Post on 23-May-2020
RAPORTI I AUDITIMIT TË PERFORMANCËS
Sistemi i Përcaktimit të Tarifave të Energjisë Elektrike, Termike dhe
atyre të Ujësjellësit
Prishtinë, dhjetor 2019
Zyra Kombëtare e Auditimit e Republikës së Kosovës është institucioni më i lartë i kontrollit
ekonomik e financiar, që me Kushtetutë dhe ligjet e vendit gëzon pavarësi funksionale,
financiare dhe operative.
Zyra Kombëtare e Auditimit kryen auditime të rregullsisë dhe të performancës dhe për punën
e vet i jep llogari Kuvendit të Kosovës.
Misioni ynë është që të kontribuojmë në menaxhim të shëndoshë financiar në administratë
publike. Ne kryejmë auditime në përputhje me standardet e njohura ndërkombëtare të
auditimit të sektorit publik dhe praktikat e mira evropiane. Ky auditim është kryer në
përputhje me Standardet Ndërkombëtare të Institucioneve Supreme të Auditimit (SNISA
30001) si dhe me praktikat e mira evropiane.
Raportet e Zyrës Kombëtare të Auditimit promovojnë drejtpërsëdrejti llogaridhënien pasi që
ato ofrojnë bazë për ti kërkuar llogari menaxherëve të çdo organizate buxhetore. Në këtë
mënyrë ne rrisim besimin në shpenzimin e mjeteve publike dhe luajmë një rol aktiv në
sigurimin e interesit të taksapaguesve dhe palëve të tjera të interesit në rritjen e përgjegjësisë
publike.
Auditimet e performancës të ndërmarra nga Zyra Kombëtare e Auditimit janë shqyrtime të
pavarura, objektive dhe të besueshme që vlerësojnë nëse veprimet qeveritare, sistemet,
operacionet, programet, aktivitetet ose organizatat veprojnë në përputhje me parimet e
ekonomisë2, efikasitetit3 dhe efektivitetit4 dhe nëse ka vend për përmirësim.
Auditori i Përgjithshëm ka vendosur në lidhje me përmbajtjen e draft raportit të auditimit për
përcjelljen e zbatimit të rekomandimeve “Sistemi i Përcaktimit të Tarifave të Energjisë
Elektrike, Termike dhe atyre të Ujësjellësit” në konsultim me Ndihmës Auditorin e
Përgjithshëm, Vlora Spanca, e cila e ka mbikëqyrur auditimin.
Ekipi që e ka realizuar këtë raport:
Myrvete Gashi, Udhëheqës i Departamentit
Fikret Ibrahimi, Udhëheqës i Ekipit
Ardiana Miftari, Anëtare e Ekipit
Vlora Duraku, Anëtare e Ekipit
ZYRA KOMBËGTARE E AUDITIMIT – Adresa: ,Ahmet Krasniqi’ Rr. Nr. 210, Arbëri, Prishtinë 10000, Kosovë Tel: +383(0) 38 60 60 04/1011
http://zka-rks.org
1 SNISA 3000 – Standardet dhe udhëzimet për auditimin e performancës bazuar në Standardet e Auditimit të ONISA-s dhe përvoja praktike 2 Ekonomia –Parimi i ekonomisë nënkupton minimizimin e kostos së resurseve. Resurset e përdorura duhet të jenë në dispozicion me kohë, në sasi dhe cilësi të duhur
dhe me çmimin më të mire 3 Efikasiteti – Parimi i efikasitetit nënkupton të marrësh maksimumin nga resurset në dispozicion. ka të bëjë me lidhshmërinë ndërmjet resurseve të angazhuara dhe
rezultateve të dhëna në kuptim të sasisë, cilësisë dhe kohës.
4 Efektiviteti – Parimi i efektivitetit nënkupton arritjen e objektivave të paracaktuara dhe arritjen e rezultateve të pritura.
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
1
TABELA E PËRMBAJTJES
Përmbledhje e përgjithshme .............................................................................................. 3
1. Hyrje ............................................................................................................................. 5
2. Objektivat e auditimit dhe pyetjet ............................................................................ 8
3. Gjetjet e auditimit ....................................................................................................... 9
3.1 Dizajnimi i procesit për përcaktimin e tarifave të shërbimeve të Ujësjellësit,
energjisë elektrike dhe energjisë termike ........................................................................ 9
3.2 Metodologjia e aplikuar për përcaktimin e tarifave ............................................ 15
3.3 Investimet kapitale që kanë ndikim të drejtëpërdrejtë në përcaktimin e
tarifave ................................................................................................................................ 28
3.4 Kostot operative që kanë ndikim të drejtëpërdrejtë në përcaktimin e tarifave 32
4 Konkluzionet ............................................................................................................. 37
5. Rekomandimet .......................................................................................................... 43
6. Shtojcat ....................................................................................................................... 46
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
2
Lista e shkurtesave
ARRU Autoriteti Rregullativ për Shërbimet e Ujit
ASK Agjencia e Statistikave të Kosovës
BE Bashkësia Evropiane
BRRA Baza Rregullatore e Aseteve sipas kontabilitetit rregullator
FSHU - KESCO Furnizuesi me Shërbim Universal
HML Të hyrat Maksimale të Lejuara
KNMU Këshilli Ndërministror për Ujëra
KKK Komisioni Këshillues i Konsumatorëve
KP Kompani Publike
KRU Kompania Regjionale e Ujërave
MF Ministria e Financave
MMPH Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor
MPMS Ministria e Punës dhe Mirëqenies Sociale
MZHE Ministria e Zhvillimit Ekonomik
NP Ndërmarrje Publike
OJQ Organizata Jo Qeveritare
OSSH - KEDS Operatori i Sistemit të Shpërndarjes
OST/OT-KOSTT Operatori i Sistemit të Transmetimit - Operatori i Tregut
SHUKOS Shoqata e Ujësjellësve dhe Kanalizimit të Kosovës
UA Udhëzim Administrativ
ZKA Zyra Kombëtare e Auditimit
ZRRE Zyra e Rregullatorit të Energjisë
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
3
Përmbledhje e përgjithshme
Zyra Kombëtare e Auditimit ka ekzaminuar procesin për përcaktimin e tarifave të
ujësjellësit, energjisë elektrike dhe energjisë termike. Tarifat përcaktohen nga autoritetet
rregullatore përkatëse dhe zbatohen nga ofruesit e licencuar të shërbimeve publike.
Përcaktimi i tarifave të shërbimeve publike bëhet në bazë të legjislacionit në fuqi ku parim
themelor është mbulimi i kostove të arsyeshme, të mjaftueshme për të financuar aktivitetet
e ofruesve të shërbimeve.
Qëllimi i këtij auditimi është të vlerësohet procesi për përcaktimin e tarifave dhe përmes
rekomandimeve të inkurajohet orientimi drejt arritjes së saktësisë, transparencës dhe
vendosjes së drejtë, të tarifave për shërbime publike. Fokusi kryesor është të vlerësohet nëse
procesi për përcaktimin e tarifave është dizajnuar dhe funksionon mirë dhe të gjitha tarifat
përcaktohen në mënyrë transparente, saktë dhe drejtë. Ky auditim është kryer në përputhje
me Standardet Ndërkombëtare të Institucioneve Supreme të Auditimit (SNISA).
Auditimi ka konkluduar se rregullatorët kanë arritur rezultate të mira në dizajnimin e
procesit dhe metodologjisë të përshtatshme për përcaktimin e tarifave duke u bazuar në
rregullore dhe procedura sipas të cilave përcaktohen, shqyrtohen dhe zbatohen tarifat për
shërbime publike. Përcaktimi i tarifave të shërbimeve publike është realizuar përmes
shqyrtimeve të rregullta tarifore duke analizuar të hyrat e gjeneruara krahasuar me kostot
e nevojshme për të financuar aktivitetet e ofruesve të këtyre shërbimeve. Sidoqoftë,
përkundër progresit të arritur nga rregullatorët në procesin e përcaktimit të tarifave,
auditimi ka konkluduar se ka disa mangësi që ndikojnë në saktësinë e tarifave të aprovuara
dhe rrezikojnë që tarifat të mos jenë drejtë të përcaktura. Veçanërisht:
Dizajni i procesit për përcaktimin e tarifave nuk po zbatohet plotësisht në disa raste.
Pavarësisht dizajnit të mirë të procesit për përcaktimin e tarifave, ky dizajn nuk është
inkorpouar siç duhet në procesin tarifor. Rregullatorët dhe ofruesit e shërbimeve publike
nuk kanë zhvilluar një proces të identifikimit të sasisë së konsumuar të shërbimeve nga
konsumatorët të cilët janë të liruar nga pagesa e shërbimeve publike për t’u kompensuar
nga autoritetet përkatëse. Tarifat fikse janë ngarkesa për konsumatorët në lidhje me
pranimin e shërbimeve të ujit dhe energjisë elektrike, ndërsa tarifa variabile aplikohet për
sasinë volumetrike të konsumuar. Struktura tarifore për shërbime publike përveç sasisë
volumentirike të shërbimeve të ujit dhe energjisë elektrike e ngarkon konsumatorin edhe
me tarifa fikse pa marrë parasysh nëse gjatë gjithë periudhës përdorin shërbimet apo jo.
Metodologjia për përcaktimin e tarifave nuk është duke u aplikuar mirë. Përkundër
përpjekjeve për të aplikuar mirë metodologjinë për përcaktimin e tarifave sistemi ekzistues
nuk ka siguruar se tarifat janë përcaktuar siç duhet. Aprovimi i humbjeve të ofruesve të
shërbimeve nuk është i bazuar në një metodologji uniforme për të gjitha kompanitë e
shërbimeve përkatëse. Gjithashtu, kjo metodë e njohjes së humbjeve nuk është e orientuar
në mënyrë të atillë që të motivoj kompanitë për të zvogëluar humbjet e tyre. Kostot
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
4
operative dhe kapitale janë aprovuar pa arsyeshmëri të dokumentuar dhe në mungesë të
analizave të duhura. Rregullatorët kanë aprovuar nivel më të lartë të borxhit të keq se sa që
është borxhi i keq real i ofruesve të shërbimeve. Kompanitë ofruese të shërbimeve kanë
realizuar fitim më të madh se fitimi i aprovuar nga rregullatorët duke mbivlerësuar bazën
e rregulluar të aseteve dhe duke realizuar të hyra më të larta se sa ato të aprovuara.
Konsultimet publike të autoriteteve rregullatore dhe kompanive ofruese të shërbimeve
publike nuk janë të mjaftueshme për përcaktimin e tarifave. Qasja që ndjekin autoritetet
rregullatore për konsultime me publikun është e përqendruar kryesisht në një komunikim
të kufizuar sesa në konsultime të vazhdueshme interaktive duke përfshirë pjesëmarrje
aktive të publikut në procesin e përcaktimit të tarifave. Komunikimi dhe bashkëpunimi
ndërmjet rregullatorëve dhe kompanive ofruese të shërbimeve nuk është në nivel të
mjaftueshëm, gjë që mund të pengojë ndërveprimin dhe shkëmbimin e informacionit dhe
përvojave. Kjo qasje ka rezultuar në një situatë ku konsultimet publike - pjesëmarrja e
publikut në përcaktimin e tarifave në përgjithësi, është shumë e kufizuar.
Rekomandojmë Qeverinë që:
Të identifikojnë plotësisht dhe kompensohet sasia e konsumuar e shërbimeve nga
konsumatorët të cilët bazuar në kritere të paracaktuara janë të liruar nga pagesa e
shërbimeve publike.
Rekomandojmë autoritetet rregullatore që:
Llogaritja e tarifave të shërbimeve publike, të bëhet sipas harxhimeve reale, saktë
dhe drejtë;
Metodologjia e aplikuar për përcaktimin e tarifave të jetë uniforme për të gjitha
kompanitë e shërbimit përkatës, e orientuar në drejtim të motivimit të kompanive
për përmirësimin e përformances së tyre;
Përcaktimi i kostove operative, kostove kapitale dhe koeficientëve tjerë të
rëndësishëm financiarë të aprovohet bazuar në analiza përkatëse dhe të
dokumentuara me sqarime të mjaftueshme dhe të qarta; dhe
Të krijohen parakushtet procedurale dhe teknike për pjesëmarrje të kënaqshme të
qytetarëve dhe shoqërisë civile në aktivitetet për konsultime publike gjatë gjithë
procesit për përcaktimin e tarifave.
Përgjigja e palëve tё përfshira nё auditim
Autoriteti Rregullativ për Shërbimet e Ujit, KRU "Hidroregjioni Jugor", KRU"Hidrodrini"
janë pajtuar me gjetjet dhe rekomandimet e auditimit ndërsa Zyra e Rregullatorit të
Energjisë nuk është pajtuar me disa prej gjetjeve dhe komentet janë në Shtojcën 7. Ndërsa
nuk kemi pranuar përgjigjje nga KRU Mitrovica, Ngrohtorja Qendrore (NQ) Termokos
Prishtinë dhe Ngrohtorja Qendrore ‘Gjakova’.
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
5
1. Hyrje
Shërbimet publike janë aktivitetet në shërbim të qytetarëve për ofrimin e të mirave apo
shërbimeve publike që konsiderohen se duhet të jenë në funksion të qytetarëve. Këto të
mira apo shërbime publike dhe qasja e tyre efikase dhe efektive tek qytetarët mundësojnë
një mirëqenie më të mirë për të gjithë. Megjithatë, për shërbimet publike të ofruara,
qytetarët duhet të paguajnë një tarifë dhe përcaktimi i vlerës së tyre duhet të jetë në
përputhje me llogaritjet sipas harxhimeve reale dhe natyrës së shërbimeve.
‘Tarifa është një pagesë, obligim financiar që një person fizik apo juridik e bënë në
shkëmbim të një shërbimi specifik’.
Ofrimi i shërbimeve publike është i përcaktuar me ligje dhe standarde
Kriteret për përcaktimin e tarifave bazohen në legjislacion, udhëzime
administrative, rregullore dhe standarde tjera që rregullojnë
administrimin dhe organizimin e menaxhimit të shërbimeve publike.
Duke pasur parasysh ndikimin e madh të këtyre shërbimeve, atëherë
edhe mënyra e përcaktimit të tarifave, e kalkulimit dhe faturimit të
tyre në përgjithësi janë çështje që i prekin të gjithë qytetarët dhe
bizneset në vend.
Mbrojtja e konsumatorëve për shërbimet publike
Bazuar në ligjin për mbrojtjen e konsumatorit, shitja e shërbimeve
publike, duhet të llogaritet sipas harxhimeve reale dhe natyrës së
shërbimeve. Shërbimet e ofruara për qytetarët ndikojnë në
përmirësimin e jetës sociale në përgjithësi duke ofruar qasje në
plotësimin e nevojave esenciale për të gjithë.
Efikasiteti dhe cilësia e shërbimeve publike sikurse edhe i gjithë
procesi i përcaktimit të tarifave deri në faturimin e shërbimeve duhet
t’u ofrojnë siguri qytetarëve se janë duke pranuar shërbime në
përputhje me vlerën e pagesës.
Konsumatorët e shërbimeve publike janë të ndarë në kategoritë si në vijim:
Konsumator shtëpiak;
Konsumator komercial/industrial – personi; dhe
Konsumator institucional - subjekti ligjor i klasifikuar nga ofruesi
i shërbimeve si autoritet qeveritar.
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
6
Autoritetet publike janë përgjegjëse për përcaktimin e tarifave
Autoritetet rregullatore për shërbime publike janë autoritete të
pavarura, përgjegjëse për rregullimin e veprimtarisë të ofruesve të
shërbimit në Kosovë.
Furnizimi me ujë të pijes ofrohet nga Kompanitë Rajonale të Ujërave
(Tutje: KRU), ndërsa Autoriteti rregullator për shërbimet e ujit (Tutje:
ARRU) si autoritet i pavarur, është përgjegjës për përcaktimin e
tarifave të shërbimeve të ujit në Kosovë dhe rregullimin e
veprimtarive të ofruesve të shërbimit të ujit Kosovë.
Zyra e Rregullatorit për Energji (Tutje: ZRRE) është institucioni përgjegjës për përcaktimin
e tarifave të energjisë dhe ka për detyrë të rregullojë aktivitetet në sektorin e energjisë
elektrike, ngrohjes qendrore dhe gazit.
Tarifat e shërbimeve publike propozohen nga ndërmarrjet publike
Tarifat duhet të përcaktohen në bazë të të hyrave të gjeneruara dhe
mbulimit të kostove të arsyeshme, të mjaftueshme për të financuar
aktivitetet e ofruesve të shërbimeve, në përputhje me legjislacionin
aktual dhe kontabilitetin rregullator. Tarifat për shërbimet publike
propozohen nga ofruesit e shërbimeve ndërsa aprovohen nga zyrat
rregullatore.
Ndërmarrjet Publike ofruese të shërbimeve me përjashtim të KEDS si NP e privatizuar, i
raportojnë Aksionarit i cili i raporton Kuvendit të Kosovës për NP-të Qendrore,
respektivisht Kuvendit përkatës Komunal për NP-të lokale. Menaxhmenti i NP-ve i
raporton Bordit të Drejtorëve (BD), ndërsa Bordi i raporton Komisionit të Aksionarëve.
Grafikoni 1. Sistemi i procesit të menaxhimit të ofruesve të shërbimeve publike
Burimi: Hierarkia e autoriteteve në strukturen menaxhuese të ofruesve të shërbimeve publike5
5 Ligji për Ndërmarrjet Publike (2008) dhe plotësim/ndryshimet (2012 dhe 2015); Ligji për Shoqëritë Tregtare.
Autoritetet Qendrore: Kuvendi i Kosovës / Kuvendet Komunale (NP)
Ministri / Komisionet Komunale tëAksionarëve
Bordet e Drejtorëve
Kompanitë ofruese të shërbimeve
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
7
Personat përgjegjës për ushtrimin e të drejtave përkatëse të Aksionarit për Ndërmarrjet
Publike, do t’i raportojnë çdo vendim të marrë Kuvendit të Kosovës për NP-të Qendrore,
ose Kuvendit përkatës komunal.
Bordet e (KRU) në përbërjen e tyre kanë anëtarë të propozuar nga
komunat duke pasur parasysh se në Bordin e Drejtorëve (BD) të
secilës ndërmarrje rajonale të ujit, Qeveria duhet të emërojë të
paktën gjysmën e drejtorëve nga kandidatët e nominuar nga
komunat ku ofron shërbimet ndërmarrja rajonale e ujit.
Aksionari(ët) do të kërkojë nga BD që ta përgatisë dhe t’ia dorëzojë
aksionarit(ëve) një raport të hollësishëm në rast se:
Performanca e NP-së devijon nga caqet e përcaktuara në Planin e Biznesit të
miratuar nga BD për vitin përkatës financiar;
Vlera e aseteve të NP zvogëlohet; apo
Bie niveli i kënaqësisë së konsumatorëve lidhur me cilësinë e shërbimeve.
Ky auditim është i rëndësishëm, pasi që vendosja e një procesi funksional të përcaktimit të
tarifave për shërbime publike ka një interes të lartë publik, por edhe ndikim social dhe
ekonomik. Shërbimet publike të një cilësie të lartë ashtu si edhe zhvillimi ekonomik i vendit
në masë të madhe varen nga dizajni dhe menaxhimi i këtyre shërbimeve6. Është e
arsyeshme që të bëhet vlerësimi i këtij procesi për të vërtetuar nëse sistemi mbikqyrës –
rregullator funksionon si duhet dhe se i njëjti siguron se përcaktimi i tarifave të aplikuara
është i vendosur në bazë të analizave të qarta, në harmoni me rregulloret në fuqi, të bazuar
në standardet aktuale të kontabilitetit.
6 http://www.oegjk.org/nuk-ka-zhvillim-ekonomik-pa-energji-elektrike/
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
8
2. Objektivat e auditimit dhe pyetjet
Objektivë e këtij auditimi është vlerësimi se sa efektiv është sistemi i aplikuar i përcaktimit
të tarifave të shërbimeve publike dhe njëkohësisht të identifikoj boshllëqet dhe vlerësoj nëse
procesi i përcaktimit të tarifave për shërbimet publike është bërë sipas kritereve të
matshme, në përshtatje me shpenzimet reale dhe relevante.
Qëllimi i këtij auditimi është të vlerësohet procesi për përcaktimin e tarifave a është i
rregulluar dhe i bazuar në kritere dhe parime. Auditimi do të mbulojë aspektet e vlerësimit
se deri në çfarë niveli autoritetet rregullatore të shërbimeve publike kanë aplikuar procese
të mirëfillta të menaxhimit të tarifave të ujit të pijes, energjisë elektrike dhe energjisë
termike.
Përmes rekomandimeve të inkurajohet orientimi drejt arritjes së saktësisë, transparencës
dhe vendosjes së drejtë të tarifave për shërbime publike.
Pyetja kryesore e auditimit:
A aplikohet një sistem funksional për përcaktimin e tarifave për shërbimet publike, i
bazuar në standarde dhe analiza të duhura?
Nën pyetjet e auditimit:
A është dizajnuar dhe inkorporuar në mënyrë të përshtatshme procesi për përcaktimin e
tarifave të ujësjellësit, energjisë elektrike dhe asaj termike?
A ka transparencë të mjaftueshme gjatë procesit të përcaktimit të tarifave?
Aplikimi i metodologjisë së vendosur për përcaktim të tarifave a siguron tarifa të sakta
dhe të drejta?
Ky auditim ka përfshirë një vlerësim të çështjeve relevante për periudhën 2016 - 2018.
Auditimi ka vlerësuar aktivitetet e autoriteteve rregullatore ZRRE dhe ARRU varësisht nga
shërbimet publike në fokus të këtij auditimi.
Metodologjia e detajuar e auditimit e aplikuar gjatë këtij auditimi, kriteret e auditimit dhe
fushëveprimi i auditimit janë paraqitur në Shtojcën 1, ndërsa për përshkrimin detaj të
procesit për përcaktimin e tarifave shih shtojcën 2 të këtij raporti.
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
9
3. Gjetjet e auditimit
Kjo pjesë mbulon gjetjet e auditimit në lidhje me Sistemin e Përcaktimit të Tarifave të
Energjisë Elektrike, Termike dhe Tarifave të Ujit. Gjetjet e identifikuara bazohen në
analizimin e dokumenteve relevante të pranuara nga entitetet e audituara, nga intervistat
audituese të kryera me zyrtarët përkatës dhe nga analiza e rregulloreve në fuqi.
Gjetjet e auditimit në këtë raport të auditimit janë prezantuar duke filluar nga dizajnimi i
procesit të përcaktimit të tarifave, aplikimi i metodologjisë dhe transparenca, si dhe
veprimet për adresimin e performancës së dobët apo devijimet tjera nga metodologjia për
përcaktimin e tarifave.
3.1 Dizajnimi i procesit për përcaktimin e tarifave të shërbimeve të
Ujësjellësit, energjisë elektrike dhe energjisë termike
Sistemi i vendosur për përcaktimin e tarifave për ujë dhe energji është i dizajnuar dhe
inkorporuar mirë nga autoritetet rregullatore. Metodologjia e aplikuar për përcaktimin e
këtyre tarifave u ofron mundësi kompanive ofruese të shërbimeve të mbulojnë kostot e tyre
njëkohësisht duke mundësuar zhvillimin e mëtutjeshëm të tyre përmes fitimit të lejuar.
Ndërsa në anën tjetër përkujdeset që konsumatorët të mos paguajnë tarifa më të larta.
Autoriteti Rregullativ për Shërbimet e Ujit (ARRU) zhvillon auditime vjetore tek të gjithë
ofruesit e shërbimeve të ujit me qëllim të verifikimit nëse janë implementuar vendimet e
procesit tarifor. Departamenti i përformancës pranë ARRU e bënë matjen e përformancës
së arritur për objektivat e vendosura duke përfshirë matjen e humbjeve të realizuara,
realizimin e investimeve kapitale, etj. ARRU po ashtu harton raporte për matjen e arritjes
së caqeve të cilat raporte përmbajnë shumë informata lidhur me ujin e prodhuar nga
ujësjellësit, inkasimin, nivelin e humbjeve dhe numrin e konsumatorëve.
Zyra e Rregullatorit për Energji (ZRRE) zhvillon një monitorim të rregullt të zbatimit të
vendimeve të procesit tarifor. Inspektimet e rregullta janë kryer nga rregullatorët dhe kanë
qenë të fokusuara në monitorimin e ofrimit të shërbimeve në përgjithësi, përfshirë
reduktimet dhe aplikimin e tarifave.
ARRU dhe ZRRE si institucione rregullatore kanë zhvilluar një metodologji mjaft
komplekse dhe aplikojnë një sistem të dizajnuar mirë për përcaktimin e tarifave duke filluar
prej aplikimit për tarifa nga ana e ofruesve të shërbimeve dhe deri tek rregullimet në fund
të periudhës të kostove të aprovuara. Ky proces i bazuar në rregulla të paracaktuara dhe në
kontabilitetin rregullator, përcakton metodologjinë për kalkulimin dhe aprovimin e
kostove operative dhe kostove kapitale të cilat janë përbërësit kryesorë të të hyrave të
lejuara rrjedhimisht dhe tarifave përfshirë edhe investimet e reja nga donatorët e ndryshëm
poashtu edhe investimet kapitale nga tarifa e shërbimeve.
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
10
Pavarësisht proceseve dhe dizajnit të mirë, kemi vërejtur se metodologjia për përcaktimin
e tarifave nuk është zbatuar siç duhet. Gjatë shqyrtimeve tarifore jo të gjithë faktorët janë
marrë parasysh dhe për pasojë mund të jenë ngarkuar konsumatorët e rregullt të cilët kanë
paguar tarifë më të lartë se konsumi i tyre. Në nënkapitujt në vijim janë shpalosur rastet të
cilat kanë ndikim në përcaktimin e tarifave.
3.1.1 Kategoritë sociale dhe konsumatorët tjerë familjar me nevoja të
veçanta nuk janë duke u trajtuar për shërbimet e ujit dhe
energjisë termike
Ofruesit e shërbimeve të ujësjellësit, energjisë termike dhe energjisë elektrike duhet të identifikojnë
personat të cilët për shkak të statusit të tyre social, kanë të drejtë për t’u furnizuar me këto shërbime
me kushte të veçanta dhe në bashkëpunim me autioritetet rregullative përkatëse faturat e tyre të
paguhen nga organet kompetente të mirëqenies sociale7.
Bazuar në raportin ‘Statistikat e Mirëqenies Sociale, tremujori i dytë 2019’ prezantuar nga
Agjencia e Statistikave të Kosovës, nga skema e ndihmës sociale kanë përfituar 24,767
familje me gjithsej 100,995 anëtarë8, pa përfshirë edhe kategoritë tjera potencialisht
përfituese nga skemat e tjera sociale.
Përfituesve të ndihmës sociale nuk u janë kompensuar shpenzimet për shërbimet e
ujësjellësit dhe energjisë termike të cilët në parim duhet të ishin liruar nga pagesa e këtyre
shërbimeve. Këta përfitues mund të kenë paguar faturat e tyre në mungesë të një zgjidhje
adekuate, ndërsa zyrat rregullatore nuk kanë dëshmi nëse ka nga kjo kategori e
konsumatorëve të cilët kanë paguar faturat e tyre.
Në takimin e nëntë të Këshillit Ndërministror për Ujërat (KNMU) ku ishte diskutuar
shqyrtimi i propozim-vendimit për trajtimin e rasteve sociale në sektorin e shërbimeve të
ujit, ku përpos tjerave ministri i Ministrisë së Zhvillimit Ekonomik (MZHE) kishte theksuar9
që Qeveria ndanë rreth 4 milion Euro për të paguar rastet sociale direkt te kompania e
energjisë dhe tek ujërat ky obligim do të ishte diku rreth 2 milion Euro në vit.
Ofruesit e shërbimeve të energjisë termike nuk kanë ndërmarrë veprime të nevojshme që
në bashkëpunim me institucionet përkatëse të bëjnë identifikimin e përfituesve të ndihmës
sociale - kosumatorë që përdorin shërbimet e ngrohjes dhe sipas ligjit gëzojnë të drejtën që
faturat e tyre të paguhen nga organet kompetente të mirëqenies sociale. Kjo ka shkaktuar
7 - Ligji Nr.05/L-42 për rregullimin e shërbimeve të ujit, neni 27, paragrafi 3 - Ligji për Energji Termike Nr.05L-052, Neni 19 paragrafi 1.6 - Ligji për Energji Nr.05L_081, Neni 5, paragrafi 1 8 http://ask.rks-gov.net/sq/agjencia-e-statistikave-te-kosoves/add-news/statistikat-e-mireqenies-sociale-
tm2-2019 9 http://www.kryeministri-ks.net/knmu: Shenimet_e_takimit_IX_te_Keshillit_Nderministror_per_Ujerat
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
11
vështirësi në identifikimin e shpenzimeve për këtë kategori të konsumatorëve. Në bazë të
metodologjisë së aplikuar për përcaktimin e tarifave konsumatorët e rregullt përveç bartjes
së barrës financiare për humbjet e kompanive ofruese të shërbimeve publike e bartin barrën
edhe për konsumatorët nga kategoria sociale e konsumatorëve që do të duhej të paguhet
nga buxheti i shtetit.
