар. Қазақстанда 178 түрі бар.Олардың айырмашылығы: Балаларын тірі туып сүтімен асырайтын жылықанды жануарлар.8. Слайд. Балықтар.Балықтар-сулы ортада тіршілік етуге бейімделген төменгі сатыдағы омыртқалы жануарлар.

Балықтардың 20 мыңдай түрі мекендейді. Қазақстанда 140 түрі бар.Олардың айырмашылығы жүзеді.9.Слайд. ҚұстарҚұстардың 8600 түрі бар, айырмашылығы ұшады. Қазақстанда 486 түрі бар. Денесі қауырсынмен

қапталған, алдыңғы аяқтары қанатқа айналған.Құстар дене құрылысына, тіршілік әрекеттеріне байланысты 3 топқа бөлінеді.Олар: Жүгіретін құстар, жүзетін құстар(пингвиндер) ұшатын құстар.10. Слайд. ҚосмекенділерҚосмекенділердің 4000 түрі бар.Олардын айырмашылығы құрлықта да, суда да тіршілік етеді.

Қазақстанда 33 түрі бар.11. Слайд. Жорғалаушылар.Жорғалаушылардың 8000 түрі бар. Олардың айырмашылығы:бауырымен жорғалайды. Қазақстанда

48 түрі бар.12. Слад. Будақденелілер 2 млн.Жануарлардың ішінде ен көп тараған будақденелілер. Олардың 700000 түрі бар.Омыртқасыз

жәндіктер класы. Үш бөліктен тұрады. Бас, көкірек, құрсақ. Бунақденелілер 6 аяқты. (қоңыздар, шыбындар, масалар, көбелектер, баларалар, құмырсқалар, инеліктер)

13. Слайд құрттар. Жауынқұрт, сүлік, паразит 3 типібар. Құрт жалпақ, жұмыр буылтық.14. Слайд. Малюскалар Бұлар ұлу, шырыш, сегізаяқ, кальморлар. Былқылддақденелі дейді 130 мың15-слайд. ӨрмекшітәрізділерСегіз аяғы болады. Өрмекшілер өрмек тоқып, онымен қорегін ұстайды. 60 мың3. Оқулықпен жұмысМәтінмен жұмыс. Мәтінді бәрі түгел іштерінен оқиды. Бір-біріне түсіндіреді. Сұрақ-жауап арқылы

талдау жасау.-Сені жануардың қай тобы ерекше қызықтырады?-Сен табиғат аясында жүргенде қай топ өкілдерін сырттай бақыладың?4. Дәптермен жұмыс.Сөздік жұмысҰлу, бунақденелі, маллюскалар16-слайд. 5. Артық болмас білгенің...1. Ең алып құс.

135

Жануарлар


-Африка түйеқұсы. Оның салмағы 90 кг, жұмыртқасының салмағы 1,5 кг дейін жетеді.2. Ең жүзгіш құс. -Пингвин. Ол сағатына 30 км жүзе алады.3. Жануарлардың ең алыбы. Африка пілі. Салмағы 6 тонна. Піл басымен тұра алатын жануар.

Төрт тізелі жалғыз жануар. 4. Ең биік жануар. Керік (жираф) Биіктігі 6м. Салмағы 500 кг. Жүрегі ең үлкен, қан қысымы

жоғары. Тілі қара түсті ұзындығы 45 см.5. Ең аштыққа төзімді жануар. Кірпі. Ол 236 тәулік, яғни 8 ай бойы ас ішпей ұйықтайды.6. Ең ірі бауырымен жорғалаушы және адамға ең қауіптісі. -Теңіз қолтырауыны.7. Қай жорғалаушы 3 жыл қатарынан тамақтанбай ұйықтай алады. -Жылан8. Сүттің майлылығы қай сүтқоректіде. -Тюлень сүтінің 48 % май.9. Киттің жүрегі минутына неше рет соғады? -9 рет соғады10. Тістері тілінде орналасқан былқылдақ денелі. -Ұлу17-слайд. Сөз тізбесін құрастырҚаблы-балық ыжылқ-жылқыЛажын-жылан абақ-бақаЫлтоақд-тоқылдақ іпл-пілРсиы -сиыр тнқыоулары-қолтырауын-Оқушылар қай топқа жататыны туралы айтып кетедіІҮ. БекітуІ –топ: «Сүтқоректілер»ІІ-топ: «Балықтар»ІІІ-топ. «Құстар»-Жануарлар туралы сабақ бойында не алдыңдар?-Сабақ басында көк түспен жазғандарын сабақ соңында қызыл түспен толықтырады.Ү. БағалауТоп басшысы оқушыларды бағалайды.ҮІ. Үйге тапсырмаТабиғаттың өзі емшіЖануарларға байланысты тыйым сөздерМенің жақсы көретін жануарым.Қосмекенді, жорғалаушы, бунақденелі туралы дерек жинап келу.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Батыс Қазақстан облысы, Казталов ауданы

К.Мендалиев атындағы орта жалпы білім беретін мектебінің қазақ тілі мен

әдебиеті пәні мұғалімі Г.А.Темірғалиева

Сан есімнен өткенді қайталау

Мақсаты:1) Оқушылардың сан есім түрлерінен алған білімдерін кеңейту, тиянақтау, теориялық білімдерін өмірмен ұштастыру;

2) Ойлау қабілетін дамыту,сөз мәдениетін жетілдіру,шығармашылыққа баулу; 3) Өз тілін, ұлттық салт-дәстүрді құрметтеуге, ұлағатты сөздерді түсіне білуге

дағдыландыру; Сабақ көрнекілігі: жұлдызша,сызбалар, слаидтар,т.б.Пәнаралық байланыс:әдебиет,салт-дәстүр, математика,тарих,саз.Сабақ типі: қайталау сабағы.Сабақ түрі: сайыс сабақ.Сабақ әдісі: сұрақ-жауап, СТО, тест Сабақ барысы: І Қызығушылықты ояту.Мұғалім сөзі:-Желтоқсан – қыстың бірінші айы. «Жел» және «тоқсан» сөзінің бірігуінен

шыққан.Ежелгі түріктер бұл айды жел айы деп атаған.Желтоқсанның 22-сінде күн барынша қысқарады.Мұны күннің тоқырауы деп атайды.

«Бір» мен «екі» алмаңдар,

136

Сан есімніңмағыналықтүрлері менолардыңжасалужолдары

Реттік сан есімНешінші? ... ?

Болжалдық сан есімҚанша?

Бөлшектік сан есімҚай шамалы? ... ?

Топтау сан есімҚаншадан? Нешеден?

Жинақтық сан есімҚаншау? Нешеу?

Есептік сан есім

-лап,-лаған,-тай

- лар, ...

шақты,тарта,

шамалы

Қо-сар-ланужолы

-ы, -і, -ден -ы, -і, -ның

-ден,-дан,-тан,-тен

Қосарлы сан есім +шығыс септік

жалғауы

-ау -еу

- - -ншы -ыншы

-нші -інші


«Үшке» алданып қалмаңдар. Кілең «төрттік» алғандар «Бесті» ғана армандар.Бүгінгі сабағымызды әр түрлі шығармашылық жұмыстар арқылы сан есімді қайталауға

арнаймыз.Өйткені «Қайталау – оқу анасы».Біздің «Білім қоржынымызда » тек қана «төрттіктер» мен «бестіктер».Сондықтан жақсы бағадан құр қалмай, сабаққа қатысып, өз білімдерімізді көрсетіп отырайық.

“Білгенге - маржан, білмеске - арзан”1. “Бір адамға” кімнің өлеңі?2. Өздерің оқыған қай ертегінің аты сан есімнен басталады?3. Біржанның жастарға үйреткен әні қандай?4. “Естіген нәрсені ұмытпасқа төрт түрлі себеп бар ... “ Абайдың нешінші қара сөзінен?5. Тақырыбы сан есімдерден басталатын қандай әндерді білеміз?6. Сан есімнен басталатын музыкалық аспап?7. Сан есімнен басталатын ұлттық спорт ойындары?

Мағынаны тануКітаппен

жұмыс. Сан есімдерді мағыналық жәнетұлғалық түрлеріне ажырату.

3. І топ: 184 – жаттығу.F) ІІ топ: 185 – жаттығу.17. ІІІ топ: 186 – жаттығу.

Ойлан, тап!Фонетикалық екі ұғым

Бірі мен бірі сыбайлас.Бірі айтылады да естіледі,Екіншісі жазылады да көрінеді.

Бір ағашта отыз жеті алма,Оны алып жемек болсаң,Он шақтысы тамағыңнан еркін өтіп кетеді,Қалғандары қақтығып барып өтеді.

Сыңар, жалқы, жалғыз сөздері қай сан есіммен синонимдес?

Бір ақынның атында Екі түбір, төрт буын.

Төртеуі де бітеу буын.Мұны тауып біріншіАйтар екен кім бұрын?

137


Бір көлде он екіден қаз ойнайды,Алсам деп бірін-бірі наз ойнайды.Келгенде жақындасып, қожаңдасып,Бір-бірін алмасына еш қоймайды.

Сөз құрамынан сан есімді тауып, санмен жаз.

Түбір тү + 1

Кекіл

Күшік

Төртбақ

Дербес

Балтыр

Жетік

Сегізкөз

Тоғызқұмалақ

Моншақ“Артық болмас білгенің”

(Халық өлшемдерінің негізгі түрлері)30. Халық өлшемдері – ұлт мәдениетінің қызықты салалары. «Халық айтса ,қалып айтпайды» дегендей, халық өлшемдері – анық өлшем. Халық өлшемдерінің негізгі түрлеріне тоқталайық.

Салмақ өлшемі:Мысқал – 1 грамм.Қадақ – 750 грамм.Келі – 1 килограмм.Пұт – 16 килограмм.Батпан – 100 килограмм.Қалыңдық өлшемдеріБұлт, пышақ сырты,

қылыш сырты.(3-5 мм шамасы)

Шынашақ, елі, бармақ.(1-2,5 см шамасы)Екі елі, ... , сере, табан.(7-10 см шамасы), т.с.с.Қашықтық өлшемдеріАдым, қадам (1метр)Таяқ тастам жер (10-15

метр)“Әй” дейтін жер (100

метр)

Дауыс жететін жер (250-300 метр)

Шақырым (1 километр)Иек астында, төбе

астында (4-5 км)Қозы көш жер (5-6 км)Құнан шаптырым (8-10

км)Ат шаптырым (25-30 км)

Ұлағатты ұлттық ұғымдар- Халық даналығындағы «3,4,5,6,7» сандарына байланысты қандай сөздерді білеміз?І топ. Үш санына байланысты ұғымдарды айту;ІІ топ. Төрт пен бес сандарына байланысты ұғымдарды айту;ІІІ топ. Алты мен жеті сандарына байланысты ұғымдарды айту;І топ. Үш жұрт:өз жұртың, нағашы жұртың, қайын жұртың. Үш байлық: денсаулық, ақ жаулық, бес саулық.Үш қат: 1) жоғары қат(аспан), 2) орта қат (жер үсті), 3) төменгі қат (жер асты).Үш қуат: Ақыл қуат,жүрек қуат, тіл қуат.Үш ғайып:ажал ғайып, қонақ ғайып,несібе ғайып.Үш арсыз: ұйқы арсыз, тамақ арсыз, күлкі арсыз.Үш дауасыз: мінез, кәрілік, ажал.Үш қадірсіз:жастық шақ, денсаулық, Үш жамандық: 1) нақақ қан төгу ; 2)кісі малын нақақ алу ;3)ата-бабадан қалған ескі жұртты бұзу;Үш қуаныш: 1) алғыс алу; 2)өзіңді көптің іздеуі; 3) ісіңнің өшпеуі;Үш асыл: көз, тіл, көңіл.

138


Үш артық: 1) адалдық; 2)еңбексүйгіштік; 3) өнерпаздық;Үш кедейлік: 1) кежірлік;2) еріншектік; 3) ұйқы; ІІ топ.Төрт тұлға: 1) от 2) су 3)жел 4) жер.Төрт құбыла: шығыс,оңтүстік, батыс, солтүстік.Төрт түлік: түйе атасы - Ойсыл қара, жылқы атасы – Қамбар ата, қой атасы – Шопан ата , сиыр

атасы - Зеңгі баба.Төрт қылыш: Хәмхам, Сәмсам, Зұлпыхар, Зұлқожа.Төрт күнә: 1) Аллаға күмән келтіру ; 2)Нақақ қан төгу; 3) Ата-анаға тіл тигізу; 4) Өтірік куә болу.Бес қару: 1)садақ 2)мылтық 3) найза 4) қылыш 5) айбалта Бес қатер: 1)от 2)жау 3)борыш 4) ауру 5)сөз.Бес асыл іс: талап, еңбек, терең ой, қанағат, рақым.Бес дұшпан: өсек, өтірік, мақтаншақ,еріншек,мал шашпақ. ІІІ топ. Алты асқар: 1)ақыл 2) білім 3) жомарттық 4)әділдік 5) шыншылдық 6) кең пейіл.Жеті күн: дүйсенбі, сейсенбі, сәрсенбі, бейсенбі, жұма, сенбі, жексенбіЖеті жетекші:1) Адамның басшысы –ақыл. 2) Жетекшісі - талап. 3)Жолаушысы – ой. 4)Жолдасы – кәсіп.

5)Қорғаны – сабыр. 6)Қорғаушысы – мінез. 7)Сынаушысы – халық.

Жеті қазына: 1)ер жігіт 2)сұлу әйел 3)ақыл, білім 4)жүйрік ат 5)қыран бүркіт 6)берен мылтық 7)жүйрік тазы.

Жеті жұт: 1)құрғақшылық 2)жұт (мал қырылу) 3)өрт 4)оба (ауру) 5)соғыс 6)топан су 7) зілзала (жер сілкіну)

Жеті жетім : Тыңдалмаған сөз жетім. Киюсіз тозған бөз жетім. Иесіз қалған жер жетім. Басшысы жоқ ел жетім. Аққу-қазсыз көл жетім.

Жерінен айырылған ер жетім.

Замандасы қалмаса, Бәрінен де сол жетім.

Тест тапсырмалары9. Дұрыс жазылған сан есім.

А) 16 желтоқсанВ) V – сыныпС) 7 сыныпD) ХХІ - ғасыр

2. Қай сан есімдерге –ау, -еу жұрнағы жалғанғанда –ы, -і дыбыстары түсіп қалады?А) Болжалдық сан есім

В) Реттік сан есім. С) Жинақтық сан есім. D) Бөлшектік сан есім.

3. «Бүтін, жарым» сөздері сан есімнің қай түрінде болатынын анықтаңыз. А) Есептік сан есім. В) Реттік сан есім. С) Жинақтық сан есім. D) Бөлшектік сан есім.

4. Дұрыс жазылмаған сан есім.А) 11-денВ) 20 дәптерС) 50-50 денД) 2-қатар

5. Күрделі сан есімдер қалай жазылады?А) БіргеВ) Біріккен түрдеС) Бөлек

139


Д) Үтір арқылы6. Болжалдық сан есімнің қосымшасы.

А) –ыншы, -іншіВ) –ау, -еуС) –лар, -лерД) –дан, -ден

7. Мақал-мәтелдегі сан есімнің түрін анықтаңыз. Алтау ала болса, ауыздағы кетеді,

төртеу түгел болса, төбедегі келеді. А) Есептік сан есім.

В) Реттік сан есім. С) Жинақтық сан есім. D) Бөлшектік сан есім.

8. Бөлшектік сан есімі бар сөз тіркесін табыңыз. А) Алтыншы сынып.

В) Он екі ай. С) Жиырма төрт сағат. D) Екі бүтін оннан бес пайыз.

9. Күрделі сан есімі бар сөйлемді табыңыз. А) Қазақстанда тоғыз мемлекеттік қорық бар.

В) Қазақстанда жеті ұлттық табиғи саябақ бар. С) Қазақстанда төрт республикалық мәні бар қорық бар. D) Қазақстанда елу жеті мемлекеттік қорық бар.

Аталы сөз – баталы сөзІ топ. “Бұқар жырау мен Қазыбек би”ІІ топ. Абайдың отыз бірінші қарасөзіІІІ топ. М. Мақатаев “Үш бақытым”

31. Марғау дүниені дүр сілкіндірген 1986 жылғы желтоқсан оқиғасы - тарихтағы аса қасіретті деқаралы, қастерлі де мақтанышты , алтын әріптермен жазылып қалатын оқиға.Еліміздің тәуелсіздік жолында жанын қыршын қиған Қайрат.Ербол, Ләззат, Сәбира сынды жауқазын жастарымыздың уыз бейнелері біздердің есімізде мәңгі сақталады.

Үйге тапсырма: Шығармашылық жұмыс. «Тәуелсіздік – ел тілегі» деген тақырыпта шағын ойтолғау жазып келу.Бағалау. Бейнебаян «Желтоқсан желі».

--------------------------------------------------------------------------------------------------Гусманова Алия Зербиевна, учительница химии, биологии

ЗКО, Казталовский район,село Казталовка,средняя общеообразовательная школа имени Алмы Уразбаевой

Урок «Общие свойства металлов»(модульное обучение, 2 урока) 9 класс Тема: «Общие свойства металлов».Цели урока: опираясь на ранее полученные знания учащихся, подвести их к пониманию различий

в представлениях о металлах как химических элементах и металлах как простых веществах;закрепить знания о физических и химических свойствах металлов, их нахождения в природе,

основных областях применения;акцентировать внимание на возможности интеграции курсов химии, литературы и истории;

развивать умения выделять главное, сравнивать и обобщать.Тип урока: урок-взаимообучение Реактивы и оборудование: Таблица «ПСХЭ», коллекция «Металлы»Четыре элемента модуля. (УЭ)УЭ - І. Организационная часть урока;Металлы – химические элементы, общие свойства металлов.

140


УЭ – ІІ. Металлы – простые вещества, физические и химические свойства.УЭ - ІІІ. Получение металлов. Применение металлов.УЭ – IV. Самостоятельная работа.УЭ – 1. Организационная часть урока.Цели урока: Познакомить с содержанием модуля, поставить учебные цели и определить пути их

достижения.Таблица: «Знаем, хотим узнать».Название модуля: «Общие свойства металлов».

G) СодержаниеH) Что нужно знать.I) Что нужно уметь.

Содержание. Что нужно знать. Что нужно уметь.Положение химических

элементов – металлов в периодической системе. Нохождение металлов в природе.

Положение металлов в периодической системе и особеннности строения их атомов.

Давать сравнительную характеристику металлов по положению в периодической системе.

І. Характеристика химических элементов – металлов.а) Ме ... от 1 до 3е- (Исключение: Ме главных периодических групп IV – VIIгр.)б) Ra (Me) > Ra (HeMe). Me0 – ne- Me+n – окисление.

0, +1, +2, +3 + низкиев) Ст. ок. Ме

г) Изменение востановительных свойств атомов Ме в ПСв периоде причина: заряд ядра в главной периодической группе : Ra n(e-) на

внешнем слое Ra.4. Контрольные вопросы и задания.1. Какова распространенность металлов в природе?2. В чем различие в строении атомов металлов и немемаллов? Приведите пример.3. Как изменяется восстановительная способность металлов в периодах, в главных подгруппах?

Почему?4. Чем отличаются металические кристаллические решетки от:

32. Источник информации.а)

2,1% 2,5% 2,6% 3,4% 4,7% 8.8%

141

+4, +5, +6, +7, +8 - высокие

Другие металлы

MgKNaCaFeAl

Распространенность в земной коре

AuСольнце

CuВенера

SnЮпитер

FeМарс

AgЛуна

PbСатурн

HgМеркурий


б) «Семь металлов создал свет по числу семи планет»В древности и средние вака были известны не только семь металлов по числу известных тогда

планет. Алхимики считали, что эти металлы рождаются в недрах Земли под влиянием лучей планет. Вностоящее время множество металлов трудятся вокруг нас и для нас, где мы ни находились: дома или в школе, на улице или в транспорте.

в) истории использования Золота (Аюпова С.), Железа (Ажбаева А.) (сообщения ребят).УЭ – ІІ. 1. Характеристика простых веществ – металлов.а) Металлическая связь металлическая кристаллическая решетка твердое состояние,

металлический блеск, электро и теплопроводимость, ковкость (пластичность).б) Изменение физических свойств в ПС.2. Физические свойства МеВопросы: 1) Каков вид химической связи в металлах?2) Чем обусловлены общие физические свойства металлов?а) Свободные е- - «электронный газ».Пластичность Au, Ag, Cu, Sn, Pb, Zn, Fe уменьшаетсязолото – 0,003 мм.Электропроводимость – при t уменшается (колебание ионов затрудняется движение е-). Ag, Cu, Au, Al, Fe уменьшаетсяТеплопрводимость – за счет движения свободных е- быстрое выравнивание t-ры в массе Ме.Металлический блеск – хорошо отражают световые лучи.Плотность – p < 5г/ см3 - легкие (li) p = 0,53 г/см3

Самый тяжелый осмий (Os) p = 22,6 г/смt плавления – цезий (Cs), tпл = 28,60Сгаллий (Ga), tпл = 300С, плавится на ладони рук, (W), tпл = 34100С.Твердость – самый твердый – Cr – режет стекло.Самые мягкие – (К), (Rb), (Cs) – легко режутся ножом.

4. Химические свойства Ме.Лабораторные опыты: «Химические свойства металлов»

18. Окисление меди кислородом воздуха.19. Взаимодействие магния с водой.20. Взаимодействие цинка с соляной кислотой.21. Взаимодействие железа с хлоридом меди (ІІ)

УЭ – ІІІ. 1. Получение металлов. а) Исползование самородных Ме. – Cu, Ag, Pt, Au.б) Гидрометаллургия (востановление из растворов), реакции замещения в водном растворе – Ag,

Cu, Zn, Cd, Mo, V, например, Cu CuSO4 Cu.в) Пирометаллургия (восстановление при высокой температуре).Металлотермия – тугоплавкие: Cr, Fe, Mn, W. MeO + Al Me + Al2O3 +QОбжиг сульфидных руд – Zn, Fe. Например, ZnS ZnO Z.г) Востановление из оксидов (при нагревании):водородом H2 – Pb, Cu, W, Mn, Fe, Mo, Cr, Co, Ti.Коксом С или Si – чугун, Cu, Zn, Si, Pb, Co, V, Ni, Bi, например, MeO + CO Me + CO2 – QОксидом углерода (ІІ) СО – Fe, ферросплавы. MeO + CO Me + CO2 - QРазложением оксида – Hg, Ag, например, HgO ?+? – Qд) Электрометаллургия – щелочные, щелочно-электролиз расплавов, земельные.Например, на катоде: Меn+ + ne- Me0\ІІ. Применение металлов и их сплавов.а) Роль металлов в организме человека черезвычайно велика. Металлы составляют 3% массы

человека: например, содержание кальция в организме – 2%, калия – 0,27%, натрия – 0,1%.УЭ – ІV. 1. Сасостоятельная работа (15-20 минут).Цели: повторить и обобщить знания о металлах, выявыть степень усновния учащимся материала

модуля «общие свойства металлов».

142


Закончите уравнения рекций, объсните один из окислительно-восстановительных процессов.Разноуровневые задания по трем вариантам

І – вариант ІІ – вариант ІІІ - вариант1) Cu2O – C Cu2O + CO CuSO4 + Fe Fe + CuCl2

Литература:

1. Химия 9 кл. – Ф.Г.Фельдман, Г.Е.Рудзитис.2. Химия в школе № 4, 2001 г.3. Книга для чтения по неорганической химии – В.А.Крицман.4. «Основы методики обучения химии» - Г.Н.Чернобельская.

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Қаракөл бастауыш жалпы білім беретін мектебі

Бастауыш сынып мұғаліміСүндетова Гүлмира Бахтыгерейқызы

Сабақтың тақырыбы: Астанаға ақ бата. Дихан Әбілев. Бата сөз (Ел аузынан)Сабақтың мақсаты: Халқымыздың асыл сөзі – бата туралы білетіндерін дамыту. Бата сөздерінің

мағынасын,идеясын ашуға мүмкіндік жасау. Бата сөздерді жинақтауға,асыл сөздерді түсінуге,мәнерліайтуға жаттығу.

Бата сөз-ата-баба сөзі мирас,мұра болып,ұрпақтан-ұрпаққа жалғасын табатынына сенімдерінарттыру.Бата арқылы жақсы сөз,тілек айтуға үйрету. Қазақстан Республикасын сүюге, Отаныныңпатриоты бола білуге тәрбиелеу.

Көрнекілік: Интерактивті тақта, Астана туралы суреттер, Қазақстан Республикасының картасы. Шешендік сөздер жинағы.

Түрі: жаңа сабақты меңгертуӘдісі: Көрнекілік, түсіндіру, шығармашылық, сұрақ-жауап.Пәнаралық байланыс: бейнелеу өнері, дүниетануСабақтың барысы :І Ұйымдастыру кезеңі:Қонақтарға амандасуҮлкенге де СізКішіге де СізСәлем береміз ҚұрметпененСіздерге біз.

J) Оқушылардың сабаққа әзірлігіK) Оқу-құралдарының толықтығыL) Оқушылардың сабаққа қатынасуы

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру:Біздер қандай тарауды өтіп жатырмыз?Кімдер туралы білдік?Қазақ халқында би-шешендік өнері бар адамдар көп болған.- Олар қандай адамдар? Қандай қаситтері басым адамдар?- Сендер соның ішінде қандай шешен билерді білесіңдер?Өздерің білетін кімдердің шешендік

сөздерінен хабарларың бар? Би шешендер(Оқушылардың жауабын тақтаға жазамын) Енді осы бөлінген үш топтан өздеріне берілген үй

тапсырмаларын сұраймын. І топ – Төле бидің сөзін ІІ топ- Қазыбек бидің сөзін ІІІ топ Әйтеке бидің сөзін .

143

TiCL4 + Mg ZnO +C TiO2 +Al CoO + CO

MoO +H2 Cu +Hg (NO3)2 CdO2 + CO MnO2 + Al


Өткен сабағымызда «Төрт тентек» атты қызықты тақырып өттік. Кім туралы?І топқа сұрақ : Не үшін екі ауылдың арасында келісімсіздік туды?ІІ топқа: Жиналға топқа кім келді?Не деді?ІІІ топқа : Мөңке дауды қалай шешті?Жалпы сұрақ: -Мөңке баланың жауабы сіздерге ұнады ма?Оны сен қалай бағалар едің? А) тапқырлық Ә) ақылдылық Б) әділеттілікВ)осы үш қасиеттің де бала бойынан табылғаныСонымен жинақтай келе біз шешен адамдар,шешендік сөздер қандай болу керек екенін білдік.Тағы

қандай сөздерді білеміз (Оқушылар жауабы) ІІІ. Қызығушылығын оятуСөзжұмбақ Оқу ... бұлағы (білім)Не дұшпан? ...... ашуАлтын,күміс .... екенАрпа,бидай ... екен.Топтау жақсы тілек БАТА адамға жақсылық әкеледі Жақсы сөз Экранда екі үзінді жазулы тұр1. ...Өмір берсең бақытты қып бер, Дәулет берсең ,қайырлы қып бер, Қыз берсең,қылықты қып бер. Ат берсең ,жүрісті қып бер, Бала берсең ,ырысты қып бер. «Шешендік сөздер»

кітабынан

2. Екі досты айырған Түбінде өзі оңбайдыКөреген болса балаңызҚиынды көзбен болжайды.Өзіңнен туған ұл мен қызСыйламаса –сол қайғы. Төле би

10. Қайсысы бата11. Неліктен олай ойладың?12. Бата деген не?

IV Мағынаны тану «Бата сөзді» Жас ұрпақ өмірлі болсын,Тұрмысы көңілді болсын,Ата-анаға мейірлі болсын,Ағайын – туысқа пейілді болсын,Өнеге –білімге зейінді болсын,Он саусағы майысқан шебер болсын,Ел қорғайтын батыр болсын,Шындықты айтар ақын болсын,Абыройы өрлесін,Жаманшылық көрмесін . Ел аузынан-Бата кімге берілген?-Батада қандай тілек айтылған?- Бата сөзді қайдан естідің?- Алдында оқыған бата сөзімен екеуінің ұқсастығы неде?САЛЫСТЫРУ Өмір берсең бақытты қып бер, Дәулет берсең ,қайырлы қып бер, Қыз берсең,қылықты қып бер . Ат берсең ,жүрісті қып бер, Бала берсең ,ырысты қып бер. «Шешендік сөздер» кітабынан

Жас ұрпақ өмірлі болсын,

Тұрмысы көңілді болсын,Ата-анаға мейірлі болсын,Ағайын – туысқа пейілді болсын,Өнеге –білімге зейінді болсын,Он саусағы майысқан шебер болсын,Ел қорғайтын батыр болсын,Шындықты айтар ақын болсын,Абыройы өрлесін,

144


Жаманшылық көрмесін . Ел аузынан

13. Бата болсын,бер,бол,сақта ,ет,қыл,т.б. сөздермен аяқталадыАл енді жазушы Дихан Әбілевтің «Астанаға ақ батасын» оқиық. Дихан Әбілев – Ақын, Қазақстанның халық жазушысы, зор талант иесі, драматург, аудармашы. Д. Әбілев қазақ әдебиетін дамытуға қосқан өміріне белсене қатысқаны үшін Қазақ ССР жоғарғы

кеңесі Президиумының жарлығымен оған «Қазақ ССР халық жазушысы» құрметті атағы беріледі, «Еңбек Қызыл Ту», «Қызыл жұлдыз», «Парасат», «Халық достығы», 1-дәрежелі Отан соғысы,

«Құрмет белгісі» ордендерімен марапаталған. 2001 жылы Павлодар облысы әкімінің грант иегері болды.

Астанаға ақ бата Таңғажайып дарқан да алып жеріміздің нақ ортасы –кіндігі сенсің ,Астана! Тәңірден тыныштық

сұраған,өмірден ырыс-құт сұраған еліміздің баспанасы – түндігі сенсің ,Астана! Күйші домбырасының күмбірі, ақын жүрегінің сыңғыры да сенсің,Астана! Тұтас еліңді қуантқан, алыстан мейман шұбатқан – тұсаукесер тойыңда айтылмас тілек болар ма,

батагөй шалдың ниеті жүрекке барып қонар ма? О,Астана –ақ қала,жаңа қала,жас қала! Өріп шықсын өзіңнен бақыт,байлық,бастама!Көрген өмір

азабын алақандай қазағың еркіндесін,ел болсын,беттен қақпа,жасқама! Еңсең өссін күн санап,елің өссін жыл санап. Шығармасын есіңді ,қайтармасын сесіңді Уақыт деген

құмсағат. Алла жар боп алдыңнан Аппақ күнің лауласын, дос-туысың көп болып,жақындассын

жауласың! О,Астана,айналдық! Біздің соққан жүрек –сен. Қадамыңа нұр жаусын ақ батадан ,тілектен!

Әумин!Мәтінмен жұмыс-Ақынның қандай сезімдері байқалады?- «жақындассын жауласың!» деген сөзді қалай түсінесің?- Батаның қандай ерекшелігі,айырмашылығы бар? Венн диаграммасы -Ойтолғау-Астана қаласы туралы не білеміз? (Оқушылар ойы)-Бата сөзі көркем әдебиеттің қандай түрі?- Д.Әбілевтің батасы ауыз әдебиеті үлгісіне жата ма?-Өздерің қандай баталар білесіңдер?- Мәтелді толықтыру:1. Жақсы сөз - .....А)толық ырыс. Ә)жарым ырыс б) Көп ырыс2. Баталы құл арымас, батасыз ұл ........А)көбеймес Ә)жарымас б) болмас

Топтарға тапсырма: (2 мин. Астана суреттерінен Слайд)І топқа Астанаға бата –тілек жазуІІ топқа Астана туралы өлең құруІІІтопқа Астананың бір бейнесін салып түсіндіру.Қорыту. -Бүгін ауыз әдебиетінің қандай түрімен таныстық?-Бата сөзі кімдерге қандай жағдайларда айтылады?Бағалау. Әр топ басшысы өз тобының мүшелерін бағалап айтадыҮйге үлкен кісілерден білетін баталарын сұрап, жазып келу. «Бата сөзді» жаттау

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

145


Даулетова Жаухар Ханатовна Батыс Қазақстан облысы, Казталов ауданыТереңкөл орта жалпы білім беретін мектебі

Пәні: Өзін-өзі тану Сыныбы:5

Ашық сабақтың тақырыбы: Отбасы жарастығыМақсаты:- отбасы жарастығы және отбасының өсіп дамуы туралы түсінік беру;Міндеттері:- отбасын қадірлей білу, адам өмірінде отбасының алатын орны туралы мағлұмат беру;- оқушылардың өз отбасын құртметтеуін арттыру;- өз отбасына деген сүйіспеншілігін, мақтаныш сезімдерін арттыру;Шаттық шеңберіСен бақытты ұлансың! М. Қуанышбеков.Анаң-күнің жүрегің,

Әкең -өмір тірегің.Сен бақытты ұлансың,

Бәрі саған қуансын.Әжең- асыл ардағың,

Атаң- дана қорғаныңСен бақытты ұлансың,

бәрі саған қуансын.Ағаң –қамқор асқарың,

Інің- мөлдір аспаның.Сен бақытты ұлансың,

Бәрі саған қуансын.Ой қозғау Сөзжұмбақ «Отбасы»

1.Адамға оттан да ыстық мекен2.Әкенің әкесі 3.Бөбек 4.Туған шеше 5.Тағам6.Бойжеткен Жаңа ақпарат Ата-аналар мен балалардың, аға-інілер мен апа-қарындастардың және туған-туыстардың

ортасын құрайтын отбасы – қоғамның ең маңызды ұйытқысы болып табылады. Өйткені адам ең алғаш шыр етіп дүниеге келген соң, отбасының тәрбиесін алады. Отбасы – жұртты жақындастырушы, ұрпақпен-ұрпақты табыстырушы, адамаралық туысқандық ұғымдар тудырушы, олардың бір-біріне деген махаббат, сүйіспеншілігін тұтатушы, ғаламат күшті жері – ұрпақ өрбітуші, рухани бірліктің, ұрпақаралық тұтастықтың отын жағушы ерекше ұя. Сондықтан да отбасы барша адамзатқа ең жақын, ең қасиетті ұғым.

ТоптастыруОтбасы:

*****сүйіспеншілікті сезінуге үйретеді.***** жақсылыққа жетелейді.***** еңбектенуге , білім алуға көмектеседі.***** үлкендерді құрметтеуге , кішілерге қамқор болуға тірбиелейді

Әңгімелесу: « Отбасы татулығы» Аңыз әңгіме.Әңгіменің соңғы абзацына келгенде оқулықты жаптырып, оқушылардың өздеріне аяқтату.

146


Оқушылардың ойларын тыңдап болған соң оқулықты ашып, әңгіме аяғын оқыту, талдау.- Әңгіменің мәні неде?- Неліктен патшаны ұйымшыл отбасы қызықтырады?- Отбасы жарастығы дегенді қалай түсінесіңдер?

Ойланайық, пікірлесейік- Отбасының сыйластығына қалай қол жеткізуге болады?- Отбасының татулығы қандай табыстарға жеткізеді?

Релаксация . « Сиқырлы үй» Көздеріңізді жұмыңыздар. Біздің ауылымызда бір үй бар. Ол үйдің ауасы таза, шипалы. Адамдар сол үйдің ауасымен дем алса ләззат сезіміне бөленеді. Айналасы көз тоймайтын табиғи сұлулық, толған хош иісті гүлдер қоршап өсіп тұр. Ол үйдің қасында ғажайып бақ бар. Бақта неше түрлі жемістер өсіп тұр. Олардың дәмі өте тәтті, қайта – қайта жегің келеді. Үйдің қасындағы көлде екі аққу жүзіп жүр. Осы үйде бір отбасы тұрады. Осы үйде тұратын отбасы мүшелерінің әрқайсысы өзін бақытты адаммын деп сезінеді.

Әрқайсысыңыздың қасыңызға барған кезде көзіңізді ашасыз, мен сол бақытты адамды көрсетемін,сіз оны көрген кезде оған күліп қараңыз.

Дәйексөз. Ұяда не көрсең ,ұшқанда соны ілесің. Халық мақалы.Мақалдың мағынасын қалай түсінесіңдер?

«Ең ,ең, ең» ойыны. Отбасымда ең қайырымды....Ең қамқор...Ең сыйлы...Ең ақылды...

Шығармашылық жұмыс Берілген мақалдарға сүйеніп, шағын шығарма жазыңдар.1. Ата- асқар тау,Ана- бауырындағы бұлақ,Бала –жағасындағы құрақ.2. Ата-бәйтерек,Бала-жапырақ.3. Анаңды Меккеге үш арқалап барсаң да,Қарызыңнан құтыла алмайсың.

«Жалғасын тап» ойыны (Мақалдың бірінші бөлігі берілген, екіншісін табу)Атаға қарап ....................Анаға қарап ...............Ата – ананың қадірін - ..........................Ананың көңілі- балада, ...........................Атаңның баласы болма, ............... Ата көрген-оқ жонар,........................ Ата көрген-оқ жонар,........................

Қорытынды: Адамға өмірде ең қымбаты- отбасы. Отбасында сүйіспеншілік, сыйластық, татулық, бауырмалдылық болғанда бірлік болады. Бір-бірін аялап, кешіре , түсіне білгенде отбасы берік болады.Үй тапсырмасы: 2-тапсырма

Берілген ой тұжырымдарды оқы. Бір шешімді таңдап ал. Оны неліктен таңдап алғаныңды түсіндір. Жеке шешім деген бағанға өз ойыңды жаз.

Жүректен жүрекке. Әкем-әнім. Сөзі- О. Сүттібаевтікі. Әні- Ә. Сүлейменовтікі.Әкем, шешем және мен.Тату-тәтті тұрамыз,Сыйластықпен, махаббатпен.Сауық сайран құрамыз. Бәріңе денсаулық, бәріңе амандық, бәріңе татулық, бәріңе

махаббат,бәріңе жақсылық тілейміз!---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

147


Шығыс Қазақстан облысы, Ұржар ауданы, Жоғарғы Егінсу ауылы «Егінсу орта мектеп – бақша» КММ

7 сынып оқушысы Бақанғали Ұлпан, оқу озаты

Қазақ халқының ұлттық ою-өрнек өнері

Қазақ халқы өзінің ұзақ даму тарихында бірсыпыра елдермен араласып, әр кезеңде түрліқарым-қатынаста болғандығы мәлім.Сондықтан қазақ халқының негізін құрайтын ою - өрнектердікөршілес елдердің қолөнерінен де кездестіруге болады. Қазақ ою-өрнегін алғаш зерттеген қазақғалымы Төлеу Бәсенов. Ол қазақ мәдениетінің мәдени шежіресі болып табылатын ою-өрнектітүбегейлі зерттеп көптеген құнды пікірлер қалдырды. Қазақ оюларының араб, иран оюларынанбасты айырмашылығы - ою - өрнектің әрбір элементі дара тұрады.Төлеу Бәсенов негізінен еларасынан жиналған қолөнер туындыларын алъбом етіп шығарып, әсемдік тектес ою - өрнектердіңдаму тарихын және оншақты ою нұсқасын қалдырды. Бүгінгі әшекейлеудің басты құралы ретінде,біз қолданып жүрген ою-өрнектер руға біріккен адамдар тобының белгісі. Туымыздан орыналған ою-өрнек те осының айғағы. Рухани қайнарымыздың бірі болған осынау құндылық бүгіндеелдігіміздің нышаны - көк байрағымызды да көріктендіріп тұрған ою. Көп жағдайда халықтыңтілін, мәдениетін білмесек те қолөнерде бейнеленген оюларға қарап, қай халықтың қазынасыекенін танып білеміз,өйткені ою- өрнек әр халықтың таңбасы, сол елдің қолөнерінің көнеденкеле жатқан мәдениеті. Ою-өрнек өте ежелгі өнер. Оның ұзақта қызықты тарихы бар. Ежелден кележатқан кәсіп қолөнер халықтың өмірімен, тұрмысымен бірге дамып, ұрпақтан - ұрпаққа беріліпотырады. Қолөнер шеберлері оюмен танылады. Орнамент - әсемдеу, сәндеу деген ұғымдыбілдіретін латын сөзі қазақ тілінде ою-өрнек болып алынып жүр. Бұл сөздің ұғымы бір нәрсеніойып, кесіп алып жасау немесе екі затты оя кесіп қиюластырып жасау, бір нәрсенің бетінеойып бедер түсіру деген мағынаны білдіреді. Оюлардың ежелден келе жатқан нұсқаларындақұстың, гүлдің, жануарлардың түрін тұспалдап тұратын белгілі. Көне түркілердің түсінігі бойынш,құс – көктің, балық – судың, ағаш – жердің белгісі. Бұйымдарда жан – жануарлардың мүйізі, денемүшесі, тұяғы, құстың тұмсығы, түлкінің басы, бөрінің құлағы немесе иттің құйрығы т.б. жәнеөсімдіктердің түрлері кеңінен белгіленген. Эпиограф Сауық Қасимонов пен сәулетші ТөлеутайБәсеновтың ою – өрнектері туралы жазылған ғылыми еңбектері бұл өнер түрін өз тарихы, даму жолы,задылықтары бар тұтас сала ретінде таныпты.Қазақ ою–өрнегінің арқауы болған «мүйіз» оюызаманымызға сай түрленіп, жаңа ұғымда, жаңа мазмұнда қолдануда. Демек, ою – өрнек көнермейді,ол заман ағымынына қарай өз дәуіріне сай өзгеріп, жаңарып, жаңа туынды ретінде өмір сүреді. Олсонау ғасырлар қайнауымен жеткен жай танба белгі емес, бұл халқымыздың оюмен жазылған шежіретарихы. Қазақтың ұлттық ою-өрнектері мен оның атаулары көп және оюдың элементінде тереңмағына, үлкен мән бар. Халқымыздың бізге жеткен ою-өрнек үлгілері бай мұра, сарқылмас қазына.Өрнектердің шығу тарихы, адам өмірімен, тұрмысымен байланысты екенін көрсете келе олардыңдаму ерекшелігін, дәуірдің, адам баласының сана-сезіміне қарай өрнектің таңба, элементтердіңдамуы мен өркендеу ерекшелігін байқауға болады.Ғалымдар ою-өрнектердің 200-дей түрінанықтады. Ғылымда ою - өрнекті хайуанаттық (зооморфтық), өсімдік тектес (көгеніс), ғарыштық

(космологиялық), геометриялық деп бөледі.1.Жан жануарлар тектес ою - өрнектер. Ою-өрнектердің ішінде мүйіз тектес тобын қазақ

халқының ою-өрнектерінің төркіні десек те болады. Өйткені, барлық жаңа буындар осының негізіндежасалып, тек атаулары өзгеріп отырған. Мысалы қошқар мүйіз, арқар мүйіз, бұғы мүйіз, қырық мүйіз,қос мүйіз, сыңар мүйіз, қос алқа, құс қанаты, қаз табан, қаз мойын, қарға тұяқ, итарқа, итмойын,өрмекші, төртқұлақ т.б. ою-өрнектердің негізгі арқауы. Осы элементтерден ою-өрнек композициясыжасалады. Бұл мал мен жануарлар өмірінен алынған оюлармен қазақ еш уақытта киім безендірмеген.

2. Өсімдік тектес ою – өрнектер. Ою-өрнектің екінші үлкен тобы - өсімдік тектес оюлар. Қазақежелден табиғатты аялаған. Табиғаттан өзіне пана тапқан. Қазақ ою - өрнегі - ғасырлар бойы дамыпкеле жатқан өнер туындысы. Халқымыздың қай қолөнер саласын алсақ та, ою-өрнектер өзіндікерекшелігін сақтай отырып, белгілі бір тәртіппен орналасқанын көреміз. Гүл оюларының өзінде дехалықтың дана ойы жататынын мынадан байқаймыз: гүл мен гүл түйнегінің айқаса бірігіп салынуы-бірлікті, елдің ынтымақты болуын мегзейді. Қазақ дәстүрлі мәдениетінде жастарға өзімнің тұрмысжағдайын, ақыл – парасаттың, әдептілік, адамгершілік, мейірімділік, тәлім – тәрбие ұғымдарын

148


кілемшедегі ою – өрнек нақыштардың мағыналық ерекшеліктерімен жеткізіп отырған. Қазақ ою-өрнектерінде кейде түзу, қисық, кейде доға сызықтар көптеп кездеседі. Бұл топқа жататын оюлар менөрнектер киім безендіруде молынан кездеседі. Кейде өзен, аққан су сияқты ирек кестелер кездеседі.Оны қазақтар тоқтаусыз, қозғалыстағы үзілмес өмір белгісіндей қабылдайды. Мұндай өрнектеркөрнекі жерге-киім өңірлеріне түсіріледі. Толқын тәріздес таусылмас өрнектер күрделі жануарларнемесе аспан әлемінен алынған өрнектердің екі шетін қаусырып тұру үшін таптырмайды. Сондай-ақ“сүйір”, “ирек”, “балдақ”, “қармақ”, “тұмарша” тәрізді атаулар оюларды киім безендіругепайдаланбаған. Олар алаша, ши, басқұр, текемет және басқа тұрмыстық заттар үшін таптырмасбезендіру үлгілері.

3. Космогониялық ою - өрнектер. Көнеден келе жатқан өрнектің келесі тобы - ғарыш сипатты(космогониялық) оюлар. Қазақ қашан да қияли жүйрік халық. Қазақтар ежелгі заманда-ақ ғарышсырын ұғуға тырысқан. Өз қиялдарын тұрмысындағы заттарды жасауға немесе безендіругепайдаланылған. Аспаннан жерге жеткендей әсер береді. Ғарыштық сипаттағы өрнектер арасындағы,алдымен күннің жөні бөлек. Сондай-ақ түнгі аспаннан да талай ою алынған. Небір аңыздарға арқауболған. Құс жолына қарап “шимай” және ”бітпес” деген өрнектер жасалынды. ”Айшық, “Ай гүл”деген өрнектер түнгі аспанның басты тұлғасы негізінде дүниеге келген.“Ай гүл”қазақ тарихындағыалғашқы өрнектердің бірі болған, оған негіз бар. «Күн» ою-өрнегі Күнді меңзейді. Күн, Ай, аспанбейнеленген тұмарлар қасиетті деп саналған, себебі, діни ұғымда бұлардың магиялық күші бар депсенген. «Күн», «күн-көзі», «күнсәулесі», «шыққанкүн» оюлары кілемнің, тұскиіздің дәл ортасынасалынады, сол сияқты бұл өрнек кесте тоқуда немесе ағаштан, сүйектен ойылған заттардыбедерлеуде, ат-әбзелдерін әрлеуде қолданылады.

4. Геометриялық ою - өрнектер. Ежелгі адамдар геометриялық ою-өрнектердің магиялық жәнесимволдық мәні бар деп сенген. Қола дәуіріндегі саз балшықтан жасалған құмыралардагеометриялық ою-өрнектермен әрленген. Бұл топтағы оюлар киім безендіруде молынанкездеседі.Кейде өзен, аққан су сияқты иректер кездеседі. Оны қазақтар тоқтаусыз үзілмес өмірбелгісіндей қабылдайды. Мұндай өрнектер көрнекі жерге киім өңірлеріне түсіріледі. «Сүйір»,«Ирек», «Балдақ», «Алшы» т.б. оны қазақ бақыттың, табыстың, ақ жолдың белгісі деп білген. Солсебепті әйелдер жаулығының, кимешектердің, бешпеттердің шетіне кестелеген. Қолөнер шеберлерін,суретшілер мен сәнгерлерді ұлттық рухта тәрбиелеуде ою-өрнектің атқаратын рөлі зор. Қолөнершеберлері жасаған бұйымда ұлттық нақыш айқын тұруы тиіс.Сол ұлттық нақышты айқындапбейнелейтін өнер түрі – ою-өрнек. Қазақ халқы ою-өрнекті киелі санаған. Мәселен қабырғағатұтылған тұскиіз бен кілемдегі өрнектерге біраз зер салып көріңіздер. Қараған сайын ой-қиялдарың оянып, сол ою-өрнектер, бейнелер мен сызықтар арқылы шеберлердің не айтқысыкелгенін байқайсыздар. Халықтың рухани өмірі: ұлттық салт-дәстүрлер, наным-сенімдергебайланысты оюлар. Мысалы, қазақ халқының ерте кезден бергі әдет-ғұрпы, салты бойынша, бөтенжерге, алыс ауылға күйеуге ұзатылатын қыз баланың белгілі бір уақыттан кейін төркін жағынасәлемдеме жіберу дәстүрі болған. Сәлемдемеге жас келіншек өзінің күйеуге шыққаннан кейінгітұрмыс жағдайын ою-өрнекпен бейнелеп жіберуі шарт. Осы салт бойынша тұрмысқа шыққан қыздыңүйіне жіберген сәлемдемесінде “құсмұрын” бейнесі салынған сәлемдеме келсе, ата-анасы оданбаласының барған жерінде құстай ерікті, басы бостандықта, жағдайы жақсы екенін ұғатынболған.Сол сияқты орамалдың бетінде ұшқан құс пен бүршік атып келе жатқан гүлбейнеленсе, ата – анасы қызымыз құстай емін – еркін, жайраңдап өмір сүріп жүр екен,-деп мәзболысады. Сонда әр өрнектің астарында алуан мағына бар. Қазақ халқының ою-өрнектербейнеленетін қол өнер бұйымдары бірнеше түрге бөлінеді. Олар ағаштан жасалған, теріден,жүннен, т.б. Ою-өрнектер өзіндік ерекшелігін сақтай отырып, белгілі бір тәртіппен орналасқанынкөреміз. Оюлардың ежелден келе жатқан нұсқаларында құстың, гүлдің , жануардың түрінтұспалдап тұратыны белгілі. Әр оюдың өзіндік мағынасын түсіне отырып , қабырғаға әсемдікүшін ілетін болған. Ата –бабаларымыз «тұмар», «қошқар мүйіз» ою-өрнегінің магиялық күшібар деп сенген. «Тұйық» оюы ел қорғаған батырлардың иығы мен қалқанына, аузы дуалы билердіңжауырын тұсына салынған. Тұйық оюы бақыттың, достықтың, шексіздіктің, мәңгіліктің белгісі.

Ай найзасы болмаса, Ерді қайдан танырсың. Ен-таңбасы болмаса, Малды қайдан танырсың – деп қазақ атамыз айтқандай, тұйық оюы еліміздің

149


белгісіндей болып, мемлекеттік Туымызда бейнеленген. «Қошқар мүйіз» ою-өрнегі қойдың төбесімен екі жаққа иіріле түскен мүйіз бейнесінде келіп, оның қолтық тұсынан қойдың құлағындолбарлайтын тағы бір шолақ мүйіз тәрізді екі буын шығып тұрады. Одан байқаған адамғақошқардың тұмсық бейнесі аңғарылады. «Қошқар мүйіз» ою-өрнегі байлық пен молшылықтыңнышаны. Мал шаруашылығымен айналысқан қазақ халқының көшпелі өмір салтымен байланыстытуған. Қошқар мүйіз ою туралы халқымыздың сүйікті ақын қызы Фариза Оңғарсынова былайдеп жазыпты:

Түрін-ай текеметтің! Асыл қандай? Үңілдім үнсіз ғана басымды алмай. “Келе ғой, қошақаным, өзіме!”-деп, Әжем кеп сипағандай шашыма жай. Күйімді кешсеңдер-ау сол беттегі. Тұрғандай ана - көңіл тербеп мені. Жан бітіп жайраңдады жан-жағымнан , Қазақтың қошқармүйіз өрнектері. «Қай үйге кірсемде, жердегі киіздің бетіне оюдың бір ғана түрін көремін. Сөйтсем, мен қазақтың киіз кітабының үстінде демалып отырған екенмін. Қазақ халқының адамгершілігін күннің мейірімділігімен теңеуге болады екен»,-деп Александр Македонский айтқан деген аңыз да бар.

Қай халықта және қашан да болса мұқтаждықты жою, баршылықты молайта беру, халықтың тұрмысын жақсарту, киiм-кешектi, үй жићаздарын тиiмдi, қолайлы, сәндi де ұнасымды етiп пайдаланухалықтардың бәрiне бiрдей ортақ мүдде, ортақ арман едi. Соның нәтижесiнде бiздiң бабаларымыз бен аналарымыз кейiнгi ұрпақтар үшiн көптеген өнер мұраларын қалдырды. ''Әр елдiң тiлiн, өнерiн бiлген кiсi онымен бiрдей деңгейде пiкiрлесе алады, аса арсыздана жалынбайды'' деп тiл мен өнердi жоғары бағалаған Абай. Ал,Ш.Уалиханов ою-өрнек өнерi қазақ халқының өмiрiнде айрықша өнер екендiгiн, оның ерекшелiктерi мен қыр-сырының молдығы қаншама бiлiмдарлықты талап ететiндiгiн айтқан. Жалпы ою өнерi дүние жүзiнiң көп халықтарына тән. Ою - өрнектерді әр түсті бояулармен алмастырып отырудың кейде мазмұнға байланысты логикалық ұғымы да бар.Бояу мен түстерді таңдап пайдаланудың қазақ халқының этнографиялық тарихымен де байланысты символдық мәні де болған. Қазақта қайсыбір түстердің символикалық мәні бар: көк түс – аспанның түсі ,қызыл түс - оттың, күн көзінің символы, ақ түс - ақиқатты, қуаныштың, бақыттың символы, сары түс - ақыл – парасаттың қайғы – мұңның символы, қара түс - жер символы; жасыл түс - жастықтың, көктемнің символы. Затты осы түстердің бірімен бояғанда оған белгілі мән беріледі. Демек, бояу мен түсті таңдап орналастыру тарихында әрбір елдің ұлттық өзіне тән талғамы мен татымы болған. Түстер адам өмірінде үлкен роль атқарады. Түс адамға психологиялық - физикалық жағынан әсер етеді Мысалы, жылы, суық түстен адамға -ширақтық пен еңбекқорлық, қуаныш пен қайғы сезімдерін туғызады. Түстерді дұрыс қабылдауға қабілеті бар адам он мың түстердің реңдерін байқап, ажырата алады. Қолөнер бұйымдарын жасауда әрбір түсті белгілі тәртіппен кемпірқосақ көркіне лайықтап орналастырылады. Өрнек дегеніміз – кез келген бұйымның сыртына түсірілетін біртұтас байланысты әшекей. Жалпы алғанда ою - өрнек дегеніміз - әдемі ырғаққа арнаулы жүйемен құрылған өрнек бөлшектері. Композиция дегеніміз - өрнекті бұйымның бетіне реттеп орналастыру, жүйелеу. Композициялық тұйық өрнектер дегеніміз- шеңбер ішінде, түрлі бұрыштар ішінде орналасқан өрнектер. Өрнектерді орналастыру үшін симметрия сақталу керек. Симметрия дегеніміз - ою өрнектің екі жағының тең болуы. Ою-өрнекте бір элемент қайталанып келсе мұны- ритм дейміз. Бұйымға салынатын ою-өрнектің бояу түрлерінің бір-бірімен үйлесіп, жарасым табуы–колорит деп аталады.

«Тәуелсіздік таңы» деп аталатын бұл композициялық шығармамызда симметрия, ритм, түсүйлесімділік заңдылықтарын сақтай отырып, ілмек бізбен тоқыдым. «Күн», «күн-көзі», «күнсәулесі», «шыққан күн» оюлары кілемнің, тұскиіздің дәл ортасына салынады. Халық қолөнерінің баймұралары бүгінгі күннің алтын қорына айналып отыр. Қай халықтың болса да, тұрмыс – тіршілігінеқажетті әдемі бұйымдар мен заттарды дүниеге әкелген қолөнері болды. Халық шеберлерінің қолынаншыққан әдемілеп, әсемдеп тіккен бұйымдары көзімізге ыстық көрінетіні анық. Халық арасындаосындай өнерімен әйгілі шеберлеріміз көп. Олардың қолтаңбасы күнделікті өмірде мен мұндалап үй –

150


үйде жайнап тұр. Осы халық шеберлерінің мұрасын, біздің қазіргі заманымызға дейін алып келушілеркімдер? Әрине, олар он саусағынан өнер тамған шеберлер. Мәшһүр Жүсіп Көшетұлының аңызәдебиет үлгілерін жинақтаған еңбегінде мынандай үш асыл қасиет бар. Асылдығы бір – біріненөтеді, бірі – көз, бірі – көңіл, бірі – ақыл. Қазақ халқы бала тәрбиесіне ерекше мән беріп, әсемдіккебаулуда әлемнің әсемдігін көзбен көре білуге, зерделі болуға үйретіп отырған. Шеберлерді үлгі етеотырып, қолөнерді үйреткен. «Өнер таусылмас азық, жұтамас байлық» - дейді халық даналары. Көнекөз қариялардан сұрастыру арқылы өзінің шеберлік қасиеттерімен халқының ғасырлар талғамынанөткен асыл қазынасын меңгерген қолөнер шеберлері біздің ауылымызда да өмір сүрген, қазірде бар.Соның бір – екеуіне тоқтала кетейін. Халқымыздың мұрасын қазіргі кезге дейін алып келген елішіндегі он саусағынан өнер тамған шеберлер. Халық өнерін игере білген, ұлттық бұйымдардышеберлікпен тігетін Рая, Нұргүлсім, Жұпарқан апа - әжелеріміздің қолынан шыққан бұйымдар әртүрлі көрмелерден жүлделі орындар алып жүр. Ол апаларымыздың қолынын шыққан әдемібұйымдары ауылымыздың мұражайында тұр. Олардың көзін көріп, қолөнерін үйреніп, өздерініңтұрмыстық қажетін өтеп отырған Камалхан, Роза, Қарлығаш, Айман сияқты апай көкелеріміздіңтіккен бұйымдары көздің жауын алады. Бабаларымыздың ғасырлар тарихынан өткен асыл қазынасыносындай елдегі шеберлердің арқасында ұрпақтан – ұрпаққа жалғасып, бүгінгі ұрпаққа жетіп отыр.Халық өнері мені қызықтырады. Оларды жоғалтпай, үйреніп, әрі қарай дамыту біздің міндетіміз.

Өткенді еске алып, ойға толам,Сұрыптап тезге салып, көп ойланам,Ой түбіне жете алмай титықтасам,Қолыма қайшы алып, ою оям – деп Б. Момышұлы атамыз айтқандай мен де бос уақытымда

анаммен бірге ою ойып, оны кестелегенді қолөнермен айналысқанды ұнатамын. Қазақ халқыныңөзіне тән ерте заманнан қалыптасқан ұлттық тәлім- тәрбиесінің асыл қазынасы, мол тәжірибесібар. Оның ұрпақ тәрбиесінің негізіне алынуы - еліміздің мүддесі, халқымыздың талабы. Ұлттықою-өрнектердің бүгінгі заманға пайдасы зор. Ендігі міндет ұлттық дүниетанымынерекшелігін танытатын осы өнер саласын заман талабына сай жетілдіріп, көркем, руханиқазына ретінде пайдалана білу. Қазақ қолөнерінің күрделі саласы ою-өрнекті әлі де ғылымитұрғыдан тереңірек зерттей түсу қажет. Оюдың адам баласын тигізер әсері мол. Адам ойын біржүйеге келтіреді, денсаулыққа пайдалы жағы да аз емес. Ол жүйке қызметін ретке келтіруге , ашуды,қайғыны басуға ықпал етеді .Бұл туралы Зейнеп Ахметова апамыз Бауыржан ата туралы жазғанестеліктерінде көптеген мысалдар келтірген. Атамыз жазып отырған еңбегі өнімсіз болған кездеқолына жедел қайшы мен қағаз алып, түрлі ою ояды екен. Қорыта айтқанда ою-өрнек дегеніміз-дәлдік, есеп, теңдік, үйлесім, жарасым, сәндік, көркемдік, парасаттылық, жылылық, сұлулық,ойлылық, ақылдылық, зеректік, көңілге шабыт, шаттық ұялатады, ептілікке, іскерлікке,шеберлікке, икемділікке, дәлдікке баулиды, тәрбиелейді. Ою-өрнек өнерге деген махаббат,сұлулыққа деген құштарлық жиын-тығы. Ою ойған адамның жүрегі жылы, нәзік болады - депБауыржан Момышұлы атамыз айтқандай, ою оюды үйрену, осы өнерді жалғастыру біздің қолымыз.

Пайдаланған әдебиеттер1. Қазақстан ұлттық энциклопедия 7 том Алматы,2005.2. М.Ш.Өмірбекова. Қазақ халқының дәстүрлі өнері Алматы,2003.3. «Шаңырақ» үй-тұрмыс энциклопедиясы Алматы.Рауан,1990.4. Ш. Өмірбекова.Энциклопедия. Қазақтың ою-өрнектері. «Алматыкітап» 2003ж5 Ә. Ысқаққызы. Сырмақ өнері. «Алматыкітап», 2007 ж.6. Сапар Төленбаев, М.Өмірбекова «Ою-өрнектердің жасалу жолдары»

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

151


Куляш Михайловна Изимова БҚО, Казталов ауданы, Ғ.Қараш атындағы Қараоба

мектеп-гимназиясының математика пәні мұғалімі

Сыныбы-9 Күні:12.12.2013жСабақтың

тақырыбыҮшбұрыштар ұқсастығының белгілері, тікбұрышты үшбұрыштардың ұқсастығына есептер шығару.

Мақсаты Үшбұрыштар ұқсастығының белгілерін есептер шығаруда қолдана алу

Күтілетін нәтижелер

1. Үшбұрыштар ұқсастығының белгілерін, тікбұрышты үшбұрыштардың ұқсастығының белгілерін біледі

2. Үшбұрыштар ұқсастығының белгілерін, тікбұрышты үшбұрыштардың ұқсастығының белгілерін есептер шығаруда қолдана алады

3. Өмірден алынған есептерге үшбұрыштар ұқсастығының белгілерін, тікбұрышты үшбұрыштардың ұқсастығының белгілерін қолдана алады

Керекті жабдықтар

Кесте, слайд, стикер, бағдаршам

Сабақ барысы: Мұғалім әрекеті Оқушы әрекеті

Кір

ісп

е 1. Ұйымдастыру бөлімі: оқушылармен амандасу, түгендеу, 3 топқа бөлу (үшбұрыш, тікбұрышты үшбұрыш, шеңбер)

2. Үй тапсырмасын тексеруҮшбұрыштар ұқсастығының белгілерімен

тікбұрышты үшбұрыштардың ұқсастық белгілерін байланыстыра отырып айтады

1.Оқушылар жоқ оқушыны атайды, топқа бөлінеді2.Оқушылар өткен тақырыпты есіне түсіреді

Тұс

ауке

сер A) Сабақтың мақсатымен, жоспарымен

таныстыру.B) Сабақтың критерийін оқушыларға айтамын

Сабақтың мақсатын, жоспарынбіледі, күтілетін нәтижені біледі

2.Бағалау критерийін біледі

152


Нег

ізгі

бөл

імН

егіз

гі б

өлім

1.Оқулықпен жұмыс: №350, №3512. Оқушының құзыреттілігін арттыруға

тапсырмаларТапсырма 1: Бойының ұзындығы-1,2 м болатын

оқушы, баскетбол себеті ілініп тұрған бағаннан 4 қадам жерде тұр. Оқушының көленкесі 4 қадам болса баскетбол себеті неше метр бағанға ілінген?

Тапсырма2: Бойының ұзындығы- 1,6 м болатын қыз шам жарығынан 12 м қашықтықта тұр. Шам4.8 м бағанға ілінген болса, қыздың көленкесін табыңыз?7. 3. Графикалық диктант (Оқылған сөйлем дұрыс болса ^ белгісін 8. қою керек, қате болса - белгісін қою керек)9.10. 1)тең қабырғалы екі үшбұрыш өзара ұқсас болады11. 2)Төбелеріндегі бұрыштары тең болатын теңбүйірлі екі үшбұрыш ұқсас болады12. 3)Кез-келген екі үшбұрыш ұқсас болады13. 4)Сүйір бұрыштары тең тікбұрышты екі үшбұрыш ұқсас болады14. 5)Гипотенузалары тең болса, екі тікбұрышты үшбұрыш ұқсас болады

1. "Топтық әңгіме" әдісі бойынша жұмыстанады. Топтағы оқушылар білмегенін бір-бірінен сұрайды, көмектеседі, ақылдасады. Үшбұрыштың ұқсастық белгілерін қолдана отырып тапсырмаларды орындайды

3. Әр оқушы жеке орындайды.Орындап болғаннын кейін екі оқушы бір-бірінің жауаптырын тексеріп бағалайды.

Қор

ыты

нды Жаздың ыстық күнінде данышпан қария келе

жатырса ауыр құрылыс тастарын тасып алып келе жатырған үш адам кездеседі. Данышпан олардың әрқайсысына «бүгін немен айналыстың» деп сұрақ қояды? 1-шісі былай деп жауап береді: «Күні бойы қарғыс атқыр тастарды тасумен болдым» депті, 2-шісі: «Мен тек өз міндетімді адал атқардым» деп күрсініпті, ал 3-шісі: «Мен мешіттің тастарының қалануына ат салыстым» деп күлімсіреп өзінің атқарған жұмысына баға берген екен .

Рефлексия Балалар, сіздерде өздеріңіздің бүгінгі

жұмыстарыңызға баға беріңіздер - 1-ші адам сияқты жұмыс атқарғандарымыз

стикерлерімізді қызыл түске апарамыз.- Жұмыстарын адал атқарғандар– сарыға. - Тастардың қалануына ат салысқандар– жасыл

түске стикерлерімізді жапсырамыз Сикерге жазу:Мен үшбұрыштар ұқсастықтың белгілерінің

бәрін толық білемін, толық білмеймін, білмеймінТопта қасымдағыларға көмектестім, маған

көмектесті, есептерді ешқандай көмексіз шығара аламын

Сабақ ұнады, ұнамады2. Бағалау 3.Үйге тапсырма:№354, №358

1. Оқушылар өз ойларын ортаға салады, яғни рефлексия жазады

2. Графикалық диктант, "бағдаршам " әдісі, тапсырмаларды орындауы бойынша оқушылар бағаланады

Үйге тапсырма алады

153


Самыратова Куанышкул Абдрахмановна Қарағанды облысы Осакаров ауданы

«Осакаровка кенті №1 жалпы орта білім беру» КММ бастауыш сынып мұғалімі

БАЛАНЫҢ АЛҒАШҚЫ ҰСТАЗЫ – АТА- АНАСЫ

Бала тәрбиесі - ата –ана үшін күрделі де жауапты міндет. Баланы өмірге бейімдеуде мектеп, ұстазжәне ата –ананың орны бөлек. Тәлім –тәрбиелік жарасымдылық мектеп пен ата –ана, әлеуметтік ортабірлесіп жұмыс істеген жағдайда ғана үйлесімділік табады. Қай халық болсын ұрпағының тәрбиесінетерең мән беріп, болашағына үнемі алаңдаушылықпен қараған. Ұрпақ тәрбиесі- келешек қоғаммұрагерлерін тәрбиелеу ісі . «Отан отбасынан басталады» демекші, ата –аналар мен ұстаздар қауымыүшін жас ұрпақ тәрбиелеп, оны қоғам мүддесіне жарату кезек күттірмейтін мәселе. Осы мәселеге ата–аналар мен ұстаздар қауымы болып бірге атсалыссақ, алар асуымыздың биік болары сөзсіз.

Бүгінгі ұрпақ –еліміздің болашағы. Біздің алға қойған мақсатымыз –қазіргі қоғам мұратына сай жан–жақты жарасымды тұлға өсіру. Жеке тұлғаның өзін қоршаған ортадан тәрбиені бойына сіңіріп өсуінөсімдіктің күн сәулесі арқылы өскені сияқты қарастыруымызға болады. Ата-ананың көбісі «балағажақсы көретініңді білдіртпеу керек» деп ойлайды. Олардың ойынша, баланы тым жақсы көруолардың ерке болуына, өзімшіл болуына әкеп соғады деп ойлайды. Бұл ойды жоққа шығару керек.Осы жағымсыз тұлғалық қасиеттер керісінше, осы балаға деген махабаттың жетіспеушілігінен пайдаболады. Баламен үнемі терең психологиялық байланыс орнату –тәрбиенің әмбебап шарты болыптабылады . Бұндай байланыс балаға қай жаста болса да керек. Ата –анасымен байланысты білу, сезіну–балаға әке –шеше махаббатын, қамқорлығын сезінуге мүмкіндік береді. Осыған баланы сендірукерек. Тәрбие диалогын қалай құру керек? Оның психологиялық сипаты қандай болу керек? Ондағыбасты мақсат –ортақ мақсатқа бірге талпыну, әр түрлі ситуацияларда әке –шеше мен баланыңбіржақты бағыт ұстануы болып табылады. Бұл көзқарастар мен бағалаудың міндетті түрде бірдейболуы керек деген сөз емес. Көбінесе әке –шеше мен баланың көзқарастары сәйкес келе бермейді.Дегенмен мәселелерді шешуде екі жақ бір бағыт ұстанатынын бала әрқашан білуі, түсінуі керек.

Бала әке –шешенің тәрбиелеу объектісі емес, ортақ отбасылық өмірдің одақтасы болу керек.Сондықтан отбасылық өмірге, мақсаттар мен жоспарларға ортақтас болғанда ғана біржақты тәрбиежойылып, маңызды диалог құрыла бастайды. Диалогтық тәрбиелік қарым –қатынастың ең бастысипаты –бала мен ересектің позицияларын тең деңгейде қоюы болып табылады. Тәрбие - диалогтанбасқа өте бір маңызды ереже бар. Әке –шеше мен бала қатынасының бұл жағы психологиялық тілде«баланы қабылдау» деп аталады. Қабылдау сөзінің мағынасы –баланың индивидуалды болуына,басқаға және әке –шешесіне ұқсамайтын болуына деген құқығын қабылдау. Баланы қабылдау –баланың өзіне сай ерекшеліктерін, тұлғалық қасиеттерінің жақсы жақтары мен жаман жақтарынбірдей қабылдай білу. Ең алдымен, әке –шешенің баламен қарым –қатынасын бағалауына назараудару керек. Оның мінез ерекшеліктері мен тұлғалық қасиетіне жағымсыз баға беруден міндеттітүрде бас тарту керек.