Zyret rregullatore nuk kanë mundur të dëshmojnë nëse ka një dyfishim të kostove nga këto
kategori sociale duke reflektuar drejtëpërdrejt në tarifa të paguara nga konsumatorët e
rregullt, ndërsa në anën tjetër duke u regjistruar vlerat e njëjta si llogari të arkëtueshme të
cilat reflektohen tek borxhi i keq gjatë procesit të përcaktimit të tarifave. Nga intervistat me
rregullatorët dhe nga dokumentet mbështetëse përkatëse kemi vërejtur se ARRU ka bërë
përpjekje për adresimin e problemit lidhur me shpenzimet e konsumatorëve të konfirmuar
si raste cilët për shkak të statusit të tyre social, kanë të drejtë për t’u furnizuar me këto
shërbime me kushte të veçanta dhe kanë siguruar listen e përfituesve aktual. Rregullatori i
shërbimeve të ujësjellësit dhe ai i energjisë termike kanë deklaruar se mbulimi i kostove për
konsumatorët të cilët kanë të drejtë për t’u furnizuar me këto shërbime me kushte të veçanta
është përgjegjësi e institucioneve respektive, ndërsa auditimi ka gjetur se nuk janë
kompensuar rastet sociale deri më tani.
Mungesa e adresimit të plotë të rasteve sociale dhe mos hartimi i planeve sociale të veprimit
shkakton vështirësi për konsumatorët e rregullt të cilët në bazë të metodologjisë së aplikuar
janë bartës të kostove për këto kategori të veçanta, kosto të cilat reflektohen në tarifa të
ujësjellësit dhe energjisë termike duke i rritur shpenzimet - kostot e tyre. Kjo ka shkaktuar
vështirësi edhe tek ofruesit e shërbimeve duke i rritur llogaritë e arkëtueshme për vlerën e
faturuar dhe të pa arkëtuar për konsumin nga kategoritë e konsumatorëve familjarë me
nevoja të veçanta, rritje e cila ka ndikim të drejtëpërdrejtë në tarifa duke e rritur borxhin e
keq të lejuar si zë i veçantë në përcaktimin e tarifave.
3.1.2 Tarifa fikse për energji elektrike dhe ujë
Shërbimet publike u shiten konsumatorëve duke i llogaritur sipas harxhimeve reale kur natyra e
shërbimeve e lejon këtë, ndërsa shërbimi i leximit të njehsorëve është pa pagesë përveç rasteve kur
kërkohet nga konsumatori. Kur shpenzimet për shërbimin e leximit shtesë janë të rregulluara me
rregullore të veçanta, atëherë vlejnë dispozitat tjera. Faturimi i energjisë elektrike, termike dhe ujit
duhet të llogaritet në bazë të konsumit real të lexuar në njehsorin e kalibruar të konsumatorit10.
Struktura tarifore e aplikuar për shërbimet e ujësjellësit dhe energjisë elektrike përbëhet
nga tarifa fikse dhe variabile. Tarifat fikse janë ngarkesa për konsumatorët në lidhje me
pranimin e shërbimeve të ujësjellësit dhe energjisë elektrike, ndërsa tarifa variabile
10 Ligji Nr.06/L-034 për mbrojtjen e konsumatorit.
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
12
aplikohet për sasinë volumetrike11 të shpenzuar. Tarifa fikse aplikohet në vlerë të njëjtë për
të gjithë konsumatorët për kategoritë e njëjta dhe kjo tarifë nuk është ndryshuar për një
kohë të gjatë. Kjo lloj tarife është aprovuar nga zyrat rregullatore me arsyetimin se
konsumatorët të cilët janë të kyçur në rrjet e kanë mundësinë e mosshfrytëzimit apo
shfrytëzimit të shërbimit pa paralajmëruar deri sa janë aktiv të kyçur në rrjet dhe kjo i
obligon kompanitë që t’a mbajnë rrjetin aktiv. Lidhur me shërbimet e ujësjellësit tarifa fikse
është bazuar në ligjin për rregullimin e shërbimeve të ujit, rregulloren e ARRU Nr 07/2016
dhe praktikat e mira të rregullatorit Evropian të Ujit - WAREG sipas së cilave aplikohet
tarifa fikse për shërbimet e ujit. Sipas ARRU duke pasur parasysh se ndër-subvencionimi
për tarifat volumetrike do të reduktohet me kalimin e kohës, ndër-subvencionimi për
elementin e tarifave fikse po ashtu duhet të reduktohet në përputhje me rrethanat.
Numri i përgjithshëm i konsumatorëve të evidentuar gjatë vitit 2018 në shtatë ujësjellësit në
Kosovë ishte 355,030 apo të hyra vjetore të faturuara për tarifë fikse prej 4,260,360€. Të hyrat
e realizuara të kompanive nga tarifa fikse gjatë periudhës 2016 – 2018 janë në vlerën mbi 10
milion Euro, ndërsa vetëm gjatë vitit 2018 nga kjo lloj tarife ishin arkëtuar vlera prej mbi 4.6
milion Euro si rrjedhojë e obligimit për pagesë fikse prej një (1) euro në muaj (Shtojca 4).
Tarifa fikse për energji elektrike aplikohet pa përjashtim në baza mujore për konsumatorët
e energjisë elektrike. Numri i përgjithshëm i konsumatorëve të energjisë elektrike në fund
të vitit 2016 ishte 561,809 dhe si rrjedhojë e obligimit për pagesë fikse të gjithë konsumatorët
shtëpiak janë të obliguar të paguajnë vlerën prej 1.88 në muaj të tarifës fikse.
Pas përfundimit të punes audituese në terren dhe para publikimit të këtij raporti të
auditimit, ARRU ka draftuar rregulloren e re për tarifa të ujit ku tarifa fikse nuk parashihet
të jetë e domosdoshme, por e njëjta sipas rregullores së re duhet të përfshinë edhe tarifat
fikse në rast nevoje.
3.1.3 Për rastet e konsumatorëve të liruar nga pagesa nuk janë
përcaktuar bartësit e shpenzimeve të ujit
Objektet e kultit në Kosovë janë liruar nga pagesa për shërbimet e ujit që nga dhjetori 2015 dhe në
nivel të vendit është e rregulluar që këto objekte të mos paguajnë për shërbimet e ujësjellësit12.
Ligji për rregullimin e shërbimeve të ujit dhe rregulloret tjera në fuqi nuk e përcaktojnë se
kush duhet të jetë bartës i shpenzimeve të këtyre shërbimeve për objektet e kultit në Kosovë.
ARRU dhe KRU-të rajonale nuk kanë qenë në gjendje t’a dëshmojnë sasinë e konsumuar të
ujit nga objektet e kultit të cilat janë të liruara nga pagesa e shërbimeve, mirëpo bazuar në
11 Tarifat variabile aplikohet për sasinë volumetrike të konsumuar. 12 Ligji Nr.05/L-42 për rregullimin e shërbimeve të ujit, neni 20-pika 5
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
13
intervistat audituese në KRU-të e audituara vlerësohet që shpenzimi të jetë rreth 1-2% të
totalit të ujit të konsumuar. Bazuar në metodologjinë e aplikuar për përcaktimin e tarifave,
kostot totale për këto shpenzime nga KRU-të përkatëse reflektohen në tarifa për t’u paguar
nga konsumatorët e rregullt (Shtojca 6). Mos definimi i bartësve të shpenzimeve të ujit ka
ndikuar që për periudhen 2016-2018 konsumatorët e rregullt të kenë tarifa më të larta të ujit
për totalin e sasisë së konsumuar nga këto objekte.
ARRU ka kërkuar amandamentimin e ligjit për rregullimin e shërbimeve të ujit duke
pëfshirë përcaktimin e bartësve të shpenzimeve të ujit për objektet e kultit. Në korrik 2019,
ky ligj është amandamentuar dhe nuk i ka përfshirë bartësit e shpenzimeve të ujit të këtyre
objekteve dhe si i tillë ka lënë hapësirë që mos të dihet bartësi i këtyre shpenzimeve.
3.1.4 Për zonat e rrezikuara mjedisore nuk është caktuar një kuotë
më e ulët e tarifës
Qeveria në bashkëpunim me ZRRE duhet të sigurojë një kuotë më të ulët të çmimit për energji
elektrike për banorët e zonës së rrezikuar të Obiliqit13.
ZRRE nuk ka ndërmarrë veprime për krijimin e një bashkëpunimi me Qeverinë apo
komunën e Obiliqit në drejtim të identifikimit të sasisë së energjisë elektrike të konsumuar
në zonën e rrezikuar të kësaj komune dhe njëkohësisht për të krijuar mundësi kompensimi
për përfituesë të kësaj kuote. Komuna e Obiliqit dhe institucionet tjera përgjegjëse nuk kanë
arritur ende të krijojnë parakushtet për aplikimin e kuotave më të ulta të energjisë elektrike
për banorët e kësaj zone. Kuvendi Komunal i Obiliqit në shtator të vitit 2019 ka draftuar
rregulloren për subvencionimin dhe caktimin e kuotës më të ulët të energjisë elektrike për
këtë zonë, rregullore e cila është vlerësuar nga Ministria e Zhvillimit Ekonomik (MZHE) se
është në kundërshtim me dispozitat e ligjit. Këto paqartësi kanë ndikuar që banorët e zonës
së rrezikuar mjedisore të Obiliqit edhe pas tri (3) vite të aprovimit të ligjit të mos përfitojnë
kuota më të ulta të energjisë elektrike.
Faturimi i banorëve të zonave të identifikuara si zona të rrezikuara mjedisore me tarifa të
njëjta me zonat tjera është një barrë e padrejtë për konsumatorët e këtyre zonave.
3.1.5 Procesi i konsultimeve publike për përcaktimin e tarifave nuk
ka qenë gjithëpërfshirës
Një proces i mirë dhe i vazhdueshëm i komunikimit me të gjitha palët e interesit do të mundësonte
që procesi i përcaktimit të tarifave do të arrinte pjesëmarrje të gjerë të palëve të interesit dhe me fokus
të veçantë të konsumatorëve – pranuesve të shërbimeve.
13 Ligji Nr.05/L-044 Për zonën e rrezikuar mjedisore të Obiliqit dhe rreth tij, Neni 8, pika 2
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
14
ZRRE gjatë shqyrtimit të të dhënave dhe informatave të aplikacionit përkatës për
përcaktimin e tarifave analizon të gjitha kostot e ndërmarrjes ofruese të shërbimeve. Pas
shqyrtimit të të gjitha kostove të prezantuara në aplikacionin për tarifa nga ofruesit e
shërbimeve, ZRRE përgatit një draft raport për të Hyrat Maksimale të Lejuara (HML) dhe
njofton publikun e gjerë se këtë raport e ka publikuar në faqen e saj elektronike dhe të gjithë
palët e interesit kanë mundësi që të japin komentet e tyre me email brenda afatit kohor prej
tri javësh. Pas analizimit të komenteve hartohet raporti final si dhe një raport i shkurtër për
përcaktimin e tarifave.
Auditimi ka identifikuar se konsultimet publike në kuadër të procesit për përcaktimin e
tarifave nuk janë zhvilluar mjaftueshëm dhe për pasojë pjesëmarrja e publikut dhe
komentet e pranuara janë në numër relativisht të ulët.
Kemi vërejtur se komentet e pranuara janë kryesisht nga operatorët e licencuar të cilët kanë
aplikuar për shqyrtim tarifor, ndërsa shoqëria civile dhe qytetarët si konsumatorë - pranues
të këtyre shërbimeve kanë ofruar shumë pak komente. Këto janë indikacione se vendosja e
draft raporteve për të HML dhe propozimet për përcaktimin e tarifave në faqen elektronike
të ZRRE për tri javë me qëllim të konsultimeve publike dhe për të pranuar komente me
email nuk janë veprime të mjaftueshme për të siguruar pjesëmarrjen e publikut në këtë
proces të rëndësishëm. Poashtu edhe ftesat për pjesëmarrje në mbledhjet e Bordit të ZRRE
nuk kanë treguar se janë veprime të mjaftueshme për të siguruar pjesëmarrje të
kënaqëshme të palëve të interesit gjatë procesit të përcaktimit të tarifave. Dokumentet e
publikuara në faqen elektronike të ZRRE për konsultime me publikun mund të
konsiderohen se nuk janë mjaftueshëm të thjeshtësuara për t’u kuptuar nga konsumatorët
dhe mund të konsiderohet si njëra nga arsyet e një numri shumë të vogël të komenteve.
Sipas zyrtarëve të ZRRE sektori i energjisë është mjaft kompleks edhe duke konsideruar
këtë është e vështirë t’i thjeshtojë këto raporte. Edhe përkundër këtij arsyetimi ZKA
konsideron se këto raporte duhet të jenë mjaftueshëm të kuptueshme për të gjithë palët e
interesit me qëllim të arritjes së rezultateve ma të mira nga ky proces.
ARRU ka themeluar Komisione Këshilluese të Konsumatorëve (KKK) në bashkëveprim me
komunat dhe ofruesit e shërbimeve me qëllim të shqyrtimit dhe zgjidhjes së ankesave të
konsumatorëve. KKK-të, janë pjesë e procesit rregullator dhe roli i tyre në përgjithësi është
të sigurojë që zëri i konsumatorit të dëgjohet tek Rregullatori përmes dëgjimeve publike.
Gjatë përcaktimit të tarifave tre vjeçare ARRU organizon edhe dëgjime publike në shtatë
qendrat regjionale me pjesëmarrje të përfaqësuesve të ARRU, KRU, KKK, SHUKOS14
përfaqësuesve te qeverise dhe qytetarëve ku diskutohet lidhur me tarifat e propozuara për
tre vitet e procesit tarifor. Numri i ulët i konsultimeve është për shkak se KKK-të janë
themeluar kryesisht në komunat më të mëdha, aty ku janë të vendosura selitë e KRU dhe
14 Shoqata e Ujësjellësve dhe Kanalizimit të Kosovës (SHUKOS) është një organizatë jo-fitimprurëse e themeluar në vitin 2001 e cila merret me qështjet e ujit dhe kanalizimit në Kosovë.
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
15
kjo ka ndikuar që një numër i qytetarëve nga komunat e tjera të mos kenë qasje të afërt në
këto konsultime. Në dëgjime publike pjesëmarrja e qytetarëve dhe palëve të tjera të
interesuara është në nivel shumë të ultë. Shqetësim i veçantë është mundësia e ofruar e
pjesmarrjes në këto konsultime publike për qytetarët nga komunat apo rajonet jashtë shtatë
komunave më të mëdha. Në to diskutohet për çështje të ndryshme të cilat kanë të bëjnë me
shërbimet e ofruara në përgjithësi. Ndërsa sa i përket procesit të përcaktimit të tarifave,
qytetarët nuk kanë shumë informata se çfarë kosto përfshihen në tarifa dhe për këtë arsye
nuk dinë edhe si ti qasen problemit dhe informatat e ofruara nuk janë të thjeshtësuara për
t’i kuptuar konsumatorët. Në grafikonin në vijim, paraqesim numrin e takimeve të
mbajtura të KKK-ve, sipas viteve, numrin e ankesave të konsumatorëve dhe numrin e
ankesave të zgjidhura.
Grafikoni 2. Numri i konsultimeve me publikun lidhur me tarifat e ujit
Burimi: Raportet vjetore të punës, ARRU
Praktika e deritanishme për konsultime publike ka dëshmuar se ARRU nuk ka ndërmarrë
veprime të mjaftueshme për siguruar pjesëmarrjen e të gjitha palëve të interesit gjatë
procesit të përcaktimit të tarifave. Nga grafikoni i mësipërm ku janë krahasuar konsultimet
me publikun lidhur me tarifat e ujit vërejmë një numër relativisht të ulët të ankesave krahas
shtrirjes së gjerë të shërbimit dhe numrit të banorëve të Kosovës prej rreth 1.8 mil banorë,
dhe se jo të gjitha ankesat janë zgjidhur. Sipas ARRU, jo të gjitha ankesat e parashtruara
janë trajtuar në pajtim me dispozitat ligjore në fuqi, mirëpo ankesat të cilat kanë qenë të
parashtruara - jashtë afatit të paraparë më ligj, nuk janë shqyrtuar.
3.2 Metodologjia e aplikuar për përcaktimin e tarifave
Zyrat rregullatore kanë zhvilluar metodologjinë për përcaktimin e tarifave bazuar në
legjislacionin në fuqi si dhe sipas praktikave të mira. Kjo metodologji është e bazuar në
kosto me qëllim të mbulimit të shpenzimeve të ofruesve të shërbimeve por e cila poashtu
ju lejon një normë të fitimit. Me gjithë faktin se metodologjia e vendosur është e bazuar në
praktika të mira dhe është përshtatur mirë rrethanave lokale të vendit, janë vërejtur disa
mangësi të cilat janë paraqitur si në vijim:
78
302
260
92
266
228
92
319
278
0 50 100 150 200 250 300 350
Nr. i takimeve të mbajtura
Nr. i ankesave tëkonsumatorëve
Nr. i ankesave të zgjidhura
Nr. i konsultimeve me publikun lidhur me tarifat e ujit
2018 2017 2016
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
16
3.2.1 Humbjet teknike dhe komerciale të energjisë nuk janë aplikuar në
mënyrë të përshtatshme në tarifa
Në sistemet energjetike me humbje nënkuptohet dallimi në mes të energjisë elektrike dhe termike të
futur në sistem dhe energjisë së shpërndarë tek konsumatorët fundor15 të cilat përbëhen nga humbjet
teknike dhe humbjet jo-teknike (humbjet komerciale).
Humbjet për secilin shërbim janë të shprehura si përqindje e shërbimit që hyn në rrjetin
përkatës dhe përfshijnë humbjet teknike dhe konsumin e paautorizuar (humbjet
komerciale). Metodologjia e aplikuar tarifore përveç kostove operative të cilat përbëhen nga
pjesa fikse dhe ajo variabile, përfshinë edhe koston e humbjeve të lejuara ku përfshihen
humbjet komerciale dhe humbjet teknike. Kostot e lejuara të humbjeve shërbejnë për të
mbuluar shpenzimet që i shkaktohen ofruesit të shërbimeve për shkak të humbjeve gjatë
shpërndarjes, të cilat kosto i ngarkohen konsumatorit në tarifë.
ZRRE për përcaktimin e tarifave të energjisë elektrike për dy periudhat rregullative (2012 –
2022) ka përcaktuar si objektiva strategjike zvogëlimin e humbjeve nga 33.50% sa ishin në
vitin e fundit para fillimit të periudhave rregullative në 13.2% sa ishte mesatarja e realizuar
në vendet e rajonit gjatë vitit 2012. Periudha e parë rregullative ka filluar nga viti 2013-2017,
ndërsa e dyta 2018-2022, përderisa viti 2012 ishte vit transitor.
Grafikoni 3. Krahasimi i humbjeve të energjisë elektrike në vendet e Evropës juglindore 2011-2015
Burimi: USAID & USEA - Energy Technology and Governance Program: South East European Distribution
System Operators Benchmarking Study – 2nd edition (2008 – 2015)
Nga grafiku i mësipërm vërejmë se të gjitha vendet e rajonit kanë një nivel të humbjeve, por
humbjet më të mëdha gjatë gjithë periudhës janë evidentuar në Shqipëri dhe Kosovë. Edhe
përkundër zvogëlimit të vazhdueshëm të humbjeve Kosova në fund të vitit 2015 ende
15 Konsumatorë fundor janë: qytetarët konsumator, bizneset dhe institucionet.
0
10
20
30
40
50
2011 2012 2013 2014 2015
Humbjet e energjisë elektrike në vendet e Evropës juglindore për periudhën 2011-2015
CEDIS - Mali i Zi EDB - B&H EPBiH - B&H EPHZHB - B&H EPS - Serbia
ERS - B&H EVNM - NMKD HEP - Kroaci KEDS -Kosovë OSHEE - Shqipëri
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
17
kishte një nivel shumë të lartë të humbjeve të evidentuara. Përveç Kroacisë, e cila është
vendi me përqindjen më të vogël të humbjeve në rajon ku gjatë kësaj periudhe vërehet një
rritje e vogël, ndërsa në vendet e tjera të rajonit vërehet një trend i zvogëlimit të humbjeve.
Duke qenë së rrjetet e transmetimit dhe të shpërndarjes në Kosovë janë duke operuar si treg
i rregulluar, ZRRE ka vendosur caqe stimuluese16 për reduktimin e humbjeve. Qëllim i
caqeve për reduktimin e humbjeve bazohet në parimin bazik rregullativ që konsumatorëve
t’iu ofrohet shërbim efikas me kosto minimale dhe kompanitë të kenë përfitime si rezultat
i përmirësimit të performancës.
Vlerat e HML-ve të përcaktuara për ofruesit e shërbimeve të energjisë elektrike (OST, OT
dhe OSSH) në secilin shqyrtim të çmimeve përgatiten sipas metodologjisë ‘ndërtimi i
blloqeve’17. Kostoja e humbjeve ka të bëjë me koston e energjisë së blerë nga OST dhe OSSH,
respektivisht mbulimin e humbjeve të lejuara në rrjetet e transmetimit dhe shpërndarjes.
Tabela 1. Humbjet e lejuara dhe të realizuara për periudhën 2011-2016 (KEDS)
2011 2012 2013 2014 2015 2016
Humbjet e Teknike të realizuara 16.80% 16.30% 16.10% 15.60% 15.40% 13.04%
Përqindja e realizuar (%) e zvogëlimit të humbjeve teknike
0.50% 0.20% 0.50% 0.20% 2.36%
Përqindja e realizuar e zvogëlimit të humbjeve teknike krahasuar me vitin paraprak
2.98% 1.23% 3.11% 1.28% -
Humbjet komerciale të realizuara 16.70% 15.90% 15.00% 12.90% 11.10% 11.41%
Përqindja e realizuar (%) e zvogëlimit të humbjeve komerciale
0.80% 0.90% 2.10% 1.80% -0.31%
Përqindja e realizuar e zvogëlimit të humbjeve komerciale krahasuar me vitin paraprak
4.79% 5.66% 14.00% 13.95% -2.79%
Totali i humbjeve të Realizuara 33.50% 32.26% 31.03% 28.46% 26.55% 24.45%
Totali i humbjeve të lejuara nga ZRRE 30.40% 27.40% 24.40% 21.90% 19.40%
Përqindja e lejuar e zvogëlimit të humbjeve teknike & komerciale krahasuar me vitin paraprak
3.00% 3.00% 2.50% 2.50%
Përqindja e realizuar e zvogëlimit të totalit të humbjeve krahasuar me vitin paraprak
1.24% 1.23% 2.57% 1.91% 2.10%
Diferenca në mes humbjeve të lejuara dhe realizuara për PRR_1
1.86% 3.63% 4.06% 4.65% 5.05%
Burimi: ZRRE bazuar në të dhënat e KEDS18
16 Rregullatorët aplikojnë mekanizma motivues për ofrusit e shërbimeve duke vendosur caqe të paracaktuara si stimulim për përmirësimin e performancës së ofruesve të shërbimeve në drejtim të zvogëlimi të humbjeve – përmirësimit të përformances dhe që përcillen në vazhdimësi përgjatë gjithë procesit tarifor.
17 Secili entitet lejohet që të fitojë nga tarifat një shumë të barabartë me shumën e kostove efiçiente operative, zhvlerësimin e Bazës së Rregulluar të Aseteve (BRRA) kthimin në BRRA, koston e humbjeve, Taksën e Licencës, dhe koston e çdo detyrimi të shërbimit publik dhe shpenzime tjera të shkaktuara dhe pakthyera.
18 Raporti Konsultativ i ZRRE për reduktimin e humbjeve 2017
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
18
Në Tabelën 1 janë paraqitur humbjet e lejuara dhe të realizuara në rrjetin e shpërndarjes
(KEDS), duke përfshirë humbjet teknike dhe komerciale dhe diferencën me humbjet
përkatëse të lejuara nga ZRRE. Nga tabela 1 poashtu vërehet se në periudhën 2011 – 2016
KEDS ka pasur një trend të vazhdueshëm të zvogëlimit të humbjeve teknike dhe komerciale
përveç vitit 2016 kur humbjet komerciale kanë pasur një rritje të vogël.
Mesatarja vjetore e zvogëlimit të humbjeve gjatë periudhës së parë rregullative19 ishte 1.81%
nga zvogëlimi i realizuar në total prej 9.05% nga kjo periudhë pesë vjeçare. Kjo mesatare e
zvogëlimit vjetor të humbjeve tregon se për të arritur zvogëlimin e humbjeve nga 30.4%20
në nivelin e synuar 13.2%21 për të dy periudhat rregullative KEDS do i duhet një mesatare
e zvogëlimit të humbjeve prej rreth 2% zvogëlim mesatar vjetor. Synimi i zvogëlimit të
humbjeve gjatë periudhes së parë rregullative prej 13.50% apo një mesatare vjetore e
zvogëlimit prej rreth 2.7% është një normë zvogëlimi që mund të ketë shkaktuar vështirësi
për ofruesin e shërbimeve krahasuar me periudhen e dytë rregullative pesëvjeqare kur
synimi i zvogëlimit të humbjeve ishte përcaktuar në nivel prej 3.7% apo një mesatare vjetore
e zvogëlimit prej rreth 0.74%. Në fund të kësaj periudhe dhjetëvjeçare ndikimi mund të jetë
i njëjtë por një shpërndarje jo e analizuar mirë e humbjeve të lejuara gjatë periudhës së parë
rregullative ka ndikuar si barrë më e lartë për ofruesin e shërbimeve, ndërsa në periudhen
e dytë rregullative barrë më e lartë për konsumatorët.
Trendi i zvogëlimit të humbjeve totale të realizuara në 2014-2016 ishte 1.9% - 2.6% çka
paraqet rezultate shumë më të mira se vitet paraprake kur niveli i zvogëlimit të humbjeve
totale ishte rreth 1.2%. Nga trendi i zvogëlimit të totalit të humbjeve 2011 – 2016 kemi
vërejtur se edhe përkundër investimeve të shumta kapitale, humbjet teknike dhe
komerciale nuk janë zvogëluar paralelisht në nivel të njëjtë, por duke realizuar nivel prej
3.76% zvogëlim të humbjeve teknike dhe 5.29% nivel të humbjeve komerciale.
Rezultatet e analizave të mësipërme për pesëvjeçarin e parë rregullativ tregojnë se
përqindja e realizuar e humbjeve ka qenë më e lartë se përqindja humbjeve të aprovuara
nga ZRRE, kumulativi i të cilit arrinë nivelin e diferencës prej rreth 5%.
Tabela 2: Humbjet e lejuara të propozuara KEDS-it për Periudhën e dytë Rregullative
2018 2019 2020 2021 2022
Humbjet e Lejuara 18.8% 18.8% 17.6% 16.4% 15.10%
Caku vjetor i reduktimit të humbjeve
0.0% 0.0% 1.2% 1.2% 1.3%
Burimi: ZRRE raportet rregullative të energjisë elektrike
19 Periudha e parë rregullative pesëvjeçare (2012-2017) 20 Totali i humbjeve të lejuara nga ZRRE në vitin 2012 21 Niveli i humbjeve të synuara i cili ishte mesatarja e realizuar në vendet e rajonit gjatë vitit 2012
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
19
Aprovimi i humbjeve në nivel të njëjtë për tri (3) vite rresht mund të ndikon negativisht në
mekanizmin e caqeve stimuluese të vendosura për zvogëlimin e humbjeve dhe njëkohësisht
e vështirëson arritjen e objektivave strategjike - humbjet mesatare në nivel të rajonit të
evidentuara gjatë vitit 2012. Kjo mund të shkaktoj vështirësi në arritjen e synimit kryesor
që në vitin 2022 të arrihet zvogëlimi i humbjeve totale në nivelin e humbjeve mesatare që
kishin vendet e rajonit prej 13.24% në vitin 2012.