Баланы негізсізден негізсіз бір жұмыстан екінші бір жұмысқа көшіре берудің зияндығы да бар.Бала бастаған жұмысты аяқтамастан, тастап кетуге мәжбүр болады. Ал бұл жүйеге айналса, оқушыбойында жаман қасиет- бастаған істі аяқтамай тастап кету қасиеті тәрбиеленеді.

Бұл жайларды төменгі сыныптағы балалардың ата-аналары мұқият ескеруге тиіс. Өйткенібалалардың өз міндеттеріне, сабаққа, қоғамдық тапсырмаларға, еңбекке қарым-қатынасы дәл осыжаста қалыптаса бастайды. Мұғалім ата-аналардың бұл талапты бұзбауын атап көрсетіп отырады.Сайып келгенде, ата-аналар өздерінің басты міндеті үйдегі уақытын ұйымдастыруда төменгі метепжасындағы балаға көмектесу екенін жақсы түсінуге тиіс. Жинақы, орнықты және зерек бала сабақүстінде жақсы жұмыс істейтін болады.

Сондықтан ата-аналармен тығыз байланыста болу қажет. Ата-аналар жиналысын белгілітақырыппен өткізіп, өзекті мәселелерді бірге талдау керек. Ол үшін жиналыстарда ата-аналарға әртүрлі тапсырмалар мен ұсыныстар ұсыну қажет.

Өз тәжірибемде қолданып жүрген бірнеше әдістерді мысалға келтірсем:C) Балаңыз балабақшаға барды ма? (неше жастан) D) Жанұяда күн режимі сақталама? (тұруы, жатуы, тамақтануы, демалуы)

154


E) Балаңыздың қиналатын жері бар ма? (киіну кезінде, тамақтануда, жуыну кезінде, ұйықтаукезінде). F) Балаңыздың сүйіп тыңдайтын ертегісі, әңгімесі, телехабары, тамағы бар ма? (атап көрсетіңіз) G) Балаңыз үй жұмысына көмектесе ме және күнделікті қандай міндеттемелері бар? H) Жанұяда кімді тыңдайды? (бәрін, әкесін, шешесін, ешкімді) I) Жанұяда баланы тәрбиелеуде қандай тәсілдерді қолданасыз? (мадақтау, шара қолдану, сөгу,түсіндіру, талдау).

Педагогикалық ойын. «Кім мәреге бірінші жетеді?»Сіздің балаңыз сізді қатты қуантты (бір ісімен). Сіз не айтасыз? Қалай қолдайсыз? (Әр топтың бір

мүшесі тақтаға шығып, балаға мадақтау сөздерін айтып, мәреге бірінші жетуге тырысады). (Тамаша!Жарайсың құлыным! Сенсіз мен не істер едім? Өте жақсы! Мақтанашым менің! Қандай тамаша! т.б.)Берілген сұрақтарға жауап берді.

* Баға дегеніміз не?* Қандай бағаны жақсы, қандай бағаны жаман деп айтамыз?Бала “5”алғанда ата –ана не істейді, бала не істейді?Бала “2” алғанда ата–ана не істейді, бала не істейді?Баланы өмірге бейімдеуде мұғалім және ата-ананың орны бөлек. Олай дейтін себебіміз, бала бір

жақты тәрбие алуы мүмкін емес. Үйде ата-ана баулыса, мектепте мұғалімдер тәрбие береді. Тәлім-тәрбиедегі жарасымдылық бірлесіп жұмыс істеген жағдайда ғана үйлесімділік табады. Өйткені,баланың өмір сүруге құштарлығының оянуы өзін қоршаған ортасына: мұғалімге, ата-анаға, біргеоқыған құрбы достарына, олардың күнделікті іс- әрекетіне, жүріс-тұрысына, сыртқы көрінісіне,сөйлеген сөзіне,әдептілігіне, т.б. қасиеттеріне байланысты.

А.С. Макаренко ата-аналарға арнаған еңбегінде «Сіздің мінез-құлқыңыз жеткіншек тәрбиесіндегібірден-бір шешуші құрал. Сіз қалай киінсеңіз, басқалармен қалай әңгімелессеңіз, қалай қуанып,қалай қайғырасыз, достарыңызбен және қас адамдарыңызбен қалай қатынас жасайсыз, сіз қалайкүлесіз, газетті қалай оқисыз, радионы қалай тыңдайсыз, міне, мұның барлығының да бала үшінмаңызы ерекше»-деген болатын. Бала, ең алдымен, өз ошақ басына қарап өседі. Сол себепті отбасымүшелерінің барлық қылықтары, іс-әрекеттері балаға алғашқы кезде бұлжымас заң тәріздес көрінеді.Сөйтіп, бала өсе келе ата-анасының тәрбиесіне сын көзбен қарай бастайды. Жақсы істерін жасқанбаймақтаныш етсе, оғаш іс-әрекетіне өкінеді. Міне, сондықтан да әрбір ата-ана баласының көсегесікөгерсін десе, өздері тек жақсы жағынан көрінуі тиіс.

Ата-ана баласына өмірге құштар еткісі келсе, оның неге икемі бар, соған мән беріп тәрбие бергенжөн. Сөйтіп, оның қоршаған ортаға өзіндік көзқарасын туғызып, жақсы мен жаманды ажырата білугебаулыса қандай тәуір болар еді.

Тәлім-тәрбиенің тағы бір іргетасы - мектеп. Бала мұнда білім алады, әр түрлі үйірмеге қатысады,қоғамдық жұмыстарға араласады. Бала бұдан белгілі бір нәрсеге ынталы болады. Осындай қызығудыдамыту ата-анамен бірге мұғалімнің де тікелей міндеті болып табылады. Бұл жерде бірігіп жұмысістеу жақы нәтиже беретіні күмәнсіз. Егер, мұндайда мұғалім бір жаққа, ата-ана екінші жаққа тартса,баланың оқуға ынтасы төмендеп, өмірге құштарлығы сөнді дей беріңіз. Сондықтан, әрбір ата-анабаланы барлық жағынан мектеп жарғысына сай қолдап отырса, оқушы ережесін ата-ана да жақсыбілсе, құба-құп болар еді.

Қорытындылай келе , тәрбиедегі ең басты ережелер – балаға керекті кезде назар аудара білу, оғандеген махаббатты қай жаста да көрсете білу, оның көзқарастарын ерекшеліктерін түсіне білу болыптабылады дегім келеді. Сонымен қатар ұстаздар мен ата- аналар мынадай жайттарды есте сақтауларыкерек:

- Отбасында балаға жеке тұлға ретінде қарау;- Баланың өзін –өзі басқару (финанс, іс –әрекет т.б.) әрекетін қадағалау;- Баланың табиғатына сәйкестендіріп , кәсіп таңдауға бағыт –бағдар беру.

Жаңа ғасырда, қоғам мүддесіне сай лайықты жан –жақты жетілген ертеңгі қоғам иегері боларлықазамат тәрбиелеп өсіру отбасының, балабақшаның, мектептің, барша жұртшылықтың міндеті болыпотыр.

Әдебиеттер тізімі:1.Бастауыш мектеп № 5 2010 жыл.

155


2.Бастауыш мектеп № 9 2009 жыл3. Әбиев Ж. Педагогика тарихы-А., 2006.4. Бастауыш мектеп № 1 2006 жыл.5. Макаренко А.С. Ата-аналар кітабы.-А., 19876. Бала тәрбиесі №3 2008 жыл.«Туындыны табу ережелері» тақырыбына есептер шығару

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ҚҰТТЫМҰРАТОВА ГҮЛНАР ӘМИТҚЫЗЫ

МАТЕМАТИКА ПӘНІНІҢ І САНАТТЫ МҰҒАЛІМІ «№19 ОРТА МЕКТЕБІ» МЕМЛЕКЕТТІК МЕКЕМЕСІ, АРАЛ ҚАЛАСЫ.

Пәні: Алгебра және анализ бастамаларыСабақтың тақырыбы: «Туындыны табу ережелері» тақырыбына есептер шығаруСабақтың мақсаты: 1. Білімділік: Туындыны табу ережелерін пайдалана отырып,

функциялардың туындыларын табуға есептер шығару,машықтандыру, алған білімдерін тереңдету, жинақтау, жүйелеу.

2. Дамытушылық: Оқушылардың ой-өрісін кеңейту, пәнге қызығушылығын арттыру.3. Тәрбиелік: Жылдам ойлап, тез қорытуға, жауапкершілікке, өз бетінше білім алуға баулу,

адамгершілікке, достыққа тәрбиелеу.Сабақтың көрнекілігі: Интерактивті тақта, борт-журналдар(жұмыс парақтары) , деңгейлік

тапсырмалар, 12 баллдық ашық журнал , дербес компьютер.Сабақтың түрі: дәстүрлі емес Сабақтың типі: бекіту сабағы.Сабақтың әдісі: Оқытудың үш өлшемді әдістемелік жүйесі технологиясы.Оқушылармен жұмыс түрлері: жұптық, топтық, ұжымжық.Пәнаралық байланыс: тарих, физика, ән, әдебиет, геометрия.Сабақтың барысы:І. Ұйымдастыру кезеңі: а) Оқушылармен сәлемдесу, түгендеу – 1 минут II. Үй жұмысын тексеру: № 179ә, №180а,ә,№181а,ә ІІI. «Қайталау – ілімнің анасы». Оқушыларды топқа бөлу. Әр оқушы үш түсті (қызыл,жасыл,көк) стикердің біреуін таңдап,

сонда жазылған ауызша есептерге жауап береді. Сынып оқушылары таңдаған түстері бойынша үш топқа бөлініп отырады.

«Білім» кемесінде «Туынды» аралына саяхат. «Білім» кемесіндегі каюталар: «Функциялардың көбейтіндісі», «Функциялардың бөліндісі»,

«Дәрежелік функция» (оқушылар үш топқа бөлінеді). Әр каюта капитандарына бағалау парақтары таратылады (борт-журнал).

Борт-журнал Каюта аты:___________

Р/с

Аты-жөні

«Көпір» тапсырмалары

(+/-)

І деңгей (1-5 ұпай)

ІІ деңгей (1-4 ұпай)

ІІІ деңгей (1-3 ұпай)

Ұпайсаны

Баға

« Сен ғылымға болсаң ыңтық, бұл сөзімді әбден ұқ: Білгеніңнің жақсысын қыл, білмегенді біле бер» Ш. Құдайбердиев IV. Негізгі бөлім:1. «Көпір» аралы (жеке және жұптық жұмыс ) а) Ой қозғау. Көп нүктенің орнына керекті сөзді қой:

156


1. Функцияның өсімшесінің аргумент өсімшесіне қатынасының аргумент өсімшесі нолге ұмтылғандығы шегі бар болса, онда ол )(xf функциясының х нүктесіндегі ... деп аталады.

2. Функцияның туындысын табу амалы ... амалы деп аталады. 3. х нүктесінде функцияның туындысы бар болса , онда f(x) функция осы нүктеде ...

функция. ә) "Математикалық диктант" –сәйкестікті тап!

x

х

х

с

n

.4

.3

.2

.1

v

u

uv

cu

vu

.8

.7

.6

.5

1 1nnx2

x2

1

3 04 vuvu 5 16 vu 7

2v

vuvu

8 с Оқушылар жауаптарын өзара жұптасып тексереді. Дұрыс жауабы:Берілген функция 1 2 3 4 5 6 7 8Сәйкес туындысы 8 5 1 2 6 8 4 7

2. «Білім мен ұғым» аралы І деңгей тапсырмалары (әр дұрыс есепке 1 ұпай).1) f(x) = 2х – 3

2) xxy 74 3 3) f(x) = 3х4 – 7х3 +2х2

4) xxy 53

5) 4

1

xy

3. «Рифтер» аралы. ІІ деңгей тапсырмалары. (әр дұрыс есепке 1 ұпай).1) f(x) =(1+2х)(1-2х)

2) x

xy

32

53

3) f(x) = 3х3 – 9х2 функциясының х= -2 нүктесіндегі туындысының мәнін есептеңдер.

4) f /(x) = 0 теңдеуін шешіңдер, егер f(x) = 534

1 23

4 хх

х

4. «Сергіту» аралы. Көзге жаттығу жасату(слайд) 5. «Пираттар » аралы. (Каюта капитандар сайысы). ІІІ деңгей тапсырмалары. (әр дұрыс

есепке 1 ұпай).

1) f /(x) ≤ 0 теңсіздігін шешіңіз: f(x) = 435

36 35 хх

2) ( ... ) / = 12х3 +1

157


3) ( ... ) / = хх 107

15 7

6. «Қазыналар » аралы. Тарихи мәліметтер. 7. «Туынды» аралы. Шығармашылық тапсырмалар. Көбейтіндінің туындысы, Бөліндінің

туындысы, Дәрежелік функцияның туындысы тақырыптары бойынша жобаларды қорғау.8. «Білім» кемесіндегі каюталар мүшелері бағаланады. Ашық журнал тақтада ілініп тұрады. Оқушы жинаған ұпай санына байланысты бағаланады:1-ші деңгей -5 балл «сынақтан өтті» журналға «3» қойылады.2-ші деңгей + 4 балл = 9 балл : журналға «4» қойылады.3-ші деңгей + 3 балл = 12 балл : журналға «5» қойылады.9. Қорытындылау. Функцияны табу ережелерін пайдаланып, келесі сабақтарда туындының

көмегімен функцияны зерттеуге, графигін салуға, геометриялық,физикалық, биологиялык есептерді шығаруды үйренеміз.

10. Үйге тапсырма: №179,185,18911. Кері байланыс(рефлексия): Не білем? Не білдім?

Оқушылардың деңгейлік тапсырмаларды Оқушылардың топтық шығармашылық жұмысының орындау барысы. көрінісі.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Есекенова Ләззат Ермекқалиқызы

Батыс Қазақстан облысы. Казталов ауданы. Қараоба ауылыҒ.Қараш атындағы Қараоба мектеп-гимназиясының

қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі

Сабақтың тақырыбы : Есімдік. Жіктеу есімдігі.Сабақтың мақсаты : Білімділігі : Есімдік туралы жалпы түсінік қалыптастыра ,жіктеу есімдігінің анықтамасы,

тұлғалық ерекшелігі жағынан білім беру.Дамытушылығы : оқушылардың оқу әрекетімен шұғылдану арқылы теориялық ойлау,сөйлеу

қабілеттерін дамыту.Тәрбиелігі: Оқушылардың сөздерді қолдану ерекшеліктерін байқау арқылы сөз құдіретін түсіне

білуге тәрбиелеу.Сабақ типі: Жаңа білімді меңгерту сабағы.Сабақтың әдісі: сұрақ- жауап, көрнекілік, талдау, ізденушілік, топпен жұмыс.Көрнекілігі : тірек -сызба, слайдтар,дидактикалық материалдар.Пәнаралық байланыс: әдебиет, тарих.Сабақ барысы : Ұйымдастыру кезеңі

158


А)Оқушылармен сәлемдесу Ә) Сабаққа керекті құрал жабдықтарын түгендеу.Б) Сабаққа қатысуын қадағалау.Жаңа сабаққа кіріспе: « Кім жылдам ?» ойыны. Тақтада берілген суреттердің өздеріне

ұнайтындарын таңдау арқылы сұрақтарға жауап беру. Суреттерді жылжытқанда ЕСІМДІК деген сөз шығады.

Жаңа сабақ: Сабақтың тақырыбын, мақсатын таныстыру.Тақтадағы мысалдарға оқушы назарын аудару.Алтыншы сынып оқушылары мектеп мақтаныштары. Олар қоғамдық жұмыстарда ылғи алда

жүреді. Мен осы сыныпта оқығанымды мақтан етемін.Айнагүл қызыл түсті ұнатады. Анасы оған осы түстен көйлек тігіп берді.Тақтада қарамен берілген сөздер есімдіктер.Енді ойланып көрейікші есімдік қандай сөз табы екен? Оқушылар жауабы тыңдалады.

Оқулықтарын аштырып, ережелерді оқыту арқылы, өздері берген жауап нұсқаларымен салыстыру. Тақтадағы сызба- кесте арқылы есімдіктің мағыналық түрлері туралы, жіктеу есімдігінің тұлғалық ерекшелігі жөнінде түсінік беру.

Сергіту сәті. Кім зерек? І.Жасүгіровтің «Ана тілім» өлеңін жатқа бір оқушы оқиды,қалғандары кездескен есімдіктерді теріп алып отырады.

Топпен жұмыс. 1-топ «Білімпаздар» 165-жаттығуды орындату.Көп нүктенің орнына тиісті есімдіктерді қойып,көшіріп жазыңдар.

2-топ «Жазушылар» Есімдіктерді қатыстыра отырып, «Біздің сынып қызықтары»тақырыбында шағын әңгіме жазу.

3-топ «Тілшілер» Есімдіктерді тауып, сатылай кешенді талдау жасаңыздар.Біз өз тарихымызды өзгелер тұрмақ өзімізге де толық таныта алмай келе жатқан халықпыз.Зерттемесек, жазбасақ, жарияламасақ, кім не деп таниды? Н.Ә.Назарбаев.Бекіту. Мәтінмен жұмыс жүргізу. Берілген мәтіннен есімдіктерді тауып, мағыналық түрлерін,

түрлену жолын түсіндіріп беріңдер.Талғат Айтбайұлының Қайратқа жазған хаты слайдтан көрсетіледі. «Еменнің иір

бұтағы»кітабынан 31-бет.Қорытынды:Міне оқушылар, сабағымызды қорытындылай келе бүгінгі жаңа сабағымыз арқылы

өмірлеріңізге азық болар мәліметтерді ала білдіңіздер. Сабағымызды желтоқсан боздақтарының хатымен аяқтауымыз да тегін емес.Көп кешікпей Тәуелсіздік мейрамын тойлаймыз. Аға апаларымыз сыйлап кеткен құндылығымыз - Тәуелсіздігіміздің тұғыры берік болып , сіздер секілді білімді ұрпақтарымыз көбейе берсін. Сіздердің бүгінгі алған бағаларыңыз Тәуелсіздік мейрамына тартуларыңыз деп білемін.

Оқушыларды бағалау. Үйге тапсырма : 167, 173-жаттығулар.

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Батыс Қазақстан облысы, Казталов ауданы

К.Мендалиев атындағы ОЖББ мектебінің І санатты бастауыш сынып мұғалімі Нұрмұханова Мақпал Дәрментайқызы

Дарынды, талапты жастар-бүгінгі егемен еліміздің жарқын болашағы

“ Бізге керегі - шын дарындылар. Ел болашағы тәжірибелі де жан-жақты дамыған жас ұрпақтыңқолында, ал жас ұрпақтың тағдыры - ұстаздың қолында” -деп Президентіміз Н.Ә.Назарбаев бізге елсенімін жеткізіп отыр. Демек, әрбір баланың бүгінгі мектеп табалдырығында алған білімі оныңертеңгі өмірінің азығы, рухани және материалдық байлығының көзі екенідіген сендіре білу - бастыміндетіміз.

Қазақстан Республикасының “Білім туралы” заңында мемлекеттік саясат негізінде ең алғаш рет“Әр баланың қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы жеке адамның дарындылығын таныту” сияқтыөзекті мәселелер еңгізіліп отырғаны белгілі.

“Дарындылық -бұл табиғаттан берілген ерекше қабілет” Дарынды оқушыларды іздеу, олардыоқыту және тәрбиелеу қоғам үшін қажет.

Адам-тұлға болып тумайды қалыптасады. Оқытуда ең бірінші негізгі түйін – оқушы, ал ұстаз-

159


тану әрекетінің дамытушысы. Сонда біз тұлғаны дамыту арқылы оқушы бойындағы дарындылықтыдамытамыз.

Енді дарынды балалар қандай болады деген сұраққа жауап іздеп көрелік. Белгілі зерттеушіН.Лейтес балалардың қабілеттелігін үш топқа бөліп қарау керек дейді. Бірінші топ- интеллектуалдыққабілеті ерте байқалатын балалар, олардың мектепте үлгірімі өте жақсы болуымен бірге өзқатарларынан дамуы озық болады. Екінші топқа белгілі бір пәннен қабілеті жоғары деңгейдегібалаларды жатқызса, үшінші топқа дарындылық белгілері ерекше көріне бермейтін балалардыжатқызады, бұлар өз қатарынан озық болмағанымен, қабілеті жоғары болады.

Бірінші топтағы дарынды балаларға бағыт беріп отырсаң жеткілікті. Екінші топқа жататын, яғнимектеп қабырғасында оқытылатын пәндер бойынша дарындылық танытқан оқушылардыңшығармашылық қабілеті даму үшін мұғалімнен педагогикалық-психологиялық ізденіс талап етіледі.Дарынды баланы анықтап алу өз алдына бір жұмыс. Кез-келген баланың бойында жеке қасиетіболары анық, бірақ сол баланың басқа баладан ерекшелігін ұзақ бақылаулар нәтижесінде ғанабайқауға болады, соңғы, үшінші топқа жатқызылған дарынды оқушылардың ашылуы үшін жәнеоқушының өзін-өзі таныта білуі үшін не істеу керек?

Әсіресе, әдебиет сабағында қабілетті балаға ой түрткі болатын жұмыс жасату арқылы тасада қалыпқоятын балалардың қызығушылығын оятуға болады. Әдебиеттің мақсаты-адамның ішкі дүниесін ашу.

Дарындылық дегеніміз – бұл қабілеттің интегралды көрінуі, психика қасиеттерінің адам өміріндежүйелі дамуы, іс - әрекеттің бір немесе бірнеше түрінде көрінетін адам жетістігінің мүмкіндігі.

Дарындылықтың сапалығы мен даму сипаты – тұқымқуалаушылық пен әлеуметтік ортаныңкүрделі байланысының жемісі.

Дарынды балаларды анықтау – баланың дамуын талдаумен байланысты ұзақ үрдіс.Дарындылықты қандай да бір әдіспен анықтау мүмкін емес (мысалы, сынақтан өткізу). Дарындыбаланы тәрбие беру мен оқыту барысында біртіндеп, сатылап анықтау қажет.

Дарындылық белгісі – бала іс - әрекетінде көрінетін және бақылау арқылы анықталатын ерекшелік.14 жасқа дейін балаларға дарындылық статусын беруге болмайды.

Дарындылық түрін анықтау критерийлері:• Іс - әрекет түрі және оны психикалық сфераның қамтамасыз етуі;• Дарындылықтың қалыптасу деңгейі;• Оның көріну формасы;• Алуан түрлі іс - әрекетте көріну кеңдігі;• Дарындылықтың жасерекшелікке байланысты көрінуі;

1– ші критерий бойынша дарындылық типін 5 түрлі іс - әрекет түрі және 3 түрлі психикалық сфераның қатысуымен

анықтайды. Іс әрекет түрлеріне: 1. Практикалық (қолөнер, спорт, ұйымдастыру істері т.б.);2. Теориялық (танымдық іс - әрекеті);3. Көркем – эстетикалық (ақын, әнші, биші, суретші, актер т.б.);4. Қарым – қатынас немесе коммуникативтілік (көшбасшылық, шешендік);5. Рухани – құндылықтар (адамдардарға қызмет ету т.б.).

Дарындылықтың көріну формасын 2 – ге бөледі: ашық және жасырын. Ашық дарындылықта баланың қабілеті анық көрінеді, анықталған балаға дамыту бағдарламалары таңдалынып жұмыс жүргізіледі.Дарындылықтың жасырын түрі табиғатынан күрделі және оның көрінуін болжау мүмкін емес психологиялық феномен.

Дарындылық белгісі:• Дамудың айқын көрінісі• Шешім жасауға, себебін анықтауға икемділігі• Абстрактылы ойлауы• Жоғары зейінділік• Ақыл-ой жұмысына икемділігі• Танымдық қажеттілігі• Еске сақтауы

160


• Мәліметті жүйелей білуіДарынды балаларды анықтау әдістері:• Психо-диагностикалық тренинг• Әртүрлі жағдайларды байқау• Арнайы бағдарлама бойынша «Байқау» сабақтарын өткізу• Баланың отбасы жағдайы туралы мәлімет жинау• Шығармашылық іс-әрекеттің өнімділігін эксперттік бағалау• Педагогикалық консилиум өткізу • Жарыстар, олимпиадалар т.б. ұйымдастыру

«Неғұрлым баланың қабілеті мен талантын дамытуға ертерек көңіл бөлінсе, соғұрлым оны толық ашуға мүмкіндік туады. Бала бойындағы ерекше қасиеттерді оған жақын жасы үлкендер дұрыс, жеткілікті бағаламаса, оның «өзгелер сияқты» болып қалуы мүмкін» дейді американдық ғалым Г. Айзенк.

------------------------------------------------------------------------------------------------Хисменова Тұрсын, БҚО,Казталов ауданы, Жаңатаң ауылы, Мирон негізгі мектебінің

бастауыш сынып мұғаліміСабақтың тақырыбы: 9 санын қосу, азайту.Сабақтың мақсаты: 1) 9 көлеміндегі сандарды қосу мен азайту тәсілдері жайлы оқушылардың

білімдерін бекіту.2) Ауызша есептеу дағдыларын қалыптастыру, логикалық ойлау қабілетін дамыту.3) Тиянақтылыққа, әдемі жазуға үйрету әдіс-тәсілі: түсіндіру, өрнек құрастыру, сұрақ-жауап, топпен-жұмыс. Сабақтың көрнекілігі: кестелер, карточкалар, тест, гүлдер.Сабақтың барысы:

J) Ұйымдастыру. Балалардың зейінін сабаққа аудару. K) Кіріспе бөлім.

Қызығушылықты ояту. Бүгінгі күн туралы кім толық айтып береді? Аптаның екінші күні сейсенбі наурыздың бесі.

Психологиялық жаттығу: -мен өз қолымды жайып, жүрегімнен қуаныш алып сендерге сыйлаймын. Жер бетіндегі ең ақылды кім? -Адам

-Сендер де адамсыңдар, сендер ең күшті ақылды, зерексіңдер. Ендеше біз өз білімімізге сеніп, бүгінгі «9 санын қосу, азайту» тақырыбына арналған жарыс сабағымызды бастаймыз.

Өткен сабақта 8 санын қосу, азайту және кері есептерді шығарып үйрендік. Балалар, қазір жылдың қай мезгілі? Оған қандай айлар жатады?

-Көктем мезгілі. Наурыз, сәуір, мамыр.-Көктемде жануарлар тіршілігінде қандай өзгерістер болады?-Ұйқысынан оянады, балалайды. -Наурыз айында қандай мейрамдар бар? 8 наурыз, 22 наурыз.-Қандай жыл құстарын білесіңдер?-Олай болса, алғашқы көктем бәрімізге қуаныш әкелсін дей отырып осы гүлдердің аттарын ала

отырып, сынып екі топқа бөлініп жарысады. І топ БәйшешекІІ топ Қызғалдақ.Тапсырмаларға дұрыс жауап беріп, терген гүлдерімізді құмыраларға салып жинаймыз. І-топ «Бәйшешек» -Санды немен белгілейміз?-Кесіндіні немен өлшейміз?-Азайтудың компаненттерін ата.-Сызық түрлерін атап бер.ІІ-топ «Қызғалдақ»-Қосудың ауыстырымдылық қасиеті жайлы не білеміз?

161


-Қосудың компаненттерін ата.-Қандай геометриялық фигураларды білесіңдер?-Заттарды бір-біріне біріктіргенде қандай амал қолданылады?Жаңа сабақ. Сөзжұмбақ шешу арқылы жаңа сабақтың тақырыбын анықтау.

3. Қыс айларының бірі4. Үш ондық5. Азайту компаненттерінің бірі6. Сөз неге бөлінеді?7. Оқушы құралы

қ а ң т а р

о т ы за з а й ғ ы ш

б у ы нс ы з ғ ы ш

Демек, бүгінгі тақырыбымыз: «9 санын қосу және азайту»Ал, қанеки балалар, Сандарды оқушыларға санатып тақта Бері таман қараңдар. алдына қою. Жаңа сабақ бастайық Неше құлпынай-9Есептерді қиналмайЛезде шешіп тастайық.

Енді дәптерімізді ашып бүгінгі сабақтың тақырыбын жазайық. №1 №2

10 1 Аққу-7

10 Қарақу-? 2-артық

9 Шешуі: 7

Бақта тоғыз қарақу бар.Математикалық тест.

4 9,10,7 10 7,8,9 9 5,8,9 10 6,3,9

6 8,6,4 9 5,6,7 5 6,8,10 6 6,9,10

Сергіту сәті.Күн жарығын алақанға аламын,Жүрегіме басып ұстай қаламын. Ізгі әрі нәзік, жарық, мейірімді,Болып кетер сонда деру жан-жағым.2. Құрастыру. Оқушылардың ойлауын дамыту, қабілетін арттыру 9 таяқшадан бірдей неше

үшбұрыш құрастыруға болады?3. Рефлексия кезеңі. «Мәтелдер-көңіл айнасы» сайысы бойынша әр топ санға қатысты мақал-мәтел

айтуы керек. Көп мақал айтқан топ жеңеді. 1. Жүз теңгең болғанша 4. Екі адамның жинағаны Жүз досың болсын. Үш адамға жетеді2. Отыз тістен шыққан сөз 5. Батыр бір өледіОтыз рулы елге тарайды. Қорқақ мың өледі. 3. Білекті бірді жығады Білімді мыңды жығады. Логикалық ойлау жұмыстары. Әр суретте неше үшбұрыш бар?

3 үшбұрыш бар.

«Кім мерген» ойыны. Шарты. Шарды жебемен жарып, ішіндегі кеспе қағаздағы 9санына

162


байланысты математикалық амалдарды олрындау. Балалар, біз сендермен «Гүл теру» ойынын ойнап, құмыраға біраз гүлдерді жинадық. Енді осы

гүлдерімізді аналарымызға сыйлау үшін тағы тапсырмалар орындаймыз. Бұл жұмысты жүргізу арқылы дүниедегі ең жақын адамды білеміз және гүл құрастырамыз. Ол кім екен балалар? - Ана

Топтастыру. Поэзия минутыБалалар аналарымызға қандай өлең жолдарын сыйлаймыз. Ана деген ақылшың,Анаң барда батырсың. Қасыңда кім болса да,Тек анаңа жақынсың. (Аналарға гүл сыйлаймыз)Бекіту сұрақтарыБүгінгі сабақ ұнады ма?Неліктен?Қандай әрекет жасадыңдар?Бүгінгі сабаққа бәрің де жақсы қатыстыңдар.Бағалау. Қорытынды. Үйге тапсырма №5

-------------------------------------------------------------------------------------------------------Мукамбеткалиева Самал Сабитовна,

БҚО, Казталов ауданы, Қарасу ауылы, Қарасу орта жалпы білім беретін мектебінің бастуыш сынып мұғалімі

Пәні: Әдебиеттік оқуТақырыбы: «Алғыс»Мақсаты: «Алғыс» ұғымының адамгершілік құндылығы ретіндегі маңыздылығын ашу. Алғыс

айту туралы түсініктерін кеңейту. М.Төрежановтың «Алғыс» әңгімесін кейіптендіру. Әңгіменіңмазмұнын аша отырып, диалог сөздерді мәніне келтіре айта білуге дағдыландыру. Әдепті болуға,үлкен-кішіге ізет, қамқор болуға тәрбиелеу.

Міндеті: 1.«Алғыс» сөзінің мән-мағынасын айыра білуге үйрету. 2. Жыл мезгілдерінің ішінде күз айларының өмірде орны ерекше екенін ұғындыру.Күтілетін нәтиже: 1. Мәтінді түсініп оқып, рөлге бөліп айта алады. 2. Күз байлық, күз молшылық, күз жомарт екенін біле алады.Не арқылы бағаланады: 1. Мәнерлеп оқу және жатқа айту 2. РАФТ кестесі,өзара оқыту, сұраққа нақты дұрыс жауап беру Әдіс-тәсілі: Сұрақ-жауап, РАФТ кестесі, көрнекілік немесе тірек символдары, өзара оқыту, өзін-өзі

бағалау.Көрнекілігі: Мазмұнды суреттер, техникалық құралСабақтың барысы: І. Қызығушылығын оятуа) Психологиялық дайындық. Балалар ортаға шығып, бірін-бірі құшақтайды Арайлап таң атты Алтын сәуле таратты Жарқырасын даламыз, Жақсы оқитын баламыз Қайырлы таң достарым!ә) Үйге берілген тапсырмаТ.Жароковтың «Күз» өлеңін мәнерлеп оқу, «Мұғалім» өлеңін жатқа айту. Әр топтан сұрау.б) Үй тапсырмасын бекіту сұрақтары: 1. Күзде жапырақтар неге түседі?2. Шәкірт ұстазына қандай уәде берді?3. Тақырып дегеніміз не, шығарманың идеясы дегеніміз не?ІІ Мағынаны тану. в)Көрнекілік немесе тірек символыСуреттер арқылы 3-4 сөйлемнен тұратын әңгіме құрастыру.г) Өзара оқыту стратегиясы Бала мәтінді өзі оқиды. Мұғалім толықтыру үшін қосымша сұрақ

береді.

163


ғ)Сергіту сәті «Сөйлем құра» ойыны. Мақсаты: Заттарды өзара тез байланыстыру.• Теледидар, тышқан, тау.• Боран, кітап, трактор.• Керік, арқан, күшік.• Сарай, қоңыз, таңертең.

д) Жаңа тақырыпты бекіту сұрақтары:• Қасым мен Хасен кімдерге алғыс айтты? Не үшін?• Нағыз алғыс иесі кім? Неліктен?• Анасы балаларға қандай ақыл айтты?• Күз мезгілі несімен ұнайды?• Күзде болатын тұрмыстық, кәсіптік мерекелерді ата.

ІІІ Ой толғаныс. РАФТ. 10минуттық эссе жаздыру.Дәйек сөз: «Егер еңбегіңе жұрт алғыс айтып, сүйсінер болса, еңбегіңнің бағаланғаны»ІV Өзін-өзі бағалау. V Үйге тапсырма1.Мәтінді рөлге бөліп оқу. 2.Еңбек туралы мақал-мәтел жазып келу

-------------------------------------------------------------------------------------------------------Қарағанды облысы Осакаров ауданы

«Осакаровка кентінің №1 орта мектебі» КММ Мукушева Гульмира Серикпековна

Химия, биология пәні мұғалімі.

«БІЛГІР ХИМИК – ХХІ»

Мектепте бағдарламадан тыс сабақтар,кештер ұйымдастыру арқылы оқушылардыңшығармашылық қабілетін одан әрі дамытуға болады. Осындай сабақтардың тәрбиелік мәні де зор.

«Тәуелсіздіктің туы – білімді ұрпақ қолында» - дегендей алдымызда тұрған дені сау, рухы биік,ой-өрісі кең болашағы айқын жеке тұлғаны ХХІ ғасырдың білгір химигі етіп шығару өз қолымызда.

І бөлім: «Бәйге». ( Оқушылар жылдамдығына қарай, қайсысы тез, әрі дұрыс жауап берсе, сол 10 ұпай алады).