Për periudhën e dytë rregullative22, ZRRE-ja i konsideron të arsyeshme pritjet e KEDS-it se deri
në vitin 2022 do të jetë në gjendje të arrijë nivelin e humbjeve mesatare të rajonit të evidentuara
gjatë vitit 2012. Mirëpo, ZRRE ka vendosur që për dy vitet e para të periudhës rregullative,
humbjet e lejuara të mbahen në nivel të njëjtë me vlerën e lejuar të humbjeve për vitin 2018 prej
18.8% me qëllim që t’i lejojë KEDS-it hapësirë të mjaftueshme të arrij nivelin e humbjeve sipas
periudhës së parë rregullative. Kjo ka ardhur si pasojë e ngecjes së KEDS për arritjen e caqeve
të vendosura në periudhen e parë rregullative dhe që në fund të kësaj periudhe diferenca në
mes aprovimit dhe realizimit kishte arritur në 5.05% (Tabela 1).
Grafikoni 4. Niveli i humbjeve teknike dhe komerciale të energjisë elektrike 2011 – 2016
Burimi: Raportet e ZRRE për reduktimin e humbjeve (2017)
22 Periudha e dytë rregullative 2018-2022
0%
5%
10%
15%
20%
25%
30%
35%
40%
2011 2012 2013 2014 2015 2016
Humbjet e teknike dhe komerciale të energjisë elektrike 2011-2016
Totali i humbjeve të Realizuara Totali i humbjeve të lejuara nga ZRRE
Humbjet e Teknike të realizuara Humbjet komerciale të realizuara
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
20
Nga Grafikoni 4 vërejmë se gjatë periudhës së parë caqet e vendosura nga ZRRE kanë qenë
shumë të larta për ofruesit e shërbimeve duke e ngarkuar me zvogëlim të humbjeve të
aprovuara nga 2.5 deri në 3% dhe janë përqindje më të larta krahasuar me mesataren për të
arritur cakun strategjik që është rreth 2%. Ndërsa, nëse i referohemi tabelës 2, ZRRE për
periudhën e dytë rregullative ka vendosur që niveli i humbjeve të lejuara KEDS për dy vitet
e para të mbahet barabartë me vlerën e lejuar për vitin 2017 prej 16.9%. Kjo për shkak se në
periudhën e parë rregullative nuk e ka arritur cakun e përcaktuar.
Humbjet e lejuara në nivele të ndryshueshme tregojnë se në disa vite konsumatorët do të
bartin barrë më të lartë financiare për pjesën e humbjeve të lejuara se sa në disa vite të tjera
përgjatë dy periudhave rregullative.
Grafikoni 5. Humbjet e lejuara dhe realizuara në rrjetin e transmetimit (KOSTT) 2013-2017
Burimi: KOSTT
*Parashikimet për vitin 2017
Në Grafikonin 5 janë paraqitur humbjet e lejuara dhe të realizuara në rrjetin e transmetimit
(KOSTT) për periudhën e parë rregullative ku humbjet e realizuara kanë qenë nën nivelin
prej 1.8% të humbjeve të lejuara, ndërsa për periudhen e dytë rregullative ka përcaktuar
nivelin prej 1.78%. Projeksioni i çmimit të humbjeve është bazuar në parashikimin e bursës
së Hungarisë23 për vitet 2018, 2019 dhe 2020, ndërsa për vitet 2021 dhe 2022 është marrë
mesatarja e viteve 2018, 2019 dhe 2020. ZRRE nuk kishte vendos caqe të mjaftueshme
stimuluese për reduktimin e humbjeve për KOSTT si në rastin e KEDS duke vendosur caqe
për periudha afatmesme apo afatgjata si një mekanizëm i përshtatshëm.
Mungesa e mekanizmave motivues në drejtim të zvogëlimit të humbjeve ndikon në
përmirësimin e performances dhe si rrjedhojë mund të ndikojnë në tarifa më të larta.
Aprovimi i nivelit të humbjeve më të ulta se sa humbjet e realizuara që janë të paraqitura
në grafikonin 5 për vitet 2013, 2015 dhe 2017 ka ndikim në tarifa më të larta.
23 ZRRE ka përzgjedhur Hungarinë si praktikë të mirë pasi që sipas tyre ka ngjashmeri më të përafërta me sistemin tonë
1.60%
1.70%
1.80%
1.90%
2013 2014 2015 2016 2017*
Humbjet e lejuara të KOSTT-it për Periudhen (2013 - 2017)
Humbjet e Realizuara Humbjet e Lejuara
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
21
Energjia termike
Kostot e humbjeve të aprovuara për qëllime tarifore tek tarifat e energjisë termike kanë
marrë pjesë në të hyrat e lejuara me rreth 6% për sezonat 2016/2017 dhe 2017/2018, ndërsa
në sezonin e ngrohjes 2018/2019 pjesmarrja ka qenë në nivelin prej rreth 4%. Procesi për
përcaktimin e tarifave të energjisë termike nuk ka vendosur ndonjë cak për reduktimin e
humbjeve të cilat kanë ndikim domethënës në tarifa. Sipas zyrtarëve të ZRRE nuk jane
vendosur caqe për periudhë më të gjatë për shkak se shqyrtimi tarifor bëhet në baza vjetore,
mirëpo ZKA konsideron se përcaktimi i caqeve stimuluese duhet të bëhet në formë të
përqindjes së analizuar për zvogëlimin e këtyre humbjeve e cila do të kishte ndikim tek të
hyrat maksimale të lejuara për ofruesin e shërbimeve dhe njëkohësisht si masë motivuese
për zvogëlimin e humbjeve.
3.2.2 Humbjet e ujit nuk janë reflektuar në mënyrë të përshtatshme në tarifa
Autoriteti rregullativë duhe të përpilojë politika tarifore për shërbimet e ujit duke marrë
parasyshë edhe caqet për reduktimin e humbjeve të ujit.
Mesatarja e humbjeve të ujit të ujësjellësve vazhdon të jetë rreth 57%24 në nivel të vendit,
dhe njëkohësisht humbja e ujit si një nga kompenentët kryesore përbërëse të tarifës së ujit
ka ndikuar në nivelin e tarifës. Humbjet e aprovuara nga ARRU reflektojnë drejtpërdrejtë
në tarifën e shërbimit të ujësjellësit dhe sa ma e lartë përqindja e humbjeve të aprovuara aq
ma e lartë tarifa e ujësjellësit për shërbimin e pa-pranuar nga konsumatorët e rregullt. KRU-
të edhe përkundër investimeve të konsiderueshme nga buxheti i Kosovës, investime në
vlerë të konsiderueshme përmes tarifave – të hyrat nga inkasimi, si dhe investimet e mëdha
nga donatorë të jashtëm nuk kanë arritur të zvogëlojnë nivelin e humbjeve.
Tabela 3. Humbjet e ujit në vendet e rajonit (%)25
Shteti Viti Humbjet e ujit (%)
Kosova 2017 58% Shqipëria 2017 65% Maqedonia 2016 61% Mali i zi 2016 78% Bosna e Hercegovina 2017 49% Serbia 2017 41% Bullgaria 2016 61%
Burimi: Raporti mbi gjendjen e sektorit te ujit dhe ujerave te zeza ne rajonin e Danubit – 201826
Bazuar në shkallën e humbjeve të aprovuara për vitin 2017, ARRU ka marrë vendim të
aprovoj (lejoj) humbje në zbritje në shkallën 2% në përputhje me strategjitë individuale të
24 Raporti Vjetor i Përformances 2018 - ARRU 25 https://sos2018.danubis.org/files/File/SoS_Report-2018.pdf
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
22
KRU për reduktimin e humbjeve të ujit për tre vitet e procesit tarifor. Ky standard është
marrë për të gjitha KRU-të, por pikënisja ka qenë e ndryshme, duke pasur parasysh edhe
historikun si dhe specifikat e humbjeve reale të secilës KRU në vitet paraprake. Megjithatë,
ARRU nuk ka një strategji stimuluese se si të zvogëlohen këto humbje në nivelin më të mirë
të mundshëm dhe nuk ka aplikuar mekanizma motivues të bazuar në analiza për KRU-të
në drejtim të rritjes së përformances për zvogëlimin e humbjeve.
Tabela 4. Të dhënat operative të sasisë së ujit të humbur dhe hubjeve të aprovuara nga ARRU
Uji
i
hu
mb
ur
KR
U
Një
sia
1.
Re
ali
zua
r
20
16
2.
Ap
rov
ua
r
20
16
3.
Dif
ere
nca
(2
-1)
(3/2
) %
e
dif
ere
ncë
s
4.
Re
ali
zua
r K
RU
20
17
5.
Ap
rov
ua
r
20
17
6.
Dif
ere
nca
(5-4
)
(6/4
) %
e
dif
ere
ncë
s
Prishtina m3 23,630,379 19,393,388 (4,236,991) (18%) 29,757,221 23,000,000 (6,757,221) (29%)
Prizreni m3 10,025,665 11,680,422 1,654,757 17% 10,115,569 11,246,980 1,131,411 10%
Peja m3 16,556,768 14,722,250 (1,834,518) (11%) 16,390,122 15,000,000 (1,390,122) (9%)
Mitrovica m3 15,703,746 11,501,113 (4,202,633) (27%) 19,135,593 11,354,594 (7,780,999) (69%)
Gjakova m3 7,230,107 6,949,548 (280,559) (4%) 7,017,591 6,924,610 (92,981) (1%)
Ferizaji m3 3,816,466 3,526,217 (290,249) (8%) 4,134,392 3,634,217 (500,175) (14%)
Gjilani m3 4,699,450 3,737,000 (962,450) (20%) 4,874,666 3,767,000 (1,107,666) (29%)
Total Sektori
m3 81,662,581 71,509,938 (10,152,643) (12%) 91,425,154 74,927,401 (16,497,753) (22%)
Burimi: Të dhëna të përmbledhura nga raporti vjetor i ARRU lidhur me përmbushjen e caqeve 2016/2017
Nga tabela 4 vërejmë se përqindja e humbjeve të aprovuara krahasuar me realizimin nga
ana e ARRU është e ndryshme nga një KRU në tjetrën dhe nga një vit në tjetrin. Kjo dëshmon
se ARRU nuk ka një metodologji të akorduar dhe motivuese gjatë procesit të përcaktimit të
tarifave në drejtim të përmirësimit të përformances së KRU-ve. Aprovimi i humbjeve
shumë të larta pa vendosur objektiva të matshme mund të ndikon negativisht në motivim
të menaxhmentit të KRU-ve në drejtim të zvogëlimit të humbjeve në minimumin e
mundshëm. Kjo metodologji e aplikuar në aprovimin e humbjeve të ujit gjatë procesit të
përcaktimit tarifor ku disa KRU-ve ju pranohen norma më të ulta të humbjeve, ndërsa për
disa KRU tjera janë pranuar norma ma të larta në raport me prodhimin që ka ndikim
negativ në përmirësimin e performancës së sektorit në përgjithësi.
Disa nga KRU-të nuk kanë strategji të qartë që përmes investimeve kapitale të përmirësojnë
rrjetin e ujësjellësit dhe kanalizimit. Kemi vërejtur se investimet kapitale në KRU Mitrovica
në tri vitet e fundit ishin në nivelin zero dhe kjo mund të ndikojë negativisht në zvogëlimin
e humbjeve të ujit.
Aprovimi i humbjeve më të vogla se realizimi është një barrë për kompaninë ofruese të
shërbimeve. Vendosja e caqeve për zvogëlimin e humbjeve bazuar në analiza adekuate
mund të shërbej si element motivimi për rritjen e përformances dhe zvogëlimin e humbjeve.
Aprovimi i humbjeve më të mëdha se realizimi është ngarkesë financiare shtesë e
konsumatorëve të rregullt të cilët përveç që kanë paguar për humbjet e larta, njëherit
obligohen të paguajnë edhe për pjesën e diferencës si pasojë e aprovimeve të gabuara.
Aprovimi i humbjeve më të mëdha se realizimi si në rastin e KRU ‘Hidroregjioni jugor’
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
23
ndikon poashtu edhe në humbjen e motivimit të menaxhmentit në ngritjen e përformances
dhe anasjelltas zvogëlimin e humbjeve.
Përveç përcaktimit të tarifave për shërbimet e ujit me pakicë ARRU rregullon edhe tarifat e
ujit të përpunuar me shumicë. Ne kemi vërejtur se analizat e përcaktimit të tarifave të ujit
me shumicë në përgjithësi janë analizuar në detaje me përjashtim të analizave dhe
argumentimit të pamjaftueshëm për shpenzimet e distribuimit për këtë shërbim.
Në emër të shërbimeve të ujit për faturimin veri të konsumatorëve të cilët aktualisht nuk
paguajnë për shërbimet e ujësjellësit Qeveria ka ndarë subvencione nga buxheti i
konsoliduar i Kosovës në vlerë 580,000€ për vitin 2018, vlerën prej 987,201€ për vitin 2017
dhe rreth 817,000€ për vitin 2016. Edhe përkundër subvencionimit që ka nga shteti lidhur
me këto shërbime për faturimin në anën veriore, në pasqyrat financiare të KRU ‘Mitrovica’
figurojnë ende llogaritë e arkëtueshme për këtë anë përfshirë edhe lagjen e Romëve dhe
fshatin Gojbula që janë rritur nga viti në vit për të arritur në fund të vitit 2018 në totalin e
vlerës prej rreth 14 mil Euro.
ARRU nuk ka mundur të dëshmojë nëse gjatë shqyrtimeve tarifore ka një dyfishim të vlerës
së borxheve të kqija për faturat e anës veriore të cilat subvencionohen nga Qeveria dhe që
reflektohen në kalkulimin e tarifes së shërbimeve të ujësjellësit KRU Mitrovica për të cilat
mund të ngarkohen konsumatorët e rregullt.
3.2.3 Faturimi për shërbime të ujësjellësit dhe energjisë termike në disa
raste është bërë pa njehësor
Faturimi i energjisë, ngrohjes dhe ujit duhet të llogaritet në bazë të konsumit real të lexuar në
njehsorin e kalibruar të konsumatorit. Instalimi i lidhjes së shërbimeve (gypit të lidhjes dhe
ujëmatësit) bëhet nga ofruesi i shërbimeve dhe në rastin e ndërtesave kolektive duhet të instaloj
ujëmatës të përbashkët.
ARRU ka vendosur në vazhdimësi afate që të eliminohet faturimi i shërbimeve të ujit pa
ujëmatës, mirëpo në pamundësi që ky vendim të aplikohet nga ana e kompanive ofruese të
shërbimeve të ujësjellësit ARRU ka vazhduar afatin e përmbushjes së detyrimit lidhur me
faturimin e ujit pa ujëmatës. Faturimi i shërbimeve të ujit pa ujëmatës ka vazhduar edhe
gjatë vitit 2019 ku në muajin maj të këtij viti inspektimi i ARRU kishte evidentuar numrin
prej 13,728 konsumatorëve të cilët faturohen pa matje (Shtojca 5 – Tabela 1). Të hyrat nga
tarifat volumetrike të ujit të inkasuara pa ujëmatës gjatë periudhës 2016-2018 kanë qenë në
vleren prej rreth 4.3 mil Euro (shtojca 4). Kemi vërejtur se KRU-të shumicen e shpenzimeve
të kanalizimit i regjistrojnë si shpenzime të ujit, ndërsa të hyrat nga shërbimet e kanalizimit
janë shumë më të mëdha se sa të hyrat e regjistruara për këto shërbime. Ky regjistrim jo
adekuat ndikon që të mbivlerësohen shpenzimet e ujit ndërsa të nënvlerësohen shpenzimet
e kanalizimit. Në raportin e performancës për vitin 2018 përqindja e konsumatorëve pa
matje në nivel të sektorit është rreth 5%, ndërsa ARRU nga muaji tetor 2018 me rregulloren
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
24
nr 05/2018 për ndryshimin dhe plotësimin e rregullores për standardet minimale të
shërbimit ka ndaluar faturimin pa matje për të gjitha kategoritë e konsumatorëve.
Kompanitë publike ofruese të shërbimeve publike përveç faturimit me njehsorë vazhdojnë
të faturojnë konsumatorët edhe pa njehsorë. Faturimi i konsumatorëve për furnizimin me
energji termike, në përputhje me strukturën tarifore është bërë bazuar në matjen e konsumit
dhe bazuar në sipërfaqen ngrohëse të konsumatorëve (pa matje). Struktura tarifore dhe
faturimi për energji termike pa matje është bërë për shkak se jo të gjitha nënstacionet janë
të pajisura me matës funksional, por edhe për shkak të karakteristikave teknike të rrejtit
sekondar në ndertesat e banimit kolektiv. Faturimi i realizuar për energjinë termike në
sezonin 2016/2017 ka qenë rreth 5.9 mil Euro, ku faturimi me matje ka qenë rreth 2.4 mil
Euro dhe pa matje rreth 3.5 mil Euro, ndërsa faturimi i realizuar në sezonin 2017/2018 ka
qenë mbi 6 mil Euro, ku faturimi me matje ka qenë mbi 2.4 mil Euro dhe pa matje prej mbi
3.6 mil Euro (Shtojca 5 – Tabela 2).
Grafikoni 6. Faturimit sipas matjeve të sezonit 2016/2017 dhe 2017/2018
Burimi: Raportet e monitorimit të ZRRE për sezonet 2016/2017 & 2017-2018 NQ ‘Termokos’
Nga grafikonet e mësipërm vërejmë se rreth 60% e faturimit të energjisë termike bëhet pa
matje, ndërsa pjesa tjetër prej rreth 40% bëhet me matje. NQ ‘Termokosi’ nuk bënë matjen
e energjisë termike për pjesën më të madhe të konsumit në mungesë të instalimit të matësve
të kalibruar. ZRRE nuk ka kërkuar obligativisht që të bëhet faturimi vetëm me matje ashtu
siç kërkohet me arsyetimin se instalimi i matësve të energjisë termike ka një kosto të lartë
dhe se NQ ‘Termokosi’ pret së shpejti që këtë projekt t’a kompletoj në vitet në vijim me
fonde donatore të premtuara. Faturimi pa matje ndikon që konsumatorët të faturohen për
sasi të energjisë termike të cilën nuk dihet nëse ka qenë e shpenzuar dhe sa. Kjo ka ndikuar
tek ofruesi i shërbimeve që energjinë termike ta blejë nga kogjenerimi27 në sasi të matur
ndërsa rreth 60% ta shpërndajë tek konsumatorët pa e matur sasinë e konsumuar.
27 NQ Termokos e ka bazuar prodhimin e energjisë termike nga impiantet e kogjenerimit në termocentralin ‘Kosova B’, ashtu që gjatë periudhes 2016-2018 nuk ka qenë e nevojshme aktivizimi i kaldajave me mazut në Ngrohtoren e Termokosit.
2,395,325
€ (59%) 3,482,388
€ (41%)
NQ Termokos-15/16 dhe 16/17-total faturimi [në € dhe %]
Faturimi me matje Faturimi pa matje
2,429,374
€ (40%) 3,612,286
€ (60%)
NQ Termokos-17/18-total faturimi [në €dhe %]
Faturimi me matje Faturimi pa matje
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
25
Në sezonin 2017-2018, sasia e energjisë termike e ekstraktuar nga kogjenerimi ishte 223,738
MWhTh, ndërsa gjatë sezonit 2016-2017 sasia e energjisë termike të blerë nga kogjenerimi
ishte 225,438 MWhTh.
Ky lloj faturimi poashtu ka pasur ndikim tek konsumatorët të cilët paguajnë faturat e
energjisë termike për të gjithë sipërfaqen e ambientit të banimit pa marrë parasyshë nëse
kanë interesim që t’a ngrohin të gjithë sipërfaqen e tyre banuese dhe me sasi të njëjtë
ngrohëse apo jo. Ofruesit e shërbimeve nuk kanë sqaruar plotësisht dhe argumentuar se
pse njësitë banesore të disa konsumatorëve janë faturuar për sipërfaqe bruto të banimit të
matur në metër katrorë (objektet e reja banesore) ndërsa disa njësi banesore për sipërfaqe
neto të banimit (objektet e vjetra banesore). Ky dallim në kalkulimin e sipërfaqes së ngrohur
i ka dëmtuar konsumatorët në objektet e reja banesore duke paguar fatura më të larta për
sipërfaqen e njëjtë të banimit krahasuar me objektet e vjetra banesore.
3.2.4 Niveli i borxhit të keq i aprovuar për tarifat e energjisë elektrike
dhe termike nuk është argumentuar mirë
Borxhi i keq llogaritet si përqindje e arsyeshme në të hyrat e ndërmarrjes për vlerën e faturimit nga
shitja e shërbimeve duke marr parasysh se një shumë e saj objektivisht nuk mund të arkëtohet. Këto
borxhe duhet të jenë të kalkuluara bazuar në analiza paraprake që e areyetojnë vjetërsinë e Llogarive
të arkëtueshme.
Rregulla për vendosjen e çmimeve të furnizuesit publik të energjisë elektrike dhe termike
përcakton bazat dhe procesin për përcaktimin e të HLM që mund të fitohen nga ofruesit e
këtyre shërbimeve. Kjo bëhet në mënyrë që ti lejojë ata të mbulojnë kostot e arsyeshme nga
sigurimi i furnizimit publik me energji elektrike dhe termike me tarifa të rregulluara.
Metodologjia për përcaktimin e tarifave përfshinë edhe komponentin e borxhit të keq i cili
është pjesë përbërëse e të hyrave të lejuara. Rregullatori në përcaktimin e të Hyrave për
KESCO lejon një nivel të borxhit të keq, duke u bazuar në të dhënat historike dhe
pritshmërinë për përmirësim të performancës. Niveli i aprovuar i borxhit të keq për vitin
2018 ishte aprovuar në nivel të ngjajshëm si në vitet e mëhershme prej 4% për energji
elektrike dhe që ndikimi i kësaj përqindje në HLM ishte 8.57 mil Euro që është kategori
mjaft domethënëse dhe me ndikim material në nivelin e tarifave.
ZRRE nuk ka një rregullore për klasifikimin e llogarive të arkëtueshme dhe me fokus të
veçantë për identifikimin e borxheve të kqija. Vendosja e borxhit të keq në nivel prej 4% për
KESCO, përkatësisht 5% për NQ ‘Termokosi’ ishte bërë pa një analizë të detajuar për të
dëshmuar se ky nivel i aplikuar në tarifa është i argumentuar. Analiza e ZRRE për
përcaktimin e nivelit të borxhit të keq të pranueshëm nuk kishte përcaktuar qartë kushtet
të cilat duhet të përmbushen për t’a konsideruar si të pranueshëm një borxh të keq.
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
26
3.2.5 Niveli i shpenzimeve kapitale të pranueshme për qëllime tarifore
Investimet kapitale janë pjesë shumë e rëndësishme e funksionimit normal të kompanive ofruese të
shërbimeve publike të cilat shërbejnë për rritjen e aseteve apo ndërrimin–përtërirjen e aseteve ekzistuese.
Një pjesë e investimeve kapitale për ndërmarrjet publike bëhet edhe nga fondet publike,
një pjesë tjetër financohet nga donatorët dhe një pjesë financohet përmes tarifave –
inkasimit të shërbimeve të faturuara. Financimi i investimeve kapitale përmes tarifave
nënkupton që vlera e aseteve të planifikuara për furnizim do të bëhet duke i rritur tarifat
për vlerën e kërkuar nga kompania dhe të aprovuar nga rregullatorët përkatës. Aprovimet
bëhen kryesisht në bazë të arsyeshmërisë së ofruar nga ana e kompanisë në formë të
sqarimeve dhe vlerësimit nga zyrat rregullatore, vlerë e cila ju shtohet HLM-ve, ndërsa në
raste tjera aprovimi bëhet edhe përmes rregulloreve të brendshme të rregullatorëve.
Financimi i investimeve kapitale përmes tarifave nuk është i rregulluar qartë se cilat
investime duhet të konsiderohen të pranueshme për qëllime të tarifave dhe poashtu nuk
është vendosur ndonjë limit apo përqindje deri sa mund të rritet baza e rregulluar e aseteve.
Mungesa e rregulloreve për përcaktimin e limiteve dhe natyrës së aseteve që mund të
financohen përmes tarifave ka ndikuar që disa kompani të kenë investime më të larta
krahas bazës së rregulluar të aseteve, totalit të aseteve të kompanisë të financuara përmes
tarifave apo nga fondet vetanake. Sipas zyrtarëve të ZRRE caktimi i limiteve te investimeve
nuk është vlerësuar i përshtatshëm pasi që nuk mund të gjeneralizohet për të gjitha
sherbimet/ndërmarrjet. Sipas ZKA mungesa e vendosjes së limiteve të argumentuara apo
ndryshimet e pa-argumentuara nga këto limite mund të jenë bërë pa analiza të qarta të cilat
nuk ju dihet rezultati. Investimet kapitale poashtu duhet të jenë në kontinuitet sepse të
njëjtat sigurojnë mirëmbajtjen e rrjetit në gjendje të rregullt dhe zvogëlimin e humbjeve.
Rezultat i mosrealizimit të investimeve kapitale, të aprovuara nga burimet e financimit
përmes tarifave nga ana ‘Termokosit’ dhe e disa KRU-ve, është se Baza Rregullatore e
Aseteve (Tutje: BRRA) ka vlerë më të ulët sesa ajo e planifikuar. Mos realizimi i investimeve
kapitale prej burimeve vetanake, nënkupton se konsumatorët kanë paguar tarifa për
investimet që nuk kanë ndodhur për periudhen/vitin aktual edhe pse rregullimet për një
periudhë/vit bëhen në vitin vijues. Kjo ka ndikuar në kthim më të vogël në kapital gjë që
ka rezultuar në fitim më të ulët për kompanitë ofruese të shërbimeve publike.
Shkalla e realizimit të investimeve të realizuara, në raport me ato të aprovuara, për vitin
2018, ndryshon nga realizimi prej 8% në KRU të Mitrovicës dhe Ferizajit, deri në 289% në
KRU të Gjakovës, dhe 548% KRU Prishtina. Bazuar në ARRU, arsyeja e mosrealizimit të
investimeve kapitale të aprovuara nga ARRU ka qenë mos realizimi i planifikuar i inkasimit
dhe mos zgjerimi i bazës së konsumatorëve.
Pas përfundimit të punës audituese në terren dhe para publikimit të këtij raporti të
auditimit, ARRU ka hartuar dokumentin ‘analiza e investimeve kapitale’ ku ka paraparë
edhe shkallen e realizimit të investimeve që duhet bërë.
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
27
3.2.6 Të hyrat e KRU-ve nuk janë realizuar bazuar në metodologjinë
Të hyrat e aprovuara për KRU-të paraqesin shumën e parave të nevojshme për mbulimin e kostove
për ofrimin e shërbimeve të ujësjellësit dhe ujërave të ndotura ose furnizimit të ujit me shumicë të
llogaritura të cilat realizohen përmes tarifave. Tarifat duhet të përcaktohen në bazë të të hyrave të
gjeneruara, të mjaftueshme për të financuar aktivitetet e ofruesve të shërbimeve, në përputhje me
legjislacionin aktual dhe kontabilitetin rregullator.
Metodologjia e aplikuar për përcaktimin e tarifave përcakton vetëm të hyrat e mjaftueshme
për të mbuluar kostot për ofrimin e shërbimeve dhe një normë kthimi të aprovuar dhe jo të
hyra më të larta duke pasur parasysh se ky është një sektorë i rregulluar (Shtojca 5 – Tabela
3). Arkëtimi i të hyrave më të larta se ato të aprovuara në rast të arkëtimit të borxheve të
vjetra ndikon në rrjedhën e parasë së KRU-ve, por njëkohësisht ka ndikuar edhe në nivelin
e tarifave të konsumatorëve.
Tabela 5. Të hyrat e aprovuara dhe realizuara të KRU-ve 2016 – 2018 (‘000€)
KRU Të hyrat Pasqyra Financiare Të hyrat Maksimale Lejuara ARRU Diferencat
2016 2017 2018 2016 2017 2018 2016 2017 2018
'Prizreni' 4,218 4,321 4,269 5,129 5,061 4,762 (911) (740) (493)
'Peja' 4,243 4,461 4,218 3,762 3,857 3,779 481 604 439
'Mitrovica' 3,651 5,719 6,202 3,662 3,781 3,040 (10) 1,938 3,162
'Prishtina' 14,148 15,661 14,756 15,170 16,103 15,554 (1,022) (442) (798)
'Gjakova' 4,201 4,311 5,037 3,959 4,251 4,548 242 60 489
'Gjilani' 1,294 2,456 2,534 2,082 2,182 2,361 (788) 274 173
'Ferizaji' 392 3,119 2,736 2,417 2,520 2,495 (2,025) 599 240
Burimi: Vendimi i ARRU për aprovim dhe PFV të audituara të KRU-ve 2016 – 201828
Nga tabela e mësipërme vërejmë se KRU-të në disa nga rastet gjatë periudhës 2016 – 2018
kanë realizuar të hyra ma të larta se të hyrat e aprovuara. Deri te realizimi i të hyrave më të
larta ka ardhur për arsye të inkasimit të llogarive të arkëtueshme nga periudhat e
mëhershme, për arsye se KRU kanë realizuar nivel më të lartë të prodhimit të ujit të cilin e
kanë shitur dhe për arsye të rritjes së paplanifikuar të numrit të konsumatorëve. Përcaktimi
i tarifave të ujit për periudha afatgjata tri (3) vjeçare duke mos i rishikuar parametrat kyç
në baza vjetore ka ndikuar që planifikimi të mos ketë saktësi të mjaftueshme gjë e cila ka
ndikim në tarifa.
28 Në disa nga PF të audituara nuk kemi gjetur saktë ndryshimet në llogaritë e arkëtueshme, ndërsa të hyrat maksimale të lejuara për vitin 2018 janë marrur nga rpoarti I ARRU për realizimin e caqeve dhe jo nga vendimet e aprovuara.
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
28
3.3 Investimet kapitale që kanë ndikim të drejtëpërdrejtë në
përcaktimin e tarifave
Investimet kapitale si pjesë integrale e funksionimit normal të kompanive ofruese të
shërbimeve publike shërbejnë për rritjen e aseteve apo përtëritjen e aseteve ekzistuese. Me
tarifat e procesit rregullatorë mbështeten synimet e kompanive ofruese të shërbimeve për
investime kapitale në mirëmbajtjen dhe përmirësimin e nivelit të shërbimeve ku përfshihen
pa kufizim edhe shpenzimet e zhvlerësimit gjatë jetëgjatësisë së cilitdo aset, pronave,
stabilimenteve ose pajisjeve.
Metodologjia për trajtim të investimeve kapitale është e dizajnuar, mirëpo gjatë aplikimit
janë vërejtur disa mangësi të cilat kanë ndikuar në përcaktimin e tarifave.
3.3.1 Rritja e investimeve kapitale në sektorin e energjisë termike
përmes tarifave është bërë pa analiza të duhura
ZRRE për sezonën e ngrohjes 2018/2019 i kishte aprovuar NQ ‘Termokosi’ investime
kapitale përmes tarifave në vlerë prej 1.130 mil Euro që krahasuar vlerën prej 590 mijë Euro
nga dy vitet paraprake paraqet një rritje prej 91.5%. Këto investime paraqesin një rritje prej
rreth 14% nga rreth 7.97 mil Euro sa ishte baza së aseteve të vetëfinancuara të ndërmarrjes
– totali i BRRA fillestarë. Totali i investimeve kapitale të lejuara përmes tarifave për sezonin
e ngrohjes 2018/2019 ka pasur ndikim prej 17.1% në totalin e tarifave, një rritje e përqindjes
së pjesëmarrjes në totalin e tarifave nga 9.3% sa ishte në dy periudhat paraprake. Aprovimi
i këtyre investimeve kapitale duke rritur tarifat është mbështetur në analiza jo të plota duke
lejuar investime kapitale për zëvendësimin e aseteve ekzistuese në përdorim siç është
aprovimi për ndërtimin e objektit të ri të drejtorisë dhe administratës së NQ ‘Termokosi’ në
vlerë 530 mijë Euro që vetëm ky objekt për sezonin e ngrohjes 2018/2019 reprezenton rreth
8% të totalit të tarifave. Për aprovimin e ndërtimit të objektit të ri të drejtorisë dhe
administratës ZRRE nuk ka bërë një vlerësim të gjendjes faktike të objektit ekzistues nëse i
përmbushë nevojat apo ekziston nevoja për objekt të ri dhe më pastaj të vlerëson vlerën e
zhvlerësimit të akumuluar ndër vite, shpenzime këto të lejuara për qëllime tarifore me
qëllim që ndërmarrja të zëvendësoj asetet e veta të cilat fillimisht do duhej konsideruar
mundësinë e zëvendësimit nga shpenzimet e zhvlerësimit të akumuluar.
Bazuar në Pasqyrat Financiare të audituara, NQ ‘Termokosi’ në tri vitet e fundit (2016-2018)
kishte realizuar fitim rreth 5 mil Euro, vlerë e cila mund të përdoret për zgjerimin e bazës
së aseteve të ndërmarrjes. Inkasimi në nivel ma të lartë se 80% krahasuar me faturimin
tregon realizim të mirë dhe mundësi për arritjen e objektivave përfshirë edhe investimet
kapitale (Shtojca 5 – Tabela 4 dhe 5).
Aprovimi i zëvendësimit të aseteve të vjetra ishte bërë duke mos konsideruar shpenzimet
e zhvlerësimit të cilat vetëm për sezonin 2018/2019 ishin aprovuar në vlerë prej rreth 1.6
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
29
mil Euro, ndërsa për tri vitet e fundit ishin aprovuar në vlerë prej rreth 4.5 mil Euro29 dhe
që në parim do duhej të ishte mundësia e ndërmarrjes që të zëvendësoj asetet e veta. Krejt
kjo kosto i është përfshirë tarifave të paguara nga konsumatorët për këtë sezonë të ngrohjes
duke i rritur tarifat.
Aprovimi i investimeve kapitale përmes tarifave përfshirë ndërtimin e objektit të ri të
drejtorisë dhe administratës së NQ ‘Termokosi’ pa një mbështetje në analiza të detajuara
lidhur me nevojat për investime, burimin e financimit dhe mundsitë për vetëfinancim
mund të ndikon në tarifa të larta dhe përdorim jo të drejtë të fondeve.
3.3.2 Shpenzimet e zhvlerësimit janë mbivlerësuar gjë që ndikon në
rritjen e tarifës
Shpenzimet e zhvlerësimit paraqesin mundësinë që ndërmarrja të zëvendësoj asetet e veta pasi të
kalojnë kohën e përdorimit, ndërsa zhvlerësimi i lejuar për qëllime të përcaktimit të tarifave përfshinë
zhvlerësimin e aseteve ekzistuese të rregulluara.
Trajtimi i shpenzimeve të zhvlerësimit nga ARRU
Udhëzuesi i kontabilitetit rregullator të ARRU-së e specifikon se asetet e financuara nga
grantet, donacionet, të ndërtuara nga palët e treta dhe të adaptuara nga KRU pa ngarkesë
apo kontribute kapitale nuk përfshihen në BRRA, ndërsa asetet të cilat financohen
pjesërisht përfshihen vetëm në atë nivel që janë të financuara nga kompania. Bazuar në këtë
udhëzues nuk ka zhvlerësim të këtyre aseteve dhe konsumatorët nuk duhet paguar tarifat
e aseteve të cilat kompania nuk i ka financuar vetë.
Trajtimi i shpenzimeve të zhvlerësimit nga ZRRE
Bazuar në ligjin për rregullatorin e energjisë, gjatë miratimit apo caktimit të tarifave,
Rregullatori do të sigurojë që ofruesve të shërbimeve t’iu mundësohet kthimi i të gjitha
kostove të arsyeshme, duke përfshirë koston normale të zhvlerësimit mbi të gjitha asetet e
përfshira në Bazën e Aseteve të Rregulluara (BRRA). Njëkohësisht, Rregulla e ZRRE për
vendosjen e çmimeve të energjisë termike, përcakton se zhvlerësimi i lejuar duhet të
përfshijë zhvlerësimin e aseteve ekzistuese të rregulluara (të konsideruara për t’u përdorur
dhe të dobishme për aktivitetin e rregulluar), të investimeve të reja në asete, përfshirë edhe
asetet e financuara nga kontributet kapitale – grantet dhe subvencionet. Ndërsa sipas
udhëzimeve të kontabilitetit rregullator të ZRRE, ofruesi i shërbimeve duhet të bëjë ndarjen
e aseteve të financuara nga grantet në kushte koncesioni me fonde të ofruara nga buxheti
29 Gjatë sezonave të ngrohjes 2016-2017 dhe 2017-2018 zhvlerësimi i aprovuar – lejuar i aseteve për NQ ‘Termokosi’ ishte në vlerën 1,501,414€ për sezonë, ndërsa për sezonen e ngrohjes 2018-2019 zhvlerësimi i aprovuar – lejuar i aseteve ishte në vlerën 1,560,356€.
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
30
shtetëror dhe donatorët. ZRRE bënë axhustime të rregullta për çdo vit, mirëpo bazuar në
analizen tonë këto rregullime nuk kanë efekt në ndryshimin e tarifës në rastet e caktuara
kur ka munguar realizimit (shpenzimi i tyre) dhe kur të cilat përsëriten vit pas viti.
NQ ‘Termokosi’ për sezonin 2018/2019 ka pasur vlerë totale të shpenzimeve të zhvlerësimit
në vlerë prej rreth 1.6 mil Euro e cila ka ndikuar për rreth 23.6% në totalin e tarifave. NQ
‘Termokosi’ për sezonin 2018/2019 e ka BRRA prej rreth 8 mil Euro, ndërsa gjatë
shqyrtimeve tarifore duke përfshirë edhe asetet e financuara nga donacionet e ka rritur këtë
bazë në vlerë prej rreth 48 mil Euro. Në bazë të analizave të këtij auditimi, është ardhur në
përfundim se shpenzimet e zhvlerësimit të NQ ‘Termokosi’ për sezonin 2018/2019 është
dashur të jenë rreth 268 mijë Euro, ndërsa janë mbivlerësuar për rreth 1.3 mil Euro duke e
rritur tarifën për 20% të vlerës totale. Ky mbivlerësim kishte ardhur për shkak se ishin
përfshirë asetet e financuara nga donacionet në vlerë rreth 40 mil Euro dhe asetet e reja të
aprovuara në vlerë prej rreth 8.5 mil Euro, prej të cilave rreth 13% janë asete që pritej të
realizohen nga financimi përmes tarifave gjatë sezones 2018-2019. Ndërtimi i ndërtesës së
drejtorisë dhe administratës në vlerë prej 530 mijë Euro është njëri nga investimet kapitale
që pritet të realizohen nga financimi përmes tarifave gjatë kësaj sezone, por i cili edhe pse
është përfshirë në shpenzimet e zhvlerësimit dhe reflektuar në tarifa, kjo ndërtesë deri në
shtator 2019 nuk ka filluar të ndërtohet.
Në rastin e “Ngrohtores së Qytetit” në Gjakovë, tarifat e ngrohjes për këtë ngrohtore janë
të pandryshuara që nga sezona e ngrohjes 2011/2012 për shkak se kryesisht funksionon
nga subvencionet të cilat i siguron Qeveria në pamundësi të vetfinancimit.
Përdorimi i metodave të ndryshme të trajtimit të shpenzimeve të zhvlerësimit në mes
rregullatorëve, ka shkaktuar që të mos ketë konsistencë në mes të rregullatorëve dhe të ketë
ndryshime mes llogaritjes së tarifave mes shërbimeve të ndryshme, duke bërë që:
Bashkangjitja e aseteve të financuar nga donatorët apo grantet nga buxheti shtetëror
në shpenzimet e zhvlerësimit që përfshihen në tarifë ka shkaktuar mbivlerësim të
tarifës që paguajnë konsumatorët e këtyre shërbimeve.
Kalkulimi dhe aplikimi në tarifa i kostove për shpenzimet e zhvlerësimit për asetet
të cilat planifikohet te investohet ne periudhën në vijim i mbivlerëson këto
shpenzime dhe i rrit tarifat e energjisë termike.
3.3.3 NQ ‘Termokosi’ ka gjeneruar kthim më të lartë në asete në raport
me normën e aprovuar
NQ ‘Termokosi’ bazuar në PFV të audituara kishte realizuar kthim shumë më të lartë se
kthimi i lejuar në asete siç ishte aprovuar nga ZRRE.
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
31
Grafikoni 7. Fitimi aprovuar dhe realizuar i NQ ‘Termokosi’ për periudhën 2016 – 2018 (‘000€)
Burimi: Të dhënat nga ZRRE dhe PFV të audituara të NQ ‘Termokosi’ 2016 - 2018
Nga Grafikoni i mësipërm vërejmë se NQ ‘Termokosi’ për tri vitet e fundit ka realizuar
fitim shumë ma të lartë sesa fitimi i aprovuar – kthimi në bazën e rregulluar të aseteve nga
ZRRE. Nga PFV të audituara të NQ ‘Termokosi’ është vërejtur se fitimi i gjeneruar nuk
është përdorur për përfitimin e aseteve të reja - rritjes së bazës së aseteve, por është përdorur
për rritjen e fitimit të akumuluar / zvogëlimin e humbjeve të akumuluara.
Nga këto krahasime vërejmë se kthimi i aprovuar në investime për të tri vitet e audituara
është dashur të jetë në vlerë prej rreth 1.9 mil Euro ndërsa fitimi real i realizuar për
periudhën 2016-2018 ka qenë në vlerë prej mbi 5.1 mil Euro që mund të konsiderohet se
është tejkaluar për vlerën prej rreth 3.2 mil Euro apo rreth 167%30. Fitimi i lejuar për sektorin
e energjisë termike ka një ndikim domethënës në totalin e tarifave dhe për sezonin e
ngrohjes 2018/2019 ky ndikim ishte prej 11.8%.
3.3.4 Norma e kthimit të lejuar e ndryshme në mes rregullatorëve
Metodologjia tarifore paraqet kostot të cilat ndërmarrja duhet t’i mbulojë kostot operative,
zhvlerësimi që paraqet mundësinë që ndërmarrja të zëvendësoj asetet e veta, koston e humbjeve të
rrejtit dhe kthimin në BRRA, e cila në fakt paraqet fitimin për ndërmarrjen.
Përcaktimi i kthimit në BRRA është faktori kryesor për llogaritjen e zhvlerësimit vjetor dhe
kthimit të lejuar në asete, që në fakt paraqet fitimin e lejuar nga aktiviteti afarist i rregulluar.
Fitimin e lejuar në BRRA në sektorin e energjisë elektrike dhe termike, ZRRE e ka të
aprovuar të jetë në normën prej 8.30%, normën e kthimit në kapital. Ndërsa, në sektorin e
30 Duhet pasur parasyshë se kthimi në investime i aprovuar përfshinë sezones audituese 15 tetor të vitit përkatës deri më 15 prill të vitit vijues, ndërsa fitimi i realizuar bazuar në PF të audituara përfshinë vitin fiskal 01 janar deri 31 dhjetor të po atij viti
566 566 779874
2,037 2,200
6,319 6,3196,620
0
1000
2000
3000
4000
5000
6000
7000
2016/2017 2017/2018 2018/2019
Fitimi aprovuar dhe realizuar i NQ ‘Termokosi’ për periudhen 2016 – 2018 (‘000€)
1.Kthimi në investime aprovuar (ZRRE) 2.Fitimi i Realizuar PFV 3. Totali i Tarifës së Aprovuar (ZRRE)
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
32
ujit ARRU e ka aprovuar kthimin në kapital në vlerën prej 4%. Sektori i shërbimeve publike
në Kosovë si shërbime të rregulluara nuk është një strukturë e sofistikuar e tregut dhe nuk
ka në dispozicion informata të mjaftueshme statistikore në lidhje me primet e riskut. Bazuar
në këtë, por edhe në faktorë të tjerë, përcaktimi i një norme të kthimit në kapital pa risk
konsiderohet si i pamundur, për shkak se Kosova nuk është anëtare e Euro-zonës edhe pse
përdorë Euron si valutë të saj të vetme zyrtare. Megjithatë, Kosova ka mundësi që të
përdorë informata statistikore nga vende tjera përfshirë edhe statistikat e Euro - zones në
mënyrë që të njëjtat të përdoren si një listë zëvendësuese e parametrave për përcaktim të
normës së kthimit në kapital për sektorin e shërbimeve publike të rregulluara në Kosovë.
Normat e ndryshme të fitimit të aprovuar për sektorin e shërbimeve publike si një sektor
që funksionon në treg të rregulluar mund të ndikojnë që kompanitë e një sektori të
realizojnë fitim më të madh sesa kompanitë e sektorëve tjerë.
3.4 Kostot operative që kanë ndikim të drejtëpërdrejtë në
përcaktimin e tarifave
Kostot operative janë kostot që lidhen me funksionimin, mirëmbajtjen dhe shpenzimet për shërbime
të konsumatorëve si dhe ato të administratës së përgjithshme.
Zyrat rregullatore gjatë shqyrtimeve periodike miratojnë HLM dhe këtë e bëjnë bazuar në
një vlerësim të kostove të arsyeshme të ofrimit të shërbimeve të rregulluara. Kostot
operative të rregulluara të ofruesve të shërbimeve përfshijnë kostot totale të arsyetuara të
parashikuara për një vit, ku hyjnë të gjitha kostot përfshirë ato të shpërndarjes dhe
furnizimit (operimi dhe mirëmbajtja, lënda djegëse, pagat, shpenzimet e përbashkëta, etj.)
plus një kthim të arsyeshëm në investimet që janë dedikuar për ofrimin e shërbimeve
publike.
Edhe pse rregullatorët kanë përcaktuar metodologji se si duhet të trajtohen kostot operative
në procesin e shqyrtimeve tarifore, gjatë aplikimit të metodologjisë për përcaktimin e
tarifave, kemi vërejtur se nuk është zbatuar siç duhet. Gjatë shqyrtimeve tarifore kemi
vërejtur se kostot e vendosura janë trajtuar, por jo të gjitha janë aplikuar si duhet.
3.4.1 Kostot operative të parealizuara mund të rrisin tarifën për
konsumatorët e energjisë
Kostot operative paraqesin kostot totale të arsyetuara të parashikuara për një vit për NQ ‘Termokosi’,
dhe që përfshijnë kostot për lëndët djegëse, kostot e energjisë, pjesët rezervë, riparimet dhe
mirëmbajtja, kostot e personelit dhe kostot tjera operative ku hyjnë edhe kostot e mazutit si lëndë
djegëse.
Në kuadër të shqyrtimeve tarifore ishte planifikuar që në rast të ndonjë pengese për
furnizim me energji termike nga termocentrali “Kosova B”, furnizimi me ngrohje për një
periudhë dy javore të sigurohet nga stabilimentet e prodhimit të energjisë termike në
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
33
ngrohtore të cilat për lëndë të parë përdorin mazutin. Bazuar në shpenzimet mesatare të
këtyre stabilimenteve të cilat shpenzim mesatar ditor të mazutit kanë 72 ton, është
konsideruar se sasia e mjaftueshme për furnizim në kohëzgjatje prej dy javësh të mazutit
duhet të jetë 1,000 ton mazut.
ZRRE kishe aprovuar furnizimin me lëndë djegëse të mazutit për sezonin e ngrohjes
2018/2019 në vlerë prej 450 mijë Euro, respektivisht për sezonin e ngrohjes 2017/2018 dhe
2016/2017 nga 230 mijë Euro. Ky planifikim ishte bërë edhe përkundër faktit se NQ
‘Termokosi’ kishte rezerva të lëndës djegëse të mazutit dhe nuk kishte nevojë për furnizim
të ri në sasi kaq të madhe. NQ ‘Termokosi’ nuk kishte pasur ndërprerje të furnizimit me
energji termike nga kogjenerimi që nga viti 2014. Bazuar në shënimet e kontabilitetit të NQ
‘Termokosi’ për blerjet e mazutit dhe krahasuar me rezervat ekzistuese kemi vërejtur se
sasia e rezervave të mazutit ishte rreth 870 ton para muajit tetor 2018/aprovimit të tarifave
për ngrohje. Furnizimin e fundit me mazut NQ ‘Termokosi’ i kishte realizuar në prill të vitit
2018 dhe për të plotësuar nevojen për rezerva prej 1,000 ton i nevojiten furnizim me vetëm
130 ton mazut. Planifikimi i mazutit për sasinë prej 1,000 ton duke mos i përfshirë edhe
stoqet e mazutit të pashfrytëzuar kanë ndikuar në rritjen e paarsyeshme të tarifës për
energji termike.
Arsyetimi i NQ Termokosi lidhur me kërkesën e aprovimit të këtyre kostove ka qenë
përdorimi eventual i mazutit për periudha të shkurtra në rastet e ndërprerjeve të
paplanifikuara (avarive) të stabilimenteve në ‘Kosova B’ për periudha të shkurtra gjersa të
kryhen riparimet e nevojshme.
Kalkulimi i kostove të mirëmbajtjes së KOSTT për vitet 2013-2017 ka qenë më i lartë se
kostot e realizuara dhe kështu ka ndikuar në tarifë më të lartë për energji elektrike.
Grafikoni 8. Mirëmbajtja e lejuar dhe e realizuar KOSTT për periudhën (2013-2017)
Burimi: ZRRE Shqyrtimi Periodik për OST/OT për periudhën e dytë pesëvjeçare (2018-2022)
ZRRE ka aprovuar vlerën prej 7.5 milionë euro, kurse të realizuara për mirëmbajtje janë
rreth 4.5 milionë euro (Grafikoni 8). Nga Grafikoni i mësipërm poashtu vërejmë se niveli i
realizimit të buxhetit nga KOSTT për mirëmbajtje ka qenë i ulët në krahasim me buxhetin
1,617 1,553 1,490 1,429 1,370
1,050
813
613752
1,178
0
500
1,000
1,500
2,000
2013 2014 2015 2016 2017
Mirëmbajtja e lejuar dhe e realizuar 2013-2017
Të Lejuara Të Realizuara
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
34
e aprovuar për këtë qëllim nga ana e ZRRE. Nëse do të konsiderojmë normën reale të
inflacionit atëherë përformanca e realizimit është edhe më e ulët.
Tabela 6. Mirëmbajtja e lejuar - KOSTT për periudhën (2018-2022)
Propozimi për mirëmbajtje 2018-2022 2018 2019 2020 2021 2022 Total
Të Lejuara 1,456 1,762 1,439 1,337 1,447 7,441
Ndryshimi 86 306 (323) (102) 110
Burimi: ZRRE Shqyrtimi Periodik për OST/OT për periudhen e dytë pesëvjeçare (2018-2022)
Edhe pse buxheti i aprovuar për këtë kategori të tarifave nuk ishte shpenzuar në tërësi
përgjatë periudhës së parë rregullative, ZRRE kishte aprovuar rritje të buxhetit edhe për
periudhën e dytë rregullative duke filluar me rritje qysh prej vitit të parë rregullativ 2018
prej më shumë se 6% dhe për të vazhduar me rritje edhe për vitet në vijim (Tabela 6).
Planifikimi i kostove operative për KOSTT nga ana e ZRRE nuk ishte bazuar në analiza të
cilat do të përafronin nivelin e shpenzimeve të realizuara në mënyrë që planifikimi të jetë
sa më i përafërt. Realizimi jo i mirë i mirëmbajtjeve të lejuara mund të ketë pasur ndikim
në zvogëlimin e humbjeve të realizuara të KOSTT përgjatë periudhës së parë rregullative
(Grafikon 5). Nënrealizimi i kostove operative përpos që mund të ketë pasur ndikim në
mirëmbajtjen e cilësisë të rrjetit, i njëjti ka pasur ndikim edhe në mbishpenzimin e kostove
të personelit (Grafikoni 9).
3.4.2 Aprovimi i kostove të personelit pa analiza të mjaftueshme
Kostot operative të ofruesve të shërbimeve duhet të jenë të bazuara dhe dokumantuara në analiza të
detajuara dhe të argumentuara.
Rritja e kostove të personelit të NQ ‘Termokosi’ në baza vjetore për vitet 2016, 2017 dhe
2018 prej 5% është aprovuar nga ZRRE me sqarimin se kjo rritje është e bazuar në vendimin
e Qeverisë së Kosovës për rritjen e pagave të sektorit publik çdo fillim vit në bazë të rritjes
ekonomike të vendit. Kjo rritje ishte aprovuar edhe përkundër faktit se rritja ekonomike në
Kosovë për këtë periudhë ishte më e vogël se përqindja e rritjes së pagave dhe poashtu nuk
kishte një vendim të Qeverisë për rritje të rregullt të pagave në sektorin publik. Kjo rritje e
kostos së pagave për punën direkte dhe punën indirekte ishte aprovuar edhe pse
aplikacioni për tarifa nuk përmban detajet e nevojshme për të arsyetuar rritjen e propozuar
dhe poashtu nuk është evidentuar ndonjë zgjerim i dukshëm i operimeve të NQ Termokos
që do implikonte shtim të dukshëm të numrit të punëtorëve.
Sektori i energjisë ka planifikuar rritje të përvitshme të pagave në nivelin prej rreth 10% të
totalit të shpenzimeve operative për periudhën e dytë rregullative (2018-2022). Vlerat totale
të kësaj rritje të planifikuar të pagave për këtë periudhë përfshinë edhe rritjen nga përvoja
e punës, mirëpo nuk ka një ndarje për të identifikuar saktë se sa është rritja nga përvoja e
punës dhe sa është rritja e alokuar e pagave.
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
35
Grafikoni 9. Shpenzimet e lejuara të personelit të KOSTT 2013-2017
Burimi: ZRRE Shqyrtimi Periodik për OST/OT për tarifën e dytë shumëvjeçare (2018-2022)
Nga Grafikoni i mësipërm vërejmë se kostot operative të lejuara për shpenzimet e
personelit të KOSTT dhe aprovuar nga ZRRE dallojnë nga kostot operative të realizuara
për këtë kategori të shpenzimeve operative. ZRRE nuk ka ofruar sqarime bindëse nëse janë
ndërmarrë veprime në situatat kur operatorët e rregulluar nuk aplikojnë aprovimet për
shpenzime maksimale të lejuara. Sipas zyrtarëve të ZRRE për PRR2 është marr parasysh
edhe rritja e kostove të personelit si arsye të pritjes së anëtarësimit të KOSTT-it në
mekanizma ndërkombëtare si ENTSO-E, pritjet për krijimin e tregut të përbashkët me
Shqiperin, implementimi i mekanizmit të ITC, menaxhimi i fondit të BRE, etj. Ky arsyetim
është konsideruar si i paargumentuar sepse edhe përkundër pritjeve të rritjes së volumit të
punëve nuk është sqaruar se rritja e kostove të personelit ndërlidhet vetëm me pritjet për
rritjen e volumit të punëve apo edhe për personel shtesë për kryerjen e këtyre punëve në
harmoni me diferencen në totalin e kostove të personelit.
Mungesa e mekanizmave funksional në këtë sistem të cilët i rregullojnë devijimet nga
shpenzimet e aprovuara pa sqarime bindëse mund të dëmtoj metodologjinë për
përcaktimin e tarifave dhe në këtë drejtim ndikon në aplikimin e tarifave jo të drejta.
Propozimi për shpenzimet e personelit 2018-2022 poashtu ka paraparë rritje të
vazhdueshme të këtyre shpenzimeve operative prej rreth 5.84 mil Euro në vitin 2018 deri
në 6.8 mil Euro në vitin 2022. Vlera e aprovuar për vitin 2018 si vit i fillimit të periudhës së
dytë rregullative paraqet një rritje prej rreth 2.6 milion Euro apo rreth 80% nga vlera e lejuar
prej 3.23 mil Euro për vitin e fundit të periudhës së parë rregullative. Ky dallim shumë i
madh i një rritje të menjëhershme për kostot e aprovuara të personelit nga një periudhë
rregullative pesëvjeçare në periudhën pasuese pesëvjeçare është indikator për një
planifikim jo të mjaftueshëm për të siguruar saktësi me margjina të vogla të gabimit.
Në sqarimin e ZRRE për Shqyrtimin Periodik për OST/OT për periudhën e dytë
pesëvjeçare (2018-2022) lidhur me nivelin e këtyre shpenzimeve operative janë konsideruar
njohuritë profesionale të sektorit të veçantë por edhe krahasimi me mesataren e OST-ve
tjera të rajonit por pa krahasuar parametra makroekonomik të vendit. Poashtu kjo mund të
konsiderohet në kundërshtim me metodologjinë e aprovuar për përcaktimin e tarifave duke
3,744,780 3,632,030 3,510,040 3,366,130 3,226,310
4,458,0005,014,000 5,103,000 5,126,000 5,392,400
0
2,000,000
4,000,000
6,000,000
2013 2014 2015 2016 2017
Shpenzimet e lejuara të personelit të KOSTTTë lejuara Të realizuara
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
36
pasur parasysh se metodologjia për përcaktimin e tarifave është e bazuar në kostot reale të
ofruesit të shërbimeve dhe jo në ndonjë metodologji krahasuese me vendet e rajonit.
3.4.3 Norma e inflacionit për përcaktimin e tarifave
Metodologjia e përcaktimit të çmimeve të shërbimeve të ujit gjatë shqyrtimit tarifor
përcaktohet duke kalkuluar normën e inflacionit bazuar në indeksin e inflacionit duke
llogaritur faktorin rregullues të normes së inflacionit për shëndrrimin e shpenzimeve të
llogaritura sipas çmimeve nominale bazuar në çmimet e vitit paraprak. Norma e inflacionit
aplikohet në përshtatjen e kostove operative, kostove të zhvlerësimit dhe kthimit në kapital.