Сұрақтар:1.Қандай қышқылды барлық қышқылдардың анасы дейді?(күкірт қышқылы)2.Денесінде қышқыл бар жәндік?(құмырсқа)3.Қандай химиялық элементтің атауы оның табиғаттағы рөліне сәйкес келмейді? ( Азот - грек

тілінен аударғанда «өмірді құптамаймын» ) 4. Адам ағзасында қандай элементтің жетіспеуінен тісжегі ауруы (кариес) пайда болады? (фтор) 5. Адам бойының өсуіне әсер ететін химиялық элемент? (мырыш) 6.Сүйекті қаптайтын элемент? (кальций) 7.Натрий хлоридінің тұрмыстық атауы? (ас тұзы) 8.Қарын сөлінің құрамындағы қышқыл? (тұз қышқылы)ІІ бөлім: «Полиглот». «Жеті жұрттың тілін біл».( Сұраққа жауап беріп , кездесетін элементтерді қазақ, орыс,латын тілінде айту. Дұрыс жауапқа 20

ұпай, жартылай жауапқа 10 ұпай қойылады.)1. Консерві қалбыры жасалатын металл.2. Сұйық металл.3.Теңіз орамжапырағы ламинарияның құрамына кіретін элемент.4.Электр шамының сымы жасалатын элемент. 5.Иілгіштігі ең жоғары элемент.6.Киімді ағартуға қандай элемент қолданылады.7.Ең жеңіл газ.8.Наполеонның өліміне себепші болған қандай химиялық элемент.ІІІ бөлім: «Көкпар».Көп ұпай жинаған 3 оқушы – А тобына , ал аз ұпай жинаған 3 оқушы –Б тобына жиналып, топ

болып жауап береді.

164


Берілген тапсырма:• Алкогольдің зияны.• Судың пайдасы мен зияны.

Бұл бөлімнен кейін ұпай саны басым 4 оқушы қалады.IV бөлім: “Қызықты 5 сұрақ». (10 ұпаймен бағаланады)1.Сөндірілмеген әктің формуласы? 2.Антибиотик дегеніміз не?3.Алманың кесілген жері неліктен сарғаяды? 4.Қандай суда қоспалар аз?5.Тұз түзбейтін оксид?V бөлім: «Тікелей сұрақтар». (Әр дұрыс жауапқа 40 ұпай қосылады).1. Өздеріңізге белгілі табиғи газ түссіз , иіссіз . Ал, тұрмыста қолданылатын газдың иісі бар.

Неліктен?2. А және Б газ күйінде жай заттар әрекеттескенде түзілген В заты –иіссіз,түссіз,дәмсіз сұйықтық.

Қыздырғанда , салқындатқанда агрегаттық күйі өзгергенімен, бастапқы молекуласын сақтайды. Тұрмыста, халық шаруашылығында, өндірісте кеңінен қолданылады. А,Б,В затын атап, формуласын құрастырыңыз.

3. Екі ыдыста да көзге көрінбейтін түссіз, иіссіз газ толтырылған.Бірінші ыдысқа тышқанды жібергенде сергек сезінеді.Екінші ыдысқа шала жанған шырпыны апарғанда лап етіп жанып кетеді. Ыдыстарға толтырылған

қандай газдар?4. Бірінші буыны «қабылда» деген сөздің мағынасын білдіреді, екінші буыны «шараппен улану»

деген мағынаны білдіреді, ал өзім тұзбын. Ойлаңызшы сонда мен кіммін?Бұл турда 2 оқушы қалады.VI бөлім: «Жорға» (20 ұпаймен бағаланады) 1-оқушыға.1.Ең қатты металл.2.Қандай элемент қазақ тіліне аударғанда «сасық» деп аталады? 3. Ең жеңіл металл.4. Иіс газы.5. Бөлінбейтін кішкентай бөлшек.6.Қандай көк қағазды лезде қызартуға болады?7. Қандай су ем үшін пайдаланылады?8.Крахмалды қандай затпен бояуға болады?9. Қар мен жаңбыр сулары неге дәмсіз?10.Сутектен кейінгі ең жеңіл газ?.11.Барлық жер қыртысында ең көп таралған элемент?12.Ең ауыр металл?.2-оқушыға.1. Қанның құрамына кіретін металл.2. Ас содасының формуласы.3. Адам тыныс алатын газ.4. Бейметалдардың жалпы саны.5. Жұмыртқаны отсыз , электр қуатынсыз пісіруге болады ма?6.Тоқты ең жақсы өткізетін металл.7.Ең иілгіштігі жоғары металл.8.Фермент деген не?9. Бірінші бөлігім «алда кел» деген бұйрық рай, екінші бөлігім сан есім, шипалы газ деп те

есептеледі. Мен кіммін?10. Көмірдің жануы қай құбылысқа жатады?11. Фтордың салыстармалы атомдық массасы.12. Химиялық теңдеуді теңестіру үшін қойылатын сан.VIІ бөлім: « Шешендік өнер».( Сөз сөйлеу шеберлігіне негізделген. 50 ұпаймен бағаланады.)

165


• Химия ғылымының пайдасы.• Химия ғылымының зияны.

Жоғары ұпай жинаған оқушы тиісінше марапатталып, келесі интеллектуалдық ойынға дейін өз дәрежесін сақтауға тырысады. Бұл басқа да оқушылардың ынта – жігерін оятып, пәннің қызықты өтуіне себебін тигізеді.

------------------------------------------------------------------------------------------------------БҚО, Казталов ауданы,

Қаракөл бастауыш жалпы білім беретін мектебінің бастауыш сынып мұғалімі

Музаппарова Орынгүл Хисақызы

Сабақтын тақырыбы: Тәуелсіздік күніСабақтын мақсаты: Білімділігі: Жылдар бойы бабаларымыздың армандаған егемендігіне қол

жеткізгенімізді, осы тәуелсіздікке жету жолында талай боздақтарымыздан айрылғанымызды,желтоқсан көтерілісі туралы шындықты оқушыларға ұғындыру.

Тәрбиелігі: Отанды сүюге, құрметтеуге, желтоқсан құрбандарына әрдайым құрмет көрсетуге, адамгершілікке, ел мен жердің қадір-қасиетін ұғынуға тәрбиелеу

Дамытушылығы: Өз ойларын жүйелі түрде еркін жеткізуге үйретіп, сөйлеу мәдениетін қалыптастыру, ой-өрісін, дүниетанымын кеңейту. Жан-жақты шығармашылық қабілеттерін дамыту.

Әдіс-тәсілдері: сұрақ-жауап, түсіндіру, өлеңді жатқа оқып беру, топтық жұмыс, оқулықпен жұмыс Түрі: жаңа материалды игерту Пәнаралық байланыс: музыка, дүниетану Көрнекілігі: автор суреті, желтоқсанның көріністері, ән Сабақтың барысы:І. Психологиялық дайындық: Қәне, балалар, барлығымыз көзімізді жұмайық. Мен сабақта мектептемін. Мен сабақ оқимын. Жақсы ойлап отырмын. Тек жақсы баға аламын. Енді көздерімізді ашамыз. Олай болса іске сәт! Бүгін тек білімнің төрінен орын аласыздар. ІІ Ой ашарБалалар, біз қандай мейрамды тойлағалы жатырмыз? Иә, балалар тәуелсіздік күні.Қазақстанның тәуелсіздік алғанына биыл неше жыл толып отыр? 20 жыл толды, дұрыс-ақ.Балалар тәуелсіздіктің бізге оңай келмегенін, қандай қиыншылықтар кездескенін бүгінгі сабақ

арқылы толығырақ біле түсеміз.Олай болса бүгінгі сабағымыздың тақырыбы «Тәуелсіздік күні»1 –слайд Тәуелсіздік күні /бейне көрініс/Ал, балалар, желтоқсандағы жастар көтерілісіне ақындар өлең жазып, есімізде мәңгі қалдырды.

Сол кездегі оқиғаға көз салайықшы.2 – слайд Автор туралы түсінік беру. Осы 1986 жылғы желтоқсандағы жастар көтерілісін империя

басшылары, ұлтшылдардың, нашақорлардың көтерілісі деп ашшы шындықты бүркемелеп жастарды қуғын –сүргінге ұшыратып, оқудан шығарып шырылдатып, жаппай қорлады. Міне, сол кезде жастарды қолдап шындықтың бетін ашқан қайраткер, ақын Мұқтар Шақанов

ІІІ Оқулықпен жұмыс3 – слайд Желтоқсан тағлымы /бейне көрініс/. Мәнерлеп оқу4- слайд Сөздік жұмыс. Таныс емес сөзді табу. Балалар сөзді тапқаннан кейін түртіп алу

стратегиясы бойынша дәптерге сөздік жұмысын жүргізіп оқи отырып жазып, түртіп алуIV Үй жұмысы. 5 – слайд Үй жұмысыБалалар мен сендерді кеше топқа бөліп әр топқа бір-бір тапсырма беріп жіберіп едім ғой. Енді әр

топ башыларымен бірге әр топ өздерінің жұмысын қорғасын. Бірінші топ басшысы Айдынбек тәуелсіздік туралы шығармаларын оқиды.

Екінші топ басшысы Назерке аға- апаларымызға жазған хаттарын оқиды. Үшінші топ басшысы Гүлима тәуелсіздік туралы тақпақтарын айтады.

6 – слайд ДЖИКСО стратегиясы бойынша ұжымдық жұмысБалаларға тәуелсіздік сөзінің мағынасын ұжым болып ашу

166


Т – білдіреді теңдікті

Ә – әдептілік әлдігі

У – уайымсыз уақытты

Е – егемендік елдікті

Л – лағып, лепірме

С – сенімділік сенілді ең

І – ілтипат пен ізет қой

З – зияндылық тілек қой

Д – шақырады достыққа

І – ілкімді боп сақтыққа

К – күн боп көктегі

Балалар хормен оқиды

V Біз естімеген бір әңгіме.Желтоқсанның оқиғасын көзімен көрген куәгері Зәуреш Сәлімқызымен сұхбат.

VІ БағалауТапсырманы жақсы орындаған балаларға берілген жұлдызшаны санау арқылы бағалау.

VІІ ҚорытындылауӘнұранды орындауVІІІ Үйге тапсырма Желтоқсан көтерілісіне қатысқан жастар жайлы реферат жазып келу

--------------------------------------------------------------------------------------------------В.К.О.Урджарский район. С.Урджар

Учитель нач.классов К.Г.У с.ш.им.КрупскойГаншина Т. И.

Развитие познавательного интереса у учащихся с использованием новых технологий

21-век получил много жизнеутверждающих определений, век информации, векнравственности, век гуманизма, век образования. Сегодня в нашу жизнь ворвалась повальнаякомпьютеризация.

Богатство каждой страны определяется не объемом нефти и газа, а количеством умных людей в ней проживающих. И цель учителя реализовать эту задачу.

Тема, над которой я работаю «Развитие познавательного интереса у учащихся». Необходимоеусловие для освоения основ наук, научить детей учиться, сохранить и развивать познавательный интерес, потребность самого ученика к самообучению и самовоспитанию, вооружить ученика познавательными средствами.

Для решения этой проблемы я стала подбирать такой материал, который будет в ребенке развивать интерес узнать больше нового, интересного, формировать знания, умения и навыки, вызывать желание учиться и усваивать програмный материал. Для этого я познакомилась с технологиями Федоренко И.П., Лысенковой С. Н., Амонашвили, Караева, Жампеисовой, Штейнберга и элементы некоторых технологий стала применять на уроках для решения таких задач как: 1)Формировать необходимые речевые и мыслительные навыки.(разв. речь, воображение, мышление.)

167


2) Новые понятия вводить только на знакомом материале.3) Отбирать задания развивающего характера.4) Учить уч-ся искать решения и доказывать их.5) Овладевать смыслом понятия, а затем правилами.6) Стимулировать детей к высказыванию собственных идей, мыслей по поводу решаемой

проблеме.Я давно заметила, что интересное, необычное начало урока организует учащихся, настраивает

их на активную работу. 1) Начинается урок. Он пойдет ребятам впрок. Постарайтесь все понять, Все по теме закреплять. Думать, правильно считать. Красиво в тетрадочке писать.Изменения, происходящие в связи с переходом на новую модель образования,

ориентированного на результат, требуют нового подхода к совершенствованию всего учебногопроцесса, который обеспечит различные возможности самореализации личности .Акцентированиена практическую ориентацию образования, необходимость использования знаний для развитияличности, закладывания ее базовых способностей и компетентности является основной миссиейначального образования.

Обучение и воспитание на этой ступени ориентируется на формирование положительногомотива и умений в учебной деятельности школы. Ведь успешность обучения на последующихступенях непрерывного образования во многом зависит от уровня сформулированностиобщеучебных умений, навыков и способов познавательной деятельности у младшихшкольников.

Всем известна истина- дети любят учиться .Но часто опускается слово: дети любят хорошо учиться .Одним из мощных рычагов воспитания трудолюбия, желания и умения хорошо учиться- создание условий , обеспечивающих ребенку успех в учебной работе, ощущение радости на пути продвижения от незнания к знанию, от неумения к умению т.е. от познания смысла и результата своих усилий, создание условий при которых ученик займет позицию соавтора, ибо педагогический процесс образования-- это совместное движения ученика с учителем, совместная работа ума, чувства, воли.

Значение начальной школы в первую очередь, это становление и развитие личности ребенка, формирование интеллектуальной, эмоциональной, деловой, коммуникативной готовности уч-ся кактивнодеятельному взаимодействию.

Я несколько лет работаю над темой «Развитие интеллектуальных способностей на уроке». Почему развитие интеллекта? Да потому, что интеллектуальное развитие происходит на ранних этапах становления личности.

Именно в раннем возрасте можно развивать его задатки, которые имеют важное значение для дальнейшего успешного продвижения в своей познавательной деятельности .Всем известно, что все, что усваивает ребенок в этом возрасте остается на всю жизнь.

Творческое мышление школьника выражается в открытии нового, неизвестного: новогоправила, нового способа решения. Там, где нет этого открытия, нет творчества, нет развитияинтеллекта. Дети младшего школьного возраста охотно усваивают новые слова, понятия,речевые обороты, но это достигается за счет большого использования пословиц, поговорок, засчет введения дополнительной лексики во время словарно-орфографической работы .Напримерпри знакомстве со словарным словом морковь, капуста дети записывают под диктовку: Капустаи морковь полезные овощи. В них много витаминов. Я люблю…(уч-ся записывают по выбору)Уже не первый год я веду в классах «Занимательные словарики» Ребятам эта работа нравится.

Виды работ:А)Записать отгадкиСто одежек и все без застежек (капуста)Б)Записать одним словом:Овощ необходимый для борща ( капуста )

168


В) Вставь гласную «опасную» к.пуста. В «Занимательный словарик» дети записывают словарные слова по ассоциациям.Эта работа способствует наиболее прочному усвоению словарных слов.В младшем школьном возрасте более развита наглядно-образная память. Дети быстрее

запоминают конкретный материал. Каждый из нас знает как трудно запомнить то, что недостаточно понятно. Дети этого возраста очень впечатлительны и эмоциональны. Мышление ребенка развивается вместе с речью. Поэтому важно развивать речь, расширять словарный запасслов, следить за чистотой и правильностью речи. А это можно достичь если ребенок проявляет интерес.

Среди разнообразных приемов организации занятий наибольший интерес у школьников вызывают игры. В процессе игры ученик выходит из роли пассивного слушателя и становится активным участником учебного процесса. Игра служит ценным средством формирования личности, вызывает живой интерес к познанию. Невозможно представить обучение без игры.

Проводила такие игры «Теремок», «Магазин», «Поезд», «На рыбалке», «Веселая радуга» и т. д.Начиная со 2 класса провожу работу по развитию памяти по Федоренко. На уроках чтения

детям даю задания творческого характера. Вы знаете сказку «Колобок». Придумайте конец сказки, где бы лиса не съела колобка. Дети говорят, что колобок нужно поперчить и лиса не съест его. К сказке «Снегурочка « дети придумали, что дед и баба Снегурочку отправили внучкув гости на север. Такие задания развивают творческие способности, мышление, речь.

Часто урок начинаю с развития речевого аппарата:Ра-ра-ра- во дворе стоит жараРу-ру-ру- мойте шею по утруШи-ши-ши- чисто ты всегда пиши. На уроках чтения дети любят составлять диограммы

Венна. Так при изучении в 3 классе Ю. Коринец «Ханг и Чанг» дети подготовили дополнительный материал о собаках.

…из дикой- домашняя, собаки-ищейки наркотиков, собака- поводырь, собака- пограничник. Затем составили кластер

Доброта- улыбка, жизнь, тепло, забота и т. д.Диограмму составляли по произведению « Лесные диковины». Рус.яз-«Части речи». Ит.д.

Выполняя этот вид работы ребята учатся сравнивать предметы, анализировать, делать выводы.На стадии начального обучения большой интерес к изучаемым предметам вызывают

нетрадиционные формы учебной работы .Я провела такие уроки «Путешествие в цирк», «Эрмитаж», «Поле чудес». Такие уроки позволяют создать комфортность обучения.

Для развития творческого мышления использую технологию «Триз»-Что произойдет, если цветок поместить под кровать?-Зима ли 1 декабря, если земля не покрыта снегом?-Что произойдет без солнца?Всю свою работу направляю на освоение учащимися прочными знаниями т.к. новый век

требует нового подхода в обучении. Нашему государству нужны люди с горящими сердцами, твердым умом, патриотизмом и далеко смотрящие в надежное будущее нашего Казахстана.

----------------------------------------------------------------------------------------------------Қарағанды облысы Осакаров ауданы

«Осакаровка кентінің №1 орта мектебі» КММ Тарих пәнінің мұғалімі Рахмет Айтолхын

ДҮНИЕТАНЫМДЫҚ КӨЗҚАРАСТАРТабиғат күштеріне табыну

Жалпы болмыс, жаратылыстың пайда болуы туралы ертедегі адамдар ең алдымен өздері еңбекқаруын жасап,өз тұрмысын жақсартуға мүмкіндік ала бастаған кезде-ақ дүниеге келген екен. Оларосы кең дүниені, айталық, аспанды, жерді, күнді, айды біреу жасады деп ойлады. Ойлап қана қойғанжоқ, соған өздері сенді. Біраз елдердің аңыздарында алдымен су пайда болғандығы айтылады.Су-тіршіліктің көзі. Оның адамға қуат, күш беретін, тазартқыш, айықтырғыш қасиеті барын жұртертеден-ақ бағалаған. Славян аңыздары бойынша, әлем әуелде теңіз екен, кейін теңіз түбіндегі

169


шөгіндіден (топырақтан) жер пайда болған. Осындай аңыз жапондарда да бар.Ертедегі адамдар жұптық некенің сырын түсінгеннен кейін аспан мен жер туралы да солай ойлайбастаған.Аспаннан жаңбар жауады, күннің жарығы мен жылуы келеді, осы кезде жер көктеп,көгеріп,жеміс береді. Осылай, аспан-әке, Жер-ана деген түсінік пайда болды. Енді бірде алғашқықауым адамдары әлемді билеп, оған әмір жүргізіп тұрған Күн деп те түсінді. Айға да солай қарады.Сондықтан да Күн мен Айды да құдай санап, оған табына бастады.

Діннің шығу тегі Өмірде ақылмен түсіндіруге болмайтын ғажап, сиқырлы оқиғалар болып тұрады деп сенетін

адамдар әлі де кездеседі. Олардың пікірінше, ғажайып сиқырлы оқиға адамдар өміріне, біз тіршілік етіп отырған шындық өмірге жанаспайтын қандай да бір құдіретті, табиғаттан тыс күштер араласқанда болады. Мұндай күш-құдіреті күшті құдай:ол бүкіл әлемді -жерді де, аспанды да, өсімдіктерді де, хайуандарды да, адамдарды да жаратыпты-мыс.Ол әрбір адамды жақсы біледі, бүкіл адамзаттың тағдырын өз уысында ұстайды. Құдай және басқадай табиғаттан тыс күштердің өмір сүруіне деген сенімді дін деп атайды. Бұл сенім ерте кезден адамзаттың балаң шағында,алғашқы адамдарда пайда болған еді.Олардың өмір сүру жағдайы өте ауыр болатын.Еңбек құралдары, қару-жарақтары өте қарапайым, жетілмегендіктен, адамдардың өзін асырауы, жауын-шашыннан, жыртқыш аңдардан, көршілес рулардың шабуылынан қорғануы қиынға соқты. Адамдардың жолы болуы немесе қырсыққа ұшырауы көбінесе аң аулаудың сәтті-сәтсіздігіне, егіннің қалай шығуына, қуаңшылық немесе бұршақ соғуы,жау шабуылы сияқты кездейсоқ жағдайларға тәуелді болды.Сондықтан да адамдар не істесе де оның нәтижесі, тіптен өз тағдыры да қандай да бір құдіретті күшке тәуелді деп сенді. Адамдар бұл күштерді түрліше елестетті. Олар өсімдіктерге,хайуанаттарға,табиғат құбылыстарына, суға, жерге ғажайып қасиеттер тағып, айналадағы дүниені қиалдағы мейірімді және қаскүнем рухтармен толтырып, күнді жылу мен өмір беретін құдірет деп түсінді. Аңға шығар алдында, егін орағына кірісерде, басқа да маңызды істерді бастар алдында әр түрлі ырымдар арқылы құдайлар мен рухтардың мейірім түсіріп, жәрдем етуін тілеген. Мұның өзі біздің ертедегі ата-бабаларымыздың діні болатын. Жылдар, ғасырлар, мыңдаған жылдар өтіп жатты. Адамзат қоғамы дами берді. Алғашқы қауымдағы бәрі бірдей тең ру мүшелерінің орнына патшалар мен бай ақсүйектердің байи түсуі үшін кедейлер бұқарасы еңбек ететін мемлекет пайда болды. Мұндай мырзалар үшін халықтың құдайға сеніп,құлшылық етуі өздерінің үстемдігін нығайтуда бірден-бір тиімді құрал еді.Олар құдай біреуді бай етіп, қолына билік берсе, екінші біреулерді ауыр еңбек үшін жаратқан деп халықты сендірді.Сол үшін кедейлер өлгеннен кейін « құдай патшалығында» мәңгі-бақи рахатқа бөленіп, тіршілікте көрмеген жақсылығын сонда көретін болады деді. Уақыт өткен сайын дін күрделене түсті. Құдайдың арнаулы қызметкерлері-абыз, священниктер, дінбасылар пайда бола бастады.Әр түрлі халықта әртүрлі дін болды, адамдар әр түрлі құдайға сенді,бірақ та сенудің түп мақсаты бәріне бірдей еді. Дін халықты езіп-жаншып,қорқытып,бойұсындырып,надандықта ұстауға қажет болды.

Сондықтан да шіркеу басшылары табиғат заңдарын танып-білуге әрекет жасаған оқымысты адамдарды қуғын-сүргінге ұшыратып отырды. Көптеген елдерде ғасырлар бойы шіркеу соты-инквизиция жұмыс істеді. Ол шіркеуге күмән келтіргендерді қатаң жазалады.

Аспан әлеміне сиыну. Әр халықтың дүниетанымында өзіндік сипат бар десек те, ортақ, ұқсас жайлар да өте мол. Өмірге, тіршілікке тікелей қатысы бар, не пайда, не зиянын тигізетін құбылыстардың қай-қайсысына болсын адам ертеден-ақ табынуға мәжбүр болған. Табиғаттың ондай құбылыстары аз емес. Ең алдымен адамдар аспанға табынды. Аспан төсінде Күн, Ай,жұлдыздар «тіршілік» етті. Бұлт басып, найзағай ойнады, жауын жауды, Бәрі де аспанның айрықша құдіреті саналды. Сондықтан да адам тіршілігі үшін аспанның рөлі ерекше еді. Әр аймақтағы ел көк аспанды өзінше атады. Сонымен әлемді билеп, жерге тіршілік сыйлап тұрған Күн мен Ай деп түсінген ертедегіадамдар оны құдай деп білді де, оның мейірімін өздеріне көбірек аудару үшін табынды,құрбандық шалды. Екі дүние туралы түсінік оқулық көлемінде баяндалып, ол туралы қызықты әңгімелерді тауып, оқып келу үйге тапсырма ретінде беріледі.

Сабақта пысықтау барысында мынандай сұрақтар қойылады: 1. Саяхатшы мешеу қалған халықтардың тұрмыс-тіршілігін зерттей келе: «Өздері білмегеннің

бәрінен-табиғаттағы төтенше жағдайлардан,аштық пен жоқшылықтан,ауру мен өлімнен қорықты»деген қорытындыға келді.Осы мысалдан қандай қорытынды жасар едіңдер,адамдар аспанда

170


осының бәрін жасап отырған бір ерекше күш бар дегенге сенді ме? Өздеріңнің осы жайлы оқыған әңгімелерің бар ма? 2. Археологтар жерленген адамның ескі бейітін тапты.Өлікті ұйықтап жатқандай бір бүйірінен жатқызған, жанында қаруы ,ыдыстары, тамақтардың қалдықтары бар. Бұл заттар алғашқы адамдардың тағы қандай жаңа көзқарастарын сипаттайды? Бұл бейіт қай уақытқа қатысты- дін падй болғанға дейінгі кезеңге ме, әлде діннің пайда болған кезіне ме? Археологиялық мәліметтер негізінде қорытынды жасаңдар. Бұл тапсырманы мұғалім сабақ барысында сұрап, қорытындылай алмаса, үйге тапсырма ретінде беруге болады.

Рөлдік ойындарРөлдік ойын әдісінің мәні оқушылардың басқа адамның рөліне еніп,сол үшін әрекет етуінде. Ойын

барысында оқушылар шешім қабылдап,дауды шешуге, не берілген жағдайды аяқтауға тиіс.Міндеті: Рөлдік ойындар оқушыларды басқаларды түсінуге үйретеді.Басқаның рөлін ойнай отырып, оның

көзқарасын, сезімін оңай түсінеді. Рөлдік ойындар оқушыларға әр түрлі жағдайларда қолдануға болатын мінез-құлық модельдерін береді. Бұл әдіс, сондай-ақ сыншыл ойлауды күшейтеді, шешім қабылдау және өз көзқарасын қорғау қабілеттерін күшейтеді.

Пайдалану тәсілдері: Сабақта рөлдік ойындарды төмендегідей тәртіппен қолдануға болады:

1.Ойын жағдайын тыңдау Рөлдік ойынға материал бола алатын көптеген жағдайлар бар.Олар мыналарды қамтиды:жеке қиыншылықтар (жалықтыратын сатып алушымен сөйлесу,сотта куә болу) және дауларды шешу жағдайлары. Ойындар ерекше бір мәселелерді шешу үшін пайдаланылуы мүмкін. Ойын нәтижесінде оқушыларда әңгімелесу, зерттеу, шешім қабылдау, өзін қорғау дағдылары дамиды.

2.Дайындалу және бой жазу Оқушылар жағдайлармен танысқан соң, оларға рөлдер бөлініп беріледі. Егер бұл сыныпта ойындар

бірінші рет өткізіліп жатса, онда басында «бой жазу» өткізген пайдалы.3.Қатысушыларды таңдау

Оқытушының рөлдерге оқушыларды өзі тағайындауына, олардың өздерінің таңдауына мүмкіндік беруіне немесе еріктілерді шақыруына болады.Оқушылар бүкіл сынып алдында, сондай-ақ бір уақытта бірнеше кіші топтар алдында рөлдерде ойнай алады.Рөлдік ойынға қатыспайтын оқушылар бақылаушы болуы керек немесе басқа рөлді атқаруы керек.

4.Ойынды өткізу Оқушылар берілген жағдайға тап болған адамның әрекетіне сәйкес ойынның шеңберіндегі мінез-

құлық стилін өздері таңдайды. Оқытушының ойын тоқтап қалған жағдайда болмаса, ойынға килігуінеболмайды. Килігу қысқа, дәл және анық болуы керек. Кейде ойын өткізіп біткеннен кейін қатысушылардың рөл ауыстырып, ойынды басынан бастап өткізуін сұрауға болады.

5.Талқылау Ойын талқылануы және бағалануы тиіс. Қатысушылардың, сондай-ақ бақылаушылардың ойын барысында болған жайттарды талдауға және талқылауға мүмкіндігі болуы керек. Талқылаудың әдеттегі сұрақтары мынадай: Осы тәжірибеден не үйрендіңіз?

Ойын шынайы болды ма? Өмірде болып жатқан құбыластарға мұның несі ұқсас және қандай ерекшелігі бар?-Мәселе шешілді ме?-Егер шешілсе, қалай? -Егер шешілмесе, онда неліктен?-Егер бір жайт басқаша ойналса,онда не болар еді? -Басқа қандай нәтижелер болар еді? -Сіз бүкіл ойын бойы және әрбір рөл арқылы не сезіндіңіз?

Пайдаланған әдебиеттер:1. «Қазақстан мектебі» журналы.2. Педагогикалық ілімдер.3. Мұғалімге арналған нұсқаулық. www.cpm.kz4.Мен және бәрі, бәрі, бәрі Алматы, «Аруна», 2006ж.

171


Сабирова Светлана Қуандыққызы, БҚО, Казталов ауданы,Қараоба ауылы, Ғ.Қараш атындағы

мектеп-гимназиясының математика пәнінің мұғалімі

«Оқушыларды математика пәніненҰБТ-ге дайындаудың тиімді жолдары»

Ғылым мен техника дамып,адамзат қоғамы жиырма бірінші ғасырдың табалдырығын аттапотырған кезеңде оқушыға белгілі көлемде білім,білік дағдыларын меңгертумен біргетабиғат,қоршаған дүние туралы түсініктерін кеңейте отырып,оларды шығармашылық бағытта жан-жақты дамыта отырып, жеке тұлға етіп қалыптастыру бүгінгі күннің басты талабы.

2004 жылдың ақпан айында Үкіметтің қаулысымен 2015 жылға дейінгі «Білім тұжырымдамасы» қабылданып, соның негізінде елімізде Ұлттық Бірыңғай Тестілеу (ҰБТ) жүйесі құрылды. Қазіргі уақытта оқушылардың білім сапасын жақсарту мақсатында тестілеудің тиімді екені дәлелденіп отыр. ҰБТ жалпы орта білім беру ұйымдарының бітірушілерінің қорытынды мемлекеттік аттестаттауы мен жоғарғы оқу орындарының қабылдау емтихандарын біріктіру болып табылады. Тест ағылшын сөзі (test) аударғанда байқау, бақылау, зерттеу деген мағынаны білдіреді.Педагогикада тесті пайдалану 130 жылдан астам уақытты қамтиды. Ең алғаш тестіні 1864 жылы ағылшын Джордж Фишер құрастырып, оны Гринвич госпиталіндегі мектепке пайдаланған. Тест тапсырмаларының әр түрлі типтері болады. Олар: толықтыру тестісі, еске түсіру, балама, таңдау, салыстыру, тізбелеу, құрастырмалы, кәсіптік бағдары тестілер.

ҰБТ-ны енгізу мақсаты білім беру ұйымдарының қызметін объективті бағалауға, олардың нақтырейтингін анықтауға, жалпы білім беру мәселелеріне жұртшылықтың назарын күшейтуге, оқушылармен мұғалімдердің оқу қорытындысын дәлелдеуге, білім бағытын және мазмұнын жетілдіруге, оқубағдарламасын, оқулықтардың технологиясын оқытуға, мұғалімдерді даярлауға мүмкіндік беретінболды. Оқушылардың ҰБТ көрсеткішінің жоғары болуы үшін, оларға жеткілікті дәрежеде білім беру,әзірлік жұмыстарын жүйелі ұйымдастыру, психологиялық және физиологиялық ерекшеліктерінескере отырып бағыт-бағдар беру, жан-жақты жағдайлар жасау мен көмек көрсету жұмыстарыжоспарлы болу қажет. Осы мақсатта жылда оқу жылының басында келесі оқу жылына арналған ҰБТөткізу жоспары жасалып отырады. Ғылым мен техниканың даму қарқыны,экономикалық процестердібасқару теориялары күннен күнге математикалық сипат алып бара жатқаны тарихи шындық. Бірақматематика пәнінен ҰБТ-де оқушылардың жинаған балы төмен болады. Себебі неде

Оның бірнеше факторлары бар. Себебі ,қазіргі таңда еліміз егемендігін алып, қоғам дамуыдемократиялық сипат алуынан,математиканы оқытудың әртүрлі әдістемелері мен ұсыныс-пікірлерітексерусіз, ғылыми тұрғыдан дәлелдендей –ақ ,эксперименттік бақылауға ұсынылды.

Сонымен қатар білім беру жүйесіндегі тұрлаусыздықтар ,яғни білім беру стандарттарының ,оқу бағдарламаларының жылда өзгеруі,оқу құралдарының жетіспегендігімен тұрмай,ішкі құрылымның жылда өзгерістерге ұшырауы ,тіпті оның ішкі құрылымындағы тақырыптардың мән-мағынасының,сапасының төмендегі не күрделендіріп берілуі оқушы түгел мұғалімдердің де өз міндеттеріне деген немқұрайлығын туғызуы әбден мүмкін.

Математика пәнін оқытудың мақсаты төмендеді.Бекітілген уақыт көлемінде қарастырылатын материалдың көпшілігінен күрделі есептерді орындау,дәлелдеу,түрлендірудің стандартты жолдары ғана қарастырылып ,шығармашылық тұлғалардың қалыптасуына ,математикалық идеялардың туындауына мүмкіндіктің болмауы.

Оқушылардың ойлануының психологиялық дамуын ескермей олардың жалпы логикалық дамуына ғана назар аударуынан.

Оқушыларды тек дайын білімді қабылдаушы ретінде қарау ,яғни, мұғалім береді олар сақтайды.Нәтижесінде элементар математикасын қалыпты тәсілдерін ғана меңгереді.Мектеп оқушыларын бағдарламалық материалдарды ысырып қойып, тек ғана ұлттық бірыңғай тестілеуге дайындау,кез келген әдіс амалмен ұпай жинауға бейімдеу.

Сонымен қатар мектеп оқушылары арасында математикалық білімді игеру пирамидалық тұрпатта дамиды. Демек соңғы сынып оқушыларының 10% -ы ғана мектеп бағдарламасын толық меңгерсе, 30% -ы қанағаттанарлық деген бағаға сәйкес келеді. Ал қалған 50%-ын математикадан алшақтап алғанымыз рас және ата-аналардың ,оқушылардың, тіпті мұғалімдердің арасында «барлық оқушылар

172


бірдей математиканы оқуға қабілетті емес » деген пікір қалыптасты.Математиканың негізін меңгертуде математика пәнінің мұғалімі өз пәнін терең білетін, күнделікті

сабақтағы тақырыпты толық қамтитын,әр түрлі деңгейдегі есептерді шығара білу іскерлігі,оқытудың дәстүрлі және ғылыми жетілдірген әдіс амалдарын, құралдарын еркін меңгеруі, математиканы оқытудың педогогикалық-психологиялық негіздерінен хабардар болуы керек.

Оқыту барысында теориялық материалды практикамен байланыстырып есептерді шығартқанда оқушыға түсінікті ,жете меңгеретіндей мүмкіндіктерді таңдап білім деңгейін анықтап,талдап, кемшіліктерін толықтырып отырулары керек.

Есептер шығару көбінесе байқап көру, іздену процесімен жүреді .Ойша болжай білу балалардың бойындағы тапқырлық пен аңғарымпаздықты байқатады. Есептерді бірнеше жолмен шығару әдістері бар.Соның тиімді әдісін таңдау оқушының қабілеттілігін көрсетеді және ҰБТ-де жоғары балл жинаудың бірден-бір жолы.

Математикада тестпен жұмыс жасау арқылы оқушы әрбір тапсырманың мазмұнына сәйкес оның есептеу жолдарын таңдау ,уақытты үнемдеу мүмкіндігіне ие бола алады.

Математикалық тест тапсырмаларымен жұмыс жасау жолдарына тоқталайық:1.Әрбір тапсырманың берілген шартын нақты түсініп,не берілгенін ,нені табу керектігін айқындау.2.Уақытты үнемдеу үшін есептеудің қысқа жолдарын таңдай білу керек.3.Барлық тапсырмаларды қысқаша жазып есептеуге дағдылану.4.Белгілі уақыт аралығында барлық тапсырмаларды тез жылдам орындау.Кейінгі жылдарда мектеп бағдарламасы бойынша математикадан ұсынылған тестілік

тапсырмаларды талдау барысында төмендегі кемшіліктер байқалады.1.Сапасы төмен тестілік тапсырмалардың кездесуі2.Жекеленген тапсырмалар тым күрделі3. Тестілік тапсырмалардың басым бөлігі тікелей тура сұрақ түрінде берілген .Мұндай сұрақтарға

жауап оқушының есепті шешудің негізгі тәсілдерін меңгерген ,меңгермегендігін анықтап бермейді.4.Қолданылып жүрген тест тапсырмаларды орындауға оқушылардың дайындығы бір қалыпты

сипат алуда.5.Есеп жауаптарының қайталануы6.Тест тапсырмалардағы көптеген геометриялық есептерді шешу үшін оқушының ұзақ есептеулер

орындауына тура келеді.Ал тестілік тапсырманы орындауға бөлінген уақыт шектеулі болғандықтан берілген уақыт шеңберінен шығып кетеді.

7. Әр жылдарда ұсынылып жүрген тестілерде мектеп математикасының негізгі бөлімдері қамтылған . Геометриялық есептерді шешу үшін сызбалар,қосымша салулар қажет.Көп жағдайда шешу бірнеше сатыдан тұрады .Сондықтан оқушылар есеп шартын түсінбей –ақ белгілей салады.

8.Бағдарлы оқытылудың ескерілмеуі,яғни екі бағыттағы оқушыға есептің бірдей берілуі. Математикадан оқушылардың білім сапасының төмен болу себептері:1. Апталық жүктемедегі сағат санының аздығы, бірақ биылғы оқу жылынан бастап сағат сандары

көбейтілді, дегенмен әліде бірнеше (5)жыл математи икадан білім сапасына әсер етеді.2. 5-6 сыныптарда жақсы оқыған оқушылардың, 7-9 сыныптарда жас ерекшеліктеріне байланысты

оқуға ынтасының азаюы.3.Математика пәнін қиын пән дей отырып,оқушылардың немқұрайлы қарауы.4.Оқушылардың өз бетімен білім алуға қабілеттігінің жоқтығы.5. Есеп шығарудың тиімді әдісін қолдана білмеуі6. Мұғалімдердің ізденісінің аздығы,білім тайыздығы7. Білімді жастардың басқа салаға кетуі, яғни мұғалімдікке 3-4 –ке оқыған балалардың баруыМатематикадан тестіден жақсы нәтижеге жету үшін:1. Өз пәнін жетік білетін,білім берудің жаңа технологияларын меңгерген,жеке тұлғаны

қалыптастыру жолында еңбек ететін, білімді ұстаз керек2 .Қосымша сабақ өткізу3. Ата-аналармен тығыз байланыс орнату4. Қосымша әдебиеттермен,журналдармен жұмыс істей білуге үйрету5.Уақытты үнемдей білуге үйрету6. Оқушыларды ауызша есептеуге үйрету

173


7.Апталық сағат сандарын көбейту8. Оқушылардың математикаға қызығушылығын арттыру.9. Формуланы жаттап, қолдана білуБіздің мектебімізде ҰБТ-ге математика пәнінен дайындық жақсы жолға қойылған. 11-сыныптың

басында ұйымдастыру жиналыстарында ата-аналармен келісе отырып,дайындық кестесі құрылады.Мектеп бағдарламасын түгел қайталатып, әрбір тарау бойынша тест тапсырмалары дайындалады.Тест қорытындысы бойынша жіберген қателіктермен жұмыс жүргізіледі. Оқушылардың түсінбегентақырыптарына қайтадан лекция оқылып, тесті жүргізіледі. Жақсы оқитын оқушыларды консультантретінде пайдаланамыз.Тестімен тез жұмыс істеу әдістері үйретіледі. Ақпараттық технологияныпайдаланып электронды оқулықтар, интербелсенді тақтамен жұмыстар жүргізіледі.Ата-аналарғаәрбір тестіден кейін ,баласы туралы мәлімет беріліп отырады. Мектеп басшылығы да, ата-аналардамұғалімге әр баламен жеке жұмыстануға жағдай жасайды. Мектеп психологі оқушылармен жиікездесіп,кездескен қиындықтарды жеңуге ақыл кеңес беріп отырады. Мектеп дәрігері оқушылардыңденсаулығына көңіл бөліп,жыл бойына балалардың тамақтануын, күн режимін қадағалап отырады.Бірлескен жұмыс ҰБТ-де өз нәтижесін беріп жүр. Бірнеше жылдан бері оқушыларды ҰБТ-гематематика пәнінен дайындап жүрмін. 2009-2010 оқу жылында 19 оқушыны математика пәніненҰБТ-ге дайындап, нәтижесінде 6-оқушым «Алтын белгі» иесі атанды, білім сапасы 70% болды.Қазіргі таңда барлығы да жоғары оқу орнында білім алуда. 2012-2013 оқу жылында 19 оқушыныматематика пәнінен ҰБТ-ге дайындадым. Білім сапа-89% болып, бір оқушым «Алтын белгі» иесіатанды. Орташа балл-16,2 . Әрбір тестіден кейін жинаған балдары бойынша мониторингісі жасалып,балалардың білім сапасына талдау жасалады. «Алтын белгі» үміткерлеріне де білім мониторингісіжасалып, талданады.

Д.Пойа айтқандай:”Егер мұғалім өз пәнін шын ықыласымен берілсе ,онда бүкіл сыныпта бұл пәнге ынтасымен берілетін болады.Егерде ,пән сізді қызықтырмаса және оны терең білмесеңіз онда сабақ беруден бас тарту керек. Себебі,сіз ешқашанда сабақты жақсы бере алмайтын боласыз.”

Өз заманының аса ойшылы ,дүние жүзіне танымал,артына өшпес мұра қалдырған немістің атақты математигі Карл Гаусс “Математика –ғылымдардың патшасы”-деп текке айтпаған шығар.Олай болса, математиканы оқыту ,одан терең де сапалы білім беру -әрбір математик ұстаздың міндеті. Расындада пәнді сүю және оны терең білу-мұғалімге қажетті шарт ,алайда бұл жеткілікті емес. Мұғалім өзінің пәнге деген қызығушылығын өз оқушыларының бойына сіңіре білу қажет.

Елбасы Н.Назарбаев:”Болашақта еңбек етіп,өмір сүретіндер-бүгінгі мектеп оқушылары, мұғалімоларды қалай тәрбиелесе Қазақстан сол деңгейде болады. Сондықтан ұстазға жүктелетін міндет ауырдеген болатын. Қазіргі заман мұғалімінен тек өз пәнінің терең білгірі болу емес,тарихи танымдықпедагогикалық-психологиялық сауаттылық, саяси эканомикалық білімділік және ақпараттықсауаттылық талап етілуде. Ол заман талабына сай білім беруде жаңалыққа жаны құмар,шығармашылықпен жұмыс істеп оқумен тәрбие ісіне еніп, оқытудың жаңа технологиясын шебермеңгерген жан болғанда ғана білігі мен білімі жоғары жетекші тұлға ретінде саналады.”

------------------------------------------------------------------------------------------------------Батыс Қазақстан облысы. Казталов ауданы

Казталовка орта жалпы білім беретін мектебініңІІІ деңгейлі ағылшын тілі пәнінің мұғалімі

Салаватова Асем Амангельдиевна

Сабақты құру және жоспарлауға арналған кестеСыныбы: 5

Апта Күні Сабақ Сабақтың тақырыбы How many stamps have you got?Жалпы мақсаты Өзінің оқу –құралдарының, киім –кешектерінің, жинайтын

заттарының саны туралы ағылшын тілінде айтуға үйрету

Күтілетін нәтижелер А. Грамматикалық құрлымды меңгередіВ. Диалогтық оқытуда фразалық тіркестер мен нақты дұрыс

қолданады, өзінің оқу –құралдарының, киім –кешектерінің, жинайтын

174


заттарының саны туралы ағылшын тіліндегі мәліметтерді тыңдап, сұрақ қоя алады

С. Өзінің оқу –құралдарының, киім –кешектерінің, жинайтын заттарының саны туралы ағылшын тілінде жазып, айтып береді

Сабақ түрі Жаңа сабақТапсырмалар Топтық жұмыс, диалог, СТО элементері, Керекті жабдықтар Постер, маркер, оқулық, сөздік, ноутбукСабақ барысы:Сабақ кезеңдері Мұғалім әрекеті Оқушы әрекетіКіріспе Organization moment :

Good morning children!How are you?

Let me introduce myself. My name is Assem Amangeldievna. I am your teacher for today. I hope that we work very usefully and funny. And now I you know my name. but I do not know your names. Take your color pens, papers, scissors and write your names. Give the Kazakh equivalents. For example: Ainur- Ай-дай сұлу.

Your names and you are so nice and beautiful!

And now lets begin our unusual lesson.Сабақтың мақсатарымен, бағалау

өлшемдерімен таныстыру. Бір мұғалімге бағалау өлшемдерін беріп қою.L) What is the date today?M) What is the day?N) Year, season, month, day, weather…O) Oh, listen, do you hear? Anybody is coming.P) Oh, they are our friends. They will help us. His name is Alex. Her name is Samal.Q) Greeting them. Say “Hello!”R) What is your name?S) Where are you from?T) How are you?U) Which class are you in?

Топқа бөлу. 3 топқа топтастыру

V) Stand up please. Let us divide into 3 groups: English, Kazakh, Russian.W) But you are so few. It is a problem.X) But I know how we decide this problem(say Alex)Y) There are so many guests there. Thereare so many teachers. Help us!!! Say together.Help us!!!

3 мұғалім үш топқа бөлініп кетеді.Әр топ постерін қорғайды.әр топтық жұмыстан кейін мадақтау,

Оқушылар мұғаліммен амандасып, танысады, қал жағдайларын сұрап әңгіме әдісін құрады. Өз атарын ағылшынша қазақша сын есім келдіріп қағазға жазады. Алекс және Самалмен танысады. Диалог құрады. Берілген сұрақтарға оқушылар толықтайжауап береді.

Оқушылар топқа бөлінеді. 8. Ағылшын тобы9. Орыс тобы10. Қазақтар тобы

Әр топ өз ел бойынша постерқорғайды. Мысалы:

Ел:Президенті:Тілі:Ақшасы:Атақты адамдары:

175


шапалақтау.Тұсаукесер Жаңа тақырып:

- Now look at the magic box.Оқушылар әр түрлі заттарды алады,

қазақша сосын Алекспен Самал ағылшынша айтады: coins, pens, oranges, shells… сұрақтар қояды Z) What is it? Is it a pen?AA) How many pens have you got, Alex?BB) I have got 3 pens.CC) Samal has got 3 pens.

Grammar rules. Have got Has gotIYou We have got 5 booksThey

He She has got 2 pensSamal

Карточкалардағы сөздерді дұрыс құрастыру. Тақтамен жұмыс.

Топтың ішінде сұрақтарды талқылау.Make dialogue

Топпен сұрақтан жаңа ой,пікірлер айтады, ойынға

қатысады, топ мүшелерімендиалог құрастырады

Грамматикалықтапсырмаларды орындайды.

Мысалдар келтіреді.Тақтамен карточкалармен

жұмыс жасайды.

Негізгі бөлім Phonetic drill сергіту сәті22. Are you tired? Lets dance!!!

Деңгейлік тапсырма білімі төмен және дарынды оқушыларға жеке тапсырма .14. Translate15. Make the sentences16. Write about your collection

Постер қорғайды.

Сергіту сәті

Сыныптағы деңгейі төменжәне дарынды оқушыларға

берілген тапсырманы жеке өзіорындайды, жазады оқиды.

Қортынды БекітуРефлексия

23. What do you understand ?24. What is the English for……

25. Do you like this lesson?26. If you like put red color, if you do not

like it put green, if you do not understandsomething put yellow card

Қорытынды: Үй тапсырмасын беру.Write a short story about your collection.Бағалауға сөз кезегі қонақ мұғалімде.

Ойын.Stand, find and touch.

27. I see … a watch, chairs, ablackboard….

Assem Amangeldievna.Барлық оқушылар мұғалімді табады,

құшақтасады.

Сабақтағы құрылымдыдұрыс пайдаланып, ойлап

нақты пікір ой айту.

Сабақтан алған әсерін түрлітүсті қағаздармен қөрсетеді:Қызыл түс- сабақ ұнаса, сары

түс – егер бір нәрсе түсінбесе,жасыл түс – сабақ ұнамаса

Оқушылар ойынға қатысады.

176


Сипанова Меңсұлу СүндетқалиқызыБҚО, Казталов ауданы, Қайыңды ауылы,

Қайыңды орта жалпы білім беретін мектебінің бастауыш сынып мұғалімі

Обал мен сауап

Мақсаты: «Мейірімділік», «адамгершілік» құндылықтары туралы түсініктерін кеңейту.Міндеттері: -Обал мен сауап туралы түсінік беру.- Халықтың дәстүрлі игі әрекеттеріне қызығушылықтарын арттыру. - Мейірімділікке, үнемдей білуге тәрбиелеу.Көрнекі құралдар: үнтаспа, сюжетті суреттер, оқулық, дәптер, слайд.Шаттық шеңбері. Бәрі шеңбер құрып тұрады, сәлемдеседі.

Ой, обал – ай, обал – ай!- Енді қарным ашпайды!

Деп, Кер сұмдық бастайды:Нан артылса, қоқысқаЛақтырып тастайды.

Ой, обал – ай, обал – ай!Ас «артық» деп төгеді,

Аш қап, азап шегеді.«Үнемді жасай біл!» десең,

Сөлекеттеп, сөгеді.Ой, обал – ай, обал – ай!

Шығармашылық жұмыс: Шығармашылық жұмысты орындау үшін оқулықта бірнеше сурет ұсынылған. Оқушыларға суретке қарап, қандай жағдайларда обал болатының айту тапсырылады.

Жаңа ақпарат: Мұғалім сабақта оқушылардың алған білімдерін бекіту мақсатында оқу ақпаратын ұсынады. Халқымыз «обал болады» деп ескерту арқылы адамның, жан – жануардың, табиғаттың қадірін білуге шақырады. Басқаларға жақсылық жасап үйренген адам сауапқа кеңеледі.

Оқушылар осы ақпаратпен танысып, ой түйіндейді. Мәтінмен жұмыс: Сабақта мәтінмен жұмыс жүргізіледі. Ол үшін Ө.Тұрманжановтың «Құс ұясын бұзбайық!» атты

өлеңі ұсынылады. Оқушылар өлеңді түсініп оқиды. Сұрақтарға жауап береді.Құс ұясын бұзбайық!Ей, балалар, балалар!Аман болсын аналар!Құстада да ана бар,Құстада да бала бар,

Кім сүймейді баласын?!Осылар еске түскенде,Бір ойланып қаласын!

Өсіруге баланы,Құстар ұя салады.

Жасауға жұмсақ ұяны,Жабағы жүнді жияды.

Жайлы қып жасап ұяны,Жұмыртқасын салады.

Бір қуанып қалады.Тақия тұзақ салмайық!Қарғысына қалмайық!Әдейі көздеп атпайық!Көп күнәға батпайық!Құс ұясын бұзбайық!

Жұмыртқасын алмайық!

177


Обалына қалмайық.- Құс балапаны мен адамдар арасында қандай ұқсастық бар?- Құс өз балапанын қалай мәпелейді?- Адамдар құстарға қандай қамқорлық жасай алады? Сергіту сәті: Сабақты қорытындылау алдында балалардың бір сәт денесі сергітіледі.

Аппақ болып таң атып, (құшағын кең ашады)Түтін тікке ұшады. (қолдарын толқындата жоғары көтереді)

Қарлығаштар қанатын, (қанатын жаяды)Самғап биік ұшады. (құсша ұшады)

Тапсырма: Мұғалім оқушылардың оқулықта берілген суреттерге қарап, табиғатқа обал жасау дегенді қалай түсінетіндері туралы тапсырма береді.

Дәптермен жұмыс: Мұғалім оқушыларға дәптермен жұмысты орындау жолдарын түсіндіреді. Немесе үйге тапсырма береді.

Оқушылар тапсырманы дәптерлеріне орындайды. И. Тургеневтің «Торғай» әңгімесін балалар әр түрлі бағытта жалғастыруы мүмкін. Орындап біткен соң жария етеді.

Торғай. Бақша арасындағы жолмен аяндап келемін. Итім алдымда жүгіріп бара жатқан. Ол кенет жүрісін тежеп, құстың иісін сезгендей – ақ төрт тағандап бұға бастады.

Мен ілгері жол бойына қарадым. Торғайдың сары жағал, ақ үрпек балапаның көрдім. Ол ұясынан құлап түсіпті. ...

- Әңгімені жалғастырыңдар. - Иә, балалар, балапандарға көмектескендерің үлкен сауап болды, өйткені адамның жануардың,

табиғаттың қиналғаның көре тұра, оған жақсылық жасамау обал болады. - Сендер, үлкендер «обал болады», «сауап болады», «сауабын ал» деген сөздерді қандай

жағдайларда айтады?Балалардың жауаптары.Қорытындылау: Мұғалімнің бүгінгі сабақты былайша қорытындылауына болады:- Балалар, бүгінгі сабақта «Обал мен сауап» туралы білдік. Қазақ халқы балаларының адал, жақсы

болып өсуін, адамдарға, айналасына жақсылық жасай алатын ізетті адам болып қалыптасуын қалаған.Осы мақсатта – тағамды төкпе, шашпа, аяққа баспа, ысырап етпе, көкті жұлма сияқты сөздер айтып отырған. Біреуге жақсылық етсең, сауабын аласың, деп үйреткен. Балалар бүгінгі сабаққа өте жақсы қатыстыңдар. әрқашан қайырымды, мейірімді болыңдар. Сендерге мен мейірім гүлін таратып беремін. (қағаздан жасалған гүлдерді барлығына таратып беру.)

Жүректен жүрекке. Мұғалім оқушыларды жүректен жүрекке шеңберіне шақырады. Балалар мұғаліммен, бірге қосылып, ән айтады.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Дене тәрбиесі пәнінің мұғалімі: Мулдашев АБатыс Қазақстан облысы, Казталов ауданы,

Ғ.Қараш ат. Қараоба мектеп-гимназиясы

Қазақтың ұлттық ойындарын сабақта пайдалану арқылыоқушылардың ой-өрісін, қимыл-қозғалыстарын дамыту

Біздің халқымыз өмір кешкен ұзақ жолында, өздері қызықпаған алуан өнер бар ғой. Ойын дегенменің түсінуімше қазба көтеру, жұрттың көзін қуантып, көңілін шаттандыру ғана емес, ойынныңөзінше бір мағыналары болған. Міне осы жұртқа ортақ, жас ұрпақты жан-жақты қызықтырып,көңіл көтеретін ойындар халықпен бірге жасасып, ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келеді.” М.Әуезов

Халық жасаған мұралар сан алуан. Аға ұрпақ өз білгенін, өз көкейіне тоқығанын кейінгі буынғамирас етіп, іс-әрекет үстінде көзін қанықтыра беруден бастаған. Солардың бірі-ұлттық спортойындары. Халықтың сәби шағымен бүгінгі өскелең дәуірінің куәсі ретінде, адам баласыныңфантазиялық ой жүйесінің заңды жалғасы ретінде оны үйренудің, тәжірибеде пайдаланудың үлкенбілімділік, тәжірибелік маңызы бар. Ұлттық спорт ойындары интернационалдық-патриоттықтәрбиенің құралы. Олай дейтініміз, ұлттық спорт ойындары арасында өзара үндестік, тығыз байланыс

178


бар. Ұлттық спорт ойындарына тек ойын деп қарамай, халықтың ғасырлар бойы жинаған асылқазынасы, бір жүйеге келтірілген тамаша тәрбие құралы деп қараған орынды. Бұл пікіріміз жалаңболмас үшін, заманымыздың заңғар жазушысы, ұлы ойшыл-кемеңгер ғалым Мұқтар Әуезовтыңпікірін басшылыққа алып отырмыз.

Қазақ халқының көңіл көтеруге арналған көптеген ойындары бар, алайда соларды баяғы күйдепайдалану міндетті емес, оны уақыт талабына сай етіп өзгертіп, өңдеуге болады. Ұлт ойындары ата-бабамыздан бізге жеткен, өткені мен бүгінгіні байланыстыратын баға жетпес байлығымыз, асылқазынамыз. Сондықтан оны үйренудің, күнделікті тұрмысқа пайдаланудың өзі, заманымызға сайұрпақ тәрбиелеуге, отансүйгіштікке, патриоттық тәрбиеге пайдасы орасан.

Ойын баланың алдын ашып, оның шығармашылық қабілетін оятып, бүкіл өмірімен ұштасып,жалғасын таба береді. Ойынсыз баланың ақыл-ойы, дене сымбаты қалыпты дамуы мүмкін емес.Бұған әсіресе ұлттық спорт ойындарының көмегі зор. Өскелең ұрпақтың патриоттық сезімін оятуүлгісінде ұлттық ат спорты, тұрмыстағы спорт ойындары, тоғызқұмалақ сынды, кең тарағанойындарды ертеден ата-бабамыздан, қазірге дейін қолданып келеді. Қазақтың ұлттық ойындарынеріккеннің ермегі деп түсінуге болмайды, жұмыстың жоқтығынан тумаған. Әр ойынның өзіндікмақсаты бар. Олардың көбісі адамның денесін шынықтыруға, буынын бекітуге, шапшандыққа,алғырлыққа, жүректілікке баулыса, кейбіреулері тіл байытуға, тіл сындыруға, өзінің қоршағантабиғатты тануға, тапқырлыққа баулиды.

Қазақ халқының ұлттық ойындарында ұрпақ қамын ойлаған, бір жүйеге келтіріп өрнектелген оймен әрекеттің, философиялық тұрғыда жүйелейтін адамгершілік үлгі-өнегенің желісі бар. Қазақхалқының ұлттық ойындары негізінен үш жүйеден тұрады: ойын сауық, дене шынықтыру, спортжәне ой шыңдау.

Жас ұрпақты бала күннен дұрыс тәрбиелей білудің қажеттілігін өте дұрыс түсінген халықойынының да ойлы, ақылды ұстаз рөлін атқару жағын мұқият қарастырған. Жастарды жан-жақтыдайындау мақсат етілген. Ұлттық ойындарды ойнайық деп айту оңай. Оны қызықты өткізу үшін талайғасыр бойы халық талқысынан өткен ойындардың тәртібін біліп, мазмұнын, мақсатын түсіну қажет,және ойынға жиналған адамдарды жасына, мамандығына қарай топтай білудің маңызы зор.

Қазақтың ұлттық спорт ойындарын түр-сипатына қарай төрт топқа бөліп ойнатуға болады:-балаларға арналған ойындар-жасөспірімдерге арналған ойындар-бозбалалар мен бойжеткендерге арналған ойындар-үлкен-кішіге бірдей ортақ ойындар1. Балаларға арналған ойындар. Балабақшадағы балаларға немесе бастауыш сынып

оқушыларына жедел қимылды, ой және ой қабілетін арттырудағы қазақтың ұлттық ойындарынойнату керек. Олардың баяу қимылын жеделдету мақсатымен «Үш орындық», «Кім жылдам?»ойындарын ойнатуға болады. Сонымен қатар қазақтың балаларға арналған тәлім-тәрбиелік мәні зоройындар көп: «Омпы», «Көтермек», «Ханталамақай», «Атбақыл», «Түйілген орамал», «Тақиятастамақ», «Ақ серек, көк серек», «Орамал тастау», «Мысық пен тышқан», «Асық», «Қарақұлақ»,«Қуыр-қуыр қуырмаш», «Теңге алу», «Ұшты, ұшты», «Сақ құлақ» т.б.

«Орамал тастау» балалардың сүйіп ойнайтын ойыны. Балалардың саны қаншалықты көп болса,ойын соншалықты қызық болады. Ойнаушылар тек екі топқа бөлінеді де, арасын он қадамдай екісызықтың бойына қарама-қарсы қатарласа отырады. Жүргізуші қолындағы орамалын бірінші топтыңөз жағындағы шеткі ойыншыға береді. Ол өзінің қарсыласының біреуіне тастайды да; «қа»депдауыстайды. Ол қағып «ғаз» дейді болмаса «ла» дейді. Сонда «қағаз», «қала» т.б. сөздері шығады.Айтатын сөз екі буыннан ғана тұру керек. Орамалды қағып алған ойыншы сол бірінші буынның сөзішығатындай етіп айтуы керек. Егер ол екі буынға арналған сөздің алғашқы буыны тез, дұрыс тауыпайта алмаса, онда ортаға шығып, өнер көрсетеді. Енді орамалды қарсыластар тобына өзі лақтырады.Лақтырған кезде жаңағыдай сөздердің бірінші буынын айтуы керек. Жазаны бере алмаған ойыншы дажаза тартылып, ортаға шығып өнер көрсетеді. Бұл ойын шапшаңдыққа, ойын дамытып, ана тілінжетік білуге, тапқырлық қасиеттерге үйретеді.

«Қуыр-қуыр қуырмаш» ойыны балалардың жүйке жүйесін шынықтыруға көмектеседі, тіліндамытады, ішкі жан дүниесін дамытады.

«Сақ құлақ» ойыны балалардың зердесін дамытып, өнерге деген құштарлығын арттырады«Ұшты, ұшты» ойыны баланың сезімталдығын шыңдап, тез жедел ойлап біліп, нақты әрекет

179


жасауға, іштей жинақы болуға қалыптастырады. «Ақ серек, көк серек» ойыны ұйымшылдыққа, жауапкершілікке, қимыл бірлестігіне тәрбиелейді. Ойындар біртіндеп жас қайраткер балалардың санасынан орын ала бастайды, білгендерін әр

уақыттада ойға ұстауға әзір болуға машықтана береді.2. Жасөспірімдерге арналған ойындар. Сабақ барысында және сабақтан тыс кезде ойын

элементтердің дидактикалық материал ретінде пайдаланудың тек бастауыш сыныптарда ғана емес,сондай-ақ жоғарғы сыныпта да пайдасы мол. Жасөспірімдерге арналған ойындар: «Мәлкі тотай»,«Қоян», «Кім түртті?», «Үй артында қол ағаш», «Марламқаш», «Ай құлақ», «Етек-етек» т.б.

«Мәлкі тотай» ойыны жасөспірімдерді ұйымшылдыққа, жауапкершілікке, ал «Қоян» ойыны болсашапшаңдыққа, икемділікке уйретеді. Ұжымдылықты, бірігіп әрекет жасауды, шығармашылықынтымақтықты «Үй артында қол ағаш» ойыны қалыптастырады. «Марламқаш» ойыны жасөспірімдіжүйіріктікке, сергектікке, қараңғыда бағдарлай білуге, мақсатқа жету үшін еңбектене білуге,өжеттікке, тез ойлап, жедел шешім табуға үйретеді.

3.Бозбалалар мен бойжеткендерге арналған ойындар. Бозбалалар мен бойжеткендерге арналғанойындар көбінесе ойын-сауықты болып келеді, сол үшін де кештерде, ойын-сауқтарда ойналады.Бозбалалар мен бойжеткендерге арналған ойындар бір-біріне деген сыйластықты, терең сезімді,қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырады. Ойындар «Ақ сүйек», «Көрші», «Соқыр теке»,«Алтыбақан», т.б. болып келеді. Соның ішінде «Ақ сүйек» ойынына тоқтала кетейік.

«Ақ сүйек» ойыны жаздың айсыз қараңғы түнінде ойналады. Ойынды жүргізу үшін ірі қараның,жылқының, түйенің кепкен жілік сүйегі керек. Ойынға қатысушылар екі топқа бөлінеді. Әр топ өзінебастық сайлап алады. Ойынды кім бастайтыны екі топ басшының жеребесі арқылы шешіледі. Әр топөз көмбесін белгілейді Екі топтың ойыншылары алаңға арқаларын беріп сапқа тұрады. Бірінші болынойын бастауға мүмкіншілік алған топ бастығы сүйекті алыстата лақтырады. Екі топтың ойыншыларысүйекті іздеуге кіріседі. Сүйекті кім тауып алса, сол көмбеге қарай жүгіреді, қалғандары оны қуады,қарсы жақтың ойыншысы жетіп, сүйекті алатын болса, бар күшін салып оны өз көмбесіне жеткізугетырысады. Топтың басқа ойыншылары да көмекке келеді. Ойын жалғасып қайталанып ойналады.Ойын жастарды қараңғыда бағдарды, мөлшерді айыра білуге, тез, жылдам жүгіруге үйретеді.

4. Үлкен-кішіге бірдей ортақ ойындар. Үлкен-кішіге бірдей ортақ ойындарға келетін болсақ, ондажас мөлшерлеріне шек қойылмайды. Қазақ салт-дәстүрлі ойындарында бұрыңғы кезде жасмөлшеріне бөлмеген. Кейіннен өзгерте отырып, біз оларды төртке бөліп, үлкен мен кішіге арналғанойындар деп мына ойындарды алдық: «Қарғымақ», «Доп тебу», «Қырықаяқ», «Түйілген шыт»,«Инемді тап», «Айдап сал», «Мырыш-мырыш» т.б. Осы ойынның ішінде «Мырыш-мырыш» ойыныналып тоқтала кетсек. Ойыншылар қаншалықты көп болса,ойын соншалықты қызық болады. Ойынғақатысушылардың еркіне байланысты жас мөлшеріне, жынысына қарамай қатынасуға болады. Ойынжүргізуші ойыншыларды жайғасып отырғызғаннан кейін ортаға бір орындық алып шығып, оған біройыншыны отырғызып, тиын тістетеді де, сұқ қолымен кез-келген көзі байлаулы ойыншыныаузындағы тиынды бергісі келсе «мяу» дейді, бергісі келмесе ойын жүргізушісінің айтқан «мырыш»деген сөзін қайталайды. Көзі байланған ойыншының не десе де, қай ойыншыны көрсетем десе де өзеркінде. Көбінесе ойын қызықты өту үшін қыздар мен ұлдар араласып ойнайтындықтан, көзібайланған қыз болса, онда қыздың аузындағы тиынды алу үшін балаларды шығарады да, ал балаболса, онда керісінше. Сонымен көзі байланған ойыншыны «мяу» десе, жүргізуші көрсеткен ойыншыорнынан тұрып, білдірмей келіп, ортадағы көзі байлаулы отырған ойыншының аузынан тиындыаузымен алып кетіп, білдірмей орнына отыруы керек. Осы кезде жүргізуші ортадағы ойыншыныңкөзін шешіп, аузынан тиынды алған ойыншыны тап дейді. Көзі байланған ойыншы кім алғанын табаалмаса, онда көптің ұйғаруымен ортада тұрып ойын көрсетеді. Сосын көзін қайта байлайды. Ал кімалғанын тауып алса, онда орындарымен ауысады.

Бұл ойында балалардың ұйымшылдығы, және ойын барысында көзін жұмған жастың сезгіштігі,жылдамдығы артады, және жастардың музыкалық қабілетін қалыптастырады. Ұлдар мен қыэдардыбір-біріне адамгершілікке, ұйымшылдыққа, өзара сыйластыққа баулиды..

Осы ойындарға қарай ұлттық мұраларды тиімді пайдалану арқылы біз ұлтқа тән салт-сана, әдет-ғұрып дәстүрлерін құрметтеп, үлгі тұтып, өз халқының тілін, дінін қадірлей білетін және өз бойынаұлттық қасиеттерін сіңіріп, жинақтап өскен ұл мен қыз тәрбиелейміз. Сол арқылы жасөспірімдер өзхалқының ділін өз бойына сіңіріп, ең алдымен, өзінің кім екенін, шыққан тегін танып біле алады да,басқаның қадір-қасиетін сезініп, өзі де соларды үйрететін болады.

180


Қызылорда облысы, Жалағаш кенті,Қазақ тілі мен әдебиеті пәні әдіскері


Қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында оқушыларды шығармашылыққа баулу жолдары

Қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында бала бойында жалпы білім дағдысы мен білігінқалыптастыру мәселесі қаралады. Жалпы оқудың білігі мен дағдысын жан-жақты қалыптастырудыңмаңызы зор екені белгілі. Оқушы бойында білім негіздерін қалыптастыру үшін оның біліктілігін,дағдысын тұрақтандырып, белгілі арнаға түсірмейінше, нәтижеге қол жеткізу мүмкін емес.

Оқушы жанын дүр сілкіндірер қолайлы тың деректер, оқиғалар, естеліктер мұғалімнің ұтымды ой-пікірлері арқылы астасып жатуы керек. Міне, сонда ғана шығармашылық процеске бастайтыншығармашылық көңіл күй туады. Сабақта балаларға ауыр болады деп кейбір теориялық –практикалық міндеттерден бас тартуға болмайды.

Сөз өнерінің негізінде оқушының дербес шығармашылық қабілетін, ұшқыр, шешен сөйлеушеберлігін дамыту үшін әдеби білім мазмұны көркемдік сипатқа құрылып, оқушы біліктілігінарттыруға негіз болады, сол себепті нәтижеге бағытталған білім моделі бойынша әр пәннен берілетінбілім мазмұны мектептің барлық сатыларында нақты көрініс тауып, оқушылардың білімдікқұзыреттілікті меңгеруін қадағалайды. Құзыреттілік ұғымы – оқушының белгілі бір кешенді іс-әрекетті орындай алу қабілетін жетілдіруге бағыттала отырып, оқыту жүйесіне қызмет етеді.

Қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында оқушыларға шығарма-тапсырмалар беру арқылышығармашылық пен іскерлікке, ізденімпаздық пен байқампаздыққа бағыттауға болады. Сабақтаоқушыларға құрылысы, тілі, оқиғасы өте қарапайым тапсырмалар желісін ұсынуға болады. Оқушығашағын әңгіме желісін беріп, әрі қарай әңгіме желісіне өзгеріс енгізуді, әңгімеге басқа көзқарас қосудытапсыру қажет. Сонда оқушылар ойлана отырып, әңгімені әрі қарай жалғастырады. Әркім өзшеберлігіне қарай жұмыс жасауға үйренеді. Оқушыны іздендіру үшін сұрақ қоя білуге үйрету арқылыоның саналы ойлауы, жан-жақтылығы, білімі мен біліктілігі қалыптасады. Сонымен қатар, жоспарлытүрде жұмыс істеуге машықтану үшін мәтін бойынша жоспар құру әдетін қолдануға болады.Нәтижесінде оқушы мәтін бөлімдеріне қысқаша тұжырымдама жасап, әрбір оқиғаға ат қойып, өзіндікіздену мен білім дағдысын берік қалыптастырады.Мәтін бойынша түсініксіз сөздер тізбегін жасау,поэзиялық шығармаларды прозаға айналдыру тәсілдері де оқушының жан-жақты дамуына үлкенықпал етеді.