Përcaktimi i tarifave duke kalkuluar normen e inflacionit të rregulluar në Kosovë për çdo
vit ka rrjedhur si në vijim për periudhat 2014-2017 dhe 2018-2020.
Grafikoni 10. Krahasimi i normës së aplikuar të inflacionit për qëllime të tarifave
Burimi: Plani Rregullativ i ARRU/Raportet konsultative për MAR të ZRRE dhe të dhënat e ASK
Nga Grafikoni i mësipërm vërejmë se norma e projektuar e inflacionit nga ARRU dhe ZRRE
për qëllime të projektimit të tarifave është ma e lartë se indeksi i çmimeve të konsumit
bazuar në kalkulimet e ASK’së31. Për të bërë kalkulimin e përshtatjeve lidhur me normën e
inflacionit, ZRRE nuk e ka konsideruar si referencë normen e inflacionit të Kosovës, por ka
marr parasysh normën e inflacionit të publikuar nga Eurostati për vendet e Eurozonës32.
Rregullatorët kanë zhvilluar një nivel bashkëpunimi me ASK për qëllim të ndarjes së
informacioneve të sakta lidhur me normen e inflacionit në Kosovë. ARRU duke pasur
parasyshë industrinë si e veçantë në vend, jo gjithëherë kanë aplikuar normen e inflacionit
të ngjajshme me ASK dhe për këtë nuk kanë ofruar sqarimet e nevojshme në raportet e tyre.
Në rastin e energjisë norma e inflacionit është përcaktuar duke marr parasysh normën sipas
Eurozones.
31 http://ask.rks-gov.net/media/4356/vjetari-statistikor-shtator-2018-final.pdf 32 Raporti konsultativ për BRRE të KOSTT 2018-2022
1.5
0%
1.5
0%
1.5
0%
1.2
0% 1.5
0%
1.5
0%
-0.5
0%
0.0
3%
1.5
0%
1.1
0%
0 0
-0.5
0%
0.0
3%
1.5
0%
1.1
0%
0 0
2 0 1 5 2 0 1 6 2 0 1 7 2 0 1 8 2 0 1 9 2 0 2 0
K r a h a s i m i i n o r m ë s s ë a p l i k u a r t ë i n f l a c i o n i t p ë r q ë l l i m e t ë t a r i f a v e
Inflacioni i projektuar ARRU Inflacioni i projektuar ZRRE Indeksi i çmimeve të konsumit / ASK
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
37
4 Konkluzionet
ARRU dhe ZRRE si autoritete të pavarura përgjegjëse për përcaktimin e tarifave të
shërbimeve të ujit, respektivisht energjisë elektrike dhe termike në Kosovë kanë zhvilluar
metodologji dhe në kuadër të shqyrtimit tarifor kanë përcaktuar tarifat e shërbimeve
publike përkatëse. Megjithatë, përkundër progresit të bërë nga rregullatorët përcaktimi i
tarifave për shërbimet publike nuk është bërë në plotësi sipas kritereve të matshme dhe në
përshtatje me shpenzimet reale dhe relevante. Po ashtu gjatë procesit të përcaktimit të
tarifave, rregullatorët nuk kanë arritur të sigurojnë transparencë të mjaftueshme si dhe
vendosje plotësisht të drejtë dhe të saktë të tarifave.
4.1 Dizajnimi i procesit për përcaktimin e tarifave të shërbimeve të
Ujësjellësit, energjisë elektrike dhe energjisë termike
ARRU dhe ZRRE si institucione rregullatore kanë zhvilluar një metodologji të dizajnuar
mirë për përcaktimin e tarifave. Procesi është bazuar në rregulla të paracaktuara dhe në
kontabilitetin rregullator që përcakton metodologjinë për kalkulimin dhe aprovimin e
kostove operative dhe kostove fikse të cilat janë përbërësit kryesorë të tarifës, përfshirë edhe
investimet e reja si nga donatorët e ndryshëm poashtu edhe investimet kapitale nga tarifa
e shërbimeve.
Pavarësisht dizajnit të mirë të procesit për përcaktimin e tarifave, ai nuk po zbatohet siç
duhet. Rregullatorët dhe ofruesit e shërbimeve publike nuk kanë zhvilluar një proces të
identifikimit të sasisë së konsumuar të shërbimeve nga konsumatorët të cilët janë të liruar
nga pagesa e shërbimeve publike për t’u kompensuar nga autoritetet përkatëse. Struktura
tarifore për shërbime publike përveç sasisë volumentirike të shërbimeve e ngarkon
konsumatorin edhe me tarifa fikse pa marrë parasysh nëse gjatë gjithë periudhës përdorin
shërbimet apo jo.
Mos identifikimi i plotë dhe kompensimi nga ana e institucioneve përgjegjëse për kategori
sociale që përdorin shërbimet publike ka ardhur si pasojë se MPMS nuk ka njoftuar
rregullatorët dhe ofruesit e shërbimeve lidhur me personat që konsiderohen se nuk mund
të paguajnë për këto shërbime dhe të cilët gëzojnë të drejtën që faturat e tyre të paguhen
nga organet kompetente të mirëqenies sociale.
Si pasojë e mungeses së identifikimit të konsumatorëve të shërbimeve publike përfitues të
ndihmës sociale dhe dështimit për kompensimin e faturave të tyre nga MPMS,
konsumatorët e rregullt ngarkohen me tarifa ma të larta individuale. Kjo përveç që ndikon
drejtëpërdrejt në rritjen e tarifave të shërbimeve publike, njëkohësisht ndikon edhe në
rritjen e borxhit të keq i cili i bashkangjitet kostos totale të tarifave si zë i veçantë në
përcaktimin e tarifave.
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
38
Aplikimi mandator i tarifave fikse pa një analizë të argumentuar mirë mund të
konsiderohet një ngarkesë e konsumatorëve të shërbimeve publike që përveç tarifës
volumetrike të konsumit janë të obliguar të paguajnë edhe këtë tarifë.
Qeveria e Kosovës nuk ka arritur të përcaktojë bartësit e shpenzimeve të ujit për objektet e
kultit. Sasia e këtij uji mbetet e pafaturuar dhe ka kosto që ndikon në rritjen e tarifave për
konsumatorët e rregullt të shërbimeve të ujësjellësit. Po ashtu, nuk janë aplikuar tarifat më
të ulta të energjisë elektrike për zonat e rrezikuara mjedisore që ndikon që qytetarët e këtyre
rajoneve të mos përfitojnë kuotat e përcaktuara me ligj.
Autoritetet rregullatore dhe ofruesit e shërbimeve nuk kanë ofruar konsultime të
mjaftueshme publike për përcaktimin e tarifave. Qasja që ndjekin autoritetet rregullatore
për konsultime me publikun është e përqendruar kryesisht në një komunikim të kufizuar
sesa në konsultime të vazhdueshme interaktive duke përfshirë pjesëmarrje aktive të
publikut në procesin e përcaktimit të tarifave.
Niveli i konsultimeve publike duke mos përdorur metoda praktike të komunikimit me
konsumatorët konsiderohet i mangët në formë dhe në shtrirje. Mos involvimi i mjaftueshëm
i teknologjisë informative dhe thjeshtimi i raporteve për qëllim të konsultimeve publike
ndikon në pjesëmarrje të ulët të palëve të interesit dhe mungesë e vlerës së shtuar të këtyre
konsultimeve.
4.2 Metodologjia e aplikuar për përcaktimin e tarifave
Metodologjia e vendosur është e bazuar në praktikat e mira dhe është përshtatur rrethanave
lokale të vendit. Zyrat e rregullatorëve në përgjithësi kryejnë analiza të shumta rreth
përcaktimit të tarifave duke filluar prej aplikimit për tarifa nga ofruesit e shërbimeve deri
tek rregullimet e kostove të aplikuara në fund të periudhës.
Sistemi ekzistues edhe përkundër përpjekjeve për të zbatuar mirë metodologjinë për
përcaktimin e tarifave nuk ka siguruar se tarifat janë duke u aplikuar mirë. Aprovimi i
humbjeve të ofruesve të shërbimeve nuk është i bazuar në një metodologji uniforme për të
gjitha kompanitë e shërbimeve përkatëse. Sa ma e lartë përqindja e humbjeve të aprovuara
aq ma e lartë tarifa ku përfshihen të gjitha kostot për ofrimin e shërbimeve të cilat mbulohen
nga konsumatorët e rregullt.
Niveli i humbjeve teknike dhe komerciale vazhdon të jetë i lartë tek kompanitë ofruese të
shërbimeve publike edhe përkundër investimeve të konsiderueshme nga buxheti i
Kosovës, donacioneve si dhe investimeve kapitale përmes tarifave.
Humbjet komericale për energji elektrike nga fillimi i periudhës së parë rregullative ka
shënuar përmirësim më të mirë krahas atyre teknike të cilat kanë një nivel të ulët të
përmirësimit edhe përkundër që investimet kapitale ishin rreth 100 mil Euro në KEDS dhe
130 mil Euro në KOSTT.
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
39
Humbjet e lejuara të energjisë elektrike për tri vite rresht në nivel të njëjtë për KEDS
nënkupton se konsumatorët do të kenë tarifa më të larta për energji elektrike gjatë kësaj
periudhe për diferencën nga një trend standard i zvogëlimit të humbjeve. Humbjet e lejuara
në nivele të ndryshueshme përgjatë dy periudhave rregullative të tarifave të energjisë
elektrike tregojnë se në disa vite konsumatorët do të bartin barrë më të lartë financiare për
pjesën e humbjeve të lejuara se në disa vite të tjera.
ARRU ka aprovuar humbje të ujit në përqindje të ndryshme për shtatë (7) KRU-të për
qëllime tarifore pa një metodologji unike, gjë që ka ndikuar që disa KRU-ve të ju pranohen
norma më të ulta të humbjeve, ndërsa për disa KRU tjera norma më të larta në raport me
prodhimin . Kjo mund të ketë ndikim negativ në përmirësimin e përformancës së KRU-ve
në drejtim të zvogëlimit të humbjeve. Aprovimi i një numri më të vogël të konsumatorëve
sesa numri që mund të arrihet në të vërtetë mund të ndikojë në nivelin e tarifave të
aprovuara dhe kjo konsiderohet si vendosje e objektivave lehtësisht të arritura për disa
kompani. Kjo ka ndodhur për shkak se ARRU bën planifikimin tre (3) vjeçar dhe nuk ka
bërë një rishikim të numrit të konsumatorëve në baza vjetore si paramentër i rëndësishëm
në përcaktimin e tarifave të ujit.
Uji i faturuar për ujin e përpunuar me shumicë nuk është kalkuluar si duhet dhe kjo ka
ndikuar që tarifa e këtij shërbimi të mos jetë plotësisht e saktë me fokus të veçantë në pjesen
e shpenzimeve të distribuimit.
Ofruesit e shërbimeve për energji terimike dhe ujë kanë faturuar për shërbime publike pa
njehsorë për matje të sasisë së shërbimeve të ofruara gjë që ka ndikuar që konsumatorët të
ngarkohen për sasi të cilën nuk dihet se sa ka qenë e konsumuar. Kjo ka ndodh për shkak
se kompanitë publike nuk kanë instaluar njehësor tek të gjithë konsumatorët.
Aprovimet e borxheve të kqija në nivelin prej 4-5% për shërbimet e enegjisë elektrike dhe
termike është shumë i lartë duke marrë parasyshë se në principalin e llogaritur janë të
përfshira edhe borxhet e vjetra. Deri te kjo ka ardhur në mungesë të analizave përkatëse të
cilat do të pëcaktonin drejt vjetërsinë e llogarive të arkëtueshme dhe argumentonin
aktualitetin e borxhit të keq të aplikuar.
Zyrat rregullatore nuk kanë përcaktuar limitet për realizimin e investimeve kapitale dhe
bazës së rregulluar të aseteve të cilat mund të financohen përmes tarifave gjë që ka ndikuar
që disa kompani të kenë investime më të larta krahas kësaj baze të aseteve.
Ofruesit e shërbimeve nuk kanë arritur të realizojnë investimet kapitale të cilat kanë qenë
të aprovuara përmes tarifave dhe kjo ka ndikuar që konsumatorët kanë paguar tarifa për
investimet që nuk kanë ndodhur.
Arkëtimi i të hyrave në nivel më të lartë se ato të aprovuara prej 20-30% për të gjithë
periudhën audituese ngritë shqetësimin se mekanizmat e monitorimit dhe kontrollit nuk
janë funksional sa duhet në sektorin e ujit. Të hyrat ma të larta se ato të aprovuara në
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
40
situatën kur kemi rritje të vazhdueshme të llogarive të arkëtueshme e rrisin shqetësimin
edhe ma shumë nëse tarifat e ujësjellësit janë duke u kalkuluar dhe aplikuar drejtë dhe
saktë.
4.3 Investimet kapitale që kanë ndikim të drejtëpërdrejtë në
përcaktimin e tarifave
Aprovimi i investimeve kapitale për NQ ‘Termokosi’ nëpërmes tarifës në një përqindje prej
më shumë se 14% krahasuar me totalin e bazes së rregulluar të aseteve të vetëfinancuara
paraqet një përqindje të lartë vjetore të rritjes së bazës së aseteve përmes inkasimit të të
hyrave nga tarifa e energjisë termike. Ky konkludim vie duke pasur parasysh edhe normen
e kthimit në investime prej 8.3% e cila i mundëson ofruesit të shërbimeve fitim të
mjaftueshëm për zgjerim të veprimtarisë.
Financimi i investimeve kapitale për ndërmarrjet publike nëpërmes tarifave të aprovuara
nga ana e zyreve rregullatore në shumicen e rasteve përveç disa sqarimeve të shkurtëra nuk
kanë arritur të argumentojnë dhe dokumentojnë qartë dhe të ndërlidhin me plane
strategjike dhe me nevojat aktuale për këto investime.
Trajtimi i ndryshëm i shpenzimeve të zhvlerësimit në mes rregullatorëve, ka shkaktuar që
të mos ketë konsistencë në mes të rregullatorëve dhe të ketë ndryshime në llogaritje të
tarifave në mes të shërbimeve të ndryshme. ZRRE në bazën e rregulluar të aseteve (BRRA)
të NQ ‘Termokosi’ për qëllime të zhvlerësimit ka përfshirë vlerën e donacioneve, gjë e cila
ka rritë vlerën totale dhe shpenzimet e zhvlerësimit. Shpenzimet e zhvlerësimit për asetet
e financuar nga donatorët apo grantet nga buxheti shtetëror kanë ndikuar në mbivlerësimin
e tarifës që paguajnë konsumatorët e këtyre shërbimeve. Kjo rritje është edhe më e shprehur
tek NQ ‘Termokosi’ e cila më shumë se 80% të aseteve i ka të financuara nga donacionet.
Zyrat rregullatore në shpenzimet e zhvlerësimit kanë përfshirë edhe asetet e planifikuara
për t’u realizuar në periudhen e ardhshme. Kjo e mbivlerëson vlerën e këtyre shpenzimeve
për qëllime tarifore dhe njëkohësisht ndikon në rritjen e tarifave. Kalkulimi i shpenzimeve
të zhvlerësimit për asetet ende të parealizuara i mbivlerëson shpenzimet e zhvlerësimit dhe
njëkohësisht ndikon edhe në rritjen e tarifave.
Procesi rregullativ gjatë shqyrtimeve tarifore duke mos konsideruar drejtë qëllimin e
shpenzimeve të zhvlerësimit për zëvendësimin e aseteve të vjetra dhe aprovimi i financimit
të të njëjtave përmes tarifave ndikon në rritjen e fitimit të ndërmarrjes më shumë se norma
e lejuar e fitimit. Kjo rritje e fitimit poashtu ndikon edhe në tarifa më të larta për energji
termike.
Realizimi i kthimit më të lartë në asete se kthimi i lejuar siç ishte aprovuar nga ZRRE për
NQ ‘Termokosi’ nënkupton se kostot të cilat janë aprovuar për përcaktimin e tarifave mund
të jenë të mbivlerësuara dhe kjo ndikon direkt në tarifa më të larta. Mos përdorimi i fitimit
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
41
të gjeneruar për rritjen e bazës së aseteve të reja – furnizimi me asete të reja të NQ
‘Termokosi’ mund të ndikon në humbjen e mundësisë për zgjerim të rregullt të afarizmit
dhe në zvogëlimin e mundësisë për zgjerimin e bazës së aseteve me mjete vetanake.
Aprovimi i normës së ndryshme të kthimit të lejuar (Profiti i Lejuar) në mes të
rregullatorëve, nënkupton se nuk ekziston një qasje e njëjtë dhe e bazuar në analiza të
mirëfillta të sektorëve të rregulluar të shërbimeve edhe pse Kosova e ka valutë të vetme
zyrtare Euro që konsiderohet valutë me risk të ultë. Sektori financiar i energjisë elektrike,
energjisë termike dhe ujit në Kosovë nuk është një strukturë e sofistikuar e tregut dhe nuk
ka në dispozicion informata statistikore në lidhje me primet e riskut, prandaj përdoren
informatat statistikore nga vende tjera. Këto informata statistikore përdoren në mënyrë që
të njëjtat të shërbejnë si një listë zëvendësuese e parametrave për përcaktim të normës së
kthimit për sektorët e energjisë elektrike, termike dhe ujit në Kosovë.
4.4 Kostot operative që kanë ndikim të drejtëpërdrejtë në
përcaktimin e tarifave
ZRRE ka aprovuar sasinë e lëndës djegëse të mazutit që praktikisht nuk është përdorur
qysh nga fillimi i funksionimit të koogjenerimit dhe kjo ka ndikuar në rritjen e paarsyeshme
të kostove të cilat janë reflektuar në tarifa të energjisë termike. Gjatë shqyrtimeve të
përvitshme tarifore ZRRE në parim i ka rregulluar kostot, por duke pasur parasysh se ky
shpenzim kalkulohet çdo vit dhe nuk përdoret asnjëherë atëherë nuk ka mundur të arrihet
efekti i këtyre rregullimeve. Aprovimi i këtyre shpenzimeve në vazhdimësi në të tri vitet që
ishin fokus i auditimit tonë ka ndikuar në rritjen e paarsyeshme të tarifave të energjisë
termike.
ZRRE nuk ka vendosur mekanizma funksional për mbikëqyrjen e kostove të aprovuara
pasi që kostot e realizuara të personelit të KOSTT në vazhdimësi gjatë periudhes së parë
rregullative kanë qenë ma të larta se ato të aprovuara dhe vetëm gjatë vitit 2017 ishin
tejkaluar në nivelin prej 67%. Kostot e realizuara më të larta se kostot e aprovuara për një
kategori të veçantë të shpenzimeve konsiderohet se investimet e KOSTT-it në kategori tjera
mund të mos jenë realizuar si duhet dhe kjo ka ndikim në aplikimin e tarifave jo të drejta.
Rritja e përvitshme e kostove të personelit në sektorin e energjisë termike ka ndikim në
rritjen e tarifave prej më shumë se 1%, duke e rritur participimin e kostos së pagave në rreth
23% të totalit të kostove të aprovuara. Arsyetimi i ZRRE se rritja e pagave të NQ ‘Termokosi’
është bazuar në rritjen e pagave të sektorit publik nuk përkon me realitetin sepse në sektorin
publik nuk ka pasur rritje të pagave tash e disa vite. Kjo rritje e pagave të NQ ‘Termokosi’
ka ndikuar në rritjen e kostove të cilat janë reflektuar në rritjen e tarifave të energjisë
termike.
Planifikimi i rritjes së përvitshme të kostove në kategorinë e të ardhurave personale për
periudhen e dytë rregullative (2018-2022) në sektorin e energjisë elektrike prej rreth 10% pa
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
42
ofruar një sqarim të argumentuar mirë dhe bindës, nënkupton një aprovim jo të bazuar në
analiza të kësaj rritje e cila do të reflektohet drejtëpërdrejtë në nivelin e tarifave të energjisë.
Kalkulimi jo i drejtë i normës së inflacionit gjatë përcaktimit të tarifave bazuar në kosto
historike mund të shkakton vështirësi në planifikim të drejtë dhe të saktë për diferencën e
normës së aprovuar të inflacionit, krahasuar me inflacionin real.
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
43
5. Rekomandimet
Zyrat rregullatore duhet të sigurojnë transparencë të mjaftueshme në procesin e përcaktimit
të tarifave të ndërmarrin masat e nevojshme dhe të avancojnë analizat e tyre në mënyrë që
për përcaktimin e tarifave për energji elektrike, terimike dhe ujë të aplikohen kritere të
matshme dhe ato të jenë të bazuara në shpenzimet reale dhe relevante.
Rekomandimet e mëposhtme synojnë të sigurojnë që entitetet përgjegjëse, gjegjësisht ZRRE
dhe ARRU, të zbatojnë praktikat efektive të bazuara në menaxhimin e shëndoshë dhe
funksional të procesit për përcaktimin e tarifave të shërbimeve të ujësjellësit, të energjisë
elektrike dhe asaj termike.
Rekomandojmë Qeverinë që:
1. Në bashkëpunim me institucionet përkatëse të identifikojnë konsumatorët që jetojnë
me asistencë sociale, dhe përmes autoritetit përkatës t’u paguaj shpenzimet për
shërbimet e ujit dhe energjisë termike.
2. Të përcaktohen bartësit e shpenzimeve të ujësjellësit për objektet e kultit dhe në
bashkëpunim me institucionet relevante të kompensohet vlera e shpenzimeve.
3. Të siguroj se janë duke u zbatuar kuota më të ulta të tarifave të energjisë elektrike
për zonat e rrezikuara mjedisore për të eliminuar barren e padrejtë për qytetarët e
këtyre zonave.
Rekomandojmë autoritetet rregullative që:
1. Llogaritë e arkëtueshme në emër të konsumatorëve që jetojnë me asistencë sociale dhe
që duhet të kompensohen nga institucionet përkatëse, të mos përfshihen në vlerën
totale të borxhit të keq.
2. Tarifa fikse për shërbime publike të përfshihet në strukturen tarifore në rastet kur
bazuar në analiza paraprake të dokumentuara mirë, konsiderohet e arsyeshme.
3. Të sigurohet pjesëmarrje gjithëpërfshirëse në konsultime publike e të gjitha palëve të
interesit dhe me fokus të veçantë në pjesëmarrjen e qytetarëve njëherit duke zgjeruar
konsultimet përmes mediave elektronike.
4. Të thjeshtësohen draft raportet për të Hyrat e Lejuara Maksimale të publikuara për
konsultime publike me qëllim që të kuptohen më mirë nga konsumatorët – publiku i
gjërë të cilëve ju dedikohet konsultimi publik.
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
44
5. Aprovimi i humbjeve të kompanive ofruese të shërbimeve të jetë i bazuar në një
metodologji unike gjatë procesit të vendosjes së tarifave dhe të jenë të bazuara në
analiza të dokumentuara, me qëllim që barra financiare të jetë e balancuar nëpër vite.
6. Niveli i humbjeve të aprovuara të ketë elemente të caqeve stimuluese si mekanizma
motivues për përmirësimin e përformancës së kompanive ofruese të shërbimeve në
drejtim të zvogëlimit të humbjeve.
7. Aprovimi i investimeve kapitale të financuara përmes tarifave të jetë i analizuar mirë
duke synuar rezultate konkrete në zgjerimin e shërbimeve, poashtu edhe në zvogëlimin
e humbjeve teknike.
8. ARRU të konsideroj kalkulimin e kostove të ujit të trajtuar me shumicë me theks të
veçantë të kostove të distribuimit në mënyrë që të arrijnë përcaktimin e një tarife më të
saktë.
9. Tarifat e shërbimeve të ujësjellësit dhe energjisë termike të kalkulohen bazuar në
konsumin e shërbimeve të matura me matës të kalibruar.
10. Të hartohen rregullore të cilat përcaktojnë sasitë dhe natyrën e investimeve kapitale të
financuara përmes tarifave të cilat janë të pranueshme dhe të bazuara në analiza duke
pasur parasyshë vlerën e aseteve ekzistuese dhe nevojën për rritje të bazës së aseteve.
11. Niveli i lejimeve për borxhet e kqija të energjisë elektrike dhe termike në strukturën
tarifore të aprovohet duke pasur parasyshë nivelin e pjesëmarrjes së borxhit të keq
brenda llogarive të arkëtueshme aktuale.
12. Aprovimi i investimeve kapitale nëpërmes tarifës të bëhet vetëm në situatat kur ka një
sqarim të qartë dhe kur janë shterrur të gjitha mundësitë e financimit nga fitimi i
akumuluar/gjeneruar, financimi i aseteve të vjetra nga shpenzimet e zhvlerësimit apo
nga fonde tjera në të cilat mund të ketë qasje kompania.
13. Të gjitha kostot e aprovuara të kenë bashkangjitur dëshmi përkatëse të cilat
dokumentojnë investimin e kryer si dhe nevojën për ato investime.
14. Zyrat rregullatore të krijojnë ndarje të qartë të aseteve të financuara përmes
donacioneve dhe aseteve të financuara nga burimet vetanake duke krijuar edhe norma
deri sa mund të rriten asetet vetanake gjatë një procesi rregullator.
15. Shpenzimet e zhvlerësimit të kalkulohen vetëm në vleren neto të aseteve ekzistuese, të
cilat janë në funksion për gjenerimin e shërbimeve dhe të konsiderohen vetëm për
mirëmbajtjen, respektivisht zëvendësimin e aseteve të vjetra.
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
45
16. Të analizohet edhe një herë arsyeshmëria e vendimit për aprovimin e investimeve
kapitale nëpërmes tarifave për të ndërtuar objektin e ri të drejtorisë dhe administrates
së NQ ‘Termokosi’.
17. Autoritetet rregullatore të kujdesen që fitimi i realizuar nga kompanitë ofruese të
shërbimeve publike të mos jetë më i lartë se fitimi i aprovuar – kthimi i lejuar në bazen
e rregulluar të aseteve.
18. ZRRE të kujdeset që shpenzimet të cilat nuk kanë arsyetim të qartë dhe aplikueshmëri
në procesin e ofrimit të shërbimeve të mos aprovohen. Shpenzimet të cilat iu janë
bashkangjitur tarifave në të kaluarën, si rasti i mazutit nga ky auditim dhe që nuk kanë
ndodhur realisht, në rregullimet e ardhshme të kompenzohen konsumatorët në vleren
totale të cilët kanë paguar për këto kosto të pandodhura.
19. Zyrat rregullatore të mos aprovojnë rritje të kostove të personelit me arsyetime të pa
bazuara dhe pa argumentuara mirë të cilat rrisin tarifat e shërbimeve.
20. Zyrat rregullatore gjatë shqyrtimeve tarifore të aplikojnë norma të inflacionit bazuar në
analiza përkatëse nga institucionet përkatëse të cilat reflektojnë normën e inflacionit në
vend, respektivisht sqarime të argumentuara nëse veprimet janë të ndryshme.
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
46
6. Shtojcat
Shtojca 1. Problemi, kriteret, metodologjia, fushëveprimi dhe
kufizimet e auditimit
Problemi i auditimit
Në jetën e përditshme hasim në ankesa të shumta në media dhe në raporte të ndryshme për
parregullsinë e tarifave të shërbimeve të pranuara por edhe ankesa se janë vendosur kritere
jo-ligjore për tarifat e këtyre shërbimeve33. Në shumë raste faturimi është paushall, faturat
nuk kalkulohen sipas sasisë së shërbimit të ofruar dhe tarifat e shërbimeve bazuar në kosto
nuk kalkulohen drejtë, ndërsa shumë shpenzime i bashkëngjiten kostos së shërbimit pa u
mbështetur në kritere të qarta dhe të drejta34.
Sipas një artikulli të marsit 2019 publikuar në portalin fakteplus35 Kryetari i Odës
Ekonomike të Kosovës tha se problemet e furnizimit me energji elektrike dhe rritja e kostos
së tarifës të rrymës janë çështjet kryesore që po i shqetësojnë bizneset prodhuese në Kosovë.
Sipas një raporti të “Radio Evropa e Lirë”36 në fund të vitit 2017, qytetarët e Kosovës
vazhdojnë të shprehin pakënaqësitë e tyre për tarifat e larta të energjisë elektrike.
Në bazë të hulumtimeve që kemi bërë, problemet kryesoret tek të gjitha tarifat e
përcaktuara ka të bëjë me metodologjinë e aplikuar për përcaktimin e tarifave. Kjo
metodologji e aplikuar ndërlidhet me kostot e shërbimeve të cilat kalkulohen bazuar në
shpenzimet e Kompanisë ofruese të shërbimeve dhe ku përfshihen:
Investimet kapitale;
Shpenzimet operative;
Zhvlerësimi dhe amortizimi i aseteve (shpenzim);
Kthimi në investime.