Сонымен қатар оқушылар шығармашылығын арттыруға жұмыстар жүргізуге болады:1. Жай жоспар жасаудан түрлі тақырыптарға шығарма жазуға2. Көркем мәтінді қарапайым талдаудан мазмұн мен формаға3. Оқулықпен істейтін қарапайым жұмыстан 2-3 қосымша оқулықтардан ізденуге4. Лекция жоспарын жасауға конспект, тезис, реферат жасауға5. Мұғалімнің сұрақтарына жауап беруден баяндама, диспутқа дейін

Оқушылардың өзіндік орындайтын жұмыстарының ішінде шығарма басты орын алады. Шығарма жазу оқушылардың шындыққа нақты қатысын қалыптастырады, нағыз шығармашылықтың дамуына үлкен әсер етеді. Шығарма дегеніміз – оқушылардың тілдік және әдебиеттік білімдері мен өзінің таным, түйсік, көзқарасының тәжірибелеріне сүйене отырып өз ойын жүйелі, әдеби тіл қалыбында бере білуге машықтандыратын жазбаша тәжірибелік жұмыстың бірі. 1. Шығармадан баланың тілдік мәдениеті, сөздік қоры, теориялық білімі, әдеби ұғым - түсінігі, жазуғаикемі мен ойлау деңгейі байқалады.2. Шығарма – оқушының жеке тұлға ретінде өзін көрсете алуының белгісі, дағдылы жұмыстың көрінісі. Оқушының ауызша сөз саптауын қалыптастыруды біз қиын дейміз, ал ойын жазбаша түсіруге қалыптастыру одан да қиын. Олай болса, бұл – жүйелі түрде жүріп отыратын ұзақ үдерістің түпкі нәтижесі.

Мектептегі шығарма жұмысы оқушының дүниеге көзқарасын қалыптастыруда игі ықпал ететінісөзсіз. Олай болса шығарманың негізгі мақсаты – осы. Мектепте шығарма жазу жұмысының қай түріболса да өте күрделі ой еңбегі, шығармашылық іс. Оқушының ақыл - ой қабілетін дамытып,белсенділігін арттыруда шығарма жұмысы орасан зор міндет атқарады. Сондықтан мұндай күрделі

181


ақыл - ой еңбегін «шығармашылық» деп атауға болады. Шығармашылық жұмысқа бейімдеу үшін алдымен оқушы сабаққа қызығу керек. Әсіресе әдебиет

сабағының кіріспе және қорытынды кезінде оқушы белсенділігі басымырақ болатын жұмыстар ұйымдастырған жөн.1. Баланы жұмбақ, ребус шешуге үйрету керек2. Бір дыбыстан басталатын сөздерден тұратын сөйлемдер жасырын беруге болады.3. Шағын әңгімеден мазмұнды, идеяны, тақырыпты таптыру, ойланту қажет.4. Кейіпкер туралы ой қозғау, өзіндік пікірін қалыптастыру, өз көзқарасын айқындауға, қорғай білуге үйрету арқылы жазу жұмысына төселдіруге болады.

Сонымен қатар баланы мазмұндама жазуға үйрету керек.- Кей бала тыңдаған мазмұныны сол күйінде қағазға түсіре алады.- Кей бала мазмұнды тұтас бере алмайды, жекелеген бөлімдерін нақты, әдемі береді, ал кейбір жерлерін шалағайлау жазуы мүмкін.- Кей бала тіпті мазмұнды есіне сақтай алмайды, не жүйелі жеткізе алмайды, не сөйлем құрай алмайды.- Кейбір бала мазмұндаманың өзін түрлендіре, әсерлендіре, тіпті кейде өз ойын, пікірін қосып та жазуы мүмкін. Міне, бұл – шығарма жаза аларлық қабілетін танытқан бала. Енді сіздің жұмысыңыз екі түрлі бағыт алады.1) жаза алмайтын баланы жаза білуге жеткізу;2) жақсы жазатын баланы әңгімелеуге, шағын мәтін құрастыруға, шығармаға пікір жазуға баулу;Мазмұнын білген бала өз бетінше әңгіме құрай алады. Әңгіме жазған бала шығарма жаза алады дегенсөз. Шығарма жаза білген бала, барлық шығармашылық түрлерімен айналыса алады.

Қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында оқушыларды шығармашылықпен жұмыс жасатып, алғанақпараттарын өмірде қолдана алуына жағдай жасаудың оқушы біліктілігін арттыру үшін маңыздызор.

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ Атырау қаласы. Ақсай ауылы. Б.Момышұлы атындағы

№ 25 орта мектебінің биология пәні мұғаліміУразова Рая Лұқпанқызы

Биология сабағында оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыта отырып, таным белсенділігін арттыру

Оқушының жеке тұлғасын қалыптастыру мектептің негізгі міндеті

Мектеп - оқушы тұлғасы мен санасының дамуы қуатты жүретін, ерекше құнды қайталанбас кезең.Білім беру мекемелерінің қазіргі жаңа құрылымы мен оқытудың жаңа мазмұны іскерлік, жаңатехнологияны өндіру міндеттерін шешуді талап етуде. Мұның өзі оқушының пәнге дегенқызығушылығын арттырып, шығармашылығын дамытады. Білімді жас ұрпақтың бойына егу, баланыңтабиғи мүмкіндіктерін дамыту, қажетті білім қорын бойына жинақтаған, өзіндік ой – шешімі бар жекетұлға қалыптастыру ұстаздар қауымына жүктеледі.

Жас ұрпақты рухани адамгершілікке тәрбиелеу, олардың әлемдік деңгейдегі дүниетанымыныңқалыптасуына, білім, білік негіздерін меңгеруіне ықпал ететін жаңаша білім мазмұнын құру – жалпыбілім беру жүйесіндегі кезекті мәселенің бірі. Оқушылардың қабілеті әр түрлі әрекетте дамиды.Біріншіден, кез – келген бала оқу әрекеті арқылы дамиды, білім, білік дағдыны қабылдайды.

Екіншіден, кез-келген оқушы шығармашылық әрекеттер орындау арқылы өзінің мүмкіндіктеріндамытады. Оқу әрекетінен шығармашылығы: ол бала жүзеге асыруға бағытталған жаңа әдіс –тәсілдер іздейді.

Екі әрекетте оқушылар екі түрлі мүдделерді көздеген әр түрлі мақсатты шешеді. Мысалы, оқуәрекетінде белгілі дағдыны қалыптастыратын, белгілі бір ережені меңгеретін жаттығулар орындасашығармашылық әрекеттерге баланың іздену жұмысы басты нысана болады. Оқу әрекеті баланыңжалпы қабілетін дамытса, шығармашылық әрекеті нақты жағдайды шешу барысында нәтижегежеткізетін қабілеттерін дамытады.

Оқытудың тиімді әдістерін пайдалану, деңгейлік тапсырмалар беру, оқушылардың жұмыс істеугеқұлшынысын туғызады, ізденуге жетелейді, ойлауға үйретеді, белсенділігін арттырады. Ал

182


оқушының белсенділігінің артуы оны шығармашылыққа жетелейді. - Мәтінмен жүргізілетін жұмыс түрлері.- Биология сабағындағы шығармашылық тапсырмалар.- Сабақтағы ойындар.Сабақтың негізгі қасиеттері: нақтылық, жылдамдылық, көркемдік.

Сондықтан әр сабақта ұстаз үнемі оқушының тілімен жұмысты жүргізгені жөн, сөздің айтылуын үнемі қадағалау. Жоғарыда айтылған кезеңдерге нақты тоқталайық.

1.Мәтінмен жүргізілетін жұмыс түрлері – негізгі ойды анықтау, сұрақ-жауап, әңгімелеу, мазмұндау.2. Биология сабағындағы шығармашылық тапсырмалар-3. Сабақтағы ойындар түрлері –Оқушыларға ойын арқылы берілетін білім балалардың санасына тез жетіп, есінде ұзақ сақталады.

Сөйтіп ойын балаларды бір – біріне жақындастырады, олардың шығармашылық мүмкіндіктерінашады. Сонымен қатар жаңа технология әдістері оқушының шығармашылықпен жұмыс істей білуіне,өз бетімен жұмыс істеп, қорытынды жасай алуына, адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруға, жүйелібілім алуға жетектейді. Яғни, оқытудың дамытушы және тәрбиелеуші ықпалының пәрмендігінарттыру көзделеді. Оқушының шығармашылықпен, ынтамен жұмыс жасауына, ізденулеріне көп көңілбөлінеді.

Шығармашылық қабілет әр баланың бойында болуы мүмкін. Біздің міндетіміз оқушы мүмкіндігінашу – оқушы тек тыңдаушы емес, ізденуші, ойланушы, өз ойын дәлелдеуші, ал мұғалім бағыттаушы,ұйымдастырушы, жетекші. Ұстаз еңбегінің күрделілігі әрбір оқушы жүрегіне жол таба білуінде.Әрбір баланың бойындағы қабілетті дамыту арқылы өзін, өмірді, әлемді танып білуге, қоғамалдындағы жауапкершілік қасиеттерін сезіндіре білуінде жатыр. Ол үшін ұстазда мынадай қасиеттерболуы керек:

-Мұғалім өз шәкіртінің қасиеттерін аша білу;- Ой – өрісі кең, жан-жақты білімді өз мамандығының шебері болуы;- Өз білімін үнемі шыңдап отыруы керек.Ал шәкіртінен мынадай қасиеттерді күтеді:-Оқушы өз біліміне берік болуы тиіс;- Сабаққа деген құлшынысы болуы тиіс;- Оқушы білімі, талғамы барлық пәнге дұрыс көзқараста болғаны жөн.Осындай оқу тәсілдерін тиімді пайдаланған кезде аталған нәрселерге қол жеткізуге болады. Оқушы

бойында шығармашылықты дамыту, оқушының білімге құлшынысы дами түседі. Оның ішкі жандүниесі, сыртқы ортамен байланысы, дүниетанымы, өзара сыйластығы, бірін-бірі тыңдап санасуы, өзойын нықтап дәлелдеуі, нақты шешім қабылдауы, өзіне сенім арта түсері сөзсіз.

Ал ойлауға үйрететін сабақтарды дамыта оқыту сабақтары деп, шығармашылыққа баулитынжұмыстар, тапсырмалар мен ізденістер деп білеміз. Шығармашылық қабілет әр баланың табиғатындаболуы мүмкін. «Бұлақ көрсең, көзін аш» деген халқымыз. Шығармашылық қабілетті биологиясабағымен ұштастыру себебімнің өзі де оқудағы пәнаралық байланысты күшейте отырып,оқушылардың дүниетанымдарын кеңейтуге және жеке қабілеттерін көре біліп, оны дамытуға жағдайжасау. Биология сабақтарында оқушыларды шығармашылық жұмысқа баулып, олардыңбелсенділіктерін, қызығушылығын арттыра түсу үшін әр түрлі әдіс – тәсілдерді қолдануға болады.Олар мынадай:

1.Тақырыпты мазмұнына қарай жинақтау;2. Арнаулы бір тақырыпқа пікірталас тудыру;3. Логикалық ойлауын дамытатын ойындары берілетін тапсырмаларды шешу;4. Берілген тапсырманы түрлендіруге бағытталған жұмыс. Биология пәнінен берілетін шығармашылық тапсырмалар мұғалімнің кәсіби шеберлігіне,

оқушылардың білім алу дәрежесіне байланысты. Оқушылардың биология пәніне деген қызығуын, өз бетінше ізденісін, шығармашылығын арттыру

мақсатында 6 сынып оқушыларымен уын,"Өркендер мен бүршіктер"тақырыбындағы сабағымды сайыс түрінде өткіздім.Сынып оқушыларын 1- топ "Өркендер" және 2-топ "Бүршіктер"деп 2 топқа бөлдім.

Жаңа сабақты меңгерту. І. "Білгірлер"жаттығулары. Мәтін бойынша оқушылар сұрақтарға жауап береді. 1-топ: Өркен дегеніміз не, оның түрлері. 2-топ: Бүршік неден дамиды,оның түрлері.

183


ІІ.Көрермендер көрімдігі.Жалпы сыныпқа жаңа сабақты меңгертуге арналған сұрақтар:1.Бүршік неліктен бастапқы өркен деп аталады? 2.Буын, буынаралық дегенді қалай түсінесің? 3.Ұзарған өркен мен қысқарған өркеннің айырмашылығы неде?4.Гүл бүршігі мен өсу бүршігінің айырмашылығын талда.ІІІ.Сергіту сәті.Ол жұмбақтардан тұрады.ІV. "Кім жылдам?"ойыны. (Әр топқа 5сұрақтан қойылады, дұрыс жауап берген оқушы 1ұпай алады)V.Жаңа тақырып түсіндірілгеннен кейін тест жұмысы орындалады.VІ. "Ойлан, тап!"-Венн диаграммасын пайдалана отырып, жапырақ бүршігі мен гүл бүршігі

айырмашылығын түрлерінің айырмашылығын толтырады.Жаңа сабақты қорытындылау. Дұрыс,толық жауап берген топ жеңіске жетіп жалаушаны жеңіп алады.

Биология сабақтарында оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту мақсатында осындай әр түрлі әдіс – тәіслдерді пайдаланып келемін. Осы жолда қол жеткен жетістігім төмендегідей:

1.Оқушы өз бетімен жұмыс істеуге дағдыланды.2. Білім деңгейі төмен оқушы отырып қалмай, ізденіп, қабілетіне қарай еңбектенеді.3. Тапсырма күрделенген сайын оқушының ойлау қабілеті артады.4. Әр оқушы өз білім деңгейіне, шығармашылық қабілетіне қарай бағаланады.5. Оқушының пәнге деген қызығушылығы артады; 6. Оқушының шығармашылық қабілеті дамиды; 7. Ақпаратты бағдарлау біліктілігі қалыптасады. Білім шексіз, оны тани білген мұғалім, оның жаңа қырларын ашқан үстіне аша береді екен – деп,

атақты Амонашвили айтқандай әр ұстаз өз шәкіртін жан-жақты зерттеп, оның жүрегіне жол табабілуі керек. Әдіс – тәсілдер арқылы өткізген әрбір сабақ оқушылардың ойлауына және қиялынанегізделіп келеді, баланың тереңде жатқан ойын дамытып, оларды сөйлетуге үйретеді,шығармашылық қабілетін оятады. Демек, мұндай жұмыс түрлері де білім сапасын көтереді, ал сапа өзкезегінде нәтижеге жеткізеді.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Дюсекенова Шолпан Кальмухановна

Атырау облысы Индер ауданы Есбол ауылыЖамбыл атындағы орта мектебінің

ІІ санатты физика және өзін-өзі тану пәнінің мұғалімі

Ұстаз болу – жүректің батырлығы, Ұстаз болу – сезімнің ақындығы. Ұстаз болу – мінездің күн шуағы,Ұстаз болу - адамның ақындығы, - деген Ғафу Кайырбековтың

өлең жолдарын оқығанда, мен өзімді бақытты сезінемін. Ұстаз болғаныма мақтанамын. Өйткені ұстаз– мақтан тұтар мамандық. Киелі әрі өте көне мамандық. Адам Ата Хауа Анадан бері жұмыр бастыпендені ойландырып,толғандырып келе жатқан, қоғам өзгерсе де қажеттігін жоймайтын үлкен мәселе– шыр етіп дүниеге келген нәрестені өмір сүруге дайындау. Бұл – қиынның қиыны. Себебі әр адам –қайталанбас тұлға. Оның жан дүниесі - өзінше бір әлем. Ал ұстаз сол әлемді шар-тарапқа жетелеуші.Ұстаз - бала болмысына өзгеріс енгізуші, бағыт-бағдар беруші, ата-ананың сенімді көмекшісі.

Өмірдегі көп мамандықтардың ішінде жан-жақты білімділікті, икемділікті, шеберлікті, ерекшешәкіртжандылықты, мейірімділікті қажет ететін мамандық – ұстаздық мамандық. Олай дейтінім,мұғалім еңбегі біріншіден, адамзат қоғамы тарихында жинақталған ғылым негіздерінен білім беругетиіс болса, екіншіден, үнемі шәкірттерімен қарым-қатынаста болып, білсем, үйренсем деген балаарманы мен оның сырлы тағдырына басшылық етуді мойнына алған мамандық.

Осындай қызығы мен қиындығы мол мамандықты мен де таңдадым. Ұстаз болу – бала кезімненарманым еді. Ауылда өскендіктен біз үнемі құрбым Эльвира екеуміз ауладағы балаларды жинапалып, оларды отырғызып сабақ беретінбіз. Диктант жаздырып оны қызыл пастамен түзеп мұғалімболып ойнайтынбыз. Жылдар өтті... Болашақ мамандығымды таңдауға кез де келіп жетті. Сол кездеріұнаған пәндерімнің бірі физика еді. Менің ұстазым Беркенова Орынша Имангалиқызы мектепбасшысы болса да, физикадан сабақ берген кезде өзінің күш жігерін аямай сабақты тартымдықылып өткізетін. Физика өте қызықты өтетін және мен ұстазымның шеберлігіне таң қалатынмын.Өйткені, ол әр сабағына үлкен дайындықпен келіп, бір сабақта бірнеше жұмыс түрін жүргізугеүлгеретін. Физика пәніне қызығушылығым жоғары болғандықтан, үй тапсырмасын айтуға бірінші

184


боп өзім тұра беретінмін. Физика және математика пәнінің мұғалімі болсам деген бала қиялыморындалып, 1983 жылы Гурьев педагогика институтының физика және математика бөліміне оқуғақабылдандым және осы қуанышымды ең бірінші ұстазыммен бөлістім. Болашақ ұстаздықмамандығымды таңдауыма себепші болған – ұстазым Орынша Иманғалиқызы еді. Ұстазымакөптен көп рахмет! «Ұстазы жақсының - ұстамы жақсы» демекші, шәкірт бойындағы ұстамдылықпен тәрбиелілік көбіне ұстазға келіп тіреледі. Ескендір Зұлқарнайын: «Даңқ пен абыройға кенелуімдемен бір адамға қарыздармын, ол – ұстазым Аристотель», - десе, Абылайхан Төле биді, Шәкәрім ұлыақын Абайды ұстазым деп, шексіз құрметтеп кеткен екен. Ендеше, менің табынатын ұстазым –Орынша Имангалиқызы. Бүгінгі ұстаз шәкірттеріне ғылым негіздерінен мәлімет беріп қана қоймай,оның дүниежүзілік білім, ақпарат, зкономика кеңістігіне шығуға, яғни, бәсеке қабілетті жағдайдаөмір сүруге тәрбиелеуі керек. Ол нағыз ұстаздың ғана қолынан келеді.

Ал ХХІ ғасырдың нағыз ұстазы қандай болмақ? Әрине, ол өз кәсібінің майталманы, осымақсатқа рухани күш-жігерін, парасат-қуатын салу керектігі айтпаса да түсінікті. Бұл - әркімніңқолынан келе бермейтін, ерекше талантты қажет ететін, бай қиялды адамға тән қасиет.

Сондай-ақ ұстаз күнбе күнгі өзінің сан қырлы еңбегінде мазмұны әр түрлі кездейсоқ жайттардыңтуындап отыратынын алдын ала сезіп, болжап және оның оң шешімін табуға дайын болуға тиіс.Сондықтан да ұстазды әр баланың жан-дүниесін танып-білуші, оны жеке тұлға етіпқалыптастырушы, әрі ел болашағының мүсіншісі деуге болады.

«Ұстаз» сөзінің 2 түрлі сипаты бар. Бірі – белгілі пәннен сабақ беретін оқытушы да, екіншісі –жоғары беделді адамдарға ықпал етуші дана адам. Мектептегі ұстаз – баланың екінші ата-анасы,болашаққа айқын жол сілтер ақылшысы. Оның мейірімге толы жүрегі шәкірт бойындағы талайағаттықты кешіре біледі. Оның бойындағы білім мен ақыл, ойының қуаты талай тентекті жуасытып,небір еркені сабасына түсіреді, тәртіпке баулып, есейтіп, ержеткізеді. Сондықтан әрбір шәкірт өзінеүлгі-өнеге болған сүйікті мұғалімін ұстазым деп атайды. Осы тұста Абайдың:

Ақырын жүріп, анық бас, Еңбегің кетпес далаға. Ұстаздық еткен жалықпас, Үйретуден балаға, - деген өлең жолдары еріксіз ойға оралады. Егер

әр шәкірт өмірде бір кірпіш болып қаланып, ұстаздан шәкірт озып жатса, төккен тер мен адалеңбектің ақталғаны емес пе?! Ұстаз атана білу, оны қадір тұту, қастерлеу, арындай таза ұстау - әрмұғалімнің борышы. Ол - өз кәсібін, өз пәнін, шәкіртін, мектебін шексіз сүйетін адам. Осы іске дегенқызығушылық пен сүйіспеншілік қана оны небір қиын әрекеттерге жетелейді, іске батыл кірісугесептігін тигізеді. Нәтижесінде бір емес, бірнеше жас жүрекке мәңгі ұстаз болып қалады.

Ұстаздың осыншама қадір-қасиет, құрметке бөленуі өзін қоршаған орта мен әрбір шәкірт асқансезімталдықпен, жауапкершілікпен қарым-қатынас жасауында. Өйткені оның қарапайым да сыпайыкиім киісі, мәдениетті сөзі, әдепті жүріс-тұрысы, жинақы іс-әрекеті, білімі шәкіртке де, ата-анаға да,жұртшылыққа да өнеге.

Ұлы ағылшын ағартушысы Уильям Уорд: Жай мұғалім хабарлайды,Жақсы мұғалім түсіндіреді,Керемет мұғалім көрсетеді,Ұлы мұғалім шабыттандырады,- деген. Біздер, мұғалімдер, күнделікті өмірдің жай ғана адамы емес, болашақты құрушыларды, адамзаттың

сәулетті болашағын жасаушыларды тәрбиелеп отырғанымызды ойласақ, мұғалім мұратының қандайболатыны өзінен-өзі айқын. Осыған байланысты ұстазға тән мынадай сипаттарды даралап көрсетугеболады: Дүниетанымдық көзқарасы, сенімі

Қызметке бейімділігі Кәсіптік білімі мен біліктілігі

Қамқорлық көзқарас, сүйіспеншілік сезім Ұйымдастырушылық қабілет Заманға сай жаңашылдықОсындай даралық қасиеттер ұстаздық бақытқа жеткізеді. Бақыттың үлкені - өзіңді-өзің тану. Ұстаз

өзін-өзі қай уақытта таниды? Ол алдындағы шәкіртінің қияға қанат қағып, елінің азаматы болғансәтінен таниды. Ендеше, бүгінгі білім мен білік бәсекелес заманда ұландарымыздың биіктенкөрінуіне күнделікті ісіміздегі жаңашылдығымыз арқылы, жан-жақты берген тәрбиеміз арқылы қолжеткіземіз.

185


Маңғыстау облысы. Маңғыстау ауданы, Шетпе селосыАлшын Меңдалыұлы атындағы орта мектептің

І санатты бастауыш сынып мұғалімі Балға Жанар Қуанқызы

Жаңаша оқыту –заман талабы

Бүгінгі таңда Қазақстанда білім берудің деңгейі мен сапасына жаңа талаптар қойылып отыр .Қазақстан Республикасында соңғы жылдары білім беру саласындағы жүргізіліп жатқанреформалар еліміздегі білім беру сапасының әлемдік деңгейге сәйкес келуін қамтамасыз ету, соларқылы әлемдік сұранысқа жауап бере алатын мамандарды даярлау және бәсекеге қабілетті білімберу болып табылуда. Елбасы Н.Ә.Назарбаев қазақстандық мұғалімдердің кәсіби даму саласындағыжаңа көзқарасы олардың педагогикалық өміріндегі қосымша оң өзгерістер енгізуге мүмкіндікберуде.

Орта білім беру жүйесінде әлемдік жоғары деңгейге қол жеткізген анағұрлым танымал оқытуәдістемелері арасында сындарлы (конструктивті) теориялық оқытуға негізделген тәсіл кең тараған(Hatte, 2009).Бұл бағдарламаның басым бөлігі, түрлі тәсілдер қарастырылғанына қарамастан,сындарлы оқыту теориясы негіздерін қамтыған. Бұл теория оқушылардың ойлауын дамыту олардыңбұрынғы алған білімдері мен жаңа немесе сыныптағы түрлі дерек көздерінен, мұғалімнен, оқулықтанжәне достарынан алған білімдерімен астастырыла жүзеге асады деген тұжырымға негізделеді.(Мұғалімге арналған нұқаулық, 6 бет).

Осы Бағдарламаның негізгі міндеті - қазақстандық мұғалімдерге педагогикалықтәжірибелерін жетілдіру мен бағалауға көмектесу.Міне, осы сындарлы оқытуды негізге алғанбағдарламаны оқу барысында 7 модульді оқып үйрендім.Дәстүрлі оқыту жүйесінде баланы бағалаудатек мұғалімнің ғана ықпалы болатын және көбіне баланың жауап беру стиліне қарап салыстырмалынемесе ынталандыру бағасы қойылатын, сонымен қатар нақты білім бағаланатын. Бүгінгі білімберуде оқушыны білімділік, іскерлік, шығармашылық әдістерге баулудың жолдарын іздестіре отырып,мұғалім-шәкірт арасында рухани байланысты айқындайды.

Бастауыш сынып оқушылары үшін ең жоғарғы бедел иесі – мұғалім. Оқушылар әр пәнненалатын білімдерін мұғалім арқылы қабылдайды. Оқу мен оқытушы ол үшін бөліп – жарғысыз нәрсе.Үздіксіз білім беру жүйесіндегі тұрақтанған қалпы бар сала- бастауыш мектеп. Әйтсе де соңғыуақыттарға дейін бастауыш мектеп балаларды оқу, жазуға, есептеуге ғана үйрететін, қоршаған орта,қарапайым дүниетанымға жалпы түсініктер беретін білім ошағы болып саналады. Қазіргі кездебастауыш мектепте оқыту мазмұнын жаңарту жұмыстары бағдарламаға сай жүргізіліп, оқыту,тәрбиелеу, дамытудың жаңа мүмкіндіктері ашылуда. Осы жеті модульді сабаққа қолдануда жететінжетістіктерімізге тоқталайын.

Оқыту мен оқудағы жаңа тәсілдер Сыныпта « оқуды үйрететін » орта қалыптастырып, жаңа нәрсені сынақтан өткізуге уақыт беріп,бірін-бірі оқытуға аса мән беру. Кері байланыстың болуы маңызды екенін түсіне отырып, түсіндіре алдым ба, әлде көмек қажет пе деген сұрақтарды әр сабақтан соң өзіме сұрақ қойып талдаудан өткізіп отыру.Топтық жұмыс жалпы тапсырманы орындау барысында өзара рөлдерін өзіндік дұрыс реттеуге үйрету,өз міндеттеріне жауапкершілікпен қарауға топтық қызметте балаларды басшы,хатшы,тәлімгер,репортер болуға үйрету яғни өзара жұмыстың таңдаған ережелеріне бағыну- бір-бірімен тіл табысу, өзара іскерлік қарым-қатынас орнату және қолдау; - оқушылар өзара пікірталас өткізуге, өз ойын жеткізуге және басқаны тыңдауға, өзінің шындығын дәлелдеу және басқа балалар көзқарасының дұрыстығын қабылдау. -топтық жұмыста әр оқушының қатысуға мүмкіндігі бар-топ құрамында рөлдер ауысып отырады-әр топтың теңдік қарым -қатынастары мен өзара әрекеттесу дағдылары қалыптасады.Уақытты тиімді пайдаланасың және төмен оқитын оқушылар топпен бірлесіп сабақ айтуға ұмтылады. Нәтижесінде оқушылардың барлығы сабаққа қатысады. Қатыспайтын оқушы болмайды. Бұрын өзім түсіндіріп, өзім сұраққа жауап алатын едім. Қазір басқаша. Оқушылар өздері ізденіп, сұраққа жауап береді. 2. Сыни тұрғыдан ойлауға үйрету. Үшінші деңгейлі курсқа қатысып сұрақтардың сапасы

186


жайлы пікірім өзгерді. Мені жоғары деңгейде ойлауға жетелейтін сұрақтар ойлап табуқызықтырды. Осыны жетілдіргім келіп, жұмыстандым. «Сұрақ қою маңызды дағдылардың біріболып табылады, себебі, сұрақ дұрыс қойылған жағдайда сабақ берудің тиімді құралына айналадыжәне де оқушылардың оқуына қолдау көрсетіп, оны жақсарта және кеңейте алады. ( «Мұғалімгеарналған нұсқаулық», 41-бет)». Бір ғана жауабы бар сұрақтардан гөрі бірнеше жауабы бар немесеойланып, зерделеуді , дәлелдеуді қажет ететін сұрақтар қоюға тырысамын. Сонымен бірге жасшамасын да ескеру маңызды деп білемін. Егер жасына лайық емес ауыр сұрақ қойсақ, олардатежелу басталады деп ойлаймын. Оқушылардың қызығушылығын туғызған қызықты сұрақтарғаәрқайсысы өз деңгейінде жауабын беріп жатады. Мейлі, қате жауаптар да болса да. Ең бастысыпікірдің құнды екендігін түсіне отырып, оқушының қызығушылығы оянды, пікірін айтты ғой. Алқате жауапты жолдастары түзетеді немесе талдау барысында өзі-ақ түсінеді.Тек үндемей қалу ғанақорқынышты. Бұл жолдағы ең оңтайлы тәсіл –балалардың жеке басының тәжірибесіндегідәлелдерге мән беруге ынталандыру. («Мұғалімге арналған нұсқаулық», 49-бет)Әрине, оқу үдерісінде сұрақты үнемі мүғалім қоймайды, оқушылар да қояды. Олар бірден жауап бере салмайды, сәл кідіріс жасайды..Басқа оқушының қол көтеріп жауап беруін күтемін. Егер жауап табылмай жатса ғана дұрыс жауап айтыладыМеніңше, егер жұмыс барысында сұрақ туындаса, онда қызығушылық бар деген сөз. Сұрақтың болмауы-жұмыстың өз деңгейінде өтпегенінбілдіреді деп ойлаймын. Бұл менің жеке өз пікірім,

Осы оқуға келген соң сұрақты ойланып қоюға, сұрақ мазмұнына мән беріп отырамын. Халықта: «Сұрағыңа жауабым сай» деген сөздің мағынасына сүйене отырып, сұрақ қою да бір өнер екендігін аңғарту. Түсінгендіктің шын белгісі-«иә» деген жауап емес,шәкірттің жүзіндегі қуаныш болып табылады – деп Абу-ль-Фарадж ал-Исфахани айтқандай шәкірттеріміздің саналы мен сапалы жауаптарын бағалау.

11. Оқыту үшін бағалау және оқуды бағалау Сыныпта оқыту үшін бағалауды қолдануды «қара жәшік» ішіндегі жұмыс ретінде бағалайкеле, «Қара жәшік» ішіндегі жұмысты:

• Сұрақтың дұрыс қойылуы• Сыныптасын және өзін – өзі бағалау• Оқушылармен бірге критерийлерді талдау.• Кері байланысты қамтамасыз ету – деп оқушының өзін – өзі бағалауын дамытуды басты

орынға қойған. Нұсқаулық (60 бет).

Себебі бақылаушы оқушылардың бірі тобындағы құрдастарының бірінің ұпай сандарын көтермелеп көрсетсе, тағы біреуі дұрыс төмендетіп көрсеткен. Интерпретация қызығушылық тудыратын, яғни, ерекше дағдылар, көзқарастар немесе оқыту түрлеріне қатысты жүргізіледі – деп Нұсқаулықта (58 бет) көрсетілген. Оқушыларға орындалған тапсырмаларын бағалау үшін оларға бағалау критерийлерін шығаруға, сол сияқты бағалаудың формативті түрі арқылы өзара және өзіндік бағалауға мүмкіндік беріп отыру. Әр түрлі деңгейдегі балалардың көңілдеріне қаяу түсірмейтіндей етіп, тапсырмаларды бағалаудың критерийлерін құрастыру. Формативті бағалау кезінде оқушылар өз ойларын еркін айтуға үйрене бастайды. Бағалаудың оқушылар үшін маңыздылығы туралы Александер ( 2001) оқушылар тәуекелге барудан қорықпайды, керісінше, олар үшін «тұйыққа тірелу» - жаңаны білу жолындағы кезекті қадам – деп көрсетілгендей – ақ оқушылар өздеріне қиындық келтірген сұрақтарды құрдастарынан сұрау арқылы жағдайдан шығуға ұмтылады деген. Себебі оқыту үшін бағалау және оқуды бағалау модулінің қорытынды бөлімінде – бағалау арқылы оқытуды жақсарту бір қарағанда қарапайым болып көрінетін бес басты фактордан тұрады ол:

• Оқушылармен тиімді кері байланысты қамтамасыз ету.• Оқушылардың өзіндік оқуға белсенді қатысуы.• Бағалау нәтижелерін ескере отырып, оқытуды өзгерту.• Бағалаудың оқушылардың өзін – өзі бағалауы мен қызығушылығына едәуір ықпал

ететіндігін мойындау, бұл өз кезегінде білім алуға ықпал етеді.

187


• Оқушылардың өздерін – өздері бағалай алуы және өздерінің оқуын қалай жақсартуға болатындығын түсінудің қажеттілгін баса көрсеткен.

4. Оқыту мен оқуда ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалану (АКТ)Интербелсенді тақтаның мүмкіндіктерін қолдана отырып оқушылардың танымдық қызығушылықтарын арттырып, уақытты үнемдедім. АКТ-мен жүргізілген сабақ оқушылардың сабаққа деген қызығушылықтарын оятуымен қатар уақыт үшін өте тиімді. Бір сабақта оқушылармен біршама жұмыс жасауға мүмкіндік туады. Сондай-ақ оқушының өз бетімен ізденуіне, қателерін өздерітауып түзетуге, көру арқылы танымдық қабілеттерін дамытуға, шығармашылықпен жұмыс жасауларына жағдай жасалады. Жоғарыда аталғандармен қатар компьютердің көмегімен жаттығулардың кешенді түрлерін аз уақытта орындатуға болады.Жоғарыда аталғандарды қорытындылай келе, мынадай тұжырымдама жасауға болады: • Білім беру мекемелерінде қазіргі заманға сай жаңа ақпараттық құрал-жабдықтармен, интерактивті тақталар және мультимедиялық кабинеттерді пайдалана отырып, кез-келген пән бойынша электрондық оқулықтармен жұмыс жүргізу ; АКТ-ны пайдалана отырып, оқушыларды өз бетінше ізденуге машықтандыру; Сабақты қазіргі заман талабына сай өткізу; Әр оқушының ақпараттық техника құралдарымен жұмыс жасауларына мүмкіндік тудыру.

• Талантты және дарынды балаларды оқыту «Дарынды тұлға– халқымыздың ең қымбат байлығы» деп елбасымыз Н.Ә.Назарбаев айтқандайдарынды балаларды іздеу, оларды оқыту мен тәрбиелеу қоғам үшін бүгінгі күнде өте қажет, себебідарынды адам қоғамға көп пайда әкеледі. Адамның дарындылығы оның туа біткен қасиетімен тығызбайланысты. Адамға белгілі бір қызметті ойдағыдай атқару мүмкіншілігін қамтамасыз ететінқабілеттердің ерекше қиысуын талант деп атайды. «Талант - табиғаттан, талап – өзіңнен»- деп Мұзафар Әлімбаев атамыз айтып өткендейоқушыларымыздың білуге талаптануына жол ашу. Дарын мен талант туралы Шерхан Мұртазаныңмына нақыл сөзі ойға оралады: «Дарынды - дарын таниды », «Таланттылар - раушан гүлі сияқты жан-жағына жұпар шашып тұрады.Оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес оқыту мен оқу. Берілетін тапсырмалар мен сұрақтардың әр уақытта баланың жас шамасына қарап отырып таңдау. Егер шамадан тыс ауыр тапсырма берілсе, ынтасы жойылады .Оқытуды басқару мен көшбасшылық. Топтық тапсырмаларды орындау кезінде жылдамоқушылар баяу оқушыларға көмектесіп, жоғары деңгейлі тапсырмаларды таңдайды және пәнніңкеңесшісі рөлін атқарды. Осы әдіс арқылы көшбасшыларды шығарып, олардың жұмыстарынқадағалап, сыныпта «ынтымақтастық атмосферасы» құрылады. Сондықтан да оқыту процесіндебасты салмақ оқытушыдан оқушыға ауыстырылуы тиіс. Үйрету мүмкін емес, тек үйренуге боладыдеген өз ойымды, шығыс даналығында айтылатын «Маған айтсаң ұмытып қаламын, көрсетсең есімдеқалар, ал істеуін көрсетіп берші, үйреніп аламын» яғни, бұл баланың ынтасын жетелеу арқылы оқыту,үйрету қажет деген сөзбен тұжырымдағым келеді. Сөйтіп, оқыту мен үйрету процесінің негізіндекөшбасшы оқушыларды қалыптастыру. Мұғалімдік мамандық – бұл адамтану, адамның күрделі және қызықты, шым-шытырығы молрухани жан дүниесіне үңіле білу. Педагогикалық шеберлік пен педагогикалық өнер – ол даналықтыжүректен ұға білу болып табылады -В.А.Сухомлинский айтып кеткендей мектеп – үйрететін орта,оның жүрегі - мұғалім.Бағдарламаның оқушыға тиімді боларын, оған білім мен тәрбиені қатар алыпжүрудің қыр-сырын ағылшындар ашып көрсетіп отыр. «Мұғалім – мектептің жүрегі» деп халқыныңболашағы үшін білімнің даңғыл жолын салған Ыбырай Алтынсарин айтқандай: Әрбір мұғалім өзінмектептің жүрегімін деп есептеп, мектептің жанын кіргізердей дәрежеде болуы тиіс. Өз ісіне асаықыласпен ден қоя отырып, құзырлы мұғалім ретінде баланың жүрегіне білім нәрін себе білу.Бағдарламада зерттеуші-психолог Шульман түсінік, дағды және тұтастықты «мұғалімнің үшкөмекшісі» деген. Оны бас - кәсіби түсінік, қол – оқытудың тәжірибелік дағдылары, жүрек – кәсіби-өнегелік тұтастық деп түсіндіреді. Бұдан біздің ұққанымыз, әр мұғалім теория мен тәжірибеніұштастыра отырып, шын ынта-ықыласымен оқушыларға мейірімділік, аяушылық, құрмет танытабілуі тиіс. Бұл біздің біліктілігіміз бен рухани құндылығымыз жоғары деңгейде болуы керек дегенсөз.

188


Мұғалім өзінің терең білімімен ғана баланың жан дүниесіне мәнді мазмұн енгізеді. Ізденімпаз мұғалімнің шығармашылығындағы ерекше қабілеті оның сабақты түрлендіріп, шәкірт жүрегіне жол таба білуі. Мұғалім ең алдымен оқушыда өзін-өзі дамыту қабілетін қалыптастыруға ат салысу керек.«Мұғалім өзінің білімін үздіксіз көтеріп отырғанда ғана мұғалім, оқуды, ізденуді тоқтатысымен оныңмұғалімдігі де жойылады» -деп орыс педагогі К.Д.Ушинский айтқандай, қазіргі заман талабына сай,әр мұғалім, өз білімін жетілдіріп, ескі бірсарынды сабақтардан гөрі, жаңа талапқа сай инновациялықтехнологияларды жәнеосы бағдарламадағы 7 модульді өз сабақтарында күнделікті пайдаланса, сабақтартымды да, мәнді, қонымды, тиімді болары сөзсіз. Бұл тұрғыда оқытудың қыр-сырын үйреткентренеріміз – Рамазанова Ағуза Далабайқызының еңбегі зор. Жаңашыл ұстаздың шынайы көрінісінкөрсеткен осындай ұстазыма мың алғыс. Сындарлы оқыту теориясының негіздері еліміздің білімберу саласына тереңінен сіңіссе, білімді де тәрбиелі, өз елін сүйетін, рухани құндылықты бойынасіңірген жастар өсіп шығары белгілі. Ал, жастар – еліміздің болашағы. Болашағымыз жарқын,еліміздің де іргетасы мығым болса, өмірімізде әрлі болары анық

Қолданылған әдебиеттер: 1. Мұғалімге арналған Нұсқаулық . www.cpm.kz2. Саданова Ж.К., Саданова С.К.«Оқу мен жазу арқылы сыни тұрғыдан ойлауды дамыту» жобасының ерекшеліктері»// Вестник КАСУ №1 - 20083.Мұхамбетжанова С.Т., Мелдебекова М.Т. Педагогтардың ақпараттық – коммуникациялық технологияларды қолдану бойынша құзырлылықтарын қалыптастыру әдістемесі. Алматы: ЖШС «Дайыр Баспа», 2010 ж.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Ақтобе облысы Шалқар қаласы

«№4 орта мектебі» ММ – нің биология кабинетінің лаборанты

Байзакова Рима Мухтаровна

І Кіріспе

Оқушылардың пәндер мен тірі табиғат құбылыстары танымынан сабақ үлгеруі көп жағдайлардаоқыту методтарына байланысты болады. Мұғалім методты анықтау кезінде курстың жалпықорытындылау сипаты мен мектегі оқушыларының жас ерекшеліктерін еске алуы қажет. Оқытуметодын таңдап алу оқу материалының мазмұны және мектеп оқушыларының танымдық әрекеттері –репродукциялы (еске түсіру, иллюстрациялы) немесе зерттеу сипаттарымен анықталады.Мектепоқушысы репродукциялы танымдық әрекет кезінде мұғалімнен, кітаптан, оқу фильмінен даяринформация алатын болғандықтан оны онша көп қиналмай еске түсіреді.Оқытуды өздігінен ізденужауабына мәжбүр етілетін зерттеу принципін пайдаланған кезде мектеп оқушыларының танымдықпроцесі мүлде басқаша өтеді. Оқушының танымдық әрекетін зерттеу сипаты өздігінен жұмыс істеукезінде өте айқын байқалады.

Тақырыбы: Гүл құрылысын талдау.Мақсаты: Өсімдіктің көбею немесе генеративті мүшесі – гүлдің құрылысын зерттеу. Құрал-жабдықтар:нағыз гүлдер (қызғалдақ гүлдеп тұрған бөлме өсімдіктері және т.б.), қаттықағаздан ойылған жеке бөліктері, ұлғайтқыш қол әйнек, сапты ине.

Жұмыстың барысы:1. Нағыз гүлден (ол болмаса) немесе гүл бөліктерінің қатты қағаздан жеке-жеке қиылған жапсырма(аппликация) көрнекі құралдардан гүл бөлімдерін табу, пішініне, санына, реңдеріне көңіл аудару.2. Табиғи (нағыз) гүлден гүл бөліктерінің орналасу тәртібімен танысу.3. Гүл бөліктеріне қарап жай немесе қос гүлсерікті екендігін анықтап ажырату.4. Аталық пен аналықты жеке бөліп алып құрылыстарымен танысу, суретін салып атын жазу. Нәтижесі:1) Гүлдің құрылысын жаз:2) Берілген сипаттамалар гүлдің қай бөлігіне тән екенін гүл бөлігінің бас әрпін қойып белгілеңдер

189

http://www.vestnik-kafu.info/journal/13/

http://www.vestnik-kafu.info/authors/26/

http://www.vestnik-kafu.info/authors/109/

http://www.cpm.kz/


(«ГС» – гүлсағақ; «ГТ» – гүлтабан; «Т» – тостағанша; «К» – күлте; «А» – аталық; «Ж» – аналық).1. Гүлдің дәл ортасына орналасқан.2. Тозаң ұясы бар.3. Гүлсеріктің ішкі бөлігі.4. Үлпекке айналған бөлігі.5. Жәндіктер қоректенеді.6. Шірне бөлетін бөлігі.7. Жабысқақ сұйықтық бөледі.8. Ұшы ілмешекке айналған бөлігі.9. Екі қабат қабықшасы бар жасушалар жетіледі.10. Хош иіс шығаратын бөлігі.11. Мойны бар.3) Мыналардың қайсысы дұрыс гүл, қайсысы бұрыс гүл?

---------------------------------------------------------------------------------------------------Саменова Тілекші Сенбайқызы

Атырау қаласы. Жалпы білім беретін №6 орта мектебінің 11 «а» сынып оқушысы.

Қалалық «Зерде» оқушылардың зерттеу жұмыстары мен шығармашылық жобалар байқауының жүлдегері

Жетекші: Абуова Орынша СақтағанқызыЖалпы білім беретін №6 орта мектебінің

І санатты қазақ тілі және әдебиеті пәні мұғалімі

ЖЕРГІЛІКТІ АҚЫН С. БЕРДІМҰРАТОВ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫТУҒАН ЖЕР ТАҚЫРЫБЫ!

«Өмір озар, күндер өтер,жыл өтер, Нем бар менің бір өзіңе мұра етер?!» С. Бердімұратов. Қай халықты алмаңыз, өзінен кейінгі ұрпақтың заманына қарай азамат болуына, жан-жақты тәрбиеалуына қамқорлық жасаған. Осы тәрбиенің басты құралы етіп әдебиетті мол пайдаланған.Жас ұрпаққа тәлім-тәрбие берудің бағдарлы идеялары еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаевтың«Қалың елім Қазағым» атты жинағында мемлекеттік идеология мәселесін ұдайы есте ұстауымыздыескерте келе, «Бес арысымызға арналған тарихи зерде кешенінде мен қазақстандық отаншылдықсезімін тәрбиелеуге көңіл бөлген едім Қазақстанда тұратын әрбір адам өзін осы елдің перзенті екенін сезінбейінше, оның өткенін біліп,болашағына сенбейінше біздің жұмысымыз ілгері баспайды...»-деп көрсеткен . Тұлпардың шабысы да топыраққа тәуелді.Топырақ тәлімін көрген қаламгердің құрығы ұзын, қадамыширақ. Уызына жарымаған қозыдан күйекке салар қошқар тумайды. Мен өзімнің осы еңбегімдіАтырау өңірінде дүниеге келген ақын, майдангер, ұстаз, айтыскер ақын, мәдениет қызметкері, «ҚазақССР халық ағарту ісінің үздігі», «ҚСРО жазушылар одағының мүшесі», батыр Махамбет Өтемісұлыатындағы тарихи –өлкетану мұражайын ұйымдастырушы Сембай Бердімұратов шығармашылығыныңтуған жер тақырыбына негізделгендігіне тоқталғым келді. Осы шағын еңбегімді жазуда ақынныңкітаптарын, ақын туралы замандастарының, әріптестер лебізі сондай-ақ інісі Молдаш Бердімұратов,баласы Нұрлан Бердімұратов, тарихи –өлкетану мұражайында ақын мұрағаттарын жинақтап жүргенӨтепқалиев Сағидолламен жүргізілген сұхбаттарды басшылыққа алдым. Өзім өлеңдерін сүйіп оқып,туған жерге арналған өлеңдеріне зерттеу жасамақ болған Сембай ақынның зерттелмей жатқантұстары өте көп. Сол себепті алған тақырыбым бойынша шамам келгенше құнды дүние жазып, баршажұрттың игілігіне айналар еңбек жазуға тырыстым. Қазақ топырағы, оның ішінде Атырау өңірі ақынға кенде болмаған қасиетті мекен. Бағзы заманжыр сүлейлерінен бері халқының жоғын жоқтап, мұңын мұңдап, елін ерлікке, бірлікке шақырғаназамат ақындар – әрісі Шалкиіз-Тіленшіұлы, Махамбет, Мұрат болса солардың жолын қуар біртуарақиық ақын С.Бердімұратов екені сөзсіз Қазақтың әйгілі жеті ханы жатқан өлке, Асан Қайғы мен Шалкиіздің аяғының табы қалған өлке,

190


кешегі Махамбет пен Мұрат ақын сайрап өткен өлке бүгін де құнарын жоғалтпаған екен. «Батысқабарсаң домбырашымын деме», «Бір ауыз өлең шығара алмайтын қазақ жоқ» деп айтатын аталы сөзбұл өлкеде тамырын тереңге тартып, заңды жалғасын тапқан. Соның бір жарқын өкілі–СембайБердімұратов. Қазақта бір ауыз өлеңді ұйқастыра салатындар көп болған. Алайда шынайы ақын болуүшін бұл аз. Ақын тербелістің, тебіреністің адамы, қуаныштың, қайғының, сыр мен мұңның, махаббатпен адамдықтың, ақиқат пен адалдықтың мәнісін терең түсіне алатын жан. Ақынның шабытыақтарыла шығып, айдынында жүзген аққулардай ақ қағаз бетіне тізе береді, тізіле береді. Сембай Бердімұратұлы тек ақын ғана емес, Азамат-Ақын!С.Бердімұратұлы шығармашылығы туған жерге деген ыстық сезімге толы, табиғат сұлулығы, жансұлулығы,тән сұлулығы ақын өлеңдерінің арқауы болып осыншама жыл бұлжымастан өріліп келеді. Талдаудың мақсаты- Жергілікті ақын, ұстаз, майдангер, мәдениет қызметкері СембайБердімұратовтың шығармашылығындағы туған жер туралы өлеңдеріне талдау жасау.Жергіліктіақындар шығармашылығын таныту.Зерттеу кезеңдері: -С.Бердімұратовтың өлеңдерін оқу -Ақын өлеңдерін тақырыптарға бөлу -Ақын шығармашылығымен,өмірдеректерімен танысу -Туған жер туралы өлеңдеріне талдау жүргізу -Жергілікті ақындарды қаншалықты білетінін анықтау үшін оқушылар арасында сауалнама жүргізу С.Бердімұратов туралы сұхбаттасу, танысу үшін Махамбет ауданындағы тарихи-өлкетанумұражайына бару -Мектепте ақынға арналған шығармашылық кеш өткізуНәтижесінде ақын жырларындағы туған жер толғаныстарын басты тақырыбы етіп, қай туындысыноқысаң да атамекенге деген сағыныш сезімі есіп тұратындығы танылды. Ақын жаным, сені тежер бүгін кім?Ырғақ жаңа, сарын бөлек,бүгінгі үн. Иә...Туған жер, асқақтаман алдыңда, Ғұмыр бойы құдіретіңе жүгіндім!(5бет) Кісілік-туған жер алдындағы кішілік. Бұл – ата-мекен, туған топыраққа жалбаңдап жүгірген,жалбарынған дәрменсіз кішілік емес, ақындық ақтарылу, жомарт жан иесінің ісі. Осындай қарапайымда қазыналы жыр жолдарын оқырман қауымға қауыштыруға арқау болған ақын туралы ізденісімсіздерге жол ашты.

Өзіңсің өмір үйреткен... Қазақ ақындық өнерді қастерлеген, жыраулық қасиетті қадірлеген ел. Ақындық өнердіңөлтымыздың тағдырында ерекше орын алуының бір себебі осында жатса керек. «Мың өліп,мың тірілген» қазақтың басынан өткерген қилы кезеңдер мен сұрапыл шайқастарды ұрпақтан-ұрпаққа қаз-қалпында жеткізіп ұлттық рухымызды асқақтатуға, еліміз бен жерімізгесүйіспеншілікпен қарауға үндеген мұра - ақын-жазушыларымыздың дастандары, жыр- термелері. Атағы бар, даңқы бар өңірге аян Ойлануда бүгінде небір ноян. Өзгертуге болады өзіңді де , Өзгертуге келмейді өмірбаян. ( Ж.Әбдірашов ) Бұл ғылыми жұмысым ұлағатты ұстаз, жүрек жарды ақын, журналист С.Бердімұратов хаһындаболмақ. С.Бердімұратовтың өмір жолына тоқталсақ. Ол 1921 жылы 14 қыркүйекте ару ақЖайықтың бойында, он алтыншы кейде «Тегісшіл» аталатын ауылда дүниеге келген. Ақынөзінің жас кезін толғаған бір өлеңінде : Нардай әке құлады мәңгілікке,Өмір тынды қойылды заңды нүкте. Мүшел жасқа толмаған сәбилікте, Жетім қалу шырылдап сәнділікпе?! Жатыр бұған қайғырмай қай бауырың, Көтермекке бөлісіп қайғы ауырын,-деп жырлағандай он екі жасында әкеден жетім қалған

191


Сембай ақын өзінен төрт жасы кіші інісі мен ана қамқорлығында болып, тапшылықтың да,ащылықтың да дәмін татып, белі бекінбей қолына күрек ұстаған жасөспірімнің бірі еді. Немереағалары мен апаларының, жеңгелерінің қамқорлығына сүйеніп ер жетті. Мұғалімдік білім алып,1940 жылдан бастап ұстаздық жолға түсті. Мектеп қабырғасында жүріп өлең жаз бастаған бозбала1939 жылы Гурьев облысы жас ақындарының бірінші слетіне қатынасты. То алдында алғашқыоқыған өлеңін ол Тарас Шевченконың 125 жылдығына арнаған екен. Өлең өлкесіне қадам басуын педучилищеде қазақ тілі әдебиетінен сабақ берген мұғалімМалаев Төлегеннің, мектепте бір партада бірге отырып, соғыстан оралмаған ақын ЖазықбаевДалабайдың әсер еткенін ақын ризашылықпен еске алатын болған. С. Бердімұратовтың алғашқы еңбе жолы 1940 жылы Бақсай ауданы Сорочинко селосындағыжетім балалар үйінен басталды. Сорочинко орталау мектебінде қазақ тілі мен әдебиетінен сабақберген, 1942 жылдың қаңтарында Армия қатарына алынды. Ұлы Отан соғысына қатысып,үш рет жараланған,елге үш орден, бірнеше медальдармен оралғанСембай Бердімұратов майдангер ақын. Майдан даласында жүріп, жауынгерлік дәптеріне жазылғанөлеңдері де аз емес. «Анама хат», «Шинель туралы», «Елге қайтып келеміз», «Нұрабайға» өлеңдеріөлкеміздің, республикамыздың баспасөздерінде жарық көрді. Соғыс біткен соң, 1946 жылы туған жерге оралған ақын ұстаздық істің қызығы менқиындығына беріліп, өлең жазуды екінші кезекке қалдырып қояды. Сырттай оқып жоғары білімалады. Аянбай еткен еңбегінің жемісі еленген мұғалім ретінде 1954 жылы «Қазақ ССРмұғалімдерінің үздігі», кейінде «ССРО халыққа білім беру ісінің үздігі» белгілеріне және оқуминистрлігінің грамотасына ие болды. Елуінші жылдардың соңғы үш-төрт жылында аудандық газет алқасында жұмыс жасады.Шығармашылық қызметте көріне білген ол ССРО Журналистер Одағына мүше болды. Бұл кездебірқатар жас талапкер ақындардың өсуіне үлес қосты. Соғыстан соңғы жылдары үзіліс тапқанақындар айтысының ауданда қайта жүйеге келуіне белсене араластызі де аудандағы, облыстағы,республикадағы ақындар айтысына қатысып, жүлделі орындарға ие болды. Күнделікті жұмыс күйбеңіне беріліп, өлеңді «қол босағанда жазып үлгерермін», -деген пікірдежүрген ол, шынында да алпыс жасқа жеткенде әркімдерге арнап жазатын бірқақпайлықтан гөрітөселіңкіреп жазуғакірісті.Мен жырымды жас кезім де-ақ бастағам, Жаңа ғана тәй басқанда жас қалам. Жүректегі шабытымды шарт қиып Өлеңімді соғыс қиып тастаған. Балапандай қалды жырым ұшпаған, Жазылмастан қалды қалам ұштаған . Жыр орнына жауға қарсы оқ атып, Қару ұстар душар келді тұс маған ! –деп ақынның өзі айтқандай сан алуан тақырыптард ойқоздатып, жыр жазды. «Жазушы» және «Жалын» баспаларынан шыққан «Жайқоңыр», «Көңіләуендері», «Дала дауысы»атты біріктірілген авторлар жинақтарында туындылары жарық көрді.Республикалық «Жұлдыз ,«Парасат» сияқты журналдар мен облыстық, аудандық газеттердеөлеңдері жиі басылды.Сұқтанған сыбағама табақтастай, Түнеріп кәрілік жеттеу қабақты ашпай. Өмірге кенже келер өлеңім бар, Мұрға бер, шіркін кәрілік, қабаттаспай!-деп, ақын ағамыз шабыттана түскендей. 1996 жылы «Өлке» баспасынан «Туған жер тынысы» атты кітабы жарық көрді. Осыкітаптың тұсау кесері алдында әдебиетші-журналистер М.Аташев пен С.Тәжбентаевтыңсұхбаттасу-сырласу әңгімесін жүргізген болатын. Қазақта «Тоңсаң- от жақ, қарының ашса-от жақ»деген мақал бар болушы еді. Мен осы мақалды сәл өзгертіп, «Шаршасаң-өлең оқы, шабыттансаң –өлең оқы» дер едім. Өлең адамның жанын жасартады. Бірде қуантады, бірде жылатады»-депбастады сөзін С.Тәжбентаев ағамыз. С.Бердімұратов бір кезде: ...Атырау туған өлкем, келбеті кең,

192


Еркелеп бауырында ер жетіп ем! Жырынан Махамбеттің жігер алып, Күйінен Құрманғазы тербетілгем... Тайсойған,Кең Жылой мен ата Нарын, Жырыма сенен жалын ,от аламын,-деп Маңғыстаулық Тілеумұрат ақынмен айтысында жыртөккен.Ақынның осы өлең жолдарынан Атырау өлкесін бір шумақ өлеңге сыйғызғандайжинақылық көре аламыз. Ол әуелі кітап тақырыбында болса, екіншісі сол ақынның өмірі Қорғанталда бастау алып,Батыс Европаны аралап келіп өзінің Ақ Жайығына оралған өмір жолы. «Жүректер сыздайды» топтама өлеңіндегі «Өзі әке болса да әкесін жоқтау», «Жиырмасынд жесірқалған арудың алпысында да жарын күтіп отыруы», «Шаңырақты құлатпай бір-біріне сүйеніскенәже мен немере»- кім- кімге д , әсіресе біздің буынға қандай ұғымды. Асылында ақын өлеңқарапайымдылығымен, оқырманға түсініктілігімен, көпшілік көңілін дөп басуымен құнды болған.Ақында бұл жағы мықты. С.Бердімұратовта түр қуу, әлдекімге еліктеу, сырты-жылтыр, іші-сылдырқызыл сөздің соңына түсу кездеспейді. Ақын өлеңдеріні оқырмандар жүрегін жең жол табуыныңөзі сондығынан болар. Ел мен жер, көне жұрттардың әр қыраты мен тепсеңдері, Ақ Жайықтың әрбіриін мен қайраңы өткен-кеткен азаматтарды бейнелері ақын өлеңдерінде жаңғырыға, бейнелене,тұлғалана түседі. Жыр жинағы – Сембай ақынның ұзақ жылдар мен жолдарынан сөз маржанын терген беделдіде, белесті ойларының жемісі. Мына өлеңі былай, мына өлеңі солай дегеннен гөрі, сіздергеақынның айшықты шумақтары ұсынып көрейін: Бұлбұл бар дүниеге бір келетінОл келсе өмірге ерек түр беретін. Мұхиттан ән тыңдасақ арман бар ма, Жадырап жан дүниең гүлденетін. Өзгені өнерлім деп дәріптесе, Өзі өлсе өлеңі де бірге өлетін.( «Мұхиттай әнші қайда?»92 бет»).Немесе:Қажытса да жанбай бақыт шырағы, Тәрк демес қатал тағдыр сынағы . Асқар таудай,асқақ тұлға қарттар-ай! Көңіліңнің сарқылмайтын бұлағы.( «Қарттардан қалар қағида» 167 бет). Ақын болу әркімге ортақ қайғы, Қайран өлең бабында жан таппайды.. Сенімділер қамшылап жігер атын, Сенімсіздер бата алмай, жалтақтайды.( «Ақын болу» 217бет). Өксік жұтып,жетім қалған қандайды? Бастан кешкен білер жандар мән-жайды. Ұл-қыз өсіп, өзің әке болсаң да, Жетімдіктің сонда да орны толмайды..( «Жүректер әлі сыздайды» 204 бет). Әр кезде жазылған осы жолдар талай сырды ашады. Ақын бозбала күнінен өлең өрісіне қадамбасқанымен, алпыстың асқарына шығып алғаннан кейін «сөз патшасына» сұқтана мойын бұрды.Жаны жырға құмар ақын «мен қалай үлесімнен құр қаламын»,- дегендей, өзіне жігер береді:-Жасқанбай жыр бастасам алпысымда, Өмірге басқан батыл бір қадамым,- десе де С.Бердімұратов бұған дейін де басқа байлықтыөлеңнен артық санамаған. Әр кез өзін қайрай түсіп , өлеңнің шәрбатына тегіндікпен ғанаалмастай құштарлық танытқан кісі. Оны ақынның жетпіске толғандағы өлеңдерінен анықаңғарамыз: Өмірге кенже келер өлеңім бар, Мұрша бер, шіркін кәрілік ,қабаттаспай,-дейді.( «Көңілімді көкке көтердің» 137 бет).Бұл текшығармашылық істің адамында ғана болатын жігер-қайрат деп ойлаймын. 2000 жылы жарық көрген «Өмір кезеңдері» деп аталатын жыр жинағында қаламгердіңтуған жер, өскен орта, дос-жарандары туралы жазған өлеңдері де оқырмандарын бей-жайқалдырмады. Жыр жинағының тілі шұрайлы, жеңіл оқылады. 2003 жылы «Тағдыр таңбалары» кітабы қазіргі Атырау облысының әкімі ІзмағанбетовБақтықожа Салахатдинұлының демеушілік етуімен жарық көрді. Кітапқа түрлі тақырыптарда

193


жазылған өлеңдерімен бірге айтыс және поэмалары енген. Ақын туындыларын «Ақиқатармандары», «Тебіреніс, толғаулар», «Ақ тілекті арнаулар», «Айтыс және поэмалар» деп төрттарауға топтаған. «Махамбет менің ауылым» өлеңінде Ертегінің еліндей,Жерұйықтың жеріндей. Жалғанныңжалпақ төріндей- Махамбет меніңауылым,-деп бастасаҰлдары өсіп ержеткен, Қыздарыөсіп бойжеткен, Ақ бесіктейтербеткен - Махамбет менің ауылым!-деп үлкен тебіреніспен, көкірек толы мақтанышпен аяқтайды. Сондай-ақ «Ауылым –арманым»,«Жайлау көркі мал болар», «Біздің ауыл» топтамаларында да, «Тайлан көлім», «Сарайшықсаздары» басқа да өлеңдерінде туған жерге деген сағыныш лебі сезіліп тұрады. 2002 жылы Атырау ақын-жазушылары сериясымен шыққан жүз томдықтың он бесіншітомы С.Бердімұратов шығармашылығына арналған. Бұл кітапта да туған жерге арнағанөлеңдерінің ішінде соңғы кезде аты аталмақ түгелі қайсысы қай жақта екенін білетін адамдаразайып бара жатқан жер-су атаулары жиі кездеседі. Сондай өлеңдері «Қарасуым»,«Баймөңке», «Бақсайым», «Тайсойған» деп аталады. 2004 жылы «Тіршілік тынысы» атты естеліктері басылды. Оның ішінде ақынныңесінде қалған тілге тиек етерліктей ел азаматы болған адамдар, балалар үйіндетәрбиеленіп , кейін түрлі салаларда жүрген еңбек адамдары туралы естеліктері енген.Прозамен жазылған «Тіршілік тынысы» кітабы поэзиядай әсер қалдырады. Туған жердіңөзімізге етене жақын көрністерін көз алдымызға барлық бояуымен жеткізеді.Құрдастың, нағашылы-жиеннің, жеңге мен қайнының әдемі әзілдері, көркем сөзбенкөмкерілген толғаулары ақынның азаматтық қырларын аша түседі.Дүниенің барлық дерлік қауіп –қатері , қатыгез, мейірімсіздігі, бұзылған экологиясы, кейдеізгілік ізі азайған ұрпақтың жантүршігерлік болымсыз тіршілігі-бәрі дерлік ақынсанасында көрніс тауып, жанайқайын туғызады. Қиянға жету ме екен құс арманы, Зәулімге көтерілсе –ақ ұша алады. Не пайда талпынғанмен қайран көңіл Жаутаңдап жалғыз аққу ұша алмады. Адамзатқа есепсіз қиянат әкелген неміс фашистеріне қарсы соғысқа қатынасқан Сембайағамыз майданның өзінде де писарлық қызмет атқарып, жазу-сызуға жақын болды. 2006 жылы жарық көрген «Сезім саздары» деп аталатын кітабы ақынның 85 жасқа толуынабайланысты дайындалған. С.Бердімұратов айтыс ақыны Кенен Әзірбаевтың 100 Жылдығына арналған республикалықайтыста Маңғыстау ақыны Тілеумұрат Қожабеков екеуінің айтысында дәрежелі екінші орынберілген. Сөйтсе де қартайған шағында да еңбектен де, қоғамдық жұмыстардан да қол үзген жоқ.Ауданда Махамбет Өтемісұлы атындағы тарихи-өлкетану мұражайын ұйымдастырып 1987 жылыоны мемлекеттік мұражайға айналдырды. Аудандағы соғыс және ардагерлер кеңесінің төрағасыретінде де тынбай жұмыстар жасады. Туған жерін қызғыш құстай қорғап жүргенМахамбетпен рухтас ақынның еңбегін жоғары бағалаған жерлестері С.Бердімұратовқа«Махамбет ауданының Құрметті азаматы» атағын берді. Өзінің бұл өмірдегі жеткен ең биікжетістіктерінің бірі болып, 2005 жылы «Қазақ жерінің зиялы азаматтары» энциклопедиясынаенгі ІІ – тарау Ғұмыр бойы құдіретіңе жүгіндім.С.Бердімұратовтың өлеңдерінің қай-қайсысын оқыса да оқырман көңілінің пердесін дөпбасады, ой салады, толғантып толқытады. Жаныңа бір майда леп сонау алыс ауылдан ,туған жер топырағынан соққандай рахаттанып қаласың. Әр өлеңінен туған жерге деген сағынышлебі, асығу, ынтызарлық лебі есіп тұрады. Қазақ ұлтының салт-дәстүрін,әдет-ғұрпын, ұлттық тілін , туған жер мәртебесін биіккекөтеруге ат салысқан ақын.