Indikatorët e problemit të paraqitura më lartë na shpijnë në formulimin e problemit të
auditimit si në vijim: ka indikacione që metodologjia e përcaktimit të çmimeve nuk
aplikohet siç duhet dhe nuk monitorohen dhe kontrollohen siç duhet nga mekanizma
adekuat.
33 http://ero-ks.org/2018/NQ/Komentet%20ne%20Raportin%20Rregullativ_Termokos_INDEP.pdf https://insajderi.com/keto-jane-cmimet-per-ngrohjen-qendrore-ne-prishtine/ https://www.evropaelire.org/a/28427738.html https://kallxo.com/shtrenjtohet-uji/ 34 Intervistat parastudimore me analistët e tarifave në ZRRE dhe ARRU 35 https://fakteplus.net/oek-bizneset-prodhuese-me-probleme-ne-furnizim-dhe-kosto-te-larte-te-energjise-
elektrike/ 36 https://www.evropaelire.org/a/tarifat-energjise-elektrike-/28762720.html
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
47
Kriteret e auditimit
Për t’iu përgjigjur objektivit të auditimit ne kemi parashtruar pyetjet, nën-pyetjet e
auditimit. Kriteret e përdorura në këtë auditim rrjedhin nga standardet ndërkombëtare të
auditimit, praktikat e mira dhe legjislacioni në fuqi në Kosovë.
Dizajnimi i procesit për përcaktimin e tarifave për shërbimet publike
Dizajni i vendosur për përcaktimin e tarifave duhet të siguroj se tarifat e vendosura janë të sakta, të
drejta dhe transparente. Procesi dhe dizajni i sistemit për përcaktimin e tarifave për shërbime publike
duhet të jetë në harmoni të plotë me standardet ndërkombëtare dhe vendore, të janë të përshtatura
rrethanave aktuale të vendit, si dhe të jenë të përfshirë të gjithë akteret relevant gjatë përcaktimit të
tarifave. Është shumë e rëndësishme që rolet dhe përgjegjësitë midis të gjitha palëve të përfshira të
jenë të përcaktuara qartë dhe cilat janë të drejtat dhe përgjegjësitë e tyre. Koordinimi në mes të
akterëve relevant duhet të funksionon në mënyrë konkrete dhe efektive. Boshllëqet eventuale
identifikohen me kohë, analizohen shkaqet se çfarë faktorësh kanë ndikuar dhe ndërmerren masa
adekuate. Institucionet përgjegjëse kanë vendosur një mekanizëm i cili siguron funksionim efektiv
dhe të gjithmbarshëm të procesit të përcaktimit të tarifave për shërbime publike të ujit dhe energjisë.
Procesi siguron transparencë të mjaftueshme
Procesi i përcaktimit të tarifave siguron transparencë dhe i inkuadron shfrytëzuesit e këtyre
shërbimeve si dhe të gjitha palët e interesit duke përfshirë edhe transparencën e subvencionimit nga
ana e Qeverisë. Rregulloret, planet dhe direktivat për përcaktimin e tarifave duhet të jenë
gjithëpërfshirëse, të thjeshta dhe të qarta për t’u kuptuar nga të gjitha palët relevante, në harmoni
me ligjet bazike të vendit, me standardet ndërkombëtare dhe marrin parasyshë praktikat e mira.
Mjetet relevante dhe koherente do të thotë nëse procesi i përcaktimit të tarifave të shërbimeve publike
mund të përmbushë pritjet nga mjedisi në të cilin funksionon. Aktualisht përgjegjësia për
përcaktimin e tarifave të shërbimeve publike është në autoritetet rregullatore për shërbimet e publike.
Ndërmarrjet publike ofruese të shërbimeve duhet të jenë transparente rreth komponentëve të tarifave
dhe performancës së treguesve siç janë: humbja në rrjet, performanca financiare, etj.
Metodologjia për përcaktimin e tarifave siguron tarifa të sakta dhe të drejta
Metodologjia e përcatimit të tarifave është e përcaktuar duke u bazuar në një proces të rrjedhëshëm,
të bazuar në analiza adekuate dhe të mjaftueshme për të siguruar saktësinë dhe tarifa të drejta si për
pranuesit poashtu edhe për ofruesit e shërbimeve. Metodologjia për përcaktimin e tarifës të jetë në
harmoni me standardet për përcaktimin e tarifave, me strukturë të qartë dhe të thjeshtë e cila kuptohet
nga të gjithë. Objektivat e përcaktuara duhet të arrihen përmes tarifës e që janë specifike, të matshme
dhe të arritshme.
Ofruesit e shërbimeve të ofrojnë të dhëna të besueshme dhe adekuate rreth kostove që do të përfshihen
në përcaktim të tarifave dhe të bëjnë një vlerësim të ndikimit të performancës të normave të
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
48
përgjithshme në përcaktimin e tarifave. Këto ndërmarrje të pasqyrojnë qartë se çka e përbën koston
prej të cilave përbëhet tarifa e cila poashtu duhet të jetë e pasqyruar edhe nga ana e rregullatorëve
bashkë me analizat e tyre. Zyrat e rregullatorëve duhet të kenë caqe të paracaktuara dhe norma të
synuara për përmirësimin e performancës së ofruesve të shërbimeve të cilat janë realiste, të arritshme,
përmbajnë caqe stimuluese për përmirësim të përformances dhe që përcillen në vazhdimësi përgjatë
gjithë procesit të aplikimit. Procesi i vendosjes së tarifave përmbanë analizat e rreziqeve reale për
procesin, ka të vendosur makanizma se si të menaxhohen rreziqet, siguron mjetet dhe mekanizmat e
duhura për të adresuar boshllëqet, etj.
Monitorimi dhe kontrolli i rregullt, gjithëpërfshirës dhe i harmonizuar do të thotë që aktivitetet
monitorohen rregullisht, një informacion në kohën e duhur për rrjedhën e proceseve me të gjithë
akterët relevantë të procesit të përcaktimit të tarifave. Aktivitetet kontrollohen derisa rezultatet
krahasohen nëse janë ekzekutuar siç duhet dhe janë në përputhje me rrethanat. Raportimi i hartuar
dhe ekzekutuar plotësisht, është i rregullt dhe gjithëpërfshirës nga të gjitha palët e përfshira në
procesin e përcaktimit të tarifave. Mekanizmat e vendosur të monitorimit sigurojnë se rezultatet do
të raportohen qartë, në mënyrë transparente dhe reflektohen në praktikë në tarifat për shërbimet.
Performanca e të gjitha palëve të përfshira në përcaktimin e tarifave është në nivel të sigurimit të një
procesi të saktë, të drejtë, transparent dhe pa vonesa. Devijimet e mundshme nga standardet për
përcaktim të tarifave identifikohen me kohë dhe adresohen tek autoritetet përkatëse me qëllim të
eliminimit të tyre. Veprimet e ndërmarra për shkak të parregullsive të identifikuara, performancës së
dobët dhe devijimeve të mundshme nga planet dhe synimet për përcaktimin e tarifave janë efektive.
Metodologjia e auditimit
Përshtatja e auditimit për t'iu përgjigjur pyetjeve specifike nëse procesi është duke
kontribuar në përcaktimin e drejtë dhe të saktë të tarifave për shërbime publike është bërë
bazuar në synimin për arritjen e objektivave të këtij auditimi. Për të siguruar që analizat që
dalin nga ky auditim janë në drejtim të arritjes së konkluzioneve adekuate audituese është
konsideruar e dobishme krijimi i një dizajni dhe qasje të auditimit e cila do të shpjerë në
identifikimin e mangësive të mundshme të procesit.
Qasja jonë për auditimin e procesit të përcaktimit të tarifave për shërbime publike përdor
një varg teknikash për të marrë dëshmi dhe siguri të auditimit siç janë:
Intervistimin e zyrtarëve përkatës në ZRRE, ARRU, KRU, Termokos, Ngrohtoren e
Gjakoves, dhe zyrtarët e tjerë relevant;
Analizën e legjislacionit përkatës dhe metodologjisë së vendosur;
Analizimi i dokumenteve relevante; dhe
Vlerësimin e rreziqeve të mundshme për procesin.
Ekipi do të konsideroj edhe aplikimin e intervistave gjysëm të strukturuara me akterët me
qëllim që të kemi një pamje më të mirë të aktiviteteve dhe rezultateve të arritura përkundër
objektivave. Këto intervista do të zhvillohen me qëllim qartësimit të procesit të vendosur,
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
49
nëse procesi aplikohet njëjtë nga të gjithë akterët e fushës së njëjtë. Një tjetër vlerësim do të
bëhet duke kontrolluar në mënyrë të pavarur dokumentet publike të disponueshme si dhe
analizimi i procesit me qëllim që të shohim nëse procesi është duke u zhvilluar si duhet.
Analizat e procesit rregullatorë do të jenë të thukta për të tri vitet e audituara duke
hulumtuar të gjithë procesin nga thirrja për aplikim për tarifa, procesi i aplikimit përfshirë
konsultimet publike, shqyrtimin tarifor me të gjitha elementet përkatëse dhe vendim
marrjen për përcaktimin e tarifave.
Fushëveprimi i auditimi dhe kufizimet
Ky auditim ka përfshirë një vlerësim të çështjeve relevante për periudhën 2016 – 2018 për
tarifat e energjisë elektrike dhe ujësjellësit, ndërsa për tarifat e energjisë termike ka përfshirë
periudhën e sezonës së ngrohjes 2016-2017 deri në përfundimin e sezonës 2018-2019.
Auditimi do të vlerësojë aktivitetet e autoriteteve rregullatorë varësisht nga shërbimet
publike në fokus të këtij auditimi. Për tarifat e energjisë elektrike fushëveprimi do të
përqendrohet vetëm tek autoriteti rregullatorë ZRRE, për shkak se KEDS është kompani
private dhe mund të ketë kufizime në qasje.
Për tarifat e energjisë termike fushëveprimi do të përqendrohet tek autoriteti rregullatorë
ZRRE dhe Ngrohtorja Qendrore (NQ) Termokos Prishtinë dhe Ngrohtorja Qerdrore
Gjakova si ngrohtoret e vetme që ofrojnë shërbime publike. Ndërsa për tarifat e shërbimeve
të ujit fushëveprimi do të përqendrohet tek autoriteti rregullatorë ARRU, dhe tek
kompanitë ofruese të shërbimeve do të përqendrohemi tek KRU Mitrovica për shkak se
është e vetmja kompani që merr subvencione nga Qeveria, KRU Hidrodrini – Pejë për shkak
të çmimit më të ulët të tarifave, KRU Hidroregjioni Jugor – Prizren për shkak të përfshirjes
gjeografike dhe tarifës së lartë.
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
50
Shtojca 2. Përshkrimi i sistemit dhe palët relevante të interesit
Në politikat e shërbimeve publike rol të veçantë kanë ministritë dhe autoritetet tjera
rregullatore, përderisa zbatimi i tarifave bëhet nga ndërmarrjet publike. Autoritetet
rregullatore për shërbime publike janë autoritete të pavarura, përgjegjëse për rregullimin e
veprimtarisë të ofruesve të shërbimit të cilat sigurojnë ofrimin e shërbimeve cilësore,
efikase dhe të sigurta në baza jo-diskriminuese për tërë konsumatorët në Kosovë. Furnizimi
me ujë të pijes ofrohet nga Kompanitë Rajonale të Ujërave (KRU), ndërsa Autoriteti
rregullator për shërbimet e ujit (ARRU) si autoritet i pavarur, është përgjegjës për
rregullimin e veprimtarive të ofruesve të shërbimit të ujit Kosovë. Zyra e Rregullatorit për
Energji (ZRRE) e cila ka për detyrë të rregullojë aktivitetet në Sektorin e energjisë në Kosovë,
përfshirë energjinë elektrike, ngrohjen qendrore dhe gazin.
Zyrat Rregullatore37 për përcaktimin e tarifave të shërbimeve publike, janë institucionet
kryesor përgjegjëse për përcaktimin e tarifave të shërbimeve publike. Përveç ligjeve bazike
për shërbime publike përkatëse, secila nga Zyrat Rregullatore në bazë të kompetencave që
ua lejon Ligji përkatës dhe në kuadër të shqyrtimit tarifor kanë nxjerrë legjislacionin
sekondarë në formë të rregulloreve për përcaktimin e të hyrave maksimale të lejuara dhe
tarifave për shërbimet e ofruara. Këto rregullore përcaktojnë bazat dhe metodologjinë për
llogaritjen e të Hyrave Maksimale të Lejuara dhe tarifave si dhe vendosin procedurat për
paraqitjen e aplikacionit, shqyrtimin, përshtatjen dhe aprovimin e tarifave në sektorin e
rregulluar të shërbimit publik të caktuar.
Aksionari(ët) do të kërkojë nga BD që ta përgatisë dhe t’ia dorëzojë aksionari(ëve) një raport
të hollësishëm në rast se:
Performanca e NP-së devijon nga caqet e përcaktuara në Planin e Biznesit të
miratuar nga BD për vitin përkatës financiar;
Vlera e aseteve të NP zvogëlohet;
Bie niveli i kënaqësisë së konsumatorëve lidhur me cilësinë e shërbimeve.
Në këto raste aksionari(ët) do të marrë parasysh masa të nevojshme korrigjuese. Bordet e
NP-ve një herë në vit duhet të bëjnë matje për kënaqësinë e konsumatorëve në bazë të
procedurave përkatëse përmes organizatave kredibile të pavarura.
Në procesin e shqyrtimeve tarifore të energjisë, Bordi i Drejtorëve (BOD) të ZRRE është
organi ma i lartë vendimëmarrës i cili shqyrton dhe aprovon tarifat e energjisë elektrike dhe
termike bazuar në analizat e zhvilluara nga analistët e ZRRE.
37 Autoriteti Rregullator për shërbimet e Ujit (ARRU) dhe Zyra e Rregullatorit për Energji (ZRRE)
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
51
Në procesin e shqyrtimeve tarifore të ujit, Drejtori i ARRU është organi ma i lartë
vendimëmarrës i cili shqyrton dhe aprovon tarifat bazuar në analizat e zhvilluara nga
analistët e ARRU.
Procesi i përcaktimit të tarifave për ujë të pijes
Tarifat duhet të përcaktohen në bazë të të hyrave të gjeneruara, të mjaftueshme për të
financuar aktivitetet e ofruesve të shërbimeve, në përputhje me legjislacionin aktual dhe
kontabilitetin rregullator. ARRU si autoritet i pavarur, është përgjegjës për përcaktimin e
tarifave të shërbimeve të ujit në Kosovë të aplikuara nga Kompanitë Regjionale të Ujërave
(KRU). Roli i ARRU është që të sigurojë ofrimin e shërbimeve cilësore, efikase, dhe të
sigurta në baza jo-diskriminuese për tërë konsumatorët në Kosovë, duke pasur parasysh
mbrojtjen e mjedisit dhe të shëndetit publik.
ARRU e ka për detyrë që të siguroj që KRU ofrojnë shërbime kualitative të qëndrueshme
dhe me tarifa të përballueshme në tërë Kosovën duke pasur parasysh që të siguroj se
konsumatorët nuk paguajnë më shumë se që është e nevojshme. Autoriteti duhet të përgatis
për secilin shqyrtim periodik të tarifave, një pako të procedurave për tarifat e shërbimit me
ujë (Procedurat për Rishikimin Tarifor dhe Udhëzimet e Kontabiliteti Rregullator).
Përcaktimi i tarifave duhet të bëhet me pjesëmarrjen e: ARRU-së, KRU-së, Komisioneve
Këshilluese të Konsumatorëve (KKK), dhe Qytetarëve përmes dëgjimeve publike. Në
Kosovë janë shtatë KRU dhe secila prej tyre kanë tarifa të ndryshme, përkitazi me natyrën
e operimit që kanë dhe specifikave të caktuara.
Para vitit 2009 tarifat e furnizimit me ujë dhe tarifat për ujërat e zeza përcaktoheshin çdo
vit mbi bazën e të dhënave historike financiare. Ndërsa që nga viti 2009, ka filluar shqyrtimi
tre vjeçarë i tarifave i cili bazohet në projeksione të shpenzimeve, investimeve kapitale, dhe
lejimit për kthim në kapital të mjaftueshëm për të tërhequr investitorët në këtë sektor.
ARRU ka të drejtë për rishikim – korrigjim të tarifave të përcaktuara të vitit pasues gjatë
periudhës së ekzistimit të tarifave 3 vjeçare, posaçërisht në rastet kur dështohet në realizmin
e projekteve të investimeve kapitale të aprovuara me burim vetanak financimi e të cilat janë
kalkuluar si kosto për tarifë. Konsumatorët e ujësjellësit janë të ndarë në kategoritë:
Konsumator shtëpiak – konsumatori i cili shfrytëzon shërbimet për nevoja të
amvisërisë;
Konsumator komercial/industrial - personi, subjekti ligjor ose organizata afariste i
cili shfrytëzon shërbimet për apo në lidhje me ushtrimin e veprimtarisë së vet
industriale apo komerciale;
Konsumator institucional - autoritet qeveritar, autoritet lokal, organizatë
ndërkombëtare apo institucion i cili kryen veprimtaritë e interesit të përbashkët apo
publik dhe i cili nuk është i regjistruar si organizatë afariste.
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
52
Përshkrimi i procesit për përcaktimin e çmimit/tarifave për ujë të pijes
JO
PO
JO
PO
Ftesa KRU-ve për aplikim për tarifa të rregullta 3 vjeçare
Plani i Zbatimit dhe Orari, Formularët standard dhe kërkesa për të dhëna e informata i bashkangjiten njoftimit
Finalizimi i BPRR për shtatë KRU dhe dërgimi i BPRR finale tek KRU-të
D
UTSH finale për ofruesit e shërbimeve, pas konsultimeve rreth draft tarifave të propozuara
Drafti i parë i Biznes Planit Rregullator për KRU
Diskutime publike me Palët e interesit
Pranimi i aplikacioneve tarifore nga KRU-të, konsultimet dhe shqyrtimi i dokumentacionit të pranuar
Finalizimi i BPRR për shtatë KRU dhe dërgimi i BPRR finale tek KRU-të
D
D
D
Aprovim nga ARRU
ARRU përgatit raportet përfundimtare për të Hyrat Maksimale të Lejuara
Ofruesit e shërbimeve i dorëzojnë Planet e Biznesit të aprovuara nga ARRU dhe MZHE
D
Draft Urdhëresat Tarifore të Shërbimit (UTSH) për ofruesit e shërbimit
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
53
Procesi i përcaktimit të tarifave për energji elektrike
ZRRE pranon aplikacionet me shkrim për aprovimin e tarifave të energjisë elektrike bazuar
në metodologjinë e aprovuar për lejimin e të hyrave të lejuara maksimale në procesin e
përcaktimit të tarifave të energjisë elektrike. ZRRE bën Shqyrtimin Periodik për periudhë
pesëvjeçare, ku miraton të Hyrat e Lejuara Maksimale për Operatorin e Sistemit të
Transmetimit-Operatorin e Tregut (OST/OT-KOSTT), për Operatorin e Sistemit të
Shpërndarjes OSSH-KEDS) dhe për Furnizuesin me Shërbim Universal (FSHU-KESCO).
Përveç Shqyrtimit Periodik, ZRRE zhvillon edhe procesin e Përshtatjeve të Rregullta Vjetore
në fund të çdo viti relevant tarifor. ZRRE këtë e bënë bazuar në një vlerësim të kostove të
arsyeshme të ofrimit të shërbimeve të rregulluara. Për çdo vit përcaktohen të hyrat e të
licencuarve (KEDS, KOSTT, KESCO) dhe të njëjtat ju dërgohen për aplikim. Këto të hyra
grumbullohen prej furnizuesit dhe janë kosto të bartshme. ZRRE përcakton edhe tarifat të
cilat janë për shfrytëzim të rrjetit të KEDS, KOSTT (OST/OT) dhe Furnizuesin me Shërbim
Universal (KESCO). Në këtë proces, ZRRE ndërmerr hapat si në vijim: siguron se tarifat e
rregulluara për aktivitete të energjisë janë të arsyeshme dhe të vendosura në bazë të
metodologjive tarifore. Kjo duhet të bëhet duke përfshirë sigurimin e tarifave për sistemet
e transmetimit dhe shpërndarjes, adekuate për ta mundësuar kryerjen e investimeve të
domosdoshme në sisteme dhe në mënyrë që këto investime të garantojnë qëndrueshmërinë
e tyre. Procesi i përcaktimit të tarifave të energjisë elektrike fillon kur ndërmarrjet e
licencuara i paraqesin ZRRE-së një aplikacion me shkrim për aprovimin e të hyrave të
lejuara maksimale dhe tarifave përkatëse në bazë të parashikimeve të tyre për një periudhë
rregullative. ZRRE verifikon të gjitha të dhënat dhe në bazë të gjykimit të tyre profesional
bëjnë përcaktimin e të hyrave të lejuara dhe tarifave. Llogaritja e të hyrave të lejuara
maksimale përfshin: kostot e lejuara të operimit dhe mirëmbajtjes, zhvlerësimin e lejuar,
kthimin e lejuar në asete, koston e humbjeve në rrjet dhe faktorin e përshtatjes së të hyrave.
ZRRE zhvillon një proces të rregullt të monitorimit bazuar në të cilin harton raporte rreth
performancës së operatorëve të licencuar. Në këto raporte pasqyrohen analizat e faturimit
dhe arkëtimit të realizuar, realizimi i kostove operative, realizimi i investimeve, prodhimi
dhe furnizimi i energjisë elektrike, si dhe të dhënat tjera financiare dhe teknike. Raportet e
monitorimit nevojiten për konfirmim të planifikimeve, dhe në rast se ka diferenca, atëherë
ato do të reflektohen në shqyrtimet për vitin e ardhshëm.
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
54
Përshkrimi i procesit për përcaktimin e çmimit/tarifave për energji elektrike
JO
PO
JO
PO
Njoftim për hapje të shqyrtimit rregullativ
Plani i Zbatimit dhe Orari, Formularët standard dhe kërkesa për të dhëna e informata i bashkangjiten njoftimit
ZRRE përgatit një raport për HLM dhe Zhvillohen Konsultime Publike
D
Vendimi i BoD për tarifat
Të licencuarit paraqesin propozimet e tyre për HLM
Vendimi për analizat
Stafi profesional dhe Analistët për tarifa shqyrtojnë dokumentet e kërkesës dhe përgatisin propozimet e veta për HLM
BoD i ZRRE-s e pranon analizat /raportet fillestare për HLM dhe i shqyrtojnë
D
D
D
Aprovim nga BOD i ZRRE
ZRRE përgatit raportet përfundimtare për të HLM
BoD nxjerr vendim për HLM , dhe operatorët e licencuar përgatitin propozimet e tyre për përcaktim të tarifave
D
Analizohen propozimet për përcaktim të tarifave dhe hartohet propozimi
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
55
Procesi i përcaktimit të tarifave për ngrohje termike
Zyra e Rregullatorit të Energjisë (ZRRE), është institucioni përgjegjës për përcaktimin e
tarifave për ngrohje qendrore respektivisht energji termike. ZRRE pranon aplikacionet me
shkrim për aprovimin e të hyrave të lejuara maksimale dhe tarifave përkatëse nga
ndërmarrjet e licencuara të energjisë termike së bashku me dokumentet e kërkuara për të
filluar procesin e përcaktimit të tarifave të energjisë termike. Këto tarifa përcaktohen në
bazë të kërkesave paraprake të ndërmarrjeve publike të ngrohjes qendrore për një periudhë
rregullative 1-5 vjeçare. ZRRE ekzaminon të gjitha të dhënat dhe informatat që përmban
aplikacioni dhe në bazë të gjykimit profesional bën përcaktimin e të hyrave të lejuara dhe
tarifave. Llogaritja e të hyrave të lejuara maksimale përfshin: kostot e lejuara të operimit
dhe mirëmbajtjes, zhvlerësimin e lejuar, kthimin e lejuar në asete, koston e humbjeve në
rrjet dhe faktorin e përshtatjes së të hyrave. Pas shqyrtimit të të gjithë hapave, ZRRE përgatit
një draft Raport për të Hyrat Maksimale të Lejuara dhe njofton publikun e gjerë se këtë
raport e ka publikuar në faqen e saj elektronike dhe të gjithë palët e interesit kanë mundësi
që të japin komentet e tyre me email brenda afatit kohor prej 3 javë. Pas marrjes së
komenteve, bëhet analizimi i tyre dhe mandej secilit koment ju kthehet përgjigje me shkrim
pas të cilit proces hartohet raporti final për të Hyrat Maksimale të Lejuara si dhe një raport
i shkurt për përcaktimin e tarifave. Pas analizimit të të gjithë dokumentacionit, Bordi nxjerr:
Vendimin për të Hyrat e Maksimale të Lejuara të cilit i bashkëngjitet Raporti për të
Hyrat Maksimale të Lejuara; dhe
Vendimin për strukturën tarifore të cilit gjithashtu i bashkëngjitet raporti respektiv
për përcaktimin e tarifave.
Vendimi hyn në fuqi në datën e miratimit nga Bordi dhe bëhet publike në faqen elektronike
të ZRRE-së. Varësisht nga infrastruktura matëse e vendosur, konsumatorët duhet të
faturohen bazuar në tarifat me matje apo pa matje. Tarifat për energji termike përcaktohen
për periudhën gjashtëmujore sa zgjatë edhe sezona e shërbimit me ngrohje qëndrore (15
tetor – 15 mars) dhe e njëjta nuk është e njëjtë me të hyrat brenda një viti fiskal.
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
56
Përshkrimi i procesit për përcaktimin e çmimit/tarifave për ngrohje termike.