194


Ақын Сембай Бердімұратовтың барлық дерлік туындыларынан туған жерге деген ыстықсезім есіп тұрады. Туған жерін қадірлемес жан бар ма? Қия тас па, кең жазық па, заңғар ма? Ата-мекен ыстық болып қалар –ау- Жүрегінде жылуы бар жандарға!Тағы бір «Бақсайым» деген өлеңінде ақын төмендегіше толғайды. Арманың асқақ екен, жоталы екен, Береке сәнмен өрбіп жатады екен. Атадан балаға ауған дәстүрің бар, Салтыңнан айналайын атамекен! Сондай-ақ«Сен туған жер-Ақ Жайықтың жағасы, Киізүйде.Қорған талдың арасы Ауыздандың Ақ Жайықтың суымен, Бесігің де Қорғанталдың ағашы,- Дейтін анам- Сонда коңыр күз еді, Анам да өзі Ақ Жайықтың қызы еді Сенің әкең көктемеде ырым ғып, Сен мінетін атқа ер-әбзел түзеді!»-деп С.Бердімұратов «Мен туған жер» өлеңінде өзінің өмірге келу тарихын өлеңмен өрнектеп, туған табиғатына жан бітіре жырлап, қасиеті мен құдіретін асқақтата түседі. Табиғат сұлулығы, жан сұлулығы , тән сұлулығы ақын өлеңдерінің арқауы болыпосыншама жыл бұлжымастан өріліп келеді. Оның үстіне әрбір қазақ сөзі өзінің қадір-қасиетін жоғалытпастан өлең жолдарына үйлесімді , кіріге орналасып, оқырмандыынталандыра , ынтықтыра береді, сұлулық әлеміне қарай жетелей береді. Сол жердің сай-саласын , жылға-жырасын, тал-терегін сағынумен келеді. Қайда жүрсе де Қорғанталы менҚарасуы, Балықшысы мен Тайланы, Аралы мен Ақсайы ақын жүрегінің түкпірінен «Менмұндалап» анталай шыға келеді. Шыға келеді де ,жыр болып қайтадан сол жүреккеқұйылады. Ақын туған жерге деген азаматтық сағынышын осылай жырлайды. Міне, ақыната-баба отырған жадағай жеркепе үйлердің орнында қалған үйіндінің үстінде отырып ,алысқа,өткен ғасыр басына көз тастайды. Сол кездің тіршілігін көз алдыңа әкеледі .Әкеледі де қазіргізаманмен салыстырады.Салыстырады да еркіндік пен молшылықты қадірлеуді жас ұрпаққа ұлағатетеді.Әне ол Тайлан көлдің арғы жағына шығып алып Тайлан қорымын аралайды.Қазақтың атақтыбатырының жатқан мекені ақынды екі-үш ғасырға шегіндіріп,жыр шумақтарын төктіреді.Аттыңжалында ,атанның қомында жүріп,осынау байтақ даланы қорғап,сақтап қалған батыр бабаларынамақтанады. «Балықшы» деп аталатын жердегі жыры жаз қайықпен асау толқынында,қыс ат-шанамен көктеңіздің үстінде ғұмырын өткізген ағаларына арналса,Бәймөңке қырына қарап,бетегелі-жусандыдаласына: Шөбінде ме екен аздырмас асылқасиет , Бәймөңке !-десе,мал баққан қазақ бас иед. «Байығың келсе ,малынан бұрын жерін тап!» Бабалар сонда қалдырып кеткен өсиет. Дәрідей шипа жазатын жанның сырқатын, Дәріптеуші еді-ау,дару деп суың бір татым! Құдыққа келмей кеш қалса үйірі қысырақтың Өткелбай көкем кербесті мініп жортатын, - деп жылқы баптаудың майталманы ,«Еңбек Ері»Жиеналиев Өткелбай көкесіне арнап жыр жазады. Ақын тек туған жерін жырлап тар шеңберде қалмайды.Оған бүкіл Атырау өңірі ,тіптісонау Маңғыстау мен Тайсойған,анау Нарын құмы мен Дендер таулары,мынау Бақсай менСарайшық ортақ мекен,өзінің Махамбетін жырлағанда ақын ерекше шабыттанып кетеді.Ол өзінің«Құдіретіңе жүгіндім» деген өлеңін: Туған өлкем, құдіретіңді жай ұқтым,

195


Шөл қаныпты тұнығынан Жайықтың. Атыраудың ақ шабағын азық қып КеңНарынның құнарынан байыппын,-деп бастаса, Ей, азамат, кеуде қақпа «өзім» деп Ақ Жайықтың жағасына тізе бүк! НемесеЗәру күнде жарылқаған елімді, Мұнайлы өлке кәрі Ембіні қадірле,сондай-ақ: Қадірлендер,күмбірлеген күй тыңдаБілгің келсе Нарынның не екенін! -деп өскелең ұрпақтың көне тарихымыз бен қымбат жәдігерлеріміздің қасиетін біліп жүруге үндесе,Ей,бауырым, бойың түзе пәлденбе, Махамбеттің зиратына түс аттан!-не болмаса: Жә ...Туған жер,асқақтаман алдыңда Ғұмыр бойы құдіретіңе жүгіндім!-деп ақын туған жерге тағзым етіп, перзенттік махабатын сезінтуді өзінен бастайды С.Бердімұратовтың «Атырау» атты бес бөлімнен тұратын жыр шумақтарында Атыраудың көзтоймас сұлулығын,керілген кербездігін тілге тиек ете келіп Мұхиттың «Айнамкөзі» мен «Айдайы»болып аңыраса, Құрманғазының «Көбік шашқаны» болып күркірейді. Исатай болып буырқанса,Махамбет болып жыр толқынында тербеледі. Ақын Нарынның қияғынан күй тыңдаса, туғандаласында зымыраған киіктің тұяғынан жүрегіне жыр келіп құйылады. Енді бірде сары сазанболып сүңгісе, бекіре болып бұлқынады, сөйтіп келіп малшы ауылдағы қарапайым адамдардыңқажырлы еңбегін, даланың жомартығын жырға қосады. Ақынның патриоттық тақырыпқа жазған өлеңдерін оқушыларға дәріптей отырып ,туғанжер мақтанышы боларлық халық қазынасына айналар тұлғаларды есте сақтап, мұраларыныңшаң басқан архивтерде керексіз болып қалуына жол бермейік. Түрлі республикалық көлемдегіоқуларға оқушы дайындаумен ғана шектелмей , жерлес ақындардың туған жер топырағынаншыққан дарын иелерінің мәртебесін көтеру. С.Бердімұратовтың ауандық, обыстық, республикалық басылымдарда жарық көркен өлеңдері, С .Тәжбентаев, М.Аташев, Н.Ерғалиев, М.Оңдағани, М.Бердімұратовтардың газет беттерінде әр түрліжылдарда жарық көрген естеліктерін басшылыққа алдым. Зерттеу соңында төмендегідей қорытындыға келдім:1.С.Бердімұратов поэзиясындағы туған жер тақырыбына жазылған өлеңдері-шығармашылығының бірғана тарауы .2. С.Бердімұратовтың біртұтас өмірдеректері мен өлеңдерін алып қарасақ, артына өлмес өлеңі менөшпес із қалдырған, еліне ,қоғамына адалдығымен,ақындығымен,қарапайымдылығымен танылғанұлы тұлғалар қатарындағы абзал азамат.3. Ақын Сембай Бердімұратовтың барлық дерлік туындыларынан туған жерге деген ыстық сезім есіптұрады.4.Ақын-жазушылардың барлығының шығармасын мектеп бағдарламасына енгізу мүмкін емесболғандықтан жергілікті ақындарды таныту үшін сыныптан тыс шаралар өткізу,мұражайлардан орынберілу керек.5.Қала ,аудан,ауыл көшелеріне жергілікті ақындар есімі берілу керек.6.Өткізілген сауалнама нәтижесіне сараптама жүргізе отырып,оқу жылының басында әр сыныпқажергілікті ақын-жазушылар есімі беріліп,сол сынып өзіне берілген атауға лайық іздену шараларынжүргізу керек. Шағын еңбегімде С.Бердімұратовтың поэзиясының туған жер тақырыбына сәйкес жазылғаншығармалары бойынша ұрпақты өскен өлкесінің құдіретін түсінуге ,бағалай білуге тәрбиелейтіндігіанықталды. Пайдаланған әдебиеттер:

1. С.Бердімұратов «Туған жер тынысы». Өлке.Алматы. 1996ж. 2. С.Бердімұратов «Өмір кезеңдері» Өлке .Алматы 2000ж.3. С.Бердімұратов «Тағдыр таңбалары»Астана қаласы. 2002ж. 4. Сембай «Арыс» баспасы.Алматы 2002ж

196


5. С.Бердімұратов «Тіршілік тынысы».Алматы 2004ж.6. СБердімұратов «Сезім саздары» Ақтөбе 2006ж. 7. «Атырау ақындарының абызы» Ақын-85 жаста.Жайық шұғыласы 2006ж. 8. «Туған жер тынысынан жыр маздатып" М.Аташев.С.Тәжбентаев. Атырау 1997ж9. «Өмірге зерлеп қара,барлап қара» С.Бердімұратов . Атырау 1998ж.25.08. 10. «Шабыт шалқарында»С.Бердімұратов .Жайық шұғыласы 1993ж.16.04.11. «Ақын ,азамат келбеті»Ақын 70 жаста. Жайық шұғыласы 1991ж.24.08.12. «Мәуелі бәйтерек» .С.Тәжбентаев.Атырау 1991ж.13. «Уақыт ,саған айтам сырымды» С.Бердімұратов Атырау 1987ж.14. «Аға жасындағы айтарым» С.Бердімұратов Атырау 1996ж. 15. «Мен туған жер» С.Бердімұратов Атырау 1999ж

------------------------------------------------------------------------------------------------- АҚТӨБЕ ҚАЛАСЫ №42 ОРТА МЕКТЕБІ

Тулебаева Бибигул Нурмухамбетовна Бастауыш сынып мұғалімі

Кіріктірілген сабақПәндері:математика,әдебиеттік оқуТақырыбы: Математикалық «Бақытты сәт» ойын сабағыСабақтың мақсаты: Білімділік: Оқушылардың ойлау қабілетін, ой ұшқыр-лығын, оқуға ынтасынарттыру.Дамытушылық: Ұйымдастырушылық қабілетін дамыту.Тәрбиелік: Оқушыларды ұйымшылдыққа, нақты пәнге қызығушылыққа, жауапкершілікке, өзін-өзітәрбиелеуге тәрбиелеу. Көрнекілігі: Безендірілген зал, нақыл сөздер, карточкалық тапсырмалар, логи-калық есептер, әртопқа даярланған үстел.

Топтың өзін таныстыруы, амандасу рәсіміЖүргізуші: Қайырлы күн қадірменді көрермендер! «Бақытты сәт» ойынына қош келдіңіздер.

Бүгінгі ойын топтық сайыс түрінде өтеді. Ортаға топтарды шақырамыз.

1. Кезекте амандасу рәсімі І топ Ұраны: Білікті бірді жығар.

Білімді мыңды жығар. Сәлемдесуі: Біз дайынбыз бұл сайысқа достарым,

Көрсетеміз бізде қандай күш барын.Алға қойған мақсатымыз бір екен.Сәтті болсын сапарымыз әрдайым.

Үшбұрыш қабырғаларына қарай үш түрлі:28. тең қабырғалы үшбұрыш29. тең бүйірлі үшбұрыш30. әр қабырғалы үшбұрышҮшбұрыш бұрыштарына қарай үш түрлі:28. тік бұрышты үшбұрыш29. сүйір бұрышты үшбұрыш30. доғал бұрышты үшбұрышҮшбұрыштың ішкі бұрыштарының қосындысы 1800-қа тең.ІІ топ.

Армандарға қол созумен келеміз,Өмір теңіз жүзіп келеді кемеміз.Білімменен қаруланған тобымыз,Қарсыласты қалай да біз жеңеміз.

Қасиеттері: 1) диагональдары тең2) диагональдары бір-біріне перпендикуляр болады3) ішкі бұрыштарының қосындысы 3600-қа тең.Бүгінгі күн жарыста алғырлықпен аламыз.

197


Қиындықтан сірәда біз қашпаймыз,Алғырлық пен тапқырлықты ұштаймыз.Қияларға самғап ұшқан құстаймыз,Шегінбейміз жеңістерге бастаймыз.

Трапецияның түрлері: 1) тең бүйірлі2) тік бұрышты

Трапецияның орта сызығының табандарына параллель және олардың қосын-дысының жартысына теңболады.Жүргізуші: Әділқазы алқасынан І-сайыстың қорытындысын сұраймыз.2. Тапқырлық сайысы (әр топқа логикалық есептер беріледі).1. Егер тырна бір аяғымен тұрса 3 кг болады, ал екі аяғымен тұрса оның салмағы қанша?(3 кг)2. Үстел беті төртбұрышты, оның бір бұрышын арамен кесіп алсақ, неше бұрыш қалады? (5 бұрыш)3. Төрт қойдың неше аяғы бар? (16 аяқ)1. Ағаш үстінде 100 торғай отырады. Аңшы 10 торғайды атып алады. Торғайдың қаншасы қалады?(10 торғай).2. 1 жұмыртқа 3 минутта піссе, 4 жұмыртқа қанша минутта піседі? (3 минут)3. 1 т мақта ауыр ма, 10ц темір ауыр ма?(тең)1. Бөлменің төрт бұрышында бір-бір мысықтан отыр.әр мысықтың алдында үш мысықтан отыр.Барлығы бөлмеде неше мысық бар? (4мысық)2. Асханаға 100 кг пияз және одан 3 есе артық картоп әкелінді. Асханаға неше кг картоп әкелінді? (300кг)3. Бір жанұяның бес ер баласы және олардың әрқайсысының қарындастары бар. Жанұяның қаншабаласы бар? (6 бала)

1. Жеті жұрттың тілін біл, (жеті түрлі білім іл)2. Білекті бірді жығар, (білімді мыңды жығар)3. Екі жақсы қас болмас, (екі жаман дос болмас)4. Досыңды үш күн сынама, (үш жыл сына)5. Бір елі ауызға – (екі елі қақпақ)6. Жүз сомың болғанша, (жүз досың болсын)7. Отызтістен шыққан сөз, (отыз елге тарайды)8. Білгенің бір тоғыз, (білмегенің тоқсан тоғыз)9. Бір кісі қазған құдықтан, (мың кісі су ішеді)10.VІ. «Қас-қағым сәт» сайысы (әр команда тез тұрып жауап беру арқылы балл жинайды)

1. Бұрышты өлшейтін құрал. (транспортир)2. Бойы екі қарыс, сиып тұр 25 арыс. (сызғыш)3. Қандай сан барлық санға қалдықсыз бөлінеді. (0)4. 30 санын үш 6-ны пайдаланып шығар. (6*6-6)5. Аты шулы айқас сызық. Өзі толған мағына қызық. (координаталар осі)6. Қиылыспайтын екі түзу. (параллель)7. Ұзындықтың өлшем бірлігі (метр)8. Дәлелденбейтін ұйғарым. (аксиома)9. Екі нүктенің арасындағы түзу. (кесінді)10. Шеңбердің центрі арқылы өтетін хорда. (диаметр)11. Барлық қабырғалары тең тіктөртбұрыш. (шаршы) 12. 225 нешенің квадраты? (15)Әділқазы алқасынан жалпы сайыстың қорытындысы сұралады. Кеш аяқталып, ойынға белсене қатысқан оқушылар марапатталады.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------

198


АҚТӨБЕ ҚАЛАСЫ №42 ОРТА МЕКТЕБІ Утеулина Акмарал Кутмагамбетовна

Технология пәнінің мұғаліміСыныбы: 9 « в»Күні:14.11.2013ж.

Сабақтың тақырыбы: Сән журналымен жұмыс істеу қағидасы.Сабақтың мақсаты:Білімділік: сән журналдарынан тігін бұйымдарының үлгісін алу және оны пішуге дайындауын түсіндіру.Дамытушылық: оқушылардың ой-өрісін кеңейту, білімдерін іс жүзінде жүргізуге ықпал ету, практикалық іс-әрекеттерін қалыптастыру, эстетикалық талғамдарын дамыту.Тәрбиелік: еңбек мәдениетіне, іскерлікке, ұқыптылыққа тәрбиелеу.Сабақтың түрі: араласСабақтың әдісі: СТО элементеріСабақтың көрнекіліктері: интерактивтық тақта, компьютер, «BURDА» сән журналдары, қосымша парақтарСабақтын барысы:12. Ұйымдастыру 13. Қызығушылықтарын ояту14. Жаңа сабақ15. Практикалық жұмыс16. Қорыту, бағалау17. Үй тапсырмасы

І. Ұйымдастыру кезеңі. ІІ. Қызығушылықтарын ояту

Ассоциация құру ІІІ. Жаңа сабақСән журналмен жұмыс істеу қағидасы.

199


Пішімдер парағын жайып, қажетті пішімді калька арқылы көшіріп алу.

ТАҚЫРЫБЫ: «КЕРІ ЕСЕПТЕР ӘДІСІ»

Искакова Бақыт №51 гимн. 6 «А» класс оқушысы. Ғылыми жетекшісі: Иманчиев Аскарбек Ермекович

Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университетінің физ-мат ғылымдарының кандидаты.

Пән мұғалімі: №51гимназияның матем. пәні мұғ..Куздибаева Гульжамал Жанабаевна

КІРІСПЕ Бүтін сандардың қасиеттері мен заңдылықтарын оқу математиканың бір тарауын құрайдыжәне оны сандар теориясы де атайды. Сандар теориясында бүтін сандардың бөлінгіштігі, бөлінгіштік белгілері, жай сандардыңқасиеттері, салыстыру және басқа да мәселелері қарастырылды. Біздің эрамызға дейінгі ІІІ ғасырда ертедегі грек математигі Евклид (360-300 б.э.д) өзінің«Бастамасында» бөлінгіштік белгілерінің негізін жүйелі түрде көрсете білді. Сонымен қатар жайсандардың щексіз көп екендігінің дәлелдеуін анықтап берді. (Евклид теоремасы) Ежелгі грек астроомы және математигі Эратосфен (276-194 б.ғ.д.) жай сандардың таблицасынқұру тәсілін ойлап тапты. (Эратосфен елегі) Сандар теориясын дамыту мақсатында ежелгі грек математигі Диафант (ІІІ ғ) үлкен мән берді. Одан кейін сандар теориясын дамытуда маңызды үлес қосқан П.Ферманың (1601-1655жж),Л.Эйлердің (1703-1783жж), К.Гаустың (1777-1865жж), П.Л.Чебышевтың (1821-1894жж),И.М.Виноградовтың және де басқа көптеген математиктердің еңбектері зор болды. Өндірістің дамуына, өнеркәсіп пен техниканың өсуіне байланысты есептеудің жеңілдету жәнежылдамдату қажеттігі туды. Сандар теориясының дамуы және оларға қолданылатын әдістер есептеуі әлі де біздің кезіміздеде өз жалғасын табуда. Бүтін п саны басқа m санына қалдықсыз бөліне ме деген сұраққа жауапты және көптегенәртүрлі практикалық есептер шығаруда түрлі әдістер қажет. Осындай әдістердің біреуі п санын mсанына бөлінетіндігі.Тура есепті кері есепке түрлендіру барысында шамалардың арасындағы өзара кері байланыстыңкөмегімен күрделі пайымдаулар жасап, логикалық ой қорыту тақырыптың мақсаты болыптабылады.Осы мақсатқа жету үшін мынандай міндеттер орындалады:

• Кері есептерді құрастыру алгоритмін оқып-үйрену.• Кері есептер құрастыруға болатын есептерді анықтау.• Қозғалысқа берілген есептерге кері есептер құрастыру. • Басқа да тақырыптарға берілген есептерге кері есептер құрастыру.

Ақпараттардың тура және кері түрде бір мезетте қабылдануының маңызды екенін түсіну арқылы керіесептер әдісінің қажеттілігіне көз жеткізу тақырыптың өзектілігі болып табылады.Математиканың әрбір саласындағы кері есептер әдісінің алатын орнын зерттеу. Егер кері есептерәдісін терең үйреніп, терең меңгеріп, оны есептер құрастырып шығаруда қолдансақ, ондатақырыптың мазмұны толық ашылар еді.

Қозғалысқа берілген есептерге кері есептерЕсеп [1]: Бір мезгілде екі қаладан екі жүк поезы қарама-қарсы жолға шықты. Олар 7 сағаттан

кейін кездесті. Бірінші поездың жылдамдығы 60км/сағ, екінші поездың жылдамдығы 80км/сағ. Қалалардың арақашықтығын тап.7 сағат, 60км/сағ, 80км/сағ, Шешуі: 7 * (60+80)=980 Жауабы: 980км.

200


Кері есептер: 1. Бір мезгілде екі қаладан екі жүк поезы қарама-қарсы жолға шықты. Қалалардың арақашықтығы 980км. Бірінші поездың жылдамдығы 60км/сағ, екінші поездың жылдамдығы 80км/сағ. Олар неше сағаттан кейін кездесті?60км/сағ, 80км/сағ, 980км. Шешуі: 980: (60+80)=7 Жауабы: 7 сағат.2. Бір мезгілде екі қаладан екі жүк поезы қарама-қарсы жолға шықты. Олар 7 сағаттан кейін кездесті.Қалалардың арақашықтығы 980км, бірінші поездың жылдамдығы 60км/сағ, екінші поездыңжылдамдығын тап. 7 сағат, 60км/сағ, , 980км. Шешуі: 980:7-60=80 Жауабы: 80км/сағ.

Берілген есепке кері есептер құрастырғанда мынадай мәселе басшылыққа алынады. Есептіңберілсінде қанша белгілі сан мәні болса, сонша кері есеп құрастыуға болады. Мысалы, жоғарыдағыесепте үш белгілі шама бар, ендеше, бұл есепке үш кері есеп құрастыруға болады. Үшінші кері есептура екінші кері есеп сияқты құрастырылады. Берілген есепті және кері есептерді шешуге қажеттіматематикалық тәуелділік пен амалдардың әр түрлі екенін көруге болады.

Сандық логикалық есептер

№1. Жылқыға жем беру туралы есеп.Біреу алты жылқысына күн сайын он қадақ сұлы беріп жүреді екен. Жем жылқының жасына қарайбөлінеді: үш қадақ – биеге, екі қадақ – құнандарға, бір қадақ – тай басына беріледі. Мал иесі үйінеалыстан келіп, қонақ болып отырған жекжатына соны тіршілігін айтып қалады. Сонда бие нешеу,құнан нешеу, тай нешеу болғаны?Шешуі: Бие – х, құнан – у, тай – z десек, теңдеулер шешуге әкеледі, яғни үш айнымалысы бар екі теңдеу және х, у, z натурал екенін ескерсек бірінші теңдеуден екінші теңдеуді шегеріп 2х+у=4 теңдеуін аламыз. Бұдан у=4-2х=2(2-2х). х=1 деп алсақ, у=2, z=3 болады. Бұл шартқа қойып, х=2 деп алсақ, у теріс сан болады.Жауабы: бие – 1, құана – 2, тай – 3.№2. Бес саулық туралы есеп. Ауыл ақсақалының төрт ұлы болыпты. Олардың үшеуі өз алдына отау тігіп кетіпті. Ақсақал төртіншібаласын үйлендіріп, оның алдына бес саулық салып беруді ойлауды. Бір күні ол үш ұлына үйлерінебарып, бәрінің қойы 41 бас екенін біліп қайтады. Оларды шақырып алып: « Әрқайсын қойларыңдытөртке бөліп, бөлінбей қалғанын кенже інілеріңе беріндер» - дейді. Үш жігіт бөлінбей қалғанқойларын кенже інілеріңе береді. Екеуінің қойын менікінен артық, енді теңесті – дейді үш жігіттіңбіреуі. Бұл үшеулерінің қойлары алғашында қанша болған? (13,14,14)Шешуі: Меймандар саны 3-ке, 2-ге бөлінетінін байқаймыз, ендеше меймандар санын 6х деп, табақсанын у деп белгілейік. Сонда жүйесі шығады. бұдан яғни меймандар саны 6*2=12, ал табақ саны 2х+1=2*2+1 болады.

Қорытынды

Кері есептер әдісін қолдана отырып, мен есептерді қарастырдым. Қарастыра келе кері есептерәдісінен көптеген жаңа мағлұматтар алдым, кері есептер әдісін қолдана отырып, осы есептердішығарып, математикада кері есептер әдісі өте маңызды екенін көрсеттім.

Мұндай есептерді шығару барысында олардың бастапқы берілген шарттарын жан-жақтыталқылауға., берілген шамалардың мән-мағынасын анықтауға, сондай-ақ ол есепті шешудің жолынталдауға аса назар аудару қажет. Кері есептер әдісін қолданғанда тақырыптың мазмұны теренірекашылып, күнделікті өмірде математиканы қолдана білуге қажетті білімдер, іскерліктер мен дағдыларқалыптасатынын көруге болады.

Жоғарыдағы шығарылған есептерді, істеген жұмыстарды қолдау білдіріп, мұндайматериалдарды мектептерге мұғалімдерге құрал ретінде пайдалы болуы да есептелінген.

201


Пайдаланған әдебиеттер тізімі

• Алдамұратова Т.А. «Математика» 5-сынып. Алматы «Атамұра» 2005.• Макарычев Ю.Н. Баймұханов Б. Алгебра 8 - сынып .Алматы «Просвещение-Қазақстан» 2004.• Фридман Л.М. Турецкий Е.Н. Как научится решать задачи. Москва «Просвещение» 1984.• Эрднеев П.М. Эрднеев Б.П. Укрупнение дидактических единиц в обучении математике.

Москва «Просвещение» 1986.-----------------------------------------------------------------------------------------------------------

АҚТӨБЕ ОБЛЫСЫ ӘЙТЕКЕ БИ АУДАНЫ М. ЖҰМАБАЕВ ОРТА МЕКТЕБІ

Абдижалелова Акмарал Жауынбаевна қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі

Сабақтың тақырыбы "Қансонарда бүркітші шығады аңға" Абай.

Мақсаттары: Аңшылық өнердің қырымен сырын таныстыру,өлеңніңтілін,ақынның сөз байлығын зерделеу.

Оқыту нәтижесі Оқушыларұлттыққүндылықтардыдәріптейді,өзіндікой-қиялындамытады,шығармашылық қабілетіншыңдайды.

Түйінді идеялар “ Абай -суреткер ақын." (М.Әуезов)

Әдіс-тәсілдер Топтастыру,венн диаграмма,жиксо,фишбон,автор орындығы,сыни тұрғыдан ойлау,сұрақ-жауап,жинақтау,салыстыру,сөздікпен жұмыс

202


Сабақтың мазмұны

Уақыты

2 мин

5 мин

10 мин

3 мин

5 мин

5 мин

Ресурстар

7 сыныпқа арналған көмекші әдістемелік құрал.Флипчарт

І"Ой қозғау"стратегиясы."Аңшылық"тақырыбында бейнетаспа

түрлі слайдтық суреттер

ІІ.Оқулықпенжұмыс

Топтастыру стратегиясы.

"Ұйқасқа жауап"ойыны"Фишбон" әдісі

"Автор орындығы"әдісі

Үйге тапсырмаБағалау

Мұғалімнің іс-әрекеті Сынып оқушыларының бір-бірімен әр ұлттың сәлемдесуі бойынша амандасады, бес саусақ әдісімен топқа бөлемін.

-Балалар,қазақ халқында қандай өнер түрлері бар?-Аңшылық өнер туралы небілеміз?-Ал оқушылар,сендер бүркітпен аң аулағанды көзалдарыңа қалай елестетесің-дер ?-Бұл сендердің өз ойларыңАл енді экранға назар аударайық (бейнетаспадан көрініс)"Қансонарда бүркітші шыға-ды аңға" өлеңімен таныстырамын.

Джиксо әдісі бойынша мәтін-мен жүргіземін.Өлең желісі бойынша әр топ бір-біріне сұрақ дайындайды.1.Оқиға қай жерде,қай мезгілде болды,суреттеп бер?2.Аңға шығужөн-жобасы қандай?3. Ақынның табиғатты суреттеудегі басқа ақындардан ерекшелігі. 4. Ақынның жанды сурет салудағы тіл шеберлігі.5.Аңшылықтың пайдасы қандай деп ойлайсыңдар?

Аңшылық

Жұптық сандар (2,4,6)бейнеленген стикерлер арқылы жұптық топ құрамын.

Ойынның шартын түсіндіремін.

Сабақты байланыстырамын.

203


5 мин

5 мин

2 мин

1 мин

2 мин

Бағыт беремін.

Кері байланыс жасаймын.Қорытындылаймын.

Үйге тапсырма беремін.

Өзіндік бағалау

Интернет материалдарын қарау.

Қосымша тапсырмаНе сәтті өтті "Аңшылық"

тақырыбындағы бейнетаспа балаларға жақсы әсер етті.

Не сәтсіз өтті Оқушының ойы жинақталып,жүйеленуі тиіс.

Болашақта нені өзгертер едің әріптестерімнің сынынан қорытынды шығаруым

Бағалау Критерий 31. Сабақтақырыбын дұрыс түсінуі32. Дәлелдеме, негізгі ұғым, практикалық ұштастыру33. Пікірлерін тыңдауы

204


МАЗМҰНЫ:

1. Бастауыш мектеп оқушыларының білім, білік дағдыларын дамытудағы психологиялық ерекшеліктерін жүйелі қалыптастырудың маңызы. Скендирова Лиза

2. Қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында оқушыларды шығармашылыққа баулу жолдары. Күміс Иманғалиева

3. Негізгі тригонометриялық тепе-теңдіктерге есептер шығару. Дүйсенова Алтын 4. Баяндауыш. Мұқанбетқалиева Айбарша5. Астана! Тасбулатова Аягүл6. «Хайуанаттар дүниесі» Мухамбеткалиева Самал Сабитовна7. Бастауыш сыныптарда математикалық ұғымдарды, ұлттық құндылықтар негізінде оқыту.

Қайыржанова Райхан Қайыржанқызы 8. «Бастауыш сынып оқушыларын математикалық үйірмелерге тарту» Медеуова Шалхи

Бактджановна9. Алғашқы әскери дайындық сабағында, аға ұрпақ өкілдерінің ерлік істерін наcихаттай

отырып, оқушыларға әскери патриоттық тәрбие беру. Нұралин Бекет Наубетұлы10. Сөйлемді өткенді пысықтау. Қыдырова Гүлайнұр11. Киіз үй. Утебалиева Гүлжанат12. «Дұрыс , дөңес көпбұрыштар» Имангалиева Гулшат Нұрболатқызы13. ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯ – САПАЛЫ БІЛІМ НЕГІЗІ. Гүлмира Жәлелқызы Арыстанғалиева14. Оқушының тарих пәніне қызығушылығын арттыру жолында сыныптан тыс

жұмыстардың тиімділігі. Гумарова Данагүл Ероллақызы15. “Білім тарланы” (математика пәнінен танымдық кеш) Сейткалиева Дина Зинатоллақызы16. «РАЗВИТИЕ КРЕАТИВНОГО МЫШЛЕНИЯ УЧАЩИХСЯ НА УРОКАХ ИСТОРИИ»

Утегенова Жанна Мухамбетовна17. Жауынгер және жазушы Б. Момышұлы бейнесі арқылы оқушыларды батырлыққа

тәрбиелеу. Қабиев Парух Ғатауұлы18. Білім сапасын арттыру жолдары. Ихласова Арухан Аубекеровна19. Қош бол, сүйікті Әліппем! Улданова Арайлым20. Оқушылардың білімге деген ынтасы мен қызығушылығын арттырудағы формативті

бағалаудың маңыздылығы. Боранбаева Малике Жақсылыққызы21. Schools in Britain (8 сынып) Берденова Майра Жұмағазықызы22. Есепті теңдеу құру арқылы шығару. Шарипкулова Базаркул23. Табиғат – тал бесігің, аялай біл! Мұфтахиева Жанна24. Проблемное обучение как фактор развития познавательной активности школьников.

Фазылова М.Д. 25. Табиғат зоналары. Ибрашева Светлана26. Сүт қалай ұйықтады? Примжанова Күлдарай27. Әдебиеттік оқу. А.Құнанбаев «Қыс» Салимова Сағадат28. Қос сөздер. Мусина Мадина Қанатқалиқызы29. Құбылыстар. Тапалова Сандуғаш Науанқызы30. Тігіс түрлері. Темірғалиева Асылым31. «Қыздың күші — нәзіктігінде» Темірғалиева Майра Насиевна32. Сыни тұрғыдан ойлауды дамыту. Ахметова Айдынгуль Тайсаловна33. Ғылым негіздері бойынша пәндік бағыттылық. Тусупбекова Жанар Куанышевна34. Қараторғай. Ж.Аймауытов. Ана тілі 4-класс Шалқымаева Ұлбосын35. Тригонометриялық теңдеулерді шешудің жиі қолданылатын тәсілдеріне есептер шығару

(10 – сынып) Шоқпарова Ақмарал Егінбайқызы36. Which is faster? Nurgalieva Saule Dyusengalievna37. Ұұ дыбысы мен әрпі. 1 сынып. Нахуанова Айымгул Жаксылыковна38. 6- сынып. Ілияс Жансүгіров «Ана тілім» 7-сынып. Мағжан Жұмабаев «Толқын»

Хайреденова Айман Төлеуғалиқызы39. “ХХ ғасырдың басындағы Қазақстандағы ұлттық зиялылар тобы және ұлттық-

демократиялық қозғалыстар” Абылай Жардемұлы Молдашев

205


40. Морфемика.Однокоренные слова.Формы одного и того же слова. Актанова Гульнур Айтмаганбетовна

41. «Ортақ іс табысы» Нагимова Жеміс Нәбиқызы42. Жеті ата. Сөйлем. Халелова Эльмира Мүтиғоллақызы43. Азот және оның оксидтері. Аммиак. Аммоний тұздары. Зайнуллина Анаргүл Талғатқызы44. Үйірме жұмысындағы оқушының жеке тұлғасын қалыптастыру. Арухан Қызылғұлқызы

Қызылғұл 45. Д. Исабеков. «Ата үміті» Шүкіров Жасұлан Ерболатұлы46. Білім деңгейлерін тексеру. Ахметкалиева Жанна Тасқалиқызы47. «Астана» Ашимова Нұргүл Толегеновна48. Қазақстанның өзендері. Наурызова Бақытжамал Шәріпқалиқызы49. Саралап оқытудағы деңгейлік тапсырмалар арқылы сабақтың тиімділігін арттыру.

Байхазан Алмагүл50. Адам және табиғат. Галимова Баянсұлу51. Замануи сабақты дамыту ресурстары : Кембриждік сындарлы оқыту бағдарламасы

модульдерінің оқу мен оқытудағы тиімділігі. Шуриева Бақтылы Тлеккабылқызы52. VISUAL BASIC ОРТАСЫНДА МӘЛІМЕТТЕР ҚОРЫН ЖОБАЛАУ ПРИНЦИПТЕРІ.

Нұрғалиева Бибігүл Жомартқызы53. Жемістің түзілуі; өсімдіктердің тұқым арқылы көбеюі және таралуы. Нысанбаева Венера

Сисенбаевна54. Өсімдік-тірі организм. Дүйсенбаева Гүлзада Талапқызы55. Ер есімі – ел есінде. Салихова Гүлзипаш Амірғалиқызы56. Ахмет Байтұрсынұлы – қазақ руханиятының көсемі. Ғизатова Ләззат Әдиқызы57. XVIII ғасырдағы Қазақстан мәдениеті. Жуманова Гүлнар Тоқанқызы58. Жануарлардың көп түрлілігі. Қоштаева Гүлайым Набенқызы59. Сан есімнен өткенді қайталау. Г. А. Темірғалиева 60. Урок «Общие свойства металлов»(модульное обучение, 2 урока) 9 класс. Гусманова Алия

Зербиевна61. Астанаға ақ бата. Дихан Әбілев. Бата сөз (Ел аузынан) Сүндетова Гүлмира

Бахтыгерейқызы62. Отбасы жарастығы. Даулетова Жаухар Ханатовна 63. Қазақ халқының ұлттық ою-өрнек өнері. 7 сынып оқушысы Бақанғали Ұлпан, оқу озаты64. Үшбұрыштар ұқсастығының белгілері, тікбұрышты үшбұрыштардың ұқсастығына

есептер шығару. Куляш Михайловна Изимова65. БАЛАНЫҢ АЛҒАШҚЫ ҰСТАЗЫ – АТА- АНАСЫ. Самыратова Куанышкул Абдрахмановна66. Алгебра және анализ бастамалары. ҚҰТТЫМҰРАТОВА ГҮЛНАР ӘМИТҚЫЗЫ67. Есімдік. Жіктеу есімдігі. Есекенова Ләззат Ермекқалиқызы68. Дарынды, талапты жастар-бүгінгі егемен еліміздің жарқын болашағы. Нұрмұханова

Мақпал Дәрментайқызы69. 9 санын қосу, азайту. Хисменова Тұрсын70. «Алғыс» Әдебиеттік оқу. Мукамбеткалиева Самал Сабитовна71. «БІЛГІР ХИМИК – ХХІ» Мукушева Гульмира Серикпековна 72. Тәуелсіздік күні. Музаппарова Орынгүл Хисақызы73. Развитие познавательного интереса у учащихся с использованием новых технологий.

Ганшина Т. И.74. ДҮНИЕТАНЫМДЫҚ КӨЗҚАРАСТАР. Табиғат күштеріне табын. Рахмет Айтолхын75. «Оқушыларды математика пәнінен ҰБТ-ге дайындаудың тиімді жолдары» Сабирова

Светлана Қуандыққызы76. Сабақты құру және жоспарлауға арналған кесте. Салаватова Асем Амангельдиевна77. Обал мен сауап. Сипанова Меңсұлу Сүндетқалиқызы78. Қазақтың ұлттық ойындарын сабақта пайдалану арқылы оқушылардың ой-өрісін, қимыл-

қозғалыстарын дамыту. Мулдашев А79. Қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында оқушыларды шығармашылыққа баулу жолдары.


206


80. Биология сабағында оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыта отырып, таным белсенділігін арттыру. Уразова Рая Лұқпанқызы

81. Ұстаз болу – жүректің батырлығы. Дюсекенова Шолпан Кальмухановна82. Жаңаша оқыту –заман талабы. Балға Жанар Қуанқызы83. Гүл құрылысын талдау. Байзакова Рима Мухтаровна84. ЖЕРГІЛІКТІ АҚЫН С. БЕРДІМҰРАТОВ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ТУҒАН ЖЕР

Саменова Тілекші Сенбайқызы. №6 орта мектебінің 11 «а» сынып оқушысы. Жетекші: Абуова Орынша Сақтағанқызы

85. Математикалық «Бақытты сәт» ойын сабағы. Тулебаева Бибигул Нурмухамбетовна86. Сән журналымен жұмыс істеу қағидасы. Утеулина Акмарал Кутмагамбетовна87. «КЕРІ ЕСЕПТЕР ӘДІСІ» Искакова Бақыт №51 гимн. 6 «А» класс оқушысы. Ғылыми

жетекшісі: Иманчиев Аскарбек Ермекович. Пән мұғалімі: №51 гимназияның матем. пәні мұғ.. Куздибаева Гульжамал Жанабаевна

88. "Қансонарда бүркітші шығады аңға" Абай. Абдижалелова Акмарал Жауынбаевна

207

«ЖАҢА БІЛІМ ЖАҢА ҒАСЫР» № 1 · PDF file№ 201 орта...

Documents

Transcript of «ЖАҢА БІЛІМ ЖАҢА ҒАСЫР» № 1 · PDF file№ 201 орта...