JO
PO
LEGJENDA: Dokument Final
Njoftim për hapje të shqyrtimit rregullativ
Plani i Zbatimit dhe Orari, Formularët standard dhe kërkesa për të dhëna e informata i bashkangjiten njoftimit
ZRRE përgatit një raport për konsultim për HLM dhe Zhvillohen Konsultime Publike
D
Vendimin për të HLM, dhe për strukturën tarifore për ngrohje
Ofruesi i shërbimeve dorëzon kërkesën (aplikacionin)
Komente për analizat
Stafi profesional dhe Analistët për tarifa shqyrtojnë dokumentet e kërkesës dhe përgatisin raportin fillestar
Bordi ZRRE-sepranon analizat/ raportet fillestare për HLM dhe tarifa dhe i shqyrtojnë
D
D
D
Aprovim nga BOD i ZRRE
ZRRE përgatit raportet përfundimtare për HLM dhe tarifat
Fillim/fund Proces Vendim Dokument D
ZYRA KOMBËTARE E AUDITIMIT - NACIONALNA KANCELARIJA REVIZIJE - NATIONAL AUDIT OFFICE
57
SHTOJCA 3. Të dhënat opeartive të prodhimit të ujit të pijes në shtatë KRU 2016 - 2018 K
RU
Të
dh
ëna
t o
per
ati
ve
Një
sia
His
tori
ke
201
5
Ap
rov
ua
r
201
6
Rea
liz
ua
r
KR
U 2
016
Ap
rov
ua
r
201
7
Rea
liz
ua
r
KR
U 2
017
Ap
rov
ua
r
201
8
Rea
liz
ua
r
KR
U 2
018
Pri
shti
na Prodhuar m3 41,282,430 44,433,884 44,846,198 48,565,560 52,087,383 48,627,812 51,999,576
Humbur m3 20,899,398 19,393,388 23,630,379 23,000,000 29,757,221 24,800,000 30,158,371
Faturuar m3 20,383,032 25,040,496 21,215,819 25,565,560 22,330,162 23,827,812 21,841,205
Konsumat Nr 113,848 110,785 122,403 129,082 127,635 133,426 131,576
Pri
zre
ni
Prodhuar m3 17,308,689 21,133,253 17,371,213 20,450,935 17,482,425 17,763,397 17,038,292
Humbur m3 10,010,227 11,680,422 10,025,665 11,246,980 10,115,569 9,500,000 9,690,479
Faturuar m3 7,298,462 4,452,831 7,345,548 9,203,955 7,366,856 8,263,397 7,347,813
Konsumat Nr 42,761 45,639 44,633 47,345 45,997 48,252 48,591
Pej
a
Prodhuar m3 25,559,988 24,722,000 25,563,726 25,226,412 25,659,957 22,615,010 25,366,310
Humbur m3 16,776,858 14,722,250 16,556,768 15,000,000 16,390,122 13,000,000 15,703,602
Faturuar m3 8,783,130 9,999,750 9,006,958 10,226,412 9,269,835 9,615,010 9,662,708
Konsumat Nr 43,199 40,862 45,207 44,567 45,495 46,169 47,516
Mit
rov
ica
Prodhuar m3 23,154,548 22,874,000 25,199,252 22,874,240 27,833,955 20,048,274 28,347,492
Humbur m3 13,884,319 11,501,113 15,703,746 11,354,594 19,135,593 10,023,000 16,794,022
Faturuar m3 9,270,229 11,372,887 9,495,506 11,519,646 10,698,362 10,025,274 11,553,470
Faturim Jugu
m3 4,562,790 6,693,387 5,052,184 6,840,146 5,840,894 5,581,952 5,933,263
Faturim Veriu
m3 4,707,439 4,679,500 4,443,322 4,679,500 4,857,468 4,443,322 5,620,207
Konsumat Nr 26,192 26,108 27,403 28,345 29,929 29,221 31,797
Gja
ko
va
Prodhuar m3 13,721,967 14,466,772 15,247,974 15,053,502 14,981,619 14,994,903 14,992,458
Humbur m3 6,642,820 6,949,548 7,230,107 6,924,610 7,017,591 6,600,000 6,525,047
Faturuar m3 7,079,147 7,517,224 8,017,867 8,128,892 7,964,028 8,394,903 8,467,411
Konsumat Nr 32,935 30,491 34,353 36,278 35,887 36,332 37,406
Gji
lan
i
Prodhuar m3 7,481,265 7,640,917 7,275,462 7,986,427 7,469,234 7,022,641 7,793,097
Humbur m3 3,905,572 3,526,217 3,816,466 3,634,217 4,134,392 3,100,000 4,443,060
Faturuar m3 3,757,693 4,114,700 3,458,996 4,352,210 3,334,842 3,922,641 3,350,037
Konsuma Nr 23,540 23,746 25,285 27,415 26,378 28,796 27,983
Fer
iza
ji
Prodhuar m3 8,535,394 7,713,960 8,232,750 8,000,014 8,705,458 8,365,221 8,464,519
Humbur m3 5,181,472 3,737,000 4,699,450 3,767,000 4,874,666 3,800,085 4,451,818
Faturuar m3 3,353,922 3,976,960 3,533,300 4,233,014 3,830,792 4,565,136 4,012,701
Konsumat Nr 23,575 23,691 28,001 25,856 26,833 31,824 30,161
Sek
tori
Prodhuar m3 137,044,281 142,984,786 143,736,575 148,157,090 154,220,031 139,437,256 154,001,744
Humbur m3 77,300,666 71,509,938 81,662,581 74,927,401 91,425,154 70,823,085 87,766,399
Faturuar m3 59,925,615 66,474,848 62,073,994 73,229,689 64,794,877 68,614,171 66,235,345
Konsumat Nr 306,050 301,322 327,285 338,888 338,154 354,019 355,030
Burimi: Raportet e Përmbushjes së Caçeve të KRU-ve 2016-2018
58
SHTOJCA 4. Të hyrat nga tarifat të Kompanive Rajonale të Ujërave (KRU për periudhen 2016-2018
Vit
i
Te
hy
rat
Ma
x
Lej
uar
a A
RR
U
Te
hy
rat
Pa
sqy
ra
Fin
anci
are
Të hyrat nga tarifat
Të
hy
rat
ng
a
Ta
ksa
t e
ky
cjes
dh
e tj
era
Su
bv
enci
on
imi
Konsumatorët shtëpiak Konsumatorët komercial Konsumatorët institucional
Ta
rifa
fik
se
Ng
ark
esa
t
vo
lum
etri
ke
- m
e
ujë
mat
ës
Ng
ark
esa
t
vo
lum
etri
ke
- p
a
ujë
mat
ës
To
tali
i t
ë ar
dh
ura
ve
tari
fore
ng
a
ko
ns.
shtë
pia
k
Ta
rifa
fik
se
Ng
ark
esa
t
vo
lum
etri
ke
- m
e
ujë
mat
ës
Ng
ark
esa
t
vo
lum
etri
ke
- p
a
ujë
mat
ës
To
tali
i t
ë ar
dh
ura
ve
tari
fore
ng
a
ko
ns.
ko
m
Ta
rifa
fik
se
Ng
ark
esa
t
vo
lum
etri
ke
- m
e
ujë
mat
ës
Ng
ark
esa
t
vo
lum
etri
ke
- p
a
ujë
mat
ës
To
tali
i t
ë ar
dh
ura
ve
tari
fore
ng
a k
on
s.
Inst
itu
cio
na
l
20
16
36,181,301 36,241,445 529,875 3,304,735 615,493 4,450,103 159,103 822,552 59,792 1,041,447 10,184 644,794 37067 692,045 208,796
-
20
17
39,034,780 38,636,955 3,529,302 15,416,872 1,644,501 20,590,675 1,220,386 4,038,439 101,695 5,360,520 79,139 3,376,162 40881 3,496,182 435,443
987,201
20
18
39,764,742 39,146,125 3,697,314 15,847,826 1,627,387 21,172,527 853,579 4,009,605 100,543 4,963,727 54,397 3,814,876 43647 3,912,920 334,247
580,000
Totali i të hyrave për kategori 2016-2018
7,756,491 34,569,433 3,887,381 46,213,305 2,233,068 8,870,596 262,030 11,365,694 143,720 7,835,832 121,595 8,101,147 978,486 1,567,201
Burimi: Të dhënat e mbledhura nga raportet e auditimit/verifikimit nga ARRU për periudhen, nga Pasqyrat Financiare të audituara 2016-2018
1
Shtojca 5 - Tabela 1. Numri i konsumatorëve të cilët faturohen pa matje - Maj 2019
KRU Shtëpi Banesa Biznese Institucione gjithsejtë komente Prishtina 1,613 464 39 - 2,116
Prizreni 1,793 310 100 38 2,241 Institucione janë kryesisht krojet publike, fontana dhe fatura e tyre paguhet nga komuna.
Gjakova 37 32 - 69 Mitrovica 4,101 1,278 182 3 5,564 Peja 587 651 47 4 1,289 Gjilani 1,293 655 81 - 2,029 Ferizaj 341 78 1 - 420 Total Sektori 9,765 3,468 450 45 13,728
Burimi: Të dhënat e ARRU nga raportet e inspektimit të KRU-ve
Shtojca 5 - Tabela 2. Termokos - Faturimi sipas muajve të sezonit 2016/17 dhe 2017/18
Sezona e ngrohjes Tetor Nëntor Dhjeto Janar Shkurt Mars Prill Total %
Faturimi me matje 2016/2017
114,390
366,918
431,525
584,444
410,808
301,130
186,112
2,395,327
41% Faturimi pa matje 2016/2017
259,066
566,258
574,351
574,738
551,734
575,892
380,349
3,482,388
59% Faturimi me matje 2017/2018
143,897
356,389
409,233
519,398
433,747
399,623
167,089
2,429,376
40% Faturimi pa matje 2017/2018
293,033
630,720
587,400
605,837
573,592
604,532
317,172
3,612,286
60%
Burimi: Raportet e monitorimit të ZRRE për sezonet 2016/17 & 2017-18 NQ Termokos
Shtojca 5 - Tabela 3. Krahasimi i llogarive të arkëtueshme të KRU-ve
Kompanitë Rajonale
të Ujësjellësit
Llogaritë e arkëtueshme të KRU-ve DIFERENCA
2015 2016 2017 2018 Krahasim 2016-2015
Krahasim 2017-2016
Krahasim 2018-2017
Hidroregjioni Jugor 2,938,713 2,999,526 2,901,077 60,813 (98,449)
Hidrodrini 9,463,857 10,212,614 11,033,331 11,535,186 748,757 820,717 501,855
KRU Mitrovica 18,833,000 20,474,000 22,396,024 1,641,000 1,922,024
KRU Prishtina 12,303,740 12,362,911 13,621,326 14,023,536 59,171 1,258,415 402,210
KRU Gjakova 8,517,015 6,691,596 7,258,597 7,573,121 (1,825,419) 567,001 314,524
Hidromorava 3,667,862 2,896,269 3,158,596 3,411,872 (771,593) 262,327 253,276
Bifurkacioni 3,853,845 3,787,717 4,347,956 4,924,206 (66,128) 560,239 576,250
Burimi: Të dhënat e ARRU nga raportet e monitorimit të KRU-ve
Shtojca 5 - Tabela 4. Krahasimi i faturimit dhe inkasimit të NQ ‘Termokos’ (2014-2018)
Viti 2014 2015 2016 2017 2018
Faturimi 2,321,664 5,815,840 6,142,659 6,412,998 6,502,252
Inkasimi 1,290,305 4,277,717 5,971,095 6,750,771 6,023,167
Diferenca faturimi minus inkasimi 1,031,359 1,538,123 171,564 (337,773) 479,085
Burimi: Të dhënat nga NQ ‘Termokosi’
Shtojca 5 - Tabela 5. Përqindja e inkasimit në faturim për periudhen 2016 – 2018
Viti 2016 2017 2018
Faturimi 6,142,659 6,412,998 6,502,252
Inkasimi 5,312,082 5,389,402 5,087,340
Përqindja e inkasimit në faturim 86.47% 84.03% 78.23%
Burimi: Të dhënat nga NQ ‘Termokosi’
2
Shtojca 6. Tarifat për shërbimet e ujit
Tarifat e shërbimeve të ujit për konsumatorë shtëpiak dhe jo-shtëpiak
2014 2015 2016 2017 2018 2019
Pri
shti
na
Shtëpiak Ujë 0.38 0.39 0.39 0.39 0.42 0.42
Kanalizim 0.05 0.05 0.05 0.05 0.05 0.05
Çmimi total 0.43 0.44 0.44 0.44 0.47 0.47
Jo-Shtëpiak Ujë 0.87 0.88 0.88 0.88 0.85 0.76
Kanalizim 0.11 0.11 0.11 0.11 0.11 0.11
Çmimi total 0.98 0.99 0.99 0.99 0.96 0.87
Pri
zre
ni
Shtëpiak Ujë 0.36 0.36 0.36 0.36 0.37 0.37
Kanalizim 0.05 0.06 0.06 0.06 0.07 0.13
Çmimi total 0.41 0.42 0.42 0.42 0.44 0.5
Jo-Shtëpiak Ujë 0.7 0.69 0.69 0.69 0.67 0.66
Kanalizim 0.09 0.11 0.11 0.11 0.16 0.29
Çmimi total 0.79 0.8 0.8 0.8 0.83 0.95
Pe
ja
Shtëpiak Ujë 0.23 0.24 0.24 0.24 0.25 0.25
Kanalizim 0.06 0.06 0.06 0.06 0.07 0.07
Çmimi total 0.29 0.3 0.3 0.3 0.32 0.32
Jo-Shtëpiak Ujë 0.47 0.48 0.48 0.48 0.46 0.45
Kanalizim 0.13 0.13 0.13 0.13 0.15 0.15
Çmimi total 0.6 0.61 0.61 0.61 0.61 0.6
Mit
rov
ica
Shtëpiak Ujë 0.35 0.36 0.36 0.36 0.36 0.36
Kanalizim 0.1 0.09 0.09 0.09 0.09 0.09
Çmimi total 0.45 0.45 0.45 0.45 0.45 0.45
Jo-Shtëpiak Ujë 0.7 0.73 0.73 0.73 0.72 0.64
Kanalizim 0.26 0.23 0.23 0.23 0.19 0.2
Çmimi total 0.96 0.96 0.96 0.96 0.91 0.84
Gja
ko
va
Shtëpiak Ujë 0.36 0.36 0.36 0.36 0.37 0.37
Kanalizim 0.08 0.09 0.09 0.09 0.1 0.09
Çmimi total 0.44 0.45 0.45 0.45 0.47 0.46
Jo-Shtëpiak Ujë 0.7 0.71 0.71 0.71 0.67 0.67
Kanalizim 0.22 0.22 0.22 0.22 0.23 0.21
Çmimi total 0.92 0.93 0.93 0.93 0.9 0.88
Fe
riza
ji
Shtëpiak Ujë 0.32 0.34 0.34 0.34 0.35 0.35
Kanalizim 0.13 0.12 0.12 0.12 0.12 0.12
Çmimi total 0.45 0.46 0.46 0.46 0.47 0.47
Jo-Shtëpiak Ujë 0.64 0.69 0.69 0.69 0.71 0.63
Kanalizim 0.33 0.29 0.29 0.29 0.25 0.26
Çmimi total 0.97 0.98 0.98 0.98 0.96 0.89
Gji
lan
i
Shtëpiak Ujë 0.33 0.33 0.33 0.33 0.34 0.34
Kanalizim 0.08 0.08 0.08 0.08 0.08 0.08
Çmimi total 0.41 0.41 0.41 0.41 0.42 0.42
Jo-Shtëpiak Ujë 0.65 0.65 0.65 0.65 0.69 0.61
Kanalizim 0.2 0.2 0.2 0.2 0.17 0.17
Çmimi total 0.85 0.85 0.85 0.85 0.86 0.78
Mesatarja e tarifave për konsumator "Shtëpiak" Uji 0.33 0.34 0.34 0.34 0.35 0.35
Kanalizimit 0.08 0.08 0.08 0.08 0.08 0.09
Mesatarja e tarifave për konsumator "Jo-Shtëpiak" Ujit 0.68 0.69 0.69 0.69 0.68 0.63
Kanalizimit 0.19 0.18 0.18 0.18 0.18 0.2
Mesatarja e tarifave për ujë dhe kanalizim Shtëpiak 0.41 0.42 0.42 0.42 0.43 0.44
Jo-Shtëpiak 0.87 0.87 0.87 0.87 0.86 0.83
Burimi: Raportet dhe Urdhëresat Tarifore të ARRU për përcaktimin e tarifave
3
SHTOJCA 7. Komentet nga ZRRE për gjetjet e raportit të auditimit
Te gjeturat Pajtohe
m po/ jo
Komentet nga Institucioni i audituar ne raste te mospajtimi Pikëpamja e ZKA-së
E gjetura 1
për 3.3.1, fq 30, lidhur me investimin për objektin e drejtorisë dhe administratës prej 530,000 €
Jo Konkretisht perqindja prej 8% nuk është e saktë; kostoja e kapitalit për investimin në vlerë prej 530 mije Euro paraqet vetem komponenten e zhvleresimit me normë mesatare vjetore prej 2.47% dhe kthimin me norme të kthimit prej 8.3%. Kjo kosto e kapitalit në tarifat vjetore merr pjesë afersisht rreth 1%.
Aprovimi i këtij investimi kapital në vlerë 530 mijë Euro është mbështetur në analiza përkatëse duke lejuar këtë investim për ndërtimin e objektit të ri të drejtorisë dhe administratës së NQ ‘Termokosi’. Duhet theksuar faktin se kostoja e kapitalit për sezonin e ngrohjes 2018/2019 për invesimin në këtë objekt paraqet afërsisht vetëm 1% të të hyrave të lejuara respektivisht tarifave. Kostoja e kapitalit përfshinë komponenten e zhvleresimit me normë mesatare vjetore prej 2.47% dhe kthimin me normë të kthimit prej 8.3% të llogarituara në shumën e investimit (në rastin konkret 530,000 €).
Lidhur me procesin e lejimit të Investimeve në shqyrtimin tarifor në përgjithësi
ZRRE në disa raste ka ofruar shpjegime me shkrim por edhe gjatë intervistave me
auditorin. Për këtë do dëshironim të ofronim një përmbledhje të shkurtër nga
shpjegimet e mëhershme të ofruara me shkrim, si në vijim:
Siç përcaktohet në legjislacion dhe metodologji, investimet e reja përfshihen në tarifa në atë mënyrë që llogariten në Bazën e Rregulluar të Aseteve (RAB) si një komponentë e veçantë. Çdo investim i ri i përfshirë në RAB trajtohet nëse është investim vetanak (me kredi ose me mjete të ndërmarrjes) apo donacion. Kjo për arsye sepse RAB shërben për llogaritjen e Zhvlerësimit ku përfshihet i tërë RAB-i, e gjithashtu për llogaritjen e Kthimit (që praktikisht paraqet fitimin për ndërmarrjen) por që për llogaritjen e Kthimit merret vetëm RAB i vet-finacuar (RABf ). Normalisht që vlerat e investimit e rrisin RAB-in e rrejdhimisht edhe kostot e kapitalit prandaj gjatë shqyrtimit tarifor i kushtohet kujdes vlerësimit të projekteve investive që duhet të përfshihen në RAB me theks të veqant vlerësimit të arsyeshmërisë teknike dhe ekonomike, si dhe përfitimeve nga këto investime në
Arsyetimi i ofruar nga ZRRE nuk
është argumentuar mjaftueshëm,
prandaj e gjetura qëndron.
Për aprovimin e ndërtimit të
objektit të ri të drejtorisë dhe
administratës, ZRRE nuk ka
bërë/pranuar një vlerësim të
gjendjes faktike të objektit
ekzistues nëse i përmbushë nevojat
apo ekziston nevoja për objekt të ri.
Vlerësimi do përfshinte elemente
si: Jeta e përdorimit (viti i
ndërtimit), gjendja teknike dhe
funksionale, mundësia për
renovim apo domosdoshmëri për
ndërtim të objektit të ri, ndërtim i
anekseve funksionale apo analiza
tjera nga ekspertët e fushës
përkatëse. Më pastaj do ishte e
pritshme të vlerësohet vlera e
zhvlerësimit të akumuluar ndër
vite të objektit të vjetër të
administrates, shpenzime këto të
lejuara për qëllime tarifore me
qëllim që ndërmarrja të zëvendësoj
asetet e veta. Shpenzimet e
zhvlerësimit sipas parimeve bazë
të qëllimit të shpenzimeve të
4
kuptim të sigurisë dhe besueshmërisë së furnizimit, rritjen e kulaitetit të shërbimit, efiçiencës së energjisë – kryesisht zvoglimit të humbjeve, efikasitetit në kosto etj.
Konform kërkesave ligjore dhe rregullative ZRRE i kushton vëmendje vlerësimit të arsyeshmërisë dhe përfitimeve nga këto investime të reja për tu përfshirë në RAB e rrjedhimisht në llogaritjen e zhvlerësimit dhe kthimit. Vlerësimet bëhen duke u bazuar në studimet, planet dhe raportet ndryshme që hartohen për këto projekte investive. Duhet theksuar se gjatë hartimit të këtyre dokumenteve ZRRE, si palë e involvuar, gjithnjë konsultohet dhe jep inputet e veta. Detajet për projektet zhvillimore investive të cilat janë përfshirë në shqyrtimet tarifore dhe për dokumentet përkatëse, si në vijim:
- Fillimisht, në vitet 2009-2010 është hartuar studimi i mbështetur nga Banka
Gjermane për zhvillimi (KfW) “Improvement of District Heating in Kosovo –
Përmirësimi i Ngrohjes Qendrore në Kosovë”, ku, për tërë sektorin e ngrohjes
qendrore (NQ Termokso, NQ Gjakova dhe NQ Termomit), janë identifikuar
projektet kryesore me ndikim në përmirësimin e sektorit dhe janë dhënë
prioritetet respektivisht faza për zhvillimin e projekteve. Normalisht këto janë
shqoëruar me analizat përkatëse financiaro-ekonomike (si “Cost benefit
analysis”) dhe analizat teknike. Ky dokument ka shërbyer si bazë për
zhvillimin e mëtejmë të projekteve të veqanta.
- Projekti i kogjenerimit (mbeshtetur nga KfW) – për këtë projekt është hartuar
Studimi i plotë i Fizibilitetit: “Improvement of District Heating Phase 2-CHP –
Faza e 2 e Përmirësimit të Ngrohjes Qendrore-Bashkëprodhimi i Ngrohjes dhe
elektricitetit”. Ky studim përveq elaborimit të kogjenerimit (impiantet për
ekstraktimin dhe pranimin e nxehtësisë dhe rrejtin e transportit TC Kosova B –
NQ Termokos) ka përmbajtur edhe 2 nën-komponete tjera (pakon 3 dhe 4):
Rehabilitimin e nënstacioneve termike dhe rehabilitimin e disa segmenteve të
rrjetit të shpërndarjes. Këto janë elaboruar më sipërfaqësisht, sepse janë
përcaktuar të zhvillohen në faza pasuese, pra pas përfundimit të projektit të
kogjenerimit.
- Pakoja 3 (mbeshtetur nga KfW): Projekti për Rehabilitimin e 50 nënstacioneve
termike – është hartuar Specifikacioni teknik ku janë specifikuar nënstacionet
regjistruara të zhvlerësimit do
duhej konsideruar fillimisht si
mundësia e parë për zëvendësimin
e aseteve të vjetra që t’i mundësoj
biznesit për të zëvendësuar/
mirëmbajtur/ riparuar asetet e
vjetra.
Ne kemi parasysh se edhe
përkundër faktit se ZRRE bënë
axhustime të rregullta për çdo vit,
efekti i axhustimeve është i mangët
në nivelin e tarifave. Bazuar në
analizën tonë këto axhustime nuk e
kanë efektin e dëshirueshëm në
rregullimin e tarifave, si në rastin
konkret, kur ka munguar realizimi
(shpenzimi i tyre) dhe kur të cilat
shpenzime/kosto përsëriten dhe
nuk realizohen vit pas viti.
Shpenzimet e zhvlerësimit për
sezonin 2018/2019 për qëllime
tarifore ishin aprovuar në vlerë
prej rreth 1.6 mil Euro, ndërsa për
tri vitet e fundit ishin aprovuar në
vlerë prej rreth 4.4 mil Euro dhe që
në parim do duhej të ishte
mundësia e pare e ndërmarrjes që
të mirëmbaj, riparoj dhe
zëvendësoj asetet e veta. Në rast të
pamundësisë për të mbuluar këto
në plotësi atëherë si burim i radhës
5
që i nënshtrohen rehabilitimit dhe janë detajuar të gjitha punët dhe pajisjet që
duhen kryer respektivisht instaluar.
- Pakoja 4 (mbeshtetur nga KfW): Projekti për Rehabilitimin e rrjetit të
shpërndarjes – është hartuar Specifikacioni teknik ku janë detajuar të gjitha
segmentet e rrjetit, si dhe pajisjet (gypat dhe fitingjet) dhe punët që duhen
kryer.
- Projekti i Komisionit Evropian: Përmirësimi i sistemit të ngrohjes qendrore në
Prishtinë – për këtë projekt është hartuar studimi i fizibilitetit i cili përfshinë
vlerësimet teknike dhe ekonomiko-financiare për reahbilitimin e nënstacioneve
termike, segmenteve të caktuara të rrjetit, si dhe zgjerimin e rrejtit dhe
nënstacionet e reja përkatëse.
Gjithashtu së fundmi nga KfW është hartuar edhe master Plani i zhvillimit të
sistemit te NQ Termokos, si dhe nga NQ Termokos është draftuar Plani Zhvillimor
Afatgjatë (10 vjeqar) i cili është aprovuar nga ZRRE. Këto shërbejnë si bazë për
vlerësimin e projekteve investive në të ardhmen – pra në shqyrtimet e ardhshme
tarifore.
për financim duhet konsideruar
përmes tarifave (apo siç i quan
ZRRE ‘vetëfinancim’).
E gjetura 2
3.3.3, fq. 32-33
lidhur me
fitim e
aprovuar /
lejuar në
shqyrtimet
tarifore dhe
atë të
realizuar në
Jo Në grafikonin 7. të dhënat për fitimin (me ngjyrë të kuqe) që janë marrë nga Pasqyrat Financiare të audituara të NQ Termokos, kanë marrë për bazë, ndër tjera, edhe të hyrat nga grantet (në vlera rreth 1,6 milion € për vitet 2018, 2017) dhe kjo ka ndikuar që në pasqyrat financiare vlera e fitimit është kaq e madhe në raport me kthimin e lejuar nga ZRRE në shqyrtimet tarifore. Siç është shpjeguar edhe ne dokumentet shpjeguese që kemi hartuar për auditorin) në percaktimin e kthimit në asete, sipas Rregulles për cmime dhe metodologjise, ZRRE nuk i perfshinë asetet e investuara nga donacionet.
Në vijim po ilustrojmë pasqyrën financiare e të hyrave gjithpërfshirëse nga ku është bërë referenca:
Arsyetimi i ofruar nga ZRRE nuk
është argumentuar mjaftueshëm,
prandaj e gjetura qëndron.
Ky arsyetim me referencë Pasqyrat
Financiare nuk qëndron duke
pasur parasysh se në kontabilitetin
akrual të hyrat e regjistruara nga
grantet thyhen me vlerën e njëjtë
në shpenzimet e zhvlerësimit me
qëllim për të arritur efektin zero
për çështje tatimore. Për periudhën
të ciles i referohet ZRRE, të hyrat
nga grantet sipas Pasqyrat
6
Pasqyrat
financiare
Nga pasqyra financiare e të hyrave gjithëpërfshirëse qartë vërehet se janë marrë në konsideratë edhe të hyrat nga grantet që siç e thamë më lartë nuk trajtohen në shqyrtimet tarifore.
Prandaj ky grafikon duhet te permiresohet duke mos marrë parasysh të hyrat nga grantet por vetëm fitimi operativ, dhe atehere do te rezultoje fitimi i lejuar te jete afersisht i njejt me kthimin e lejuar ne investime i aprovuar nga ZRRE.
Ose,
Financiare të audituara kanë qenë
rreth 1.68 mil EUR në vitin 2018,
respektivisht rreth 1.63 mil Euro në
vitin 2017, ndërsa shpenzimet e
zhvlerësimit në po të njëjtat
pasqyra financiare janë prezentuar
të jenë rreth 2.3 mil eur në vitin
2018 sa ishin edhe në vitin 2017 kur
vlera e bazës së rregulluar të
aseteve ishte rreth 8 mil euro. Në
po të njëjtat pasqyra financiare
është ofruar edhe sqarimi (Sqarimi
Nr. 4), se shpenzimet e
zhvlerësimit janë kalkuluar në
totalin e aseteve të kompanisë.
Poashtu në shënimin 10 dhe 14 kjo
vlerë e donacioneve është
shpalosur që është për asete fikse.
7
Të ipet sqarime se në grafikonin 7 janë marrë të marrë të hyrat nga grantet dhe jo vetëm të hyrat operative (shitja e ngrohjes e shërbime tjera përkatëse) që në fakt edhe trajtohen në shqyrtimin tarifor, si në vijim:
“Ndryshimi mes fitimit të lejuar në shqyrtimet tarifore dhe fitimit të realizuar është rezultat i të hyrave nga grantet në vlerë afërsisht 1.6 milion €. Nëse bëhet referenca vetëm të Hyrave Operative (nga shitja e ngrohjes dhe shërbimet tjera) atëher fitimi i lejuar gjatë shqyrtimeve tarifore është afërsisht i njëjtë me fitimin e realizuara sipas Pasqyrave financiare”
E gjetura 3
për 3.4.1 fq.
34-35 lidhur
me koston
operative per
lëndën
djegëse
mazutin
Jo Lidhur me koston e mazutit duhet theksuar se ky lejim/aprovim është obligativ
për shkak se udhëzimi administrativ UD (MZhE) nr. 022017 obligon mbajtjen e
sasive rezervë të lëndës djegëse për një periudhë të caktuar kohore. Në këtë kuptim
ZRRE është e obliguar të lejoj këto kosto në çdo shqyrtim tarifor, por gjatë
monitorimit të realizimeve, kur konstatohet mosrealizimi atëherë këtë mosrealizim
e zbret permes mekanizimit të axhustimeve në shqyrtimin e ardhshem tarifor. Kjo
bëhet që të mos ketë ndikim në tarifë dhe të mos mbi-ngarkohen konsumatorët.
Gjithashtu në dokumentin shpejgues të datës 19.11.2019 janë dhënë sqarimet e
nevojshme, të cilat po i përmbledhim si në vijim:
- Stabilimentet e prodhimit të energjisë termike në Ngrohtoren e NQ Termokos
nuk janë dekomisionuar, d.m.th. janë lënë si kapacitet rezervë për tu aktivizuar
në rast të ndërprerjes së prodhimit të energjisë termike nga stabilimentet e
kogjenerimit në TC Kosova B. Për këtë qëllim duhet të njihet një kosto për sasinë
e mazutit që nevojitet për prodhimin e energjisë termike nga stabilimentet në
ngrohtoren e NQ Termokos. Gjithashtu edhe Udhëzimi administrativ për
rezervat e lëndës djegëse i lëshuar nga MZHE përcakton se duhet mbajtur sasi
rezervë të lëndës djegëse.
- Duke qenë se përcaktimi i të hyrave të lejuara dhe tarifave bëhet ‘ex-ante’, d.m.th.
I bazuar në parashikime për një periudhë të ardhme, zbatohet parimi që kjo
kosto njihet/lejohet për çdo shqyrtim tarifor për të reflektuar sasinë rezervë të
lëndës djegëse – mazutit.
Arsyetimi i ofruar nga ZRRE nuk
është argumentuar mjaftueshëm,
prandaj e gjetura qëndron.
ZRRE edhe përkundër faktit se që
nga fillimi i koogjenerimit nuk ka
shpenzuar asnjë sasi të mazutit, në
vazhdimësi e ka rritur buxhetin
për këtë kategori dhe rrjedhimisht
ka pasur ndikim në tarifa.
Sasia e nevojshme për mazut sipas
udhëzuesit (MZHE) nr. 02-2017,
duhet të jetë 1,000 ton. Bazuar në
shënimet e kontabilitetit të NQ
‘Termokosi’ për blerjet e mazutit
dhe krahasuar me rezervat
ekzistuese kemi vërejtur se sasia e
rezervave të mazutit ishte rreth 870
ton para muajit tetor 2018, kur
edhe janë aprovuar tarifat për
ngrohje 2018/2019. Për të plotësuar
nevojën për rezerva prej 1,000 ton
është dashtë të planifikohej vetë
8
- Ne jemi të njohtuar me faktin që kjo sasi e lëndës djegëse nuk është shpenzuar
sepse nuk ka pasur nevojë për aktivizimin e kapaciteteve rezervë në Ngrohtoren
e NQ Termokos, dhe për këtë aplikojmë mekanizmin e axhustimit /
bashkërendimit që në fakt është një proces korigjimi mes planifikimeve dhe
realizimeve faktike për një periudhë të shqyrtimit tarifor (sezonë) dhe i cili
axhustim pastaj reflektohet në periudhën e ardhshme të shqyrtimit tarifor. Duhet
theksuar se axhustimi përfshinë këto komponentë: Kostot Operative;
Zhvlerësimin, Kthimin në bazën e Rregulluar të aseteve dhe Të Hyrat (faktikisht
faturimin).
Konkretisht për koston e mazutit – kjo kosto axhustohet në kuadër të kostove
operative. Pra mos-realizimi i kësaj kostoje konstatohet gjatë monitorimit të
realizimeve për periudhën (sezonën) përkatëse, dhe përfshihet në llogaritjen e
përgjithshme të realizimit të kostove operative. Në vijim shembuj nga raporti i
monitorimit të realizimeve për sezonin 2017/2018 dhe axhustimi i cili reflektohet
në shqyrtimin vijues tarifor - sezoni 2018/2019; tabelat e nxjerra nga raportet:
Tabela nga Raporti i Monitorimit të realizimeve sezonin 2017/2018
Në tabelë, krahas kostove tjera operative, pasqyrohet ‘kostoja e gjenerimit vetanak’ (kostoja e mazutit) e lejuar (230,000 €) dhe realizmi (0 €); diferenca hyn në llogaritjen e përgjithshme të kostove operative. Nga tabela vërehet se kostot operative janë realizuar në masën 93% krahsuar me lejimet, respektivisht ndryshimi mes lejimeve dhe realizimeve të kostove operative është 254,840 €.
diferenca prej 130 ton mazut dhe jo
planifikim prej ma shumë se 500
ton sa ishte në rastin konkret
ngarkesa për tarifa.
Arsyetimi i ofruar nga ZRRE për
efektin e axhustimeve nuk është
argumentuar mjaftueshëm,
prandaj e gjetura qëndron. Kjo
duke pasur parasyshë se edhe
përkundër faktit se ZRRE bënë
axhustime të rregullta për çdo vit
këto rregullime nuk kanë efekt në
rastet kur kjo kosto e planifikuar
përsëriten vit pas viti..
9
“Tabela 17: Kostot operative për sezonin 2017/2018”
Tabelat nga Shqyrtimi tarifor
Në tabelen më poshtë shihet axhustimi i secilës komponentë, përfshirë edhe kostot operative (që e ka të llogaritur ndër tjera edhe ndryshimin e kostos së mazutit)
Kostot Variabile
Kostoja e energjise termike nga Kogjenerimi 1,072,252 1,032,488 39,764 96%
Kostoja e gjenerimit vetanak 230,000 - 230,000 0%
Uji i trajtuar dhe Kemikaljet për trajtimin e ujit 110,000 153,293 (43,293) 139%
Energjia elektrike (prodh. & Nënst. Distr.) 450,000 485,243 (35,243) 108%
Kost. e personelit (puna direkte) 786,734 761,422 25,312 97%
Të tjera variabile 274,464 - 274,464 0%
Total kost. variabile 2,923,450 2,432,446 491,004 83%
Kostot fikse
Materialet, shërbimet 81,270 78,829 2,441 97%
Riparimet e mirëmbajtja 107,670 32,273 75,397 30%
Shpenzimet për administratë 55,000 67,365 (12,365) 122%
Shpenzimet e personelit (te ndryshme nga puna direkte) 642,000 703,447 (61,447) 110%
Kostot e shites dhe tjera administrative 75,000 315,190 (240,190) 420%
Total kostot fikse 960,940 1,197,104 (236,164) 125%
Totali i shpenz. operative 3,884,390 3,629,550 254,840 93%
NQ Termokos Kostot Operative per sezonin
2017/2018
Realizuar
[%]Diferenca Lejuar Realizuar
10
Vlera e axhustimit mandej pasqyrohet në llogaritjen e të hyrave të lejuar për shqyrtimin tarifor për sezonin vijues 2018/2019*, si ne tabelën e mëposhtme:
Në tabelë vërehet se vlera e përgjithshme e axhustimit (334,513 €) është zbritur nga ‘të hyrat e lejuara para axhustimit’, duke rezultuar në vlerën përfundimtare të ‘të hyrave maksimale të lejuara’ për sezonin 2018/2019.
Poz.
Simb/NrPërshkrimi Njësia
Lejuar ZRRE Realizuar Diferenca Lejuar ZRRE Realizuar Diferenca
DIF('n-1')
DIF-MAR('n-1') Ndryshimi në të Hyrat e Lejuara Euro 6,319,200 5,968,596 350,604 6,319,200 6,036,808 282,392
DIF-OC('n-1') Ndryshimi në Kostot Operative Euro 3,884,390 3,492,932 391,458 3,884,390 3,629,550 254,840
DIF-D('n-1') Ndryshimi në Zhvlerësimin Vjetor Euro 1,501,414 1,337,546 163,868 1,497,735 1,347,170 150,565
DIF-RET('n-1') Ndryshimi në Kthimin në RABf Euro 566,321 548,022 18,299 585,821 597,342 -11,521
Vaxh Vlera e Axhustimit Euro (223,021) -111,492
Sezoni 'n-2' - 16/17
Modeli për Llogaritjen e të Hyrave dhe Tarifave të Energjisë Termike
Axhustimi i të Hyrave Maksimale të Lejuara (MAR)
Vlerësimi i shmangjeve mes planifikimeve dhe realizimeve në sez. 'n-1'
Sezoni 'n-1' - 17/18
11
Rekapitullim: Nga sa u përshkrua më lartë besojmë janë shpjeguar mjaftueshëm qështjet e ngritura lidhur me ndryshimet mes planifikimit (lejimit) dhe realizimit faktik, të cilat adresohen përmes mekanizmit të axhustimit; kjo me qëllim që të gjitha ndryshimet të reflektohen dhe të korigjohen në periudhën e shqyrtimit vijues, dhe kështu që mos të dëmtohen as konsumatorët (nga mbi-planifikimi / mbi-lejimi) as ndërmarrja (nga nën-planifikimi / nën-lejimi).
3.2.1
Jo Konstatimi i auditorit:
“Mungesa e mekanizmave motivues në drejtim të zvogëlimit të humbjeve ndikon në përmirësimin e performances dhe si rrjedhojë mund të ndikojnë në tarifa më të larta. Aprovimi i nivelit të humbjeve më të ulta se sa humbjet e realizuara që janë të paraqitura në grafikonin 5 për vitet 2013, 2015 dhe 2017 ka ndikim në tarifa më të larta.”
Koment 1:
Auditori ne titullin e te gjeturës 3.2.1 ka konstatuar se humbjet teknike dhe komerciale te energjisë nuk janë aplikuar në mënyrë të përshtatshme në tarifa. Në
Komenti i ofruar nga ZRRE është ma shumë një sqarim për gjendjen e konstatuar nga auditori dhe nuk ofron dëshmi se gjendja është ndryshe nga ajo e prezentuar në raport të auditimit, prandaj e gjetura qëndron.
Poz.
Simb/NrPërshkrimi Njësia
Lejuar ZRRE Realizuar Lejuar ZRRE Realizuar Propoz. Nd. ET Lejuar ZRRE
MAROC Total Kostot Operative Euro 3,884,390 3,492,932 3,884,390 3,629,550 5,054,836 4,353,091
Subs Subvencionet për operim (p.sh. L.djegëse) Euro - - - - - -
AOC Kostot Operative të Lejuara Euro 3,884,390 3,492,932 3,884,390 3,629,550 5,054,836 4,353,091
OCv(Sh) Pjesëmarrja e OCv në Total OC % 56.26% 48.41% 56.26% 46.65% 45.83% 59.64%
OCf(Sh) Pjesëmarrja e OCf në Total OC % 43.74% 51.59% 43.74% 53.35% 54.17% 40.36%
D Zhvlerësimi Vjetor Euro 1,501,414 1,337,546 1,497,735 1,347,170 1,559,377 1,559,377
RET Kthimi në RABf Euro 566,321 548,022 585,821 597,342 778,554 778,554
DL Kostoja e Humbjeve në Rrjet Euro 367,361 215,237 367,361 178,055 269,869 263,465
MAR(pa.Axh.) Të Hyrat Maksimale të Lejuara (para axhust.) Euro 6,319,486 5,593,737 6,335,307 5,752,117 7,662,637 6,954,486
Axh Vlera e Axhustimit (+/-) Euro (223,021) (223,021) (111,492) (111,492) (334,513) (334,513)
MAR Të Hyrat Maksimale të Lejuara Euro 6,096,465 5,370,716 6,223,815 5,640,625 7,216,632 6,619,973
Sezoni 'n-2' - 16/17
Të Hyrat Maksimale të Lejuara (MAR)Shqyrt. Tarifor - Planifikimet
sezoni 'n' - 18/19
Të Hyrat Maksimale të Lejuara
Modeli për Llogaritjen e të Hyrave dhe Tarifave të Energjisë Termike
Sezoni 'n-1' - 17/18
12
këtë konstatim ai nuk ka argumentuar se cilat nga cilat nga dispozitat e Rregullave për kalkulimin e të hyrave që përfshijnë edhe kostot e humbjeve nuk janë “aplikuar në mënyrë të përshtatshme”. , apo cilat janë praktikat më të mira për aplikimin e kësaj komponentë gjatë përcaktimit të tarifave, në mënyrë që kjo e gjetur të përmirësohet nga rregullatori gjatë shqyrtimeve të ardhshme tarifore.
Në vijim është prezentuar baza ligjore që ka të bëjë me komponenten e humbjeve gjatë kalkulimit të të hyrave, përkatësisht tarifave. Ju lutem konkretisht të specifikoni se cili nga dispozitat në vijm duhet nuk është “aplikuar në mënyrë të përshtatshme” ?:
Humbjet ne shpërndaje – Rregulla për te hyrat e OSSh-së
Neni 12: Kostot e lejuara të humbjeve
1 Kostoja e lejuar e humbjeve do të jetë kostoja e parashikuar e humbjeve që do të mbulohet nga OSSH-ja për të kompensuar humbjet në sistemin e shpërndarjes dhe do të llogaritet duke përdorur nivelin e lejuar të humbjeve që caktohet gjatë shqyrtimeve periodike.
2 Operatori i Sistemit të Shpërndarjes dhe Operatori i Sistemit të Mbyllur të Shpërndarjes janë pjesëmarrës në treg vetëm për blerje të energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve në rrjetin e shpërndarjes, si dhe blerjen dhe shitjen e energjisë së balancimit; Operatori i Sistemit të Shpërndarjes duhet të sigurojë energjinë elektrike për mbulimin e humbjeve në rrjetin e shpërndarjes dhe për shërbimet ndihmëse në rrjetin e shpërndarjes, sipas parimeve të tregut të energjisë elektrike, transparencës dhe jodiskriminimit.
3 Të hyrat e lejuara maksimale do të përshtaten për ndryshimet në koston e lejuar të humbjeve, shpërndarjes gjatë përshtatjeve të rregullta sipas formulave të dhëna në Shtojcën 1. Kjo përshtatje do të:
3.1 Kthejë nën-mbulimin apo mbi-mbulimin e kostove të lejuara të humbjeve gjatë vitit relevant, duke marr parasysh nivelin e lejuar të humbjeve, vëllimin e realizuar
13
të hyrjes së energjisë elektrike në rrjetin e shpërndarjes sipas çmimit aktual të arsyeshëm siç përcaktohet nga tregu konkurues për blerjen e humbjeve;
3.2 Ndajë ndryshimin në mes të kostove të lejuara të humbjeve dhe kostove të realizuara të humbjeve gjatë një viti relevant, bazuar në faktorin ndarës të humbjeve që caktohet në shqyrtimet periodike; dhe
3.3 Azhurnojë koston e parashikuar të lejuar të humbjeve për vitin relevant vijues, bazuar në parashikimin e kostove sipas çmimit referent në tregun e energjisë elektrike që përdoret për kalkulimin e kostos së humbjeve.
4 Gjatë përcaktimit të nivelit të lejuar të humbjeve, rregullatori do të marrë parasysh:
4.1 Analizën e humbjeve në rrjetin e shpërndarjes në baza vjetore, duke përfshirë vlerësimin e humbjeve teknike dhe konsumin e paautorizuar të energjisë elektrike dhe, zhvillimin në zbatimin e masave për reduktimin e humbjeve;
4.2 Përgatitja brenda vitit aktual, e planit vjetor të humbjeve të shpërndarjes për vitin vijues dhe dorëzimi për miratim te Rregullatori. Plani vjetor i humbjeve përfshinë vlerësimin e humbjeve teknike dhe konsumin e paautorizuar të energjisë elektrike;
4.3 Uljet e pritshme të humbjeve gjatë periudhës rregullative që mund të ndodhin si pasojë e planit të aprovuar të investimit; dhe
4.4 Nivelin e humbjeve të shpërndarjes në sisteme të krahasueshme të shpërndarjes në shtete të tjera në Evropë, duke marrë parasysh ngjashmëritë në mes të industrisë së energjisë elektrike në ato shtete me atë të Kosovës.
5 Niveli i lejuar i humbjeve dhe faktori i ndarjes së humbjeve duhet të jetë i mjaftueshëm që të nxisë OSSH-në të reduktojë humbjet në shpërndarje, por të mos vendosur kosto mbi OSSH-në në atë mënyrë që të kërcënohet pozita e saj financiare.
6 Faktori i ndarjes së humbjeve në normë përqindjeje përcakton se çfarë pjese të tepricës ose mungesës së humbjeve të lejuara mbahet nga OSSH.
14
7 Metodologjia e përdorur për matjen e nivelit të humbjeve të realizuara në shpërndarje mund të ndryshohet në bazë të një pajtimi të përbashkët në mes të rregullatorit dhe OSSH-së. Në këto raste, niveli i lejuar i humbjeve do të përshtatet që të jetë në përputhje me metodologjinë e ndryshuar për ta mbajtur nivelin e uljeve të humbjeve të pritshme gjatë periudhës rregullative (të shprehur në pikë përqindjeje) të pandryshuar.
Shtojca 1:
2.4 Kostoja e lejuar e humbjeve (LSSCt) do të llogaritet gjatë përshtatjeve të rregullta me anë të kësaj formule:
LSSCt = LSSAt * REUEt * RWMPt + (LSSCat-1 – LSSCft-1) * (1+ It)+ (LSSCat-1 – LSACt-1)*LSSFt
Ku janë:
LSSCt Kostoja e lejuar e humbjeve në vitin relevant t (“allowed cost of losses in Relevant Year t “)
LSSAt Lejesa e humbjeve, e cila është një përqindje e energjisë që hyn në sistemin e shpërndarjes, në vitin relevant t (“the Loss Allowance, which is a percentage of energy entering the Distribution System, in Relevant Year t”)
REUEt Njësitë e energjisë (në MWh) që hyjnë në sistemin e shpërndarjes në vitin relevant t (“the energy units (in MWh) entering the Distribution System in Relevant Year t”)
RWMPt Çmimi referent i tregut me shumicë per blerjen e energjisë (në €/MWh) në vitin relevant t (“the referent wholesale market electricity price t (in €/MWh) in Relevant Year t”)
LSSCat-1 Kostoja e realizuar e lejuar e humbjeve në vitin relevant t-1 (llogaritur duke përdorur nivelin e lejuar të humbjeve) (“ the actual allowed cost of losses in Relevant Year t-1 (calculated using the Loss Allowance”)
15
LSSCft-1 Kostoja e parashikuar e humbjeve në vitin relevant t-1 (llogaritur duke përdorur nivelin e lejuar të humbjeve) (“the forecast cost of losses in Relevant Year t-1 (calculated using the Loss Allowance”)
It Norma e interesit për vitin relevant t, që llogaritet bazuar në EURIBOR plus S%, ku S paraqet vlerën e përcaktuar nga ZRRE-ja gjatë shqyrtimeve vjetore apo periodike që reflekton preminë e pagueshme nga i licencuari për huatë afatshkurta mbi normën e EUROBOR-it (“the interest rate for the Relevant Year t calculated based on EURIBOR plus S%, where S is a value to be determined by the Regulator at Regular or Periodic Reviews and which reflects the premium payable by the licensee for short-term loans above the EURIBOR rate”)
LSACt-1 Kostoja e humbjeve të realizuara nga OSSH gjatë blerjes së energjisë si kompensim të energjisë së humbur në rrjetin e shpërndarjes në vitin relevant t1 (nuk llogaritet duke përdorur nivelin e lejuar të humbjeve) (“cost of losses actually incurred by the DSO in purchasing energy as compensation for energy lost on the Distribution System in Relevant Year t-1 (not calculated using the Loss Allowance)”)
LSSFt Faktorin e ndarjes së humbjeve në vitin relevant t, i cili caktohet gjatë shqyrtimeve periodike (“the Loss Sharing Factor in Relevant Year t, which is set at Periodic Reviews”)
Humbjet ne rrjetin e transmetimit – Rregulla për te hyrat e OST-së
Neni 13 Kostot e lejuara të humbjeve
1 Kostoja e lejuar e humbjeve do të jetë kostoja e parashikuar e humbjeve që do të mbulohet nga OST-ja për të kompensuar humbjet në sistemin e transmetimit, dhe do të llogaritet duke përdorur nivelin e lejuara të humbjeve që do të caktohet gjatë shqyrtimeve periodike.
2 Operatori i Sistemit të Transmetimit është pjesëmarrës në treg vetëm për blerje të energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve në rrjetin transmetues, si dhe blerjen dhe shitjen e energjisë së balancimit.
16
3 Operatori i Sistemit të Transmetimit duhet të sigurojë energjinë elektrike për mbulimin e humbjeve në rrjetin e transmetimit, balancimin e sistemit dhe shërbimet ndihmëse në rrjetin e transmetimit, sipas parimeve të tregut të energjisë elektrike, transparencës dhe jodiskriminimit;
4 Të hyrat e lejuara maksimale do të përshtaten për të reflektuar ndryshimet në koston e lejuar të humbjeve gjatë përshtatjeve të rregullta sipas formulave të dhëna në Shtojcën 1. Kjo përshtatje do të:
4.1 Kthejë nën-mbulimin apo mbi-mbulimin e kostove të lejuara të humbjeve gjatë vitit relevant, duke marr parasysh nivelin e lejuar të humbjeve, vëllimin e realizuar të hyrjes së energjisë elektrike në rrjetin e transmetimit sipas çmimit aktual të arsyeshëm, siç përcaktohet nga tregu konkurues për blerjen e humbjeve;
4.2 Ndajë ndryshimin në mes të kostove të lejuara të humbjeve dhe kostove të realizuara të humbjeve gjatë një viti relevant, bazuar në faktorin ndarës të humbjeve, që caktohet në shqyrtimet periodike; dhe
4.3 Azhurnojë koston e parashikuar të lejuar të humbjeve për vitin e ardhshëm relevant, bazuar në parashikimin e kostove sipas çmimit referent në tregun e energjisë elektrike që përdoret për kalkulimin e kostos së humbjeve.
5 Gjatë përcaktimit të nivelit të lejuar të humbjeve, rregullatori do të marrë parasysh:
5.1 analizen e humbjeve në rrjetin e transmetimit në baza vjetore, duke përfshirë vlerësimin e humbjeve teknike dhe konsumin e paautorizuar të energjisë elektrike dhe zhvillimin në zbatimin e masave për reduktimin e humbjeve;
5.2 përgatitja brenda vitit aktual, e planit vjetor të humbjeve të transmetimit për vitin vijues dhe dorëzimi për miratim te Rregullatori. Plani vjetor i humbjeve përfshin vlerësimin e humbjeve teknike dhe konsumin e paautorizuar të energjisë elektrike;
5.3 Uljet e pritshme të humbjeve gjatë periudhës rregullative që mund të ndodhin si pasojë e planit të aprovuar të investimit; dhe
17
5.4 Nivelin e humbjeve të transmetimit në sistemet e krahasueshme të transmetimit në shtete të tjera në Evropë, duke marrë parasysh ngjashmëritë në mes të industrisë së energjisë elektrike në ato shtete me atë të Kosovës.
6 Niveli i lejuar i humbjeve dhe faktori ndarës i humbjeve duhet të jetë i mjaftueshëm që të nxisë OST-në të reduktojë humbjet në transmision, por të mos vendosë kosto të atilla për OST-në që do të kërcënonin pozitën e saj financiare.
7 Faktori i ndarjes së humbjeve në normë përqindjeje përcakton se çfarë pjese të tepricës ose mungesës së humbjeve të lejuara mbahet nga OST.
8 Metodologjia e përdorur për matjen e nivelit të realizuar të humbjeve në transmision mund të ndryshohet në bazë të një pajtimi të përbashkët në mes të rregullatorit dhe OST-së. Në këto raste, niveli i humbjeve të lejuara do të përshtatet në mënyrë që të jetë në përputhje me metodologjinë e ndryshuar, ashtu që niveli absolut i reduktimit të humbjeve (i shprehur në pikë përqindjeje) gjatë periudhës rregullative të mbetet i pandryshuar.
9 Humbjet në veri të Kosovës, do të inkorporohen në tarifat e Transmetimit, për një kohë derisa të hiqen barrierat politike.
Shtojca 1:
2.4 Kostoja e lejuar e humbjeve (LSSCt) do të llogaritet gjatë përshtatjeve të rregullta sipas formulës:
LSSCt = LSSCAt *REUE t *RWMP+(LSSCat-1 – LSACft-1) * (1+ It) + (LSSCat-1 – LSAC t-1)* LSSFt
Ku:
LSSCt Kostoja e lejuar e humbjeve për vitin relevant t (“is allowed cost of losses in Relevant Year t”)
18
LSSAt Humbjet e lejuara, që janë paraqitur si përqindje e energjisë që hyn në sistemin e transmetimit në vitin relevant t (“ is the Loss Allowance, which is a percentage of energy entering the Transmission System, in Relevant Year t”)
REUEt Njësitë e energjisë (MWh) që hyjnë në sistemin e transmetimit në vitin relevant t (“is the energy units (in MWh) entering the Transmission System in Relevant Year t”)
RWMP Çmimi referent i tregut me shumicë per blerjen e energjisë (€/MWh) në vitin relevant t (“the referent wholesale market electricity price (in €/MWh) in Relevant Year t”)
LSSCat-1 Koston e realizuar të humbjeve të lejuara në vitin relevant t-1, (llogaritur duke përdorur humbjet e lejuara) (“is the actual allowed cost of losses in Relevant Year t-1 (calculated using the Loss Allowance)”)
LSSCft-1 Kostoja e parashikuar e humbjeve në vitin relevant t-1, (llogaritur duke përdorur humbjet e lejuara) (“Is the forecast cost of losses in Relevant Year t-1 (calculated using the Loss Allowance“)
It Norma e interesit për vitin relevant t, që llogaritet bazuar në EURIBOR plus S%, ku S paraqet vlerën e përcaktuar nga ZRRE-ja gjatë shqyrtimevevjetore apo periodike që reflekton preminë e pagueshme nga i licencuari për huatë afatshkurta mbi normën e EUROBOR-it (“the interest rate for the Relevant Year t calculated based on EURIBOR plus S%, where S is a value to be determined by the Regulator at regular or Periodic Reviews and which reflects the premium payable by the licensee for short-term loans above the EURIBOR rate”)
LSACt-1 Koston e humbjeve të realizuara gjatë blerjes së energjisë si kompensim të energjisë së humbur në rrjetin e transmetimit (nuk llogaritet duke përdorur humbjet e lejuara) në vitin relevant t-1 (“is cost of losses actually incurred by the TSO in purchasing energy as compensation for energy lost on the Transmission System in Relevant Year t-1 (not calculated using the Loss Allowance)”)
19
LSSFt Faktori i ndarjes së humbjeve në vitin relevant t, që caktohet gjatë shqyrtimeve periodike (“is the Loss Sharing Factor in Relevant Year t, which is set at Periodic Reviews”)
Koment 2:
Në të njëjtën të gjetur auditori ka theksuar: “Mungesa e mekanizmave motivues në drejtim të zvogëlimit të humbjeve ndikon në përmirësimin e performances dhe si rrjedhojë mund të ndikojnë në tarifa më të larta”.
Duhet të pasur parasysh se ky nuk është rast gjatë përcaktimit të tarifave të energjisë elektrike. Caqet e humbjeve kanë faktor nxitës për reduktimin e humbjeve, dhe lakorja e reduktimit të humbjeve për periudhë rregullative merr parasysh caqet vjetore të reduktimit të humbjeve. Në këtë kuptim janë lejuar investimet e nevojshme për të mundësuar arritjen e caqeve të tilla për reduktimin e humbjeve.
3.2.4 Jo Duhet te merren parasysh qe ne inkasimin e borxheve te KESCO, jane te perfshira edhe inkasimet nga borxhet e KEK, prandaj artificialisht eshte rritur arketimi. Realisht, borxhet e keqija te KESCO jane me te larta sesa niveli prej 4% i lejuar nga ZRRE. Niveli i borxheve neper vite i janë prezentuar auditorit.
Borxhi i keq eshte komponente tarifore, ndersa niveli i tij percaktohet gjate shqyrtimeve tarifore. Ky indikator hyres percaktohet ne ate mase qe te jete i arsyeshem per kompanine. Niveli i tille eshte percaktuar per te marr parasysh nivelin e realizuar dhe duke nxitur ndermarrjet qe te jene me efikas ne mbledhjen e borxheve.
Komenti i ofruar nga ZRRE është ma shumë një sqarim për gjendjen e konstatuar nga auditori dhe nuk ofron dëshmi se gjendja është ndryshe nga ajo e prezentuar në raport të auditimit, prandaj e gjetura qëndron.
Auditorët janë përpjekur të bëjnë ndarjen e borxheve sipas vjetërsisë apo kushteve tjera dhe të kuptojnë se si dhe kur klasifikohen borxhet, por në mungesë të shënimeve në ZRRE ka qenë e pamundur të bëhet ky klasifikim.
Deri në momentin e auditimit, respektivisht takimi me ZRRE i datës 15/11/2019, rregullatori nuk e ka pasur të njohur vjetërsinë e borxheve të përdorura si bazë për
20
përcaktimin e vlerës së borxhit të keq. Poashtu ZRRE deri me këtë datë nuk ka prezantuar kushte të vendosura që duhet plotësuar një borxh për t’u klasifikuar si borxh i keq (për qëllime tarifore).
3.4.1 Jo Gjatë vlerësimit/lejimit të nivelit të opex-it ZRRE ka marrë parasysh topoligjine e rrejtit të transmetimit dhe standarde/praktika lidhur me nivelin e nevojshëm të opex-it konform strukturës së rrjetit të transmetimit. ZRRE bene monitorimin e rregullt te ndermarrjeve te licencuara. Ne kete kuptim ajo ka dhene verejtet lidhur me nivelin e realizmit te OPEX-it krahasuar me nivelin e lejuar që është konstatuar gjatë procesit të monitorimeve..
Duke qene se niveli i realizuar i kostove të mirëmbajtjes gjatë PRR1 ka qenë i nënshpenzuar, atëherë rregullatori e ka ndryshuar rregullen në PRR2 për të marr parasysh dallimet ndërmjet nivelit të lejuar dhe atij të realizuar dhe për këto dallime do të kompensohen konsumatorët.
Komenti i ofruar nga ZRRE është më shumë një sqarim për gjendjen e konstatuar nga auditori dhe nuk ofron dëshmi se gjendja është ndryshe nga ajo e prezentuar në raport të auditimit, prandaj e gjetura qëndron.
SHTOJCA 8. Letër konfirmimet